NOORD EN ZUID.
TIJDSCHRIFT
TEN DIENSTE VAN ONDERWIJZERS
BIJ DE STUDIE DER
NEDERLANDSCHE TAAL-EN LETTERKUNDE
ONDER REDACTIE VAN
TACO H. DE BEEL,
Lid der Koninklijk Vlaamsche Akademie
EN MET VASTE MEDEWERKING VAN
J. E. TER GOUW, A. M. MOLENAAR EN
B. SCIIELTS VAN KLOOSTERHUIS.
Zesentwintigste Jaargang,
BLOM & OLIVIERSE. -- 1903 -- CULEMBORG.

INHOUD VAN NOORD EN ZUID XXVI.
Bladz.
Dr. A. S. K o k , Kleurschakeering in Vosmaer's Vogels van
diverse pluimage. Met portret van Mr. C. V o s m a e r . .. . 1
J. E. t e r G o u w , Taal en zeden onzer Vaderen, toegelicht
door eenirge oude kluchtspelen. X. Liefdadigheid, bedelaars,
politie en justitie . , 19
A. M. M o l e n a a r , Bloemlezing uit het 'Woordenboek der
Nederlandsche taal. Afl. 3 (le ged.) . . . . , . . . . 37
Dr. J. Heinsius, Iets over beide. . . . . . . .; 49
Dr J. Heinsius, Ten mijnent . . . . . . . . . . 54
P. Q. , Nadenkend lezen. IV. de .Ezel, V. het Rund . . . 66
* * Stuurman van een automobiel . . . . . . . 64
H . M. R. L e o p o ld , BZj bladzij 475--- 480. . . . . . 6 5
P. Q., Naschrift . 66
* Het belangrijkste werk van C. H. den Hertog . . . 68
J. E. ter Gouw en d. B., Hobbezak . . . . . . . 69
VERSCHEIDENHEDEN : (Officieel, deftig Yederlandsch of taalverbastering
en wartaal ; — Spelling (J. E. t. G.) ; — Ontleding
(J. E. t. G.) ; — Constantijnt7e ; -- Op de stang rijden) . 72
TIJDSCHRIFTEN : (Gids, Tij dschr. voor Ned, taal- en letterti., Taal
en Letteren , Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding, De
Studeeren d e Onderwijzer , Studiën , De .Ho llan dsch e Revue) . 79
BOEKAANKONDIGING. De verzamelde werken van Mevrouw Bosboom—
Toussaint. Met portret van Mevr. B o s b o o m ,--T o u s
s a i n t op jeugdigen leeftijd . . . . 93
Bene rol creëeren . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Taco H. de Beer, Melati van Java . . . . . . . 97
* * * Betrekken . . , . , , , , , . , , , . . 113
A. M. M o l e n a a r , Bloemlezing uit het Woordenboek der
-ATederlandsche Taal. 3e afl. (Slot) 114
P. Q , Nadenkend Lezen. VI. De Geit en de Bok. VII. .Het
Schaap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
O m e r W a t t e z , De Toekomst onzer Taal . .... 124
T co H, de Beer, Naschrift . . a126
Sehelts van Kloosterhuis, Antwoord aan den Heer
W. B. te 8. . . . . . . . . . . . . . . . .131
Schelts van Kloosterhuis, Ivo . . . : . . . 133
VERSCHEIDENHEDEN : Regeerinq ; Gadeloos, Weergaloos ; Heden . 142
YUP INHOUD.
Bladz.
B. Schelts van Kloosterhuis, De Genestet's
Zwarte tij d I . . . . . . . . . . . . . 145
D r. J. B e r g s m a, De voorvoegsels der Werkwoorden : o n t 160
A. M. M o l e n a a r , Bloemlezing uit het woordenboek der
Nederlandsche Taal VI. 3 . . . . . . 162
T a c o H. d e B e e r , Ák te-Examens Middel baar onderwijs
Ne erlandsche Taal- en Letterkunde . d 164
P. , Roemer Visscher—Staring--.Heine . . . . . . . . 172
P. Q. , Nicolaas Beets (met portret en facsimile) . . .• . 173
TIJDSCHRIFTEN . Taal en Letteren. — De Studeerende Onderwijzer.
— Studiën. — Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoedinq.
— De Hollandsche Revue. — Groot Nederland. —
.....Vlaanderen. --Onze Eeeuuww . . ..... ... . .... .... .... . . .. 178
J. E. t e r G o u w, Taal en Zeden onzer Vaderen, toegelicht. door
Benige oude Kluchtspelen. — XI. Hollandsche Zindelijkheid. —
Godsdienstigheid . . . . . . . . . . . . . . . 193
B. Schelts. van Kloosterhuis, ivo. . . . . . 204
Taco H. de Beer, rSchaepman 215
VERSCHEIDENHEDEN : Zijde bij iets spinnen (Dr. Prinsen); Den dans
ontspringen (id.); Standvastig en bestendiq (id.) ; Lazarus (id.) ;
Veelvraat (D. B.) ; Opmerkingen bij Noord en Zuid No. 1
en 2 (Dr. A. S. K..) ; Beeldspraak-portret van Louis Couperus
(LAFOUGÉRE) ; De Dubbelduw (T. G. ).) . . . . . . . . 223
BOEKAANKONDIGINGEN : (H o n i g h , Liederen en Zangen ; B e ekering
Vinckers, De Gijsbreght; D. Sle eckx, Indrukken
en Ervaringen ; Pau 1 F r e d e r i e q, Levensschets
van Domien Sleeckx ; E. M o 1 t , Dieryc de Schrijnwerker;
Cosmos; A. de Cock en Is. Teir1inek, Kinderspel
en Kinderlust.) . . . . . . . .. . . . 233
H. van Leeuwen, De slag bijt. . 241
VERSCHEIDENHEDEN : Resultaten van Taalonderwijs (d. B.) ; Oude
Spreekwoorden (Dr. A. S. Kok) ; Taalverrijking en Kultuurgeschiedenis
(d. B.) ; Pilaarlieiligen (d. B.) ; Aanvulling bij
Starinq's Leerling van .Pankrates (Dr. G. A. N a u t a) ;
Vragen over h oof t's Warenar beantwoord (S e h e 1 t s) ;
Staring's „Tooverwij nstok" (Dr. G. A. N a u t a) . . . . 248
B. Sehelts van Kloosterhuis, Starinq Stilist of Doe wel
en .... zie wèl om , met portret en facsimile van S t a r i n g _ 258
TIJDSCHRIFTEN : De Gids, 1Vederland, De XXe .Eeuw . . . 280
A. G. Van Dijk , Is dat nu cri tiek ? . . . . . . . . 283
Taco H. de Beer, Naschrift . . . . . . . . . . 285
Dr. A. B o r g e 1 d , Iets over eenige gedichten van Boyaers . 289
TIJDSCHRIFTEN. (Nederland, De XX. Eeuw, De Nieuwe Gids.) . 330
* * * Bloemlezing uit Nieuw Nederlandsche letteren. . . 334
B. Sehelts van Kloosterhuis, De Genestet'sZwarte
Tijd, V. . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
A. M. M o 1 e n a a r, Bloemlezing uit het Woordenboek der
Nederlandsche taal . . . . . . . . . . . . . . 362
Taco H. d e Beer, Woorda eidïnq o^ Woordvorming op de
lapre school . . . 1. . . . . $ . e . . e . 375
INHOUD. v
Bladz.
Mr. C. B., Eene gissin,r; • . . . . . . • . . . • • 382
B. S c h e Its van K 1,0 0 s t e r h u i s, Noschrif] • 382
J. E. t erG 0 U w, Taal en zeden onzer coorouders, toeqelicht
door eeniqe oude kluchtspelen. - XII. De Duivel. • 385
Dr. .A.. B 0 r gel d, Starin,r;-Heine. . . . . . . . . 401
F. B e z e ill e r, Letterkundzq Bedroq. (De Kronijk van Klaas
Kolijn; - Ret Oera Linda-Bok; - De Clapper der Calkoens).
(Met een facsimile van eenige regels uit het OeraLinda-
Bok) . . . • . . . . . . . . . . .. . 403
P. Q., Nadenlcend Lezcn. VIII De Rond; IX De Kat .. 412
TIJDSCHRIFTEN: (De XXeeuio. - De Nieuwe Girls. - Nederland) 425
VERSCHEIDENHEDEN: Terioijl. (Mr. C. B.); - De wet ::= de politie.
(1\'Ir. C. B.); - Voorkeur, Voorliefde , - Een opmerking
over uitspraak . . . . • . . . • • . " . 431
E. R ij P ill a, Noah, of onrlergang der eerste Weerelt . . • 433
VERSCHEIDENHEDEN: Stank ooor dank, met stank beloond worden
(Dr. G. .A.. Nauta); - Roekeloos (Dr. A. de Jager); -
Mortepaai (id.); -- Ale het 'ware (J. A. v. D.); - Onder
anderen of onder andere (id.); .- Oohtond en Mor:qen (Dr.
A. de Jager); - Een examen-vraa,q (Schelts v. Kloosterhuis). 446
E. R ij P In a, De ~oljze of modaliteit van den zin. . . . . 454
J. V e r don c k , Euphemismen , . . . . . 460
* * * Eene uoordenlijst . . . . • . . • • 468
P. Q., Nadenkend Iezen, X De Muis; XI Ret Zwijn; XII De
Haas; XIII De Vos. . . . . . . . . . 469
VERSCHEIDENHEDEN: Verkorting oif betrekkel~'ke zinnen (Dr. G.
A. Nauta); - De moord in Engelsck Indie' (id.}; - Ret
thema "Ondankhaarheid" in de Letterkunde (id.) . . . • 475
v. d. Mat e, De Opqace« van de Hoofdacte-eaamens 1903 . 481
E. R ij P ill a, Adasn in ballin.r;schap . . . . . . 495
E. R ij P ill a, OnregelJnatige werkwoorden , . 513
TIJDSCHRIFTEN: (De Girls. - Nederland. - De Spectator. -
Onze Eeuw). . . • • . . . . . . . . . • • . 518
A. M. Mol e n a a r, Bloemlezinq uit het Woordenboek der
Nederlandsche taol. AH. 5.. . 529
E. R ij p m a, Denominatiecen , Caueatieoen, Frequentieoen en
Intensieven . . . . • . • . . • • • 540
T a c 0 H. deB e e r, Het onderioerp bij de Causatiecen, • 543
P. Q., Nadenkencllezen. 14 De Beer; 15 Haan en Hen. 546
T a co H. deB e e r , Poi}tiek. 1. Proza en Poezie . 552
F. Z. M e h 1n r, Het The1}~a "Ondankbaarheid" in de letterkunde
• . • . . •• .... . • 558
D. B., Naeohrift : . . . . . • 560
REGISTER
van de voornaamste zaken, welke in den zes en twintigsten Jaargang
van „1Voord en Zuid" werden behandeld.
Bladz.
Adam in ballingschap (Vondel's —) • 495-5 12
Aja Sofia, door Schaepman . . 219
Beets (Nicolaas --) . 173--178, 280, 282, 425
Bilderdijk i6-i8
Boekaankondigingen 63-96, 233-240
Bogaers (Mr. A —)
. . 289 -329
Bosboom-Toussaint (Mevr. --) 93 - 96
Bronnen van B eeroo's Romantische spelen (De —, door C. H. Den
Hertog) . . 68
Brusse (M. J. —) . • . 527
Calkeen (A rent en Petrus --) . . 408
Camera Obscura (Beets' —) . • 4 2 5-4 2 7
Carlyle (Thomas —) . 153
Causatieven . . 540-545
Cneudt (Richard de --) . • 33 1-334
Coenen (Frar s — Jr.1 • 33 1, 519, 526
Constantijntje (Vondel's -) . 77-78
Couperus (L'uis —) . 231, 430, 5 1 9
Critiek . , 283-288
Dante 2
Denominatie en . . . 540-543
Euphemismen. . . 46c--468
REGISTER. VII
Bladz
Everts. (J. — Jr.) . . 429
Examen Middelbaar onderwijs Nederlandsche Taal- en Letterkunde
(Verslag) .. 164-172
Examens voor de hoofdacte (Bespreking van de opgaven der —
. e . 481-495)
Frequentatieven . 540-543
Gedichten van Mr. A. Bogaers • 289-329
Geene ontdekking van Herschel (Staring's) . . 172, 401
Gênestet (De —'s Zwarte tijd). . 145-160, 337-362
Genitief . . 382-384
Graaf (Regnerus de —) . 403
Honigh (C. —) • 233
Hugo (Victor — in Nederland) 79 81
Intensitieven . . 540-543
Ivo of Aken vermeesterd (Staring's —) . . 133 --142, 204-214
Juditb, door J. Reyneke van Stuwe . 430
Langendijk (P. —) • 558-560
Letteren (Bloemlezing uit Nieuw-Nederlandsche fraaie —) 334--336
Letterkunde (Studie der — voor de hoofdpcte) 85--88
Letterkundig bedrog , . 403-411
Leven van Potgieter (Verwey's —) • 520-525
Lezen (Nadenkend —) . 56-64, 12 I -- 124, 412-424
469-475, 546-- 55 2
Melati van Java . . 97 -113
Modaliteit van den zin . • 454-459
Moord in Engelsch-Indië (Ten Kate's —) • 478-479
N eert ands Taal, door Schaepman . . 218
Noah, of ondergang der eerste weerelt (Vondel's --) • 433-447
VIII REGISTER.
Bladz.
OCra-Linda-bok 404-411I
Ondankbaarheid (Het thema -- in de Letterkunde) 479, 55 8-5 60
Perk (Jacques —) , 8 r
Poëtiek . . • 552-558
Poezie (Klassieke en moderne --) . 88--92, 557
Potgieter , 190-192, 280, 520
Proza en poëzie • 552-558
Rensburg (J. K. —) . . 429, 5 r8
Rodenbur^h (Theodore —) . 82, 83
Roland Holst (Henriëtte) . 189, 190
Schaepman . 2 15-223
Shakespeare . . . 2, 3
Slag bij Nieuwpoort (Da Costa's —) . 241-248
Sleeckx . . . 238
Sloot (Mej. N. Marie C. --) . 97 -113
Speenhoff (J. H• —) . 185
Staring . . 258 —280, 40r
Starter 82
Taal (D toekomst onzer --) . • 124-131
Taal en Zeden on 7.er vaderen, toegelicht door eenige oude kluchtspelen.
. , 19-36, 193 . 203, 385-401
Ta:i l on dei w ij s (Resultaten van --) . . 248
Taalverbastering . . 72-75
Tijdschriften (U.t de --) 79-92, 178-192, 280-283, 330-334,
Tooverwijnstok (Starings —) • 257, 425-43', 518-528
Vogels van diverse pluimage (Vosmaer's) 4-19
Vondel 82
Vosmaer (Mr. C. —) . z —19
Vreemdelingen (De Génestet's --) . 84
Weide (W. van —) . 330
Wijze van den zin . . 454 - 459
Werkwoorden (Onregelmatige --- ) . . • 513-517
REGISTER. Ix
Bladz.
Woordafleiding op de lagere school . . • 375 -- 3 81
Woordenboek der Nederlandsche taal (Bloemlezing uit het —) •
. 37-48, 1T4-118, 162-164, 529-540
Woordenlijst (Nederlandsche —, volgens de beginselen van de Vereeniging
tot vereenvoudiging van onze schrijftaal . 468, 528
Zinnen (Verkorting bij betrekkelijke --) • 475-478
Zinsontleding . 76
REGISTER
van de voornaamste woorden, welke in den zes en twintigsten Jaargang
van „Noord en Zuia" besproken, verklaard of afgeleid werden.
4, Bladz, Bladz.
Aandrijven . . . . . 38 Aardbodem . . . . 366
Aanduiden . . 362 Aardbol . . 366
Aanhanger .. . . . 488 Aardig . . . . 366
Aanjagen . . . . . . 38 Aardkloot . . . . 366
Aankijken . . . . . . 363 Aardrijk . . . . . 366, 367
Aanmerking I 14 Aardsch . . . . . 367, 368
Aanprikkelen . . . . . 38 Aardschgezind . . 368
.
Aanspannen . . . . 37 Aarlanderveensch . . . 368
Aansporen . . . 37, 38 Aarleveensch . . . . . 368
Aanspjreken . 39 Aars . 368
Aanstalte . . . . . . 40 Aarster (achterv.) . • • . 368
Aanstaren . . . . . . 363 Aarzelen . • . • 369,37 0
Aan stekend . . . . . . 41 Aas . . . . . . . 6o, 370
Aanstekelijk. . . . . 41 Aasengt . . . . . . . 203
Aanstellen . . . . . . 4 r ^ Academie 37 z
Aanstichten . . . . . . 42 Accijns . . . • . • • 372
Aanstoken . , . . . . 39 Ach . . . • • . • • 372
Aanstonds . . . . • 43, 44 Acht . . . . • • • • 373
Aantal . . . ' 46, 47, 48 Achten . . . . . . . 373
Aanteekenen , . . . . 34 Achter . • 3 74, 375
Aanteekening . . . . ., I r 4 Achterbaks . . . • • • 529
Aantoonen . . . . . . 36 z Achterdocht . . • •
529
Aantoonend . . . . . I I 4 Achtereen . . . . . . 5 3 i
Aanvoegend . . . a 15 Achtereenvolgens . . . . 530
Aanvuren . . . . . 39 Achterklap . . . . . . 53 t
Aanwakkeren . . . . 39 Achterloopen . . . • • 53
Aanwandelen . . . . . I I 6 Achterst . . . . . . . 532
Aanwezen . . . . . . 117 Achterstallig . . . • • 532
Aanwezend . . . . . . I 17 Achtervoegsel . . . . . 532
Aanwezig . . . . . . 117 Achtervolgen . . . • • 534.
Aanwijzen . . . . . 362 Achterwaarts . . . . . 534
Aanzetten . . . . . . 39 Achterwege . . . . . . 526
Aanzien . . 363 Achtste 536
Aap . . 363 Achtnaam . . • • • • 537
Aar (achtere.) . . , . 364 Adderengebroed . . • • 538
Aard (achtere.) 364 Adel . . . . 538
Aarde . . . . . . . 365 Adelborst . . . . . . 538
REGISTER. XI
Bladz. Bladz.
Adeldom . . . . ..538
Adelstand . . . . • • 5 3 8
Advenant (Naar --) . . • 1 3 7
Agricultura . . . . 65, 66
Aldra. . . . . • • 45
Alfs' ghedrochte . . . . 386
Als . . . . 483
Alven ende elvinnen . . 386
Alwaerich . . . . . . 201
And (Got.) . . . . . z 6o
Anda (Got.) . . . . . i 6o
Andawaurdi (Got) . . . 16o
Andere (onder—(n) . . • 452
Antediliviaansch . 252
Antiphrase . . . . . . 462
Antwerpen . . 16o
Antwoord . . . . . . r 6o
Aposiopese . . . . . . 463
Appartement . . . . . 46
Arm (De —e man). . . 252
Asabel . . 121
Asmodé . . . . . . . 501
Bagge . . . . . . . 47 T
Baljou . . . • . . . 33
Baljuw . . . . . . • 33
Ballast . . . . . . . 529
Bankaard . . . . . . 365
Bard . . x 7 9
Barrikaden . . . . . 253
Bastaard . . . . . . 365
Basterd 36
Beëlzebub . . . . . . 397
Beer .. . . • 546-549
Beeren . . . . . . . 546
Beerendans . . . . . . 548
Beerenleiders . . . 546
Beide. . . . . .49-53
...........
Bekrijgen (Zich —) . , 140
Belazerd . . 229
Benoemen . . . 41.42
Bepraten. . . . . . • 489
Bereb ij t . . . . . . . 548
Beroepen . . . . . 4 r, 42
Bernhard. • • 548
Besmettelijk . . . . 4 i
Bestand . . 142
Beste kamer . . . , 197
Bescheiden . . . . . • 138
Bestendig . 228
Beth-El . . . . . • • 479
Betrekken . . 74, I 13
Beugel . . . . . 251
Beunhaas • • 473
Biljou.. . 33
Billekoek . . . . . . 466
Binnenkort . . . . • 45
Blikskater . . . • 395
Boezem 488
Bok 119
Bok (Spaansche ---) . 119
Bok (Poolsche --) . i '9
Bokkebek . . 123
Bokkenlied . . . . . . 121
Bokkepruik (De — ophebben)
. . . . . . . 119
Bokkesprongen . . . i 19
Bokkig . . . . . . 119
Bommel-necker . •. - • 393
Booghjes 20
Boomsche maat 82
Boter . . . . 6z
Botteren . . 62
Boven komen . . . . . 27
Brandmerken . 30
Brengen . . . 516
Brieven. . 201
Brij zelen . . . . . . . 543
Broek (Zij heeft den — aan) 251
Brombeer . . . . . . 547
Bulderen . . . . . • 543
Bulhond . . . . . . . 416
Bullebacx . . . • • • 39:
Bullebak. . . • . 397,416
Bulleman . . . • . • 397
Bullekater . . . • • • 397
Bullepees . . . . . . 63
m
Canaille . . . . . . . 4 1 3
Canteclaar • • 549
Caprice . . i i g
Capricieus . . . . . i i 9
Ces . 34
Centralisatie • • 253
Cocarde . . 550
Comfort . . . . . . . 253
XII
REGISTER.
Bla3z.
Corfo...........
253
Coquet . . . . . . . 5 5 1
Corbij..........
2f3
Corten 21
Cre ë °ren (Eerre rol ---) . 96
D.
Dadelijk. . 44
Dadiging . . . . . . 211
Dakhaas . . . . . • • 473
Dans (Den — ontspringen) 237
Deiker . . . • • • • 395
Deixel . .
.
395
Deksel kater . . . . . 395
Denken . . . . . . . 516
Diefl eiders . . . . . 2 7
Diep . 208
Doen . 5 1 6
Donder en zijn Moer . . 400
Donderkater . . . • • 395
Ooodendans . . . . 227
Dorven . • 514
Dra . . . . . . . . 45
Driebeen. . 33
Droeli . . . • 397
Droeli kater . . . . . 3 9 5
Droely noch syn Moer . . 399
Droes . . . . . 396
Drommel • 395
Dromm.elkater . . • 395
Droezen moêr . . . . • 399
Drossaard 365
Dubbel . . . . . . . 34
Dubbelduw . . . 232
Dubbeld'uw . 33, 232
Duimkruid . . 250
Duivel . . . . • • 3 85
Duivel (De -- of zijn buurman)
. . . . . . . 400
Duivel (De -- en zijn grootje) 398
Duivel (De -- en zijn moêr) 398
Duivel (De -- en zijn speelnoot)
399
Duivelkater . . . . • • 395
Duivelsmoér . . • • 399
Duiven.
.......
. 141
Duivenmelker . . . . 62
Dukers . . • 393
Dukker . . • 393
B!adz.
Dunken . . . . . . . 5 r 6
Duycker . . . • 39 2 , 393
Duyster . . . . • 392
Duyve . . . . . . . 39 2
Duyvelderij . . . . . . 401
Duyzend . . . . . . . 392
E.
Ei of ij . . . . . . • 7 5
Eerlang . . 45
Elft . . . . . . . . 386
Ellips . 475
Emancipatie • 2 53
Erkauwen . . 210
E.ikette . . 182, 287
Ezel ... 56 --58, 231
Ezelen . . . . . . 57
Ezelsbank . . . . . • 57
Ezelsbegrafenis . . 59
Ezelsbrug . . 58
F.
Falen. . . 138
Farel. • 28
Fartel 2 0
Flesschentrekker . 466
Fnuiken . . . 141
Frik (De oude –) . • . 39 8
Gadeloos . . . . . . 1 43
Gauw 46
Geitebaa rd . . . . . . 123
Geldoven . . . . . • 373
Gerrit . . 28
Getal . . . . 47
Geweld . . . . . . 220
Goet-arms 20, 21
Goot (In de -- liggen) . . 250
Grieksche P . . . . . 32
H.
Haan . . . . . . 549-552
Haantje-pik . . . . .388
Haayntje . ,. . . • • 387
Haas . . . . • . • • 473
REGISTER. XIII
Blad z. Bladz.
Haast 45
Halstarrig . . . . . 2 3
Hanepooten . . . . . 552
Hans (Een veugel, die --
het) . . . . 388
Hanxken . . . . . . 387
Hazelip . . . . • • • 473
Hazeslaap . . . . . . 473
Hebben . . . . . . . 5 1 6
Hedemeer . . . . . . 1 44
Heden ..144
Heggemoeder . . . . • 398
Heid (Achterv.) . . . . 162
Heiden . . . . . . . 163
Heintje . . . . . . . 3 8 7
Heintje (Ongeboore --) . . 38 7
Heintjemaat . . . , 387
Heintjeman . . . . 387
Heintje-pik . . . . . . 388
Heks . . . . . . . . Y 63
Hemmen . . . . 54 1
Hen . . 549--552
Henker . . . . . • • 398
Herder. . . . .. 12 2
Hobben . • ,69
Hobbelen . . . . 69, 543
Hobbezak . . . . . 69-71
Hobbezakkerig . . 70
Hob Backen . . . 69
Hoeveelheid . . . . . 47
Hond. . . . . . 412-417
Hond (Hij is bekend als de
bonte —) . .' . . . 416
Hondewacht . • 4 1 3
Hondeweer . . . . . . 4 1 3
Hondsch . . . . • • 413
Hondsdagen . . . . . 4 1 4
Hoorn . . . . . . • 64
Hoorn des overvloeds . 64
Hoppezak . . . . . . 70
Huisjesmelker . . . . . 62
Hysterisch . . . . 284, 286
Is
Idioot . . . . . . .465
IJdel . . . . . • . 490
IJs (Op oud -- vriest het
licht) . . . . 0 , . 488
Ijverzucht • . , . , . 213
Ikker . . . . . . . 394
Industrieel . . . . . . 254
In kennis leggen . 34, 232
Inspannen 37
Intusschen . . . . . . 206
Io . . . 140
Jakkeren. . . . . . . 543
Jamm r . . . . . . . 2e07
Joosjebrood . . . . • • 397
Joost . . . . . . • 397
Juk . . . . . . . . 63
Juk (Onder het doorgaan) 64
Kaak . . 30
Kaas . . . . 65, 67
Kalf. • • 59
Kalven . . . . . . . 6o
Kalveren . . . 6o
Kamerkatje . . . . 420
Ka...........
i i 9
Kat . . . 417-424
E at (Salomo's --) . 42 I
Kattekop . 423
Katterig . . . . . • . 424
Katjesspel . . . . • .423
Kemphaan .. .. .. .. . 551
Kitteloorig . . . . . . 1 39
Klassiek . . . . . . • 558
Klonters . 198
Knagen . 469
Knikker . . 394
Koe . . . 6i
Koekoek . . 398
Kookens kookentje . 198
Kommer . 2c6
Koopen . 5 r 6
Kouter . . . . . . • 65
Kran ke n. • 392
Krensen . . . . . . . 1 95
Krijg . . . 204
Kruit (Zijn — verschoten
hebben . , . 487
Kudde . . . . . . . 122
Kuddeke
..
..
122
Kunnen , . . 514
Kuylenburgh en Vyanen . 35
XIV
REGISTER.
Bladz.
L.
Laars (Spaansche --) . 120
Lam (Het -- Gods) . 1 aa
Lantaarn 68
Lap (Een nieuwen — op
een oud kleed zetten . 487
Last . . . . . . . . 204
Lazarus . . . . . . . a z 9
Leenmen
.
257
Leugenzak . 69
Liefoogen . . . . . .4, 5
Lijk (Achterv.) . . . • 432
Linke . . . . . . . r 4 a
Litotes . . . . . . . 46 1
Loer-oogen . 4
Loghen-sack . 69
Lucifer . • 498
Luibuis . . . . . . i 23
Luiwammes . . . . . I z 3
kil
Maal . . . . . . . . 204
Machteloosheid . . . . 483
Mantel . . . . . . . 66
Medestander . 488
Meenep . . . 373
Meerzwijn . . . . . . 472
...........
Meester Hans . . . . . 28
Melk . . . . . . . 6r, 62
Melkbaard 62
Melken 6 z
Melkmuil . . . . . . 62
Mijnen . . . . . . 541
Mijnent (Ten —) • 54--- 55
Middelerwijl ao6
Minzaamheid . . . . . 2> I a
Mistrouwen . . . • • • 5 29
Modde van Gompen . . 198
Moedwil. . r 39
Moeten . 514
Moer van Belsebuik . • 399
Moerlycke lienich . 196
Moervos . . . • 474
Mogen . 514
Molières . . . . . . 181
Mooi . 8
Moorkop. . . . . . . 136
Morgen . , . . . . . 453
Bladz.
Mortepaai . . . • 449, 45 0
Muis . . . . . . . . 46 9
Muizentoren . . . . . 470
N.
Nee . . . . . . . . 5
Nekkerspoel . . . • • 393
Nikker
.
393, 304
Nixen . . 394
Noot. 1r4,344
U.
Ochtend . . . . . . . 453
Ode . . . , 180, 284, 287
Of. ao5
Offeren . . . . . . . 137
Ommezien (In een —) . . 44
Onderkruiper . . . 463
Onderwijl . . ,
2o6
Onmacht . . . . • • 483
Out (Voorv.) . 16o--r6z
Ontberen.. . . . . 161
Ontbieden . . . . . . 16o
Ontbijten . . . . . . 16
Onteigenen . . . . . . 161
Ontezelen . . . .57
Ontgelden z 6o
Onthalen . . . . . 16o
Onthier . . . . . . . i 6o
Onthutsen . . . . . . 16 t
Ontkennen . . . . . . 16 r
Ontstaan 138
Ontstentenis . . . . 138
Ontstukken . . . . . . 16o
Ontvangen . . . . . 160
Ontveinzen . . . . . .. 16 x
Ontware . . . . . . 16o
Ontwee . . . . . . . 190
Ontzet . . 267
Onverwijld . . . . . . 44
Oorvijgen . . . . . 46 7
Opdracht . . . . . . 204
Op staanden voet . . . 44
Opsnijden . . . . . . 467
Optrekker . . . . . . 203
Opwekken . . . . . . 38
Os (Den dorschenden — zult
gij niet muibanden) . 6a, 63
Oude Geloof . , , . .202
REGISTER. xv
Bladz.
Ouwe-Testaments (Op
zijn —) . . . . . . ao3
Overreden . . . . . . 489
Overtuigen . . . .. • • 489
LJ
Paaschlam . . . . . . 22
Paaschos 63
Papieren harnas • 34
Pikheintje . 390
Pikken 39 0 ,39 1
Dikkeren . . . . . • 39 1
Piloriem . . . . . . . 3'
Pilaarheiligen . . . . . 254
Pilosus . . . . . . . 397
Plei . . . . . . • • 2 9
Plegen
Poepenheinsman . . . . 400
Poes . . . . . . . . 422
Pokken • 39'
Pokker . . . . . . . 391
Poleye a 9
Prnngen . . . . . . • 207
Puck . 39 I
Q.
Quinckernel . . . . . 34
la.
Raadsbestel . . . . 207
Rakkers . , 27
Ras . . . . . . . 45, 46
Regeering . . . . . . 142
Rekenen . . . . . . 373
Rendelijk . . . . . . z 95
Rijk (In samenstellingen) . 432
Roek . . . . . . 448
Roekeloos . . . . . • 448
Ruggelings . . . . • 535
Rugwaarts . . . . . . 535
Ruiten . a4
Ruiter . a4
Ruiteren . . . . . . 2 5
Rund . . . . . . 59-64
Ruteren . . . . . . . 24
S.
Santekraam . . . . . 464
Santepeti'e ^ 46 4
Bladz.
Sapper . . . . . . 464
Satan
.... . ....
397
Schaap . 121
Schaap (Zwart —) . . . 122
Schaapjes (Zijne — op het
droge hebben . . . . 230
Schapraai 7
Schoon . 8
Schop . . . . . . . 209
Schoutshonden . . 27
Ses 34
Sik z 23
Sint- Anthonis (De man, die
achter -- loopt . . . 386
Snaphaan . . . • 24, 55 1
Snuffelen . . . . . . 415.
Sonnet . . . . . . . 1
Spa . . . 209
Speurhond . . . . • • 415
Spijnt ao
Spoedig.
......
46
Stadskind . . . . . • 35
Standvastig . . . . . . 228
Stang (Op de -- rijden) . 78
Stank (— voor dank) 446, 447
Steekind . . . • 35
Stoepen . . . . . . 25 , 2 6
Stoep-schijters . 26
Stoepwak . . . . . . z6
Stokvisch zonder boter . . 466
Stormbok
......
119
Stormram . . . . . , 1 1 9
Stuipen . . . . . . . 26
Stulp . . . . . • • • 1 39
Stuurman (van een automobiel)
. . . . . 64
Suw . . 198
Tantalus . . . . . . 1 8 a
Tegenwoordig . . . i i8
Temen. . . . , 256
Terstond . . . . . 44
Terug . . 535
Terwijl . . . . • • • 43 1
Toebereidselen . . . . 40
Toespreken . . . . . . 39
Toeven . . . . . . , 265
Tragedie . . , . . , z a
XVI
REGISTER.
Bladz.
Tramontane . . . . . i 8o
Transpireeren . • . . . . 460
Tresoor
......
zo
Troggelen . . . . . , 22
Trotsch .. . . •" • 49Q
Truggelaar .. . . 22
Tureluursch • ...... . 84
U.
Uitgang. . . • . • • 5 33
Uitlandsch. .
136
Und (Got.) . . . . T 6o
Universiteit . . . . . 381
1l
Valies . 68
Vast . . . . . . a o 6
Veelheid . 48
Veelvraat........ 230
Verbeuren . . . . • 377
Verdenken . . . . 5 29
Verezelen . . • 57
Verkikkerd . . . 395
Verkoren . . . . • • r 35
Vermoeden . . . . . • 373
Vernibbeld . . . . . . 395
Vernichelen • 395
Vernikkerd . • 395
Verpikken . . . . • 39 1
Versieren lo r
VerstrekkeL (Onderwijs ---) 86
Verwaand 490
Vest, veste, vesten . 2 1 o
Viant . . . . . . 385
Volgeling . . . . . . 489
......
Voorhanden . .118
Voorkeur . . . .
.
432
Voorliefde . . . . . . 43 a
Voorspannen . . . • 37
Voorstander . . . . 489
Vos . . • • • . 473, 474
Vosserijen . . • . • • 474
Bladz.
Vredeskosten . . 465
Vrij buiten • 454
W.
Wad . . . . . . . . ao8
Wandelen , . . . . r 16
Wandluizen . . . . 466
Wanen . . . . . • 373
Wantrouwen . . .. . 529
Ware (Als het - ) • • 45 1
Wed . . . . . . 208
Weegluizen . . . . . . 466
Weerga 144
Weergaloos . . . . • • 1 43
Wel deksels . 395
Weldra . . . • • • • 45
Welhaast . . . . • • 45
Werken . . . . . . . 5i6
Werptuig . . , . . 204
Wet . . . . 232, 43 1
Weten • • 5 1 3
Wet-w eeter . . . . . , 232
Willen • • 5 r 5
Wittebrood . . . . . 230
Wraak . . . . . . . 484
Wraken . . . . . . . 2o6
Wrok . . . . . . . 484
Z.
Zijde bij iets spinnen 224-226
Zijn . . . . . . . • 5 I 5
Zitten . . . . . 466
Zoeken . . 516
Zondebok . . . . . 120
Zoo . . . . . s . • 44
Zullen . 514
Zwart 122
Zwart (Het —e schaap in
de familie) . . . 122
Zwermeri*en .- 5
Zwichten . . 208
Zwijn. . . . . 471
1
KLEURSOHAKEERING IN VOSMAER'S »VOGELS VAN
DIVERSE PLTJIMAGE".
De overstelpende lectuur van onzen tjj€1 legt minder zelfstand!gc
naturen een zeer ontmoedigende, soms een schrikbarende taak op.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang.
2
„Men wil toch zoo graag op de hoogte blijven," zooals de uitdrukking
luidt, en nu leest men er maar op los ; rijp en groen, gezonde
kost en spijze rijk aan watergehalte of erger, alles wordt verorberd
of liever verzwolgen en men is in de onnoozele overtuiging zijn
best gedaan te hebben om het geestesleven te onderhouden en
krachtiger te maken. De gevolgen zijn erger dan die van overvoeding
; de ware ontwikkeling wordt geschaad in plaats van gebaat.
Dezulken ervaren eenmaal wat de pessimistische Prediker samenvatte
in zijn paradog : „Veel lezens is vermoeiing des vleesches,"
natuurlijk, het gevolg van afmatting des geestes, zooals men dit
woord dient op te vatten. Juist dit moet vermeden worden. Zonder
nu precies daarbij het oog te hebben op de zoogenaamde ,, uitspannings-
lectuur," -- iets waar men veelal niet genoeg tegen • kan
waarschuwen -- moet het lezen en herlezen van een goed boek een
weldaad zijn voor den geest en dus ook voor het lichaam. Er is
een tijd geweest, dat men een schrijver een half dozijn malen in
zijn leven las en altijd weer met hetzelfde genot. Men kende bladzijden
van zijn dichter of prozaschrijver van buiten ; aanhalingen
werden levenswoorden die in kracht en beteekenis wonnen, en men
vond telkens nieuwe gedachten tusschen de regels verborgen. En
in waarheid, die niet meer in een boek vond, dan de auteur in
woorden had nedergelegd, verstond de kunst van lezen maar half
of in het geheel niet. Zulk een geliefd auteur werd een halsvriend,
een getrouwe levensgezel, wien men een dankbaar hart toedroeg,
omdat men gevoelde, dat hij aan ons geestelijk bestaan een nooit
genoeg te schatten steun en frissche levenskracht had geschonken.
Dat wordt vaak anders in „perioden van stérile féconditeit", die er
zoo nu en dan aanbreken. Maar dan kan men de onredzamen wijzen
op uitstekende personen, die een meer actief leven leiden- ; op zulke
dichters en prozaschrijvers, die een naam verworven hebben, welks
beteekenis voor de kunst niet zal ondergaan. Zulke mannen lezen
betrekkelijk weinig : zij hebben trouwens wel wat anders te doen.
Maar zij kiezen hun auteurs met de uiterste zorg ; wat zij lezen,
lezeij zij goed, met belangstelling en met heel hun ziel er bij . Zij
nemen hun uitverkoren auteurs altijd weer met liefde ter hand en
komen er telkens op terug. Om slechts een paar namen te noemen.
Van Dante en Shakespeare kan men met vrij groote zekerheid
aanwijzen, welke boeken zij gelezen hebben, gelezen en . in zich op
genomen, want de sporen van hun lectuur zijn in hun werken
3
terug te vinden. Men spreekt dan vaak van hun uitgebreide belezenheid,
maar de bewijzen daarvoor komen eigenlijk dar op
neer, dat hetgeen zij gelezen hebben door hen werd opgenomen en
gedigereerd, door hen werd verwerkt en ernstig overdacht, zoodat
zij er zich niet van konden losmaken. Hun lectuur werkte bevruchtend;
hun geest was er van doortrokken ; ze had hun gezichtskring uitgebreid;
zij waren er een ander, een nieuwe mensch door geworden,
telkens meer volkomen en machtiger; hun waarnemingsvermogen
werd er door verscherpt, hun overtuiging er door versterkt of zij
nam er een vaster, meer solieden vorm door aan. Goede smaak,
oordeel, besef van hetgeen ons ontbreekt, te weten wat men wil,
een doet dat men wenscht te bereiken, een taak waarvoor men
zich ii bekwamen, dat alles saamgenomen moet ons leiden bij de
keuze onzer lectuur. Daarom is de tijd besteed aan de lezing van
een boek dat ons ten slotte deed uitroepen: Wat heb ik daar nu
aan gehad; wat heeft het mij gegeven! " een verloren deel van ons
leven,
Die op rijper leeftijd de literatuur van wier verschijning hij getuige
was, overziet, zal heel wat lectuur kunnen aanwijzen als
nagenoeg of geheel waardeloos voor zijn ontwikkeling en vorming.
Des te grooter echter zal zijn ingenomenheid worden met die boeken,
welke hem werkelijk genot verschaften, stof tot nadenken aanboden,
hem juister inzicht gaven bij de beoordeeling van toestanden en
personen, zijn liefde voor de natuur verhoogden en hem een stap
nader brachten tot wat men tegenwoordig noemt n een menschwaardig
bestaan", al wordt hier die geliefde uitdrukking van vele
woordvoerders juist niet in stoffeljken zin bedoeld. Zulke boeken
vonden bij hun verschijning niet altijd zoo maar dadelijk algemeene
toejuiching. Soms werden zij nauwelijks opgemerkt en verliepen
er zelfs jaren vôor hun de waardeering ten deel viel, die hun toekwam.
Nauwelijks opgemerkt bij de tijdgenooten, blijven zij echter
behooren tot dat meer beperkte deel der literatuur, wat bestemd
is om aan latere geslachten te worden overgeleverd Er kan nog
zelfs een tijd van onverschilligheid aanbreken, waarin de woordvoerders
stoutweg beweren, dat die boeken totaal hebben afgedaan
en tot het duffe verleden behooren. Maar geduld; zij overleven
duizenden geesteskinderen van hun tijd en men zal er eenmaal op
wijzen, als behoorende tot de nalatenschap aan het nageslacht toegewezen
en met dankbaarheid aanvaard,
ik
4
Tot die gedachte kwam ik, toen ik onlangs weer een blik sloeg
in Vosmaer's drie bescheiden boekdeelen, getiteld : Vogels van diverse
Pluimage. Het is een verzameling prozastukken en gedichten,
die tijd en proef doorstaan kan, merkte ik opnieuw. Zij maakte
een betrekkelijk bescheiden opgang bij haar verschijnen ; zij was
niet dadelijk populair in den gewonen zin. Die stukken bleken
„een te fijne kost voor de gewone luidjes", om met Shakespeare
te spreken, maar die bij machte was ze te genieten, gevoelde onmiddelljk
dat het gehalte van ongemeenen aard was. Vosmaer's
„ Vogels" zijn in een andere manier geschreven dan die thans aan
de orde is, maar zoo zijn er meer werken, die toch hun leeftijd bij
eeuwen tellen. Die andere manier" bewijst dus niets in hun nadeel.
Wat een onbevooroordeeld lezer treffen moet, is de kennismaking
met een fijnen, niet alledaagschen geest, met een man van
gelouterden smaak, van scherpzinnig nadenken, van uitgebreide
kennis en zeldzaam wijsgeerige ontwikkeling, met een man die op
het gebied van kunst in haar verschillende openbaringen het volle
recht heeft van te mogen meespreken.
Ik wil hier op enkele bladzijden wijzen, die mogelijk de lezers
van dit tijdschrift zullen opwekken zich nader met zulk een ongemeenen
geest -vertrouwd te maken. Ter loops maakt de auteur
hier en daar verrassende opmerkingen over taal en stijl. Wij zijn
met hem in Cassel en doen een wandeling naar het Marmorbad,
ook al door den landsvaderlijken keurvorst betaald met het bloed
zijner landskinderen.
Aan het Marmorbad grenzen lange galerijen met een reeks van ramen
en rondboognissen met godenbeelden ; boven dezen eene menigte medaillons
met romeinsche keizerhoofden ; en de geheele balustrade, die 't alles
bekroont, is beplant met goden en godinnen. Al die beelden zijn het
treurigst denkbare toonbeeld van verval ; van de nielaatsche muren schilferen
de pleisterkorsten af en laten kale wonden in den bak- en bergsteen.
De Olympiërs op de balustrade zijn noch tamelijk ongeschonden, maar
die in de nissen zien er hartverscheurend 'uit. De levensgroote poppen
van gebakken aarde zijn aan elk lichaamsdeel geschonden ; van sommigen
is de buikholte open en vertoont •een ijzeren ruggegraat ; in plaats van
ingewanden liggen er steenen in, door de jeugd daarin gemikt. Eene onherkenbare
godin zonder neus lieb ugelt met gekneusde oogleden ... ,
Hé, wij hebben, wij hadden tenminste in de 17e eeuw datzelfde woord,
liefoogen, en Breêroo heeft ook het woord loer-oogen. Wij mogen het dus
ook gebruiken zonder vrees dat we van germanisme zullen beticht worden,
Maar ook hier moeten de grenzen wegvallen, die een eng particularisme
eenmaal heeft getrokken. De germaansche talen vloeien overal in elkander
5
en aan weerszijde vindt men noch telkens in leven gebleven nakomelingen
uit de verwante landen. Even als de menschen zijn die nakomelingen
soms tot hoogeren, soms tot lageren stand geraakt. Ons nee vindt ge bij
de Berliner terug. Op een duit.seh tooneel zult ge een minnend paar zien
uit lageren stand, en den man tot zijn liefste hooien zeggen:
»Du bist mein Augappel !"
En het publiek bist in lachen uit, om dit oud naief burgerlijk woordje,
dat toch noch in zwang is: maai' bij ons heeft het niets lachverwekkends.
Zoo waarschuwt men behoorlijk een meisje, dat van de sterren, het maanlicht
en Schiller houdt, tegen Schwârmerei. Voor een paar honderd jaren
hadden wij dat woord ook; Bleiswijck spreekt van de zwermerjen. van
David Joris. Vooral in de spreektaal der Duitschers is nog zeer veel Hollandsch.
of liever veel van de vroeger gemeensehappeljke taal.
Dus, die godin zonder neus liefoogt, - maar helaas met afgebrokkelde
oogleden.
In een brief aan een vriend heeft de auteur het over enkele
ziekteverschijnselen in de samenleving; daaraan knoopt hij een
opmerking vast, die om haar waarheid voor menig hedendaagsch
schrijver een behartigenswaarde wenk bevat.
Wie lichamelijk lijdt, haast zich van zijn kwalen bevrijd te worden,
maar de zielzieken willen meestal niet genezen worden. Hoe zouden zij
ook willen, daar hun wil mede ziek is? Gij kunt ze niet meer grieven dan
door hun te zeugen: gij wordt beter. Ook onze samenlevingsmensch is
zielziek. Door gemaaktlieid, konventie, oververfijning, die weekheid is geworden,
door gebrek aan hoogere overtuiging, door leugen en schijnzucht;
en alleen waarheid kan hem redden, waarheid en die schoone verschijning
waarin de waarheid vleesch geworden is, de natuur.
Die onnatuui, dat geveinsde en gekunstelde heeft ook het gezelschapsleven
verwaterd of bedorven . . . De algemeene beschaving berust te weinig
op inwendige vorming, te veel op uitwendige, en deze is het fatsoen, dat
alles beheerscht, de afgod van alle standen, naar wiens gunst allen streven,
en het groote einddoel der [zoogenaamd] zedelijke opvoeding.
Ten gevolge van dit alles heeft er ook in de taal en spreekwijze een
geheele verschuiving van beteekenis plaats gehad. Een aantal woorden
heeft zijn kracht verloren, is verlept, verschaald, afgestompt, en wij moeten
om vroegere kracht te behouden ze opflikken met adjectiva, of er uit
vreemde talen nieuwe voor in de plaats stellen. Van den anderen kant
zijn de zinnen zoo overprikkeld, dat men overdrevene uitdrukkingen moet
gebruiken. De taal is ook onoprecht geworden, gemaskerd, geblanket;
valsche munt geeft zij uit, als zij de heteekenissen verdraait en aan leelijke
dingen schoone woorden schenkt. Het valt moeilijk te ontkennen, dat
met den loop der bechaving deze verschijnselen gelijken tred hebben gehouden,
en dat zij elkander op de hielen zitten . . . Wij hopen toch een
bevredigender uitkomst te vinden.
Een weerklank daarvan vinden wij op een andere Nadzjjde, waar
hij al reizende van de beschaving spreekt, die met alles slechtende
kracht haar gelijkmakende werking voortzet, een niveleeringswerk
V
als dat van het water, dat de hooge punten afschuurt ; overal
dezelfde kleeding, dezelfde gezichten, dezelfde manieren, hetzelfde
eten, dezelfde maatschappij, dezelfde denkbeelden. Maar wat hij
zelf onder werkelijke beschaving verstaat, kan hij niet te hoog
schatten. „Beschaving, wij blijven u huldigen !" roept de auteur
uit, al „is het mij somtijds of u een klein vischstaartje uit het
zijden kleed komt kijken, — schoone vrouw, zooals Horatius zegt,
maar die in een vischstaart uitloopt."
Doch liever werp ik met verontwaardiging dit denkbeeld weg. Neen,
dat staartje behoort slechts aan uwe nagemaakte basterdzuster, die licht
en dicht, met een imitatiestofje is gekleed, met een dun laagje verf is opgeflikt,
dat zij heel wat schijnt. Het is die, gij weet wel wie en wat, die
wisselzieke, die kleur- en karakterlooze, die men niet pakken kan en zeggen,
nu heb ik je en nu zal ik je dood knijpen, maar die men overal en
telkens duidelijk ziet, die zich meest in t gezelschap van beschaving vertoont;
dat ding dat men dan maar bij benadering fatsoenlijkheid moet
noemen, hoewel het geen blijvend fatsoen heeft. Fatsoen, dat is nog goed,
dat is vorm ; fatsoenlijk is reeds een afleiding, dat is afwijking, 't is iets
dat den aard van fatsoen heeft, dat er op lijkt, maar het niet is ; en dan
nog - heid — dat is weer een verdere afstand van de bron, van den stam.
Daar hebt gij den moordenaar van vrijheid, van oorspronkelijkheid, van
natuurlijkheid. Durft eens waar zijn, als hij er bij is.
Op een andere plaats heeft de auteur het over fondsveilingen,
gehouden door uitgevers die zich van hun voorraad kopie willen
ontdoen. , Zulke fondsveilingen, merkt hij op, hebben veel van
slavenmarkten. Zelfs doode auteurs worden daar verkocht. Maar
de levenden worden er even als in het Oosten uitgestald, bekeken,
betast, becijferd en geveild. En dan volgt het vermakelijk beursbericht,
op auteurs en hun boeken toegepast.
Op die markt kunt gij ook een prijscourant der letterkunde opmaken.
Luimig goed blijft genoteerd : zeer willig en veel navraag. Gedichten, de
puike, zeer wisselvallig, maar doorgaans in het geheel geen animo. Naar
verzen, mooi ordinair, is evenwel redelijke vraag. Novellen, de goede
kwaliteit, met levendigen omzet. Theologie, men noteert, lichte, middel
en zware : tegenwoordig flauw, de koopers zeer geretireerd ; bijna van de
markt genomen. Alleen stichtelijke lectuur, fijne soort, gunstige stemming.
Ge kunt deze beurstermen ook achter de namen der Nederlandsche auteurs
zetten. Dat wordt ook op die slavenmarkten gedaan, maar hier wil ik
liever geen namen noemen...
Neen, de eerbied voor de boeken is verdwenen. Hoe ver zijn wij verwijderd
van de gevoelens die ' TFiomas à Kempis uitdrukt. Met een gebed,
zei hij, moest men zich voorbereiden voor het lezen. Die een boek sloot,
had Gode dank te zeggen voor de geestelijke weldaad hem bewezen. Met
gereinigde schoenzool moest men eene librerie binnentreden, en met eerbiedig
stilzwijgen, want die grond was heilig. Geert stofje mocht kleven
h
op de banden, geen vocht of ongedierte de bladen beschadigen. En die
een boek in de hand nam, moest het doen met de gevoelens, die den ouden
Simeon vervulden, toen hij in den tempel het kindeke Jezus in zijne armen
hield.
Zoo sprak de gemoedelijke broeder des genieenen levens, „ in den tijd,
toen de boeken groot of' dik waren, zware kleedenen droegen en de kostbaarsten
aan kettingen vastlagen in de librerie. Sedert die dagen zijn zij
aan de kettingen en sloten ontsnapt, altijd lichter en dunner, en vluchtiger
geworden ; ze hebben luchtige, fijne kleedjes gekregen en bonte veeren,
en als vrije wilde vogels zijn ze gaan vliegen, de wereld door.
De boschrijving van een onaanzienlijk dorpswinkeltje geeft den
auteur gelegenheid een herinnering uit zijn jeugd op te halen. Wij
zien er uit, hoe een nietig toeval in de kinderjaren van invloed
kan zijn op de richting van onze studie en op de belangstelling in
een of ander vak van wetenschap. Hij laat ons zien wat er in
die dorpsbazar al . te koop is en gaat dan voort een vondst van
antiquarischen aard te vermelden.
En waarlijk ! er hing ook een prent van Klein Duimpje, die ik al zoo
lang te vergeefs gezocht had, namelijk een ouden, -echten Klein Duimpje,
geen nieuwe namaak. Want ook deze antiquiteit wordt, als zoovele andere
oudheden, nagemaakt. Maar dan is de charme er af, de geur van archaisme
en naieveteit verloren. Zelfs de versjes worden gemodernizeerd en verliezen
al hunne waarde. Noch herinner ik mij een van die tweeregelige •
onderschriften :
Moeder zeit, wel dat is fraai,
Daar zit hij in de eetschapraai.
Wat dat beteekende wisten niet alleen mijn kornuiten niet ; ook de
groote menschen begrepen het niet meer. Maar ik wist van mijn vader,
die oude boeken kende , dat schapraai oudtijds een kastje , een buffetje
zouden wij nu zeggen, beteekende en ik was trotsch op deze kennis. 'tWas
mijn eerste woord oudhollandsch en het heeft misschien invloed uitgeoefend
op mijn zucht om er meer van te kennen. Later verlangde ik dikwijls
naar zulk een ouden echten Klein Duimpje, als een herinnering aan
de jeugd. Ik zocht er naar, alsof het de houtprenten gold van een »Spiegel
onsen Behoudenisse". Maar ik vond hem nooit. Wel nieuwe namaaksels,
zonder de eetschapraai, die de moderne dichter en kunstenaar niet begrepen
en • weggelaten hadden. En hier hing nu een echte, zeer kunstig en eenvoudig
afgezet met ronde vlakjes rood en groen, die op elk figuurtje met
losse hand waren uitgestrooid, geheel belangeloos, waar ze ook neerkwamen.
Telkens ontmoet de lezer de eene of andere verrassende opmerking,
die wat te denken geeft of op het spoor brengt van analoge
waarnemingen. Zoo al dadelijk bij de opening van zijn tweeden
bundel. „Hij liegt alsof het gedrukt was, zeide men vroeger met
een spreekwoord dat uit den grooten eerbied voor boeken geboren
8
werd. Hij liegt zoo mooi, zoo glad, zoo juist, dat het uit een boek
schijnt genomen. Vroeger heette het : daar staat geschreven, maar
de spreekwoorden nemen de zeden der tijden aan en na de uitvin..
ding van de typografie beteekende het gedrukte het -elfde gezag,
als vroeger het geschrevene." En een weinig verder verbindt hij
er de opmerking aan : „Ja, de spreekwoorden verouderen en veranderen.
Wat in de oudheid een godenstuk heette, werd in de
goede dagen, toen de geestelijken de praerogatieven der godheid
voor zich namen, een paterstuk. De hervorming, die zooveel veranderde,
verbeterde dit in een domineestuk, tot ook eindelijk het
ongeloof ook dit weder seculariseerde en algemeen menschelijk
maakte." Op een andere plaats had hij reeds vroeger op het verloop
der taal gewezen en er bij opgemerkt, dat wij niet altijd op
aanwinst konden roemen. Verscheidenen van ons zullen zich nog
wel herinneren, hoe plotseling het woord mooi in de mode kwam
en drie, vier andere woorden ter nuanceering moest vervangen. Ik
zal de laatste zijn om te ontkennen, dat er in het gebruik van dit
populaire woord iets vertrouwelijks, iets huiselijks lag ; maar het
toepassen van dit woord op allerlei voorwerpen en begrippen, op
allerlei aandoeningen en gewaarwordingen liep soms wel wat in het
buitensporige en ongerijmde. Zoo werd het mode om gedurig te
spreken van „een mooie liefde", en geen novelle waarin een idyl -
lische voorstelling van een innige, onschuldige — neen bij voorkeur
zelfs van een ongeoorloofde — liefde voorkwam, scheen het buiten
die gezochte uitdrukking te kuunen stellen. Zoo sprak men ook
van het mooiste van het mooie in den mooien Vondel," wat aan
onbeholpen kinderpraat doet denken, weinig in overeenstemming
met hetgeen men wilde aanduiden. Zelfs sprak men in zijn aesthetische
beschouwingen van „hèt Mooie", in plaats van „het Schoone",
zoodat er reden was spottenderwijze te spreken „van de aanhangers
der Mooiheid." Voorgevende het banale te willen vermijden, dreigde
men ongemerkt banaler te worden dan de vroegeren ooit geweest
waren, althans in veel gevallen. En nu de opmerking van Vosmaer.
Hij spreekt over „de eeuwige behoefte" die er bestaat „aan
de zonnestralen der kunst, die alles moeten" — en hier valt hem
het Duitsche meisje in de rede met het woord : „versehónern'.
Ja, gaat de auteur voort, versel^onern, dat gelukkige woord hebt gij,
wij niet. Verschoonen is bij ons juist het tegendeel. zich ! ons geheele
hollandsche begrip .van schoon is al lang in de war. Schoon is eensluidend
9
geworden met of liever 't is in den eigenlijken ziii netjes en zindelijk, en
wordt eerst in overdrachtelijken zin schen : het eigenlijk schoone hebben
wij mooi gaan noemen. Nu zijn netjes, zindelijk. en mooi de ergste vijanden
van het schoone : juist het -gladde, gepoetste, alle göttliehe ongeregeldheid
uitsluitende, vernnoorrdt het schoone. In anderen zin beduidt ons verschoonen
vergoelijken en door de vingers zien, en dat doet de kunst ook
niet; ze moet niet goelijk, maar oprecht en natuurlijk zijn en niet alles
voor lief en fraai opnemen, maar liet fier en stout aanpakken. Ik geloof
dat mijn betoog ook al zoo wat gettlich ongeregeld begint te worden, —
waar waren we ook gebleven ?
— Dat de poëzie alles moet verschonern .... .
— Juist, alles. Ook de wetenschap ; want de wetenschap is geen entrepot
van kenniswagen, geen winkel van nuttige zaken. Ze heeft zich zoo lang
gehuld in pij of tabberd, enz.
Men begrijpe den auteur in deze boutade wél ; zooals wij reeds
zeiden, hij heeft het hier over het verloop van beteekenis bij enkele
woorden en weet zelf zeer goed, dat men zich in vele gevallen
bij het feit moet neerleggen, als men niet den zonderling wil spelen
en onverstaanbaar of bizar wil worden,
Ook op het gebied van het onderwijs laat Vosmaer zich enkele
malen scherp of op humoristische wijze uit. Bij heeft het over
de ontdekking van Jean Huarte, een medicus uit de 16e eeuw,
die een „Onderzoek over de vatbaarheden van den menschelijken
geest" heeft uitgegeven en de belangrijke ontdekking meende gedaan
te hebben van middelen om kinderen met die vatbaarheden
te procreéeren, welke men verlangt. Van hoeveel gewicht zou die
ontdekking zijn voor het onderwijs, zegt hij, het onderwijs, dat
moeilijke probleem, waarover al zoo veel woorden gewisseld zijn,
dat het geen wonder is, zoo zij door al dat wisselen, even als de
oude dubbeltjes, scherp zijn geworden. Zoo die middelen afdoende
bleken, zou het te hopen zijn, dat men bij het kennen van het groote
verschil tusschen al die koppen en harten de kinderen niet meer,
zoo als nu, aan eene zelfde behandeling zou durven onderwerpen.
Vosmaer wijst hier op de groote schaduwzijde aan alle schoolonderwijs
verbonden, waar al de beste paedagogen ter wereld nog
geen raad voor wisten. Ook met den besten wil van den opvoeder
kan men er weinig of niets aan doen, want men heeft met de
ouders en de wettelijke voorschriften rekening te houden. En dan
gaat de auteur op de _ volgende wijze voort, met het oog op de
herinneringen uit zijn jeugd.
Bij ons zaten de meest verschillende vatbaarheden jaar in jaar uit aan
juist eendere banken, naar juist eendere vooraf bepaalde regelen, een juist
10
eencleren ontwikkelingsloop te volgen. Twee-en-twintig jongens zaten daar,
Als men ze één voor één trepaneerde - dit is slechts eene metafora,
ene rede-figuur waarmede men zegt wat men niet meent - en hunne
hersenpannen als deksels oplichtte, dan zou men in die twee-en-twintig
hersenen zien, dat de eene eigenaar vatbaarheid heeft voor de afgetrokkene
wetenschappen de andere niet tot de diepte der dingen zal kunnen doordringen,
maar altijd aan de oppervlakte blijven hangen ; dat de een den
takt heeft van generalizeeren de andere van analyzeeren ; dat er in dezen
poëzie zit, in gene cijfers ; dat de vermogens van dezen diep verscholen
liggen en eerst bij den stoot van gunstige omstandigheden zullen opko
men, dat die van gene al vroeg en hoog zullen opgroeien, doch wel bladeren
en bloempjes, maar geen vruchten zullen leveren. Men zou zien, eindelijk,
dat even als die twee-en-twintig jongens twee-en-twintig verschillende
neuzen hebben, zoo ook de eigenschappen, de krachten, de behoeften der
hersenen bij ieder verschillend zijn. En intusschen worden al die verschillende
planten in dezelfde trekkas, aan denzeifden dampkring blootgesteld,
en zit de wijze tuinman in zijn katheder en giet over allen hetzelfde vocht
uit, een gietsel geschiedenis, een gietsel oude en een gietsel nieuwe taal,
een gietsel logica of een gietsel prosodie.
Is het wonder, dat zoo velen van die planten in 't wild schieten of vergroeien
of in 't geheel niet opkomen?
Soms verbeeld ik mij, dat men bij ons jongens te werk ging als bij het
opzetten van een apothekers- of drogist-winkel. Van alles moesten wij
zoo wat in den winkel hebben, van alle markten moesten wij thuis zijn.
Het was in dit stelsel natuurlijk, dat het er op aankwam van alles en
zooveel mogelijk in die winkels op een te pakken, met andere woorden,
de hoofden der jongens zooveel mogelijk te vullen en te vullen. Nu is er
in een jongenshoofd toch maar eene zekere ruimte. 't Is waar, die ruimte
is voor uitzetting vatbaar, maar even als ei een grens is aan de rekbaar
heid van elk elastiek voorwerp, is er een eind aan wat mijn vader noemde:
»de elasticiteit der hersenen."
Ware het dan niet verreweg beter. ...
Hier verbeeldt zich de schrijver, dat hij in de rede gevallen
wordt met den bekenden dooddoener: ,,de beste stuurlui staan aan
wal". Terecht antwoordt hij, dat dit een argument is misschien
tegen den beoordeelaar geldende, maar niet tegen het beoordeelde
feit zelf. Dit feit is en daar is bij ons onderwijs niets tegen in
te brengen, - ,,dat men te veel vult en te weinig zelfdenken leert,
te veel waarheden aanbrengt, in plaats van ze van zelve in de
ziel te doen ontkiemen; dat men te veel opeenstapelt en te weinig
verband en samenhang doet opmerken, dat in alles de grammatica,
de regel of de vorm geleerd wordt en de geest, de ziel wordt buitengesloten"
De auteur had het volle recht op deze schaduwzijde
van ons onderwijs te wijzen. Hij schreef aldus ruim een twintig
jaar geleden, maar zijn woorden zijn nog evenzeer geldig voor onze
dagen.
11
Op een andere plaats spreekt de auteur over de bibliotheek van
zijn vader, waar hij menigen ochtend zat te snuffelen aan den voet
van een der groote kasten, nu eens tot over de ooren verdiept in
stoute daden of avontuurlijke reizen en ontdekkingen, dan weder,
als een vlinder op de bloemen, her-. en derwaarts, van het eene
boek op het andere vallende. Die bibliotheek bevatte verscheidene
boeken, die zijn vader niet gaarne had dat hij zag of las, — maar,
die hadden niet zelden voor hem dc meeste aantrekkelijkheid. En
daaraan verbindt hij de volgende opmerkingen, er op wijzende dat
het niet altijd de zucht naar het verbodene is, die de hand doet
uitstrekken ; het kan ook wel eens zijn „die onverzadelijke dorst
naar weten, die den mensch van jongs af bezielt."
Of is het wel alleen dat verlangen naar het verbodene, dat ons naar
andere boeken deed grijpen dan die voor ons gemaakt waren ? — Is het
niet een meer samengesteld verschijnsel ? Ik denk ja. Het moet een instinctmatig
zoeken zijn om onze behoefte te voldoen.
Leg voor een jongen :
aan de eene zijde alle met opzet en studie, voor hem geschrevene werken,
en aan den anderen kant, wat ge maar wilt van werken van wetenschap,
letteren en kunst die niet met het oog op zijne behoeften geschreven
zijn, en die men soriis meent, dat te hoog voor hem zijn,
hij zal zonder missen naar de laatste soort grijpen.
Hoe komt dat?
Omdat er een verbazend, hemelsbreed verschil is tusschen een jongen,
een werkelijke jongen van vleesch, been, bloed en al wat er verder bij
hoort, en een jongen zoo als wij hem in boeken zien voorgesteld of men
hem zich meestal verbeeld heeft. Een der gevolgen van dit verkeerd begrijpen
is, dat de meeste boeken die men voor de lieve jeugd schrijft, geen
doel treffen en geen vrucht dragen. Velen meenen dat als zij een werkje
hebben, met een weinig minder grondigheid, met een weinig minder verstand
met een weinig minder kennis geschreven dan noodig zijn in een
boek voor een groot mensch, en wanneer de schrijver daarbij, zich bukkende
en inhrirnpende tot de jeugdige vatbaarheid, zijn stijl zoo dood eenvoudig
en naief, zijn geest zoo lief en zoetsappig en zoo klein gemaakt
heeft, en hij boven op dart boek gezet heeft: »Voor de lieve jeugd", — dat
zij dan al een heel lief en belangrijk boek voor hunne kinderen hebben,
waar de jongens gretig op zullen vallen en uren lang zoet mee zijn.
Had de schrijver onzen laatsten tijd mee beleefd, misschien zou
hij zich dan minder ongunstig hebben uitgelaten, daar er in de
laatste jaren nog al boeken voor jongens en meisjes verschenen
zijn, die van beter en degelijker gehalte, in flinker stijl geschreven
zijn en van gezonder opvatting getuigen. In het algemeen echter
blijft zijn opmerking steeds van kracht. Ook wat hij verder laat
volgen verdient behartiging.
12
Een jongen wil niet lief zijn, wil niet lief gevonden worden, en gij kunt
hem geen grooter afschuw van deugd en beminnelijkheid inboezemen, dan
door hem die als zoo lief voor te, stellen. Hij wil ook niet als kind beschouwd
worden, dat is zijn zwak ; en in spelen en leeren vliegt zijn geest
reeds vooruit in de toekomst. Hij weet en voelt zich krachtiger, wijzer,
ontwikkelder dan men waant dat hij is ; en omdat men dat niet telt, wordt
hij zoo miskend en gegriefd. 't 'Is somtijds alsof hij werkelijk van de toekomst,
wier kiemen in hem liggen, reeds het voorgevoel heeft, alsof lij
zich de man voelt die hij worden zal; vandaar dat er vaak Bene, zedelijke
kracht. een verstand, een gevoel boven zijne jaren bij hem aanwezig zijn,
die of niet gekend of niet begrepen worden. En toch blijft hij knaap.
Dit saamgestelde en moeilijk te begrijpen wezen, waarvan de anthropologische
studie nog ver van uitgeput is, is een wereld op zich zelve. Een
wereld met haar eigen toestanden en verhoudingen, haar eigen gevoelens,
haar eigen denkbeelden Vandaar dat zij door de ouderen van dagen zoo
moeielijk in alles te begrijpen is. Vandaar die scheeve beoordeelingen in
die boeken zoo geheel ongeëvenredigd aan de behoeften van 'tjonge geslacht.
Is het wonder, dat ik meer hield van Sheherazade en de zeven eenoogige
Calenders, van Sindbad en den vogel Roe?
Nu krijgt, ook het onderwijs in de geschiedenis een beurt. Vosmaer
brengt een bezoek aan Cassel en zijn voortreffelijk museum.
Hij denkt aan dat landsvaderlijk bestuur der Keurvorsten, rampzaliger
gedachtenis van willekeur en tirannie. Hij herdenkt keurvorst
Carl den stichter van het paleis Wilhelmshóhe met zijn bovengewelven.
Daarboven verheft zich een achthoek met platform,
waaruit een hooge pyramide rijst, en deze d raagt het 31 voet hooge
beeld van Herakles van geslagen ijzer, nagebootst naar dien van
Farnese. Het volk kerstende den heidenheros en noemde hem den
grooten Christoffel. Verder noemt de auteur diens zoon Wilhelm
II, dien hij spottenderwijs eersten onderdaan zijner regeerende berlijnsche
hétaire noemt, den handhaver der landsvaderlijke beginselen
door de grens tussehen zijne beurs en die des volks uit te wisschen,
daar hij voor die hétaire en haar kinderen heel wat geld noodig
had. Dan gaat de auteur voort met de volgende snedige opmerking.
De vroegere geschiedschrijvers hebben aan de vorsten geen dienst bewezen
door de menschen te gewennen aan het denkbeeld, dat de historie
der vorsten de geschiedenis is. Ten gevolge^ daarvan geven wij veel meer
gewicht dan behoort aan die vorstelijke levens, in plaats van hoofdzaak
te maken van het leven der volken en van hun geest, waarin die vorsten
slechts een klein kapittel beslaan. Daarvan is ook weer een gevolg, dat
wij die vorsten op eene goudschaal wegen, en het is waarlijk niet al goud
wat er aan die menschen blinkt. Menschen, zeg ik, juist, en wij moesten
ze liever als zoodanig beschouwen, zelfs dan wanneer zij zich zelve halve
of heele goden waanden .... Vooral in Hessen is de nagedachtenis dier
vorsten niet met deze opvatting van geschiedschrijven gebaat.
13
Intusschen zou men kunnen aanvoeren, dat het toch goed is als
het nageslacht iets weet van die gewaande halve goden ; maar dat
zou van zelf te pas komen, als men de jammerlijke geschiedenis
van het volk geeft, dat ten slotte ademhaalde, toen die halfgoden
buiten de grenzen werden gezet. Alleen wachte men zich er voor
in een leugenachtige „historie" van die opgesmukte landsvaders de
eigenlijke geschiedenis te zien. Met het oog daarop gaat Vosmaer
voort.
Daar komt de zoon van den straks genoemden keurvorst. Strijd tusschen
militair-piëtistische hiërarchie en vrijheidszucht. Bloei van Hassenpflug en
Haynau. Afschaffing van de constitutie in 1852.
Aldus de geschiedenis.
De volgende keurvorst, getrouw aan de familiebeginselen ...
Wat raakt ons dat ?
Ja, maar dat is geschiedenis .... .
Alzoo, deze kocht de vrouw van een Duitsch officier.....
Libre à lui, dat is een overeenkomst tusschen twee particulieren ; geef
ons wat belangrijkers, wat ziel, gemoed, leven, kunst ...
Dit is geschiedenis, mijn waai-de schoolknaap, en gij moet die van buiten
kennen ... .
Alzoo, hij huwde dit koopje met de linkerhand. Hij was goed evangelisch
gezind en liet daarom zijne rechterhand niet weten wat zijn linker deed.
Dientengevolge kon hij gevoegelijk die rechter tegen haar opheffen.
Herakles, de dooder van ongedierten, bleef boven op Wilhelmshóhe steeds
toezien. Och, de goden rusten ook op hun lauweren en 't is nuttig dat
er soms nieuwe goden komen.
Later vermeldt de schrijver, hoe voor een dier beminnelijke landsvaders
nog een standbeeld is opgericht. Vorstelijke standbeelden
zijn dikwijls in steen of brons vereeuwigde leugens. Zoo ook hier.
Vreemd moet het ieder toeschijnen, dat den landgraaf Frederik II
een standbeeld, in romeinsch kostuum, is opgericht door het dankbare
vaderland, want het is bekend genoeg, dat in het laatste vierendeel
der 18e eeuw. voor 22 millioen Thaler 16.000 Landeskinder -aan de
Engelschen zijn verkocht voor Amerika." Of het vaderland ook
reden tot dankbaarheid had ! Bij de verdere beschrijving van Wilhelmshöhe
en haar grootsche waterwerken wil het ongercchtige beroep
van den landsvader den schrijver niet uit de gedachte, en wij
danken daaraan de volgende bladzijde van geestig sarcasme.
Dit alles, in de vorige eeuw ontstaan, omschrijft het tijdperk van Kassel's
bloei. Men verwondert zich, dat zooveel omvangrijke werken in een kleine
stad, zelfs nu nauwlijks veertig duizend inwoners tellende ; konden worden
tot stand gebracbt. Dat vermogen dan ook alleen autokraton, en zoo zien
wij dat ook deze klasse van zoogdieren haar nut heeft, evenals de masto14
donten eenmaal nuttig waren. Ik begin bijna week te worden voor de
landsvaderlijkheid, 1\laar zij heeft 16.000 Landeskinder aan de Engelschen
verkocht ...
Schapen, die zich lieten verkoopen !
Daar kwam destijds een liedje in de wereld, een liedje van Landeskinder,.
het luidde:
Allons enfants de la patrie
Waarom hebben zij dat niet vertaald?
Allons Landeskinder!
Wie weet, als zij dat gezongen hadden, welke vreemde gewaarwording
zij in hun merg en bloed hadden gevoeld ! En misschien, misschien was
de groote Hercules wel wakker geworden en had hij zich uit zijne luierende
houding opgericht; misschie- . was hij afgedaald van zijne hoogte, had hij
al de cascadenbekkens doorwaad, zooals eenmaal de groote ()hristophorus,
zijn christelijke confrater deed, en zijne hand de hesperiedenappels weggegooid
en zijn knods gezwaaid ...
Wie weet — een melodie kan wonderen doen.
Maar de Landeskinder zongen het tooverlied niet, en nu non- zitten er
- vier van hen op het groote plein de beenen van den marmeren landgraaf
te reinigen en het stof uit te krauwen tusschen zijne sandaalriemen..
Die marmeren landsvader staat daar, en als de auteur hem aanziet,
wekt de gedachtenis hem ergernis, hoe er op de scholen, lagere
en alle andere, geschiedenis ' wordt aangebracht" in de jeugdige
hoofden van het nageslacht. Men kan er zeker van zijn dat v66r
de verdrijving der landsvaders in 1866, geen enkele onderwijzer,
leeraar of zelfs professor in Hessen heeft durven kikken vair de
16.000 Landeskinder die verkocht zijn om de landsvaderlijke beurs
te vullen, ten einde de bastaarden dier autocraten rijk te maken
En mocht na dat jaar het slot wat minder klemmend op de lippen
bevestigd zijn, dan zijn er weer andere leugens in de plaats gekomen
of blijven er nog genoeg over om ergenis te wekken. Vosmaer
heeft niet te scherp gesproken, als hij aan het geschiedenis-onderwijs
dacht.
Nog een meldenswaardige herinnering deelt de .auteur ons uit
zijn jongelingsjaren mede. Het - was in de dagen, dat hij gebogen
zat over zijn Grieksche en Latijnsche klassieken, en tevens het
romantisme zich bij de jeugdige gemoederen kwam aanmelden en
dat met luide alles overheerschende stem. Op later leeftijd herinnert
hij zich nog duidelijk, hoe het woelde en werkte in zijn jong
gemoed. De tijd was gekomen, dat in het leven van den jeugdigen
mensch het scheppend vermogen en de verbeelding levendig werkzaam
worden, de tijd waarin de zichtbare en onzichtbare wereld hooger
en gloeiender tinten ontvangen van de poëzie die daar blaakt in het
15
jonge gemoed. Het is de tijd, waarvoor there 'is music in all things,
waarin de wolken gedaanten, de lucht stemmen, de schaduwen leven
hebben, waarin alles tot de verbeelding spreekt, en de verhoogde
werking van het bloed een gevoel van uitbundige kracht en levenslust
geeft.
In dezen leeftijd en de stemming die hij medebracht, kon het niet anders
of het classicisme begon voor het romantisme te wijken .... Daarom
opende zich het gevoelige hart te gretiger voor de zoet mystische poëzie
der middeleeuwen. Wanneer ik dan weder als naar gewoonte aan de voeten
van een der kasten in de bibliotheek zat te lezen, was het doorgaans een
boek, dat mij thans zeer aantrok. Het was eene verzameling van oude
ridderromans, vol vechtende paladijnen en schoone jonkvrouwen, niet al
te preutsch, en toernooien, en reuzen en wonderen, die mijne verbeelding
innamen en mij als in die tijden terug tooverden.
't Weder was soete ende scone,
Die sonne verbaerde an den trone
Joliselike an die morgenstonde,
Menich vogelijn dat begonde
Daer singen met soete gelude;
Bedauwet waren bomen ende crude,
Tot dien dat die sonne op quam.
Entie maget quam an dat foreest,
Daer die vogelen hadden feest,
Elc sane na der nature sine,
Daer stonden scone bIoemkine
Op dat groene velt ontploken,
Die scone waren ende soete roken.
Wat eene liefelijke maagd kwam daar!
Haer voorhooft was wit ende slecht,
Haer neuse scone ende recht,
Haer winbrauwen bruin ende gebogen,
Lachende waren haer die oogen;
Haer mont was cleene ende niet groot,
Ende hare lippen rosenroot,
Die altoos stonden in die stede,
Als om haer lief te cussen mede.
Zoo stond zij bij het water bloemen te plukken en te peinzen, tot zij op
eens opzag en bloosde, want zij had haren lieven geselle, den sconen
Rogier zien komen.
Die joncfrouwe hevet hem ontfaen,
Sciere is si opgestaen,
Ende quam te Rogiere ter stont,
Ende custene an sinen mont.
Liefelijke, teedere beschrijving der zoetste min ! Hoe dikwijls las ik u
met kloppend hart!
16
Vier eeuwen zijn voorbijgegaan, sinds deze naieve poëzie werd geschreven
en gevoeld. Wereldrijken zijn vernietigd met de groote mannen daarbij
behoorende ; groote daden en plannen zijn tot stof en vergetelheid verkruimeld
! Wat al verandering en ontwikkeling van beschaving en vooruitgang
heeft de menschheid ondergaan ! Hoe vele eens warme gevoelens
en gedachten zijn verkoeld en versteend ! En te midden van dat alles
blijft, in een ruwen pergamenten band besloten, een dichterlijke vonk
voortgloeien, om na eeuwen noch met zoeten klank het gevoelig hart te
verwarmen. 0 zegepraal der poëzie!
Wij vinden dit belangrijk fragment in het tweede deel der ,,Vo.
gels", en voor wie het niet kennen zij het vervolg dringend aanbevolen
ook om de nog volgende passage over het avontuur van
ridder Rogier.
Ten slotte wijs ik nog op de bladzijden, waar Vosmaer het over
Bilderdijk heeft ; zij komen voor in het derde deel De auteur is
te Brunswijk en „een Hollander kan in Brunswijk niet rond wandelen,
zonder daar een bekende tegen te komen, namelijk den heer
van Teisterbant — in proza overgezet, Mr. Willem Bilderdijk.
Geen bewoner van het „helsche nest" kent den naam van den
hollandschen dichter. Toch waart nog overal zijn schim in geklee •
den rok, korten broek, en den opgetoomden hoed op den „steigrenden
hairbosch" en boven den ruig begroeiden rand die 't glimmend
oog bebrauwt", vloekend in Alexandrijnen". Toen ik, zegt
Vosmaer verder, voor Lessing's beeld stond, zag ik hem tegen dezen
de vuisten ballen. „Bilderdijk en Lessing tegenover elkaar . . .
dat is meer dan een „blendende Antithese", dat zijn twee strijdende
beginsels." Ziedaar in de ontmoeting dier beide schimmen te Bruns'
wijk den sleutel voor het harde oordeel van Vosmaer over den Hollandschen
dichter. Geen noodlottiger oogenblik voor de nagedachtenis
van Bilderdijk dan zich zijner te herinneren in de stad waar
Lessing gedacht en gewerkt heeft. Een man als Vosmaer moet
met den diepsten eerbied tot het standbeeld van Lessing hebben
opgezien, maar op zulk een oogenblik aan Bilderdijk te denken,
wat in •Brunswijk onvermijdelijk is, dat kan niet anders dan een
gevoel van moeilijk te onderdrukken wrevel wekken. Men neme
dit in acht, als men deze bladzijden van Vosmaer leest. „Hij,
Lessing, geloofde niet aan het God- en wereldstelsel van Bilderdjjk,
-- maar hij heeft dan ook nooit getwijfeld aan de heiligheid van
het ware en schoone en hun kracht in de toekomst." In die woorden
ligt het standpunt aangeduid, waarop de auteur zich plaatsti
17
Het ontbreekt hier en daar wel niet aan waardeerende woorden.
„Het is zeker, er zijn in Bilderdijks gedichten schoone, zeer schoone
gedeelten"- ; en verder ; „Er is van Bilderdijk en zijn werk meer
goeds te zeggen, dan ik er hier van heb gezegd" ; en eindelijk, „in
het werktuigelijk deel der dichtkunst was hij meester ; in den versbouw
een hervormer. Hij heeft het geklikklak der vroegere alexandrijnen
afgeschaft. De Nederlandsche dichters van zijn tijd, aan
de vaste snede en regelmatige vormen gewoon, noemden zijn verzen
wild en onbehouwen. Maar het is zeker, dat hij door de oversprongen,
door eene vrije caesuur, de alexandrijnen heeft opgevoerd
tot hun hoogste mechanische volkomenheid. In zijne taal is zijn
werk nog altijd leerzaam, en daarin is hij een man van 't nieuwe,
een revolutionair, zijn tijd vooruit." Aldus Vosmaer in zijn waardeering
van Bilderdijk. Maar zooals wij zeiden, hij ontmoette de
schim van den dichter te Brunswijk, terwijl hij in rechtmatige bewondering
tot Lessing opzag. Nu geeft hem de herinnering aan
den Mensch en den Dichter ook andere woorden in de pen. Na
gewezen te hebben op zijne verhouding tot de dochter van Schweick.
hardt, gaat de auteur menigen oppervlakkigen beoordeelaar te keer
in deze wenk : „Het laatste woord is daarover noch nies gezegd.
Daar valt dieper menschkunde toe te passen dan velen kunnen of
willen gebruiken, en men moet rekening houden met sommige
fijnere behoeften der ziel, in dit geval de ziel van een kunstenaar."
Maar nu volgt een bladzijde in geheel anderen toon. Die toon
moge niet vrij zijn van de stemming eener onaangename gewaarwording,
toch kan niemand hem wraken ; het gevoel voor waarheid
spreekt er te luide in, en daarom mag deze aanhaling niet ontbreken,
ook ter kenschetsing van Vosmaer's verklaarbare houding.
Bilderdijk kwam in 1797 te Brunswijk. In 1795 als Oranjeklant verbannen,
was hij na eenige omzwervingen te Londen aangeland. Daar vond hij zijn
ouden buurman van de Prinsegracht te 's Gravenhage, den schilder Schweickhardt,
en in zijn dochter Katharina Wilhelmina de Schwesterseele, die haar
leven aan het zijne verbond. Zij volgde hem naar Brunswijk .... Bilderdijk
had veel verloren en veel ondervonden, — maar nu, met het twintigjarige
schoone meisje, dat al de schatten harer teederheid, haar ideale toewijding,
haar talent aan hem schonk, nu met hun kinderen om hen heen -- had
Brunswijk hem een Eden moeten zijn.
Integendeel. Het onschuldige stadje »is een helsch nest." Wat zat er
van 1797-1805 toch in den dampkring dezer plaats, dat hij »die bedorven
lucht werd, waarin geen vreemdeling gezond of draaglijk leven kan ?"
Hier was alles »wat de hel verfoeilijkst bezat : een lucht vol gifte dampen;
de jaargetijden zijn er heilloos ; het land is verpest van zeden ; er heerscht
Noord en Zuid, 26ste Jaargang.
18
geen wet, geen deugd, geen God, en de duivel wordt er aangebeden ; de
dampkring bederft er vel en vleesch en de schoonste paereltanden ; hart
en longen worden er krank van de verpeste ovenlucht ; men krijgt er niets
te drinken dan dompig vaatnat en azijn, het vleeseb is er afgéschaft, men
leeft er van bladersoep en pieterselienat." ...
Maar zijne Katharina dan, »dat leven van mijn leven". was zij er niets?
Hij dacht zeker niet aan haar, toen hij hier dichtte:
.Waarom groeit er nooit een roosjen,
niet een bloemtjen op mijn pad ?"
En terwijl hij het »rozenkoontje" — Bilderdijk had soms zulke lieve
woorden, maar waren het ook enkel woorden ? — terwijl hij het »rozenkoontje"
van zijn kind aan moeders borst zag — hoe kon hij beweren niets
te zien dan .... »afgrijsbre dorheid?'
Bilderdijk moest te Brunswij li hard werken --- maar sinds wanneer is
arbeid, vooral waar hij goed slaagt en aftrek en bewondering vindt, een
plaag ?
Lessing had een even moeilijk leven als Bilderdijk, maar hij heeft daarom
nooit het geheele leven gevloekt.
Wellicht zou menigeen hier willen vragen, of het leven van
Lessing niet in zijn aard moeieljker is geweest dan dat van Bilderdijk
; of de strijd om de waarheid -- niet bij inbeelding maar in
werkelijkheid — voor den eerste niet ernstiger en harder is ge
weest dan voor den andere ; of niet miskenning en grievende beoordeeling
uit den mond der bekrompenheid luider hebben gebruld
tegen den Wolfenbuttelschen bibliothecaris dan ooit tegen den heer
Van Teisterbant.
Genoeg aanhaling reeds om de aandacht op Vosmaer's beschouwingen
te vestigen.
Wij hebben in dit artikel minder óver het boek gesproken, dan
wel het boek voor zich zelf laten spreken, wat ons in een tijdschrift
als dit meer geschikt voorkwam en, naar wij meenen, ook vrucht -
baarder voor de lezers kan zijn. Wij hebben getracht de kleurschakeering
dezer Vogels van diverse pluimage eenigszins te doen
uitkomen om onze onderwijzers de beteekenis van deze inhoudrijke
bundels te doen gevoelen. Een woord uit de beoordeeling van de
Vogels in De Gids biedt ons een gepast slot aan.
„Hoe verschillend in den vorm, is er toch eenheid in al die
stukken : zij wordt er aan gegeven door de overal doorstralende
overtuiging, dat alle verschijnselen van de natuur en van 't maatschappelijk
leven een aesthetische zijde hebben, die door ons kan
worden opgemerkt en gewaardeerd. Voor hem, die heeft leeren
zien en gevoelen is schoonheid ook een onmisbare voorwaarde om
19
hetgeen hij ziet of ondervindt te genieten." Is er hier en daar
een lichte schaduwzijde, zij moet niemand weerhouden een boek
te lezen waarin een man die veel over kunst heeft nagedacht, zich
ook als kunstenaar doet kennen in de mededeeling van zone gedachten."
Den Raag, Oct. 1902. A. S. KOK.
TAAL EN ZEDEN ONZER VADEREN, TOEGELICHT
DOOR EENIGE OUDE
KLUCHTSPELEN,
DOOR J. E. TER GOUW.
x.
Liefdadigheid, bedelaars, politie en justitie.
De Nederlandsche natie is van oudsher beroemd om hare liefdadigheid,
zoo binnen als buiten onze grenzen. Bij groote rampen,
die ons volk in een of andere streek van ons vaderland treffen,
als de ellenden onzer stamverwanten tot ons roepen, --- als bij
onze naburen vuur en water tal van slachtoffers maken, — als in
engen kring een gezin in nood" om hulp vraagt, altijd worden
de koorden der beurs losgemaakt. En wat wordt er niet aan de
deuren in den vorm van aalmoezen weggeschonken ! En al is het.
nu waar, dat bij deze laatste liefdadigheid niet altijd de edelste
drijfveeren ons aansporen, al wordt er veel gegeven om „van 't
gezanik aan de deur af te wezen", of om „Gods loon" te verwerven,
omdat „het zaliger is te geven dan te ontvangen", want
„wie den arme geeft, leent den Heer", dit neemt allemaal niet weg,
dat er veel, zeer veel gegeven wordt, meestal met de beste bedoelingen,
al worden de aalmoezen soms slecht besteed. Reeds eeuwen
was dit zoo.
Niet ten onrechte zei Jan Knol, klagende dat er zooveel aalmoezen
weggeworpen werden:
Het volek is hier ,doet gheefs, 't blijkt an haer karitaten,
Eick werpt sijn aelmoes wech, want is het niet van 't mal,
Dat men lieden gheeft die 't verkaetsen met • de bal,
Sundaechs 's morgens voor de poort of daer ywers buyten ?
(S. B. 1617.)
Toch had men toen ook al ontevreden lui, die beweerden dat
2*
20
men vroeger meer gaf, dan in hun tijd. Zoo Jut . Jans, de oude
spinster tot Elsje Kals :
hebje nou een lootjen van de ouwe of nieuwe Kerek ? (een broodloodje)
d' Alemosseniers dielense 's weecks wat uyt voor de arme luytjes;
De luy werpen nou so niet over, sij besteltent nou met duy jes,
Die wel eer guldens gaven, doe ginghen de vaers grof.
(ald.)
Maar zij liet er op volgen, dat het toen een dure tijd was, en dat
niet ieder veel missen kon. Daar waren echter nog weldadige
menschen te vinden :
maer Anne Klaes in de Drie Testen
Die doet so veel goets (Godloontser) hier an de vesten,
Ghij wetet niet, hoe veel booghjes datse 's ja.ers wel huurt,
En daerse alle Sondags warmis (— groente), kool, erreten en boonen stuurt,
En stookvis, en brij, och s'is soo goet-arms, jen hebtje leven;
Datse selfs een rogghenbrood was, ick loof niet of sy souwer self w ech gheven.
(ald.)
Niet alleen spijzen, ook laken voor rokken voor Lobberich, Dibberich
en Gerberich en linnen deelde zij uit. Maar wat waren de
boogjes, die zij ''s jaars huurde ? De gang achter de bemuurde
borstwering rondom de stad Amsterdam rustte binnenwaarts op
gewelfde bogen, die kruim genoeg waren, om bewoond te worden.
De Stad verleende in die bogen aan beambten en begunstigden
een vrije woning. Weldadige lieden huurden ook wel een of meer
van die bogen, om er arme gezinnen in te laten wonen om Godswil.
(Zie : J. ter Gouw , .ámstelod. I. 273.)
„Ja," zei Els Kals,
Ja sulcken ien ken icker oock, ick moeter deught of spreken,
Och, hoe dickwils het sij wel in mijn spij n t en tresoor ekeken (= spinde,
broodkast en dressoir of buffet)
Offer oock yet ghebrack, of watter was van noot,
Daer kreegh ick noch flusjes een pot met botter en een broot,
Met een sle (= slede) met turf en een mangt met spaenders en vijventwintigh
eecken houten,
Met een kinnetje harings en met lustich en wel ghesouten
Ae1, en labberdaen.
(ald.)
Ja, ze zorgde ook , dat de kinderen gekleed werden om naar
school te kunnen gaan:
en se het mijn kyeren gnapjes ekliet en eriet,
En sij stuurtse in 't groot school, 't is van sen leven niet eschiet.
(alde)
21
„Goed armsch" heette men iemand, die veel voor de armen deed.
Ja jou Vader, Aaltje van Kampen, dat was een Man ! wat was hij goet
arms ! en wat het hij wel overvloedig gegeven!
Daar de nood vereyschte gaf hij rijklijk, hij zach geloof noch religie aan,
Hij wist wie de noodruftigste waaien, en hij hadze al te maal op schrift
by namen.
En wat het hij wel aan die Oldenburgsche en Embdersche Broeders
(— Doopsgezinden) goed gedaan, die deur de krijg verdreven, over
kwamen!
En aan die Engelsche vlugtelingen, wat het hij der veur gelopen en elk
tot mildadigheid aangezogt!
En selfs gaf hij zo rijkelijk, ja bijna meer als zijn eigen staat vermocht.
(E. 1685.)
Was het wonder, dat de goedgeefschheid der burgerij tal van
bedelaars naar de steden lokte ? Allerlei „landt-loopers, bayertboeven,
trogghel-sacken, huyckevaken, 't sy oudt ofte jongh, blint,
kreupel, manek, melaets ofte anders", doorkruisten de stad of
stonden op „marcten, bruggen, voor'kereken, poorten en op hoecken
van straten, omme de aelmoesen te vergaderen".
Karel V verordende in 1526 o.a. ook corten, kleine koperen penninkjes,
„welcke alleenlock geslagen sijn tot pasgelt ende gerieff
van den gemeenen man ende omme Goids wille te geven. V a n d e r
C h ij s (M. van Rriesl.) voegt er bij : de canailles van bedelaars,
wetende dat het geven van aalmoezen eene verpligting is in de
R. K. Kerk, deden steeds hun uiterste best om de kleinste muntstukjes
uit de wandeling te brengen, opdat men genoodzaakt zoude
zijn, hun eene grootere gift te geven.
De corten werden elders ook omschreven : geslaqen ten behoeve
van den armen mendicanten.
Reeds in 1529 werd door het Gerecht het bedelen aan de huizen
en v66r kerken verboden en zelfs eene boete gesteld op het geven
van aalmoezen aan bedelaars, maar daarentegen ieder uitgenoodigd
tot milde giften in handen der kwartiermeesters en huiszittenmeesters
ten behoeve der rechte armen. In de meeste menschen
was 't begrip vastgeworteld, dat men met eigen hand geven moest,
om zelf het godsloon te verwerven, en dat elke aalmoes, aan de
huisdeur uitgereikt, eenen zegen in huis bracht.
In 1551 werd van 't Stadhuis afgelezen : „Er komen hier tegenwoordig
vreemde bedelaars bij troepen met vrouwen en kinderen
vooral uit Frankrijk, — slecht gespuis, dat leeft in alle ongebondenheid
en aast op den troggelzak. Het is verkeerd aan zulk volk
22
aalmoezen te geven : den rechten armen wordt daardoor het noodige
onthouden." (Zie : J. t e r G o u w , Gesch. van .Ast. V. bl. 493.)
Laat ons eens hooren, hoe de groote zedenschilder B r e e r o o
den toevloed van vreemdelingen beschrijft:
Wat komter vrijdaechs een gerit ter poort indringen,
Van Revelduytsche en van vreemde hommelinghen,
Al ghesonde wijven, met besieekte doeken om!
(S. B. 1617.)
en:
Een deel ghespuys van fielen, schudden, wespen,
Of ander gorlegoy van onschamel gheboeft?
(ald.)
Wat een bedelaar al zoo ophaalde, wordt ons ook door hem
verhaald:
Siet hier is speek tot palm, hier hebdy 't al na wens,
Gave lever, goet broodt, ossen-muyl, schape-pens,
En beulingh en koevoet ; hier is wel veul te baneken,
lek heb de goede luy wel hartich te bedaneken!
0 bloet, hoe krijch ick 't op ? myn buyck die staet al styf,
Want ick heb schier een broodt van twaelf pont in 't lijf,
En daer toe nog een pan met excellente grutten,
Daerom ben ick bezorght hoe ick dit best sal nutten.
(ald.)
De gebedelde duiten werden verdobbeld, uit het spel ontstond
twist en vechtpartij. Breeroo spreekt van
lieden die 't verkaetsen met de bal,
Of verdobb'len met rabauwen en met guyten,
Of ver-evenhoutent, of hutselen met mekaer,
Of in 't h uylie, of opschieten, of lechtsome daer.
Wat voordeel doet haer 't geit ? niet, al sijnt kop're duyten,
Men sieter bloet-stortingh en dootslaghen uytspruyten,
Jae inoort en dievery.
(ald.)
De troggelzak, hierboven genoemd, is de bedelzak en troggelen is
bedelen ; dit woord bestaat nog in 't hedendaagsche aftrogqelen.
T u i n m a n geeft een spreekwoord : „gelruggelt brood is goed voor
lazary (1I. bl. 99).
Ja menigh trugghelaer loopt hier oock achter 't velt:
Hoe wort den huysman hier van bedelaars gequelt!
(W. B. 1641.)
Troggelen beteekende ook afbedelen in ruimeren zin:
23
Ik heb een weeuw op spoor van veertigh jaeren,
Die door een zeker getroggelt testament
Met temen en lemmen van haren man heeft verworven,
Dat de beste plok van zijn goet op haer is verstorven,
zegt Geertruid, die eene vrouw voor haren broeder Rijkert zoekt.
„Die trijp !" antwoordt de broer.
(W. 1617.)
In de 18e eeuw nam het bedelen nog meer toe. Op Woensdag
en Zaterdag trokken karavanen van bedelaars door de steden om
de duiten in ontvangst te nemen, die de burgers den dag te voren
voor hunne schellingen hadden ingewisseld.
In sommige steden hadden zij bijzondere logementen (bedelaarsdoelens
genoemd ; vandaar treft men in sommige plaatsen in de
geringe buurten nog Doelenstraten en Doelenstegen aan).
Het spreekt van zelf dat de oude zuurdeesem van in het geven
van aalmoezen iets verdiensteli ks te zien, de bedelarij bovendien
krachtig in de hand werkte. Aldus J. d e H a r t o g in zijne
Spectatoriale Geschriften van 1741-1800, blz. 184-186.
Onder die rondzwervende gasten behoorden ook waarzegsters,
hand- en sterrenkijkers, die reeds in de 16e eeuw herhaaldelijk
werden verboden en ook wel eens op de kaak gezet en ten eeuwigere
dage uit de stad gebannen (J. t e r G o u w, Gesch. van Autst. V.
493). Zoo werden bij eene keur van 15 Jan. 1555 „eenige personen
binnen dese Stede residerende, (die) hen onderwinden te gaen
bij den genen die hen vermeten den qoeden luyden in de hand te sien,
als Waer - segqers, Starre- kij ckers ofte dí er- qe l ij cke curieuse personen"
gewaarschuwd, dat niet meer te doen.
Zigeuners of Heidens lieten zich in 't bijzonder met waarzeggen in:
„Heijens met der kind'ren opper naers", (T. C. 1653) ; men weet,
dat de Zigeunervrouwen hare kleine kinderen in een doek op den
rug dragen.
De gauwdief in B r e e r o o's Klucht van de Koe wist te vertellen:
Een van dese Heyens, die de luy goeder-geleek zegghen,
Die saghmen eens in mijn hangd, en die wist men uyt te leggen,
Dat iek om myn achtiende Jaar, van wegen eenige straf,
An een dwars-hout, door een hennipe venster, zou klimmen in mijn graf.
(K. K. 1612.)
De onnoozele Oene wenschte:
Dat hier ien Heyen was, 'k liet iens rome handt kijken.
(Jan Vos, Klucht van Oene, 1642, M. 180.)
24
De jaloersche Lammert ziet een Heiden en twee Heidinnen
loopen en roept:
Hoor, Heidens ! holla, koen ! hou stand ! waar wil je heen?
Je pleegt voorheen wel iets geheims te konnen zeggen,
Dies wenste ik wel, dat gy my nu iets uit woudt leggen
Dat ik u vragen zal.
De Heiden : Geef haar de hand terstond.
Zoo zal zij u de zaak verklaaren door de mond.
Lammert (geevende aan ijder Heidin een hand) : Daar zijn ze alleby.
Tweede Heidin : Dat kruis is geen goed teeken,
En deze linië beduidt, mijn goede Heer,
Een wonder accident ; maar geeft ze my eens weêr :
U kwelt de moria.
(J a s p e r L e m m e r s , De Jaloersche Lammert, 1680.)
Een andere kategorie van het „gespuis" vormden de straatroovers
of struikroovers, in de 16e eeuw en later ook snaphanen en ruiters
genoemd.
Ruiten beteekent rooven en een ruiter is een roover, een avonturier
; dit woord heeft dus niets te maken met rijder, zoodat ruiter
te paard geen pleonasme is ; vergelijk hiermede het Zuid-Afrikaansche
paarderuiter.
In 1488 werden de soldaten, die op kaperschepen dienden —
meest ruw en ongeregeld volk — ruteren genoemd ; in 1481 wilde
Jan van Montfoort eenige ruteren zenden om de Amsterdamsche
schepen bij nacht in brand te steken. (Zie J. t e r G o u w Gesch.
v. Amst. III. Deel, ook op de jaren 1479, '83 en '87). Volgens
S. No. 1664 beteekent ruiten nu nog : op eerre woeste wijze rond
loopera.
Bij K i l i a a n vindt men voor snaphaen : nachtbraker, landlooper,
plunderaar te paard, partijganger, straatroover, sluipmoordenaar,
enz. en voor ruyten, behalve uitrukken en wieden, ook : verwoesten,
en voor ruyten ende rooven : buitmaken, plunderen, verwoesten, enz.
V a n H a s s e 1 t teekent hierbij aan als voorbeeld : „nu komt den
tijdt om moorden, roven, rut ten" en „dat geen Rugtoren ofte lTagabonden
en sullen mogen gaen teeren op den Huysman".
Van een avonturier heet het in Lucelle
Al hadden schoon zijn ouwers
Een weynich ghevrybuit,
Ter Zee gherooft, gheruit,
En d'armen onderkropen
[Iet goet, en uytgesopen
Dat neemt men niet soo nauw.
(L. 1613.)
25
Elders bij B r e e r o o:
Na wat verloops van tijd, so quam hier doen een Ruyter,
En hallef mallen bloot, een Roover, een Vrijbuiter.
(Moortje, 1615.)
En bij S. Coster:
Dat sal hij hebben voor zijn rooven en voor zijn ruyten.
(Tiisken van der. &bilden, 1615.)
Van ruiten bestond ook een frequentatief : ruiteren, met de beteekenis
van woelen en werken.
De mensch is sonderlingh
Vaeck andes als hij uijtert,
Nadat hij rust of ruijtert.
(S. R. 1618.)
De ruiterwacht was een korps soldaten, eene soort veldwacht.
Op het jaar 1561 leest men : „Dit korps wakers werd ook de ruiterwacht
genoemd, — niet, omdat het te paard diende, maar omdat
het waakte tegen ruiters en roovers, zoo binnen als rondom de stad".
(J. t e r G o u w , Gesch. van Anzst. V. 342).
Zoo vindt men ook vermeld, dat aan Gerrit Ghijsbertsz., kapitein
van de ruiterwacht, voor 28 man, die van 5 Nov. 1600--15 April
1601 de ratelwacht hebben vergezeld, betaald is 193 gulden en 4
stuivers.
(E. M. Moes , Amst. Jaarb. 1901.)
De soldaten, die des nachts met de ratelwacht de veiligheid in
de steden handhaafden, werden spotteliderwijs stoepen genoemd;
ook werden de nachtwachts zelve zoo geheeten.
Giertje van Vriesland, de waardin, hoort des nachts te 2 uur
den „Ratelaer" roepen en zegt
Sus, sus, wat hoor ick ? Ist anders niet, 't zijn de Stoepen,
Of hij pijn in zijn buyck het, deynck ick, waerom mach hij so roepen?
(K. K. 1612.)
Kackerlack zegt, als Roemer staat op te snijden:
Iok segh dat de Kapiteyn by nacht
Ons wel bijstaan sal, soo 't noot doet, met zijn stoepjes, en met zijn
ratelwacht.
Elders
(Moortje, 1615.)
Nu hoorde jy 't wel, soo haast as ick quam op 't stadhuys
Sey de Capiteyn van de stoepjes : brengt Clans Kloet stracks weder thuys)
(B i e s t k e n s, Klaas Cloet, 1619, M. 99.)
26
In 't zelfde stuk zegt Vroegh Bedurven :
Je suis walon moy, mon peer bin te Valencien de le stoeppwack (_.. stoepwacht)
(ibid M. 91)
En bij W. D. Hooft:
Soo ick somtijds eens roy, 't sij d'een of d'ander nacht
En dat mij onse stoepen (of onse Ratel-wacht)
Eens krijghen op ter daed en brenghen mijn nae boven.
(Hedend. Verloren Soon, 1630. M. 139.)
0 u d e m a n s in zijn Wdbk. op Breeroo verklaart stoepjes door
stadssoldaten, die om hun ouderdom in den velddienst onbruikbaar
waren en leidt het woord af van stuipen = buigen, krom of gebukt
gaan.
Hij haalt daarbij deze plaats uit het Moortje aan:
Sal ick een reden van U broers ghenegentheyt
Vertoonen aan Moy-aal met stuypen en met nijghen.
Intusschen is deze afleiding verre van zeker.
De ratelwachts en stadswakers waren bij de burgerij volstrekt
niet gezien om hunne dapperheid en plichtsbetrachting, zij brachten
meer tijd door met in de stoepen te slapen dan met waken : van
daar waarschijnlijk hun scheldnaam.
Roemer staat te bluffen:
Wie sou nu segghen, dat onse soldaten Stoep-schijters bennen?
(ilfoortje, 1615.)
De ratelwacht zegt tegen Trij n :
Wij souwen onse tijt hier wel verpraten tegen jou,
En 't is een stront te beduyen, wij moeten gaen roepen.
Trijn : Dat kan ick wel dencken ! gaen slaepen in de stoepen,
Jou lichtmis als jij bent, jou rechte dronken bloet ! ---
Jij benter toe gestelt tot burgers voorstant, maer
Jij doet burgers verdriet.
(D. A. 0 p m e e r, Trijn Ratels, 1660.)
K i l i a a n kent echter ook een werkwoord stoepen, dat slaan,
steken beduidt en een zelfstandig naamwoord stoepe met de beteekenis
van slaq met een knuppel of een stok. Ook van dit woord
kan de scheldnaam stoep afgeleid zijn, te meer daar de ratelwachts
ook van pieken voorzien waren.
Al warenre, bij Bedt, hoogduytse potentaten
Sij krijgen met dees pieck wel dapper op haer huyt.
(Trijn Ratels, 1660.)
27
Door de volgende aanhaling uit de Oude Tijd 1869 krijgt deze
gissing grooten steun : „Eerst toen te Leiden een stoep (stinkende
piekdrager), die lood had gestolen, in zulk een japon (kamerjapon)
was te pronk gesteld, werd hij minder algemeen" (bl. 189.)
De schoutendienders of gerechtsdienaars stonden evenmin hoog
aangeschreven bij 't publiek : zij werden uitgescholden voor diefleiders,
rakkers en schoutslhonden.
En ick sal daatlijek peuren
Na 't Stadt-huijs of de marekt, na Pieter Pietersz. Schouwt
Met al zyn Rackers, daar hij meest hem op vertrouwt.
(Moortje, 1615.)
Draeght hij hem wel, het die f leijer-schop dat sellense hem wel beschieken,
Men mach seggen wat men wil, kynt, het is een eerlyck offley,
Het is een diender van Godt en de heylighe Justiey ;
't Is een smeerich ambacht, waren sij wat goed spaers,
Sy mochtender honderd pond groot op verteeren 'sjaers.
(S. B. 1617)
Iek sal op dese plaets een weynig zitten neer
En wachten, totter tijt de raclee^s keeren weer.
Iek vraeghde watten was ? sij riepen lieve baes,
De rackers hebben buyt, een haes, een haes, een haes.
(W. B. 1641.)
Want de ^rchoutshonden, die door 't gewelt de lucht kregen,
Grepen juijst de verkeerde, door 't dringen, bij de broek.
(J. F. V ij g h , Jaep Rontvoet, 1645.)
Sou 'et niet raetsaem wesen datwe met alle man na men Heer de
(Baljou dansen ?
Die mach ons een partij die fleijcders bysetten, want die schelms weten
kalle Kattequaet.
(J. Vos , Ieman t en niemant, 1645.)
Daer zijn de Speu!lui en al de Genooden op Lijsjes trouwen,
Maer ze naderen niet, omdat ze den Schout mit zijn rakkers zien.
(H. 0. W. 1718.)
Het woord rakker komt waarschijnlijk van rakke, rek of pijnbank.
K i l i a a n verklaart vacker door lictor, d. i. gerechtsdienaar,
verder door pijniger, geeselaar, handlanger, stokbewaarder, enz.
Wanneer de dienders een man om de eene of andere overtreding
gepakt hadden en voor den schout brachten, heette het oudtijds,
dat hij moest boven komen.
Boven komen beteekende reeds in 1523 geroepen zijn, om te
Mechelen voor de Landvoogdes en de groote Heeren te verschijnen.
(Zie J. t e r G o u w , Gesek. van Amst. IV. 70, 117.)
28
Vervolgens kreeg het de zooeven genoemde beteeken.is.
En daar en boven is 't ons afghenomen op onsen eedt
Al die wij onbehoorlijck vinden op straat,
Dat wijse bov-n moeten Irenghen sonder eenighen ghenaad.
(Claas Kloet, 1619 M. 98)
Laet se den beek snoeren of zy su licht boven raken.
(Snappende Stijgen, 1620, M 106.)
En dat mij onse Stoepen
Eens krijghen op ter daed en brenghen mijn nae boren.
(Redend. Verloren Soon, 1630, M. 139.)
In België is deze uitdrukking nog zeer goed bekend :
»Lestig jaar oud worden, hernam het vrouwtje, nooit of nooit bij de
Heerera geroepen of boven hebben moeten komen en nu voor het tribunaal
gedaagd !''
(A. B e r g m a n , 1835-1874, Ernest Staas.)
De gevangenis was vaak onder het stadhuis.
Wat kuuren
Rechtje hier uyt, zoo je 't niet voort zegt, ik zal je een kamer onder
't stadhuys verhuurne,
Kom, mannen, pakt hem.
(Verliefde Grijsert, 1659. M. 371.)
De beul werd gewoonlijk euphemistisch meester Hans, Farel,
RFartel of Gerrit genoemd:
Nu seyt sij neen, daar sij vlus anders sey,
lek sie watter of is, sij moet eens an de pley,
Daar meester Farel huer also langhe sal recken,
Tot hij de waarheyt haar wel uyt de tont sal treeken.
(Moortje, 1615.)
Heuchtj e niet dat mi ester Fartel jou wat gaf op je regge ?
(Klaas Cloet, 1619. M. 91.)
„Op zijn regge geven" beteekent : geeselen, evenals in het volgende:
He gut kryght jou de Ostysy (Justitie), hoe willense jou 't Musieck leeren
Dat me altemes op den Dam hoort : Miester Gerrit sou de maat slaen
En laten jou de Nooten wel een maand lanck op je rugh staen.
(Sytje Robers, 1643 ; M. 191.)
Ja komt hem. mijn Kesijn Hans aan sijn gat, die is te fix op sijn konst,
soo moet hij 't zeyltje strijken.
(F. 1697.)
Ik wou dat Meester Hans dien roover
Eens onder handen had.
(S. W. 1713.E
29
Op middernacht alleen verzelschapt met jouw knecht
Te gaan, daar meester lans de beul de dieven recht.
(S. W. 1713.)
Je zult gewis van meester Hans
In 't kort noch leeren hoe den dans
Der dieven gaat.
(D. N. 1733.)
De pijnbank werd gewoonlijk de plei of poley genoemd. Het Maandblad
voor .Nederlandsche Taal, 1864, schrijft omtrent plei : samengetrokken
uit palei, polei, poleye, eigenlijk katrol, gewoonlijk f olterwerkíuiq.
Met een koord, over een windas loopende, werd de patient
opgeheschen, terwijl aan zijne voeten zware gewichten waren bevestigd".
De plei hebben wij hierboven in 't Moortje met meester Farel
al ontmoet.
Er zijn ' nog meer voorbeelden:
Jy hebt hier stracx staen te bekennen,
En wil je 't nou aen de pley hebben onderzocht ?
(W. 1617.)
Uitrekken, met brandend spek bedruipen en geeselen behoorden
bij de pijnbank.
Doen vatten sij de Moor (mijn stief-vaer) bij de neck
En s'ontklieden hem moeder naeckt, doe namen sij brandent speek
En lieten t op sen rugh al barnende druypen.
(S. B. 1617.)
Nu lustigh, liegh al meer, men sal u wel doen lijen
Als ghij op 't houte paert sult in u hembde rijen, 1)
Of als men u wel hert sal werpen op de banck
En recken arm en been bijkans twee ellen lancé,
Of als men u seer hart aan de poley sal prangen,
Doen aen u kleynste toe (.r teen) twee hondert ponden hangen.
Of als ghy om de pael sult een gaillarde ( - dansje) doen
En slaen u liehaem door met wackre, scherpe roen.
(W. B. 1641.)
1) »In de vorige eeuw stond op de markt te Arnhem, voor het stadhuis,
een houten ezel, of liever een op vier voetstukken geplaaatst toestel van
planken, van boven in een scherpen boek zamenloopende en aan de voorzijde
met een paardenkop voorzien. Soldaten, die zich aan ongeregeldheden
hadden schuldig gemaakt, werden daarop, met zware gewigten aan de
voeten, die soms eene verrekking te weeg bragten, te pronk gesteld en aan
de uitjouwing van het gemeen prijs gegeven." (Oude Tijd 1869 bi. 149),
30
Vrouwen werden vaak binnenskamers gegeeseld :
Is t waer dat Snappende Siitgen in de Kamer ghegheselt is?
Jae't, daer brack alle daech meer en meer op tot haer beswaerenis.
(Snappende Siitgen, 1620 ; M. 110.)
Ik gae zo dri* veilde naer de schout,
Zo word ze (Martijntje de Besteedster) noch licht in 't heimelijk gegieseld,
(of ten minsten uitgebannen.
(J. K. 1680.)
Ten einde misdadigers, die men eenmaal in handen had gehad,
eventueel later weer te herkennen, zette men hun een merkteeken
op den rug, omdat de Bertillonnage toen nog onbekend was. Dit
merken geschiedde met een gloeiend ijzer, waarin het wapen der
stad, bijv. een ooievaar, drie kruisjes, afgebeeld was en heette
brandmerken, welk woord tegenwoordig alleen nog in figuurlijken
zin gebruikelijk is.
En ick sel je laten marcken mit het wapen van Amsterdam,
Zoo mogen se sien waar datje hebt ghewoont.
(Claas Kloet, 1619 ; M. 100.)
Ik wou, dat ik hem morgen veur 't Stadhuys soo te pronk sag staan,
En dat s'hem 't rokje uytschudden en na de pael souwe leyen,
Om dat dartele vleijs wat te kastyen, en dan op de koop toe noch drie
kr.uyssen op zen rug zouwe dreijen.
(K. 1683.)
Van wat geslagt dat je bent, sal aen de wapens blijken, als jou rug eens
wort bekeken
Die ik soo vol brandmerken als een kladschilders rok vol vlakken gis.
(F. 1697.)
De kaak was op 't schavot een plaats, waar de misdadigers te
pronk gesteld werden ; oorspronkelijk was het een vat : Kiliaan
geeft nog op : „kaecke, verouderd ; tegenwoordig tonne". Later
werd het een kolom, zooals men er heden ten dage nog een ziet
tegen het stadhuis te Woerden ; bij Kiliaan vindt men ook : „ kaecke,
schavot : columna". Tegen de kaak was een paal, waaraan men de
tepronkgestelden vastbond of ketende, om hun te beletten, er af te
springen. Vandaar dat de uitdrukking op de kaak zetten ook luidde
en nog luidt aan de kaak stellen. 't Was niet ongewoon in oude
en barbaarsche tijden de veroordeelden met een oor aan de kaak
te spijkeren, zoodat, als • de straftijd om was, zij dat oor moesten
prijs geven.
Den 30 Dec. 1480 werd bepaald, dat als men gebannen gasthuis31
boeven, trawanten, netteboeven, rabauten, bedelaars, schooiers en
•schavuiten te pakken kreeg, men ze zou geeselen en dan met een
oor aan de kaak spijkeren.
(J. t e r G 0 u w, Gesch. van Amst., VII, 465.)
Bij H a r r e b o m é e, Spreekwoorden II, komt nog een spreekwoord
voor : „Hij is er beter afgekomen dan Trijn van Hamburg:
die verloor er beide ooren bij".
Deze Trijn was eene beruchte oplichtster uit het begin der 17e eeuw
en de heldin van een kluchtspel, getiteld : „Klucht van Trijn van
Hamborg, Ghespeelt op de oude Kamer in Liefde Bloeyende" 1617"
(M. 73).
In den Spaanschen Brabander hebben wij ook een voorbeeld in
Trjn Snaps, de spinster:
En of in de stadt Hoorn mijn ooren staen an de kaeck,
En offer mijn vaer ghehanghen is, is dat so grooten saeck ?
(S. B. 1617.)
Is 't noch niet lang enoeg. jou eerelooze en ooreloose hoeren?
Sie daer jou zeeltesnuyt, je segt dat we gien ooren hebben, binnen dat
gien ooren ?
Ja, nou beken ie het ; maer se staen evenwel niet op de rechte plaets
daerse behooren. —
Waer wod jijse dan hebben, daerse beter stonden, jou duyveldwingster ? —
Maer aen de kaec ! —
(T e n g n a g e 1, Frik in 't Veurhuys, 1642 ; M. 178.)
En Evert plat bek, hier buiten in de halve maan,
Heeft die niet nog korteling om twie valsche verklaringhen t'Amsterveen
aen de kaak estaen ?
(J. K. 1680.)
Ook heette de kaak weleens pilorien of pillorijn (Fr. pilori). In
eene keur van 1570 werd de makelaar, die verboden handel in
muntmateriaal dreef, bedreigd met op 't pilorien ghestelt te worden
den tijt van twee uren" behalve de boeten (V. d. C h ij s, Munten
van Gelderland, bl. 241.)
De galg, het zichtbare teeken van het recht eener stad om de
doodstraf te mogen uitoefenen, stond meestal even buiten de bebouwde
kom der gemeente of buiten de muren der stad. In vele
plaatsen van ons land treft men nu nog aan een Galgebrug, Galgesteeg,
Galgeberg, Galgeveld als herinnering aan het halsrecht.
De galg had hoofdzakelijk tweeërlei vorm : aldus of [1
32
In het eerste geval noemde men haar spottenderwijze driebeen,
Dat's, bij den houten driebirn, slokken!
Ik tel al twintig pintjes klokken.
Hou op ! hou op !
Zegt Jan tot Lou, die te veel naar zijn inzien uit het vaatje drinkt.
(D N. 1733)
Als de galg voor twee of meer personen plaats aanbood, gaf
men haar den spotnaam van Grieksche P om den vorm (II)
Och Vader, dit is Haelna er, Almijn (twee gauwdieven), ontsiet 'er niet,
maer geeft 'er de huyt vol slagen.
Suleke guyts haer namen behoort men op den Dam te stellen onder de
Griecxe P.
(E. L u y d e n s , De List sonder T7oordeel, 17e eeuw. M. 383.)
'k Vrees voor een schuuring en een draai van Meester Hans,
Of die hoog-leer-aar, o je weet wel van de zaaken,
Zouw Candidatus van de Grieksche pi u maaken.
(J. v a n M e e k e r e n. De doorlugíiqe Dienstboden, 1714.)
Zoo vindt men ook bij J e r o e n s e dit luifelschrift, dat hij te
Leiden zag:
Hier paptmen allerleij lakens breed en smal
God geeft wint en zon na zijn vermogen
Daar bv hoop ik wel te drogen
Daar een Student onder schreef:
Abeat ad Grecum II.
(1709.)
Dit laatste beteekent zooveel als : „hij loop' naar de galg !"
Karakteristiek waren sommige straffen : van een alchymist leest
men, dat hij geheel verguld of beplakt met goudpapier werd opgehangen
; dit moet ergens in Duitschland gebeurd zijn. In Holland
werd een veedief in een koehuid genaaid en zoo opgeknoopt.
Wat duyvel, wat raat, word ick op de dieverij gevangen,
So ward ick as een koe-dief in een koes-huyt opgehangen.
(K. K. 1612.)
De strop schijnt oorspronkelijk van boombast gemaakt te zijn
geweest, althans bast is de gewone naam voor dat instrument.
K i l i a a n vertaalt bast door verschillende Latynsche woorden, die
schors, booinzbast, touw, strik en strop beteekenen.
Men vindt een oud spreekwoord :
Suleken waert, suleke gasten;
Suleke dieven, suleke basten.
(K. K. 1612.)
33
Alsook:
Maer die de arme luy so diefs ghewijs strijekt deur,
Die wensch ick oock een bast na Keyser Carels ' keur.
(S. B. 1617.)
De baljuw, oudtijds 's Graven officier, belast met het opperste
rechterlijk gezag in een district, baljuwschap, werd in de volkstaal
al soms heel raar betiteld:
En soo 't die Baljou hoort,
Soo raeck ick bij me soolen wel goedkoop op de Poort.
S. C o s t e r , Teeuwis de Boer, 1633.)
Wel, hoe gaet 'et soo, te weten, met de Biljou en neemt hij geen boeten ?
lek weet niet Huysman, soumen sulcke Biljouu'en niet wel of-schaffen ? -
Her-uyt jou hongden, her-uyt, of 'k sel de Biljou haelen, die sel zeer
haest raet maecken. —
Ja; hij leijt daer nou, of de Biljou quam, op sijn neus, niet geseyt op
zijn regge.
(J. Z. Bar o n , Kees Louwen, 1667 ; M. 476-480).
Nog vreemder is de verbastering Dubbeld'uw die ik op slechts
twee plaatsen gevonden heb. Er heeft hier eene woordspeling plaats
met den naam der letter W, in 't Engelsch genaamd dobbeljoe.
In het Kort Begrip, Leerende recht Duidts spreken, 1649, heet
het : „ende in plaats daar men nu zeid uv, dubbel w, zegghende
u, va, wa" enz., en honderd jaren later : „Van outs misbruikten
zommigen de W in het spellen van Wt voor Uit ; maer deeze
misspelling is met reden verworpen, dewijl de W, die niet dan een
Medeklinker is en geene dubbele U, als men gemeenlik wil," enz.
(A. M o o n e n, .Nederduitsche Spraakkunst, 1751.)
Bij B r e e r o o vindt men het eerste voorbeeld:
Niemet het garen midt hem te doen,
De Dubbeld'uw noch de Schouwt en durven hum niet vanghen.
(G. 1612.)
Het andere voorbeeld bij P. L a n g e n d ij k : Kamacho zegt tot
Don Quichot :
Och, och, 'et is de droes
Is dat geen paerdevoet ? Neen maer een Karrepoes!
Nou merk ik 't eerst, och zoo'n hiel Keuninkrijk, Sint Feiten!
Je bint een dubbelduw 1
(D. Q. 1711.)
De heer A. v a n G e n t in zijne „Bloemlezing uit de Gehele
.Nederlandse Letterkunde met verklarende aantekeningen'', Joh. Noman
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 3
34
en Zoon, 1901, verklaart dit woord met spookgeest, maar alleen uit
het verband met de andere benamingen : Nagtmerri, Bietebauw,
ongeboore heintje, droes, boute Sint Michiel, die eenige regels verder
genoemd worden. In den tijd van L a n g e n d ij k was het woord
dubbeldraw stellig reeds verouderd, men begreep er de bedoeling niet
meer van, en bracht het in verband met dubbel = bedriegeljk,
z ooals in :
0 loghens sonder grondt ! o al te dubble reen.
(Moortje, 1615.)
Men hechtte er dus den zin aan van .gedroch t, bedriegelij k wezen.
Maar welk verband is er nu tusschen den baljuw en de letter W?
Men kan er naar gissen, maar heeft het tot dusver niet gevonden.
„Iets bij de politie aangeven" heette men vroeger : „aanteekenen"
en in kennis leggen".
De een zei bijvoorbeeld :
So sal ick jou doot smijten,
waarop de ander antwoordde:
Dat lech ick in kennis, ick neem u tot tuych mijnheer!
(S. B. 1617.)
Is 't noch niet lang enoeg, jou eerelooze en oorelooze hoeren?
Wat zegje daer ? dat lag ic in kennis, dat zelve bewysen, iou addertong,
jou scorpioen !
(T e n g n a g e 1, J riek in 't Veurhuys, 1642 ; M. 178.)
Strak slaa ik jou pimpel en blond!
Dat teyken ik aan!
(D. 0. K. 1685.)
Men zegt, dat het tegenwoordig heel gemakkelijk gaat, zich
failliet te laten verklaren, 't is mogelijk ; in elk geval vindt men
dagelijks in de couranten lange lijsten van faillissementen. Maar
't is zeker, dat het faillissement geen uitvinding van onzen tijd is.
Reeds in den aanvang der 17e eeuw kende men de ces, cessy, ses,
of sessiebrief, eene akte van faillietverklaring, waardoor men van
alle vervolging vrij was. Men noemde die ook papieren harnas.
Een quinckernel was een vijfjarig uitstel van betaling, van 't Latijn
quinquennium, tijdperk van vijf jaren. B v. :
En oft schoon soo gheviel, dat hij quam te fallieeren,
En loopt hij om een Ces, 't is weer een man met eeren,
(Moortje, 1615)
35
Hoort hier eens Jan Knol, weetje wel dat Deensche Tomas banekerot is?
Had hij geen pampieren harnas oft quinckernel, hij haddet slecht.
(S. B. 1617.)
Zij, die een schandelijk bankroet maakten, namen, om voor de
vervolging hunner schuldeischers vrij te zijn, de wijk naar Kuilenburg
of Vianen, welke steden, tot afzonderlijke heerlijkheden behoorende,
vrijplaatsen waren, waar de Justitie van Holland hen
niet kon bereiken.
Jonker Jerolimo, juist zulk een klant, zei daarom:
Goot bij de buurwijfs, hoorde (= hoort gij), en ofse weer quamen manen,
Seght, datte kick ben verrayst no Kuylenburgh en Vyanen.
(S. B. 1617.)
De koopman, die wint maeckt met sijn kantschoen te sling'ren
Die met brieven lardeert sijn magre dunne ving'ren,
Die is gemeenlyck, betaelt hij niet contant,
Hier Kuylenburgh of een cessy syn voor-lapt.
(S. H. 1622.)
En als men niet kan betalen eenen duyt
Soo speelt men banckeioet, men loopt ter poorten uyt,
Men treckt na Cuylenborch of na de stadt Vyanen.
(W. B. 1641.)
Een verkwister of onnoozele onder curateele stellen heette : hem
stadskind of síee^Cind maken. Stadskinderen waren oorspronkelijk
weeskinderen. Bij openbare afkondiging werd iemand steekind gemaakt
en dus met een weeskind gelijk gesteld, om „simpelheit ende onnoselheit,
sobere regiment en malle coopmanscappe". (J. t e r G.o u w
Gesch. V. Amst. V. 320). Iemand steekind te maken, was volstrekt
geene zeldzaamheid : het komt in de kluchtspelen herhaaldelijk voor.
Byget Jan, dat de hielle stadt uytsturf, dan sou je erref beuren:
Want je Vaer was voorsichtich, die hetje stee-kyndt emaeckt
(S. B. 1617.)
Of noch weet ick jou beter raet soo jij 't ghevonden riet,
Dat dij hem mette stee-klok als steé-kyrrt of luyen liet,
Als dat hem niemant hoogher als ses stuyvers mochte borghen.
(W. D. H o o f t. Hed. Verloren Soon, 1630, M. 142.)
Dat van nu af aan al 't geen zij aan mijn Vrouw koomen te vertrouwen,
op haar moeten zien en op eigen risico zullen hebben te crediteeren, —
Wel ! dan maakje ze geheel steekind ! —
Ja ga jij vrij wandelen, in 't kort zei ik jou met de karakter van steekind
vereeren.
En dat is de naaste weg.
(D. S. 1693.)
3*
36
Zij scholden zeer en zwoeren meteen,
Dat. zij 'er zich in steeken zouden en de zaak zo betwisten,
Dat je alle vier steêkind raakten.
Daarom verklaar ons Hendrik, doordien gij eerst moet spreeken
Na Joostneefs bekentenis of gij dit huuwelyk wilt laaten steeken ? —
Ja, liever als van mijn vrinden Steêkind gemaakt te zijn.
(W. L. 1704.)
Voor de rest zulje jou wachten Izabelle te zien of te genaaken,
Of ik zelje op mijn ... , hem, hem, onterven en Stêekind maaken.
(A. D. 1714.)
Hij moet in 't Dol- of Beterhuis,
Of maak hem maar Steelcind, hij zou me zo niet plagen.
(K. L. 1715.)
Iemand onterven heette basterd maken. Deze uitdrukking bestaat
nog in den mond des volks, maar meer in de beteekenis van onder
ewrateele stellen. Zoo hoorde ik onlangs eene werkvrouw praten
over iemand, die bijna al zin geld had doorgebracht. „Ja, ja", zeide
zij, zij hebben hem steekind gemaakt". Ik kwam er bij en vraagde:
„wel, wat is dat, vrouwtje ?" -- Ja, ziet u, ze hebben hem zooveul
als basterd gemaakt !" — „0, nu begrijp ik je".
Basterd maken dagteekent uit de 18e eeuw, mogelijk nog van
vroeger. Een bastaard is van ouds een onecht kind en mocht niet
van zijn vader erven, wel giften en legaten ontvangen.
Het Woordenboek, IIe Deel geeft op : „Iemand (een kind) basterd
maken, hem onterven : Wel dan maeckte mijn Moer me basterd (Vryage
van J. de Plug)".
Ik ben de eenigste Dochter, en Moeder kan mij geen basterd maalleen,
Maar zij kan noch lang leeven, al is ze schier zeventig jaaren oud.
(W. L. 1704.)
Mijn meining, Oom, die is in deezen
Als dat men haar van al haar erfgoed net
En zuiver basterd maakt en zet
Haar stil in 't Spinhuis op een kamer.
De prij heeft schuld,
Zij moet in 't Spinhuis en van 't erfgoed zijn versteeken.
(M. W. 1713.)
.Hilversum. J. E. TER Gouw.
37
BLOEMLEZING UIT HET WOORDENBOEK DER
NEDERLANDSCHE TAAL.
Aflevering 3.
Aanspannen. Als synoniemen van dit werkwoord zijn aan te
merken, inspannen en voorspannen.
Alle drie komen in zooverre overeen, dat zij de onderlinge verbinding
aanduiden tusschen trekdieren en een voorwerp, dat voortbewogen
moet worden. Aanspannen is de algemeenste uitdrukking.
Het ziet alleen op de onderlinge verbinding, en wordt daarom
zoowel van de rij - en voertuigen als van de trekdieren gezegd.
Voorspannen kan uit zijn aard alleen op de laatstgenoemde betrekking
hebben, en wordt uitsluitend gebezigd van paarden, die, als
zoogenaamd voorspan, voor andere aangespannen en gevoegd worden.
Inspannen omvat de handeling in haar geheel, zoowel het opleggen
of omdoen en het vastmaken van het trektuig, waarin het dier
zich dan bevindt, als het vastmaken der strengen aan het rijtuig.
In den eigenlijken zin kan het alleen van de trekdieren gezegd
worden, doch bij uitbreiding wordt het ook op het rijtuig toegepast.
„De paarden zijn gereed ; zij behoeven slechts aangespannen te worden,
men heeft alleen nog de strengen vast te maken. Ik zou u raden
de barouchet te laten aanspannen, liever dan dat open wagentje.
De weg was zoo slecht, dat wij niet verder konden en genoodzaakt
waren nog een paar boerenpaarden te laten voorspannen. Laat den
koetsier vroeg beginnen in te spannen, hij heeft altijd zoo lang werk."
De wederkeerige vormen zich aanspannen en zich inspannen, overdrachtelijk
op personen toegepast, zijn alleen in zooverre synoniem,
als beide op het verrichten van eenig werk betrekking hebben.
Zich aanspannen geeft eenvoudig te kennen, dat men zich aan eenig
werk zet, het ter hand neemt, met het voornemen om het te volbrengen
; de uitdrukking staat dus nagenoeg gelijk met aan den
gang gaan, doch met het bijbegrip, dat men het werk ongaarne
doet, omdat men het lastig vindt. Zich inspannen onderstelt, dat
men bezig is, en laat onbeslist, of men het werk al of niet aangenaam
vindt ; doch geeft te kennen, dat men zich in de bezigheid
door niets laat aftrekken, maar er al zijn krachten aan wijdt. Dat
is een werk, waarbij men zich zeer moet inspannen.
Aansporen. Synoniemen van dit verbnm zijn aandrijven, aanjagen
38
aansporen, aanprikkelen, aanstoken, aanvuren, aanwakkeren, aanzetten,
opwekken.
De beteekenis, die al deze woorden gemeen hebben, is het krachtig
werken op iemands wil, om hem tot besluiten en handelen te
bewegen.
Aansporen en opwekken vertegenwoordigen het meest algemeene
begrip ; zij beslissen niets omtrent de wijze, waarop de wil bewerkt
wordt Aansporen echter is sterker dan opwekken. Het laatste
onderstelt, dat bij den persoon, die opgewekt wordt, vooraf geen
neiging tot handelen bestaat, dat zijn wil nog in rust is en eerst
qewekt of wakker gemaakt moet worden. Aansporen daarentegen
brengt het denkbeeld mede, dat er eenige neiging reeds aanwezig
is, doch die versterkt en tot werkzaamheid geprikkeld wordt, terwijl
de sprekende etymologie des woords, de kenlijke gedachte aan een
ros, dat men de sporen geeft, aan de uitdrukking iets edels bijzet.
Vandaar dat aansporen (wel niet uitsluitend, maar toch bij voorkeur)
in goeden zin gebezigd wordt : men spoort iemand aan tot al, wat
goed en loffelijk is.
Aandrijven geeft een heftigen aandrang t£ kennen, en stelt den
persoon voor als niet door eigen wil, maar door een onweerstaanbare
kracht voortgestuwd. Men kan tot het goede worden aangedreven,
gelijk b v. den dichter de drang des gemoeds tot dichten
aandrijft ; maar meestal (in proza althans) wordt het woord in
ongunstiger zin genomen : men wordt aangedreven tot booze of
roekelooze daden, tot wraak, geweld, enz. Hij, wien de eerzucht
aanspoort, kan tot iets groots geraken ; wien zij aandrijft, dien
brengt zij ten val.
Aanjagen, eigenlijk van dieren gezegd, is gemeenzaam ; het onderstelt,
dat er traagheid aanwezig is, die door een prikkel van buiten
overwonnen worde.
Het laatste is ook bij aansporen het geval : het geeft te kennen,
dat de bestaande werkeloosheid door een krachtigen stoot tot handelen
overgaat : wie lui of flauw of onverschillig is in hetgeen hij
doet, mag wel eens aangepord worden.
,Aanprikkelen, hetzij ten goede of ten kwade, geschiedt alleen
door een prikkel van zedelijken aard, door begeerte, hoop, eerzucht,
hartstocht, enz. Wie door de kracht van redeneering of overtuiging
tot ijverig handelen bewogen wordt, is daartoe niet aangeprikkeld,
maar aangespoord.
30
In twee andere woorden is het beeld aan brandend vuur ontleend :
aanstoken en aanvuren. In den grond beteekenen beide woorden
hetzelfde : het vuur des gemoeds feller doen branden ; maar in de
toepassing zijn zij lijnrecht verschillend. Aanstoken geldt uitsluitend
in kwaden zin, aanvuren bijna uitsluitend in edele opvatting. Met
misdadige oogmerken stookt men iemand aan tot booze en vijandige
daden, tot verzet, opstand, muiterij, verraad, enz. Maar men vuurt
iemand aan met een loffelijk doel, om den ijver, die in hem smeult,
in blakenden gloed te ontsteken voor al, wat grootsch en schoon is.
Ook aanwakkeren, ofschoon vrij wat minder krachtig, geldt in
goeden zin : er bestaat reeds wakkerheid om te handelen, maar zij
wordt door aandrang van buiten versterkt.
Eindelijk, wat aanzetten betreft, hier is een onderscheiding noodig.
Bestaat de handeling, waartoe men iemand aanzet, alleen in het
afwerken eener verplichte taak, dan brengt het woord geenerlei
ongunstig denkbeeld mede, het beteekent slechts : het aanmanen
tot meer ijver en vluggeren arbeid, en staat nagenoeg gelijk met
aanporren, ofschoon het laatste sterker en heftiger is. Valt een
knecht wat lui in het volbrengen van zijn werk, dan zal zijn heer
hem wat aanzetten, en, zoo . het nog niet beter gaat, hem eens
duchtig aanporren Maar zet men 'iemand aan tot iets of om iets
te doen, t.w. iets anders dan het werk, waartoe hij verplicht is,
dan krijgt het woord aanstonds een ongunstigen zin ; het wordt
een aanstoken in zwakkere opvatting. Men zet iemand aan tot
wraak, tot hardnekkig verzet, tot wreedheid of bedrog ; niet tot
vergeven, tot inschikken, tot mededoogen of goede trouw. In die
gevallen is opwekken, of, zoo de aandrang sterker is, aansporen de
gepaste term.
Aanspreken. Synoniem is toespreken.
Beide geschieden zoowel in een bijzonder gesprek, als in een
openbare reden. Men spreekt iemand aan, om een gesprek te beginnen
; of in 't openbaar. om hem te zeggen, wat ons op 't hart
ligt. Men spreekt iemand toe, om hem in bepaalde omstandigheden
datgene te zeggen, wat men in dat geval gepast vindt, en daardoor
op zijn hart of hoofd te werken, als b.v. in droefheid of
vreugde, bij verwelkoming, dankzegging, eerbetoon, vermaning, berisping,
enz. Hooggeplaatste personen spreken hun minderen toe,
als blijk van genegenheid, b.v. de koning sprak hem minzaam toe.
Als redenaar spreekt gij iemand aan, omdat gij zelf behoefte gevoelt
40
u te uiten ; gij spreekt her. toe, omdat de omstandigheid, waarin
hij verkeert, het noodig of gepast maakt het woord tot hem te richten.
In een bijzonder gesprek verwacht romen van den aangesprokene een
antwoord ; de toegesprokene kan met aanhooren volstaan.
Aanstalte. Daar het weinig gebruikelijke enkelvoud een verzamelnaam
is, evenals vee, geld, enz. en men dus nooit van een aanstalte
spreekt, is de meervoudsvorm aanstalten, wat de beteekenis
betreft, niet als het eigenlijke meervoud van aanstalte aan te merken.
Er bestaat dan ook geen verschil in de opvatting der beide
vormen.
Het woord, aan Kiliaan, Plantijn en Halma nog onbekend, bij
Weiland en in Siegenbeeks Woordenboek niet vermeld, is eerst in
lateren tijd ontleend uit het Hoogduitsch, waar het echter Anstalt
(ook vrouwelijk) luidt en uitgebreider beteekenis heeft. Dat het,
in weerwil van het verschil in vorm, toch een overgenomen woord
is, blijkt daaruit, dat ons aanstellen de beteekenis van : gereedmaken,
inrichten, aanleggen, die in aanstalte ten grondslag ligt, reeds
sedert lang niet meer bezat, toen aanstalte in gebruik kwam, terwijl
daarentegen het Hoogduitsche anstellen die beteekenis nog heden
vertoont ; zoodat het I-Ioogduitsche Anstalt zich uit anstellen regelmatig
laat verklaren, maar niét ons aanstalte uit aanstellen.
Dat wij aanstalte en niet, overeenkomstig het Hoogduitsche voorbeeld,
aanstalt zeggen, bewijst, dat het woord het Nederlandsche burgerrecht
heeft verkregen, en dit moet waarschijnlijk aan twee samenwerkende
oorzaken worden toegeschreven. Vooreerst aan de analogie
van gestalte en gehalte, nevens het Hoogduitsche Gestalt en
Gehalt ; en ten andere aan de omstandigheid, dat wij het woord,
evenals zijn synoniem toebereidselen, meestal in het meervoud bezigen,
en nooit een aanstalte zeggen, zoodat wij het enkel- en het
meervoud in het gesprek niet duidelijk onderscheiden.
Ofschoon eerst later in gebruik gekomen, en van elders ontleend,
is het woord niet alleen in den vorm onberispelijk, maar ook stellig
als een aanwinst te beschouwen, daar het in 't gebruik van toebereidselen
wordt onderscheiden en dus een wijziging van het begrip
vertegenwoordigt.
Een synoniem van aanstalten is toebereidselen.
De voorbereidende maatregelen voor een handeling worden aanstalten
genoemd, in zooverre zij een ander doen opmerken, dat
men de handeling wil beginnen ; zij heeten toebereidselen, wanneer
41
men den aard en de strekking der maatregelen zelf bedoelt. Toebereidselen
kunnen in het geheim worden gemaakt ; bij aanstalten
wordt altijd ondersteld, dat de voorbereiding door een ander wordt
waargenomen. Ook zijn de toebereidselen van langeren duur en
worden tijdiger gemaakt ; de aanstalten gaan aan de handeling meer
onmiddellijk vooraf.
Aanstekend. Als synoniemen gelden aanstekelijk en besmettelijk.
Besmettelijk geeft te kennen, dat de ziekte b.^smet, dat is de afscheiding
veroorzaakt van smetstof, welke ook door iemand, die
zelf voor de besmetting onvatbaar is, aan derden kan medegedeeld
worden.
Aanstekend, hoewel het misschien niet altijd streng onderscheiden
wordt, scheidt tusschenkomst uit, en onderstelt den onmiddellijken
invloed van den zieke.
Aanstekelijk omvat eigenlijk de beteekenis van besmettelijk zoorn
wel als van aanstekend, en laat zich voor beide woorden gebruiken.
Het zegt echter meer dan aanstekend, gelijk daaruit blijkt, dat het
gaarne een bijwoord van versterking bij zich neemt ; zeer, erg aanstekelijk
; iets, dat bij aanstekend zelden het geval is. Aanstekelijk
is dus zooveel als lichtelijk aanstekend.
Besmettelijk echter is erger dan beide, en verwekt ook, omdat
het aan de mededeeling van giftige stoffen doet denken, meer afschuw
en vrees. De pest, hoewel ook aanstekend en aanstekelijk,
wordt, als de meest gevreesde en gevaarlijke ziekte, bij voorkeur
besmettelijk genoemd Lichtere ongesteldheden heet men liefst aanstekend
of aanstekelijk. Onwillekeurige handelingen, als b.v. het
geeuwen, kunnen aanstekend en aanstekelijk zijn, maar niet besmetlijk
; men moet ze zelf anderen zien doen, om door de neiging
daartoe aangetast te worden, een derde b v., die zelf niet geeuwt,
kan die neiging bij ons niet opwekken.
Aanstellen. Synoniemen zijn benoemen, beroepen.
In de vorige eeuw, toen benoemen in de beteekenis gold van het
vreemde nomineeren en benoeming met nominatie gelijk stond, was
aanstellen het gewone woord voor het opdragen zoowel van een
openbaar ambt als van een betrekking in dienst van een bijzonder
persoon. Ook thans nog, nu voordragen voor benoemen in de plaats
is getreden en dit laatste met aanstellen synoniem geworden, is
toch aanstellen het meest algemeene woord gebleven, dat in den
ruimsten zin gebruikt wordt.
42
Het benoemen onderstelt altijd het gebruik maken van een bevoegdheid,
door het recht gegeven, het geschiedt of door de overheid,
of door wettig erkende lichamen, of door bijzondere personen
krachtens de voorschriften der wet. Men wordt door den koning,
door een minister, door een geestelijk of plaatselijk bestuur, tot een
openbaar ambt benoemd ; het bestuur eener naamlooze vennootschap
benoemt zijn beambten, de rechtbank benoemt deskundigen, de erflater
benoemt een voogd voor zijn kinderen en uitvoerders zijner
uiterste wilsbeschikkingen. In al die gevallen kan men ook aanstellen
bezigen, doch dit laatste is ruimer van opvatting en wordt
ook gezegd van bijzondere personen, die op eigen gezag aan anderen
een bepaalde werkzaamheid van eenigen duur opdragen. De koopman
stelt boekhouders en handelsreizigers aan, de bouwmeester opzichters
en arbeiders, enz. Hier zou benoemen ongepast zijn. Waar
benoemen en aanstellen beide kunnen gezegd worden, is toch een
onderscheid op te merken. Aanstellen, dat eigenijk „te werk stellen"
beteekent, brengt van zelf mede, dat de persoon, aan wiep de
werkzaamheid wordt opgedragen, ook bereid is zich daarmede te
belasten en ze werkelijk aanvaardt. Bij benoemen is dit niet het
geval: de benoemde kan voor de eer of den last bedanken. De
persoon, die zich bij koninklijk besluit het burgemeesterschap in
een gemeente ziet opgedragen, maar het ambt niet aanvaardt, is
wel benoemd, maar niet aangesteld.
In onderscheiding van de beide vorige woorden, is beroepen van
zeer bijzonderen aard. Het onderstelt eenige onzekerheid, of de
persoon, die geroepen wordt, aan die roeping al dan niet gehoor zal
geven. Het wordt daarom bij voorkeur gezegd van geestelijken,
die hetzij door een kerkeraad, hetzij door de gemeenteleden, bij
wettige meerderheid van stemmen tot de herderlijke bediening
worden geroepen of uitgenoodigd, met vrijheid om dat aanbod al of
niet aan te nemen. Maar de geestelijken, die hun kerkelijk ambt
van de hooge kerkelijke overheid ontvangen, worden benoemd, niet
beroepen. De paus benoemt een bisschop, de bisschop benoemt een
pastoor, maar de leeraar eener Protestantsche gemeente wordt door
den kerkeraad beroepen.
Aanstichten. Dit woord, dat den zin heeft : iets (kwaads) aanrichten,
de eerste bewerker er van zijn, komt niet voor bij Kiliaan,
maar wel bij Plantijn, die het door machinari, ordiri vertaalt. Het
thans min of meer verouderd, althans in de spreektaal niet meer
43
in gebruik, ofschoon als Bijbelsche uitdrukking nog altijd bekend.
Men mag het wenschelijk achten, dat het niet geheel in onbruik
gerake. Geen ander woord drukt het denkbeeld zoo eigenaardig
uit, en daar stichíen voor het aanrichten van iets kwaads een gewone
uitdrukking is gebleven, is aansticli ten, als de aanvang van
het stichten, het eerste veroorzaken van het kwaad, een duidelijk
en bruikbaar woord.
Aanstonds. Dit bijwoord van tijd is door aanhechting der adverbiale
s gevormd van de Middelnederlandsche uitdrukking aen
stonden, d. i. aan of op dezen stond. Aan is hier als voorzetsel gebezigd
in den zin van : onmiddellijke nabijheid.. Stond heeft hier
de beteekenis van : oogenblik. In zijn tegenwoordigen vorm schijnt
het woord van jonger dagteekening te zijn ; noch bij Plantijn, noch
bij Kiliaan, noch in den Statenbijbel komt aanstonds voor.
Synoniemen zijn : aldra, binnenkort, dadelijk, dra, eerlanq, gauw,
haast, onmiddellijk, onverwijld, oogenblikkelijk, ras, spoediq, straks,
terstond, weldra, welhaast, zoo, in een ommezien, op staanden voet.
Al deze woorden geven te kennen, dat het voorval, waarvan
men spreekt, van een gegeven tijdpunt of door nagenoeg geen, of
door een uiterst gering, of althans door een betrekkelijk kort tijdsverloop
gescheiden is. Alle zien zij op het toekomende ; de meeste
echter worden ook op verleden voorvallen toegepast, die evenwel
nog toekomend waren in den verleden tijd, waarin men zich met
de gedachten verplaatst.
Aanstonds, dadelijk, straks, terstond, zoo, en daarnevens onmiddellijk,
onverwijld, oogenblikkelijk, op staanden voet, in een ommezien
maken de eerste groep uit. Zij duiden het kortste tijdsverloop aan,
en sluiten de stellige verzekering in, dat het bedoelde werkelijk
plaats hebben zal. Zij worden daarom vooral gebezigd bij het aankondigen
van dingen, die uit de gegeven omstandigheden noodzakelijk
moeten voortvloeien, of die van onzen wil afhankelijk zijn,
b.v. bij beloften en bij bevelen aan ondergeschikten, alsmede bij
het vermelden van zaken, die reeds tot het verledene behooren,
en waarvan men dus de volle zekerheid heeft De overige onderstellen
een langere tijdruimte, en spreken uit dien hoofde minder
stellig. Zij worden daarom meest gebezigd bij voorspelling van
zakep, die niet in onze macht staan, die wel waarschijnlijk zijn
en door ons worden verwacht, maar toch door onvoorziene omstandigheden
kunnen verhinderd worden.
44
Aanstonds geeft nagenoeg onmiddellijke opvolging te kennen,
doch niet zoo volstrekt als terstond, dat is op het oogenblik, dat
eigenlijk alle tijdsverloop ontkent: Aanstonds houdt dus het midden
tusschen terstond en straks, welk laatste woord op een wel niet
groote, maar toch grootere tusschenruimte wijst. Dadelijk en op
staanden voet (ook staandevoets) komen het meest met terstond overeen
; maar beide zijn gemeenzamer en stelliger, en daarom — vooral
het laatste — bijzonder geschikt bij de uiting van een krachtigen
wil, die zonder uitstel gehoorzaamheid eischt. Een heer b.v., verbitterd
op zijn knecht, die hem bestolen heeft, laat hem terstond
roepen, en zegt, dat hij aanstonds naar de politie zal zenden ; straks,
als het aangegeven is, zal de knecht voor zijn schuld boeten;
intusschen moet hij dadeli k zijn boeltje bijeenpakken, en wordt op
staanden voet uit zijn dienst weggejaagd.
Dezelfde kracht als terstond hebben ook onmiddellijk, onverwijld en
oogenbliklcelzjlc. Het eerste geeft te kennen, dat er niets anders
tusschenbeide geschiedt ; het tweede, dat er geenerlei uitstel plaats
heeft ; het derde, dat de zaak op hetzelfde oogenblik voorvalt. Alle
drie zijn dus stellig en krachtig, inzonderheid het laatste, dat dan
ook het gepaste woord is bij strenge bevelen, iets zachter en beleefder
dan op staanden voet, maar forscher dan onmiddellijk of terstond.
Onverw j ld, dat meer tot den hoogeren stijl behoort, wordt
bij bevelen zelden gebruikt.
Zoo geeft te kennen, dat iets geschieden zal onmiddellijk na den
afloop van iets, dat reeds aan den gang is, en dat nog maar kort
zal duren. Het ontkent dus elk tijdsverloop tusschen de twee op
elkander volgende werkingen of voorvallen ; maar het ontkent
tevens de oogenblikkelijke vervulling van hetgeen aangekondigd
wordt. Zegt men : ik kom zoo bij u, dan geeft men stilzwijgend te
verstaan, dat men aan iets bezig is, hetwelk men eerst wil of moet
afdoen, zoodat men niet oogenblikkelijk komt. Is er in het aankondigen
van het uitstel iets onbeleefds gelegen, dan kan men den
onaangenamen indruk wegnemen door de bijvoeging van terstond
of aanstonds, als b.v. : ik kom zoo terstond bij u.
Een eigenaardige opvatting heeft de uitdrukking in een ommezien.
Zij heeft iets spottends en geeft te kennen, dat iets zoo spoedig
geschiedt, dat er als 't ware geen tijd voor noodig is. Terwijl gij
even omziet, is het klaar ; straks, als gij het hoofd weer omgewend
hebt, verrast u hetgeen er is voorgevallen. Ik ben in een omme45
zien terug, zoo spoedig, dat gij mijn afzijn niet bemerken zult.
De tweede groep omvat die woorden, bij welke aan een langer
tijdsverloop gedacht wordt, dat weken en maanden, misschien zelfs
jaren duren kan, maar toch altijd betrekkelijk kort blijft. Wie
eertijds voorspelde, dat de wereld welhaast vergaan zou, nam het
zoo nauw niet op een paar jaren ; maar bij den langen duur der
wereld kwam dat geringe uitstel niet in aanmerking. — In de
spreektaal zijn eigenlijk slechts binnenkort, weldra, spoedig, gauw en
eerlang gebruikelijk ; de overige behooren tot den hoogeren stijl.
Gauw beteekent volkomen hetzelfde- als spoedig, maar behoort uitsluitend
tot de gemeenzame taal van het dageljksch leven. De
genoemde woorden onderscheiden zich verder hoofdzakelijk door de
kortere of langere tijdruimte, die zij onderstellen. Wat binnenkort
zal geschieden, is het naast ophanden, men zal er niet lang op
behoeven te wachten : het woord wordt overigens alleen van werkeli
k nog toekomstige voorvallen gebezigd. Bij weldra kan het
verwachte vooral iets verder af zijn ; bij spoedig en eerlang nog
verder, al blijft de tijd ook betrekkelijk kort. In verband hiermede
is het toekomstige oogenblik bij de drie laatste onzekerder dan bij
het eerste. Hij zal binnenkort, hier zijn, ofschoon zwakker dan
aanstonds, drukt toch een stellige verwachting uit ; hij zal weldra
of spoedig komen geeft slechts een vertrouwen te kennen op de
toekomst, die echter altijd onzeker blijft. Zoo ook eerlang, dat vooral
bij voorspellingen, en wel meest bij zaken van eenig gewicht gebruikt
wordt.
De vijf overige woorden, dra, aldra, haast, welhaast en ras, zijn
alleen in verhevener stijl, 'vooral in de poëzie, in gebruik. Hier
laat zich dus het onderscheid niet zoo fijn bepalen, omdat de omtrekken
van het begrip minder scherp afgebakend zijn, en de keus
ook van andere . redenen (maat, rijm, enz) kan afhangen. Dra en
aldra, die min of meer beginnen te verouderen, staan in beteekenis
gelijk met het meer gebruikelijke weldra ; zij duiden eenig tijdsverloop
aan, maar dat kort is en weinig in aanmerking komt. Haast
dat in de spreektaal de veranderde beteekenis van : bijna heeft
aangenomen, is in de oude opvatting van : spoedig een - deftig en
poëtisch woord geworden. Het wordt alleen met den toekomenden
tijd van het werkwoord (of met den tegenwoordigen tijd in den
zin van den toekomenden) gebezigd, en vindt daarom, zoowel als
omdat het iets plechtige heeft, vooral bij voorspellingen een eigen.
46
aardige plaats. Haast zal men u door strenge meesters leerera."
Evenzoo het versterkte welhaast. „Maar welhaast komt het uur der
wraak !" Vroeger placht het in den zin van ons weldra te gelden
en werd ook op verleden voorvallen toegepast, gelijk men het b v.
meermalen bij Van der Palm in gebruik vindt. Ras vervangt, in
dichterlijke taal, evenals gauw in de gemeenzame, het meer gewone
spoediq, waarmede het overigens, wat het begrip betreft, volkomen
overeenstemt.
Spoedig en gauw zijn hier alleen behandeld in de beteekenis van:
binnen korten tijd, waarin zij met aanstonds enz. synoniem zijn.
Maar zij gelden ook in den zin van : met spoed, ziende op de
snelheid, waarmede een handeling verricht wordt. In deze opvatting
zijn zij te vergelijken met f uks, gezwind, haastiq, ijlings, schielijk,
enz., woorden, die wel met aanstonds in beteekenis nauw verwant,
maar toch niet synoniem zijn, omdat daarbij niet het korte tijdsverloop,
maar de vlugheid der beweging op den voorgrond staat.
Aantal Dit woord is bij ons van jongere dagteekening ; het
komt noch bij Plan t n of Kiliaan, noch in den Staténbijbel; noch
zelfs bij Halma (1710) voor, en schijnt eerst in het midden der
vorige eeuw in gebruik te zijn geraakt. Blijkbaar is het uit het
Hoogduitsch overgenomen, het is niet, gelijk alle overige zelfstandige
naamwoorden met aan, van een werkwoord gevormd, en de
verhouding van aan tot het tweede lid tal is hier eenigszins
gewrongen.
Het Hoogduitschewoord wordt door Grimm, Deutsches Wórterbuch,
I. 522 aldus verklaard : „Anzahl, nureris, nnl. aantal, verhiilt
sich zu zahl, wie antheil zu theil, und will nicht die volle zahl,
nur eiree bestimmte zahl, pars rata, ausdrücken ... Zahl bezeichnet
den gesamten inbegriff einer geringen oder grossen menge ; anzahl
nur einee theil davon". Die uitlegging echter strookt niet met
de door hem aangewende bewijsplaatsen, waar Anzahl, bijna overal
zeer kennelijk, een onbepaalde totaliteit aanduidt. Zij kan dus de
ware niet zijn. Het onderscheid tusschen Anzahl en Zahl is blijkbaar
hetzelfde als tusschen ons aantal en getal. Het eerste beteekent
een hoeveelheid, die onbepaald is, wier grenzen niet scherp
zijn getrokken ; daarom heeft Anzahl, evenals aantal, geen meervoud.
Zahl en getal duiden gestelde, dus volkomen bepaalde hoeveelheden
aan, en zijn daarom ook in het meervoud in gebruik:
Zahlen, getallen. Aan moet hier derhalve anders opgevat worden
47
dan in An theil, ons aandeel ; het is hier gebezigd in den zin van:
nabijheid, om te kennen te geven, dat het tal slechts bij benadering
bepaald is.
Wanneer aantal als een collectieve eenheid genomen wordt, gelijk
altijd plaats heeft, wanneer het vergezeld is van het lidwoord
van bepaaldheid of van een aanwijzend voornaamwoord (het, dit,
dat aantal), en veelal ook bij het lidwoord van eenheid (een aantal),
dan beheerscht het het werkwoord, hetwelk dus in het enkelvoud
staat, b.v. : het grootste aantal boeken is reeds verkocht. Feith,
Ouderdom, 3 : Zo vloog — dat aantal jaarera heen." Bilderdijk, Dichtwerken,
I, 205: „Een aantal Prinsen vraagt haar hand."
Vergezeld van het lidwoord van eenheid echter kan aantal ook
worden aangemerkt als een bepaling van het volgende of verzwegene
zelfstandig naamwoord ; dat altijd een meervoud is ; dit laatste
wordt dan het hoofdwoord en neemt het werkwoord in het meervoudig
getal bij zich. Dit gebruik van het meervoud verdient dan
vooral de voorkeur, wanneer men bij de werking, door het werkwoord
uitgedrukt, niet aan al de bedoelde personen gezamenlijk,
als een eenheid beschouwd, maar aan elk in 't bijzonder te denken
heeft, b.v. Van der Palm, Redevoeringen, I .5 : In David vereeniqden
zich een aantal zeldzame verschijnsels.
Als synoniemen gelden getal, hoeveelheid, menigte, tal, veelheid.
De genoemde woorden _ moeten in twee klassen onderscheiden
worden : getal en hoeveelheid hebben steeds een bepaalde ; aantal,
menigte en veelheid steeds een onbepaalde beteekenis ; terwijl tal
tot beide klassen behoort.
Hoeveelheid, de algemeene uitdrukking voor quantiteit, is alleen
in zooverre synoniem met de overige woorden, als het, gelijk deze
steeds doen, een samenvatting van gelijksoortige of als gelijksoortig
gedachte afzonderlijke eenheden aanduidt (b.v. een hoeveelheid graankorrels,
olij ven, enz.) en niet gebezigd is voor iets, waarvan de
deelen samenhangen (b.v. een hoeveelheid graan, meel, olie, - enz.).
Het is eigenlijk een wetenschappelijk of technisch woord, en ziet
op de juiste grootte der quantiteit, die, wanneer de quantiteit geteld
is, door een getal wordt uitgedrukt.
Een getal, in het afgetrokkene genomen, is de naam eener getelde
hoeveelheid. Voegt men bij de hoeveelheid, die vijf heet, dat is
waarvan het getal vijf de benaming is, de hoeveelheid vier, dan
verkr;jgt men de hoeveelheid negen. Getal wordt slechts zelden
48
concreet genomen voor de eenheden zelf, die dan gerekend worden
geteld te zijn. De meeste leden waren tegenwoordig, slechts een
klein getal was weggebleven. Ik heb de appelen uitgezocht, een
klein getal was aangestoken. Tal heeft in den regel dezelfde bepaalde
beteekenis als getal ; men zegt daarom onverschillig : bij het
tal en : bij het getal verkoopen. Getal is, behalve in getallenleer
en getalssterkte, in samenstellingen niet in gebruik ; met tal laat
zich, streng genomen, van ieder bepaald telwoord een concreet
zelfstandig naamwoord vormen, als : tweetal, drietal, enz. ; en zoo
ook talhout, eigenlijk : hout, dat bij het tal gesleten wordt.
Aantal, menigte en veelheid hebben steeds een onbepaalde beteekenis,
dat is, zij stellen een hoeveelheid voor als onbepaald, als niet
geteld, zoodat het juiste getal onbekend is.
Aantal duidt doorgaans een vrij aanzienlijke hoeveelheid aan,
doch kan ook van een geringere gezegd worden ; intusschen zal
men twee, drie of vier niet licht een aantal noemen.
Menigte beteekent steeds : een volstrekt, tal en veelheid : een betrekkelijk
groot aantal. Men kan zoowel spreken van een klein,
als van een groot aantal, maar niet van een : kleine menigte, een
kleine veelheid of een klein tal. Men kan wel zeggen een groote
menigte ; maar tal en veelheid nemen geen dergelijke bepalingen bij
zich. Menigte en veelheid zien altijd op de totaliteit der bedoelde
dingen ; aantal en tal worden ook van gedeelten gebezigd. Menigte
sluit alle denkbeeld van tellen buiten ; de drie andere onderstellen
althans de mogelijkheid en nemen daarom alleen meervoudige zelfstandige
naamwoorden bij zich ; achter menigte kan ook de enkelvoudige
2de naamval van volk gevoegd worden. Voorbeelden:
Een menigte volks ; Een ontelbare menigte ; Een onoverzienbare
menigte nieuwsgierigen gaapte het schouwspel aan. Door de veelheid
der getuigen duurde het verhoor lang, en toch was er aantal
weggebleven. Hij voerde een tal van verontschuldigingen aan,
maar de veelheid zijner redenen deed hem meer kwaad dan goed.
Rotterdam. A. M. MOLENAAR.
(Slot volqt.)
49
IETS OVER BEIDE.
Over de hedendaagsche verbuiging van beide, onmiddellijk gevolgd
door een substantief (beide menschen, de beide menschen), zin allen
het eens. Maar over den lsten en 4den naamval van het z e 1 fs
t a n di g e beide, nl. of men beiden dan wel beide s e h rij v e n
zal, en over 't gebruik bestaat verschil van meening. In de Nederlandsche
Spraakkunst van Cosijn-Te Winkel (7den druk § 222)
lezen we dat „gewoonlijk'' beiden wordt gebezigd; Den Hertog (De
Nederlandsche Taal I § 171) geeft beiden op als 't voor personen,
beide als 't voor zaken gebruikt wordt, en 'tzelfde wordt geconstateerd
door 't Woordenboek der Nederl. Taal (i. v. beide 4) en
8)). Terwey (Nederlandsche Spraakkunst 6 § 267) zegt dat „veelal"
beiden voor personen wordt gebruikt, maar voegt er de verstandige
opmerking bij : „Intusschen zij opgemerkt, dat er voor 't bovenvermelde
vrij algemeen gebruik der n in 't meervoud geen enkele
redelijke grond te vinden is. Men verbuigt dan toch den len en
4en naamval als een zwak substantief en den Zen en 3en naamv.
als een sterk adjectief." En zoo zouden we natuurlijk nog meer
spraakkunsten kunnen aanhalen.
Een andere opvatting werd indertijd door Van Helten voorge&
staan, die in Noord en Zuid I blz. 176 vlg. over 't gebruik van
't woord in het hedendaagsche Nederlandsch handelde 1 ). Beide,
niet onmiddellijk door een znw. gevolgd, wordt volgens dat artikel
„alleen in verbinding met een persoonlijk of relat. vnw. (vgl. bv.
wij beiden, u beiden, ons beider, uw beider, wier beider ...) en in de
verbinding met die, deze (vgl. bv. kent gij die beiden daar op de
bank ?) zelfstandig gebezigd ; slechts in die gevallen staat het in
opvatting gelijk met twee vereenigde" of „zich bij eenbevindende
menschen." In dat geval staat de schr. beiden voor. In alle
andere gevallen kan beide vervangen worden door „te zamen, gezamenlijk
of door zoowel de (het) een als de het) ander 2)" ; en dan
hebben we beide te schrijven, want dan is het naar alle waar-
1) Waarschijnlijk zal prof. Van Helten zijn meeningen van 25 jaar geleden
niet alle meer onderschrijven. Toch neem ik zijn stukje als uitgangspunt,
omdat daarin het uitvoerigst over 't woord in kwestie wordt
gehandeld.
2) In 't vervolg zal ik slechts de een en de ander schrijven, al wordt ook
tevens het een en het ander bedoeld.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 4
50
schijnlijkheid oorspronkelijk een vorm, met een uitgang van 't onzijdig
enkelv., welke als bijwoord in zwang is gekomen." Dat
„enkelv." in „meerv." te veranderen is heeft Van Helten zelf aangetoond
in Vondel's _Taal § 141.
M. i. moet men zich er voor wachten, twee streng gescheiden
beteekenissen aan beide toe te kennen. 't Is waar dat men het nu
eens door twee", dan weer door te zamen" kan v e r v a n g e n,
maar wel beschouwd zijn die twee beteekenissen één : beide beteekent
„de een -}- de ander", en of men er „twee bij elkaar" in
voelt, of wel „zoowel de een als den ander" hangt eenvoudig van
den nadruk af die in den zin gelegd wordt. Een paar voorbeelden
zullen dit duidelijk maken. Als we zeggen : ,.A. liet vier kinderen
na ; de beide jongens werden door een oom, de beide meisjes door
een nicht in huis genomen," dan krijgen de woorden „jongens" en
„meisjes" den klemtoon, en beide is een bepaling van ondergeschikt
belang, die door twee" kan worden vervangen. Maar in den zin:
„de béide jongens hebben geboet voor wat de eene had misdaan"
krijgt beide den klemtoon en kan vervangen door 't eveneens -nadrukkelijk
„zoowel de eene als de andere". In 't laatste geval laat
men dus meer uitkomen dat er van t wee wordt gesproken ; maar
een ander gebruik van 't woord beide is dit eigenlijk niet. En dat
't evenzoo gesteld is wanneer beide zelfstandig staat, zien we uit :
„wie u verlaat, wij beiden blijven uw vrienden" ; naast : „wij béiden
keuren uw gedrag sterk af" of : „wij keuren béiden uw gedrag
sterk af."
De gevallen nu waarin volgens Van Helten beide „zoowel de
een als de ander", en dus eigenlijk een bijwoord zou zijn, worden
door hem met de volgende voorbeelden aangegeven, die ik voor de
duidelijkheid onder vier rubrieken breng:
10. „uw zoons zijn beide hier geweest" en „beide uw zoons zijn
hier geweest" ; „die zaken zullen beide in orde komen" en beide
die zaken zullen in orde komen";
2°. Jan en Cornelis hebben beide schuld" en „beide Jan en
Cornelis hebben schuld" ; beide vader en moeder zijn dood' en
„vader en moeder zijn beide dood";
30, wij hebben beide schuld" en „beide hebben zij schuld";
„wij gaan beide op reis" en „beide gaan we op reis";
40 . „beide jongens en meisjes moeten binnenkomen."
Inderdaad heeft beide in al deze gevallen de bedoelde beteekenie.
51
Maar zouden we in „beide uw zoons", „beide die zaken" niet eenvoudig
met 't Ned. Wdb. een andere manier van zeggen moeten
zien voor „uw béide zoons", die béide zaken" ? Mij dunkt ja.
De behoefte om beide goed te laten uitkomen zal die woordschikking
hebben bevorderd.
Dat de beteekenis „zoowel de een als de ander" niet tot deze
vier gevallen beperkt is, hebben we boven al gezien ; ook 't bijvoegljjke
beide, en beide als bijstelling achter een vnw. kunnen
'tzelfde beteekenen 1 ). Beide in deze beteekenis is dus n i e t a 1 t ij d
een onbuigbare vorm, uit een oorspronkelijk onzijdig meervoud
ontstaan. Laten we uit de geschiedenis van onze taal trachten na
te gaan, wat er is van dat onverbuigbare beide, zelfstandig gebruikt,
of door een bepalend woord van zijn substantief gescheiden.
In 't Oudsaksisch (dat we bij gebrek aan iets anders maar voor
Oudnederlandsch zullen nemen) werd 't woord als een adjectief
verbogen, in geslacht en nv. overeenkomende met 't znw. of vnw.
waar 't bij hoorde 2). Een enkele maal, als 't twee met en verbonden
subst. moest samenvatten (bv. beide de wind en de zee"),
werd naast 't grammatisch vereischte geslacht wel eens de nom.-acc.
onzijdig gebruikt, die zoodoende een vaste formule, een onverbuigbaar
woord werd s ).
In 't Middelnederlandsch en 't Nieuwnederlandsch is het dikwijls
onmogelijk te beslissen of we met een verbogen of een onverbogen
vorm te doen hebben. Immers de 1 ste en de 4de naamval, die
juist 't meest gebruikt worden, luiden regelmatig volgens de sterke
buiging der adjectieven beide en zoo moet ook de onverbogen vorm
luiden. Naast dat regelmatige beide kwam 't Mnl. na een persoonlijk
vnw. nu en dan een vorm beiden voor, bv.
Doe si (nl. Adam en Eva) der vrucht hadden ghesmaect,
Kenden si hem (d. i. zich,) beiden naect.
(Lekensp. I, 23, vs. 1 en 2.)
1) Dat beide - »zoowel de een als de ander" kan zijn wordt in 't Ned.
Wdb., vreemd genoeg, slechts bij een van de vele gevallen vermeld (beide 10)).
2) Toevallig is 't op alle plaatsen waar het in 't ons bewaarde Os. wordt
aangetroffen (een 25-t,Il) - » zoowel de een als de ander''.
s) Wie voorbeelden wenscht kan er enkele vinden bij Van Heften,
g'ondel's Taal § 141. -- Het is dus onjuist dat 't Ned. Wdb. (i. v. beide 10))
alleen • den o n z ij d i g e n. vorm voor 't Oudgermaansch vermeldt in verbindingen
als »beide vader en moeder". 4*
52
Uit den samenhang blijkt, dat beide hier = zoowel de een als de
ander. Heel zeldzaam is beiden bij een znw. : die kinder beiden.
Een onverbogen beide vindt men dikwijls in verbindinding als beide
vader ende moeder. Wat betreft 't bijvoegelijke beide, door een
bepalend woord van zijn substantief gescheiden, hiervoor werd in
alle naamvallen gewoonlijk een onverbogen vorm gebruikt, b.v.
beide der lande, van beede haren voeten. In dit laatste geval hebben
we niet te doen met de middelnederl. voortzetting van een oudnederl.
manier van spreken, maar met een navolging van alle der
lande enz. 1 ).
In 't Nederl. van de 17de eeuw worden beide en beiden, zelfstandig
gebruikt, naast elkaar gevonden. 't Eerste schijnt meer gebruikt
te zijn ; Vondel bv. schrijft altijd beide in zinnen als zy loopen begde 2 ).
En zoo is 't gebleven. Tot op onzen tijd vindt men door elkaar
beide en beiden geschreven ; alleen zou men kunnen zeggen dat
beiden gaandeweg terrein gewonnen heeft, vooral sinds men de
onderscheiding heeft gemaakt dat beiden op personen, beide op
zaken slaat 3).
Uit 't bovenstaande kunnen we besluiten, dat in alle tijdperken
van onze taal het woord beide als een verbuigbaar woord gevoeld
is, maar dat daarnaast ook soms een onverbogen vorm werd gebruikt.
In één geval is beide thans zéker als een onverbogen vorm
op te vatten, nl. als de meervoudsvorm zoo weinig gevoeld wordt,
dat men hem met een enkelvoudig gezegde verbindt, b.v. in dezen
zin uit 't Ned. Wdb. : „Gij kunt hem met strengheid of met zachtheid
terechtwijzen, beide is nutteloos."
Nu de vraag : als we beide, zelfstandig gebruikt of door een bepalend
woord van zijn subst. gescheiden, veilig als een verbuigbaar
1) Zie over dit alles, ook rover 't ontstaan van den vorm beiden, Van
Helten, Mnl. Spraakkunst § 382, 376a:; Stoett, Mnl. Syntaxis § 100, 267;
en 't Mnl. Wdb. van Verdam i. v. beide.
2) Zie Van Helten, Vondel's Taal § 140, 141; Nauta, Aant. op Bredero
101; mijn Taal des Statenbijbels § 235 ; en vgl. Rooft's 51ste Waerneming
(bij L. Ten Kate, Aanleiding t. d. Nederduitsehe Sprake I blz. 731) waar
deze , allen den burgeren goedkeurt.
3) Die onderscheiding is niet van de laatste jaren ; ik vond ze al in de
3de. uitg. (1860) van Brili's Nederl. Spraakleer, en misschien wordt ze al
wel in oudere grammatica's aangetroffen. In die van Weiland (1805) komt
ze niet voor. -- Voorbeelden van 't gebruik van beide en beiden bij schrijvan
de 18de en l9de eeuw vindt men in 't Ned. Wdb,
53
woord mogen beschouwen, is er dan voldoende grond om 't in den
lsten exi 4den nv. met een -n te schrijven, m. a. w. zwak te verbuigen
? Ongelukkig kan ons taalgevoel ons hierin niet leiden:
wij v o e 1 e n niet meer als onze voorouders of een meervoudig
zelfstandig adjectief sterk of zwak moet gebruikt worden, uit ons
spreken is dat onderscheid verdwenen 1 ). Redeneering moet ons
dus helpen. En dan moeten we Terwey toegeven, dat 't zonderling
is, den lsten en 4den nv. zwak, den 2den . sterk (beider) te
verbuigen. Aan den anderen kant is 't ook waar, dat beiden reeds
eeuwen in gebruik is, en 't dus willekeurig is, dien vorm te verbannen.
Even willekeurig is echter de onderscheiding van beiden
voor personen en beide voor zaken 2). Het verstandigst zal dus
zijn óf beide óf beiden te schrijven, maar dan ook onverschillig of
't op personen of zaken slaat.
Nu ik toch over beide spreek, nog even dit. Dat ons, uw, hun
in ons beider (aller), uw beider, hun beider de 2de nv. zijn van de
persoonlijke voornaamwoorden wij, gij, zij, is algemeen bekend, In
„de jaren van hun beider jeugd" is ' hun dus p e r s. vnw., maar in
„de jaren van hun jeugd" b e z i t t e 1 ij k vnw. Waar nu in min
of meer deftigeu stijl naast „de jaren van hun jeugd" ook „de
jaren hunner jeugd" wordt gebruikt, kunnen we ons begrijpen hoe
men bij vergissing komt tot een vorm als „de jaren hunner beider
jeugd," dien we lezen bij Couperus, .Het late leven II blz. 155.
Gouda. J. HEINsIus.
1) Althans in 't W. van ons land waar de slot-n zelden of nooit meer
wordt gehoord. Hoe is 't in dat opzicht in andere streken gesteld ?
2) Hoe men tot die onderscheiding is gekomen, is wel te begrijpen:
bijna altijd toch duidt een zelfst. gebruikt adj. in 't meerv., dus met den
uitgang -n, personen aan (de armen enz.). Toch wordt in één uitdrukking
zulk een meerv. van zaken gebruikt, nl. »van twee kwaden moet men 't
minste kiezen". Zie hierover Te Winkel, Geschiedenis der Nederl. Taal,
vert. door Wieder, blz. 135.
54
TEN MIJNENT.
Behoort men te schrijven : te mijnen huize en te mijnent, of ten
mijnen huize en ten mijnent ? Een kwarteeuw geleden werd in dit
tijdschrift de laatstgenoemde schrijfwijze door een van onze eerste
taalkundigen op grond van redeneering veroordeeld 1 ). Thans is
men veeleer geneigd, het veelvuldig gebruik van ten mijnen huize,
ten mijnent en dergelijke vormen te constateeren, en voor dit gebruik
een verklaring te zoeken, zonder 't af te keuren 2 ).
Over ten mijnent enz. nog een enkel woord. Wat heeft men in
die uitdrukkingen te zien ? Die vraag blijft bestaan, ook afgezien
van de schrijfwijze. Dr . J. te Winkel meende in zijn bovenbedoeld
opstel (in Noord en Zuid I blz 102) dat „te uwent eene verkorte
uitdrukking" voor te uwen huize is ; m. a. w. dat huize er oorspronkelijk
achter heeft gestaan maar weggelaten is, waaruit zou volgen
dat men te uwent moest schrijven. Evenzoo 't Nederlandsche Woordenboek
i. v. ons. Daarentegen betoogde een inzender B. in Noord
en Zuid I blz. 262, dat 't bezittelijk vnw. hier zelfstandig is gebruikt,
dat er 't lidwoord v66r staat, en dat dus ten uwent goed is
(ten uit te den). Voor zoover ik kon nagaan, is sedert niet meer
opzettelijk over dit punt gehandeld 3 ).
M. i. heeft B. gelijk in zijn bewering dat in ten mijnent enz.
het lidw. zit. Ik ben er niet zeker van, dat achter ten mijnent
vroeger 't znw. huize heeft gestaan ; misschien heeft de uitdrukking
wel altijd zoo geluid, en is ten mijnent eenvoudig = te den
mijnen in het mijne, in hetgeen mij toebehoort. Dan is dus den
mijnen de oude datief van 't zelfstandige 't mijne. Want de uitdrukking
is niet zoo jong als men wellicht uit de bewoordingen
van 't Ned. Wb. X 1780 zou opmaken : ten tuinen wordt al een
enkele maal in 't Mnl. gevonden (zie Dr. van Ilelten, Mnl. Spraak-
1) Dr. J. te Winkel in Noord en Zuid I 102.
2) Zie o. a. Dr. F. Buitenrust Hetterna in Taal en Letteren II 342 ; G. E.
in Noord en 'Zuid XXI 480 ; en vgl. Dr. J. W. Muller in Taal en Letteren
1II 183.
3) De Redactie voegde bij 't stukje van B. een naschrift, om er op te
wijzen dat in sommige Romaansebe talen en in 't Grieksch vóór een bijvoebelijk
gebruikt 1,ez. vnw. een lidwoord kan staan; dit natuurlijk naar
canleiding van te(n) uwen huize. Terloops zij opgemerkt dat het er voor
't Nederlandsch niet op aankomt of die talen zoo construeeren ; onze taal
gebruikt geen lidw. voor een bijvoeglijk pron. possessivum.
55
kunst § 345) , en ook in de 17de eeuw komt het voor (zie Dr,,
Nauta, Taal. aan teekeningen op Bredero § 90). Maar aangenomen
dat huize in onze -uitdrukkingen is weggelaten , dat ze dus de
voortzetting zijn van mnl. elliptische uitdrukkingen als hi quam Leens
bisscops 1) (al blijft het vreemd 'dat alleen na een bez. vnw. die
ellips is overgebleven), dan geloof ik nog dat ten minent uit te den
mijnent is ontstaan, m. a w. dat het lidw. vóór 't vnw. staat. Immers
wanneer een possessief pronomen niet door een znw. wordt
gevolgd, wordt 't in onze taal steeds door een lidw. voorafgegaan.
Zoo sterk is ons taalgevoel in dat opzicht, dat wij, zoodra we 't
substantief achter een bez. vnw. weglaten, 't artikel er vóór zetten:
in plaats van zijn huis en mijn huis zeggen we niet zijn huis en
mijn, maar zijn huis en 't mijne. Zoo is het ook al eeuwen
geweest. In 't Mnl. werd eveneens de mine enz. gezegd, in
de 17de eeuw de mijne, en zoo is het tot nu gebleven. In één
geval maar werden voorheen mijne enz. zonder artikel gebezigd,
t. w. als naamwoordelijk gezegde 2 ), bv. in den Statenbijbel: uwe
twee sonen zijn mijne Gen. 48 : 5 ; ook thans wordt deze constructie
(mijn onverbogen) een enkele maal gebruikt.- Bij 't weglaten van
huize moest te mijnen dus te den mijnen of ten mijnen worden.
Zoo beschouwd is ten in ten mijnent niet een navolging van ten
in ten gerieve en ' derg. , maar behoort de n van ten wel degelijk
tot 't woord.
Gouda. J. HEINSIUS.
1) Zie 't Mnl. Wdb. II1 753.
2) Zie Dr. F. A. 'Stoett, Mnl. Syntaxis § 213 ; Dr. W. L. van Helten,
Vondel's Taal § 204 ; en mijn Klank- en buigingsleer v. d. taal des Statenbijbels
§ 198-202. Uit de voorbeelden bij Dr. Stoett blijkt dat mine enz.
zonder lidw. alleen praedicatief voorkomen. -- Zeer zeldzaam zijn de uitzonderingen
op 't bovengezegde : ira Maerlants Hist. van Ti-oyen vindt men
tot t nynen (aangeh. in 't Mnl. Wdb. III 753), bij Vondel één maal mijn oude
en uwe (Dr. van Helten t. a. p.). In een nog ouder tijdperk onzer taal
werd 't zelfst. possessief waarschijnlijk zonder lidw. gebruikt, zoo althans
was het in 't Oudsaksisch (zie Dr. 0. Behaghel, Syntax des Heliand § 62) ;
ook bij ellips van 't bijbehoorend znw. plaatste 't Os. geen artikel voor
't vnw.: te minpro dopi .... te thinero Hel. (uitg. Heyne) 972.
56
NAD :LAKEND LEZEN.
IV. DE EZEL.
Is het paard de aristokraat onder de dieren, het dier waarop
rijke lieden rijden ; de ezel is de plebejer, het dier voor hen, die
geen paard kunnen krijgen. Zoo is het tegenwoordig heel vaak
ofschoon niet overal, maar zoo is het niet altijd geweest. Van
den Duitschen dichter Gessner hebben we een Latijnsch werk 1 )
„over den ouden adel van den ezel.'' Behalve bij de Egyptenaren
was hij in de oudheid bijzonder in aanzien en in vredestijd was
het voor de aanzienlijken het dier, waarop zij bij voorkeur reden.
In Zach. IX . 9 wordt de komst van den Heiland voorspeld rijdende
op een ezel, de bijvoeging „arm" doet echter eerder aan eenvoud
dan aan aanzien denken. Ook de profeet Bileam rijdt op een
ezel. De Hebreeuwsche dichter noemt den ezel in edele beelden
, Jakob noemt zijn zoon Issaschar „een sterk gebeende ezel"
(Gen. IL . 14) ter aanduiding van een krachtig nageslacht, dat
hij hun voorspelt. Van zijn krijgshaftigen zoon Juda, aanstaanden
Koning in zijn geslacht getuigt hij : „hij bindt zijn jongen
ezel aan den wijnstok en het veulen zijner ezelin aan den edelsten
wijnstok" (Gen. IL . 11) op tijden des vredes en rijken landbouw,
waarbij de wijnstok zoo sterk is, dat men het dier des vredes
daaraan kan binden. Ook H o m e r u s bedient zich van het beeld
des ezels in edelen zin ter verheerlijking van Ajax zoon van Telamon
, gelijk een ezel zich in zijn maal niet laat storen door stokslagen
van knapen, zoo gaat hij kalm zijns weegs, hoewel de Trojanen
hem vervolgen en aanhoudend pijlen op hem afschieten. Men verhaalt
van een kalif die den naam „Ezel ' als eeretitel voerde, ' herinnerende
aan het feit, dat de ezels in Mesopotamië in veldslagen
grooten moed aan den dag legden. En dat de ezel ook teedere
gevoelens kan opwekken leert ons de geschiedenis van Sancho Panza
en zijn grauwtje in C e r v a n t e s' onvergelijkelijken satirischen
roman „Don Quijote."
Over 't algemeen spreekt men echter steeds met minachting en
spot over den ezel en met recht of ten onrechte heet de ezel lui,
dom, koppig en vraatziek en worden hem nog vele andere leeljke
eigenschappen toegeschreven. Bij de Grieksche en Latijnsche schrij-
1) De antiqua honestate asini.
J(
vers vindt men daarvan allerlei bewijzen, vooral als beeld van
domheid in allerlei omstandigheden komt hij voor : „'t is een ezel,
die dat gelooft" zegt Cicero, een oud spreukje zegt (maar 't is
thans geheel in onbruik geraakt) :
Waar men een ezel kroont,
Is stad en land gehoond.
Een Italiaansch gezegde (dat wij bij onze blinde en verblindende
vereering voor wiskunde nu niet meer begrijpen) luidt : „een niet
geletterde koning is een gekroonde ezel." ) En dat zijn domheid
ongeneeslijk is leert ons een ander spreekwoord : „Een ezel blijft
een ezel al ging hij ook naar Rome." Als hij anderen nadoet,
begaat hij nog grooter domheid Vgl. de fabel van den ezel en het
schoothondje (o.a. bij C a t s). Doet hij iets goeds, dan is 't bij
toeval, hij vindt eene fluit en snuift er op of aan en een zuiver
klinkende toon weerklinkt en de ezel verklaart : et moi je joue
aassi de la flute (ik speel ook op de fluit), alles inbeelding ; de
Romeinen zeiden al van iemand, die moest doen wat hij niet verstond,
die eene betrekking aanvaardde, waarvan hij niets wist : wat
doet een ezel nu met een lier ?" Wegens zijn koppigheid wordt
hij geslagen en waar sprake is van slaan komt de ezel er gewoonlijk
bij te pas. Hard werken zonder dat verstand daarbij hoofdzaak is,
heet nog heden ezelen. De ww. verezelen (een ezel worden) en
ontezelen (verstandiger worden) die in onze taal zelden voorkomen,
vindt men eeuwen lang in vele talen. Vandaar de straf in de
oude scholen uit den tijd van de plak, dat een luie of domme jongen
ezelsooren moest dragen, nl. een papieren kap of muts met
twee lange ooren. Als koning Midas god Apollo uitdaagt tot een
wedstrijd op de lier en natuurlijk geslagen wordt, dan is zijn straf,
dat hij ezelsooren krijgt In vroeger eeuwen behoorde ook de
schoolezel tot de tuchtmiddelen : een ruw houten getimmerte diende
tot minder gewenschte zitplaats voor luie jongens. Bij soldaten
bestond dit strafmiddel ook, maar de rug van 't houten dier was
hier zeer kantig, de handen werden op den rug gebonden en de
beenen met gewichten bezwaard. De ezelsbank of het schandbankje
bestond op school nog in 't begin der vorige eeuw, daar zaten luie
en domme leerlingen tot schande en spot hunner kameraden.
Op een paar spreekwijzen willen we nog opmerkzaam maken:
1 ) 1 re non literato è Un asino coronato.
58
Hij slaat op den zak, maar hij meent den ezel, men denke zich
een gevulden zak, die rechts en links zwaar gevuld neerhangt,
maar in 't midden bijna niets bevat — de drijver slaat op dat
middelste deel, bijna niets dan de dubbele dikte van het zaklinnen
en elke slag treft den ezel ; zoo doet ook de man, die klaagt of
knort tegen iemand, die niets misdreven heeft, in tegenwoordigheid
van den man, die het heeft gedaan, maar dien hij niet aandurft
en die het zich dan toch wel zal aantrekken.
Wanneer iemand voor een oogenblik zijnen aard verloochenend
moedig optreedt of „een groot woord heeft" of zich het voorkomen
geeft van alles te kunnen en te durven heet het de ezel in de
leeuwenhuid, naar eene fabel, waarin verhaald wordt van een ezel
die op 't veld eene leeuwenhuid vond en zich die omhing. Alle dieren
gingen op de vlucht, toen zij hem zagen. De ezel wilde hen nu ook
door zijn stem verschrikken ; maar nu herkende de herder den ezel en
sloeg er op los, waarna de ezel de huid wegwierp en op de vlucht ging.
Een ander spreekwoord luidt : als het den ezel te goed !gaat, •gaat
hij op 't ijs dansen, en doet dan gekke dingen, want volgens het
verhaal brak hij er een poot bij. Dat zegt men van menschen,
die omdat het hun al te goed gaat; weelderig en overmoedig worden
en zich daardoor ongelukkig maken.
Als scheldnaam komt ezel, gelijk wij zeiden, herhaaldelijk voor,
vandaar de spreekwijze er zijn veel (of meer) ezels, die op twee beenen
loopen.
Een ezelsbruq is oorspronkelijk een brug voor ezels bestemd, die
zwaar beladen moeielijk door sloten en greppels kunnen loopen of
eerst de hoogte af en dan de hoogte op. Figuurlijk is het natuurlijk
een hulpmiddel voor domme jongens of menschen om iets te onthouden,
zich iets te herinneren, ook al weten ze het niet of begrijpen
het niet. In het eerste geval zijn het mnemotechnische
kunstjes, middelen om het geheugen te hulp te komen, die in vele
gevallen niet schaden. Zoo' bijv. de woorden molenaar en 't kofschip
als hulpmiddel om de vloeiende medeklinkers en de scherpe
medeklinkers te onthouden ; in andere zijn het hulpmiddelen voor
schijnvertoon bijv. boekjes met uitgewerkte opgaven, leesboeken met
overtalrijke verklaringen en derg. die men „smokkelboekjes" zou kunnen
noemen.')
,1) Van Jojakim wordt Jer. XX1I.19 voorspeld : ,Met eene ezels-begrafenis
zal hij begraven worden ; men zal hem slepen en daarhenen werpen,
59
V. HET RUND.
Dat het rund met zijn geheele familie kalf, koe, os, stier en wat
daarbij ter sprake komt, veelvuldig in het spraakgebruik voorkomt
kan niemand verwonderen, die bedenkt van hoe uitgebreid nut deze
dierenfamilie voor de menschen is.
Het kalf komt bijna niet anders voor dan als vertegenwoordigende
domme en al te dartele menschen, van daar dat men van jonge
menschen hoort zeggen 't is een kalf, 't is een eeht* kalf of wel
men noemt de jeugd, kort voor dat ze in de maatschappij optreedt
kalfsvleesch en liefde op dien leeftijd heet kalverliefde, waarbij men
dus denkt aan domme dartelheid of dartele domheid en dus alle
ernst als uitgesloten beschouwt.
Het kalf wordt ook als van geringe waarde beschouwd en de
voedingswaarde van het vleesch gering geschat, van daar het spreekwoord
kal f svleesch is half rrleesch. Spottenderwijs zegt men nog
Rij kelui's kinderen en armelui's kalveren komen gauw aan den man,
de eerste omdat zij geld in 't huishouden brengen, de laatste om
dezelfde reden, maar met de bijgedachte, dat de arme menschen
door geldgebrek gedrongen niet kunnen wachten tot het jonge dier
volwassen is, zoodat zij het maar hoe eer hoe liever verkoopen.
Men hoort nog de uitdrukking het kalf uil urijzer zijn als de koe,
waarbij men aan de domheid van het kalf denkt en zonder te letten
op de uitdrukking „zoo dom als een koe", stilzwijgend aanneemt,
dat de koe door de jaren van zelf wijzer is geworden . Alle beginnelingen,
jongelui, ondergeschikten en derg worden dan bij
domme kalveren, de ouderen en machtigeren bij wijze koeien vergeleken.
In de Camera Obscura is sprake van „Mietje met de
verre weg van de poorten van Jeruzalem.'' En in Jes. XXXIV . 3 wordt
van snoode vijanden, die gedood zijn getuigd : ,)hunne verslagenen zullen
weggeworpen worden, en van hunne doode lichamen zal hun stank opgaan."
Vandaar in de middeleeuwen de sepultura asinina d. i, ezelsbegrafenis.
Daarbij had geenerlei kerkelijke plechtigheid plaats en er werd dus ook
geen klok geluid. Het lijk wet-d niet in gewijde aarde begraven, maar als
een dood dier hier of daar onder den grond gestopt. Daarheen werd het lijk
op eene koehuid door ezels of ossen voortgesleept, gelijk men dat ook met
zware misdadigers naar de rechtplaats deed. Zoo begroef men (volgens
besluit van het Concilie van Rheims in 900) de ketters, die in den ban
stierven, de misdadigers gedood bij het volvoeren van hun misd. , ad, de
zelfmoordenaars en de veroordeelden, die voor de terechtstelling in de gevangenis
stierven.
60
kalfsoogen", waarbij men natuurlijk aan groote oogen denkt, zonder
eenige uitdrukking, dus ook domheid verradende. Het akelige geluid,
dat een kalf maakt als hij zich oefent om te leeren loeien
komt ons in de gedachte als we iemand benauwd hooren braken,
van daar dat men in plaats daarvan hoort zeggen : hij is aan 't
kalven of kalveren.
Als iemand het werk van een ander voor zijn eigen werk wil
laten doorgaan, dan is er spottend of berispend sprake van met een
anders kalf ploegen. Daarbij denke men aan Richteren XIV . 5.
Toen Simson met zijn ouders naar Thimath ging opdat deze voor
hem eene dochter der Philistijnen ten huwelijk zouden vragen,
kwam hem een jonge leeuw brullend tegemoet ; hij greep hem aan
en scheurde hem vaneen gelijk men een bokje vaneen scheurt."
Toen hij later zijne vrouw ging halen liep hij ter zijde om het
aas 1 ) van den leeuw te bezien ; en zie, een bijenzwerm was in het
lichaam van den leeuw, met honig." Hij at van den honig en gaf
daarvan aan zijne ouders, maar zeide niet, van waar hij dien had.
Op de bruiloft gaf hij aan de dertig gezellen uit de Philistijnen,
die mede feest vierden dit raadsel op : „Spijze ging uit van den
eter en zoetigheid ging uit van den sterke." Wanneer zij binnen
zeven dagen dezen zin konden verklaren zou hij hun dertig fijne
lijnwaadskleederen en dertig wisselkleederen" d. i. dertig hemden
en dertig - feestkleederen of feestmantels, geven, konden zij dit niet,
dan moesten zij hem dat alles geven. Den derden dag waren zij overtuigd,
dat zij het raadsel niet konden raden en vier dagen bedreig
den zij de bruid met moord en brand als zij Simson niet bewoog
haar het raadsel te verklaren. Eindelijk, den zevenden dag gaf
zij toe en vleide en smeekte en weende tot hij haar de geschiedenis
verhaalde, die hij aan niemand verhaald had, waarop zij aan hare
landgenooten de begeerde inlichting gaf En toen Simson het antwoord
vroeg zeiden de gezellen : Wat is zoeter dan honig ? en
wat is sterker dan een leeuw ?" Daar zij dit van niemand konden
weten dan van zijne bruid, gaf hij ten antwoord : „Zoo gij met mijn
kalf niet hadt geploegd, gij zoudt mijn raadsel niet hebben uitgevonden."
Zonderling genoeg wordt er hier van een kalf gesproken,
hoewel dit niet gebruikt werd om te ploegen. De Fransche bijbel -
1) N1. het lijk ; aas . dood dier, zooals nog heden ten dage in het Hoogduitsch.
61
vertaling spreekt van een génisse (vaars) , de Engelsche van hei fer
(jonge stier) 1 ) wat ongeveer op hetzelfde neerkomt, maar evenmin in
den zin past. Veel verstand of overleg wacht men ook niet van
eene koe, van daar het gezegde als een dom mensch iets verstandigs
doet of wil doen je kunt nooit weten, hoe een koe een haas vangt,
alsof men zeggen wilde, ook het allerminst mogelijk geachte zou
toch nog wel eens kunnen gebeuren. Op dat begrip van domheid
berust ook het gezegde wat weet een koe van saffraan eten, wat
op zeer vele verslaggevers en beoordeelaars gezegd zou kunnen
worden ; wat weet een dom mensch van het hoogste , het fijnste,
het edelste. Het spreekwoord voert ons terug naar den tijd toen
saffraan, foelie, kruidnagelen en derg. tot de kostbare zaken behoorden,
die alleen door de roksten gebruikt werden.
Een leelijk spreekwoord zegt men noemt geen koe bont of er is
een vlekje aan wat in den letterlijken zin wèl waar is, maar figuurlijk
niet. Als lasteraars en kwaadsprekers iets uit hun duim zuigen
kan men daarom toch nog niet aannemen, dat een deel van hun
laster waarheid bevat.
Natuurlijk speelt ook de overal veel gebruikte melk in de taal
eene belangrijke rol ; van personen, die een fijne blanke huid en een
gezonde kleur hebben zegt men, dat zij er uitzien als melk en bloed;
wie er echter bleek, ongezond uitziet, wellicht nog dom bovendien,
heeft een karnemelksgezicht (is de bleekheid een gevolg van ziekelijkheid,
dan is het : hij heeft een kleur als bloed van een aardappel
of als een boordje van een vuil hemd).
Hoe hoog men in de oudheid de melk schatte zien wij in den
Bijbel, o.a. Hooglied IV .11 waar Salomo tot zijn liefste zegt:
honig en melk is onder uwe tonq d. i. uwe woorden zijn liefelijk,
hartelijk en weldadig ; en verder o a. Ex. III.8 daarna nog twintig
maal, waar Kanaan genoemd een land vloeiende van melk en honig
(de Hoogd. vert. heeft „waar melk en honig stroomt") ; en daarna
in het dagelijksch leven de benaming voor een rijk en vruchtbaar
land ; bij melk denken wij aan vette, weelderige weiden, bij honig
1) De nieuwe vertaling van het Oude Testament heeft dan ook de lezing:
»Hadt gij niet met mijn rund geploegd, gij hadt mijn raadsel niet gevonden."
Nu is het tot spreekwoord geworden gezegde meer leesbaar, de
naam rund maakt de betrekking tot ploegen mogelijk en het raadsel is
niet uitgevonden, maar ,gevonden ; eigenlijk wordt niet het raadsel, naar
de oplossing van het raadsel gevonden,
92
aan een rijkdom van in 't wild groeiende bloemen.. ]Elders staat
melk als tegenstelling tot gal, zoetheid tegenover bitterheid. Voorbeelden
daarvan zijn talrijker in de Duitsche en de Engelsche letteren
dan bij ons.
Als voedsel voor kleine kinderen is melk hoofdzaak, vandaar de
scheldnaam voor een dwaas jongmensch : melkmuil, als was hij een
'Kind, dien de melk nog aan den mond zit ; in verband daarmee
het onnatuurlijk gevormde melkbaard, waar het woord baard het
begrip van heel jong en van melk zou moeten uitsluiten. De Franschman
noemt zoo iemand met meer recht blanc-bec, zooveel als baardelooze.
Het werkwoord melken komt ook dikwijls figuurlijk voor, waar
sprake is van afzetterij, bedrog, valsche handel, misbruik maken
van gebrek aan kennis van zaken en derg. Dan heet het, dat de
neven en nichten den ouden oom melken, d. i. hem door vleierij of
list zooveel mogelijk geld afhandig maken ; men denkt daarbij aan
het melken van de koe, waarbij haar ook de laatste druppel melk
ontnomen wordt. Vandaar de namen duivenmelker en huisjesmelker
voor menschen, die uit het fokken van duiven of het verhuren van
huizen tot den laatsten cent toe, vaak op schandelijke wijze, weten
te trekken van allen, met wie zij in aanraking komen.
Ook de boter komt vaak in allerlei zegswijzen voor. Op het weeke
of zachte van de stof doelende zegt men van een gevoelig of overgevoelig
mensch : Hij heeft een hart als boter. Zonder zinspeling
op den aard der stof zegt men dreigend : Ik zal je eens wat stokvisch
zonder boter qeven, d. i. stokslagen. Boter maken of karnen
is een werk, dat nauwkeurig toezicht en geduld vordert. In onzen
stoomtijd, tijd van luiheid en haast, klaagt men daarom aanhoudend
over de boter; in vroeger tijd toen botermaken altijd handenwerk
was, duurde het soms heel lang eer de boter gereed was, eer
de melk boterde ; vandaar dat men, als de goede uitslag zich lang
laat wachten of men vermoedt, dat op geen goeden uitslag te rekenen
valt de uitdrukking bezigt : het wil maar niet botteren, d. i. boter
worden.
Niet alleen de koe, maar ook de ós, de • stier en de bul komen
in allerlei uitdrukkingen voor. Zeer oud, reeds door Mozes in
Deuteronomium en ook later bij Paulus in den brief aan de Korinthen
en in dien aan Timotheus komt de les voor den dorschenden
os zult gij niet muilbanden, wat bijzondere verklaring vereischt. In
63
het Oosten plag men het graan op den grond uit te spreiden en
er ossen of paarden hard overheen te laten loopen, dat deze er de
graankorrels zouden uittrappen. Volgens het voorschrift van Mozes
mocht men dus niet zoo vrekkig en wreed zijn, de dieren met
riemen of op andere wijze den bek te sluiten, maar men moest ze
vrij laten eten. In den brief aan Timotheus wordt verklaard, dat
de figuurlijke beteekenis is : de arbeider is zijn loon waardig";
dat is dus zooveel als : wie den last van het ambt heeft, moet ook
het loon van het ambt hebben.
De os heeft altijd als een voorbeeld van domheid, ruwheid en
vijandelijkheid gegolden ; vandaar de scheldnamen os, ossekop (het
deel voor het geheel genomen, als bij apekop, schapekop, ezelskop en
domkop, slaapkop).
Met Paschen zijn de vasten in de R. C. Kerk uit en mogen de
geloovigen weer vleesch eten, verlokkend toont de slager dan de
mooiste dieren en leidt er zelfs de straten rond ; te Parijs is de
rondgang van den boeuf qras (vette os) tegenwoordig zelfs nog een
soort feest De os is met linten en kransen getooid, heel mooi, al
te mooi gemaakt, daardoor werd paaschos de benaming voor een
belachelijk en smakeloos opgepronkt persoon.
Onder de strafwerktuigen der oude school kende met o. a. de
bullepees 1) die thans nog in de kleeden- of tapij tenklopperij en
gebruikt wordt.
In het Oosten werden de stieren en ossen veel als trekdieren
gebruikt, in Zwitserland, een groot gedeelte van Duitschland en
Oostenrijk en in het Oosten van ons land komt dit nog voor. Door
middel van een houten toestel waren de dieren twee aan twee aan
horens of kop of hals saamverbonden, dit toestel heette het juk,
het ontnam aan de dieren de vrijheid en dwong hen den wil des
bestuurders te volgen, vandaar het gebruik van juk in allerlei
figuurlijke beteekenissen, als het beeld van dienstbaarheid, a f kankelijkheid,
of onderworpenheid en slavernij. Zulk een juk heet drukkend,
hard, zwaar of zacht en licht, soms heet het een ijzeren juk.
Christus getuigt in het N. T. van de plichten, die hij den ge*loovigen
oplegt : • „Mijn juk is zacht en mijn last is licht`. In het 0. T.
roept het volk, dat na Salomo onder Rehabeam staat, dat zijn vader
hun juk hard heeft gemaakt, en zij smeeken, dat hij hun zware
juk lichter zal maken.
1) Oorspronkelijk lat. penis.
64
Zoo spreekt men van volkeren, die onder het juk gebracht worden
of van een vorst, die een volk zijn juk oplegt ; van de volkeren
dat zij zich onder het juk buigen. Daarentegen van geduldig lijdenden
dat zij gewilliq kun juk opnemen of geduldig hun juk dragen. Eindelijk
spreekt men ook van het juk verbreken en het juk- afwerpen.
Al deze uitdrukkingen vinden hunne verklaring in de oorspronkelijke
beteekenis van het juk. Bij de Romeinen moesten de overwonnenen
vaak onder het jack doorgaan nl. onder een speer horizontaal
rustende op twee loodrecht in den grond gestoken speeren zoo
als eenmaal in den Samnitischen oorlog de Veldheer Pontius in
de Caudynsche bergpassen de Romeinen onder Veturius Calvinus en
Sp. Postumius dwong half ontkleed onder het juk door te gaan,
als zinnabeeld, dat zij slaven of onderworpenen (zelfs in dit woord
ligt iets van den zin met juk bedoeld) waren en men hen desverkiezende
het juk kon opleggen, gelijk men vroeger een misdadiger
veroordeelde om het zwaard over het hoofd te hebben, ten teeken,
dat hij eigenlijk den dood met het zwaard verdiend had.
Ook hoorn of horen komt herhaaldelijk in beeldspraak voor;
meestal doelt men daarbij op den vorm, zooals bij muziekinstrumenten
en bij hoorn des overvloeds. Dat het bekende blaasinstrument
in zijn eenvoudigsten vorm niets anders was dan een uitgeholde
hoorn van een dier, bewijzen de Zwitsersehe en andere herders,
die nog niets anders gebruiken. Zoo gaat het ook met drinkhoorns
; want de oude Germanen en Noren dronken aanvankelijk
uit uitgeholde horens van dieren. P. Q.
Stuurman van een automobiel.
De opmerking van den Heer N. N. naar aanleiding van onze
opmerking bij „chauffeur'' beantwoorden wij alleen met eerre verwijzing
naar 0 v i d i u s (Tristia II 4, 16), die den stuurman auriga
d. i. paardenbedwinger (dus zoo ongeveer voerman) noemt ; waar
Ovidius een voerman gepast vindt voor een schip, daar zal stuurman
wel niet ongepast zijn voor een wagen. 1 )
1 ) Ten genoegen van klassiek gevormde lezers de verklaring, dat aur2ga
staat voor ?iriga van orce of aurce = teugels en agere besturen, dus
letterlijk . de met de teugels besturende.
65
BIJ BLADZIJ 475 - 480 ').
Op bl. 475 en 476 laat P. Q. het voorkomen, alsof het Latijnsche
agricultura zou zijn afgeleid van alter en culter mes, en iets met
snijden te maken zou hebben. Cultura is natuurlijk een directe afleiding
van colo (supinum cultuni) = verzorgen vandaar bebouwen,
waarvan ook culter is afgeleid, dat dus oorspronkelijk de „verzorger,
schoonmaker" vd. de ploegschaar („kouter") en het „mes" beteekent.
Gevaarlijk is op bl. 476 „macht lat. volenz" want potenz is natuurljjk
de Duitsche verkorting van het Latijnsche potentia, dat
bovendien veel beter past bij plénipotentiaire.
Naar aanleiding van de woorden, die aan Latijn en Grieksch
zouden zijn ontleend, is het me van enkele duister gebleven hoe
dan. B. v. borst, (of is bedoeld borst — jonge man, dat dezelfde
afleiding heeft als beurs ?) kroeg (men zou komische etymologieën
kunnen maken naar aanleiding van xpavyí' [kraugè] geschreeuw
en x povvóe [kroenos] bron), pomp (misschien het pomp = pompoen,
dat vlg. Tlercouillie 2 ) van r-éwrow [pepoon] = rijp komt ; maar dat
had er dan wel bij mogen staan, anders denkt ieder aan een gewone
pomp).
Ook over de „kaas"-kwestie moeten mij . een paar woorden van
het hart. Dat de kaas niet door onze voorvaderen is uitgevonden,
wordt werkelijk door de plaats uit de Odyssee (IX 219) voldoende
bewezen, maar die woorden „de horden waren vol met kaas" en
de overweging, dat de Cyclopen door de Grieken van voor-Homerischen
tijd . als fabelachtig _onbeschaafd worden beschouwd, pleiten
tegen de bewering, dat de Germanen om de moeilijke bereidingswijze
geen kaas hadden. Bovendien wordt het heele gebouw tot een fata
morgana, doordat, wel is waar niet Tacitus in de Germania, maar
Caesar in zijn Gedenkschriften over den Gallischen oorlog (VI. 22.1),
150 jaar vroeger, uitdrukkelijk zegt : „Zij (de Germanen) beoefenen
den landbouw niet, en het grootste deel van hun voedsel bestaat
in melk, kaas en vleesch" Ja, 't is zelfs mogelijk (allesbehalve zeker 1)
dat ook Tacitus (Germ. c. 23) met zijn „gestolde (Rooft : gestremde)
melk" kaas bedoeld heeft — hij heeft een hekel aan gewone woorden
2 ) — en daar hij Caesar dikwijls gebruikt en diens berichten
1) Met goedvinden des schrijvers is de spelling gewijzigd. Red,
:) zie b. v. Nipperdey-Andre8en. 9 Einl. op Tac. Annalen bl. 42 : »er
verlasst den prosaischen Ausdruck, so weit er das Geprilge des Gewöhnlichen
tragt„
Noord en Zuid, 26ste Jaargang, 5
66
dan slechts uitwerkt en preciseert (zie b. v. Zernial's Einl. op Tac.
Germ. bl. 9 — 11) moet hij bepaald ook de kaas vermeld gevonden
hebben.
Over mantel van mnantellu}ma" (waarvan P. Q. zegt : „een Latijnsch
woordenboek raadplegende, vindt men dit mantellam natuurlijk niet")
heb ik slechts op te merken, dat het woord man telluur in ieder goed
Latijnsch woordenboek voorkomt, omdat het bij Plaut-us staat in de
Gevangenen (Captivi vs. 520 ed. Speyer Act. III Sc. III vs. 6)
en wel zoo, dat het onmogelijk iets anders kan zijn dan ons mantel,
b. v. in de uitdrukking „met den mantel der liefde bedekken". Er
staat namelijk : En ik heb voor mijn slimme leugens geen mantellum'
meer".
Gouda. H. M. R. LEOPOLD.
Litt. Class. Docts.
NASCHRIFT.
Bovenstaande aanmerkingen werden mij ter inzage gezonden met
de mededeeling, dat de schr. slechts verduidelijking wenschte te
geven en niet een onwelwillende kritiek. Dit is mij zeer aangenaam
te weten, omdat mijn antwoord dan weinig meer behoeft te bevatten,
dan de verklaring, waarom ik zóo schreef en niet zoo volkomen
wetenschappelijk verdedigbaar als de heer Leopold zou gewenscht
hebben.
Het kon onmogelijk mijn bedoeling zijn de afleiding van fr.
agriculture en plénipotentaire te geven, dit zou allerminst in een
tijdschrift voor Nederlandsch ten behoeve van onderwijzers passen.
Ik gaf een sterk sprekend voorbeeld van de wijze, waarop opmerkzame
lezers uit kleinigheden nut kunnen trekken. Ik dacht aan
geen etymologie maar alleen aan hulpmiddelen om woorden te begrvpen,
hun kracht te voelen en hier is ééne Latijnsche les voldoende
om éen woord geheel en van een ander de helft te begrijpen. Potenz
kenden we uit onze algebra dat staat duidelijk op bl. 476 en
er staat ook „van wetenschappelijke etymologie was geen sprake";
het aangehaalde macht lat. potenz" is ons ontsnapt, maar uit de omstandigheid,
dat we M e y e r H i r s c.h noemen blijkt reeds, dat de
bedoeling was „macht hgd. potenz." De drie woorden borst, kroeg
en .pomp evenals de andere zijn alleen aangegeven om te laten zien,
dat een woord door eeuwenlang gebruik ons zoo bekend kan voorkomen,
67
dat we meenen, dat het altijd tot onze moedertaal behoord heeft,
terwijl het toch bewezen kan worden tot eene vreemde taal te behooren,
meer hebben we niet willen doen en dus ook niet behoeven
op te geven welk woord uit eeue event. reeks homoniemen wij be -
doelden of wat de wetenschappelijke etymologie is.
Aangaande het woord kaas verwijs ik naar K 1 u g e .Etyna. Wórterb.
zesde druk 1899 ; deze noemt waarschijnlijk dat *insta het oudgermaansche
woord voor kaas is en dat de Germanen niet de bereiding van
de kaas, maar eene verbeterde manier daarvan van het zuiden leerden,
waarna zij het woord kaas van daar overnamen. Dus de Germanen
aten wel dikke of gestremde melk, die misschien wel wat op kaas
leek, maar ze noemden dat anders, eerst toen zij van meer beschaafde
volken geleerd hadden de eigenlijk gezegde kaas te maken,
namen zij, met die kennis ook het woord over ; K 1 u g e is van
meening, dat dit op zijn laatst in de 5e eeuw geweest kan zijn,
dus stellig ná den tijd, dat Caesar (Belt (hall. IV. 22) het terecht
beroemde boek schreef, dat thans nog, als anti-paedagogisch marteltuig
op de gymnasiën wordt gebruikt om onleesbare vertalingen
uit te naken, waaruit j geacht worden Latijn te zullen leeren.
Aangaande maan tellam heb ik mij zeer zeker te sterk uitgesproken
door te beweren, dat het niet in een Latijnsch woordenboek voorkomt,
maar de heer Leopold ook, als hij verklaart, dat het in ieder
goed Latijnsch woordenboek staat.
Dit echter is bijzaak. Ik had het er over, dat ons mantel wel
van mantellu7n komt, maar dat men dit laatste niet moet verwarren
met een ander woord, dat er op lijkt en bij uitbreiding tafellaken
oorspronkelijk weefsel beteekent. Het laatste hoort in deftig Latijn
thuis en het eerste niet. De samenvoeging van mantel, tafellaken
en weefsel als waren zij afkomstig van hetzelfde woord, bestreed
ik ; anders niet.
De plaats in P 1 a u t u s bewijst tamelijk wel, wat ik zeide in plaats
van gelijk de heer Leopold beweert, het tegendeel. Waar Tyndarus,
niet wetende, wat er met hem gebeuren zal, de grootste ellende,
den dood, verwacht en beseft, dat hij zich in zijn eigen leugens
verward heeft, zegt hij inderdaad dat hij geen middel weet om
zijne listig verzonnen leugens te bedekken, daarbij gebruikt hij 't
woord mantellum, maar natuurlijk is dit woord hier ook plat („vulgo"
zooals Kiliaan zegt) ; immers, waar hij zoowel als Aristophontes,
van wien Tyndarus tegen Hegio zegt, dat hij krankzinnig is, ruw
5*
68
spreekt en scheldwoorden gebruikt, daar is 't zeer natuurlijk, dat
hij ook een woord gebruikt, dat niet tot de deftige taal behoort.
Maar dit doet eigenlijk niets ter zake ; dat er een Latijnschwoord
mantellam was, dat mantel ' beteekende (echter stellig nooit gebruikt
werd in zoo deftigen zin als wij in de uitdrukking „met den mantel
der liefde bedekken") dat weten wij wel ook zonder citaat uit
P 1 a u t u S. Trouwens ik heb het tegendeel nooit beweerd.
Ten slotte nog een woord over valies op . bl. 474, waaromtrent
het een en ander gezegd is, dat niet volkomen duidelijk schijnt.
Valies is een veel gebruikt woord, dat er zoo Hollandsch uitziet,
dat er menigmaal de zonderlingste etymologieën van verzonnen werden.
Dit woord nu is oorspronkelijk Grieksch en wij hebben het
uit het Grieksch verbasterde woord van de Franschen, bewijs genoeg,
dat men daarvan geen etymologie uit het Nederlandsch kan
opgeven. Hetzelfde geldt van lantaarn, van lat. laterna, eigenlijk en
beter lanterna zooals de oudste vorm is. Dat eenvoudige woord
lantaarn of lantaren zooals men vroeger wel schreef, moest zoo
meende men, iets met lamp te maken hebben en men schreef daarom
lamptaarn. Dat deed de ongeletterde. Nu zou men kunnen beweren:
neen, dat is de juiste spelling ; want lat. lanterna komt van Grieksch
kmg,X-7-'p (lamptér) toorts of fakkel. Dat zcu geleerd staan, maar
historisch minder juist zijn ; want van de Romeinen en niet van de
Grieken hebben wij het woord lantaarn en dat had dus de p al
verloren eer het hier kwam. P. Q.
Het belangrijkste werk van C. H. den Hertog.
In de vorige aflevering van Noord en Zuid komt een waardeerend
woord voor over wijlen C. H. d e n H e r t o g. Onder de bibliografie
zijner geschriften is echter een zeer belangrijke studie van
den auteur over het hoofd gezien, n.l :
„De bronnen van Breeroo's Romantische Spelen", verschenen in
De Gids 1885, le deel blz. 500-546.
Dit stuk is con amore geschreven, meermalen aangehaald en een
voorbeeld van behandeling eener stof op het gebied van vergelijkende
Letterkunde. Hier vooral blijkt, wat eene degelijke voorbereidende
studie Den Hertog maakte, als hij een of ander onderwerp wenschte
te behandelen. Daarom worde hier nog melding daarvan gemaakt,
primo ter wille van D e n H e r t o g's nagedachtenis, secundo om
de belangrijkheid van het onderwerp en de degelijke behandeling
daarvan.
69
HOBBEZAK.
Onze Ministers, Kamerleden en Professoren hebben herhaaldelijk
onze taal met nieuwe (niet altijd mooie) woorden verrijkt of bijna
vergeten woorden weder in herinnering gebracht. Zoo leverde
Minister Kuyper als bijdrage tot het Woordenboek het woord
persmuskieten d. i. journalisten, die, iemand uithoorende om stof
voor een artikel te krijgen, geestelijk werken gelijk de muskieten,
zuigende tot de laatste druppel er uit is, m. a. w. hoogst onbescheiden
reporters, een ministerieele schimpnaam, die een degelijk
en beschaafd journalist zich niet behoeft aan te trekken.
Prof. T r e u b doet het woord hobbezak herleven en dit woord,
dat in mijn jeugd nog veel gebruikt werd, blijkt thans zoo onbekend,
dat dadelijk overal naar de beteekenis gevraagd werd.
In het .Handelsblad van Amsterdam werd die vraag openlijk gedaan
en onmiddellijk daarop verscheen het volgend artikel van
onzen geachtere medewerker J. E. t e r G o u w:
Dit is een samengesteld woord en bestaat uit h o b b e en z a k.
H o b b e is de stam van 't oude werkwoord h o b b e n, springen,
dansen, waarvan 't frequentatief luidt : h o b b e 1 e n, en dat verwant
is met huppen en h u p p e 1 e n. Kiliaan geeft voor ho bb
e n : saltare, motare. Z a k is hier figuurlijk gebruikt voor o nbehouwen,
menschelijk lichaam, en bij uitbreiding
voor den m e n s c h, maar in ongunstigen zin. Zoo spreken wij
van een leugenzak, een goedzak, een papzak. In een
kluchtspel van 1620 hebben twee wijven ruzie. De eene zegt:
»Hoor wat Tryntgen, hoor wat, spreekt wat soet om de Bueren",
en de andere daarop:
»Ick wil niet, karonje. hart-gaeuwe, en trouwelooze s a c k !"
Breeroo gebruikt dit woord in het diminutief met een vleiende
beteekenis :
»Wel Vroutje, wat sel iek seggen ? ick selt me Vrou eens vraghen,
Je bint Beker al te goelycken s a e k j e, dat me jou sou inde kou jaghen."
Kiliaan kende reeds l o g h e n-s a c k(mendax).
Verder geeft deze 16e eeuwsche taalkenner het w.w. h o b-s a ck
e n en vertaalt dit door : inepte saltare aut tripudiare, dare motus
incompositos, hetgeen beteekent : op een onbeschofte manier dansen
en springen, ongepaste bewegingen maken.
70
Alles te zamen genomen, is h o b b e z a k de benaming van een
log, lomp lichaam, een mensch, die zich niet flink in
postuur weet te houden, maar allerlei ongemotiveerd e
bewegingen naar rechts en links maakt, en in die
beteekenis zal het ook wel in het door den vrager bedoelde Tijdschrift
gebruikt zijn.
Hilversum. J. E. TER Gouw.
Met zijn gewone nauwgezetheid heeft de heer T e r G o u w nagegaan,
wat ter zake dienende is en heeft met bewijzen gestaafd,
wat hij beweerde.
In den zin waarin prof. T reu b het woord gebruikte heeft het
echter niet uitsluitend den zin, dien men volgens het artikel van den
heer T e r G o u w daaraan zou toekennen. De persoon kan bedoeld
zijn, maar ook het kleed en wel naar de wijze, waarop het zit.
Voor een halve eeuw heette nog bij de meeste Amsterdammers
een vrouw, die in wijde, slecht passende kleeren gehuld (niet gekleed)
was, die de kleeren wijd opbobbelend omgaven : 't is net een
h o b b e z a k ! Dat zou moeten beteekenen : die vrouw ziet er uit
als iemand, bij 'wie door woest of wild of langdurig dansen de
kleeren zijn opgesjord,. verschoven. Hadden de jongens wat wild
gespeeld, zoodat de kiel bijna geheel door den riem naar boven
was geschoven, wijde blazen op borst en rug vormende, dan klonk
het bestraffend : Foei, wat zie je der weer h o b b e z a k k e r i g
uit !" Prof. T r e u b . noemde nu een kleed, dat altijd zoo zitten
moest een . hobbezak.
Dankbaar dat het Handelsblad dadelijk het artikel van den heer
Ter Gouw plaatste, werd onze vreugde getemperd door de plaatsing
onder dat artikel met alle bewijzen en bewijsplaatsen, van een antwoord
in drie regels, zonder eenig bewijs of eenige verwijzing, met
de belangrijke mededeeling : H o p p e z a k is een 'zak met h o p. 1 )
Er werd echter .niet naar hoppezak maar naar hobbezak gevraagd.
De herinnering dat er aan het Guispad te Zaandijk een papiermolen
staat de Hobbezak deed mij B o e k' e n o o g e n, Zaansche
volkstaal naslaan, waar het woord verklaard wordt : „Iemand die
plomp, onbehouwen in zijn bewegingen is, of zoutzakkig, onbehaaglijk
sukkelig loopt. Ook : iemand die er raar insteekt, die kleeren
1 ) »Hoh werd voorheen aangevoerd in groote ongeperste balen. Iets van
grooten omvang en licht gewicht is een hobbezak. A. KOSTER."
VRAAG : Wordt die nu soms anders ingevoerd ; is liet regel, dat men
balen perst ?
71
aan heeft, welke niet passen." De molen wordt gezegd zoo te heeten
omdat hij „zeer lomp van model is." Een scheldwoord was 't
vroeger niet, want we vinden hier vermeld, dat dit woord in 1606
als familienaam voorkomt bij leden van regeerende familiën in de
Wormer. Van hobbezakkig lezen we de verklaring „onbehouwen
in zijn bewegingen, zoutzakkig. Ook : onbeholpen gekleed, sokkerig
in de kleerera."
Niet alleen voor stijl en taal, maar ook voor woordverklaring
en etymologie zijn de couranten de meest verderfelijke vijanden.
Immers enkele dagen nadat het geruchtmakend woordje in behandeling
genomen was putte het .Handelsblad uit de Frankfurter
Zeitung de wetenschap, dat ook in Duitschland het woord ,,Hoppesack"
bestaat voor een niet zeer sierlijk kleed. Wij vinden het
daar gebruikt in een grappig gedicht, dat te Mainz in een Carnevalsvereeniging
is voorgedragen en getiteld is : „Das fidele Schnauferl",
waarmede een automobiel is bedoeld. Een der coupletten
beschrijft den man die in zulk een rijtuig zit, aldus in het dialect
der streek .:
»Mit Metzgerkapp' un Eppelfrack
Sehluppt er jetzt in en lloppesack ;
Er sieht dann in seinem Wage
Wie en verkratzter Kater aus
Mit Seine grosse Aage«.
Maar er was niet naar hoppezak gevraagd, maar naar hobbezak
wat met hop, hgd. Hopf en niets te maken heeft. Dat ned. bb afwisselt
met hgd. pp komt zeer vaak voor : ned. rib, hgd. Rippe:
maar de vermelding van .Hoppesack zou Nederlanders weer aan
hop doen denken, bovendien hoe weinig hebben wij Nederlanders
met hop te maken. Binnen onze grenzen hebben de meesten nooit
hop gezien.
.Hoppesack als scheldwoord is in hgd. iemand die evenals een zak
met hop een zeer grooten omvang heeft, maar heel weinig inhoud,
meest wind. In het aangehaalde versje wordt noch dit, noch het
ned. bovenaangehaalde woord bedoeld, het is hier alleen een vormelooze,
wijde zak, alsof 't voor hop was, nl. de wijde stofmantel van
den automobilist.
Ten slotte zij hier aangestipt, in strijd met allerlei beweringen,
dat dit hgd. Hoppe volstrekt niets met hup fen (huppelen, springen,
dansen) gemeen heeft. D. B.
72
VERSCHEIDENHEDEN.
Officiëel, deftig Nederlandsch of taalverbastering en
wartaal.
Vergissen wij ons niet, dan behoort het inderdaad tot de taak
der Onderwijzers en Leeraren in het Nederlandsch om te doen,
wat in hun vermogen is, om de taal zuiver te houden van vreemde
inmengselen, voor zoover deze gemist kunnen worden, vooral strijd
te voeren tegen onduidelijkheid in de taal. De grootste vijand
van zuiverheid en duidelijkheid is de hoogere en lagere regeering.
De thans lang vergeten dichter K. N. M e p p e n verklaarde eens
in een gedichtje Bon Ton
Een dief gehangen om zijn daán
Kan 't eigen vonnis nauw verstaan.
Dat doelde op de bastaardwoorden. Deze zijn afgenomen, maar
bij rechtsstukken waarin 200 à 300 regels te zamen een enkelen
volzin vormen, zooals ze nog dagelijks overal de griffie verlaten
geldt nog altijd als waarheid, dat de heilige justitia in weerwil van
haar blinddoek wel weet wat ze doet, maar zich geen rekenschap
vraagt, van wat zij schrijft. De betrokken personen begrijpen den
zin van dagvaardingen en beslissingen der rechtbank nog altijd
evenmin als de toelichtende memorie en zelfs de vragen onzer belastingbiljetten..
We geven hieronder een keurig staaltje:
W e t t e n-t a a 1. Men hoort soms klagen over het gebrekkige
en onklare Hollandsch, waarin de wetten en verordeningen worden
opgesteld.
Doch wat zegt men van deze proeve van een artikel ? Ze komt
voor in een ontwerpverordening, door de commissie van bijstand
voor het openbaar onderwijs in een onzer groote steden aangeboden
aan B. en W.
Art. 20bis. De onderwijzers en onderwijzeressen, die in eenig
jaar door den Gemeenteraad worden aangewezen als onderwijzers
of onderwijzeressen aan eene herhalingsschool, hetzij al of niet
tevens als leider of leidster, en die in den cursus 190102 .als hoofd,
onderwijzer of onderwijzeres aan eene herhalingsschool werkzaam
waren, genieten — indien de belooning aan hen door art 15 voor
het in art 1 en 4 bedoelde tijdvak van 12 maanden toegekend,
minder bedraagt dan de som, die zij in het tijdvak van 1 Sept.
73
1901 tot 31 Aug. 1902 als hoofd, onderwijzer of onderwijzeres aan
eene herhalingsschool hebben genoten, of wel, indien in dit tijdvak
het aantal hunner wekelijks te geven lesuren vermeerderd is geworden,
minder dan de som, die zij zouden hebben genoten indien
zij dat grootere aantal uren gedurende den geheelen in het bedoelde
tijdvak begrepen cursus hadden gegeven -- in plaats van de in art.
15 bepaalde belooning voor het door hen te geven herhalingsonderwijs
eene belooning naar een maatstaf, welke in dezer voege wordt
berekend, dat zij (indien zij in het bovenbedoelde tijdvak - van 12
maanden alle uren herhalingsonderwijs hebben gegeven, die zij
daarin hadden moeten geven) evenveel genieten als de bedoelde in
het tijdvak van 1 September 1901 tot 31 Augustus 1902 door hen
genoten som, of als de som, die zij in het bovenbedoelde geval van
vermeerdering van lesuren toen zouden hebben genoten, onder
aftrek van het bedrag waarmede de gezamenlijke belooning, door
hen in het bedoelde tijdvak van 12 maanden overigens bij het openbaar
onderwis dezer gemeente genoten, overtreft het overeenkomstige
bedrag, door hen in het tijdvak van 1 September 1901 tot
31 Augustus 1902 genoten ; met dien verstande echter, dat de belooning
niet kan dalen beneden het bedrag, dat krachtens den
maatstaf in art. 15 bepaald zou worden genoten. (Ned.)
Geen wonder, dat na enkele jaren lange debatten worden gevoerd
en memoriën van toelichtiug en derg. geraadpleegd om uit te maken,
wat toch eigenlijk de bedoeling van den wetgever is geweest
en dat de vogelvrj verklaarde ambtenaar, zonder bescherming, hulp
of bijstand nooit weet of hij zich op eenig wetsartikel kan beroepen
omdat hij niet weet welke verklaring de autoriteit, die beslissen
moet, goed zal vinden aan de bepaling te geven.
Ook bij minder grooten omvang is het vaak moeielijk den zin
te raden, gelijk kan blijken uit het volgende staaltje:
W e t t e n-t a a l Het plan bestaat een ontwerp van wet in het
leven te roepen, waarbij gelegenheid wordt gegeven : 1e. aan burgerlijke
ambtenaren voor sommige categorieën van diensten, bewezen
aan den Staat, doch niet in dienst van den Staat, bijv.: als van geagreëerd
klerk op ontvangers- of betaalmeesterskantoren ; 2e. aan hen,
op den voet der wet van '98, van wie overtuigend uit betaalstaten
is aan te toonen, dat zij voor 1 Juli. '98 tijdelijke diensten in burgerlijke
betrekkingen hebben bewezen, en ook overigens aan de eischen
dier wet voldeden, doch in de onmogelijkheid waren een aanstel74
ling, in den zin daarvan door den Pensioenraad gehecht, te produceeren,
den tijd, gedurende welken deze diensten zijn bewezen,
door inkoop bij berekening van het pensioen te doen gelden.
(1Y. v. d. D.)
Maar wat te zeggen van onderwijzers, die helpen de taal te bederven
door allerlei winkeltermen over te nemen, waartegen wij
al zoo vaak gewaarschuwd hebben. In een winkel is niets goedkoop
maar voordeelig ; er wordt niet goedkooper verkocht dan bij
een ander maar wel tot scherpst concurreerende prijzen, ook wel aan
voordeelige prijzen (dat aan moet dan gelooven, dat zij Fransehe
waren verkoopen). Ze hebben geen koopers of klanten maar clientèle
(een woord dat we op zes verschillende manieren gespeld vinden)
of a fnenners (uit dat germanisme moet blijken, dat zij veel zaken
met Duitschiand doen) en zoo koopen zij ook nooit goederen, ze
bestellen ze niet, ze laten ze niet komen, maar ze betrekken hun
koopwaar. Aangaande dat laatste woord, waartegen wij ook al
zoo vaak gewaarschuwd hebben, lezen we het volgende:
EEN LEELIJK GERMANISME.
In het Woordenboek der Nederlandsche Taal lees ik:
(Betrekken). In de jongere taal, in navolging van het hd. beziehen
in toepassing op het ontbieden van koopwaren.
Tegenwoordig betrekt men dit artikel meest uit Duitschland.
M. a. w. het is een germanisme, waarvoor de samenstellers bij
geen enkel goed schrijver een voorbeeld hebben gevonden en dat
blijkbaar tot het handelsjargon — ieder gilde heeft zijn eigen jargon
-- behoort.
Mij was het dan ook tot nog toe onbekend gebleven.
Maar nu begin ik te vreezen, dat het ook reeds deel uitmaakt
van het schoolmeesters jargon. Althans in vele der ruim 200 opstellen
van adspirant-hoofden, die ik op 't oogenblik gedoemd ben
na te zien, lees ik van „de standen, waaruit wij onze leerlingen
betrekken".
Daar het nu nog veel erger is om leerlingen uit 't eigen land
dan om koopwaren uit den vreemde te „betrekken" zoo meen ik,
dat niet slechts de zuiverheid onzer schoone, maar ook zoo wreed
mishandelde, moedertaal, maar ook de eer van den onderwijzersstand
er bij betrokken is en roep ik bij dezen aller bijstand en
75
medewerking in om den indringer zoo spoedig mogelijk over de
grenzen terug te jagen.
Amsterdam, Nov. 1902. J. H. GUNNING WZ.
(Schoolblad).
De zaak is dat er onder de menschen heel veel apen zijn. Onde r
de Fransche overheersching waren er zeer vele ambtenaren, die
met moeite een onleesbare handteekening konden krabbelen en nog
heden ten dage houden de meeste hoogere ambtenaren het voor
zeer voornaam te doen alsof zij ook niet schrijven konden en geven
een onleesbare krabbel voor handteekening en allerlei kleine menschjes
doen hun dat na. Onder de schrijvers zijn er wier handteekening
grooter en onleesbaarder wordt naarmate zij beroemder worden.
En zoo zijn er ook die allerlei malle woorden gebruiken om het
publiek in den waan te brengen, dat zij de vreemde talen zoo goed
kennen, dat zij moeite hebben zich het woord van hunne moeder.
taal te herinneren. Aan die aperij denkend komt ons de fabel te
binnen van den hond, die zoo goed de geluiden van alle dieren
had leeren namaken, dat hij niet meer kon blaffen Toen beten de
andere honden hem, zoodat hij moest vluchten. Zooveel gezond
verstand hebben de menschen zelden. NEMo.
Spelling.
In de maand October 1902 kon men in verscheidene nummers
van het Alqemeen Handelsblad deze advertentie lezen:
„Imitatie is de beste vlij erfij.
Waarschuwing.
Door het succes onzer beroemde zuinig brandende Vulhaarden
en Vulkachels trachten onze concurrenten" enz. enz%
Onderteekend : L. Dake & Zoon, Damrak."
't Schijnt, dat deze wanspelling de attentie van eenige taalkenners
getrokken heeft en dat deze zich daaraan geërgerd hebben.
Ten minste in het nummer van 30 October las men deze rectificatie:
„Vlijerij met IJ!
In de Advertenties over de Junker- & Ruh-kachels staat tot
spijt van ons en tot aanstoot van enkelen, ') die ons daarover
1) Wellicht de bovengenoemde taalkenners.
76
schreven, „Vlyery met IJ." We hebben na de eerste plaatsing
dadelijk die fout bemerkt. De fabriek belastte zich met het maken
van de cliché (de geheele advertentie is één cliché) . Tot zoolang
die cliché niet overgemaakt is, gelieve men meer op het doel dier
advertentie, dan - op die tijdelijke fout te letten.
Brieven daarop m e t o r d e r s zullen ons aangenaam 1) zijn te
mogen ontvangen.
L. Dake & Zoon,
Amsterdam."
Ontleding.
Ik gaf aan iemand op ter ontleding :
a. Geen onrecht, dat ooit recht zal zijn,
Hoe oud of 't ook van datum waar'.
b. Men kan wel jong van jaren
En oud van uren zijn.
e. -Hij is kort van stof, zwaar van stem ; enz.
Hij ontleedde : het, ond., waar' oud, gez , van datum, bep. van
't gezegde ; men, ond., kan jong zijn, gez., val? jaren, bep. van het
gezegde. Ik vraagde : welke soort van bepaling ? Hij antwoordde:
van beperking, en beriep zich op C. H. d e n H e r to g, De
Nederlandsche Taal, 1897, I Deel, bl. 61, waar staat : jong van
hart, donker van uitzicht.
Ik was het niet met hem eens en ontleedde : het, ond., waar'
oud van. datum, gezegde, men, ond., kan wel jong van jaren zijn;
gezegde ; hij, ond., is kort van stof, gezegde.
Als reden gaf ik op : het is niet oud, maar de datum is oud ; hij
is niet kort, maar de stof is kort ; hij is niet zwaar, maar de stem
is zwaar. Wij hebben hier met een echt hollandisme te doen ; de
uitdrukkingen beteekenen : van ouden datum, van jonge jaren, enz.;
oud van datum, zwaar van stem vormen te zamen het naamwoordeljk
deel van 't gezegde.
Zoo zeggen wij : hij is lang van neus, waarvoor men ook zeggen
kan : hij is langneuzig. De Franschman kan dat- niet zeggen en
gebruikt een gallicisme : il a le nez long.
Wie heeft gelijk?
H. J. E. T. G.
1 ) Zeker aangenamer dan brieven over de spelling. Intusschen verdient
het allen lof, dat men ook eens op de taal en de spelling der advertenties let.
J. E. T. G.
77
Constantijntje.
In het Vondel-Museum in de Universiteits-Bibliotheek te Amsterdam,
waarmede alle ernstige beoefenaars onzer zeventiende-eeuwsche
letterkunde behooren kennis te maken en waarvan (contributieƒ 1.—)
alle onderwijzers en leeraren lid behooren te zijn, komt onder
andere zaken, waarvan het bestaan bij honderde deskundigen nauwelijks
vermoed wordt, een boekje voor getiteld : JToyage à Ermenonville
(1814) waarin een Fransche vertaling van Vondel's „Kinderlyck"
voorkomt.
Konstantij ntj e
't Saligh kijntje
Cherubijntje
Van omhoogli.
D' ydelheden,
Hier beneden,
Uytlacht met een lodderoogh
Moeder, seyt hy,
Waerom schreyt ghy?
Waerom greyt ghy
Op mijn ]ijck ?
Boven leef ick,
Boven sweef ick,
Engeltje van 't hemelrij ck :
En ick blinck' er,
En ick drinck' er,
't Geen de schink er
Alles goeds
Schenckt de sielen,
Die daer krielen,
Dertel van veel overvloeds.
Leer dan reysen
Met gepeysen
Na palleysen,
Uyt het slick
Deser werrelt
Die soo dwerrelt
Eeuwigh gaet voor oogenblick.
Ma Constance,
Ton enfance,
Qui s'élance
Dans les cieux,
De ce temple
Nous comtemple
Et rit en baissant les yeux.
Maman, laisse
La tristesse,
Qui t' oppresse
Par ma mort;
Cet asile
Plus tranquille
M'offre le plus heureux sort.
La', contente,
Tout m' enchante,
Et je char^te
1' Eternel
Qui nous donne
La couronne
Et tous les bienfaits du Cie!.
Plus de doute,
Qui m' ëcoute
Suit la route
Du bonheur
Et préfère
A la terne
Une immortelle grandeur.
In den tekst van 1644 zoowel als bij V a n L e n n e p staat de tekst
niet in coupletten maar doorloopend in regels van dubbele lengte,
dus met binnenrijm. In den vorm als boven gedrukt, is echter de
vertaling beter te beoordeelen.
In den vorm van Vondel's tekst werd dit gedicht door Mevr.
78
L i n a S c h n e i d e r vertaald en op een Congres voorgedragen.
De onderstaande tekst is ontleend aan hare Duitsche Geschiedenis
der Nederlandsche Letterkunde l).
»Konstantinchen, Cherubinchen,
Seraphinchen, den ich seh' 2)
Hoch erhoben, du lachst droben
I.Jber Erdenlust und Weh:
Mutter, weine nicht um m eine
Arme kleine Kinderleich',
Oben leb' ich, oben scliweb' ich,
Engelein im Himmelreich.
Und ich blinke und ich winke.
Ich versinke in das Heil
Jener Seelen, die erwahlen
Gott des Vaters ewig Teil.
Lerne wallen unter Lallen
Zu den Hallen, die verklart
Ird'schem Staube nicht zum Raube,
Mir ist Ewigkeit bescheert."
Bij: op de stang rijden.
(Antwoord).
De stang is het bit dat een paard in den mond heeft, daar houdt
men het dier mee in bedwang m. a. w. men rijdt of bestuurt er
hem mee. Een rijpaard heeft stang en trens dus twee bitten,
een trekpaard heeft natuurlijk ook stang noodg. De kinketting
zit aan iedere stang, die dient als hefboom om de stang beter te
laten werken, hoe vaster men die aansnoert hoe meer hij werkt,
bij zachte monden wordt hij los aangedaan, want het is voor een
paard onaangenaam hard aan de stang te voelen trekken.
1) Geschichte der Niederlctndisehen Litteratur mit Benutzun ; der hinterlassenen
Arbeit von Ferdinand von H e 11 w a 1 d verfasst und durch
Proben veranschaulicht von L. S c h n e i d e r, Ehrenmitglied der »Maatschappij
der Nederl. Letterkunde''. Leipzig, Wilhelm Friedrich.
2) Bij de voordracht op 't Congres luidde deze, regel beter en meer letterlijk
: Seraphinchen, aus der Höh', Mevr. S c h n e i d e r heeft in druk blijkbaar
het rijm Hóh en Weh niet willen laten staan. De meeste Duitschers, hooren
daarin geen klankverschil en de beroemdste oude en nieuwe dichters (van
de eerste o. a. Goethe en Schiller), hebben ó op e laten rijmen.
79
TIJDSCHRIFTEN.
De Gids, November. Dit nummer, bevat een zaakrijk en lezenswaardig
artikel van Prof. A. G. v a n H a m e 1 Victor Rugo in
Nederland. In den aanvang herinnert schr. aan de verzen, die de
Fransche dichter aan Nederland wijddde. Het doet ons goed die
te herlezen : hoe geheel anders spreekt Hugo over ons land en
volk dan zoovele vreemdelingen van naam ! Welk een waardeering
in verzen als de volgende
On referait 1'IJssel, 1' Amstel, les Sept Provinces.
Pourvu que, sous un ciel de pluie, on accouplát
L'herbe au jont et l'eau morte avèc le pays plat;
Mais ce qu'on ne saurait refaire, eest la flamme
Qui, dans ce petit peuple, a mis une grande áme .
Hugo is zeer veel in het Nederlandsch vertaald. Een van de
eerste bewonderaars van den Meester, en naar schr. meent, zijn
eerste vertaler, was de Rotterdamsche dichter A. van der Hoop Jr.,
een man wiens geestdrift grooter schijnt geweest te zijn dan zijn
dichterlijk talent, maar die dan toch in zijn tijd veel naam heeft
gehad en van wiens letterkundigen arbeid een niet onbeduidende
invloed is uitgegaan op zijn omgeving. Pas waren de Orientales
in 1829 verschene, of Van der Hoop zette zich aan het vertalen
van Lui, L'en fan t, La douleur du Bassa en enkele andere. Weldra
volgden S. J. van den Bergh en Potgieter, „die een grooter artiest
bleek te zijn in het vertalen van Fransche verzen". In 1832 trad
J. J. W. Wap op met een vertolking van Napoleon II.
Intusschen, ijveriger nog dan naar Hugo's poëzie was door de
Nederlandsche vertalers naar zijn proza gegrepen. Reeds voor het
einde van 1829 kwam een overzetting uit van het om zijn strekking
druk besproken, om vinding en stijl hooggeroemde werk Le dernier
jour d'un condamné. In 1830 en 1832 volgden andere werken,
toen, in laatstgenoemd jaar, des dichters tweede drama Le .Roi
s'amuse, veel schade deed aan zijn goeden naam in Nederland.
Een soort van Hugophobie werd opgewekt (men denke aan de
Camera Obseura en de uitingen van den Heer Van Naslaan) en
in 1835 achtte de heer F. H Greb het noodig een moedig woord
te spreken in eene Letterkundige Maatschappij te Rotterdam ten
gunste van den „grooten dichter Victor Hugo". Verdient hij daarvoor
een eervolle vermelding, niet minder verdienstelijk is zijn
ontleding der meesterwerken van Hugo.
80
Omstreeks 1850 was er onder de jonge Nederlandsche letterkundigen
een man, die dichter en tooneelschrijver beide, met
Victor Hugo dweepte, hem als een halfgod vereerde. Die man was
Schimmel. Vertaald heeft hij Hugo's tooneelspelen nooit, wel ze
nagevolgd, uit volle overtuiging, zijn bewondering betuigend voor
de techniek „van den Parijschen maëstro" en zijn ingenomenheid
met diens dramatische theoriën. Aan Hugo's beginselen is Schimmel
in een twaalftal tooneelstukken, de meeste in verzen, altijd getrouw
gebleven.
Sinds 11 December 1851 had het martelaarschap der verbanning
Hugo tot een soort van heilige gestempeld. Geen wonder
dat de verschijning zijner Légende des Siècles, in 1859, twee onzer
dichters opwekte om uit die reeks van breed opgezette kleurige
tafereelen er een te kiezen dat in Hollandsche tinten kunstig kon
worden nageteekend. De Genestet maakte van Pauvres Gens zijn
Arme visschers, Van den Bergh vertaalde La Rose de l'In fante.
En in 1862 volgde zijn breede roman Les Misérables. In 1865
kwam echter weer een tijdelijke eklips in de sympathie voor Hugo
in Nederland. Men begon hem te revolutionair te vinden en
noemde hem weer de wufte Franschman". Ernstiger werd het
nog in 1872 na de communedagen en zijn L'Année terrible. In
1872, zegt Jan ten Brink, was er moed noodig om het in Nederland
op te nemen voor Hugo. Het spreekt van zelf dat Ten
Brink tot die moedigen behoorde. Maar het meest interessante
dokument uit dien tijd is zeker wel het artikel van Charles Boissevain
in de December- Gids van 1872. Hij schreef boven zijn
opstel Een Genie en begon : „Zoo ik den naam van den grooten
dichter, wien ik in deze bladen de hulde wil brengen welke men
het genie is verschuldigd, aan het hoofd van mijn opstel plaatste,
vrees ik dat velen afgeschrikt zouden worden om het in te zien."
Gelukkig volgde in 1877 L'Art d'être Grand-père men moest,
zelfs in de Hollandsche huiskamer erkennen, dat Victor Hugo een
dichter was bij Gods genade. Zoo naderde het jaar 1881, Hugo's
jubeljaar. In Nederland werd door -Het Nieuws van den Dag aan
zijn abonnenten een premie aangeboden : Victor Hugo, Lyrische
,Poësie, verzameld en vertolkt door J. J. L. ten Kate.
Wanneer nu schrijver alle poëtische vertolkingen bespreekt, dan
zegt hij : „Ongetwijfeld staat Arme T'isschers bovenaan. Potgieter
heeft het reeds dadelijk gezegd. Populairder echter is Hugo's
81
poëzie bij ons door Hildebrand's vertaling „A ..ls 't kindje binnenkomt".
Deze is echter niet vlekkeloos, al komen er mooie stukken
in voor. Hildebrand wint het verre van zijne drie mededingers.
Men leze eens hoe potsierlijk Tollens het vers weergaf in zijn
deftig Het Kind van den huize:
't Is feestdag in 't gezin ; de vrienden en vriendinnen
Verschenen in de zaal: nu treedt het kind ook binnen,
En glimlacht minzaam, buigt en groet.
Opeens is ieder oog naar 't vrolijk wicht geslagen,
En ieder boezem klopt -- ook die een worm voelt knagen —
Den lievling te gemoet.
Ook Ten Kate komt er niet zoo goed af. Gezegd moet worden
dat zijne vertalingen van Hugo minder zijn dan die van andere
dichters. „Er zijn zeker wel eenige geslaagde proeven in den
premie-bundel te vinden. Maar, zoo de vertolker wezenlijk doordrongen
ware geweest van het bijzondere der taak, hem opgedragen,
hij zou voorzeker aan het allerbeste van de schatten waaruit
bij te kiezen had ook zijn beste krachten hebben gegeven."
Met een humane opmerking vol waardeering eindigt schr. zijn
sympathiek artikel, dat intusschen slechts een zakelijk uittreksel
is van een voordracht in de Leidsche Maatschappij van Letterkunde
gehouden. De voordracht zelve zal het licht zien in de
Handelingen dier Maatschappij. --
Het boek van Betsy Perk over den jong gestorven dichter
Jacques Perk gaf Dr J. Aleida Nijland aanleiding tot een studie
over de ontwikkeling van dien genialen kunstenaar. Zij volgt hem
in zijne Mathilde-Sonnetten en legt met tact en fijnheid zijn innerlij
k leven bloot. Van Betsy Perk's boek zegt zij : „Het brengt
eenige nieuwe feiten omtrent aanleiding, wording en uitvoering
der Mathilde" ; gevoegd bij het reeds van elders bekende, vormen
zij een aardig historie-geheeltje, een stukje Mathilde-Letterkunde."
Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde, afl. 3 en 4.
III. Als toevoeging en verbetering van hetgeen prof. Kalff schreef
over den oorsprong van Breero's klucht van de koe, geeft dr. Y.
H. R o g g e een belangrijk artikeltje naar aanleiding van twee
zeldzame werken te Nijmegen en te Deventer gevonden, het eene
een Latijnsch handschrift van Smetius, het andere een Latijnsch
gedicht van .Regnerus de Wael. Het resultaat der nasporing is:
er is geen voldoende reden, aan te nemen, dat Breeroo de be.
werking van Hans Sachs heeft gevolgd. De heer A. E. H. S w a en
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 6
82
zet zijne mededeelingen voort aangaande de Engelsche bronnen
voor S t a r t e r s Friesche Lusthof en laat hier weer het oorspronkelijke
volgen van : „Aannemelijke Dood, Menniste Vryagie,
Klaegh-liedt, Over d' onrijpe doodt van Phyllis, Daphne". Starter
heeft naar deze en wellicht nog andere stukken gewerkt, vertalend,
omwerkend, bijvoegend. 1 ) Van dr. C. G. N. d e V o o y s
vinden we hier eene uit mnd. handschriften geputte merkwaardige
verzameling spreekwoorden. Verder behandelt dr. S t o e t t de
uitdrukking boomsche maat, dat beteekent „maat tot den deksel
toe, en vervolgens overvolle maat ;" en dr. W o r p bewijst „dat
het Latijnsche geschiedwerk" (de Annales van William Camden)
„misschien niet de eenige, maar zeker verreweg de voornaamste
bron voor de geheele Maria Stuart is geweest." „Eigenaardig is",
zegt de schr. „dat Vondel voor het treurspel, waarin hij het katholieke
geloof in eene zijner algemeen bekende en meest beklagenswaardige
volgelingen wilde verheerlijken, niet het, werk van een
katholieken geschiedschrijver gebruikte, maar dat van een protestant."
Dat is zeker al zoo onpartijdig mogelijk en daardoor „wordt
het vonnis, door de Amsterdamscb e schepenen wegens het schrij ven
van de Maria Stuart tegen hem" (Vondel) geveld, nog veel gekker."
De schr. wijst nog op Elizabeth's bewering, dat zij tegen
haar wil het doodsvonnis teekende. Daarbij voegen wij de opmerking,
dat eene reproductie van dat doodvonnis en van dat van
Karel Stuart ook in ons land in veler handen en ook in ons
bezit is en wanneer wij de sierlijke teekening zien met een voorraad
krullen, die heel wat tijd gekost moet hebben, dan zouden
wij eerder gelooven, dat Elizabeth met voldoening die krullen geteekend
heeft, blij, dat het eindelijk zoover gekomen was.
IV. Dat J o n e k b 1 o e t zooveel lofredenen aan den Ridder"
Theodore Rodenburgh wijdde en V a n V 1 o t e n zich daarover
heel boos maakte, was gereede aanleiding voor L o f f e 1 t om
Jonckbloet's zijde kiezende, over den „Ridder" te schrijven, gelijk
later vele anderen zijne werken of zijne af komst bespraken, zelfs
kregen wij in 1894 van J. A 1 b 1 a s eene Bibliographie van Rodenburgh
in den vorm eener disserstatie. Voor studie der Letterkunde
zijn personen als Jonker J a n v a n d e r N o o t over wien
August Vermeylen met zooveel talent schreef in het ,,Tweemaandelij
ksch Tijdschrift, Jg. 1899 No 1-4 en T h e o d o r e R o d e n-
1) Vgl. Taal en Letteren, Jg. XI1, 9e afl,
83
b u r g h uiterst geschikt : men leest hunne werken nooit ) en
wie ze voor studie leest vindt ze meerendeels ongenietelijk, maar
moeielijkheid om veel over zulke personen bijeen te brengen prikkelt
heftig het orgaan der wetenschappelijke „detectives" en het
streelt hun eerzucht te toonen, hoeveel ze hebben gezocht en wat
ze hebben gevonden, al zijn er maar zeer enkelen, die in dat
resultaat eenig belang stellen, waardoor men onwillekeurig aan'
Van Naslaan uit de Camera Obscura gaat denken.
Nu echter sedert J o n c k b l o e t en Van Vloten de „ridder"
Dodenburg of Rodenburgh ter sprake kwammoeten
we hulde brengen aan Dr. W. Z u i d e m a , die na een omvangrijk
onderzoek met strenge wetenschappelijkheid zijn leven beschrijft
naar gegevens uit zijne werken en uit velerlei bronnen saamgebracht
en zijn werk met de meering daarover van personen uit
verschillende landen en tijden en eene verklarende analyse dier
werken met hoogst belangrijke toelichtingen en vergelijkingen.
Het eerste gedeelte bier afgedrukt, beslaat 43 bladz., het „vervolg"
wachten we met belangstelling. Een even streng wetenschappelijk
onderzoek van dr. J. J. Salverda de Grave had tot resultaat „Bijdragen
tot de kennis der uit het Frans overgenomen woorden in
het Nederlands."
Wie woordafleiding nog mogelijk acht zonder geduldig nasporen
1 ) Van Lennep heeft in 1836 den naam van R o d e n b u r g onder het
motto van zijn Roos van Dekema geplaatst en hoogstwaarschijnlijk heeft
men in de 19e eeuw voor en na dien datum weinig meer van dien dichter
gekend dan den naam, totdat Jonckbloet hem een later herhaaldelijk
bestreden eereplaats onder de dramatisten inruimde.
In zijn van verbazende belezenheid getuigend artikel Iets over citaten"
oorspronkelijk in Bato geplaatst en geschreven naar aanleiding van F o u rn
i e r, L'esprit des autres, zegt Van Lennep dienaangaande op bl. 43 het
volgende:
»ik (wil) bekennen, dat de twee regels, die als motto voor mijn »Roos
»van Dekama` staan,
Wat baet het of ghy jaeght en slooft en u verhit
Fortuin liefst hem bezoekt die wacht en stille zit.
»uit mijn eigen brein gesproten zijn, en dat, zoo ik ze aan Rodenburg
))heb prezent gedaan, ik daartoe aan zijn schim geen verlof heb gevraagd.
»De reden, waarom ik juist zijn naara er onder plakte was zeer eenvou•-
»dig : ik begreep, dat niemand zich de ontzettende moeite en de noo, ont-
»zettender verveling zou getroosten om in zijn bundel onleesbare en ellen-
»lange treur- en blijspelen om te snuffelen of hij er die regels in vinden
»mocht ; het gezegde on ne prête qu'aux riches vond in elk geval hier
»geene toepassing,"
6*
84
en nazoeken in allerlei geschriften van vele tijden leze met oplettendheid
wat prof. M u 1 1 e r schreef over polverduic en dr.
B e e t s over onvisch en omvisch.
Taal en Letteren, 10, 11, 12
X. Prof. L o g e m a n wijdt een artikel aan „de beste uitspraak"
met de bekende slotsom, dat die uitspraak de beste is
„welke niet laat horen uit welk gedeelte van Nederland de spreker
stamt" maar met de uitdrukkelijke beperking, dat hij het
„beste Nederlands" (spreekt), die zich geen enkele dialekt-eigenaardigheid
laat ontsnappen." 1 ) Dan bespreekt dr. D. C. H e s s e-
1 i n g het woord tureluursch, waarvan de oorsprong inderdaad door
den schr. ontdekt is : 't woord stamt van Turelure, ofr. Torelore,'
een land in den ofr. roman Aucassin et Hicolette beschreven, waar
men als in de verkeerde wereld leeft, gedeeltelijk ook een soort
Luilekkerland (het werk is in 1899 wetenschappelijk uitgegeven door
Suchier en verschenen te Paderborn). De biograaf van Bilderdijk,
dr. R. A. K o 11 e w ij n, die ons aangaande Bilderdijk al zooveel
heeft medegedeeld, wat nog niemand wist, geeft ons hier naar het
hs. in zijn bezit een dialoogje van Bilderdijk, half Nederlandsch,
half Platduitsch door B. in 1805 te Brunswijk geschreven, uitbarsting
van woede, dat de zetters niet beter werkten aan zijne
rechtsgeleerde verhandelingen, voor welker uitgave de Staatsraad
von Zimmermann de kosten betaalde, daar ze anders stellig nooit
het licht hadden gezien. Onder „kleinigheden" ontmoeten wij
van dr. E n g e l s vier fragmenten, n.l. van H u y g e n s, P o tg
i e t e r, D e G e n e s t e t en C a t s, bij wie achtereenvolgens
de verlovingsring zit aan duim, pink, arm en ringvinger. Verder
de vermelding, die we ons veroorloven over te nemen, dat D e
G e n e s t e t's Vreemdelingen zijn gevolgd naar H e i n e en wel:
De Protegé naar Bach der Lieder, Die Heimkehr No. 66.
Aan Zee „ „ „ 8.
In 't Bosch „ „ „ „ Lyr. Intermezzo „ 58.
Verliefd „ „ „ „ Die Heimkehr „ 56.
Getrouwd ,, „ „ „ „ „ „ 74.
XI. Enkele moeielij kheden uit P o t g i e t e r's proza behandelt
1 ) Een Nederlander, die in Duitschland nooit voor vreemdeling doorgaat,
was in gezelschap van Mevr. Prof. Sievers, die hem dadelijk voor
niet-Duitscher hield. Op de verwonderde vraag, hoe dat mogelijk was,
gaf zij ten antwoord : »wegen der dialektfreien Aussprache."
85
de heer K. P o 11. De heer P r i c k te Batavia vestigt in een 2e
artikel de aandacht op dr S t o e t t's Spreekwoorden en Spreekwijzen
en wijst er op, hoe weinig oorspronkelijke spreekwoorden
wij hebben, bij voert voorbeelden uit verschillende talen aan, die
dr. S t o e t t best had kunnen gebruiken bij de kleine editie, de
hier aangehaalde hebben niet alleen dezelfde beteekenis, maar ook
denzelfden vorm (daarover meer in de aanstaande boekaankondiging)
Eindelijk toont dr Buitenrust Hettema ten duidelijkste
aan, hoe weinig V a n M a 1 s e m (wiens boek wij ook af keurden)
geschikt mocht geacht worden om .Het Leven der Taal te beschrijook
al had hij P a u l's Prinzipien bij zich, die hij trouwens niet
verstond.
XII. Hier is weer ijverig voortgedrukt uit de omvangrijke
letterkundige nalatenschap van baron V a n H e e c k e r e n. Ditmaal
wordt Feith besproken o. a. met een breedsprakige sinds
lang geheel verouderde beschouwing over K 1 o p s t o c k' s Messias,
maar erger nog is dit 't geval met eene gefingeerde literaire
novelle in den stijl van V a n E f f e n.
Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding 5, 6, 7.
Over studie en onderwijs der moedertaal bevatten deze nummers
niets.
De Studeerende -Onderwijzer 1, 2, 3, 4.
I We laten de artt. over Ned. „Studie der Letterkunde voor
de hoofdacte" liefst onbesproken : we veroorloven ons alleen de
opmerking, dat hoegoed de opgaven voor opstellen ook soms
gekozen mogen wezen, de definities te vaag en te lang zijn, terwijl
het scherp omlijnde, het eerste vereischte gemist wordt ; de
vragen dwalen tot zulke kleinigheden af, dat recht begrip van
het geheel zal ontbreken aan hem, die dezen léiddraad volgt. Met
meer lof spreken we van de spraakkunstvragen, niet omdat wij
deze in 't algemeen de meest geschikte vinden, om te onderzoeken
of de candidaat ernstig gewerkt heeft, maar alleen omdat ze voor
het examen helaas nu eenmaal zoo gedaan worden. Zeer doelmatig
zijn de woordverklaringen bij Staring en de vragen -- hoewel
ook vaak veel te veel naar bijzonderheden gevraagd wordt of naar
zaken die de candidaat alleen kan napraten ; bijv. : Kunt gij uit
Bilderdijks gedichten opmaken, dat hij aan zwaarmoedigheid leed ?
Stel u het gros van aspirant-hoofdonderwijzers voor die uit eigen
studie die vraag beantwoorden of uit eigen studie kunnen vertellen
86
„Wie heeft den besten vrek geteekend, Hooft of Molière ?" Voeg
daarbij, dat men om die vraag nanwkeurig juist te beantwoorden
Warenar en Harpagon geheel naar den eisch van het stuk had
moeten zien spelen ; want de lectuur alleen is nog niet voldoende.
En hoe weten die candidaten of die rollen juist gespeeld worden ?
Zou „onderwijs v e r s t r e k k e n" niet door „onderwijs geven"
of krijgen" vervangen moeten worden in een tijdschrift o. a. aan
de studie der Nederlandsche taal gewijd ?
II. Met hoeveel zorg ook hier gewerkt is, onze opmerkingen
blijven van kracht. Heel practisch zijn de aanwijzingen voor
karakterteekening bij v. van Nurks, Pieter Stastok, Schor e. a.
maar dergelijke punten moet de aspirant zelf vinden, kan hij dat
niet, dan leest hij niet goed en hier wordt het met al die ezelsbruggetjes
eenvoudig dressuur, nog daargelaten dat de schr. vaak
veel te ver gaat. Wat zullen de meeste aspirant-hoofdonderwijzers
begrijpen van den zin : hem was het nieuwe geloof onvoldoende
voor zijn aesthetische behoeften. In hem zien we, waardoor het
komt, dat de Hervorming nooit wortel geschoten heeft bij de
Italianen, ofschoon van Italië de Renaissance is uitgegaan en zij
zeker „Rome wel gezien hadden." Wie dat met overtuiging weet
aan te toonen moet behoorlijk wat cultuurgeschiedenis hebben
beoefend, anders zijn „aesthetische behoeften" en „Renaissance"
ijdele klanken, maar die dat alles wèl verstaat, heeft de hier gegeven
toelichtingen waarlijk niet noodig. Het ergste is, dat de
lezer, of hij de antwoorden gevonden heeft of niet, ze uit de volgende
afl. van buiten kan leeren en (men denke aan de vraag over Bilderdij
k), de aspirant zal dus bij v. een zeker aantal titels opnoemen
van gedichten, die hij nooit gezien heeft. En het wordt hier toch
noodig geacht nog te verklaren wat een parool of wachtwoord"
is en dat voor menschen, die de vraag te behandelen hebben, hoe
't kwam, dat de hervorming in Italië geen vasten voet kon krijgen
ofschoon (?) de Renaissance van Italië is uitgegaan ! Er zijn van
de meest uiteenloopende redenen, waardoor hier of daar een bepaalde
geestesrichting de overhand heeft. De bewerker zelf is ook
niet zeker van zijne zaak, als het lezen betreft. Gelezen wordt
S t a r i n g De leerling van Pankrates en bij regel 82 wordt v e rk
1 a a r d : „ zege = eene overwinning, een triomf van het water
over alles". Die Renaissance naast de noodzakelijkheid, het woord
zeqe te verklaren ! ! En de verklaarder ? Genoodzaakt in de vol87
gende afl. vragen te beantwoorden, volgt daarbij als aanteekening :
regel 82, een zege moet zijn : een zee ; en dus vervalt de verklaring
die ik daarvan op bl. 16 gegeven heb." De verklaarder heeft dat
zege verklaard, hoewel de regel zoo geen zin had, er kwam dus
eene verklaring afzonderlijk voor deze gelegenheid gemaakt.
III. Niet onmogelijk zal een candidaat in een opstel zoo mogelijk
dezen zin (blz. 114) inlasschen : „Veel minder talent vertoont
Van Lennep in het weergeven der inwendige (?) roerselen (?)
die iemand tot handelen bewegen, in het fijne ontleden van karakters"
? Daarbij worden personen genoemd en vragen gedaan (waarop
men later de antwoorden van buiten kan leeren ! !) Dat lijkt op
de vragen van zeker heel bekend vraagmensch : 1. Waarom is 't
zoo jammer, dat de Genestet dood is ? 2. Had het Diakenhuismannetje
niet eens wat slechts gedaan ? 3. Welke boek lag er bij
Van der Hoogen op tafel, toen Hildebrand bij hem kwam ? enz.
enz. Ik schenk u de rest. Hoe vragen niet moeten zijn, leert ons
vooral de laatste.
Als Hildebrand in 1839 vertelt, dat er op tafel van Van der
Hoogen een deeltje van Paul de Koek lag, is daarmede Van der
Hoogen geteekend als iemand van slechte zeden ; immers in die
dagen durfde bijna niemand bekennen, dat hij l'en faut de ma femme
of Martin l'en fant trouvé of wat ook van dien schrij ver gelezen had,
boeken die men in 1903 voor zeer onschuldig, wellicht voor vervelend
zou houden. Wilde men dienaangaande wat vragen en was
men zelf op de hoogte, dan zou men vragen : „Waarom moest er
bij Van der Hoogen juist „een deeltje van Paul de Kock opgeslagen"
op tafel liggen, toen Hildebrand bij hem kwam ?" En als
de candidaat dat wist zou men kunnen vragen : „Is dat nu even
teekenend als toen ?" of : Van welken schrijver zou er nu een
werk moeten liggen ?" of : „ Welk boek zou er nu kunnen liggen ?"
Dat deze wijze van werken niet leidt tot verstandig lezen en degelijke
studie bewijze de door lezers ingezonden vragen. Een vraagt
naar verklaring van enkele uitdrukkingen uit Bilderdijk's Ode aan
Napoleon. Hij vraagt nl. de beteekenis van:
Jupyn beschrij des Arends vleugel
Hij siddert voor den Zonneteugel.
en verder naar verklaring der woorden :.Heldentoon, wapentrossen
en Aallaar, 't laatste als naam op Napoleon toegepast. In den
tweeden ald. afgedrukten regel schijnt echter de uitdrukking der
88
Goden discklier geen moeielijkheid te hebben opgeleverd. Maar
sleur en trans heeft de Red. eenige bladz. vroeger noodig geacht
te verklaren.
We beschouwen al dergelijke hulpmiddelen als kunstmatige
geestesvoeding, 't is geen moedermelk, 't is kunstmelk uit de
zuigflesch d. w. z. het leven, dat de studie eischt en dat de studie
geeft, ontbreekt ten eenenmale. Wordt de candidaat geëxamineerd
door personen die geestelijk ook zoo grootgebracht zijn, dan hebben
ze kans van slagen nl. als zij juist van buiten geleerd hebben,
wat hun examinator van buiten geleerd had, anders slagen ze nog
niet : maar worden zij geëxamineerd door personen, die het inderdaad
weten, die 't kennen, die het van binnen geleerd hebben, bij
wie de kennis tot vleesch en bloed is geworden, dan blijkt, dat
zij hun geheugen hebben volgepropt, dat zij niet geleerd hebben
hun verstand te gebruiken, dat al hun weten en kennen niets is,
in allen gevalle hen totaal ongeschikt maakt om over lectuur (ik
zwijg nog van geschiedenis der letteren) een verstandig gesprek te
houden met iemand, die er inderdaad wat van weet, omdat hij er
echte studie van gemaakt heeft. Wie op zulk eene opleiding vertrouwt
en meent, dat lessen leeren en lessen opzeggen gelijk staat
met studeeren en geëxamineerd worden, heeft zichzelven te wijten,
als hij op een examen niet alleen, maar eenvoudig tegenover iemand,
die verstandig de courant leest en zoowat de litteratuur van den
dag bijhoudt, een hopeloos gek figuur maakt.
Studiën 3 en 4.
De beide afl. die wij hier samennemen bevatten eene studie van
P. Z e e g e r s, die volstrekt gelezen moet worden door ieder, die
belang stelt in de nieuwe Nederlandsche Letteren. De schr. heeft,
gesteund door het onderzoek van allerlei periodieken van 1880 af
de zoogenaamde moderne litteraire beweging nagegaan en die naar
het weekblad de ' Amsterdannner, de Kroniek, cde Nieuwe Gids,
Veertien jaar Literatuurgeschiedenis en de verschillende werken van
literair-kritischen aard, het karakter en de geschiedenis der letteren
na '80 nagegaan. In het eerste artikel (32 bl.) onder den titel
„Over klassieke en moderne Poëzie" teekent hij het ontstaan der
beweging, het karakter der kunstwerken en der kritiek en de
meerdere of mindere consequentie, die daarbij valt op te merken.
Het zorgvuldig en nauwlettend onderzoek van de schrijvers zelf, niet
van hunne beoordeelaars, (een enkel citaat van Schaepman en van
89
Te Winkel niet medegerekend), maakt, dat de schr. steeds eerlijk
en te goeder trouw naar hun eigen woorden de „modernen" beoordeelt.
Op het oogenblik, dat het letterkundig Nederland getuige is
van het onverkwikkelijk schouwspel dat Van D e y s s e 1, wiens
eerste optreden van zooveel geest en kennis getuigde en V a n
E e d e n , wiens eerste ernstige arbeid hem voor altijd eene plaats
in de internationale letterkunde aller volken verzekert, elkaar op
de alleronhebbelijkste wijze grieven en uitschelden in couranten
en tijdschriften, doet het ons aangenaam aan een onpartijdige na
grondige studie kalm het begin en het geheele beloop of verloop
der „beweging" te zien beschrijven en wel (maar in anderen zin
dan T a c i t u s het zegt) sine ira maar niet sint studio in tegenstelling
met zeer vele modernen die ook wel sine studio schrijven,
maar nooit sine ira. Aan dat eerste artikel ontleenen wij het
volgende :
„Een ieder heeft wel eens een vuurwerk zien afsteken, en
daarbij ook staan kijken naar zoogenaamde zonnetjes of molentjes,
die al ronddraaiende een schitterenden vonkenregen om zich heen
verspreidden, en veel geraas maakten. Dat was soms een verrassend
schouwspel, maar het duurde, helaas, niet lang. Naar mate
de beweging sneller verliep, was ook de grondstof, die den vonkenzwerm
verspreidde, spoediger verbruikt, en weldra vertoonde zich
dan een donker geraamte, dat nog wel ronddraaide en geraas
maakte, maar weinig of geen licht meer verspreidde. Op diezelfde
wijze ongeveer meen ik het verloop der moderne beweging te
kunnen kenschetsen, en vooreerst met betrekking tot de Poëzie
der Nieuwegidsers. Laat men al de bespottelijke, ongenietbare
en onverstaanbare gedichten buiten beschouwing dan zou men
kunnen toegeven, dat een klein gedeelte hunner dichterlijke voortbrengselen
zich door een vonkenzwerm van schitterende qualiteiten
aanvankelijk heeft voorgedaan als een der bovengenoemde zonnetjes
of molentjes. Voor een groot deel was dat een gevolg van de
warmte des gemoeds waarvan vele verzen waren doorgloeid, van
de weelderige of kleurige beschrijvingen, van de verrassende en
schitterende beeldspraak, waarmede zij meermalen waren doorvlochten.
Maar toen die vertooning een tijd geduurd had, bleek het
langzamerhand, dat er zelfs onder deze verzen niet weinige waren,
die wel eenige eigenschappen hadden, waardoor zij bij den eersten
90
aanblik bewondering konden wekken, maar bij nadere beschouwing
toch die eigenschappen bleken te missen, welke aan kunstwerk
blijvende waarde schenken, verzen die in alle opzichten lofwaardig
genoemd kunnen worden, of bovendien het teeken der onsterfelijkheid
dragen, kwamen er betrekkelijk weinig voor den dag. En
wat nog erger was, naar gelang er na verloop van tijd meer verzen
werden uitgegeven, werd ook de vonkenzwerm van schitterende
hoedanigheden langzamerhand al ijler en smaller, en kwam in vele
verzen het donkere geraamte van frasen zonder slot of zin al meer
en meer bloot te liggen."
Het tweede artikel (23 bl.) : „De voorloopers der Modernen"
voert eene reeks van feiten aan, waaruit blijkt, dat wij de „voorteekenenen
der moderne beweging van '80.... in verschillende
litteraire verschijnselen gedurende de 18de en de 19e eeuw zoowel
in ons eigen vaderland als daar buiten (vinden)." Schr. wijst op
Van Alphen, Fokke Simonsz e.a., die in hunnen tijd het bestaande
bestreden, veelal ook door de „modernen" o. a. door Verwey zelven
ter sprake gebracht. De schr. vestigt de aandacht op het weinig
oorspronkelijke der kritische beschouwingen, die veelal Duitschen
invloed verraden 1 ). Het belangrijkste in dit artikel echter is dat
hier aangetoond wordt, hoe de voornaamste eigenschappen der
Moderne Poëtiek" reeds te vinden zijn in de Poëzie en de litteraire
critiek der vaderen : de uiting eener individueele gevoelsnuance en
een zekere individualiteit van taal, beeldspraak, rhytmus en klankexpressie."
Minder is schr. tot lof geneigd, waar het geldt de kritiek der
„modernen", die zonder onderscheid en zonder bewijs alles afkeurt,
terwijl men toch moet aannemen, dat ieder auteur, die gedurende
eenigen tijd, of zelfs langen tijd veel gelezen is, toch stellig wel
een of ander werk zal geleverd hebben, dat eenigen lof of eenige
onderscheiding waardig is, vooral hier, waar het auteurs gold, die
nog leefden en dus niet zoo geheel en al den geest hunner tijdgenooten
kunnen hebben miskend. Vooral Kloos en Van Deyssel
hebben zonder een spoor van bewijs de vrienden prijzende en alle
anderen uitscheldende een beklagenswaardige karakterloosheid vertoond.
De schr. wijst er met nadruk op „hoe weinig Kloos in onze
1) we laten den aanval op Multatuli, als uitsluitend op kerkelijke
motieven berustend. natuurlijk onbesproken en geheel voor rekening van
den schrijver.
91
literatuur, en meer bijzonder in de werken van mannen met een
gevestigde letterkundige reputatie weet te waardearen. En de
maatstaf, dien hij voor die waardeering gebruikt, is hoofdzakelijk
het eindeloos herhaalde voorschrift omtrent individualiteit in de
uitingen van verbeelding en gevoel. Maar toch heeft Kloos in
minachting voor onze vroegere literatuur nog het record niet geslagen.
Van Deyssel maakt er nog korter metten mee. „Vondel,
Hooft en enkele anderen uit dien tijd", zoo zegt hij, „kunnen ons
nog eenige technische hulp geven voor het woordengebruik en de
woorden-samenstelling, maar bij de onmiddellijke voorgangers is er
niet een, bij wien men voor zijn litteraire kunst te rade zou kunnen
gaan. Multatuli, Busken Huet, Potgieter, Vosmaer worden
onder de eersten genoemd. De overigen, Boele, Hofdijk -enz. zijn
een troepje rederijkers of gezelschapsletterkundigen, wier werken
voor menschen, die de wereldliteratuur geheel of gedeeltelijk kennen,
niet te lezen zijn. Beets, Ten Kate enz. zijn predikanten, die met
de eigenlijke literatuur niets te maken hebben."
We veroorloven ons persoonlijk bij dit citaat de opmerking, dat deze
orakeltaal vooral genoten werd door personen, die van geen enkele
literatuur degelijke kennis , laat staan studie gemaakt hadden en
dat uit niets blijkt dat deze - zelfgekozen hoogepriesters der kunst
zelf behoort tot de menschen, die de wereldliteratuur geheel of
gedeeltelijk kennen"
Zeer juist merkt de schr. ten slotte op, dat Verwey wel voorspeld
heeft, dat er een individueele kunst zou ontstaan „alleen ter incar
natie van het schoone, zonder bivoeging van godsdienst of zedelijkheid",
maar dat de kunst, die deze hoogepriester wenscht toch
overvloeit van een „Pantheistische, Boudhistische, Sensualistische,
Pessimistische, Socialistische of eerre andere soortgelijke levens- of
wereldbeschouwing", deze kunst heeft dus wel degelijk „bijvoeging
van * godsdienst en zedelijkheid" al is 't dan ook een andere godsdienst
en een andere zedelijkheid dan men gewoon is te verwachten
als men deze woorden hoort.
Met belangstelling zien we tegemoet, hoe in een volgend artikel
„een vluchtige blik geworpen (wordt) op den gang der litteraire
beweging in Frankrijk, Engeland en Duitschland gedurende de
19e eeuw."
Nog zij ter lezing aanbevolen De Wajanq" door L. H e b r a n s,
een zeer slecht gesteld stuk, met veel nieuws, dat de schr. ook
92
„Javaansche Tooneelkunst" had willen noemen, als de Westersche
begrippen van theater beter op die der Oosterlingen pasten ; „poppekast"
is te min, „Chineesche schimmen" zou eenigszius gaan.
De Hollandsche Revue 9, 10, 11, 12.
De rijke inhoud van dit tijdschrift, dat sinds lang onmisbaar is,
maar toch nog altijd beter wordt, kan men onmogelijk in enkele
regels karakteriseeren. Genoeg zij het, te zeggen, dat er op geen
enkel gebied en in geen enkel deel der wereld iets belangrijks
voorvalt, een ontdekking gedaan wordt of een merkwaardig boek
verschijnt, of de Revue geeft beknopt de karakteristiek, waarbij
vooral het licht valt op het onderwerp, dat het meest besproken
werd, het meest de aandacht trok en dan altijd zoo, dat de
trouwste courantenlezer er wat nieuws in vindt. De Redactie leest
voor ons omstreeks 40 Hollandsche en een half dozijn Fransche,
even zooveel Engelsche en een paar Duitsche tijdschriften en vestigt
onze aandacht op de merkwaardigste artikelen door een bespreking
of een citaat of door beide. Voeg daarbij, dat een rijkdom van
portretten en illustraties van allerlei aard dikwijls zeer zeldzame
of merkwaardig vernuftig bedachte, den tekst verduidelijken en de
waarde van de Revue zoowel als de onmisbaarheid is bewezen
Niet ieder kan het leven van zijn tijd in de verschillende uitingen
meeleven, maar de Revue lezen, dat kan iedereen, een heele
maand voor tachtiq bladzijden 4°., zooveel tijd heeft ieder en dan
kan hij er zeker van zijn, dat hem van het belangrijkste niets
onbekend blijft.
Op het oogenblik, dat we de proef lezen, ligt het eerste no. van
den nieuwen jaargang voor ons en daarin -- bewijs voor hetgeen
wij zooeven zeiden — een artikel (met uitmuntend- portret) over
den nieuw benoemden Directeur-Generaal der Posterijen, den Majoor
Pop. In een frisch, in alle opzichten onafhankelijk artikel wordt
over hem en zijn benoeming geschreven en nu weten we oneindig
meer dan uit alle eenzijdige artikelen voor en tegen in de couranten.
93
BOEKAANKONDIGING.
De verzamelde werken van Mevrouw Bosboom-
Toussaint.
Wie zich het beeld van onze gevierde romanschrijfster zoekt te herinneren,
stelt zich haar voor als een oude vrouw, met een kapsel en een
hoofdbedekking en een uitdrukking in het gelaat, die niet doen vermoeden,
(lat deze schrijfster in den bloeitijd onzer , oniantiek heel ons vaderland heeft
geboeid en betoo-
, . verd ; dat hare wer-
. ken door geloovigen
en ongeloovigen,
door geleerden en
ongeleerden , door
. : oud en jong, door
: • arm en rijk zijn
gelezen dadeljk als
. , .. •.: .• . ze verschenen en
alle, alle ...
Wij geven hier
. t . haar portret uit den
tijd toen haar levensdoel
, vooruit
reeds vastgesteld,
. . :. .î . zich krachtig begon
te ontwikkelen
14 toen een boek als
liet huis Lauernesse
den beschaafden
Nederlander zoo
eigen en zoo bei:
4c! kend was als zijn
catechismus. r De langdurige be-
1- • ___________ . wondering, eerst als
1' • ' schrijver, daarna
1 • '. _______ . . , als staatsman, die
Benjamin p Israali
later Lord Beaconsfield
genoot, wordt
verklaaid Uit de otiistand!gheid, dat hij, gelijk wij in een van de werken
zijner jeugd kunnen zien, zich reeds vroegtijdig zijn levenspad had afgebakend,
zijn levensdoel had gesteld en dat hij daarbij zou blijven vasthouden
aan het geloof, waarin hij was geboren. Welnu, Benjamin IYlsraeli
heeft zijn doel bereikt, hij de Israeliet, de in Engeland verachte Jood, hij
werd lid van het Parlement, voor hem openden zich de deuren van het
Hoogerhuis, voor hem den Lord, nadat hij als alvermogend Minister van
94.
Engeland had geheerscht en de Koningin van Engeland uit zijne hand
de Keizerskroon van Indië had ontvangen.
En heeft Mevr. Uosboom--Toussaint in dien zin geen staatkundige rol
gespeeld, al hebben ongetwijfeld zeer vele harer werken overwegenden
invloed geoefend op staatslieden en anderen ; heeft Mevr. Bosboom Toussaint
van den Koning der Nederlanden en de H ooge Regeering ook niet de
allergeringste erkenning harer verdienste ontvangen, waar deze anders
met kwistige hand werden weggeworpen, ook zij heeft haar doel bereikt,
zij is geweest, wat Huët haar noemde »de dichteres van het Protestantisme«
en bijna eene halve eeuw heeft haar geloof, gelijk zij dat in Gideon Florensz
teekent, in Nederland en Duitschland talloozen lezers de les diep in 't gemoed
geprent : »Wil het protestantisme blijven bestaan, zoo is dit het geloof,
waaraan Let zich heeft vast te klemmen«.
Die figuur, de drager van dat geloof, de innige, de overtuigde moet ons
altijd en overal voor oogen staan, hij moest telkens en telkens weer voor
ons optreden als het voorbeeld, dat wij te volgen hadden, om het Protestantisme
op vaster grond dan ooit te doen rusten. het met schooner licht
dan ooit te doen schitteren, het te bezielen voor een toekomst, schooner
dan zelfs de geloovigsten zich dien durfden droomen.
We zijn Huët 1 ) dank schuldig, dat hij zoo kort en krachtig dit feit heeft
vermeld en door de groepering der namen bewezen.
Hoofdpersoon van de Leycester-romans is Gideon Florensz, hij heette in
1521 Paul van Mansfeld en op hetzelfde oogenblik, dat hij in regten Gideon
Florensz heette en in Noord-Nederland leefde, leefde hij ook in den
Kerkelijken Staat en droeg hij den naam van Alessandro 1V inganti, beeldhouwer
van beroep, leerling van Michel Angelo ; in 1593, toen Gideon
Florensz nog dorpspredikant was te West-Souburg, heette hij te gelijk
monsieur De la Rivière en vergezelde hij den jongen graaf Floris van Culemborg
als gouverneu * naar de leidsche akademie. In 9698, meer dan
honderd jaren, nadat Aldegonde hem naar de zeeuwsche polders heeft
medegetroond, leeft Gideon Florensz te Delft als eene oude vrouw, Geertje
Pieters, met een hart zoo vol evangelische gevoelens, dat zij van den
verwilderden en verdoolden Willem van Aelst nog bijna een beter mensch
zou gemaakt hebben. Nog tweemalen vertoont zich Gideon Florensz te
Delft, liet eerst in het midden der zeventiende eeuw als een mooi jong
meisje, Maria van Oosterwijk, en nog eens op het laatst der zestiende
eeuw als de Delftsche wonderdokter Jacob Jansz Graswinckel, de zeldzaamvrome
menschenvriend, die den verloop( .i Juliaan de Ghiselles tot een
geheel nieuw leven doet ontwaken."
Doch ondanks deze talrijke verschijningsvormen schenkt Busken Huet
den palm aan den oorspronkelijken Gideon Florensz. »Van al de voornaamste
tafereelen en toestanden (k -- zegt hij »in deze tien boekdeelen,
is Gideon de springveer of de spil. Gideon en Ivonette, Gideon en Jakoba,
Gideon en Deliana, Gideon en lady Margaret, Gideon en Barnevelt, Gideon
en Leoninus, Gideon en Cosmo, Gideon en Leycester — deze groepen aan
te duiden is met een dozijn eigennamen den hoofdinhoud weêr te geven
van de geheele reeks der Leycester-romans.
1 ) »Litterarische Fantasiën en Kritieken e (2e druk) 2 deel. Haarlem,
H. D. Tjeenk Willink, 1881.
95
In zijne Geschiedenis der Noord- Nederlandehe Letteren in de negentiende
eeuw haalt Prof. ten Brink een brief aan van dr. W i 1 k e n s, een geleerde
van grooten naam, geschreven aan mevrouw Groen van Prinsterer
gericht, waarin de geleerde boekenverzamelaar zijne meening uitspreekt:
»Ik heb grooten eerbied voor geesten van den eersten rang. Tot dezen
behoort de schrijfster van »Het Huis Lauernesses, van de romans aan
»Leycester<c gewijd. Zij bezit niet alleen eene veelomvattende kennis van
de periode, die zij behandelt, tot in de kleinste details van het huiselijke
toe, maar kan daarenboven het scherpe oog der mannen van het historische
vak trotseeren zonder vrees. Zij heeft de scheppende macht der toovenaars
die het verleden uit de dooden opwekken in de volheid van het leven, in
vleesch en bloed. Wie kent niet de bijna onoverkomelijke moeilijkheden
van den gefingeerden dialoog in den historischen roman ? Zij heeft ze volkomen
overwonnen, en in dit opzicht aanspraak op een deel der lauweren
van Walter Scott. s
In ons land van den aanvang af gelezen en geprezen, ook door de scherpste
de scherpzinnigste en geleerdste beoordeelaars, in Duitschland en Oostenrijk
vlijtig vertaald en veel gelezen, heeft ook Frankrijk haar den roem
gegeven, die haar toekwam. Reeds in 1848 schreef Ampère, de gevierde
geschiedschrijver der Fransche Letteren in de Revue des deun mondes een
later in het Duitsch vertaald artikel als waardige hulde aan de schrijfster
der Leycester-romans. Maar Ampère heeft niet, zooals Busken Huet en
Dr- Wilkens, op het evangelisch-apostolisch streven der schrijfster van
»Lauernesses gewezen, hij verheugt zich vooral in hare ongemeene historische
kennis en in haar schitterend talent als romancière. Hij prijst hare
degelijke manier van werken, schril afstekend bij de koortsachtige haast,
waarmee de Parijsche feuilletons worden gemaakt ; hij looft de groote
kunst harer portretschildering, eene kunst, die hare wijding ontving in de
school van Rembrandt, Van der Helst en Govert Flink ; hij herkent in
hare binnenhuizen en genre-tafereelen de landgenoote van Terburch en
Van Mieris ; hij bewondert de fijne zielkundige ontleding van het karakter
en de hartstochten harer helden en heldinnen.
Ongeveer in gelijken geest laat zich Joh. C. Zimmerman uit in een Gidsartikel
twaalf jaar later gescreven ; daar vinden wij de merkwaardige
woorden : »Zoo aan mevrouw Bosboom in hooge mate de lof toekomt van
historische wetenschap te bezitten, in niet minder mate, in nog ruimere
welligt, verdient zij den roem van een uitmuntend psycholoog te zijn. De
personen, die zij opvoert zijn zedelijk-mogelijke, zedelijk-noodzakelijke wezens
: zij handelen en spreken overeenkomstig hun aanleg, hun karakter;
zij zijn individualiteiten en de auteur kent het gedichtsel huns harten;
zij heeft hunne ziel bestudeerd. Zij heeft hunne hartstogten en neigingen,
hunne moreele en intellektueele krachten geanalyseerd ; zij is een Tulp
onder de romanciers«. En nog vijftien jaar later dan dat wijdt Reville,
die Majoor Frans voor de Revue vertaalde, haar een nieuwe lofrede.
Bewijs genoeg, dat de schr. haar leven lang is geëerd, gehuldigd, geprezen
; haar werken zijn steeds aanhoudend in nieuwe uitgaven verschenen
en sedert er »Volledige Werken« werden uitgegeven, was er altijd
een nieuwe uitgave ter perse, vóór dat de vorige was uitverkoeht. Bewijs
genoeg, dat zij aanhoudend gelezen wordt en nog altijd door alle rangen
en standen, alle soorten van menschen en niet het minst door jongelieden.
96
Hoezeer »evangelisch-apostolisch<c werden haar werken door R.C., door
Israëlieten even goed als door ongeloovigen gelezen en bewonderd ; en
hoeveel er gescholden werd op de auteurs voor 1880 in hoofdzaak door
personen, die de werken, die ze uitscholden, nooit gelezen hadden, aanhoudend
werden gelezen en op snel opvolgene tijdstippen herdrukt van
de prozaschrijvers Van Lennep, Bosboom-Toussaint, Schimmel en Melati
Van Java. En ieder, die den arbeid dezer auteurs goed kent, zal verwantschap
kunnen aanwijzen, gelijke karaktertrekken ontdekken, alles
blijkbaar hier te lande goed bekend, bemind en gezocht.
Van de werken van mevr. Bosboom—Toussaint ontbrak ons eene handige
uitgave, het groot 8o formaat komt hoe langer hoe meer in onbruik, het
klein folio formaat, waarin •ook Van Lennep en Schimmel zijn uitgegeven
is bezwarend, vermoeiend voor den lezer en de nieuwe editie bij den heer
D. Bolle in vijfentwintig deelen, postformaat, keurig gebonden, elk deel
met vier platen van Jan de Jong, Wm. Steelink e.a. tot den prijs van f 1,10
ingenaaid of f 1,50 gebonden per deel, is juist wat we noodig hebben.
Handig formaat, duidelijke letter, een paar aardige plaatjes er bij -- wat
wil men nog meer.
Dit is eene mooie editie, die onder ieders bereik valt en vlijtig behoort
gelezen te worden door allen, die over Nederlandsche Letteren willen
meespreken.
Eene rol ereëeren .
In de laatste twintig jaar heeft men steeds meer hooren spreken
van acteurs die deze of gene rol gecreëerd hadden, nl. voor het
eerst hadden gespeeld De uitdrukking behoort bij dat Bargoensch,
waardoor sommige schrijvers aan hun onbeduidend proza een gewicht
van deskundigheid willen geven. In Parijs, waar de voorbereiding
tot de opvoering van een stuk geheel anders is dan hier,
waar het oorspronkelijke stuk door samenwerking van schrijvers,
vertooners en directie, vooral van de hoofdpersoon, vaak de allerbelangrijkste
wijzigingen ondergaat, heeft dat scheppen (créer) eerai.
gen zin, hoewel niet bij alle stukken. Hoe de Franschen met dat
woord omspringen bewijst de vermelding op een nieuw dames - costuum
Dernzère création (nieuwste schepping). Het was verstandiger
eenvoudig te spreken van den heer A. of Mevr. B. die deze rol
„voor het eerst gespeeld heeft."
Of de uitdrukking hier te lande (anders dan in familiën die veel
te Parijs vertoefden) ook vroeger gebruikt werd, meen ik te moeten
betwijfelen ; een tijdschriftartikel 1 ) haalt echter plaatsen uit Duitsche
schrijvers aan, waaruit blijkt, dat de uitdrukking aldaar (ten
minste door Gutzkow) reeds in 1844 gebruikt was. D. B.
1) Zeitschr. f d. deutschen Unterr. (17 Nov. 1902). Zie bl. 699.
97
MELATI VAN JAVA.
MEJ. N. MARIE C. SLOOT.
B i 1 d e r dij k verhaalt ons, dat hij C a t s begon te lezen, toen
hij anderhalf jaar oud was 1 ) , later heet het nog geen derdhalf
jaren"; 2) nog geen drie jaar oud trok al wat groote mannen betrof
zijne bewondering ; maar fabelen verveelden hem 3 ) ; drie á
vier jaar oud brak hij zich het hoofd over de oude kinderliedjes 4 )
en op zijn vierde jaar maakte hij een gedicht „Gideon". 5 )
Voor deze wonderverhalen hebben we geen ander getuigenis dan
zijn eigen woord en we weten uit Goethe's herinneringen, vergeleken
met de feiten, dat ook eene autobiografie niet altijd geheel
te vertrouwen is.
Een wonderkind als Bilderdijk was Melati niet, maar ze miste
ook de minder aanbevelenswaardige eigenschappen, die den heer
Van Teisterbant van gewone menschen onderscheidden. Maar wel.
weten wij uit haar allernaaste omgeving , hoe zij in het verre
Oosten reeds op driejarigen leeftijd al spelende van andere kinderen
lezen had geleerd en op vijfjarigen leeftijd kinderen van haar leeftijd
en ouder tot tranen wist te treffen en te roeren door het vertellen
van zelfbedachte verhalen. Dat vindingrijke nog een oogenblik
daargelaten noemen we als eersten karaktertrek der kunstenares,
waarvan wij zekerheid hebben, haar talent van vertellen eene
eigenschap, die zich in al haar werken het duidelijkst openbaart
en die men in Nederland heeft weten te waardeeren ; want sedert
1874 toen haar eerste roman verscheen , tot heden is men niet
moede geworden naar haar verhalen te luisteren, gelijk ten duidelijkste
blijkt uit de omstandigheid , dat er altijd een herdruk van
een van haar romans ter perse is en dat vele een vierden , enkele
een vijfden druk beleefden, en in de leesbibliotheken, hoeveel exemplaren
van hare werken men er ook heeft, is zelden een boek thuis.
En 't is niet een uitsluitend Nederlandsche smaak, die deze werken
zoo gezocht maakt , want een groot gedeelte harer werken is in
het Duitsch vertaald, zeer vele in het Fransch, Engelsch, Italiaansch
en Deensch.
Uit dezelfde omgeving weten we , dat de schrijfster wel zeer
1) Poezy IV, vs. 13. 2) Ald. 145, vs. 13. 3) Mengelingen III, 153.
4) Fingal 1, 160. vs. 4. 5) Najaarsbladen I, 148.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 7
98
degelijk onderwijs genoot, maar stellig meer aan zich zelve dan aan
hare meesters verschuldigd was , waar zij zich een groot aantal
talen eigen maakte , vele op zeer jeugdigen leeftijd , zonder dat
iemand recht wist , van waar zij die kennis had verkregen.
Zoo veel aan hare studie gewijd, heeft zij niet gezocht te schitteren
op feesten of de aandacht tot zich te trekken in het openbare
leven, zij heeft er de voorkeur aan gegeven den tijd te verdeden
tusschen omvangrijke lectuur en ernstige diepgaande studie,
vooral van historie en den wijden kring van vrienden, die zich in
haar gezellige omgeving thuis voelen en ifi wier woning zij gaarne
vertoeft.
De voorkeur aan den huiselijken kring boven het leven daarbuiten
vormt een tweede karaktertrek, waarop wij de aandacht vestigen
en die wij ook in hare werken afgespiegeld vinden, waar het huiselijk
leven in Indië en hier de omgeving vormt, waarin haar helden
optreden. In „1 a R e n z o n i" (1881) bijv. woont de heldin
eene opera-voorstelling te Genève bij, maar de schrijfster laat niet
aan haar pen den vrijen loop om ons een schitterend beeld van een
dergelijke omgeving uitvoerig voor te leggen, zoodat men die
zelf meent bij te wonen, zooals we dat in „T r i 1 b y" vinden, neen,
voor haar zijn het de personen, met wie zij te doen heeft, het
eenige — we moeten weten wat deze doen, wat ze zeggen, wellicht
wat ze denken -- de rest is bijwerk, zonder waarde voor den roman;
want zij verhaalt en ze zou den draad los laten, als zij eene uitvoerige
beschrijving inlaschte. Moet echter -- en zoo nauwlettend
en zorgzaam wordt gewerkt, -- de omgeving van grooten invloed op
de stemming der personen zijn, dan is geen beschrijving haar te
uitvoerig, want haar hoorders moeten weten, waaruit de stemming
verklaard wordt en hoe die ontstaat. In „M i 1 i a n e" 1 ) verkeert
de heldin, , naar wie de roman genoemd wordt in zeer eigenaardige
stemming : stout, vorsteljk, niet hoopvollen blik in de toekomst en
hoe natuurlijk is het, dat de rijkbegaafde schilderes aldus gestemd
werd, toen zij met haar zuster haar eenvoudige woning verliet, om
naar de adellijke familie op Schoonburg te gaan, waar zij het portret
van den jonker zou schilderen, die de beide dames met zijn
eigen rijtuig liet halen ; immers aangaande dien rit lezen wij
1) Onder dezen titel verscheen de 2e druk van »De gesluierde Schilderij"
(1883).
99
» Op den morgen toen het rijtuig der Alkeraede's de, dames Wolson
kwam halen, was het den geheelen nacht zeer mistig en koud geweest
; de aarde gekoesterd door de nevels, droeg de sporen van
deze liefkozing toen de zon zachtkens het dons verjoeg, totdat het
een fijne gazen sluier geworden scheen, slechts flauw een toovertuin
omzwevend.
Het kale landschap, door den staf van een fee aangeroerd, bezit
thans een tooi, welke de zoolang van alle sieraad beroofde boonren
en planten voor een paar uur troosten moet over den hun ontnomen
groenen dos.
Die fee is de ijzel, de mist haar sluier, waarmede zij de begeerlijkheden
omhulde van den toovertuin, maar dien zij nu allengs
wegschuift om haar schatten aan de bewondering der stervelingen
voor te stellen.
Schooner is het landschap zelfs niet als de lente haar regen van
smaragden " over woud en tuin stort, als de zomer in de donkerste
hoeken het zonlicht doet stralen, of als de herfst de nog rijk beladen
boomen gloeiend goud kleurt.
De sneeuw ligt ongerept meer dan een voet hoog ; hier en daar
slechts den indruk van een dierenhoef, of de lichte sporen der huppelende
wandeling, door een op buit uitgaand vogeltje achtergelaten.
De boomen gelijken reusachtige kandelaars uit een zoutmijn of
versteeningen van wit koraal, kristallen sieraden ontroofd aan een
tuin, ergens op den bodem der zee of der spelonken verborgen;
de coniferen en dennen schijnen fantastische suikerbrooden of pluimen
van een struisvogel uit het feeënland ; de bladen van den
hulst zijn met wit bont met meer kunst geboord dan de bekwaamste
borduurster het zou vermogen. De teere bessenstruiken werden
sieraden een salon niet onwaardig ; andere heesters doen denken
aan coquette juffers van albast in een toilet van Valenciennes
kant of in een bruidskleed met zijden franje omzet.
De treurwilg laat loomer nog dan anders haar zware takken
hangen als waren het de witte lokken van een grijsaard door de
jaren gebogen ; de heggen zijn uit wit spinrag geweven, de klimplanten
strekken hun witte kuifjes langs de muren uit,
En alles dood stil ; slechts nu en dan vliegt een muschje, door
't rollen van 't rijtuig verschrikt tegen den broozen tooi der takken
en doet een regen van witte vlokjes omlaag. vallen ; de zon nog
7*
100
moede en dommelig, schuift traag het gordijn van mistwolken ter.
zijde, en zie, het eentonig grijs lost zich op ; aan het Westen vertoont
zich een zeer fijn blauw, zachtkens overgaande in het reinste
wit om aan gene zijde alle tinten aan te nemen tusschen ambergeel
en vurig oranje.
Nu wordt het vuurwerk ontstoken in den wintertuin der feeën,
een rozengloed ontbrandt de suikerbrooden en de pluimen, de lokken
van den grijsaard, de franjes en de kanten der bruid ; de vijver,
ontdaan van zijn sneeuwlast, blinkt als een bekken van perlemoer,
in alle weerglansen van den regenboog schitterend.
Alles blinkt en schittert, en flikkert en vonkelt, louter diamanten,
robijnen en paarlen, in millioenen facetten hun zevenvoudige
stralen op de goud glinsterende sneeuw strooiend.
Ver aan den horizont, waar hemel en aarde schier onmerkbaar
ineenvloeien, gebaad in een purper en luchtig waas, strekt zich een
rei boomen uit, reusachtige, bleekgele, blonde, tegen de lucht kartelend
als het garneersel van het hemelsblauwe kleed eener giganten
koningin.
Maar hooger en hooger rijst de zon, zij doorgloeit den rook, uit
de huizen stijgend met een glans van roodkoper en werpt lange.
blauwe schaduwen op de vlekkelooze sneeuw ; wit en blauw, de
kleur der maagden siert thans de natuur. Zoo moest men de
strenge wintergodin kleeden, wit en donkerblauw, rein, maar koud
en streng, hem den dood bereidend, die zich te lang in het bewonderen
van haar schoonheid vergeet," riep M i 1 i a n e uit, met stralende
oogen en van vreugde kloppend hart den toovertuin bewonderend,
dien zij snel doorreed."
Geen wonder dat een bezielde schilderes onder den invloed van
zulk een winterlandschap een geheel ander mensch wordt.
Terloops veroorloven wij ons de bescheiden opmerking, dat er
onder de hedendaagsche auteurs al zeer weinige zijn , die naast
deze symphonie en blanc majeur een beeld zouden kunnen leggen,
dat er in waarde bij haalde.
Met welk een zorg d. i. met welk een nauwlettend kunstenaarsgeweten
gewerkt wordt, blijkt uit het feit, dat er in den tweeden
druk van dit fragment niet minder dan acht en dertig wijzigingen
zijn aangebracht.
Dat het woelige leven daarbuiten minder hare aandacht trekt
dan het huiselijke leven , waar de mensch zich beter laat waar101
nemen en zich meer geeft, zoo als hij is, dat vindt zijn oorsprong
in een anderen karaktertrek, minder van de kunstenares dan van
de vrouw, die er T e n B r i n k toe bracht in den eersten druk
van zijne Geschiedenis te schrijven:
„Eenvoud, bescheidenheid, zachtheid, gaan van hare geschriften
uit, als van de lieve tropische bloem, wier naam zij heeft aangenomen.
In 1873 en 1874 schreef zij kleine novellen in het „Katholiek
Stuiversmagazijn", in 1874 en 1875 verschenen de beide romans,
die den lezer naar Java verplaatsen:
„De Jonkvrouw van Groenenrode" en „De fami-
1 i e van den Resident". Later verzamelt zij hare novellen
onder den titel „I n d e Lente vergaard" (1876) gevolgd
door een nieuwen Indisch-Hollandschen roman : „Fernand" (1878).
Van hare laatste geschriften, die het Indisch terrein meer en meer
verlieten, geen nader gewag makend, schijnt het mij toch niet meer
dan billijk in het voorbijgaan te wijzen op haar dichterlijke novellen
uit hare eerste periode. Daar is een eigenaardig koloriet in deze
kleinere schetsen te waardeeren — daar ruischt het vrije lied van
een jong, nobel, harmonisch gestemd hart. Slechts een voorbeeld
mag hier worden gegeven. Ik ontleen het aan de novelle „A n o nc
i a d e" (1873), opgenomen in den bundel : „I n d e 1 e n t e v e rg
a a r P. Het is maar een kleinigheid, de brief van een kind, dochter
van een Engelschman , die - altijd op reis is, en van eerre Italiaansche
moeder, die in hare eerste huwelijksjaren stierf. Het kind
Anonciade , wordt in Holland door een tante zeer ruw behandeld.
Als eenigen troost heeft ze een fraai medaljon-portret van haar
moeder , dat haar gezelschap houdt in de bange uren van kinderlijke
wanhoop — een portret dat haar aanleiding geeft een brief
aan hare moeder te schrijven. Het is de moeite waard dien brief
te herlezen. Onderaan stond : ,,Aan Mama in den hemel !"
„Lieve Mama ! aan papa wil ik niet schrijven, wat ik hier lijd
van tante en de nichtjes ; want papa weet er niets van en ziet
het ook niet, maar u, lieve Mama, u is bij den goeden God en
weet dus alles. Ach Mama ! er gaat geen dag om zonder dat ik
bitter schrei en verlang naar u, u ziet alles en weet dan ook, hoe
dikwijls tante mij slaat, en hoe dom ze me laat blijven. Ach Mama,
ik wil zoo graag Italiaansch leeren : het Hollandsch is zoo akelig,
en ik zou willen leeren teekenen , dan zou ik niet anders doen
dan uw portret en dat van pa afteekenen, maar tante zegt, dat
102
ik nog te klein en te stout ben, en ze schrijft dit ook aan papa.
Vraag toch aan den goeden God, lieve mama, om aan papa te
zeggen, dat het niet zoo is en aan tante, dat zij mij dit alles moet
laten leeren en niet den heden dag breien. Maar ik zou U zoo
graag willen zien en u kussen en in uwe armen slapen ; ach als
het niet te veel is, lieve Mama ! laat mij dan spoedig sterven en
bij u komen. Dag, lieve Mama ! ik moet eindigen, want tante
komt thuis ; ik hoop, dat u deze letteren niet aan de Engelen zult
laten zien, want ze zijn zoo slordig geschreven. Ik kus u duizendmaal,
maatje, lieve maatje ! Uw kleine Annie !"
Frischheid, teederheid en dichterlijke gloed als in dezen brief zijn
ook te waardeeren in haar eersten grootera roman : „D e Jon kvrouw
van Groenenrode" (1875). Deze, eene in Java geboren
Nederlandsche freule, Eugénie de Lody van Groenenrode,
keert naar Java terug als gouvernante. Zij treedt in dienst bij een
rijken suikerfabrikant Van Helden. De tafereelen, in dit huis voorvallende,
zijn het best beschreven. Eene verwikkeling, reeds in
Nederland beg: nnen, waar Eugénie een zonderling, lijdend, geheimzinnig
man, Hartweg van Senne, heeft leeren kennen, leidt tot wel
wat verrassende tooneelen. In dit opzicht komt Melati's streven naar
de oude romantische knaleffecten te duidelijk uit. Dit is de schaduwzijde
van het boek --- voor het overige leze men de schildering van
het leven op Java, geniete men ' de knappe voorstelling van het
Nederlandsch-Indische gezin der Van Heldens, en van de kloekheid
door Eugénie aan den dag gelegd bij de redding van een harer
leerlingen uit de rivier ; waardeere men den levendigen verhaaltrant,
den vloeienden dialoog, het dichterlijk waas over heel dit
kunstwerk verspreid, en men zal wellicht den lof niet overdreven
keuren, welke er hier aan wordt toegekend."
Al die eigenschappen vertoonen zich in alle volgende romans,
daar is steeds, als in den brief van Anonciade hier en daar eene
herinnering aan vroeger tijden, aan oudere toestanden, niet letterlijk
op te vatten, niet gecopieerd, maar iets nieuws ingegeven door
wat vroeger indruk op haar maakte. Vandaar, dat het hoogdramatische
ontbreekt, de gesprekken wel het verhaal verder brengen,
maar ons zelden in spanning houden, hoewel de romantische
verwikkeling, langzaam toenemende en zich eindelijk logisch soms
wat plotseling ontwarrende, ons boeit en ons aan het einde tevreden
stelt bij de ontknooping.
103
Te gemakkelijker valt het ons met de personen in haar. romans
mee te leven, waar we overal door de groote en nauwkeurige locale
kennis der schrijfster in de nieuwe omgeving verplaatst worden.
Zonder jacht op locale kleur, zonder opeenhooping van locale of
wetenschappelijke bijzonderheden, die onze belangstelling zouden
afleiden, zien wik hier land en volk, gewoonten en gebruiken,
namen en toestanden zoo nauwkeurig weergegeven, dat we ons
thuis gevoelen en gelijk bij het romantische genre past als hulpmiddelen
ter versterking of verduidelijking grepen of beelden uit
mythologie en historie aangewend.
Van eene uitvoerige levensbeschrijving vol groote gebeurtenissen
kan bij deze schrijfster geen sprake zijn. We hebben alleen enkele
feiten te noemen, die van beteekenis zijn voor de beoordeeling van
haar kunstwerk. In Semarang geboren te midden van al de heerlijk.
heden eener Indische natuur, bleef zij de natuur in alle vormen en in
alle jaargetijden (hoewel niet altijd den winter in Holland) liefhebben ;
ze heeft de natuur bewonderd en genoten terwijl zij die beschreef, in
den zomer in de schoonste streken van Duitschland, in Gelderland,
in de lente in Italië, .in het midden van het jaar in Zwitserland.
Onder de leiding van lief hebbende ouders, die niet alleen hare
huiselijke opvoeding, maar grootendeels ook hare studie leidden,
was haar eerste leed het verlies harer zeer begaafde moeder en
vaak genoeg spreekt uit haar werk de stem van eene, die zich dat
gemis herinnert Toen de familie zich in Holland vestigde, was
de letterkundige loopbaan geopend, en toen in 1881 de familie
naar Amsterdam verhuisde, was de gelegenheid tot levenwekkende
arbeid en vruchtbare studie te grooter geworden. Spoedig vormde
zich een vriendenkring, die zich steeds uitbreidde, ook toen de
schrijfster na den dood haars vaders met eene nicht, die hare belangstelling
in tooneel en letteren zoowel als in beeldende kunsten
deelt, een afzonderlijke woning betrok. Als van Roemer Visschers
huis kan van het hare getuigd worden, dat onder de overtalrijke
bezoekers, die in het gastvrije huis aangename uren slijten, beoefenaars
van alle fraaie kunsten worden aangetroffen en dat
overigens Indië en het moederland hier gelijkelijk vertegenwoordigd
zijn.
Dat de werkwijze bij de meeste huiselijke romans, die hier of in
Indië spelen, nagenoeg dezelfde is, kan niemand bevreemden, de
onderwerpen evenwel loopen zeer uiteen, maar getrouw aan het
104
beginsel, dat zij met wetenschappelijken ernst nooit zaken behandelt,
die zij niet kent, zoo bewegen zich de romans ook nooit in
kringen, waarin de schrijfster zich niet beweegt, terwijl bovendien
alle tendenz is uitgesloten. Wat de personen betreft zij opgemerkt,
dat de schrijfster niets weet van transigeeren : reinheid bij de
vrouw, in gedachten, woorden en daden, ridderlijkheid d. i. eerlijkheid
en onbezweken moed bij den man, dat zijn haar idealen niet
alleen, maar zelfs hare eischen. Zelfs 1 a R e n z o n i, die man en
kinderen vaarwel zegt, om op het voetspoor van haar vader en
onder diens leiding in de kunst te schitteren, in de opera algemeene
toejuichingen te verwerven, behoefde voor geene harer zusteren
beschaamd de oogen neer te slaan. En zonder te aarzelen
vrouwen te laten optreden, die weinig op onze sympathie kunnen
rekenen, nergens ziet men, dat de schr. zich aan den arbeid heeft
gezet, om met zorgzame en nauwkeurige uitvoerigheid een beeld
van afschuw te teekenen. Haar Antoinette en juff. Nita Verbrugh,
Eugenie en Digna, Hermine en Suzanne Moor en een heele galerij
begaafde, edele vrouwen treden voor ons op, wier kennismaking
en omgang voor ieder welopgevoed en eerlijk man een ware vreugde
zou zijn. En zóo zijn haar helden ; de man, die hier in het helderste
licht wordt geplaatst, als Soerapati en Fernand, als Van
Helden (al is hij soms wat zwak) en Coen en Alkeraede, zoovele
anderen hoe ver door tijd en plaats gescheiden, alle mannen, die
een brave vrouw zich tot echtgenoot mocht wenschen.
Als proeve van verhaaltrant volge hier een fragment uit
„Bonte Wimpels" (1897).
Juffrouw Nita Verbrugh de onderwijzeres, haastte zich naar
huis Zij liep vlug den korten weg af tusschen haar kosthuis en
de school, zonder links of rechts te zien ° Waarom zou hij het
ook doen, zij kende immers elk steentje van den muur, eiken naam
op de huizen ; daar stond de pomp en daar sloeg de weg links af,
en daar was het huis van den bakker met de zwarte krentenbroodjes
en oudbakken cadetjes voor de glazen, en dit hekje behoorde
tot het tuintje van den burgemeester ; dan nog een paar stappen
en zij stond voor het rood baksteenen huisje met de grauwe, twee
treden hooge stoep van haar kostjuffrouw.
Het was een gewoon, heel gewoon dorpshuis met een groene
deur in het midden en twee vensters aan weerskanten ; links een
winkeltje van kruidenierswaren en IJkerksche zoute bollen, de
105
muren behangen met reclameplaten van stijfsel, Landpoeder en allerlei
soort van beste, allerbeste en opperbeste en goedkoopste cacao,
de vloer van roode, hier en daar gebarsten steenen. De juffrouw
met een wollen doek om het gezicht in een eens zwai t, nu rossig
tricot met gladde mouwen, waarmede Nita zelf een paar jaren mooi
was geweest, woog voor één cent blauwsel af voor een dorpsjongetje
op klompen.
Nita kwam langs, vluchtig groetend en ging de trap op. Zij
was haast blind en doof van de hoofdpijn, en liep krom van pijn
in den rug. Zij had het bijna altijd, maar vandaag toch erger dan
anders. De kinderen waren van middag ook zoo woelig en onrustig
en ongezeggelij k geweest, en die school rook zoo echt duf en benauwd
; 't was of die lucht van slecht gewasschen, onverzorgde
kinderen haar hersens versufte ; hun gonzende stemmen ruischten
haar nog door de ooren, het getrappel der klompen hamerde tegen
haar slapen.
Zij was reeds achttien jaar onderwijzeres geweest, en zij had
nooit pleizier gehad in het vak, het verveelde haar ontzaggelijk,
soms, zooals vandaag, walgde het haar zelfs. Zij hield niet van
kinderen of het moesten lieve, fijne, welopgevoede kinderen zijn,
met frissche gezichtjes, rozige mondjes-, tintelende oogjes en goudblonde
krullen, maar die dorpsjeugd met hun glimmende gezichten,
hun akelige hoofden, hun nare kleeren, bah ! 't Was me een lot,
daartusschen te leven jaar in, jaar uit.
Wie had het haar verspild toen zij jong was en mooi, en haar
examen maar deed uit liefhebberij, om de eer ; wat scheen dat
leven haar toen heerlijk -- een lange dag vol genot -- vol weelde,
zulke goeie ouders, zoo'n mooi huis, alle jaren een prachtige reis,
's winters bals, concerten, komedie, opera, alles wat het Amsterdamsche
leven aan een meisje van goeden huize kan aanbieden.
De beker schuimde reeds aan haar lippen, zij had slechts toe te
tasten ; daar viel hij rinkelend ter aarde, niets bleef er over, geen
huis, geen geld, geen reizen, geen uitgaan meer. Vader dood gevonden
in een vijver van het Vondelpark --- moeder krankzinnig
het geld weg -- de familie verontwaardigd, haar zwager woedend,
haar zuster huilend haar broer vertrokken naar het buitenland
en daar spoedig gestorven, en zij — ja, zij moest een betrekking
zoeken. Hoe gelukkig toch van dat diploma!
En toen begon dit leven, dit ellendige, hopelooze leven -- die
106
heerlijke jeugd dag voor dag wegrafelend, zonder dat zij er iets
van genoot, een snoer van parelen, één voor één wegrollend en
voor altijd verloren -- een zomer, die vol zonneschijn had moeten
zijn verloopen in regen en somberheid — dit werd haar het leven,
haar die meende geschapen te zijn voor alle goede, alle mooie
dingen in de wereld.
Zij, die natuur en kunst, verfijnde weelde en comfort onontbeerlijk
achtte voor het bestaan — moest leven in bedompte schoollokalen,
tusschen kinderen van het volk en kinderen van boeren,
domme, onoogeljke, onsmakelijke kinderen -- en de eene dag was
gelijk aan den anderen, de eene zomer volgde op de lente en de
herfst werd weer winter, en de winter bracht het voorjaar, en zoo
ging het voort, en soms verhief zich de vertrapte, gedrukte jeugd,
en er flikkerde tusschen al die wolken van verveling en eentonigheid
een straaltje zon en een bloempje begon te bloeien tusschen
die kale steenhoopen en een vogeltje te zingen
„'t Ís zoo mooi buiten, zoo zonnig, zoo geurig, er komt verandering
!" en dan droomde zij van een prins, die van buiten kwam,
en die haar zag een vermomde prinses, en hij nam haar mee naar
een heerlijk wonderland.
Ach ! die droomen, als zij daar lag in het bosch, met zonneschijn
en vogelenzang en bladerengeritsel rondom haar, als zij zich nauwelijks
durfde bewegen uit vrees de betoovering te verbreken, — dat
waren de eenige lichtpunten in dit lange, grijze verleden, maar
die droomen hoe lang duurden zij — een, twee dagen dat zij een
soort van dubbel leven voerde, dat de droom werkelijkheid scheen,
en de werkelijkheid droom, maar dan werd zij weer wakker, het
leven zorgde er wel voor, dat wreede, onbarmhartige leven, schudde
haar duchtig aan den arm om haar er aan te herinneren dat niets
veranderd was, dat droom droom en werkelijkheid werkelijkheid was.
Dan lachte zij bitter en liet de kinderen een som uitwerken op
't bord, en bepaalde al haar gedachten daarbij, tot haar hersens
zich op een punt samenschroefden en zij weer hoofdpijn kreeg,
vreeslijke, brandende hoofdpijn.
Nu was sedert jaren dat korte droomen ook al voorbij, zij kon
het niet meer, maar de hoofdpijn bleef en werd van jaar tot jaar
heviger en meer aanhoudend. Soms was zij ze in weken niet meer
kwijt. Soms kwam zij ook bij vlagen, dat had zij 't liefst, dan
kon het zoo ontzettend drukken en steken op een punt ; zij wist
107
dat het erger zou worden , heel heel erg , tot zij 't haast uitschreeuwde,
maar nu wist zij vooruit werd het minder, altijd door
minder, eindelijk heel dragelijk, en dan was het of 't alles licht
werd, en zij geen pijn meer voelde, dat was haar liefste vorm van
hoofdpijn, dit gaf ten minste iets om te hopen en te vreezen ; dan
voelde zij nog eenige verandering, maar die eeuwig knagende pijn,
vandaag precies hetzelfde als gisteren, van morgen net als van
avond, Zondag als Vrijdag, o, dat was om gek te worden.
Nu voelde zij het weer, zij had dan een ziekelijk verlangen naar
rust, kalmte, stilte ; zij wilde niets meer hooren, niets meer zien,
zij had heimwee naar haar tehuis, een vierkant kamertje met een
kleine alcoof daarnaast, waar haar ijzeren bedje stond, met haar
waschtafel, afgesloten van den zolder, heel zindelijk, maar zoo inburgerlijk.
Vroeger had zij pleizier gehad de kamer nog op te
sieren met allerlei prulletjes, photographiën in mooie lijstjes, handwerkjes
en kunstbloemen ; de laatste jaren was die liefhebberij den
weg gegaan van alle , andere liefhebberijen. De dingen stonden er
nog maar verschoten, verlept, onfrisch ; de meubels van rood mahonie,
glimmend gepolitoerd, de vloer geschilderd, alleen met een
karpet in het midden ; voor de ramen gele jute gordijnen, bonte
oleographiën, premiën van goedkoope tijdschriften aan de muren,
met hun ordinair behangsel van 10 cent de rol.
Een ding was er maar wat Nita aanlokte, wat haar op school
met verlangen vervulde, het was de gemakkelijke stoel voor het
raam, dien zij van haar spaarpenningen had gekocht. Daar zat
zij nog liever in, dan dat zij te bed lag.
Nu kleedde zij zich gauw uit, die kleeren — misschien was het
maar verbeelding — bewaarden de lucht nog van school. Zij deed
haar peignoir aan, een katoenen peignoir midden in den winter,
het deed er niet toe, zij was zoo warm geweest — het was een
verademing het nu koel te hebben — de zware schoenen wierp
zij uit, maakte het grijsblonde haar los, en zonder een minuut te
verliezen, wierp zij zich in den stoel, het hoofd tegen de leuning,
de oogen gesloten, — zoo, nu kon de pijn op haar gemak knagen,
woelen, prikken, het eerre uur in, het andere uit, zij had den tijd,
zij had niets anders te doen.
De pendule tikte, zij hoorde eiken tik, terwijl zij daar zoo onbeweeglijk
stil zat, elke tik een stukje leven. Hoeveel was er reeds
weg ? Het grootste gedeelte reeds. Het vloeide weg, druppel voor
108
druppel. Zij hoorde, zij voelde haar leven wegglippen met het
voortloopen der pendule. Zij zag haar jaren in den vorm van een
zandlooper, reeds vele korrels waren weg, de anderen volgden steeds
vlugger en vlugger."
Tusschen deze romans, geheel of bijna geheel scheppingen der
fantasie, ontmoeten wij andere, die een zeer bijzonder karakter vertoonen,
waar we ons op historischen bodem bevinden. Daar is niet
een roman, waarbij eene historische of half-historische anecdote den
eenigen grond uitmaakt, nog veel minder de eens zoo geprezen,
thans zoo vaak gesmaalde professorale roman, die in omvang en
volledigheid het leerboek nadert ; maar de novelle, . spelend tusschen
historische personen, geschreven zonder tentoonstelling van vakkennis,
maar met grondige bekendheid met alles, wat het huiselijk
en openbaar leven der tijden betreft.
Is de kennis van vele talen en literaturen, gelijk die vaak blijkt
uit zinspelingen op schrijvers of hunne werken, zeer groot, de
kennis van geschiedenis, nl. de levende kennis, die ons den geest
der tijden en de karakters der menschen en de beweegredenen
voor hunne daden doet begrijpen , is inderdaad buitengewoon.
Vandaar dat de schr. ook in de eenvoudigste verhalen uit de volheid
van haar weten een licht kon doen schijnen op de toestanden,
die zij beschrijft, dat men zou wanen voor iets geheel nieuws, geheel
anders te staan, _ nu men hoort wat altijd vreemd bleef aan
hoogere of lagere schoolwijsheid. 1 )
Bij haar hooge bewondering voor Mevr. Bosboom—T o u ss
a i n t moest verwacht worden, dat M e 1 a t i, eenmaal als de rechtmatige
opvolgster van de schrijfster der Leitester-romans zou optreden,
en dat het haar een behoefte zou worden, een persoon of eene
geheele periode in bezielde woorden voor ons te doen herleven.
„V o o r G o d e n K o n i n g" (1873) beweegt zich op historisch
gebied, en met veel bezieling schreef zij in 1885 „h e t V i o o 1 t j e
v a n S a i n t G e r m a i n", een novelle voor jonge dames ; maar
de historische roman bleef uit. Eene reis naar Schotland gaf aanleiding
lot het schrijven van een rijk geïllustreerd werk H e t 1 a n d v a n
W a l t e r S c o t t", dat in 1887 het licht zag. Blijkbaar is dat
1 ) Wie kennis niet anders kan afmeten dan naar examens, zal zeker
gaarne vernemen, dat de schrijfster op achttien jarigen leeftijd -een schitterend
examen aflegde in de Hollandsche vakken en in het Fransch en
Engelsch.
109
boek — hoewel hier en daar als reis dagboek behandeld -- op tal
van plaatsen met de grootste geestdrift en de innigste overtuiging
geschreven, hoe moest de schrijfster, die de natuur zoo lief heeft,
zich gevoelen in „het land, beroemd door zijn meren, zijn heiden
en zijn eilanden, maar nog meer 'door zijn rijken schat van histo -
rische en romantische herinneringen, aan de wereld bekend als
Schotland, of liever als „het land van Walter Scott."
De schr. beloofde alleen „indrukken", maar welke waarde die
hebben hangt af van den aard der persoonlijkheid, die ze heeft
„opgedaan", en hoe diep moeten die geweest zijn, hoe levendig
moeten ze gebleven en met welk een voorliefde en genot weergegeven
zijn, waar het gold het land van den „Grooten Onbekende",
den onovertroffen schrijver van historische romans, waarin alleen
menschen van vleesch en bloed optreden en waarin woorden van
echten hartstocht en echte weemoed worden gehoord, maar vooral
ook het land van de „gemartelde Majesteit", Melati's hoogvereerde
naamgenoot Maria Stuart. Al -was het alleen om het treffend historisch
verhaal in romantischen stijl aan de zoo verschillend beoordeelde
Schotsche koningin gewijd, zouden wij de lezing van dit
boek aanraden.
We vinden hier een geheel andere Maria dan die, welke Swinburne
in zijn trilogie „B o t h w e 11" teekent, en die, zij het al met
minder zwarte kleuren, door andere Engelschen ons werd voorgesteld
; we vinden hier een bezield pleidooi ten gunste van Maria,
waar als getuigen a décharge even zoovele feiten als bewijzen worden
geciteerd en waarvan de waarheid ons treft, omdat de schr.
niet nalaat getrouwelijk te vermelden, wanneer feiten voor verdere
bewijzen ontbreken, zoo bijv. voor het raadselachtige, dat Maria
Bothwell kon trouwen, hoewel hij schuldig heette aan den moord
van Darnley en hoewel hij getrouwd was. Riccio is niet de schoone,
verleidelijke minnaar der schoone Schotsche koningin, maar „een
„listige Italiaan op leeftijd, met een verwrongen gestalte, kreupel
„bovendien, bekwaam in de Fransche en Spaansche talen, maar
„boven alles jegens zijn meesteres trouw als goud, een eigenschap
„aan het Schotsche hof dier dagen met geen lantaarn te vinden
„en daarom door de koningin boven alles op prijs gesteld."^
Bij Maria Stuart; bij Dona Assunta, bij Glencoe vergeet de schr,
dat zij alleen „indrukken" beloofd heeft ; zij zet zich telkens tot
het schrijven van eenige bladzijden van een historischen roman,
110
belangrijk van inhoud, boeiend van vorm en bijna opschrikkend,
waar zij haar pen den vrijen weg liet gaan, keert zij terug tot
haar reisindrukken.
Het is wel alsof thans de muze der historie de schrijfster had
gewenkt, haar het huldeoffer vragende, dat zij haar schuldig was,
althans in 1888 verscheen „V a n s 1 a a f t o t v o r s t" inderdaad
een echte historische roman verhalende, ons voor oogen stellende,
hoe het keizerrijk Mataram werd onderworpen en hoe het
onder de heerschappij der Nederlanders kwam. Overal herkent
men de romanschrjfster, maar niet minder de Indische en de vrouw,
die eene stof behandelt, die zij geheel beheerscht.
Immers het is geen eenvoudige zaak met Chatterton in het bekende
drama te kunnen getuigen : ik heb de lichten dezer eeuw
voor mij uitgebluscht" en dit toch heeft de schrijfster gedaan, toen
zij ons de Hollanders teekende in de dagen der Compagnie en de
Indische bevolking in den tijd, dat de Compagnie zich meer dan
ooit deed gelden en zich koninkrijken toeëigende niet denkende aan
de onweerlegbare waarheid : kolonisatie is diefstal en de zendeling
is de voorlooper en medeplichtige van den roover. Met waarlijk
dramatische kracht is herhaaldelijk de smart, de kracht en het
machteloos verzet geteekend van vorsten en vorstenzonen, die voor
de overweldigers hun hoogen stand moesten prijsgeven en onmachtig
bleken te beslissen in aangelegenheden des harten, waar de
Oostersche koning of keizer, van wiens macht en heerlijkheid de
vorsten der Nieuwe Wereld slechts flauwe schaduwen zijn, zich
moesten buigen voor den Hollandschen koopman en zijne dienaren,
hetzij in burgerlijke kleeding of in uniform en die zijne schatten
zag verdwijnen waar ze moesten opduiken bij de vrome burgers
der Republiek, die zich ontelbare millioenen verzamelden in hunne
vorsteljjke woningen op Heeren- en Keizersgracht en in hunne
weelderige landhuizen aan de oevers der kleinere Hollandsche
rivieren.
Moge het verloop der handeling hier en daar wat gerekt zijn
en de gesprekken aan een vroegere periode doen denken,, de hoogheid
en de smart der Indiërs, de goedmoedig domme overtuiging
van plichtbesef en geringschatting van de zijde der Hollanders is
indrukwekkend geteekend en de invloed van het moederland, zoowel
als de beoordeeling van kennis en kunst uit het moederland
gelijk die hier bekend werd is meesterlijk volgehouden.
111
De lang gekoesterde hoop werd niet vervuld, de gevierde romanschrijfster
nam niet met gelijke kracht den historischen roman ter
hand en vulde niet de plaats, door Mevr. Bosboom-Toussaint ledig
gelaten.
Wel verscheen in 1889 „De ring der Grootvorstin",
e-en historisch verhaal voor de jeugd en zelfs zag in 1897 een ander
waarvan een mede hoog door M e 1 a t i vereerd historisch persoon
ten tooneele treedt „J e a n n e d' A r c" het licht, maar de roman,
de groote roman, waarop wij wachten, bleef uit.
Geen van de later verschenen werken wijzen op arbeid in die
richting. Is ons publiek zoo bedorven door litérature aisee dat
er voor een historischen roman geen . belangstelling te vinden is en
heeft de schr. dat ingezien, of zal de aanstaande, natuurlijk geheel
omgewerkte nieuwe uitgave van „V a n s l a a f t o t V o r s t"
het begin zijn van den „eersten dag eens nieuwen levens"?
Dat hopen wij!
TACO H. DE BEER.
BIBLI0GRA.PIE.
MELATI VAN JAVA (Mej. N. M. C. SLOOT,)
Romans en Novellen.
De Jonkvrouwe van Groenerode. Met inl. woord van J. ten Brink. 1874.
f 3.50, geb. f 3.90.
Idem, 2e druk. 1877. f 3.50, geb. f 3.90.
Idem, 3e druk. 48155. f 1.90, geb. f 2.40.
De Familie van den Resident. Novelle. '4875. f 2.75.
Idem, 2e druk. 1883. f 1.90, geb. f 2.40.
In de lente vergaard. Novellen. 1876. f 3.90
Torquato Tasso. Historisch drama in 5 bedrijven en 6 tafereelen. 1878. f 0.15.
Fernand. Een roman. 1878. f 6.75.
Idem, 2e druk. 1889. f 1.90, geb. f 2.40.
Fantasiën.Novellen. 1878. f 3.—.
Fantasiën. II. (Henriette's herinneringen). 1880. f 3.75.
Dorenzathe. Roman. (Romanbibliotheek onder red. van Louise Stratenus,
deel 13). 1880. Bij int. f 3.15, afz. f 3.70.
Idem, 2e druk. 1885. f 2.20, geb. f 2.70.
Kijkjes in onze Oost voor kinderen. 3 stukjes. 1880. Elk stukje met 6 pl. j 0.90.
La Renzoni. Een roman. 1881. f 3.90.
De gesluierde schilderij. 1883. f 3.50.
Waarheen ? 1885. f 1.20, geb.' f 1.50.
Miss Campbell en andere verhalen. 1885. f 3.30.
Hermelijn. 2 deelen. 1885. f 7.410.
112
Romantische werken. 6 deelen. 1885--1889. f 8.40, geb. f 11.40.
Afz. elk deel f 1,90, geb. f 2.40.
T. De Jonkvrouwe van Groenerode. 3e druk.
II. Dorenzathe. 2e druk.
III. De Familie van den Resident.
1V. La Renzoni. 2e druk.
V. Nazomer. 2e druk.
VI. Fernand. 2e druk.
Het Land van Walter Scott. Herinneringen, schetsen en legenden uit
Schotland. Met 40 houtgravuren. 1887. f 5.90, geb. f 8.40.
Ontmaskerd. Verhaal voor de jeugd. 1887. f 1.90, geb. f 2.25.
Nazomer. 1888. f 1.90, geb. f 2.40.
Van Slaaf tot Vorst. Historistisch-romantische schets. 2 deelen. 1888. f 5.50.
Portefeuille (ITit de). Twaalf novellen van Apeliotes, Taco H. de Beer,
Mevrouw Honigh-Van Reuth, Melati van Java, W. P. Wolters. Noël
Bazan, Ludovic Halévy, Mark Twain, Sacher Masoch e. a. Met illustratiën•
1888. f 1.50, geb. f 1.90.
De Ring der Grootvorstin. Historische novelle voor de jeugd. 1889. f 1.90,
geb. f 2.25.
Verdwenen. Roman. 2 dlii. 1889. t 5.80.
Warendorf's Novellen-Bibliotheek. No. 2. Freule Lili. 1890. f 0.10.
Rosa Marina. 1892. f 2.90.
De nieuwe Mevrouw Verhooghe. 1893. f 1.90
Prada. -1894. f 2.80, geb. f 3.40.
Hermelijn. 2e druk. 9894. f 1.90, geb. f 2.40.
In eigen Huishouding. 1895. f 1.50, geb. f 1.90.
Herfstdraden. 1896. f 1.90, geb. f 2.40.
In extremis. 1896. f2.-, geb. f 2.50.
idem 2e druk. 1897. f V.v0, geb. f 1.90.
De Freule. 1897. f 2.25, geb. f 2.90.
Vriendinnen. 1897. f 1.90, geb. f 2.40.
Bonte wimpels. Roman. (Guldens-serie. Deel II). 1897. f 1,-, geb. f 1.50.
Twee. 1899. f 2.50, geb. f 2.90.
Het Geheim van het Kasteel. Tooneelstukje. Vrij naar het Duitsch. 1809.
(Tooneelstukjes voor Dames. 1 Serie, No. 2.) f 0.75.
Romantische Werken. Deel 1-12. Bij inteekening van 12 deelen per dl.
f 0.50, geb. f 0.75. Afz. dln. f 075, geb. f 1.-.
Deel I. De jonkvrouw van Groenerode. 1900.
Deel II. Rosa Marina. 1900.
Deel III. De Familie van den Resident. 1901.
Deel IV. Nazomer. 1901.
Deel V. Prada. 1901.
Deel VI. Miliane. (De gesluierde schilderij). 1901.
Deel VII. Verdwenen. 1901.
Deel VIII. Dorenzathe. 1901.
Deel '1 X. La Renzoni. 1902.
Deel X. Miss Campbell. 1902.
Deel XI. Fernand. 1902.
Deel XII. Het kasteel Schlesheim. 1902.
Haar Held. 1901. f 2.25, geb. f2,90.
113
Colibri. 1901. f -1.90, geb. f 2.40.
Tante Betje. Tooneelspel in één bedrijf. (5 d.) (Tooneelstukjes voor Dames,
2e serie No. 3) 1901. f 0.75,
Warendorf's Novellen-Bibliotheek. No. 141. Baby. 1901. f 0.10.
Kinderboeken.
A ngeline's beloften. Een boek voor meisjes met 4 platen. 1897. geb. f 1.90.
idem, 2e druk. 1896. f 1.50, geb. f 1.20.
idem, 3e druk. Op nieuw geïll. door L. W. R. Wenckebach.
1902. Geb. f 1.90.
Bibliotheek voor Meisjes. Deel II1. Eigen Schuld. 1884. f 1.60, geb. f 1.90.
Selekta (Onze). Deel I. 1-1 et Viooltje van St. Germain. 1885. f 1.90, geb,
f 2.25. buiten int. f 2.25, geb. f 2.50.
Bibliotheek (De Nieuwe) voor de Jeugd, onder red. van J. Stamperius.
le serie. Deel III. Johan's avontuur. Eene vertelling uit Indië. Met 2 pl.
1890. f 0.75, geb. f 1.10.
Idem, 2e druk. 1896. f 0.75, geb. f 1.10.
Frits. Een boek voor meisjes. 1900. f 1.90, geb. t 2.50.
Twee Zusters. Een boek voor meisjes met illustratiën van W. van der Nat.
1902. geb. f 1.90. Dit is een herdruk van » IJ rits" in 1900 verschenen.
Motto-Album. 1899. f 0.75, geb f 1.25, in lederen band f 1.90.
MATHILDA (Mej. N. M. C. SLOOT).
Voor God en Koning. Histor. roman. Schets uit 't einde der vorige eeuw.
Met plaat. 1873. f 2.90:
Euphrosyne. Novelle. 1878. f 1.50.
Jeanne d'Arc, 1897.
Verder bijdragezi in de Familiebode, de Huisvriend, Ons Genoegen, de
Portefeuille, Nederland, de Kath. Illustratie, Wilhelmina-Album, e.a.
BETREKKEN.
Het afschuwelijk germanisme betrekken in den zin van 1coopet
of bestellen of laten komen houden zeker velen voor een uitvindsel
van den laatsten tijd. Niemand verwondert zich in Deutsck-Eranzós.
.Taschenb. v. W e s s e 1 y, 6e stereotypuitg. (Tauchnitz 1898) te lezen
b e z i e h e n= faire venir, tirer (des marchaudises).
Maar bij ons moet het toch ook al minstens twintig jaar in gebruik
zijn geweest, althans wij vinden in K r a m e r s , Nouveau
Dict. Héerlandais- francais, sec. éd. par H. W. F. B o n t e (Gouda,
Van Goor 1884) woordelijk het volgende:
b e t r e k k e n (com.) Goederen, koopwaren b—, faire venir, tirer,
prendre des marchandises. Waren van iemand b— se fournir chez
(au auprès de) qn. (de marchandises), prendre ses marchandises de
(ou chez) qn. Zijn wijn uit Bordeaux b—, recevoir son vin de
Bordeaux.
Dat bewijst voldoende, dat het woord wel al veel in gebruik was.
Dat onderwijzers hun leerlingen betrekken, dat weten we echter
eerst sinds kort.
Noord en Zuid. 26s1 e Jaargang.
114
BLOEMLEZING UIT HET WOORDENBOEK DER
NE4DERLANDSCHE TAAL.
Derde aflevering. (Slot.)
Aanteekening. Als synoniemen komen voor aanmerking, noot.
Het woord aanmerkinq, gebruikt in den algemeenen zin van aanteekening,
is een germanisme. Het Hoogduitsch heeft alleen Anmerkung
; wij, die twee woorden bezitten, onderscheiden het een evan
het andere. Aanteekeninq is ruimer dan aanmerking. Elke schriftelijke
opmerking of beschouwing, die . men bij een plaats uit het
werk van eenig schrijver te pas brengt, heet een aanteelcening, hetzij
zij dient tot opheldering van den • tekst, of tot nadere ontvouwing
van het daar gestelde, of wel tot critische toetsing en waardeering.
Maar een aanmerking heet zij alleen dan, wanneer zij strekt om
den tekst naar inhoud of vorm te beoordeelen, hetzij om er de
waarheid of schoonheid van te doen uitkomen, of wel — gelijk
veelal het geval is . — om de gedachte te wederleggen of gebreken
aan te wijzen. Elke (geschrevene) aanmerkinq is dus een aan teekeninq,
maar niet iedere aan teekeninq is een aanmerking. Da Costa
schreef aanteekeningen op Bilderdijks epos, en daaronder zijn schoone
aanmerkingen over de kunst des dichters. De aanteelceningen van
Peerikamp op Horatius zijn veelal aanmerkingen op den overgeleverden
tekst. Een onderwijzer geeft den leerling zijn gebrekkig
Latij nsch opstel met zijn aanmerkingen terug, en raadt hem aan, de
aanteekeningen van Ruhnkenius op Terentius goed te bestudeeren.
Aanteekeninq en het vreemde woord noot worden geheel onverschillig
gebezigd. Men heeft beweerd, dat het gebruik noten wil,
wanneer zij aan den voet der bladzijden, aanteelceningen, wanneer
zij achter het werk geplaatst zijn ; doch dit bloot uiterlijk verschil,
van toevallige omstandigheden afhankelijk, heeft op de beteekenis
der woorden geen . invloed. Het gemelde onderscheid wordt dan
ook niet door het gebruik bevestigd : de aanteekeningen b.v. van
Da Costa op Bilderdijks epos zijn onder den tekst gedrukt.
Aan toonend. Met den klemtoon op de tweede lettergreep is het
een adjectief, doch eigenlijk hetzelfde woord als ádntoonend, tegen.
woordig deelwoord van aantoonen. Alleen in gebruik met het zelfstandig
naamwoord wijs, in den spraakkunstigen term aan toonende
wijs, de vertaling van het Latijnsehe indicativus. De bedoeling van
beide namen was blijkbaar, dat deze vorm van het werkwoord den
115
hoorder of lezer op de werkelijkheid wijst — hem die als 't ware
aantoont en voor oogen houdt, iets, dat wel niet alle zinnen gelijkelijk
geldt, maar toch toepasselijk is op die, waarbij het verschil
met de overige wijzen het sterkst uitkomt, te weten op die hoofdzinnen,
die oordeelen bevatten over tegenwoordige, voor oogen liggende
zaken, of vermeldingen van oordeelen over dingen, die eenmaal
tegenwoordig waren.
Daar de wijzen der werkwoorden niet het werkwoord alleen betreffen,
maar den geheelen zin van het begin af tot het einde toe,
zegt men ook van een zin, dat hij in de aaatoonende wijs staat,
wanneer het daarin voorkomende werkwoord den bedoelden vorm
heeft.
Aanvoegend. Als tegenwoordig deelwoord heeft dit woord den
klemtoon op de eerste, als bijvoegeli k naamwoord, op de tweede
lettergreep. Als zoodanig is het alleen in gebruik met het woord
wijs, in den spraakkunstigen term aanvoegende wijs, die door het
gebruik geijkt is, maar met de beteekende zaak in geenerlei verband
staat. Aanvoegend is de vertaling van het Latijnsche con.
junctivu.s (letterlijk samenvoegend), waardoor een wijs in het Latijn
wordt aangeduid, gedeeltelijk overstemmende met onze aanvoegende,
doch van veel uitgebreider gebruik dan deze. De Latijnsche conjunctivus
komt voornamelijk voor in bijzinnen, dat is in zinnen,
die van een anderen zin afhangen, er ondergeschikt aan zijn;
vandaar, dat zij ook subjunctivus (ondervoegend) genoemd wordt.
Het woord conjunctivus ziet dus op de verbinding van een bijzin
met een hoofdzin. In onze taal echter wordt de aanvoegende wijs
meer in hoofdzinnen gebezigd dan in bijzinnen, en in deze alleen
nog, wanneer zij, als hoofdzinnen voorkomende, toch reeds de aanvoegende
wijs zouden vereischen. Het denkbeeld van aanvoeging of
verbindinq is derhalve aan onze wijs geheel vreemd. Niettemin is
het raadzaam de benaming aanvoegend te behouden, niet slechts,
omdat zij de algemeen gebruikelijke is, maar ook omdat zij, in geen
verband staande met de beteekende zaak, als 't ware een soort
van eigennaam is geworden, die aan de opvatting niet kan schaden:
iets, dat met iedere andere uitdrukking, die wel iets beter, maar
toch nooit volmaakt goed kon zijn, lichtelijk het geval zou wezen.
Daar de wijzen der werkwoorden niet het werkwoord alleen betreffen,
maar den geheelen zin van het begin af tot het einde toe,
zegt men ook van een zin, dat hij in de aanvoegende wijs staat,
8*
116
wanneer het daarin voorkomende werkwoord den bedoelden vorm
heeft.
Aanwandelen. In het Hoogduitsch is wandelen in de beteekenis
van het Fransche se proinener, die aan ons wandelen uitsluitend
eigen is, sedert lang in. de gewone schrijftaal verouderd en door
spazieren vervangen. Het is nog alleen bij dichters en in gewestetelijke
spraak bekend. Maar altijd was dit wandelen veel ruimer
van opvatting dan ons wandelen. Het werd, in verschillende toepassingen,
voor gaan in 't algemeen genomen en ook van levenboze
zaken gezegd, voor sick leicht und langsann fortbeivegen.
Uit deze opvatting van wandeln is de eigenaardige beteekenis van
het Hoogduitsche anwandeln geleidelijk te verklaren.
Door sommige schrijvers hier te lande is deze Hoogduitsche opvatting
van het woord nagevolgd. Inzonderheid van Van der Palm
was aanwandelen in dezen zin een geliefkoosde uitdrukking.
Ondanks het gezag, dat aan een keurig schrijver als Van der
Palm toekomt, verdient toch aanwandelen in dezen zin geen aanbeveling,
en behoort het een germanisme te heeten, met ons taaleigen
in strijd. Wandelen heeft bij ons, - in tegenstelling met het
Hoogduitsch, een zeer bepaalde beteekenis. Het wordt uitsluitend
van personen gezegd en geeft te kennen, dat men langzaam en op
zijn gemak gaat, dat men beweging neemt voor zijn genoegen of
althans met geen ander doel dan de beweging zelf. In aanwandelen
derhalve, van gewaarwordingen, enz. op die wijze gebezigd, wordt
wandelen geheel uit zijn beteekenis gerukt : het grondwoord en de
samenstelling zijn met elkander in, strijd. Het is waar, ook in
andere echt Nederlandsche woorden is dit niet zelden het geval,
wanneer het samengestelde werkwoord een verouderde opvatting
van het grondwoord bewaard heeft. Zoo is b v. voor ons gevoel
de samenhang van aanvanqen en vangen, van aanrechten (opdisschen)
en rechten (rechtspreken) verbroken. Doch al moet men dit dulden
in historisch overgeleverde woorden, die nu eenmaal hun recht van
bestaan hebben, men mag het niet willekeurig invoeren bij het
vormen van nieuwe woorden. Daar komt bij,. dat wandelen bij ons
nooit de beteekenis van het Hoogduitsche wandeln gehad heeft en
dus in die opvatting geen recht hoegenaamd heeft. Aanwandelen,
als overgankelijk werkwoord en in dien zin, is dus inderdaad met
den aard der taal in strijd : het kan slechts strekken om de beteekenio
van wandelen in verwarring te brengen, tot schade voor die
117
bepaaldheid van begrippen, die een eerste vereischte is voor een
beschaafde taal.
Het denkbeeld, dat men door aanwandelen wil uitdrukken, zal
men meestal door bevangen, bekruipen, overvallen, of wel door aankomen,
eigen worden, enz. kunnen wedergeven. Doch al ontbrak ons
een enkele maal het eigenaardige woord, dit zou nog geen reden
zijn om een uitdrukking goed te keuren, die bij ons evenmin te
verdedigen is, als in het Hoogduitsch anspazieren zou wezen.
Aanwezen. Dit zelfstandige naamwoord is niet te verklaren als
de onbepaalde wijs van een samengesteld werkwoord aanwezen dat
nooit bestaan heeft, evenmin als aanzijn. Ten onrechte vindt men
bij Weiland en anderen aanwezen en aanzijn ook als werkwoorden
vermeld. In alle uitdrukkingen, waarin aan met het werkwoord
wezen of zijn verbonden voorkomt, is aan een bijwoord van toestand,
een elliptische uitdrukking, zijn is daar niets anders dan het koppelwoord,
dat de gedachte, door aan aangeduid, met het onderwerp
verbindt. De rok is aan, de schuit is aan, de bal is aan, de lamp
is aan, de kerk is aan, enz. wijzen evenmin op een werkwoord
aanwezen of aanzijn, als b.v. het geld is op, de bui is over, de school
is uit, enz. samengestelde werkwoorden als opzijn, oveïzijn, uitzijn,
enz. onderstellen, of het zeggen : de boom is qroot, de man is rijk
recht geeft tot het aannemen van werkwoorden als qrootzijn of
rijkzijn. Men behoort derhalve, in twee woorden, te schrijven :.
wanneer zal de schuit aan zijn ? toen de kerk aan was ; ik ben
gisteren even *bij u aan geweest, enz. ; en volstrekt geen navolging
verdient Hooft, als hij, Reden. historiën 1196, spreekt van : de
aangeweeste ridderschappe voor : die ter vergadering tegenwoordig
geweest was. Maar in de zelfstandige naamwoorden aanwezen en
aanzijn zijn de uitdrukkingen aan wezen en aan zijn, door koppeling
der beide deden, tot een geheel vereenigd, en daardoor tot zelfstandige
woorden met eigenaardige beteekenis geworden. Op gelijke
wijze zijn ook aanwezend en aanwezig door afleiding onmiddellijk
uit aan en wezen gevormd, evenals b.v. koogdravend, uithuizig, enz.
van de uitdrukkingen hoog draven, uit huis, enz. zijn afgeleid, niet
van een samengesteld Iioogdragen, uitknis of dergelijke.
Aanwezig. Synoniemen aanwezend, tegenwoordig, voorhanden.
De genoemde woorden geven alle het zijn of zich bevinden binnen
een grootere of kleinere ruimte te kennen, en verschillen onderling
hoofdzakelijk door hun toepassing.
118
Aanwezig heeft de ruimste beteekenis ; het wordt, zoowel praedicatief
als attributief, van personen, stoffelijke dingen en tijdstippen
of tijdsomstandigheden gebezigd. Daarop volgt in algemeenheid
tegenwoordig, dat attributief en praedicatief van personen en
tijden, maar liefst niet van stoffelijke dingen, gezegd wordt ; terwijl
aanwezend alleen attributief en van personen, voorhanden alleen
praedicatief en van stoffelijke dingen wordt gebezigd.
Aanwezig kan op een vrij groote ruimte betrekking hebben, en
brengt geen bidenkbeeld mede. Teeenwoorcdiq en voorhanden zien
altijd op een kleinen kring. Teqenwoordiq, op personen toegepast,
onderstelt, dat men aan een handeling, die ter plaatse voorvalt,
deelneemt of deelnemen kan. De leden van een zedelijk lichaam,
die een openbare vergadering bijwonen, zijn aanwezig en tegenwoordig
; van de toehoorders, die geen deel aan de beraadslagingen mogen
nemen, zegt men liefst, dat zij aanwezig, niet dat zij tegenwoorcdig
zijn. De spuitgasten zijn bij een brand tegenwoordig, de
bezetting, in de kazerne geconsigneerd, is in de stad aanwezig, maar
niet bij den brand tegenwoordig. Gerechtelijke handelingen geschieden
in tegenwoordigheid van bepaalde getuigen, terwijl er ook een
aantal nieuwsgierigen aanwezig kan zijn.
Voorhanden, dat alleen van stoffelijke dingen gezegd wordt, geeft
uitdrukkelijk te kennen, dat zij ten gebruike gereed zijn, als 't
ware voor de hand, voor het opnemen liggen. In een winkel kan
een waar niet voorhanden zijn, ofschoon er in het magazijn nog
voorraad genoeg aanwezig is
Aanwezend, dat weinig in gebruik is, stelt een persoon als handelend
voor en nadert dus tot tegenwoordig. Aanwezig ziet eigenlijk
op den toestand, waarin de persoon verkeert en kan dus ook een
geheel lijdelijk bijwonen uitdrukken.
A. M. MOLENAAR.
119
NADENKEND LEZEN.
VI. De Geit en de Bok.
Bij deze dieren denken wij 't eerst aan de grillige sprongen en
de kwaadaardige stooten ; we schuiven de eerste echter alleen op
rekening van het mannetje daar wij wel een woord bokkesprongen
maar geen „geitesprongen" hebben. Daarom zegt men van iemand,
die plotseling een dwazen inval krijgt en daaraan dadelijk gehoorzaamt,
dat hij dwaze of gekke bokkesprongen maakt; wie van kapriolen
spreekt, zegt hetzelfde, want it. capriola, fr. cabriole komt van lat.
Gaper, it. tapra, dat bolt beteekent) en komt er dus volkomen mee
overeen ; vandaar ook fr. capricieus (grillig) en fr. caprice (gril).
De tweede eigenschap van den bok is , dat hij ieder, die hem
nadert voor een vijand aanziet en dreigend op hem aankomt om
hem te stooten, vandaar dat men van onaangename, onvriendelijke
menschen zegt, dat ze bokkiq zijn en alsof daardoor ook hun geheele
voorkomen veranderde, zegt men ook, dat ze de bokkepruik
ophebben.
Ook al gedachtig aan deze eigenschap noemden reeds de Grieken
en later de Romeinen een toestel om door hevige stooten gaten in
stadsmuren te maken of poorten open te stooten stormbok of
stormram; want het mannetje van het schaap heeft ook de zeer
onbeminnelijke gewoonte, dadelijk met de horens klaar te staan.
Onopgelost blijft, waarom het toestel van schuin saamgeklonken
balken, waarop men hout zaagt, de zitplaats van den koetsier en
enkele andere zaken juist bok heeten ; ze lijken niet op het dier
en vertoonen ook geen gelijke eigenschappen. Beter verklaren zich
de namen Spaansche bok en Poolsche bok voor twee folterwerktuigen
uit de middeleeuwen. De geiten en bokken kunnen op een zeer
klein plekje staan, we zien soms een gedresseerde geit op de kurk
van een groote flesch staan, maar ongedresseerd, in de natuur
springt zoo'n dier van een klein stukje rots op een ander, zonder
ooit zijn sprong te missen. De inrichting, die den mensch in diezelfde
houding bracht, maakte hem eigenlijk tot bok, maar werd
bok genoemd : de polsen- en de beenen boven do enkels werden in
ronde holten gewrongen van naast elkaar geplaatste balken of
latten, zoodat de gemartelde de houding kreeg van een bok-, die
op een kleine oppervlakte staat, dit was de Spaansche bok; werden
den gemartelde nog teen- en duimschroeven aangelegd, dan heette
120
dat de Poolsche bok. Waarom Spaansch en Poolsch ? Dat die mar
telingen juist daar onderscheidelijk zijn uitgevonden is althans wat
Polen aangaat, nog niet bewezen. 1 )
De bokkesprong is niet bevallig of sierlijk, wel stijf en 't kan
dus niemand verwonderen, dat men personen, die zich niet los en
gemakkelijk bewegen, met een staven bok vergelijkt.
Vratigheid en snoepachtigheid zijn bekende eigenschappen dezer
dieren en van daar de uitdrukking : hij is er bij als de bok op de
haverkist, d. i. met onbedwingbaren lust, met bijzondere gretigheid
zoekt hij voordeel te behalen, zoekt hij te genieten, zooals een bok,
die op een haverkist losgaat om zich te goed te doen.
In de Germaansche mythologie speelt de bok een belangrijke rol,
het was nl. in de gedaante van dit dier, dat de booze geest, de duivel
zich vertoonde ; de heksen hadden vaak een bok bij zich en verkeerden
vriendelijk met deze hun welgezinde dieren. Grimm geeft
allerlei voorbeelden, waarbij men het woord duivel, dat men niet
graag noemde, door bok verving.
In de Noordsche mythologie werd daarentegen de bok in hooge
eer gehouden, want Thor, de machtigste der Asen, werd steeds
vergezeld of voortgetrokken door zwarte bokken.
Al is 't soms verschoonenderwijze, aangenaam is het niet, als
iemand zondebok genoemd wordt of als zondebok dienst moet doen.
Bij groote vergrijpen, die men bemantelen wil, zoekt men de groote
menigte zand in de oogen te strooien door na lang en uitvoerig
onderzoek door eene „commissie" eindelijk iemand te ontdektken, die
wel . iets verkeerds heeft gedaan er. de eenvoudigste manier om de zaak
„in de doos te stoppen" is, heel deftig te verklaren, dat gebleken
is, dat de oorzaak der klachten is N. N. de man, die nu de schuld
van alles krijgt, die het slachtoffer wordt, de ware zondebok. Hier
hebben we niet aan eenige eigenschap van een bok te denken,
maar aan eene duizende jaren oude godsdienstplechtigheid door
Mozes voorgeschreven op het hoogste van alle Israëlietische feesten
den „Grooten Verzoendag", die werd ingesteld tijdens de Israëlieten
door de woestijn trokken. Het verhaal, dat Leviticus 16 voorkomt
luidt in 't kort als volgt: Op den tienden dag der zevende maand
werd er een vastendag en boetedag gehouden om voor de zonden
van het geheele volk vergiffenis te verwerven. De plechtigheden
1) De benaming Spaansche laars teekent wel het land van oorsprong.
121
volgden elkaar aldus op : de hoogepriester in een wit gewaad gehuld
offerde een jongen stier als zoenoffer voor zich en zijn huis. Met
het bloed van dat dier ging hij naar het Heilige der Heiligen en
sprenkelde daarvan zevenmaal op het deksel van de Arke des Verbonds.
Dan werden er ten zoen voor de zonden des volks twee
bokken naar het altaar voor het brandoffer gebracht en er werd
over hen geloot. Op het eene lot stond „Voor Jehovah" en deze
bok werd geslacht en zijn bloed naar het Heilige der Heiligen gebracht.
Op het lot van den anderen zondebok stond Voor Asasel".
Deze werd de woestijn ingejaagd om daar van honger te sterven.
Asasel wordt gewoonlijk gehouden voor den naam van een boozen
geest, dien men met een zoenoffer moest tevreden stellen. Men
denkt bij dien zondebok, die beladen met de schulden zijns volks de
woestijn werd ingejaagd aan een offerdier, dat de plaats verving
van den zondaar, die eigenlijk zelf den dood verdiend had. Dat
het klassieke woord voor treurspel tragedie letterlijk bokkenlied beteekent,
zal velen vreemd voorkomen. Het begin van het treurspel
of tooneelspel bij de Grieken was een met zekere plechtigheden
voorgedragen lied ter eere van Dionusos (Bacchus), wien de bok
was toegewijd, vandaar dat op de Bacchusfeesten een bok geofferd
werd, dat de overwinnaar bij den worstelstrijd als prijs een bok
ontving, dat er vertooningen gegeven werden , waarbij het koor
bestond uit spelers, die in bokkevellen gekleed waren. )
VII. Het Schaap.
Looveel leelijks als men van den bok zegt, zooveel goeds zegt
men van het schaap ; gebruikt men het woord bok als scheldnaam,
schaap of schaapje is een vriendelijk woord voor hen, die men als
zacht, eenvoudig, beklagenswaardig of .... dom wil aanduiden. In
II Sar. XXIV : 17 noemt koning David zijne onschuldige onderdanen
schapen. Nog liever en zachter en zwakker heet lam of
lammetje. Vgl. Dat arme schaap, die schaapjes van kinderen, dom
schaap (medelijdend), zoo dom als een koe (hoogst ontevreden),
domme gans (knorrig), dom uilskuiken (boos). Bij 't laatste denkt
men aan den uil, die er met zijn groote oogen slaperig en dom
uitziet, maar stellig is de jonge uil, het kuiken van den uil, nog
1 ) Wie een bewijs begeert, vindt het, bij II o r a t i u s , die gewaagt
van carmine qui tragico vilem cei tavit ob hircurn.
122
veel dommer dan de oude, die toch al wat ervaring en levenswijsheid
heeft opgedaan. Het lam is vooral het zinnebeeld van den
geduldig dragenden lij der en als zoodanig komt het woord haast
even vaak in het Nieuwe Testament voor, als het woord bok in
ongunstige beteekenis in het oude. Daar is sprake van „een lam
dat ter slachtbank geleid wordt" en van „een lam, dat stemmeloos
is voor hem, die het scheert". Van daar ook het lam Gods (dat
de zonden der wereld op zich neemt), voor Christus, evenals het
paasekla7n, dus ook offerlam.
Een beklagenswaardige of zwakke verzameling menschen heet
daarom ook kudde of kuddeke, liefst klein kuddeke en gelijk bij de
kudde schapen de herder past, zoo noemt men den geestelijken
leider der geestelijk onmondigen en zwakken hun herder, gelijk
deze van zijne kudde spreekt : de herder der gemeente, pastoor,
pastor, fr. pasteur en de kudde fr. ouailles ) ; daar deze meer over de
zielen dan over de lichamen heerschen, heeten ze ook zieleherders.
Over Herderszangen volge later een afzonderlijk artikel.
Uit wat voorafgaat kan men gemakkelijk den zin van vele spreuken
en spreekwoorden verklaren, waarin het schaap genoemd wordt.
Afzonderlijke vermelding verdient het zwarte schaap. In vele gevallen
is zwart de weinig gewenschte kleur, die geacht wordt ongeluk
te voorspellen ; wat aangenaam, goed, mooi en licht is heet
wit, wat onaangenaam, slecht, leelijk of donker is heet zwart, vandaar,
dat die kleur een groote rol in de heksenwereld speelt, men
denke o. a. aan zwarte katers en zwarte hanen, die óf bij de heksen
behoorden óf zelf heksen waren, die de gedaante dezer dieren hadden
aangenomen. Zooals er nu boeren zijn, die niets willen weten
van roode koeien, menschen van allerlei ontwikkeling, die een hevig
wantrouwen koesteren jegens medemenschen met rood haar, zoo
zijn er zeer velen, die in een zwart schaap iets onaangenaams of
verdachts zien — wellicht is 't bijgeloof (om den boozen geest niet
geheel te versmaden en dus goede vrienden met hem te blijven),
dat de herder er bij zijne kudde licht een zwart schaap op nahoudt;
maar het zwarte schaap in de familie, dat is de verschoppeling, de
man of de vrouw, die met of zonder schuld ter zijde wordt geschoven,
het familie-lid met wie men zich liefst niet inlaat. Die
uitdrukking komt in de meeste talen voor en vindt hoogstwaarschijnlijk
zijn oorzaak in de omstandigheid, dat bij de oude volken
1 ) Van lat. ovicula verkleinwoord van ovis (schaap).
123
de zwarte schapen geofferd werden aan de godheden der duisternis
d. i. die, van wie men weinig goeds verwachtte : Plutus, Proserpina,
Hekate en de Schikgodinnen.
Van „schapen" sprekende zou ook het gulden vlies behandeld
moeten worden maar, zoo noodig, behandelen wij dat in een af -
zonderlijk artikel.
Naar het eentonig geluid, dat de schapen doen hooren, noemt
men het geschrei van kinderen vaak blèren d. i. blc roepen en gebruikt
die uitdrukking zelfs van menschen, die op luiden toon onbeduidende
dingen zeggen.
Ten slotte een woord over een eigenaardige soort volksetymologie
d. i. eene afleiding, die wel schijnbaar recht van bestaan heeft, maar
in werkelijkheid toch niet. De geit heet bij de kinderen, en bij
deze niet alleen, sik en men spreekt zelfs van siklcebok. Wie naar
de reden vraagt krijgt ten antwoord omdat hij een silc heeft !"
Nu is het niet vreemd, dat een gedeelte voor een geheel genomen
wordt. T i t u s bijv. noemt de bewoners van Kreta (I :: 2) luie
buiken, wat wij nog hooren in luibuis of luiwammes, letterlijk luie
wambes of wambeis e. a. van mnl. warome, Ohd. wamba dat buik be -
teekent, vgl. Eng.. wom.b, buik, moederlijf. Op gelijke wijze spreekt
men van een schip bemand met 30 koppen, aan boord wordt gecommandeerd,
als al het volk boven moet komen : al hens d. i. alle
handen, eene stad heeft eene bevolking van 20000 zielen, enz. enz. dit
geldt voor alle menschen, want allen hebben een kop, handen, een ziel enz.
Maar de naam sik geldt alleen voor de geit, hoewel lama, kameel,
drommedaris e. a. ook een sik hebben, maar nooit zoo genoemd worden.
Het is dan ook niet naar den sik , dat het dier zoo genoemd
wordt, gelijk ons duidelijk blijkt uit eene vergelijking met hgd.
In deze taal heet de geit in sommige streken •geiss, maar meestal
ziege en het jong heet zicklein, dat ziege, mhd. zilte, ohd. ziga zal
wel nader met de benaming sik in verband staan, dan het kenversiersel,
dat bij vele dieren, maar ook bij menschen voorkomt en
terwijl er scheldnamen voor menschen zijn, ontleend aan allerlei
soort van eigenaardigheden en gebreken, onhebbelijkheden en gewoonten,
en hoewel zelfs bokkebek (o. a. de naam voor wijlen den
zoogenaamden Burgemeester van de Willemstraat te Amsterdam)
en qeitebaard bekende scheldwoorden zijn, voor een man met een
grootera mond en een man met een leelijken langen baard, sik is
nooit een gangbaar scheldwoord voor een man geweest. P. Q.
124
DE TOEKOMST ONZER TAAL.
„Er is aldus voor de Nederlandsche tnal eene vernieuwing op
handen, wanneer nu maar de revolutionnairen op taalgebied zich
weten te beheerschen en er zich voor wachten even doctrinair te
werk te gaan als de taalleeraars der 18e eeuw, willen zij niet met
het onkruid ook de tarwe uitroeien."
Aldus besluit Dr. J. te Winkel het IVe hoofdstuk van zijne
merkwaardige Geschiedenis der Nederlandsche Taal.
En niet zonder reden wijst de uitstekende taalgeleerde op het
gevaar, dat er bestaat onze taal in den maalstroom der hedendaagsche
letterkundige beweging te zien verdwijnen, juist als men
denkt dat er zich een nieuw leven openbaart.
In landen, waarvan de kultuur de wereld regeert ; . bij natiën,
die voortdurend hunnen invloed door middel van hunne taal zoeken
uit te breiden, zou er niemand aan denken nog te redetwisten
over 't vraagstuk, welk dialect of welke schrijfwijze officiëel zal
gebruikt worden.
Er zijn b v. in Duitschland wel letterkundigen, welke in dialect
schrijven, vooral als zij personen van mindere ontwikkeling en uit
een zeker gewest laten optreden.
Zoo doen Sudermann, Hauptmann, Rosegger en meer anderen.
Maar het zal in niemands brein opkomen, dat de taal van de
helden en de heldinnen van dorpsnovellen of volkstooneelen, hoe
gekleurd die taal ook wezen moge, de Duitsche schrijftaal moet
vervangen. Er zijn wel kleine afwijkingen omtrent de spelwijze
van zekere woorden in Oostenrijk en Zwitserland ; maar dat is
onbeduidend, en iedereen, zelfs de plattelands- novellist, neemt de
Duitsche spelwijze aan, als hij zelf aan 't woord komt.
Doch niet zoo in de Nederlandsche gewesten.
Er bestaat eene Nederlandsche taal en eene Nederlandsche spelling
; die van De Vries en Te Winkel. Dura lex, sed lex. Ondanks
dit, zien wij dat men hier Vlaamsch, elders Hollandsch
schrijft. Daarbij komen dan nog de onderverdeelingen : West-
Vlaamsch, Friesch, Limburgsch enz. ; allen, die in deze dialecten
schrijven, denken dat het zoo _ moet zijn, en men twijfelt er soms
aan, of die schrijvers weten willen dat er eene Nederlandsche taal
bestaat, die hare vaste spelregels heeft en hare geijkte zegswijzen.
Maar, ongelukkig genoeg, die uiteenloopende richting bepaalt zich
125
niet tot de gewesten. Daarbij komen dan nog de talen, welke
sommige schrijvers er op na houden en niet de minste.
Stijn Streuvels in Vlaanderen meent met anderen terecht dat hij
onze taal zal verjongen en verfrisschen door tal van gewestelijke
uiidrukkingen en zegswijzen.
In de kunst-litteratuur is dat uitstekend en iedereen zal dat met
hem beamen ; maar waarom verder voor tal van uitdrukkingen,
die in 't Nederlandsch bestaan, dan ook den geijkten Nederlandschen
vorm niet aangenomen ? Zou dat in iets aan de waarde van een
kunstwerk schaden P
In De Oogst lezen wij : „te her-overdenken, vereenzaming,
eenthoeveel, neveneens, eendelijke, tenden, op een nieuw herbeginnen,
manhoogde, straven, de eerde, eene droefheid beviel hem,
gerochten, rilde" ... enz. Zouden deze woorden en tal van andere
die wij hier niet aanhalen, niet zeer goed door : opnieuw te overdenken,
eenzaamheid, eenige, nevens elkaar, gelijke, aan het einde
van, opnieuw beginnen, , manshoogte, straffen (in den zin van sterken),
de aarde, eene droefheid overviel hem, geraakten, ril" kunnen vervangen
worden.
Denkt iemand dat de kunst van Streuvels er door zou lijden de
geijkte Nederlandsche schrijftaal aan te nemen ?
Zij mogen de vrijheid van den kunstenaar in roepen, of de
noodzakelijkheid van 't gebruik dier woorden om hunne gedachten
beter weer te geven, — dat is een bloot beweren, en op
't gevaar of van door den eenen of anderen ongelikten criticus
uitgescholden te worden, verklaren wij dat zulks hunne werken
ontsiert en zij de Nederlandsche taal in gevaar brengen, omdat
zij, uitstekende kunstenaars, het slechte voorbeeld geven.
Dat gevaar bestaat noch in de Duitsche, noch in de Fransche,
noch in de Engelsche letterkunde en hij, die zich zulke vrij heden
— zelfs al stond hij zoo hoog als de hoogste kunstenaar gestaan heeftt —
zou veroorlooven, zou daar schipbreuk lijden. Men zou het eenvoudig
aanzien als eene kunstenaarsgril, en er de schouders bij ophalen.
Toonen wij nog een voorbeeld, dat van dichter Guido Gezelle.
In eenen zijner dichtbundels achtte hij het noodig in de voorrede
den lezer over de schrijftaal te waarschuwen:
„Natuurlijk zal een Vlaming geen ruw en ongezuiverd Vlaamsch
gaan schrijven, zooals hij 't op straat hoort : zoo schrijft hij niet:
„ten é chee waa" ; maar .,'t en is geen waar" ; ook niet ,,mettak
126
weg was kwaempi" ; maar met dat ik weg was kwam hij."
Dus gevoelde Guido Gezelle de noodzakelijkheid eener overeenkomst
omtrent spel- en zegswijze. Maar deze bestaat in de Nederlandsche
taal. Als men van een Groot-Nederland droomt, waarom
zou men er dan van Duinkerken tot Groningen niet toe kunnen
besluiten, in plaats van Gezelle's taal, de goede Nederlandsche uitdrukkingen
aan te nemen : het is niet waar" en „toen ik weg
was kwam hij."
Wij meenen, dat dit de algemeene regel zou moeten zijn. Als
wij niet begrijpen waarom dit zoo zou moeten zijn, toonen wij dat
wij zijn : kleine menschjes in een klein landje.
Het is nog niet genoeg, dat men ons Nederlandsch gedurig zoekt
te verbrokkelen in tal van dialecten, de nieuwe schrijvers leggen
het erop aan, elk zijne taal, elk zijne spelwijze te gebruiken. Niemand
schijnt nog te willen, dat hem wetten voorgehouden worden.
En dat alles wordt „vrijheid" geheeten. Goethe heeft eens gezegd:
„ ... das Gesetz nur kann uns Freiheit gebeu". Doch naar zulke
vermaning schijnt niemand meer te willen luisteren.
Ja, er is gevaar dat men het onkruid met de tarwe zal uitroeien,
om met Dr. J. te Winkel te spreken. Als er maar geen anderen
onzen akker, met tarwe en onkruid samen, komen omkeeren om
er een ander gewas te zaaien !
Dat is sedert lang 't geval in Vlaanderen ; en 't is misschien
onze eigen schuld, dat wij zoo diep gedaald zijn. Waren wij in
zake van taal niet zoozeer zigeuners ; hadden wij maar wat meer
eerbied voor de taal, die wij hebben aangenomen, de toestand zou
nu misschien gansch anders zijn.
En wij meenen dat men in 't Noorden ook begint die wegen te
bewandelen.
't Zijn nieuwe wegen, ja ; maar gevaarlijke wegen ! Men onthoude
het.
Doornik. OMER WATTEZ.
NASCHRIFT.
De schrijver meent, dat men in het Noorden ook die nieuwe gevaarljke
wegen begint te bewandelen. Het is niet zonder grond,
dat hij dit meent, een zeer groot deel onzer zoogenaamde fraaie
letteren kan niet anders dan onze taal bederven, van onze taal maken
een mengelmoes van dialecten. bargoensch en taal der achterbuurten.
127
We hebben, willen we ongestoord de kunstwerken, (volgens hunne
recenseerende of liever annonceerende vrienden alle zonder onderscheid
meesterstukken) der laatste vijf jaar te kunnen genieten,
degelijke studie te maken van den woordenschat der verschillende
dialecten van ons land, van de taal der achterbuurten, plat-Amsterdamsch
en derg., van de Amsterdamsche of Nederlandsche dievetaal,
van het Bargoensch (de taal der lagere standen onzer Israëlitische
landgenooten), van verschillende dialecten in België, van de taal
der middeleeuwen, waarvan eenige woorden met zorg door enkele
Vlaamsche schrijvers worden te pas gejaagd, als waren ze bang,
dat zij te gauw verstaan zouden worden en dan ... en daar begint
de moeieljkheid, van de woorden uit onbekende streken en onbekende
tijden, die deze of gene tusschen zijn anderen taal-hutspot
heenstrooit.
De eerste hulponderwijzeres de beste, die naar Indië gaat ver
, spilt papier en inkt om ons het leven in Indië te beschrijven, hoewel
we met dergelijke beschrijvingen al tot walgens toe zijn vervolgd
gedurende minstens dertig jaar. En als de juffrouw drukte
heeft, dan is dat soesah en als ze hoofdpijn heeft zoekt zij geen
geneesmiddel maar een obat en als ze honger heeft komt er niets uit
de kast maar uit de dispens en al die aanstellerij heet locale kleur."
Zonderling genoeg schrijven die naar Indië vertrokkene of uit
Indië teruggekeerde auteurs gewoonlijk de vertaling van de Maleische
woorden aan den voet der bladzijde, ten bewijze, dat het
Hollandsehe woord er wèl is ; maar waarom gebruiken zij het dan
niet. Soms wordt ons een heele volzin in 't Maleisch gegeven,
zooals een bediende dien heet gezegd te hebben, maar de heer of
de vrouw des huizen geeft haar wederwoord in het Hollandsch
hoewel hij of zij toch stellig ook Maleisch gesproken heeft.
Waarom moest nu dat eene zinnetje niet in het Hollandsch.
Wat echter in praatjes over Indië voorkomt is eene kleinigheid
vergeleken met de grootste helft der romans en novellen in Nederland
verschenen. H e y e r ni a n s schreef in De Gids een stuk,
grootendeels in 't Joodsch-Bargoensch met een voorraad voetnoten,
ter vertaling der technische termen, vakwoorden of hoe zal men ze
noemen, die samen een boekje konden vormen. Maar waarom?
Hij wil de menschen laten spreken zooals ze dat werkelijk doen --
best, maar dan is dat ook uitsluitend lectuur voor menschen wier
moedertaal dat is. Erger nog maakt het Q u e r i d o met Levens.
128
gang een boek in twee dikke deelen, half in 't Joodsch-Bargoensch,
half in diamantwerkers plat-Amsterdamsch. Er zullen niet veel
menschen zijn, die deze twee delen vlot lezen, de schrijver heeft
echter alleen op dàt publiek gerekend, want hij heeft geen vertalingen,
wat ook niet aanging, want dan had hij nagenoeg het
heele boek moeten vertalen.
Men schreeuwt ons sedert enkele jaren doof met „Groot-Nederland"
alsof wij Groot •Brittannië en (Groot) Rusland naar de kroon
zouden steken en dat terwijl wij door allerbespottelijkste aanbidding
van alles wat uit den vreemde komt, in de rij der volken steeds
kleiner en onbeduidender worden,
Maar althans op taalgebied wil men — zooals 't heet — groot
worden ; Nederlandsch eene Wereldtaal ! zoover zijn we nog niet,
maar we zijn op weg en wat doet men nu om dat ideaal te verwezenljken
P
Wie van die grootnederlanders heeft éen stap gedaan om de Regeering
er toe te brengen, dat Nederland voor de moedertaal doet,
wat Duitschland, Frankrijk en Engeland voor hunne taal doen n.l.
door geld en aanmoedigingen zorgen, dat er flink onderwijs in de
moedertaal wordt gegeven, overal waar landge*nooten wonen?
Wie van die grootnederlanders heeft ooit zoo als de heer 0 m e r
W a t t e z deed, gewezen op den eersten eisch daartoe eenheid van
taal?
Het tegendeel is waar ! De zwaarst met grootnederlanderigheid
bezochte man, dr. Kiewiet de Jonge heeft ons op het congres te
Nijmegen op gezellige bijeenkomsten zoowel als op 't feestmaal
zeeziek gemaakt met verzen of hoe moet men ze heeten, in het
patriotisch, de eigenaardige taal van Zuid-Afrika, die onbeholpen
en als de stamelende taal van -een kind, heel geschikt is voor huisen
veldgebruik, maar voor niets dat op kunst lijkt.
Toen het Handelsblad een dertig jaar geleden de eerste proeven
van dat taaltje en van de spraakkunst daarvan, bekend maakte,
hielden de meeste Nederlanders dat voor een grap.
En toch, we zagen reeds romans en novellen verschijnen in ' de
taal der onsterfelijke gedichten „Van Oom Jan wat versies maak."
En dat is voor velen een uitkomst!
De markt vraagt steeds naar wat nieuws!
En 't was een uitkomst voor velen, dat er hier en daar een stuk
proza uitkwam doorspekt met allerlei dialectwoorden en in tegen129
stelling van de dorpsnovelle, die het goede en het dichterlijke zocht,
bij voorkeur het leelijke en ruwe, het schokkende en het vieze, of
het walgeljjke en misdadige hoe uitvoeriger hoe liever beschreef.
Maar ze zijn nu zoover, dat de concurrentie gevaarlijk wordt,
want zij, die geen fatsoenlijk Hollandsch kunnen schrijven , gaan
toch ijverig aan 't werk en schrijven achterbuurtsch ; wat het meerendeel
van Nederland niet verstaat.
Nu begint de concurrentie onderling en is 't maar de vraag,
wie in die straattaal de vuilste geschiedenissen weet te vertellen
de grofste woorden kan gebruiken, de brutaalste dingen kan zeggen.
Ook daarvan heeft het grootste deel onzer lezers _ geen kennis —
waarom zou men niet eens een roman gaan schrijven in de taal
der polderjongens, bijv. onder den titel „Van ongeklepte petten,
een polderjongens-roman". Dat zou tusschen Haagsche en Amsterdamsche
romans prachtig uitkomen. In een voorrede kon de kun.
stenaar vertellen, hoe hij vier maanden als polderjongen had dienst
gedaan en enkel historische feiten mededeelde. Polderjongens lezen
niet ! Maar wèl zou dat (behalve naar onze meening) moeten
strekken tot uitbreiding van ons taalgebied!
Groot-Nederland ! Zoo heet ook ons nieuwe tijdschrift, waarop
wij in de Boekaankondiging terugkomen. Zal dat zoo voortgaan
met alleen stukken te geven in eene taal, die door ieder Nederlander
gelezen en verstaan wordt ? We hopen het.
Maar naast mij ligt ook de eerste aflevering van Vlaanderen!
En dat zal toch ook moeten meewerken aan uitbreiding van taalgebied,
dus aan eenheid van taal !
Maar het proza in deze afl., de kroniek uitgezonderd, is - voor
geen Noord-Nederlander zonder de allergrootste inspanning en met
behulp van en dialektikon te lezen, en wat komt er van kunstgenot,
als 't kunstwerk in eene onverstaanbare taal is geschreven ! En ik
ben innig overtuigd, dat er ook in Zuid-Nederland lezers en schrijvers
gevonden worden, die het proza in Vlaanderen ook niet zonder
eenige inspanning lezen.
Vooruit mijne heeren, gij moet het verder brengen, aan den arbeid,
geeft ons novellen in de taal van den piskadodder en het
tirlwiwietje in het schoon en heerlijk Westvlaamsch ! Gij wilt u de
onsterfeljkheid en veel honorarium verwerven, met novellen in
Bene taal die zeer weinigen kunnen lezen, Wesívlaamseh, dat verstaat
niemand. En komen er te veel Westvlaa sche novellen, dati
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 9
130
blijft u nog het Flamand de Trance over, de omstreken van Duinkerken
leveren u de stof.
En wat lezen we verder in de eerste aflevering ? Dat A. G. met
bijzondere instemming de woorden van G e o r g e E e k h o u d
uit den Mercure de ïrance aanhaalt, waarin deze beweert, dat de
Belgische schrijvers, die Fransch schrijven geen toekomst hebben,
tenzij zij het zoover brengen, dat ze ook in Frankrijk gelezen
worden; maar dat de Vlaamsche schrijvers niet beter kunnen doen,
dan vlijtig het Vlaamsch te beoefenen, hun taal steeds beter en
beter te schrijven, zoodat zij zich rechtstreeks kunnen richten tot
hunne taalgenooten in Nederland , in Indië en in Zuid-Afrika.
Welnu ik kan ter wille van de taal en van de wetenschap met
genot dagen arbeiden op een ouden tekst in een eeuwenoud boek,
regel voor regel bestudeerend, of staren op een verbleekt manuscript,
dat woord voor woord en zelfs letter voor letter moet ontraadseld
worden, maar aan kunstgenot valt voor mij niet te denken,
hier bij Stijn Streuvels en Herman Teirlinck in eene taal,
die mij noodzaakt telkens naar De Bo te grijpen, vaak met de
treurige ontdekking, dat dit woord toevallig bij De Bo ontbreekt.
Nu is 't nog half te verdedigen, dat de schrijver, waar hij
personen sprekend invoert, laat spreken in 't dialekt van de streek.
Maar waartoe moet de schrijver dat zelf in zijn verhaal ook doen.
Ik betwijfel of er een auteur schrander en eerlijk qenoeg is om dat
te zeggen.
Hoe 't zij, ik versta de taal dier stukken niet, niet zóo, als men
een taal moet verstaan, om een in die taal geschreven kunstwerk
te genieten. En zou men inderdaad meenen, dat de Nederlanders
aan deze en aan gene zijde . van den Oceaan, dat taaltje zouden
lezen ? En toch is daar op gerekend, anders had men dat tijdschrift
in België laten uitgeven. Of moet wellicht Nederland en
Indië worden geannexeerd, zoodat wij allen dat taaltje spreken en
schrijven ? Maar welk ? Dat van Streuvels of dat van Teirlinck ?
Of van Guido Gezelle ? Of van den een of anderen West-Vlaming?
De mannen, die steeds als de beroemdsten der Vlaamsche Beweging
genoemd werden, hebben de taal van Van Lennep en Bosboom-
Toussaint, van Bilderdijk en Da Costa geschreven.
Zie Van Beers, Heremans, Rogghé, Serrure, Willems; Sleeckx,
v. d. Cruysse, Vuylsteke, Paul Fredericq, Max Rooses, Julius Obrie,
(ittée, Omer Wattez, Anton Bergman (Tony), Pol de ]font, de
131
Cock en zeer vele anderen ! Is dat schade voor de Vlaamsche zaak ?
Of wordt die het best gediend door particularisme ? Toen de West-
Vlamingen er voor streden heette het verkeerd en nu, nlu zoovelen
er een afzonderlijk taaltje op gaan nahouden?
De taal van Nederland is ook die van de Nederlanders in Oosten
West-Indië en van de best onderwezenen in Zuid-Afrika. Zou
er soms iemand zijn, die zich Paul Kruger kon voorstellen een
boek lezende in dit met studie zoo sterk mogelijk dialektiscti gekleurd
taaltje, wat we hier in Vlaanderen vinden ?
Zou er iemand zijn, die zich verbeeldde, dat Nederland en zijne
koloniën zich aan den arbeid zouden zetten om die taal te leeren,
ten einde de werken daarin geschreven, te verstaan?
Ik zou wenschen, die schrijvers te hooren spreken, ik betwijfel
of zij spreken zooals ze schrijven ; ik houd het er voor, dat zij een
taaltje schrijven voor deze gelegenheid gemaakt, alleen .. , om
wat anders te geven dan anderen en de aandacht te trekken.
TACO H. DE BEER.
Antwoord aan den Heer W. B. te S.
Verzoeke verklaring van dezen zin uit de Kleine Geschiedenis
der Nederlandsche Letterkunde door R. K. Kuipers, bl. 5: „Het
waren de Teutonen , die aan de poorten der Alpen klopten, en hoewel
zij het onderspit dolven in den slag tegen Gajus Marius, volgden
hen later hunne stamgenooten op den voet, die het weidsche
gebouw der wereldbelieerschers deden instorten en de puinhoopen ge.
bruikten om trotsche kathedralen en heerlijke paleizen te stichten,
waarin een nieuwe godsdienst gepredikt, Bene andere wereldbeschouwing
gehuldigd werd."
Vragen : „Konden de Teutonen wel aan de (poorten der Alpen?)
kloppen ? Waa"rom deden ze dat ? Opdat de Romeinen de Teutonen
binnen zouden laten ? Wat gebouw is ingestort ? Het Romeinsch
bestuur ? 't Rijk ? Maar van de puinhoopen zijn kathedralen en
paleizen gesticht !"
De aangehaalde hoogdravende (of liever bombastische) zin beteekent
: De Germanen hebben het Romeinsche rijk omvergeworpen,
andere rijken gesticht met een anderen godsdienst en een andere
wereldbeschouwing. De Teutonen begonnen den aanval , maar
werden door G. Marius teruggeslagen.
a*
132
De poorten der Alpen . = de passen, toegangen over de Alpen,
vergeleken bij poorten in de wallen om een stad. Vermoedelijk
hebt ge bij de uitdrukking alleen gedacht aan „de poorten van een
stad", alsof de Alpen bij een stad vergeleken werden. Zooals ge
ziet, worden de Alpen vergeleken bij de muren om de vesting Rome.
Ge denkt bij „aankloppen" toch niet altijd aan letterlijk aantikken,
hoorbaar slaan op een houten of ijzeren deur ? Vgl. „Als
ge moeilijkheden ontmoet bij uwe studie, klop dan gerust bij de
Redactie van Noord en Zuid aan". — De bedoeling is natuurlijk:
de Teutonen beproefden over de Alpen Italië binnen te dringen.
In 't jaar 102 v. C. werden ze te Aix in Z.-Frankrijk totaal verslagen.
--
Voorliefde voor klinkende beeldspraak verleidt heel licht tot het
zeggen van dingen die men niet precies kan verantwoorden. Daarom
is het altijd veiliger voor een gewoon mensch, die zijn beeldspraak
niet tastbaar voor zich ziet, een eenvoudigen, en daardoor
waren, waarheidlievenden, stijl te schrijven. Is dus zoo'n gezwollen
stijl altijd af te keuren, dubbel veroordeelenswaard is hij in een
beknopt leerboek , en driebubbel in een kleine geschiedenis der
Letterkunde ! ... .
Het weidsche gebouw dat instortte, is het Romeinsche Rijk met
zijn eigenaardige instellingen, zijn bestuur enz. Dat Rijk, dat Bestuur,
die Staatsinstellingen kunnen alleen oneigenlijk met een gebouw
vergeleken worden ; de „puinhoopen" daarvan zijn allerminst
geschikt om er kerken of paleizen van te bouwen (zelfs geen v luchtkasteelen"!).
De kathedralen zijn of van baksteenen of van marmer
opgetrokken. In deze beeldspraak worden figuurlijke en eigenlijke
beteekenissen dooreengehaald, en dus deugt ze niet.
Bedoelde de schrijver, dat de christelijke kerk en de latere maatschappij
. groote brokken Romeinsch leven, Romeinsche denkbeelden
enz. in zich hebben opgenomen, -- dan zou men daarover nog
kunnen twisten, maar in ieder geval had men het recht te eischen
dat de schrijver zin meening duidelijk zei ! --
Het zinnetje maakt ook om een andere reden een zonderlingen
indruk. 't Is waar, dat de Teutonen de eerste Germanen zijn geweest
die storm geloopen hebben tegen 't Romeinsche Rijk. Maar
als men weet dat het Teutoonsche gevaar in 101 v. C. volkomen
afgewend was, en het nog vijf en driekwart eeuw ruim moest
duren voor Odoaker zioh Koning van Italië noemde ; dat in die
133
zes eeuwen juist dat Rome bloeide waarmee we in de Letterkundige
geschiedenis rekening moeten houden, — dan denken we bij
dat vooropstellen der Teutonen aan Poots Jacoba, als ging Rome
wel graag weer henen nog voor het was verschenen!
SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
Ivo.
Opgave. Bestudeer, zonder de volgende vragen en aanteekeningen
in te zien, het gedicht (met Starings Aant.) 1 ) ; geef daarna zoo
goed mogelijk het verhaal weer ; en vergelijk daarna de laatste
opgave.
De titel luidt : „Ivo of Aken vermeesterd" enz. Zoo'n dubbeltitel
was toen in de mode, vgl. eenige titels van drama's : De dood
van Rolla of de Spanjaarden in Peru ; Aballino of de groote
Bandiet ; Robert of de Struikroovers ; en titels van romans als:
Lodewijk van Landen, of de twee Bronnen, Karaku, of de Kamschatdaal
in Parijs. -- Niemand leest tegenwoordig een van dit
vijftal meer, tenzij gedwongen, bijv. door een examen ; doch „Ivo
of Aken vermeesterd" wordt nog steeds met genoegen bestudeerd!
de
1iMen vgl. behalve Wagenaar, door St. aangehaald. het volgende uit
) Men der Nederlanden door E. van der MaatenI 10)6 :p Dae psa uhsad
Frederik II vervallen verklaard van zijne Keizerlijke waardigheid, en den
landgraaf van Thuringen tot Roomsch Koning doen verkiezen ; doch deze
overleed in 1247, en nu viel het moeielijk een ander in zijne plaats te
vinden : ook de graaf van Gelder en de hertog van Braband wezen voorzigtiglijk
de keizerskroon van de hand. De laatste echter beval den paus
zijn ,longen neef den graaf van Holland, aan, en deze werd dan ook tot
Roomsch Koning gekozen. Nadat Willem te Keulen op eene plegtige wijze
tot ridder was geslagen, en het bewind over Holland aan zijnen broeder
had opgedragen, ondernam hij het beleg van Aken, de krooningsstad, die
nog in de magt was van Keizer Frederik. Deze vorst, die zich gedurende
zijne lange regeering als een uitmuntend bewindsman heeft doen kennen,
had nog een geduchtere aanhang in Duitschland, en al de invloed van het
geestelijke opperhoofd was noodig, om eene voldoende krijgsmagt onder
Willems vanen te brengen. Toen de Nederlanders, die het kruis hadden
aangenomen, van hunne gelofte ontslagen werden, zoo zij Aken hielpen
veroveren, stroomden niet alleen Friezen, maar ook talrijke scharen uit
andere gewesten naar .'s konings leger, waaronder ook de hertog van
Braband en de graaf van Gelder, en er kwam een leger van tweemaal
honderdduizend man (!) voor Akens muren bijeen. Moedig verdedigden de
burgers de stad ; schoon gebrek hen kwelde, gaven zij den moed niet verloren,
totdat de Friezen, den stroom afdammende, de stad geheel (?) onder
water zetteden. Toen - waren de belegerden genoodzaakt zich over te geven,
en Willem I[, graaf van Holland, werd den len November des jaars 1248
te Aken plegtig tot Koning gekroond." Koenraad vluchtte naar Italië.
Willem huwde met de dochter van den machtigen hertog van Brunswijk
en Lunenburg, in 1254 stierf Koenraad. Willems aanhang was - zoo groot
geworden, dat hij ernstig over de reis naar Rome dacht, maar eerst wilde
hij even de West-Friezen bedwingen, met het bekende gevolg.
134
Het gedicht behoort gerangschikt te worden onder de historische
verhalen, tegelijk met .... Noem er, zooveel als ge van Staring
kent ! De historische (dichterlijke) verhalen zijn tegenwoordig,
evenals de historische romans, bij sommigen uit de mode, en vervangen
door „Haagsche" of „Aarlanderveensche" of ... ,,psychologische"
: als ware dat een tegenstelling ; alsof men goede historische
romans kon schrijven zonder kennis, zonder vrij wat diepere
kennis van psychologie dan menige schrijver van zielkundige raadsels
(en welke raadsels !) blijkt te bezitten... .
We dwalen af, zouden het niet hebben over Quo Vadis bij v.,
--waarvan ik, tusschen haakjes, de lectuur van alle candidaathoofdonderwijzers
ten zeerste aanbeveel ! -- zelfs niet over de
psychologie in Starings verhalen, waarover men iets kan vinden
in het nog altijd zeer bestudeerens-waarde opstel van Potgieter
over Staring (Kritische Studiën I 129 —187).
„Ivo" is dan een historisch verhaal, -- uit de Middeleeuwen.
Van een romantisch dichter als Staring verwacht men niet anders,
want de romantici voelden zich allen sterk tot de Middeleeuwen
aangetrokken.
Lees nu eerst in de reeds meer aanbevolen Beknopte Stijlleer
van W. H. Hasselbach (bl. 99 v.v.) iets over „klassieke, romantische
en moderne poëzie". Vgl. ook Doorenbos, Handl. tot de
Gesch. der Letterk. II 415: „Het karakter (van de rom. school)
is vooral in het hartstochtelijke en mystieke gelegen. Tegenover
de kilheid en deftigheid van het versleten Fransche klassicisme"
[kunt ge hier eenige voorbeelden noemen ?] bracht de Romantiek
weer leven in de letterkunde. Meestal werden de onderwerpen
uit de Middeleeuwen genomen ; in allen gevallen werden geweldige
gebeurtenissen bij voorkeur opgezocht. Het afgrijselijke schokte
het meest, en zoo werd meermalen het leelijke boven het schoone
gekozen. Gruwelen toch zijn aanlokkelijker voor den slechten"
[pas op, er is hier sprake van een slechten !] „romanticus, dan de
edelste daden. In 't wezen der zaak is de Romantiek slechts een
terugkeer tot de natuur, die door de z..q. klassiek verkunsteld was,
en in dit opzicht kwam men daardoor weer op den echt Griekschen
weg. Het wilde, woeste, duistere en mystieke beviel aan
de Germaansche gemoederen echter meer dan de helderheid der
Grieksche dichters". — Deze aant., die vooral de overdrijvingen
der romantische school tegen 't licht houdt„ herinnert aan Busken
135
Huets geestige uitspraak, dat Staring „de ' Muze der Romantiek
lachende omarmde'', of anders : „Hoewel een vereerder der middeneeuwen,
Staring is haar speelbal niet geweest". --- Wie iets meer
over het streven der Romantici wil weten, verzuime niet te lezen
de bij uitstek leerzame voorrede van Victor Hugo voor zijn Cromwell:
het „Program", de „Artikelen des Geloofs" der Romantici,
hun Standaard, met stevige vuist geplant. (In de kleine uiig.
Laurent Bruxelles { 1834 pp. 25, 30, 33, 41, 47, 48, 92, 93, 109,
552 enz.) —
Als goed dichter, die concreet, die tastbaar ziet, wat wij gewone
stervelingen vaag voelen, individualiseerde Staring wat hij las
omtrent het afdammen der Worms of Wurm, de bijrivier van de
Roer, die door Aken stroomt. Wij lezen dat vermoedelijk de
Friezen op de gedachte kwamen Aken door water tot de overgave
te dwingen. De dichter Staring ziet, welke Fries dat gedaan
heeft, hoe en waarom hij dat doet, hoe juist hij op die gedache
komt en haast raoet komen. Voor hem leeft, herleeft de geschiedenis.
Daarom vragen de lezers in de eerste plaats : zijnde opgevoerde
personnages menschen, geen marionnetten, maar menschen die
voelen en spreken en doen als wezelf ? Aan u de taak, te bewijzen
of te betoogen, dat Ivo geen ledepop is.
In de tweede plaats vragen we ; is de historische kleur bewaard?
M. a. w. zoek alle gegevens bij elkaar, waaruit blijkt dat de geschiedenis
in de Middeleeuwen speelt.
Verkoren -- gekozen. Noem meer voorb. van de wisseling van
s (z) en r. [Wie er meer over lezen wil, zie Franck Mitteln.
Grammatik, § 99 en 100.]
Verkiezen — kiezen. Het eerste is synoniem met : de voorkeur
geven aan, het tweede met : aanstellen, benoemen, maar ook
met : uitzoeken, uitkiezen, schiften. Opmerkelijk is het gebruik
van verkiezing naast - kiezen en gekozenen. „Op den dag voor de
verkiezing vastgesteld, kiezen de kiezers de leden van de Tweede
Kamer. De •gekozenen leggen later den eed of de belofte af."
(Niet : de kiezing, verkiezen, verkiezers, verkozenen.) Vreemd
klinkt daarom de eerste regel van J. v. Lenneps Paradijsroos;
„ Verkies, Dorothea ! 't staat nog in uw macht. J Den luister van
't zonlicht voor d' eeuwigen nacht : Vermaak en genoegen voor
pijn en verdriet : En huldig den keizer, die 't kiezen u liet. --
136
Aanstellen, kiezen en benoemen hebben tot gemeenschappelijke
beteekenis : ter vervulling van eenig ambt bestemmen. Maar wat
is het verschil ? (Vgl. Weiland en Landré, Wdb. der Nederd. Syn.
I. 55.)
Vs. 1--5.
De „expositie", kort en bondig, zooals St. altijd in zijne inleidingen
is : Ivo, ongehuwd Friesch edelman, zonder bezigheden,
trekt de wereld in. Dit zoo klakkeloos, uit verveling, op avontuur
uitgaan, heeft iets middeleeuwsch ; hoe Verveling als huisgenoot
op vele adellijke sloten zat, kan men lezen in Busken Huets Land
van Rembrandt (weer een boek, dat iedere candïdaat-hoofdonderwijzer
moet lezen). Lancelot, Walewein, Percival enz. enz. deden
in den grond der zaak niet anders dan Ivo. — Toch hadden we,
na de lezing van V. d. Maaten (zie hiervoor b1. 133) eerder verwacht,
dat Ivo „het kruis had aangenomen". Ook dan had hij
door Juta's oogen in Aken „vastgekeerd" kunnen zijn.
Vs. 1. hoe zoudt ge dezen zin (in de zinsontleding) benoemen ?
Vs. 3. Vocht als adj. tegenwoordig in onbruik, except bij de
dichters. — Dalen, oneigenl. gebruikt voor vlakten. De eigenlijke
beteekenis zou hier vreemd klinken door qebrek aan het verwante
contrast. — Wat beteekent dit laatste ?
Vs. 5. Moorkop, niet — paard met zwarten kop, maar : zwart
paard. -- Uitlandsch, ongewoon voor : buitenlandsch. Meestal (maar
hier niet) is uitlandsch syn. met : vreemd, wijl komend uit het
buitenland. Een uitlandsche plant. Tegenstelling : inlandsch.
Buitenlandsch heeft tot tegensi. binnenlandsch. (Opm. Een van de
hulpmiddelen om het onderscheid tusschen synoniemen op te sporen,
is het zoeken der juiste tegenstellingen. Vgl. een lange, een
groote man — een korte, een kleine man — dus : lang en dun,
groot en forsch, -- no. 1 groote lengte, no. 2 alle afmetingen
groot.)
Vs. 6--10.
't Voorloopig doel der reis, dat Ivo als goed vaderlander doet
kennen.
Vs. 8. Den Held = Charlemagne. -- Over het onwaarschijnlijke
van het waslicht uit vs. 10 zie St.'s eigen aant. In hoever
Ivo als goed Fries reden tot dankbaarheid had, blijkt ook uit het
volgende : Sedert (785) hebben de Friezen zich rustig gehouden,
137
en geduldig de Frankische heerschappij gedragen, die Karel de
Groote dan ook staatkundig genoeg was hun niet te zwaar te
doen drukken." [Ge ziet natuurlijk dat deze zin verkeerd is gebouwd
!] „Zij moesten het Christendom aannemen, eenen bisschop
ontvangen, en de tiende aan de geestelijkheid betalen, doch waren
voor het overige vrij van schatting, en de Frankische gezagvoerders
moesten regt over hen uitoefenen naar de oude landswetten
van Friesland, die Karel in schrift liet brengen, waardoor deze
belangrijke gedenkstukken aan de vergetelheid zijn ontrukt. Bovendien
werd hunne nationale fierheid gevleid door den titel van
vrije lieden, dien Karel hun gelaten heeft, naar het schijnt, als
eene belooning voor gewichtige diensten, hem door de Friezen,
die hij in zijn leger had, op eenen togt naar Rome bewezen."
(V. d. Maaten t. a. p I 38.)
Vs. 10. Aan. of op 9 't Gebruik van aan zou kunnen doen
vermoeden dat aan het Keizerlijke graf" een voorwerp was. Wat
is het dan wel ? -- Offeren is regelrecht uit het Latijn overgenomen,
natuurlijk eerst door de Roomsche geestel — kheid. 't Lat.
offere = ob (tegemoet) + ferre (dragen), dus == opdragen aan,
aanbieden. Wij voelen nog altijd min of meer het verband tusschen
't woord offeren en de Kerk. In 't Fr. (offrir) voelt men
dat verband niet. Waarom niet ? Omdat niet de kerk het woord
in 't Fr. heeft doen inburgeren. --- Over den invloed der beide
kerken, Roomsch zoowel als Dordtsch, op de taal, zijn interessante
dingen te lezen in het ook vroeger aanbevolen boekje van Prof.
Verdam, Geschiedenis der Ned. Taal.
Vs. 11-18.
Ivo brengt het wel tot Aken, maar komt niet weer zoo gemakkelijk
thuis.
Vs. 11. Druk op wat : om het toegevende van den zin uit te
laten komen.
Is den weg langs" hetzelfde als langs den weg"?
Vs. 12. Den geldbuil in de hand" : bep. van middel, eigenaardigé
constructie.
Vs. 18. „Twee valmen lang" : vroolijke overdrijving van de
wel groote lengte der offerkaarsen. -- Naar advenant . in overeenstemming,
in evenredigheid met het vorige, een bijwoordel,
138
uitdrukking aan het oudere Fran sch ontleend [toen men nog
advenir zei] en alleen in gemeenzamen stijl in gebruik.
Vs. 16 en 17 vormen een samengetrokken zin, die zonderling
klinkt doordat het werkwoord niet in beide zinnen in dezelfde
wijze staat. In welke twee wijzen staat was dan ? — De vraag
of zulke constructies geoorloofd zijn, wordt verschillend beantwoord.
Het beste voor ons is : ze in eigen proza te vermijden.
Vs. 20-33.
Ivo tot over de ooren verliefd op Juta.
Vs. 20 : „ Dat Ivo's hart doorstraalde". Goed gezegd, want dat
hart, eerst kil als „Vrieslands aochte dalen", stond nu geheel in
lichte laaie. Las en herlas" : in dat herlezen school juist het
gevaar. Druk daarom bij het lezen op dat woord en wacht, aarzel
even tusschen „en" en „hèrlas". — Palen = ontbreken, zie vs. 200:
„Geen laafnis faalt den Reiziger -- Geen kráchtherstellend maal
(bl. 216 Fohi). Alleen de schenkster faalt (De twee Bult. 371).
Meestal = te kort schieten, in gebreke blijven, het voorgestelde
doel niet treffen. „Doe in alles slechts uw plicht, en de uitkomst
zal niet falen." — Een ander ongemeen synoniem van ontbreken
dat ook eenige keeren bij Staring voorkomt is ontstaan : Schoone
Nimf ! ontsta mij niet : Tooi mijn Leven en mijn Lied (bl. 227).
Laat bloedige helden de lauwer ontstaan" (bl. 229 Het kleine
veiligst). En liet, bij 't hachlijk stuk, zijn hulp Den Dappren niet
ontstaan (bl. 41 Arnhem verrast). Maar U als Dichter na te streven
Eischt kunst, . die mij ontstaat (bl. 247 Aan Spandaw). Nog in
de 18e eeuw komt het woord herhaaldelijk voor. Tegenwoordig is
het vrijwel verouderd. Alleen de spruit ontstentenis leeft nog
Andere syn., ook vrij wel verouderd, zijn : mangelen, gebreken.
Vs. 23 : zucht, haakt, verlangt, wenscht, smacht, reikhalst, begeert.
Zie Hendriks Syn. 101.
Vs. 25 : in de Lucht : de lucht, die hem thuis te zwaar scheen
om onbelemmerd adem te halen, was toch heerlijk koel, bedacht
Ivo in het hem benauwende Aken.
Vs. 27. Vanwaar die aanhalingsteekens ? (vs. 33) --- [De „moeten
staan aan het begin van dezen regel en niet voor Al. Het ! achter
weiden te vervangen door een,].
Vs. 29. Bescheiden. Dit w.w. (oudtijds sterk vervoegd) is in
de meeste beteekenissen verouderd. Het meest komt het nog voor
139
in de beteekenis : iem. oproepen, uitnoodigen, om op een bepaalde
plaats te komen : Nadat zij zich eene korte poos bedacht had,
bescheidde zij hem tegen den avond. -- Maar het komt ook nog
voor in den zin van : toewijzen, toedeelen. De name die my was
door 's Hemels gunst bescheen (Vondel). Het mij bescheiden lot.
Vgl. de bijbelsche uitdr. „iemands bescheiden deel." — Hier dus
voor hem weggelegd.
Vs. 31. Stulp, dichterl. voor hut, fig. eenvoudige woning. Vgl.
Breng mij, zachte Eenvoudigheid, Waar de stulp- uw schreden
beidt (bl. 227). Schoon ook, bij spade neven, De Blokhuismuur
een Stulpmuur wordt (Lenora). Omsingle 't West, mèt slibbe en
plas, Zijn ongenaakbre stulp (De Winter). Ja, Fohi-zelf bezocht
haar stulp, Vermomd als Reizend Man (Fohi).
Druk bij het lezen is vs. 33, na een behoorlijke pauze achter
ploeg, vooral op „èn Juta's hand !"
Vs. 34-43.
Ivo en Juta gelukkig.
Vs. 34. Zoo ernstig meende hij 't ! — In den leestoon moet
hier een lichte, een goedmoedige ironie klinken. Staring maakte
zich dikwijls over zijn medemenschen, zich zelf soms incluis [waar?],
vroolijk. Zoo dadelijk over Juta, als zij te eer en te meer naar
Ivo kijkt omdat hij de algemeene aandacht trekt op zijn fieren
klepper ! Zijn de meisjes nu anders ? vraagt de oolijke dichter
met een knipoogje.
Vs. 35. .Flulcsch, als adj. weinig gebruikt, = vaardig, lenig, vlug.
Vs. 36. Kitteloorig, meestal van menschen gezegd en dan syn.
met lichtgeraakt, opbruisend, driftig wordend om kleinigheden.
Hier het tegengestelde van mak, gedwee, dus vurig. -- Dat, in
de bewondering van het volk, het paard minstens evenzeer deelt
als de ruiter, blijkt uit vs. 229 : „(Toen) zag jong en oud slechts
Item ; thans Ivo's Ros niet meer".
Vs. 39. Moedwil, opzet. Met opzet, uit (soms : met) moedwil,
opzettelijk, moedwillig, voorbedachtelijk, met voorbedachten rade,
willens en wetens. Al deze uitdrukkingen doen uitkomen dat
het kwaad niet zonder erg wordt bedreven, dat de zondaar vooruit
berekende dat hij kwaad deed. Maar niet bij alle uitdrukkingen
is het kwaad even groot. Enkele worden dan ook voornamelijk
in de kindertaal gebruikt ; een paar hooren in de gerechtszaal
140
thuis. -- Moedwillig heeft dikwijllss,, en ook hier, een ,,bijsmaak"
van guitigheid, . oolijkheid.
Vs. 41. Gedwee!
Vs. 42. Een zo is oorspr. een Bacchus-zang. Vgl bl. 315
(Ariadne) : 't To klinkt ! Bachanten zingen, Onder 't springen:
lo. Evan, Evoé ! Naar den juichkreet „eu(h)an" der Bacchanten
werd dit ook de naam voor Bacchus. — Hier beteekent io : feestzang,
liefdezang. — Let op de twee mooie regels 42 en 43 !
Vs. 44--47-53.
's Dichters raad : geniet het jonge leven ! Druk, bij het lezen,
vooral op drink, drink, met-volle-teugen". Als de altijd korte"
Staring een woord herhaalt, heeft hij er zijn goede redenen toe.
De twee laatste , ietwat weemoedige regels (te begrijpen in den
ouden, althans niet meer jeugdigen dichter) herinneren aan het
teere gedichtje Herdenking (bl. 228). — Wat is het eigenaardige
in de constructie van den toegevenden zin in vs. 46 ? — Waarop
ziet zijn terug in vs. 47 ? .
Vs. 49. Zich bekrijgen, zeer ongewoon voor : elkander bekrijgen,
In goed Nederlandsch is er een groot onderscheid tusschen zich
wasschen en elkander wasschen. — Rijn en Donau staan voor
Opper- en Neder-Duitschland. Hoe noemt men die figuur ? Zie
Hasselbach.
Vs. 50. Willem staat naar den Keizersstoel ; — hij dingt naar
den Keizersstoel," zou ook kunnen. „Solliciteeren" zou bespottelijk
zijn. Waardoor ?
Vs. 51. Dien i reedrile weigert af te stij qen. Dat de rubriek der
lijdende voorwerpen zeer dicht die der bijwoordel. accusatiefbepalingen
van plaats nadert,", weet ge uit de Spraakleer. (Zie
anders Den Hertog Nederl. Spraakk. I bl. 53 en Aant.) Deze
regel is er een mooi voorbeeld van, want afstijgen is nooit anders
dan onovergankelijk geweest.
Vs. 54-67.
Vs. 54. Dat een Fries uit die dagen zijn „nationale" plichten
jegens een graaf van Holland zoo scherp zou voelen, is nog zoo
zeker niet voor wie zich waagt in het uitvoerige verhaal der lilliputsche
dorpstwisten in heel Nederland omstreeks 1250. Waarschijnlijker
zou het geweest zijn als St. Ivo — die aan trouwen
141
denkt ! — zich met graagte had laten ontslaan van een voorbarige
belofte mee ter kruistocht te trekken.
Vs. 56: Rauw bevel, schrijnend contrasteerend met de zoete,
teedere aandoeningen die Ivo's hart deden kloppen.
Vs. 57. Eischt uw dienst : gebiedender dan vragen ! En heel
iets anders dan vergen, dat altijd Benige ruimte laat voor twijfel
aan de rechtmatigheid van den eisch. Niet waar ?
Vs. 59. De onverbeurde gaaf : bijstelling bij R's Koningskroon.
Aken wordt sprekend ingevoerd en noemt de inmenging van den
Paus en diens banvloek in strijd met het Recht. Laat, bij het
lezen, den fieren klank in deze regels goed uitkomen.
Vs. 62. Merk op, dat deze regel niet jambisch geconstrueerd
is, wat wel het geval zou zijn als er bijv. stond : Doch Hij, van
Koningsnaam beroofd. —
Vs. 63. Heet = noemt. Welke andere beteekenissen kent ge
van heeten ? — Fnuiken beteekende in 't Middelnederlandsch :
een vogel de slagpennen uitrukken, dus : den vogel het vliegen
onmogelijk maken. Tegenwoordig wordt het woord alleen figuurlijk
gebruikt, doch — getrouw aan het grondbegrip altijd
„nopens een bedwang van magt, hoogmoed, en al hetgene, waaromtrent
de figuur van hoog vliegen verder gebezigd worden kan"
(G. Bruining Nederd. Syn. II 221, een voltrekt niet aanbevelenswaardig
boek !) Men zegt niet : onze lusten fnuiken, evenmin als
iemand fnuiken. Syn. kortwieken. -- Rebellie, oproer, opstand,
muiterij, onlusten, oploop, beroeringen, beroerten, standje. Gemeenschappelijke
beteekenis : verstoring der orde. Maar 't verschil ?
(Zie Hendriks 122).
Vs. 66. Juta's moeder vult den onvoltooiden zin uit vs. 65 aan,
wel is waar op zijn „Rijnsch'', d. w. z. met een germanisme, maar
Ivo kon de weigering niet misverstaan. Neder]. durven = Hd.
wagen, sich getrauen, sich unterstehen, sich erlauben. Hd. durfen
= Ned. mogen, verlof hebben (zooals Hd mogen meestal
lust, trek hebben, willen) : Ich möchte gern ausgehen, wenn ich
nur dürfte = ik zou wel graag uitgaan, als ik maar mocht. (Zie
J. Leopold, Ned.-Hgd. klank- en zinverwante woorden, 16.) --
Durft beteekent hier dus : mag.
Vs. 68--85.
Afscheid der gelieven.
142
Vs. 68. Lees : 's Noodlots onbestand. -- Onbestand, een Staringiaansch
woord voor onbestendigheid, wisselvalligheid, veranderlijkheid.
Bestand beteekende vroeger o. m. bestendigheid, zooals
bestaan voorkwam in den zin van stand houden. --- Het Noodlot,
's menschen lotsbestemming is onbestendig. Ivo kreeg daarvan een
wrange proef. Wranq, mooier dan 't gewone bittere.
Vs. 70. Wat verstaat ge onder dure plichten ?
Vs. 71. Welke soort van zin ? Laat het dan hooren in 't
lezen ! — Linke, ongewoon en oud voor linker. Linker en rechter
zijn geen vergrootende trappen, maar vermoedelijk naamvalsvormen
(2e of 3e nv. vrouwel. enk., vgl. ter linker hand). [Aardig is het,
dat het gronddenkbeeld van linker is : buigzaam, lenig, dun, niet
stevig, slap, — de linkerhand werd dus aangeduid als de zwakke.
Franck Etym. Wdb. 579] --- Juta's linkerhand (De rechter hield
Ivo vast !) wees naar Holland, waarheen ze hem niet kon volgen
omdat ze nog niet getrouwd waren. Hoe zegt St. dat ? -- Merk
op, hoe Staring ook hier weer zich een meester toont in het
teekenen van een groepje : zij, den vrijen loop latend aan haar
tranen, hij, als man „den kreet der smart bedwingend''. Als men
ons ooit eens verrast met een geïllustreerden Staring, zal Ivo's
afscheid van Juta er zeker niet in ontbreken.
Vs. 77. Als -- toen, zie de aant. bij Verjaardag vs. 42 en bij
Twee Bult. vs. 89.
Vs. 80, 81, 82 : Slagrijm, goed Ivo's hartstocht weergevend.
Lees het stukje maar hardop en laat het rijm goed klinken.
( Wordt vervolgd.) SCHELTS VAN KL00STERHUIS.
VERSCHEIDENHEDEN.
Regeering.
In onze taal heeft het gebruik van het woord regeering eenige
gevestigde eigenheden. ,,.Hij kwam aan de regeering" geldt alleen
van koningen en andere souvereinen. Burgemeesters, alle hoofden
van provinciën, steden, plaatsen, alle ministers, komen, of zijn aan
't bestuur, aan 't bewind, maar niet aan de regeering. 't Denkbeeld
van oppergezag schijnt te zeer met „regeering" verbonden : ' t
verband met 't Latijnsche rex te groot, om dit woord, zóó, voor
een niet•eenhoofdig bewind te nemen. Daarentegen van raads.
143
leden, en in 't algemeen en onbepaald van bestierders sprekende,
was de gewone uitdrukking : „in de regeering komen'', in de regeering
zijn" ; „aan de regeering", diensvolgens, voert het denkbeeld
met zich van „hoofd", van „oppermacht", „in de regeering",
is alleen : deelhebbende aan de macht.
Die wijziging van begrippen en uitdrukkingen staat in 't nauwste
verband met onze staatsgesteldheid vóór 1795. Taal en geschiedenis,
't is al één weefsel. *D'oppermacht werd bij ons ,,gerepresenteerd"
door de Staten-Generaal, door de staten der provinciën:
doch ze bestonden uit afgevaardigden der stadsregeeringen en ridderschappen
; uit den boezem van deze colleges brachten zij hare
stemmen mede. Dezelfde personen, dierhalve, waren èn in stadsen
in staatsbestier. Of de klem van 't bewind hier of daar lag,
was voor 't algemeen niet duidelijk ; genoeg, de „heeren" waren
in de regeering. De staten zelven, als of de schimmen hunner
oude souvereinen, hunner landheeren en graven, nog dreigende in
hunne vergaderzalen rondzweefden, waren niet ongewoon, van 't
oppergezag als van een afgetrokken begrip te spreken, b.v.: Zij
„representeerden de Graafij kheid van Holland, van Zeeland";
boeten waren aan de Graaf ijkkeid verschuldigd. Men was in „'s
lands ' dienst, of, doelende op de zeven provinciën, in dienst „dezer
landen''. Men werd van 't land" betaald. 't Was onzeker onder
d'oude republiek, wie de souverein was : en van die onzekerheid
droeg de taal zelve deze kennelijke sporen. Niemand was alzoo
hier te lande „aan de regeering", honderden waren er in. Al
verder : onder de regeering van Willem II ; onder de regeering van
den Raadspensionaris De Witt, van den Burgemeester Witsen, en
dergelijke uitdrukkingen, in welke bedoelde personen als souvereinen
zouden moeten gedacht worden, zijn der taal volkomen
onbekend. Men zegt : „onder 't stadhouderschap", „gedurende 't
bewind, 't bestier van" . . .
Gadeloos, Weergaloos.
®p den kansel placht het eerste te huis te wezen ; „Gods gadeboze
barmhartigheid'' was eene gevestigde uitdrukking. Ze is
verouderd : aanstootelijks heeft ze, ook nu, nog niets. Neem, daarentegen,
„Gods weergalooze barmhartigheid" en zelfs 't natuurlijke
gevoel zal, duister, iets onaangenaams in deze vereeniging vinden.
144
Dit voorbeeld geeft ons een helder inzicht in doorzaken, die
een woord, eene uitdrukking, al of niet edel, of plat en gemeen
maken.
In d'afleiding ligt het niet : ze zijn van „weder", „gade", en het
achtervoegsel „loos''. Maar, in welk gezelschap zijn we gewoon „weergaloos
' aan te treffen ? b.v. 't is weergaloos lekker ; 't was weergalooze
zalm. Gewijd aan den dienst van 't stoffelijke genot, is
't woord ongeschikt geworden voor de behoeften van godsdienst
en zieleleven.
Buitendien : in „weergaloos" treedt ons onverholen 't woord
„weerga" voor 't gezicht. Dit woord doet denken aan de platte
uitdrukkingen : ik heb er de weerga van — loop naar de weerga --
wat weerga is dat ! En 't platte van „weerga", dat zich mededeelt
aan „weergaloos", is stuitend voor 't gevoel op 't hooren van
„weergalooze barmhartigheid." Ook voor de woorden geldt : „waar
men mede verkeert, wordt men mede geëerd."
Heden.
Iet bij woord heden beteekende in 't Middelnederlandsch niet
alleen vandaag", maar ook wel „nu, van nu af aan" ; evenzoo
was hellemeer = van dit oogenblik af." Wat de afleiding van het
woord betreft, men zou geneigd zijn, het voor 't zelfde woord te
houden als 't mnl. huden en 't duitsche heute, en dus verwant met
ons huidiq ; maar de zachtvolkomen e van heden, kan aan de u,
eu niet beantwoorden 1 ) Een andere etymologie is door Franck
gevonden (Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde XV 52 vlgg.).
Volgens hem is heden ontstaan uit een ouden vorm *hidumum,
welks bestaan in 't oude Nederlandsch wel niet te bewijzen is,
maar toch waarschijnlijk wordt door 't oudhoogd.. hitimum,.. Dit
zou een onzijdige verbogen vorm zijn van den superlatief van een
stam hi = deze.'' Zoo is de eigenlijke beteekenis van heden : „op
datgene wat 't meest bij dit, bij het tegenwoordig oogenblik, ligt,"
m, a. w.
1 > In Noord en Zuid 1 219 heeft prof. Cosijn, jaren geleden, getracht,
heden met huden te verbinden ; bij den tegenwoordigen stand der wetenschap
is dat echter onmogelijk.
145
DE GÉNESTET'S ZWARTE TIJD.
I.
Op het eerste gezicht maakt de combinatie in den titel wellicht
een vreemden indruk.
Wie „Zwarte Tijd" zegt, zegt Beets. Beets heeft dien term
gevonden en zelf toegepast op zijn Sturm und Drangperiode,
op den zelfstrijd uit zijn kalverjaren. Wat in dit opstel onder
den Zwarten Tijd in De Génestets ziel wordt verstaan, is iets
geheel anders, zooveel hooger en intiemer en dieper, dat Beets'
ongelegenheid er een komisch effect naast maakt, een klucht naast
een treurspel.
Waarmee toch had Beets het te kwaad ? Ge kunt het nalezen
in zijn opstel: „De zwarte tijd" (Gedichten II 120-135), waarin
hijzelf onder den naam Starter zijn doen en denken uit dien tijd ...
bespottelijk maakt. Het volgende citaat raakt het hart der zaak:
„Het is ergerlijk !" riep hij uit -- „een jong student van een
jaar of negentien verbeeldt zich te weten wat mensch te wezen
is op aard." Redelijk aanmatigend, dunkt mij. En welke is dan
nu zijne voorstelling van de zaak P Deze : dat mensch te wezen
niet meer zegt dan : onderworpen te zijn aan allerlei teleurstellingen,
allerlei grieven, waar de kunstmatige betrekkingen der
wereld zijn gevoel mee kwetsen ; dat mensch te wezen is : eene
droevige noodzakelijkheid om met menschen te verkeeren." (bi. 124).
„Niet waar ? men moet de heldhaftige houding die (de dichter) hier
tegenover de wereld aanneemt, mistrouwen. Het is juist het gevoel
van de meerderheid der wereld, dat ons bang maakt, en nu doen
wij alsof wij haar verachten. Les enfants chantent quand ils ont
peur. En wij, met onze figuur verlegen en beschaamd, omdat ons
de breede mantel niet voegt, dien wij hebben omgeslagen, weten
er niet beter op, dan met eene zekere kwaadaardigheid op te
treden". (bl. 126).
Ge hoort het : Beets had het te kwaad alleen met de maatschappij,
met zijn medemenschen.
En De Génestet P — Met zich zelf, zijn intiemste zelf, of liever:
met zijn God, zijn geloof. En voor hem, als voor alle hoog zede.
lijke naturen, geldt dat woord : Zoek eerst het koninkrijk Gods,
en al het andere zal u toegeworpen worden. Zoolang hun geloof,
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 10
146
hun Vader-geloof ongeschokt vast-staat, is al het andere leed vergelijkenderwijs
niet meer dan wederwaardigheden, en best te dragen.
Maar indien dat geloof geschokt is, indien de levensraadslen,
het levensraadsel hen drijft en jaagt, dan voelen ze zich ,,verzonken
in diepten van leed en ellende", en al het andere doet
hen niet aan. En niet, omdat ze het — uit ijdelheid of om welk
ander motief — zoo verkiezen, en later — met overboordwerping
van een stuk van hun karakter -- lachend kunnen zeggen : „ik
keesde toen zoo wat'', -- maar omdat ze ondanks zich zelven gejaagd
en voortgedreven worden door een Hoogere Macht : door
een onweerstaanbaren drang naar Waarheid.
Wilt ge weten, hoe een rein zedelijke natuur over een zwarten
tijd à la Beets oordeelt ? Luimig, maar met hoog ernstigen ondergrond,
zegt De Génestet dat hij voorgoed uit de ziekelijke Byronvereering
ontwaakte toen hij maar eens met 's levens werkelijke
pijnlijkheden had kennis gemaakt:
Maar Childe Harold, 1) zoo ik eens in u geloofde,
Als Eva in de slang, die 't Eden haar ontroofde;
Zoo 'k eens, op uw gezag, mijn leven heb geteld
Geringer dan het stof, mijn verzen of mijn geld;
Zoo'k immer dweepte met een ingebeelde smarte,
De menschen haten dorst, de halve wereld tartte ... .
0, sinds ik eenmaal, toen 'k van kiespijn half creveerde 2 )
Mijn eigen ideaal, uit wrevel, dissekeerde 3 )
Held van mijn zwarten Tijd ! Wat bleef, wat werd er van?
Hoe leek mijn Lucifer een spleenzieke Engelschman ! ...
Het martlaarskroontje gleê geleidlijk van mijn lokken,
En 'k was aan de' invloed van mijn boozen geest ontrokken.
(Fantasio 'le zang C.XXVII en XXVIII.)
In ernstig dicht :
Ons walgt al de tooi van uw smarten,
0 wereld-verachters, gij laat mij zoo koel;
0 pronkende lijders, ..... waar is uw gevoel ? (Levenslied.)
of:
Voor de menschen klaag uw leed
Niet te luide, niet . te lange,
Niet te bange:
Meest vertooning scheurt haar kleed.
Pronk niet met geleden smarte;
Stilte is tolk van 't diep gemoed
Meer dan wanhoops tranenvloed. (Niet voor de mensehen.)
1) Byrons held. 2) omkwam. 3 ) ontleedde.
147
Men vatte dit laatste echter niet verkeerd op, alsof De G -énestet
bedoelde den dichter het recht, of den plicht, te ontzeggen, zijn
echt zieleleed luide en voluit uit te zingen .... .
Wat Beets betreft, heeft hij, door zich eerst ongebonden over
te geven aan zijn „treurzucht uit trots", door later om zijn smarten,
die hij toch eens zoo diep en groot voelde, te lachen, heeft hij
daardoor niet de enge grenzen van zijn dichterlijk talent aangegeven
P — Hoe dit zij, we ontleenen aan hem den term, om dien
echter te gebruiken ter aanduiding van een tijd waarin alles
werkelijk zwart is, in chastische duisternis ligt, omdat de Zon, die
de heele wereld vorm en kleur geeft, is ondergegaan, of nog niet
aan de kimmen verschenen.
II
De wereld is vol misverstand.
Dag in, dag uit gaan we met onze vrienden om, in 't volste
vertrouwen over vele dingen gelijk te denken, over menige zaak
wel verschillend te oordeelen, maar onze meening althans duidelijk
gezegd hebben. Tot we plotseling beginnen in te zien, dat we niet
op één standpunt staan, zelfs ontdekken dat onze vriend precies
het tegenovergestelde beweert van wat wij meenden te kennen als
zijn meening, ons van zijn kant inzichten toedichtend die we
nooit als de onze hebben gegeven.
Vanwaar dat verschil ? Was dat er vroeger niet ?
Hoogstwaarschijnlijk was het verschil er al geruimen tijd, maar
werd tot nu toe over 't hoofd gezien.
Waardoor ?
Door allerlei oorzaken. In de eerste plaats door het subjectieve
karakter der taal, 't welk maakt dat ieder bij menig woord het
zijne denkt, zonder zich bewust -te wezen dat dit zijne' verschilt
van het „zijne" bij een ander. Ik bedoel hier niet zoozeer fouten,
zooals van zeker kind dat had hooren spreken van een moeder
„die drie kinderen had verloren", en dien zin voor zich uitlegde
(zooals later toevallig bleek), dat het éene gestorven was, (ze had
de begrafenis zelf bijgewoond), maar de twee andere verdwaald
waren zonder dat de moeder ze ooit had kunnen terugvinden ! -^-
Ik meen veeleer, dat twee volwassen Nederlanders, doctoren in
de Nederlandsche letteren, als ge wilt, zich bij hetzelfde woord,
10*
148
bij denzelfden klank werkelijk verschillende beelden, en vooral
beeldenreeksen, voor den geest halen. Karnfon. De zoon van een
boterboer stelt zich onmiddellijk het ding helder voor, het ding
dat hij thuis duizenden keeren gezien heeft ; denkelijk komen
allerlei herinneringen uit zijn jeugd zich opdringen, worden bewust
of blijven „op den drempel van het bewustzijn", .. , maar kleuren
toch het woordbeeld. De stadsknaap herinnert zich misschien een
teekening, — of herinnert zich niets. In ieder geval zal zijn beeld
anders gekleurd zijn dan dat van den boerenzoon. Zeg moeder,
en ieder van de hoorders denkt, mischien half onbewust, aan een
andere vrouw, met andere eigenschappen, en voelt iets anders dan
zijn buurman .... Al wat wij gezien, gevoeld, ondervonden, gedacht
en gelezen hebben, vormt wat we onzen ziele-inhoud willen noemen.
Wijl nu aard, en aanleg, en opvoeding, en omstandigheden op
duizenderlei wijzen verschillen, is de inhoud van geen twee zielen
gelijk. De samenstellende factoren verschillen en dus zijn de producten
niet gelijk. Die samenstellende elementen nu tikken we
met onze woorden aan, vergeten dat we in ons hoofd aan een
ander deurtje vaak kloppen dan in buurmans hoofd, — en verwonderen
ons, als we zien dat buurman heel iets anders verstaat
dan wij bedoelen .... (Zie verder de Aant. aan het slot.)
Er zijn meer oorzaken, waarover aanstonds.
Bij concrete begrippen, die directe voeling houden met de tastbare
werkelijkheid, is het woord te vergelijken bij een schetsteekening,
een schilderij desnoods, die ieder echter op eigen wijze
invult, aanvult of ziet.
Bij abstracte begrippen is de moeilijkheid nog veel grooter, om
elkaar juist te verstaan. Zie maar eens om u, hoe menschen soms
jaren en jaren met elkaar strijden over sommige abstracte begrippen
en eigenlijk voortdurend „langs elkaar heen" praten.
Nog moeielijker evenwel wordt het --- voor mij om mijn meening
klaar te zeggen, voor u om die meening uit mijn woorden te
raden -- nu ik wil trachten u De Génestet te leeren begrijpen.
Een vrij wanhopig pogen : een mensch te willen begrijpen, want
anders is men in officieel gewaad, anders in huiselijk negligé,
anders staat men tegenover zijn meerderen, anders toont men zich
zijn intiemen vriend op een wandeling, anders doet en denkt en
voelt men voor de klas tegenover de kinderen, anders weer als
men in zijn kamer zit te werken of te peinzen of te mijmeren.
149
Telkens onopzettelijk anders, natuurlijk, en bijna onbewust ! En
toch blijft men altijd dezelfde persoon.
Maar zelfs al gelukte dat „begrijpen" met een gewoon mensch,
die door aanleg en omstandigheden zoo vlak bij ons staat en
daardoor het „kruipen in zijn vel" zoozeer vergemakkelijkt, —
hoe weinig kans is er op welslagen bij een dichter, die alles zoo
heel anders ziet en voelt dan wij ? Want, vergeten wij het niet,
wat gij en ik in een gedicht lezen, wat wij er bij denken en voelen,
dat is niet des Dichters zang. Wat hij er bij ondervond, dat maakt
zijn gedicht. Wat er op het papier staat, — is niet meer dan
een afschaduwing, een ten-naastenbij e weergeving van het lied in
zijn hart. Of, zooals De Genestet het zelf in zijn motto zegt:
Arme dichter hij,
Die geen beter zangen,
Hooger Poëzij
Voelt in 't hart gevangen
Dan het needrig lied,
Dat zijn borst ontvliedt.
In 't hart gevangen ! Hij voelt het er leven, — zooals een schilder
een ander, een schooner schilderij ziet, dan hij op het doek
brengt.
Bij dit dichterwoord denkt men aan die nieuwere litteraire
critiek, de psychologische, die eerst naar den mensch, den kunstenaar
zoekt en daarna omziet naar zijne kunstvoortbrengselen;
die den schrijver wil doen kennen, geheel, met al zijne karaktertrekken,
„ten voeten ute", uit zijn schrift ; 1 ) — en zonder dit
streven een onmogelijkheid te noemen, voelt men toch dat het
scheepje der moderne critiek vele, en gevaarlijke, blinde klippen
heeft te ontzeilen, begrijpt men waarom de critiek zelfs van een
grootmeester als bijv. Busken Huet zoo dikwijls gestrand is, en
heeft moeten stranden.
„Maar als de zekerheid van de uitspraken der critiek zeer
problematiek is, deden we dan niet wijzer, Busken Huet stilletjes
in de kast te laten staan ?" vraagt wellicht iemand. Neen, is
het antwoord, laten we hem blijven -lezen, en voor onze litteraire
1) Vgl. bijv. een typisch begin als van Huets opstel over Chr. Muller:
»Vaak is de schrijver van een boek (roman of geschiedenis) een belangwekkender
persoon dan zijne helden of heldinnen ; en bijna altijd is dit
het geval, als de schrijver een schrijfster en het boek haar eersteling is."
(Huet. Ned. Bell, I1, 83).
150
opvoeding trachten na te zien wat hij zag en na te voelen wat hij
voelde, — alleen : laten we niet zweren bij zijn woord, maar per
slot trachten te kijken uit eigen oogen ... .
Ik vervolg mijn climax.
Is het moeilijk, elkaar over abstracte zaken te begrijpen, moeilijker
een mensch te verklaren, bijna ondoenlijk een dichter te
ontraadselen, -- vrage, hoeveel kans er is, niet mis te tasten (aan
den eenen kant), en elkaar te verstaan (aan den anderen), als we
spreken over den zwarten tijd, den verzoekingstijd, van een dichter:
een tijd waarin die dichter zich zelf niet eens begreep ?
Vat daarom het volgende op als louter persoonlijke meeningen,
die niet ongetoetst meegedragen willen worden. Als het me gelukt,
eenige belangstelling te wekken voor De Génestets zielestrijd,
dat ieder dan zijne Gedichten nog eens ter hand neme, en zelf
toezie.
III.
Behalve het persoonlijk karakter der taal als denktuig en als
communicatie-middel — een gevolg van 't individueel karakter
der zielkunde —, is er nog iets waarop de aandacht gevestigd moet
worden, als we willen betoogen dat er niet alleen bij de menschen
onderling veel misverstand bestaat, maar dat ook menigeen zich
zelf vaak niet goed begrijpt.
Hoe komt een kind, dus : hoe kwamen wij, aan een massa begrippen,
waarmee we dagelijks werken met zoo'n vast vertrouwen
op hun juistheid ?
In 't kort gezegd : meestal dooreen ten-naaste-bij verstaan, door een
raden van wat de oudere menschen bedoelen. En hoe ver kinderen
de plank dikwijls, zelfs bij eenvoudige zaken, mis kunnen slaan,
weten wij onderwijzers het best ! Daarnaast komt bij allen meer
of minder — bij de best aangelegden het meest — de eigen combinatie
van voorstellingen en begrippen. Bovenal vergete men
niet, dat dit raden en dit combineeten geschiedt zonder, of nagenoeg
zonder controle ! Laat ons zeggen dat wij, op school, ons
beijveren die geesteswerkzaamheden te contróleeren, en zelfs dat
alle onderwijzers dat kunnen, -- dan blijft nog de enorme tijd
dat het kind niet op school is en toch ook „opneemt" !
Vandaar vooreerst het ontstaan van veel leeqe woorden : waarbij
men, zonder het zelf te merken, niets denkt Men leest, en spreekt
151
zelfs, van bergen en de zee, -- maar den eersten keer, dat men
de zee of een berg ziet, zegt men : hé, is dàt nu een berg ? En
den eersten keer dat men zijn eigen kindje in de armen draagt,
onhandig-gelukkig, is men verwonderd iets nieuws te voelen bij
het oude, leege, woord „vadervreugd". Pas na het verlies van een
dierbare, van een kind, weet men wat „rouw" beduidt .... We
voeden ons, meer dan we wel weten of willen, met leege woorden.
En dat wordt gewoonte. Mephisto in Góthe's Faust, die wel een
pessimistischen maar daarom nog niet onjuisten kijk op de menschen
had, zegt:
Denn eben wo Begriffe fehlen
Da stelit ein Wort zur rechten Zeit sich ein ... .
Daarom ook zijn zooveel goedgemeende raadgevingen vergeefsche
moeite ; daarom schijnt het zelf-willen-ondervinden de eeuwige
oorsprong van zoovele treurspelen in het leven ; is de levenservaring
van vele duizenden voorgangers, hoe bitter en beschamend soms
voor hen, voor ons — vaak verloren kapitaal.
Daarom ook kan men vele gevleugelde woorden, „teksten" noem
ik ze, uit goede boeken vergelijken bij kleinoodiënschrijntjes die
grooten rijkdom omsluiten, en verbergen. Wie niet, menigmaal
door strijd en leed, eenige doosjes zelf heeft geopend, heeft opengebroken,
-- werkt met de étuis als waren dat de diamanten!
Hier past een ander woord van Góthe :
Was du ererbt von deinen Vatern hast,
Erwirb es, um es zu besitzen ! --
„Vandaar vooreerst het ontstaan van veel leege woorden", maar
ook : het ontstaan, en het rustig blij ven bestaan in eenzelfde
menschenhoofd, van veel onsamenhangende begrippen, van zelfs
geheel tegenstrijdige ideeën.....
In menig menschenleven komt echter een tijd van 't ontwaken
van het zelf-bewustzijn, een tijd dat de jonge mensch het vergaderen
van kennis", als het optassen van balen koopwaar, een
oogenblik staakt, en tracht te begrijpen wat bij ziet. Dan komt
hij tot het bewustzijn van het incoherente van zijn pakhuisvaren,
dan voelt hij dat het in zijn hoofd een chaos is van slecht bij
elkaar passende, hier en elders opgeraapte, overgenomen, of overgeërfde
begrippen. En al moge de dichter zeggen dat alleen in
de ruimte de tastbare dingen hard tegen elkaar botsen, doch
„leicht bei einander wohnen die Gedanken", — het kan in een
152
menschenhoofd anarchistisch genoeg toegaan, met bomontploffingen
en electrische ontladingen.
Deze critische tijd is niet bij alle menschen gelijk, omdat hun
verhouding tot het onzienlijke verschilt. In 't algemeen kan men
de, menschen, met betrekking tot het onzienlijke, in drie categorieën
verdeelgin ; als men maar niet vergeet, dat zeer velen op de grens
staan : met het eene been in de eene, met het andere in een
andere categorie.
De eerste omvat de gelukkigen die zich in een overgeërfd en
pasklaar gevonden godsbegrip en levensopvatting kunnen inleven,
die — door een gelukkigen aanleg — niets assimileeren wat in
strijd is met dat begrip, die hun leven en voelen naar den godsdienst
hunner vaderen inrichten, en met en door dezen toestand
volkomen tevreden, gelukkig zijn.
De tweede omvat de, met zich zelf zéér tevreden, Jannen Rap
die zich in geen enkelen godsdienst kunnen indenken noch invoelen,
omdat ze geen gemoedsbehoefte hebben aan het verhevene ; geen
besef van den hemel, geen kennis dragen van iets anders dan wat
ze kunnen tasten en proeven, of althans in een wiskunstige formule
kunnen uitdrukken.
Eindelijk diegenen wien het woord » onderzoekt alle dingen en
behoudt het goede" uit het hart is gegrepen ; die niet anders kunnen
dan hun ganschen ziele-inhoud, dus ook den godsdienst waarin ze
zijn opgevoed, te ontleden, te onderzoeken, te beproeven. En
daarbij in den aanvang teleurgesteld moeten uitkomen, al was
het alleen, omdat ze in zich niet de verheven waarheden zelve,
maar alleen datgene bezitten wat hun kinderlijk verstand en jeugdige
verbeelding van de leer gemaakt hebben. Eenmaal aan het
dolen, kunnen ze niet anders — „gejaagd door 's levens raadselen",
als ze worden — dan door strijd en worsteling zich zelf een
oplossing scheppen, zich zelf een geloof veroveren, zich zelf de
poort tot hun gelukstaal ontsluiten. — Dat zijn de tragische
naturen. Maar meteen de religieuse genieën die de wereld misschien
een schrede verder brengen. Voor zich zelf zijn het - nog eens — diep
rampzalige .... en toch ook weer, in hun triomf, gelukzalige geesten.
We kunnen het betreuren dat niet allen tot de eerste catagorie
behooren, maar erkennen moeten we 't feit. En evenzeer moeten
we erkennen dat de eene categorie over de beide andere niet dan
scheeve oordeelen kan vellen. De banbliksems der eerste klasse
153
tegen de tweede en vooral tegen de derde, kennen we allen. Zoo
scheldt de derde de beide andere „halve menschen en oppervlakkige
geesten" (zie bijv. Sartor Resartus 154, 155 en 159, 160) ... .
Nog eens : de grondslag, het criterium van deze verdeeling der
menschheid in drie groepen is de hoegrootheid der gemoedsbehoefte
aan eigen inzicht in -de onzienlijke wereld. --
Als de practische mensch ontwaart dat hij zeer tegenstrijdige
geestelijke waren op zolder heeft, doet hij een „verstandige keus",
blijft zich wellicht bewust van het incoherente zijner ziel, maar troost
zich met een onmogelijkheids-theorie, een onvolkomenheids-dogma,
en leeft zooals hij kan — en verdient geld. Gelukkig voor onze
stoffelijke behoeften, dat er vele „knappe koppen" dezen kant
uitgaan.
Maar anderen, in mijn oog grootere mannen, kunnen dat niet.
Bijv. 'Carlyle. 1 ) In zijn geestelijke auto-biographie Sartor Resartus
[waarin echter geen enkele anecdotische bijzonderheid voorkomt
en hijzelf optreedt achter het masker van Diogenes Teufelsdröckh,
Professor in de Allerlei-Wissenschaft aan de Academie te Weissnichtwo,
schrijver van een philosophisch boek over de kleeren,
hun oorsprong en invloed] — in dat boek wordt die zielestrij d
ten voeten uit geteekend, een zelfstrijd, ten volle gestreden in alle
heftigheid en allen duur, de strijd om eigen overtuigingen, , om
eigen inzicht in 't wezen der dingen, in 't wezen der verhevenste
zaken vooral.
Sporen van dien strijd vindt men bij De Génestet. Zooals bij
niet velen der Hollandsche poëeten. Bij Multatuli lijkt me de
strijd onvolledig, onderbroken wellicht door de Havelaar-zaak. Bij
Da Costa was hij spoedig beslist. Het verloop teekent hij in
„God met ons" :
In diepten verzonken van leed en ellende,
het hart in bedwelmende droomen verward,
door prikkels van onrust. wier bron ik niet kende,
gedreven, gefolterd tot eindlooze smart, —
heeft de aarde mij lang in mijn dorheid gedragen,
in morrende wanhoop aan wereld en lot:
1 ) Thomas Carlyle, beroemd Engelsch schrijver en historicus, geb. 4
Dec. 1795 te Dumfries (Schotland), overleden 5 Febr. 1881 te Londen. Bekendste
werken : German romances, Life of Schiller, Oliver Cromwell, the
French revolution, On Hero worship (in 't Nederl. vert.: »Heldenvereering"),
Sartor Resartus (in 't Ned. vert. door J. Züreher, Armst. J. D.
Brouwer 1880), Life of Frederick II, Latter day pamphlets,
154
een lcnagend verlangen verteerde mijn dagen
een woede van honger naar zielengenot ! ... .
In diepten des onheils verzonken, verloren,
versmachtte min ziel naar den levenden God!
Maar ach, in de blindheid der zonde geboren,
bleef rustlooze woeling mijn pijnigend lot ! .. .
Dat licht kan geen Heidensche wijsheid doen schijnen,
geen stelsels, vergankl -k als 't wegsnellend Thands,
geen boeteverordning van Wet en Rabbijnen,
geen eigengewillige dienst des Verstands .... .
Ik. zag Hem, ik gaf mij ! De hel is geweken,
de hemel ging op uit Uw woord in mijn ziel....
Da Costa was blijkbaar meer geloovig-religieus aangelegd dan
philosophisch. Vandaar zijn betrekkelijk spoedig bereikte en allesoverweldigende
zekerheid van dogma. — Carlyle was ook religieus,
als kind van vrome ouders, Schotsche Calvinisten ; maar bovenal
wijsgeerig. Daarom moest hij zich baan breken .... in zijn eigen
hoofd en hart, in eigen ziel. Hij had heftiger en langduriger strijd
te voeren omdat hij meer staal in de ziel had bij sterkeren drang
naar zelfstandigheid, grootere begeerte volop mensch te zijn. Zoo
was hij 't ongelukkigst wellicht, naar onzen maatstaf, -- maar
ook het grootst.
IV.
Sartor RResartus. 1 )
Bij een eerste kennismaking een zonderling boek, mysterieus,
geheimzinnig, — symbolisch. Maar wie doorleest en er eenmaal
in is, vindt het hoe langer hoe klaarder.
Carlyle stelt het voor, alsof hij slechts uitgever is van het werk
van een Duitschen professor, ergens in Weissnichtwo. Door die
fictie kan hij heel kalm en schijnbaar objectief over zijn Ik spreken.
En eerlijk de gapingen erkennen in zijn zelfkennis. Hij stelt het
verder voor, alsof de brokken waaruit het boek bestaat in hopeboze
verwarring dooreenliggen. Daardoor drukt hij een groote
psychologische waarheid uit : Wie van ons weet, ook slechts ten
naastenbij, dit heb ik van dien overgenomen, dat in dat boek
gevonden, die gedachte of dit gevoelen is een gevolg van die
lectuur of van dat gesprek ? 't Is al mooi als we onzen ziele-inhoud
kennen zooals hij is. Hoe hij in chronologische (of een andere)
orde ontstaan is, dat weten we zeker niet. —
1) = De kleermaker hersteld.
155
't Boek heet een kleeren-philosophie. Om de almacht der kleeren
aanschouwelijk te maken verplaatst hij b ons op een bal, een danspartij
ten hove, waar hij plotseling alle gasten naakt ziet. De
gasten zelf zien de (niet aanwezige) kleeren wel en doen heel
gewoon. Alleen hij ziet de menschen, niet de kleeren, en vindt de
strijkages, uitingen van de voor hem niet meer gemotiveerde —
maatschappelijke verhoudingen, allerdolst. Of hij laat ons de veroordeeling
van een moordenaar bijwonen, maar ziet niet de menschen,
zooals ze zijn, doch alleen de kleeren, die zichtbare symbolen der
maatschappelijke verhoudingen en verwondert zich dat de een, in
prachtig scharlaken-rood gekleed, zegt tegen een ander, in ruw,
grof blauw : „Je moet opgehangen en dan geanatomiseerd worden."
Blauw hoort die woorden bevend aan, en (o wonder boven wonder)
gaat treurig naar de galg, wordt daar opgehangen, bengelt een
uur aan de strop en per slot van rekening worden zijne beenderen
met chirurgische doeleinden, tot een geraamte ineengezet.
(bl. 49.)
Men zou zeggen : de wereld is op kleeren gegrondvest. Maar
dia kleeren zijn abstracties, of symbolen van abstracties. „Alle
zichtbare zaken zijn zinnebeelden. Wat gij ziet, bestaat niet ter
wille van zichzelven, maar bestaat strikt genomen in het geheel
niet. De stof bestaat alleen geestelijk, om een begrip voor te
stellen en het te verlichamelijken. Daarvandaan hebben de kleêren,
hoe verwerpelijk wij ze ook vinden, eene zoo groote beteekenis.
Van den koningsmantel af zijn de kleêren zinnebeelden,
niet alleen van behoeften, maar van menige geestvolle overwinning
op de Behoeften bevochten. Omgekeerd zijn alle zinnébeeldige zaken
eigenlijk kleêren, die ó f door de Gedachte ó f door handen zijn geweven.
Moet niet de verbeelding kleederen, zichtbare lichamen, weven,
waarin de (anders onzichtbare) scheppingen en ingevingen van
onze Rede als geesten geopenbaard en dan eerst almachtig worden,
en dat te meer wanneer, zooals vaak gebeurt, ook de hand hare
hulp aanbiedt, en zij die schepselen der verbeelding (door middel
van wollen kleêren of anderszins) [drukinkt, verf, marmer] ook
aan het uitwendige oog openbaart ? Terecht zegt men, dat de
menschen bekleed worden met gezag, met schoonheid, enz. Ja, wel
beschouwd moet men vragen, wat is de mensch zelf en heel zijn
aardsche leven anders dan een zinnebeeld, een kleed of zichtbaar
gewaad van zijn goddelijk Ik, dat als een stofdeeltje uit den
156
Hemel op de aarde is geworpen. Zoo kan men dan ook zeggen,
dat de mensch met een lichaam bekleed is." (bl. 58.)
Als men nadenkt, komt men tot de conclusie, dat de abstractie
ons regeert. Van regeeren gesproken, de regeering-zelf, wat is ze
anders dan een abstractie ?
„De voornaamste resultaten van de menschelij ke bedrijvigheid en
van datgene wat zij heeft voortgebracht, zijn luchtvormig, geheim_
zinnig, en worden slechts in de overlevering bewaard. Van dien
aard zijn zijne regeeringsvormen met het gezag, dat hun tot basis
verstrekt ; zijn zeden of modes, zoowel die der wollen kleren als
die der zielsgewaden ; veel meer nog zijne Handwerken, zijn bekwaamheid
die hij verworven heeft in het bewerken der Natuur.
Al die zaken, hoe onontbeerlijk en onschatbaar zij ook zijn, kunnen
niet achter slot en grendel weggeborgen worden, maar moeten,
gelijk geesten, met ontastbare geleimiddelen overgaan van vader
op zoon. Als gij ze verlangt te zien, zijn ze nergens te vinden.
Zichtbare landbouwers en smeden zijn er geweest van Caïn en
Tubelcaïn af, maar waar ligt de landbouwkundige, de metallurgische
ervarenheid opgezameld ? Zij wordt overgeplant door de dampkringslucht,
door de zonnestralen (door boren en Zien) ; zij is
een luchtvormig, ontastbaar iets, van geestelijke natuur. Even
nutteloos zou men vragen : waar zijn de Wetten, waar is de Regeerinq ?
Vruchteloos gaat gij naar Schönbrunn, naar Downingstreet, naar
het Palais Bourbon ; daar vindt gij niets dan steenera gebouwen
en eenige bundels papier, met band vastgeknoopt. Waar is dan
de zoo geestvol-uitgedachte, almachtige Regeering te vinden ? Overal
en toch nergens. Alleen in hare werken is zij te zien. Ook zij
is een luchtvormig, onzichtbaar, ja geheimzinnig en wonderbaar
iets. Zoo geestelijk is heel ons dagelij ksch leven. Alles wat wij
doen, komt voort uit Mysterie, geest, onzichtbare kracht, en slechts
als een klein Luchtbeeld of een uit lucht gebouwd Armida-paleis
ontstaat het werkelijke uit de groote mystische Diepte". (bi. 144).
Heel mooi geeft hij den indruk dien de wereld, in dit stadium
van overdenken, op hem maakt weer door den mensch voor te
stellen, zittend in een grot, met den rug naar het licht. De dingen,
menschen, dieren, die de grot voorbijgaan -- en niet te ver af zijn,
kunnen we er bijvoegen — werpen hun schaduwen in de grot.
Die schaduwen nu ziet de mensch en houdt ze voor werkelijkheden.
Ge ziet het, in raadselen wandelt hij rond. En wanhopend aan
157
de mogelijkheid eener oplossing dier raadselen vraagt hij, óf de
wereld wel ergens anders bestaat dan in zijn hoofd. Maar hij -zelf
dan, die ik, wie is dat ? Wie ben ik dan ? En blijkbaar onder
den invloed van het pan-theïsme oppert hij 't vermoeden : een stipje
van de godheid, zwevend ergens in den ether, die nietbestaande
en toch overal aanwezig gedachte vloeistof ?
Dat antwoord bevredigt natuurlijk niet, want het verklaart niets.
Maar het feit dat hij zich zelf die vraag stelt, is een bewijs dat
er eenige orde in den geestelijken chaos komt.
Want iemand die zich bewust wordt van het onsamenhangende
of tegenstrijdige in zijn opgezolderde kennis, en de eene tegenstelling
tegen de andere uitspeelt, begint te twijfelen aan de zekerheid
van het eene zoowel als van het andere. Als A vloekt met B, kan
dit een gevolg zijn van de onjuistheid van A, of van B, of van A en B
allebei. Met welk recht noemt hij A juist en B onjuist, of andersom
? Daarvoor dient hij vooreerst te weten, wat A en B zijn.
„Abstracties", zegt de jonge Carlyle. Waarvan ? Van het voor
hem onbekende. En daarmee zit hij vast. -- „Abstracties". Door
wien gemaakt ? Door hem zelf -- zij het ook in navolging van
anderen. En nu ligt de vraag voor de hand, wie hij-zelf is.
Het besef, dat alle kennis in den grond zelf kennis is of op zelfkennis
rust, is een belangrijke stap voorwaarts, maar ook een
noodzakelijke stap. Niet alleen voor Carlyle, — of eigenlijk, alles
wat voor Carlyle noodzakelijk is, is dat voor ieder van ons die
een dergelijken tijd doormaakt.
Ook De Génestet heeft dien stap gedaan en heel mooi de groote
moeilijkheid van het antwoorden op de vraag : Wie ben ik ? weergegeven
in:
BIJ HET BEEKJE.
Terwij 1 ik staar in 't spiegelglad
Van 't zilver nat
Schud ik mijn hoofd : Wie ben ik ?
Ja, hooge Hemel : Hoe, — wie, — wat ? —
Wat wil, wat weet, wat ken ik ?
Zie hoe hij lacht, -- die dwaas, die guit,
Die leelijkert in 't water:
Mijn help ! mij-zelven lach ik uit
Met wonderlijk geschater.
0 menschenhart, o menschenhart,
Verschrikt, verward,
158
Vol zonden, dwaasheên, wonden:
Ik gaf mijn zoetste en liefste smart,
Mocht ik mij-zelf doorgronden.
Een lach klinkt uit het golvenbed:
Dat wil zich-zelf begrijpen!
Zoudt ge ook uw beeltnis hier te-met
In de oorei willen knijpei?
(185().)
( Wordt vervolgd.) SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
Aan teekening bij blz. 148.
Over dit persoonlijke karakter aller taal zie men o. m. Paul,
Principien der Sprachgeschichte, blz. 12 enz., waar ongeveer het
volgende staat :
„Een feit van fundamenteele beteekenis, dat we nooit uit het
oog mogen verliezen, is dit : dat alle zuiver-psychische wisselwerking
zich slechts binnen de grenzen van een enkele ziel bewerkstelligt.
Alle verkeer van zielen onderling is slechts indirect, en
gaat langs physischen weg. Indien we (met Herbart) de zielkunde
opvatten als de wetenschap van de verhoudingen der voorstellingen
onderling, dan kan er alzoo alleen van een individueele zielkunde
sprake zijn.
(Wel kan men, daarnaast, spreken van een doorsnee-zielkunde
van de menschen in 't algemeen. Doch deze is dan geen wettenwetenschap,
maar niet meer dan geschiedenis.)
Onmogelijk kan een begrip of een voorstelling, ontstaan in ééne
ziel, de regelrechte oorsprong, „die reale unterlage" zijn van een
begrip dat zal ontstaan in een ander hoofd. Ieder mensch moet
van-voren-af-aan beginnen. Men kan niets kant en klaar gemaakt
in een hoofd gieten ; alles moet in ieder hoofd, van 't eerste begin
af, nieuw geschapen worden : de primitieve voorstellingen door
physiologische indrukken, de voorstellingscomplexen door verhoudingen
waarin die primitieve voorstellingen in die nieuwe ziel
zelve tot elkaar zijn gaan staan. Om een voorstellingscomplex
(zeg : eene zij het nog zoo eenvoudige gedachte), dat beantwoorden
zal aan zoo'n complex in ons eigen hoofd ontstaan, in een andere
ziel op te roepen, kunnen wij niets anders doen, dan een physisch
product te voorschijn brengen (door onze bewegingszenuwen, bijv.
een geluid of een gebaar ....), dat op zijn beurt werkzaam gewor.
159
den (door prikkeling van de gevoelszenuwen) in een ander individu
analoge voorstellingen oproept, en ze wellicht analoog associeert.
Dat physisch product is meestal een taalklank .... .
Door deze wijze van mededeeling kan geen enkel nieuw element
in de ziel worden gebracht. De inhoud der woorden moet van
te voren reeds- in de ziel aanwezig zijn, moet (door physiologische
indrukkken) reeds verkregen zijn. De mededeeling kan niets anders
doen dan zekere, reeds aanwezige, nu in rust verkeerende voorstellingsmassaas,
op den drempel van het bewustzijn roepen, waardoor
-- naar gelang — nieuwe verbindingen tot stand komen, of
oude bevestigd worden.
De inhoud der ziel zelf is alzoo niet over te dragen. Alles wat
wij van dien inhoud bij een ander individu gelooven te weten,
berust slechts op gevolgtrekkingen uit onzen eigen inhoud. En
daarbij veronderstellen we, dat die vreemde ziel in dezelfde verhouding
tot de buitenwereld staat als wijzelf, dat dezelfde physische
indrukken bij haar dezelfde voorstellingen wekken als bij ons;
en dat die voorstellingen zich op dezelfde wijze verbinden als de
onze. Een zekere graad van overeenstemming in geestelijke en
lichamelijke organisatie, in omgevende natuur en opgedane ervaringen,
is derhalve de eerste voorwaarde voor de mogelijkheid van
het elkaar verstaan. Hoe grooter de overeenstemming, hoe gemakkelijker
het elkaar begrijpen. En omgekeerd is iedere verscheidenheid
in dit opzicht oorzaak niet slechts van de mogelijkheid, maar
van de noodwendigheid van het elkaar niet-verstaan, van 't onvolkomen
begrijpen, 't onjuist begrijpen, van misverstand ...."
Prof. Teufelsdrökh zou in zijn beeldrijke taal zeggen : En zoo
leeft iedere menschenziel zijn intiemste leven als een Robinson,
eenzaam op zijn onbewoond eiland. Schiller zegt iets dergelijks in
zijn epigram:
Sprache.
Warum kann der lebendige Geist dem Geist nicht erscheinen ?
Spricht die Seele, so spricht, ach ! schon die Seele nicht mehr.
160
DE VOORVOEGSELS DER WERK WOORDEN.
Ont-
In het Gotisch bestaat een voorzetsel and en daarnaast een voorvoegsel
and- bij werkwoorden, anda- bij zelfstandige naamwoorden,
met de beteekenis van „tegen", beantwoordend aan 't Grieksch
anti-, an t-, dat uit antagonist, antipathie, antipode. antithesis, ook
uit latere analoge formaties als antimnakasser, antiseptisch, antirevolutionnair
algemeen bekend is. Zoo is Gotisch andawaurdi .
tegenwoorden' (waurdi is een verzamelwoord, afgeleid van waard,
woord) en andwaurdjan = tegenspreken (uit and- en het denominatief
waurdjan). Behalve in Antwerpen, „tegen (het water) opgeworpen
(dam)" bestaat bij ons dit and- of anda- nog alleen duidelijk
in antwoord en in antwoorden, waar and- dan gewoonlijk wordt
geschreven an t-, in overeenstemming met onze uitspraak en met
onzen spelregel, dat onbuigbare woorden op geen zachten slotmedeklinker
eindigen ; dus evenals geweest, gij hebt, hij heeft, enz.,
waarbij men etymologisch ook een d zou verwachten.
Naast dit and-, anda- bestond in 't Gotisch met zwakkeren stamklinker
het voorzetsel en voor werkwoorden het voorvoegsel und-,
untha- : Got. unthathliuhan -- ontvlieden, undrinnan -- te gemoet
loopen. Dit is het Nederlandsche ont-. Dus ont- : an t- = bond:
band dronk : drank, enz.
Dit ont- komt in 't Middelnederl. nog als voorzetsel voor in de
beteekenis van tot : onthier is „tot hier" ; misschien ook in ontwee
(onttwee) = tot twee, in twee = en(t)zwei en in ontstukken (ontstukken)
tot, aan, in stukken, waaruit met weglating der praepositie
en met paragogische d ons bijv. nw. stukkend ; misschien
ook in ontware worden tot opmerkzaamheid komen, waarvoor
men later is beginnen te zeggen ontwaren.
Bij werkwoorden beteekent dit ont-, evenals ani-, tegen" en
duidt aan, zooals reeds uit de beide aangehaalde Gotische woorden,
kan blijken, een nadering (Got. und-) of een verwijdering (Got.
untha-). Voorbeelden van nadering : ontbieden (tot zich laten komen),
ontgelden (eig. betalen aan iemand), onthalen (tot zich halen), on tvanqen
(voor zich opvangen), ont(ge)moeten (tot elkaar komen,
tegenkomen), on thouaen (tegenhouden, vasthouden), ontzien (tegen
opzien). Voorbeelden van verwijdering : ontgaan, ontloopen, ontkomen,
161
enz., ontvoeren, onttrekken, ontheffen, zich onthouden van, enz. liet
transitieve werkwoord beteekent dan dikwijl meer of minder zuiver
het tegengestelde van het grondwoord : ontdekken, ontveinzen („vein
zen van niet"), ontladen, onthullen, ontwikkelen, ontvouwen, ontwennen,
ontkennen (niet erkennen), ontbinden, ontkleeden, ontberen (eig.
niet dragen) ; ontkurken, ontketenen, ontluiken, ontstellen, ontredderd
(verl. deelwoord van ontredderen, tegengest. van beredderen). Doordat
vele dezer grondwerkwoorden denominatieven zijn, maakte men ook
van substantieven of zelfstandig gedachte ad j cctieven onmiddellijk
ontaarden, ontwortelen onteeren, oníraadselen, ontzind (vgl. deelw.
van ontzinnen), ontlasten, onttronen, ontbladeren (van het oude meervoud),
ontcijferen, ontleden („ de cijfers, de leden uit elkaar nemen"),
on twij(len, on theingen, on tgroenen, ontnuchteren •, ook ontboezemen,
onteigenen, waarin ont = Lat. ex, uit vgl. on tkleeden, ontwarren.
Daar de tegenstelling bij adjectieven dikwijls door on- wordt uitgedrukt,
ligt de verwarring tusschen on- en ont- bij sommige van
bijv. nw. afgeleide werkwoorden voor de hand : veronfschuldigen uit
veronschuldigen ; zoo is verontwaardigd het verleden deelw. van
zich verontwaardigen en daardoor afgeleid van onwaardig, zooals
Lat. indignari van indignus, en verontreinigen van onrein.
Soms is de verwijdering, anders bezien, te gelijk een te voorschijn
treden : ontspringen, ontspruiten, ontstaan. Zoo kreeg ont- bij werkwoorden
inchoatieve kracht : ontbranden, ontginnen, onthutst (van
onthutsen; hutsen = schudden), ontslapen, ontroeren, ontsteken, ontgroenen,
ontvlammen. Samenvalling van ont- (Duitsch vroeger int-,
nu ent-) met in kan daartoe, althans in 't Duitsch, veel hebben
bijgedragen : vgl. inslapen en ontslapen, imbiss en ontbijten. Imbiss
(met m uit n) en ontbijten heeten beide in Drente ainbiten, waarin
aan een dergelijke inchoatieve kracht heeft : vgl. aansteken naast
ontsteken, aan(be)qinnen en ontginnen, aangrijpen en Grot. undgreipan.
Vele der bovengenoemde werkwoorden van verwijdering : ontwortelen,
ontmoed(ig)en, ont(,ge)rieven, ontkronen drukken een scheiding,
wegneming, „berooving" uit en heeten dan privatieven : ontheeft
dan in tegenstelling met be- privatieve kracht. Maar ook
zonder ont- bestaan zulke privatieven : stoffen, ragen, haar punten,
boomen toppen, melk roomen, laken noppen, wol pluizen, villen,
schillen, pellen, wieden, spenen, vlooien, plunderen, Gron. boonen draden,
Drente rangen = afhalen, schuimen, kelen, vroeger zoo ook koppen,
hoofden, halzen. Ter versterking is daar soms ont- voorgevoega:
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 11
162
onthoofden, onthalzen, ontbolsteren, evenals bij andere af : a froonaén,
afstoffen, aflopen, afschillen, te vergelijken met de in Fransche en
Lat. woorden : degenereeren, dechargeeren, debarkeeren, decentraliseeren.
Evenzoo 'staat ont-, in den zin af, weg", ter versterking in
ontvlieden, ontvluchten, ontleenen, ontnemen afnemen, vgl. ook
ontbijten en afbijten. , En ook ter versterking bij de inchoatieven
ontblooten, bloot maken, ontnuchteren, 'nuchter maken, ontruimen,
ontvreemden, vreemd maken (vgl. alienare van alienus), ontfermen,
oorspr. barmen, medelijden krijgen.
Opmerkelijk is het, dat in Westelijk Drente en ook in 't aangrenzende
deel van Friesland, bij v. Oosterwolde, het separatieve
ont- er behandeld wordt als een scheidbaar bijwoord, ongetwijfeld
gelijk gesteld met af en weg. Men zegt daar : 't mes vol vlij ont
(Ruinen, Dwingeloo), hij hemt, ,grip my de griffel ont, hij lop my
ont (Smilde).
Groningen. J. BERUsMA.
BLOEMLEZING UIT HET WOORDENBOEK DER
NEDERLANDSCHE TAAL.
Deel 6. Aflevering 3.
.meid. Dit achtervoegsel, voorheen hede, is oorspronkelijk een
mannelijk zelfstandig naamwoord, met beteekenissen als : staat,
stand, waardigheid, hoedanigheid.
Het vormt vrouwelijke zelfstandige naamwoorden, die een toestand
of een hoedanigheid beteekenen en komt voor :
1. Achter persoonsnamen. Het zelfstandig naamwoord beteekent
dan den staat of de hoedanigheid van een persoon of personen als
de genoemde ; overdrachtig dikwijls : een verzameling van personen
(soms ook : één persoon, één wezen), met dien staat of die hoedanigheid
; b.v. Christenheid, Godheid, menschheid, enz.
2. Achter een bijvoegelijk naamwoord of een als zoodanig gebezigd
deelwoord ; de meest voorkomende toepassing. De afleiding beteekent
een toestand of een hoedanigheid, maar gaat in vele gevallen over
in een concreten zaaknaam ; b.v. blindheid, opvliegendheid, belezenheid,
enz.
De zelfstandige naamwoorden op igheid zijn in drieën te scheiden:
163
1 0. zelfstandige naamwoorden, afgeleid van een bijvorm, met gewij -
zigde beteekenis; b.v.: bezigheid, nietigheid, treurigheid; 2 °. zelfstandige
naamwoorden, afgeleid van een bijvorm, met gewijzigde
beteekenis ; b.v. nattigheid, van nattig naast nat ; 3 °. zelfstandige
naamwoorden, naar het voorbeeld der laatste soort gevormd,
waarin iq als een inschuifsel kan beschouwd worden ; b.v. $cliooniqheid,
vastigheid, veiligheid.
Naast vele afleidingen op beid staan ----- gewoonlijk met eenig
verschil in beteekenis — afleidingingen op te ; vergelijk b.v. hoogheid,
kleinheid met hoogte, kleinte.
3. Achter een telwoord ; de afleiding heeft een abstracte, doch
vaak ook een concrete beteekenis ; b.v eenheid.
4. Achter een bij woord ; de afleiding beteekent in de eerste
plaats den door het bijwoord uitgedrukten toestand of de betrekking;
b.v. nabijheid, overheid.
Heiden. Naar de gewone voorstelliug : oorspronkelijk een Gotisch
woord, dat door de andere Germanen werd overgenomen en — in
vrije navolging van het Latijnsche paganus (van paqus, dorp) een
afleiding van heide, veld, vlakte, derhalve eigenlijk : iemand van
het platte land ; doch, evenals paganus dorpeling, gebezigd in den
zin van : afgodendienaar, ongedoopt ; aangezien toen bij de stedelingen
het Christelijk geloof reeds algemeen geworden was, de aloude
godendienst op het platteland nog voortbestond.
Bij beperking van de algemeene beteekenis heeft het woord ook
den zin van Zigeuner ; bij Kiliaan worden de Zigeuners hegd-lieden
genaamd. In den algemeenen zin is het meervoud Heidenen ; in
den beperkten Heidens.
11e/es. In dezen vorm is het een Hoogduitsch woord (Heze), dat
--- in een van de oorspronkelijke afwijkende beteekenis -- sedert
de 15de • eeuw, van Zwitserland uit, ingang gevonden heeft tot in
Neder-Duitschland en de Nederlanden, en wel vermoedelijk door
bemiddeling van de heksenprocessen of geschriften daarover. Aan
den oudst bekenden grondvorm beantwoordt het Middelnederlandschc
hagetisse, dat zeer zeldzaam voorkomt en vroeg is uitgestorven.
(Vgl. eng. hag).
Oorspronkelijk was heks de naam voor een spookachtig, schrikwekkend,
vrouwelijk wezen ; doch later werd het gebruikt van een
vrouw, die geacht werd gemeenschap met den Duivel te onderhouden
en door tooverij haar medemenschen allerlei kwaad te berokkenen.
164
Bij uitbreiding beteekent het een ondeugend vrouwspersoon, dikwijls
als een bloot scheldwoord. Vaak wordt het in scherts zonder kwaadaardige
bijbedoeling gebezigd.
Rotterdam. A. M. MOLENAAR.
AKTE-EXAMEN MIDDELBAAR ONDERWIJS NEDERLANDSCHE
TAAI EN LETTERKUNDE.
In het verslag der examen-commissie voor akten Nederlandsche
taal, geschiedenis enz., wordt het volgende opgemerkt:
Van de examens in alle vakken zonder onderscheid moet nogmaals de
klacht worden herhaald, dat vele candidaten niet schijnen in te zien, wat
(a) het kenmerkende van deze examens behoort te zijn. Het weten uit
de tweede en derde hand dient, althans hoofdzakeljk, plaats te maken voor
eigen studie en inzicht. Het moet niet kunnen voorkomen, dat een candidaat
'den naam van een schrijver of den titel van een boek over eenig
door hem bestudeerd vak vermeldt, zonder 'ets meer van schrijver of boek
te weten. Hij dient met eene bescheiden hoeveelheid literatuur over zijn
(b) onderwerp te hebben kennis gemaakt, opdat blijke wat hij uit een
boek weet te halen en langs welke wegen hij tot zijne wetenschap is geraakt.
Het schijnt der commissie toe, dat haar opvolgster goed zal doen, bij het
(e) onderzoek zich te vergewissen, of althans eenige onderdeelen van het
vak niet voorliefde en dieper gaande studie door den candidaat zijn behandeld.
Het komt, dit spreekt vanzelf, meer op de degelijkheid der studie dan
op de uitgebreidheid der • lectuur aan, maar eenige lectuur is noodig. Een
volgend jaar zal dan ook eene rubriek »literatuur over het onderwerp''
meer licht omtrent de studie van den candidaat moeten verschaffen. De
goed voorbereiden kunnen niet anders dan er bij winnen, en het M. 0.
zal er wèl bij varen.
Op één punt meent de commissie • de aandacht te moeten vestigen, namelijk
op het feit, dat gebrek aan eene behoorlijke inrichting ter opleiding
(d) voor het M. 0. er vele candidaten toe brengt, deze examens zelf
daarvoor te gebruiken, ot kunne toevlucht te nemen tot repetitoren, die dan
als toehoorders bij deze examens hunne kennis trachten te vermeerderen door
het stelselmatig opschrijven van de vragen en antwoorden: iets wat vooreerst
voor de geëxamineerden zeer onaangenaam moet zijn en vervolgens eene
dressuur in de hand werkt, die toch meestal op teleurstelling der candidaten
zal uitloopen. (e) Het ware te wenschen dat dit hinderlijke opschrij ven kon
worden verboden.
Na deze algemeene opmerkingen gemaakt te hebben, wenscht de commissie
nu over de examens in ieder vak afzonderlijk nog het een en ander
mede te deelen.
Voor het examen in de Nederlandsche taal- en letterk
u n d e hadden zich 10 candidaten aangemeld, waarvan 7 de akte mochten
verwerven, dus meer dan in de naastvoorgaande jaren. Het examen
in de taalkunde viel dit jaar dan ook over het algemeen bevredigend uit.
De historische taalkunde, waarvan tot dusverre door menig candidaat niet
165
genoeg werk werd gemaakt, was dit jaar met meer zorg bestudeerd, althans
in overeenstemming met de tamelijk lage eischen die de commissie
bij dit vak meent te moeten stellen. Ook van de gewone grammatica
(f) . hadden de meeste candidaten een voldoende kennis. Het verklaren
van gemakkelijke fragmenten uit vroegere schrijvers was, schoon over het
algemeen vrij gebrekkig, toch slechts in een geval bepaald onvoldoende.
Over de uitkomsten van het mondeling examen in de Nederlandsche letterkunde
had de commissie meermalen reden tot bijzondere tevredenheid,
vooral wat de feitenkennis der candidaten betreft en de gemakkelijkheid,
waarmede sommigen zich bewogen op het uitgebreide veld der letterkundige
geschiedenis. Ongetwijfeld hadden zij die gemakkelijkheid ten deele
ook hieraan te danken, dat de schrijvers in den tijd, waarin zij optraden,
(g) voor hen leefden. Is de feitenkennis echter alleen door van buiten
leeren verkregen, dans zal zich dat reeds bijna onmiddellijk openbaren. Bij
dit vak blijft veel lezen, blijft een dagelijks omgaan met het verleden
hoofdzaak. Overijlde studie, zooals bij een der afgewezenen, moet onverbiddelijk
op teleurstelling neerkomen. Verder gaven de examens -- vooral
die der niet-geslaagden — nog aanleiding tot een paai- opmerkingen.
(1.) Daar de letterkundige geschiedenis een onderdeel van de geheele geschiedenis
is, mag deze niet in zoo hoogti mate onbekend blijven, als bij enkele
candidaten het geval was. Integendeel mag verwacht worden, dat
gedichten en proza-geschriften ook beschouwd zullen kunnen worden in verband
tot de politieke en sociale tijdsomstandigheden, waaronder zij ge chreven
zijn en waarop zij dikwijls betrekking hebben. Eene tweede opmer-
(1 king geldt het reeds meermalen aangewezen gebrek aan algemeene
ontwikkeling bij de candidaten. Ditmaal kwam dat gebrek bijzonder uit
ten opzichte van de Grieksche en Latijnsche oudheid, waaraan onze beste
(k) schrijvers, met neme in de zeventiende eeuw, hunne opleiding tot
kunstenaar te danken hebben. Kennis van de klassieke talen kan niet van
de candidaten worden gevorderd, maar wel mag men van hen eischen
dat zij vertalingen van de voornaamste dichtwerken der oudheid zullen gelezen
hebben, te meer daar de studie onzer eerste dichters, als Hooft en
Vondel, Bilderdijk en Da Costa, hen van zelf met zulke vertalingen in
(1) aanraking brengt. Zonder eenige kennis van de oudheid blijft een
groot deel onzer literatuur geheel onverstaanbaar. Wie bijv. Phoebus voor Jupiter
houdt, zooals het geval was, voldoet zelfs niet aan de allermatigste eischen.
(m) De letterkundige optellen waren over het algemeen zeer middelmatig
van inhoud en vorm. Kunststukken behoeven zij niet te zijn, maar eenige
evenredigheid bij de indeeling der stof, eenige keurigheid en beknoptheid in
den zinbouw, eenige levendigheid van voorstelling mag toch wel worden
( fl) verlangd, en daaraan ontbrak het bijna altijd. Alledaagsch gekeuvel
of een hutspot van van buiten geleerde zinnen, met wat onbeduidends van
eigen maaksel aangelengd, waren er schering en inslag.
Ziedaar een verslag volkomen passende bij wat wij op bl. 86,
87 en 88 van dezen jaargang zeiden en in allen deele eene bevestiging
daarvan.
Het ernstig streven van zeer vele candidaten is, de studie te
ontloopen. Zij weten er een kunstje op, om zonder studie examen
16(3
te doen. Men ziet uit dit verslag, dat die kunstjes niet helpen.
Het eerste wat de candidaat zich als regel heeft te stellen, is te
zorgen, dat elk stuk dat hij leest in zijn geheel volkomen begrepen
wordt en daartoe- zal hij nu en dan een gedeelte moeten herlezen
wellicht meer dan eens en dikwijls zal er een woord te verklaren
zijn waartoe kennis van geschiedenis, aardrijkskunde, mythologie
en wie weet wat meer noodig is : daarbij moet men zich zelven
zoeken te helpen. Het is echter niet de vraag, hoeveel noten men
wel bij een stuk kan uitdenken, maar hoeveel toelichting er bij een
stuk noodig is om het volkomen te verstaan. Geen afdwalingen: dus
om de etymologie van een woord of de herkomst van eene mededeeling
uitvoerig toe te lichten, wanneer een en ander niet noodzakelijk
zijn voor het recht begrip van het stuk.
Ik sla bijv. op Mengelpoëzy van Mr. Willem B i l d e r d ij k 2e
deel, 2e druk. 1 ) Het boek opent met Ridder Sox en de dichter zegt
zelf, dat hij Voltaire heeft nagevolgd ; nu kan men bij P a n, Aanwijzing
of in deel 15 der Diclitwerken naslaan, dat het in de Contes
staat, men kan die nazoeken en bij D u n 1 o p Ristory of Prose
Fiction of in de Duitsche bewerking daarvan door L i e b r e e h t
gelijksoortige verhalen zoeken, dat is echter --- hoe belangrijk ook
— hier niet in de eerste plaats noodig. De aanhef is komisch bedoeld,
en vol zinspelingen en vermomde. benamingen en men sta
dus even stil bij de regels:
1. Terwijl de blonde God der dagen
2. Het land der Afrikanen zengt,
3. Ons daaglijks hier te lande een simpel kaartje brengt,
4. En strenge wintermaand heur avonden vei lengt,
5. Hier om den haard en kring geslagen.
Bij regel 4, waar sprake is van de lange winteravonden (dus
verlengen beteekent hier niet : „langer maken" of langer worden")
begrijpen we, dat de „blonde God der dagen" voor zon staat en
dat reg. 3 eene tegenstelling vormt n.l. terwijl de zon in Afrika
schroeiend schijnt en zich hier maar even laat zien. Een examinator
zou zonder het den candidaat moeielijk te willen maken,
kunnen vragen : „Waarom heet de zon hier een God en waarom
moet die juist blond zijn. Regel 3 zal velen noodzaken te vragen.
De verklaring is, dat aanzienlijken in plaats van bezoeken af te
leggen in sommige gevallen met rijtuig voor de deur komen en
1 ) Te Rotterdam, bij I. Immerzeel Junior, 1823.
167
door den knecht alleen een kaartje laten afgeven, ten teeken, dat
men aan den bewoner van het huis heeft gedacht en hem een kleine
beleefdheid wil bewijzen. Daar dit meer Fransche en Belgische dan
Nederlandsche gewoonte is, is 't licht mogelijk, dat de regel niet
dadelijk in zijn geheel begrepen wordt. Natuurlijk is in reg. 12
„Neef Hein" er als aardigheid tusschengevoegd en heeft men naar
diens doopceel niet te zoeken, terwijl ook de Mama", r. 7, onopgemerkt
aan ons voorbijgaat.
In denzelfden bundel vindt ik op bl 67 het bekende gedicht:
De Waarheid en .Ezopus en nu is 't zeker noodig, dat de lezer
opzoekt, wie E z o p u s was, omdat hij daardoor den zin van 't
verhaal zal verstaan en het woord Fabel" boven den spiegel. Het
dwaze der „pillen voor de dood" en het nog dwazere „brillen voor
't gehoor"- teekent den kwakzalver, in het volgende couplet duidelijk
gekarakteriseerd maar heeft geen verdere toelichting noodig. In
deze coupletten is taalkundig hoogstens van een woord iets te
zeggen : doctoor op den klank af enk. van doktoren. In couplet 5
zullen Weerwolf" en „Zemblaas" verklaard moeten worden
enz. enz. Dus : verklaring waar dat noodig is, maar nergens
anders.
Op bl. 85 vinden we -Het Penzioen en 't zou aardig zijn er op
te wijzen, dat Bilderdijk gezegd wordt, in de laatste regels een
hatelijkheid bedoeld te hebben op het hem toegelegde jaargeld,
maar dit is zeer zeker van ondergeschikte beteekenis. Men behoeft
zich niet te verdiepen in de volgens Bilderdijk historische beteekenis
van het woord „eypersche" of „Cyprische" Kat, maar neemt kennis
van de noot, dien de dichter geeft ; desnoods kan men bij Inkhoorn
in plaats van eekhoorn een oogenblik stilstaan, radende of des dichters
sarcasme hier op een administratieve macht doelt of dat het woord
aan zijn eigenaardige woordafleidkunde te danken is, hoe 't zij, het
gedicht heeft verder geenerlei toelichting noodig.
Heel anders is het met Urzyn en Valentyn op bl. 90, dat vroeger
in dit tijdschrift uitvoerig behandeld werd. Wie dat geheel wil
verstaan heeft geschiedkundige toelichting noodig, heeft minder gebruikelijke
woorden te verklaren, heeft het een en ander te weten
aangaande het hofleven in de Middeleeuwen enz. enz. en verder
zal het noodig zijn te weten, dat Bilderdijk beweerde hier de geschiedenis
te verhalen van een zijner voorzaten en dat het hier
behandelde verhaal een zeer belangrijke plaats inneemt in de middel168
eeuwsche verhalen vari bijna alle landen. Eindelijk, dat het gedicht
een vrije vertaling is uit P e - r c y, Reliques, hoewel Bilderdijk dat
niet vermeldt. Bij Pan komt natuurlijk de vermelding wel voor•
Daar is ook al weer geen reden om het gedicht met het oorspronkelijke
te vergelijken tenzij men — en dat ware hoogst aanbevelenswaardig
— goedvond uit eenige uit Percy en eenige uit
B u r g e r vertaalde verzen op te maken, in hoeverre de dichter van
zijne origineelen afweek en in hoeverre zijn vertalingen van meer
of van minder oorspronkelijkheid en kunstwaarde getuigen.
Wie een dergeljjken arbeid volbracht, had dus uit zichzelven wat
gegeven, had gelegenheid met overtuiging, en als zelf eene
meeping uit te spreken, wat heel iets anders is, dan na te praten
wat in een boekje staat.
Op deze wijze handelende zal aan de eischen onder a, b en c
voldaan kunnen worden.
Ernstige waarschuwing spreekt uit d ; hetzelfde, waarover wij op
de bovengenoemde bladzijden spraken. Die kruimeltjes en snippertjes
wijsheid geven niets, die paar antwoorden op nu en dan gedane
vragen hebben hoegenaamd geen waarde, een onverwachte vraag
van den examinator is voldoende om te bewijzen, dat de kennis
van den candidaat schijnvertoon is.
Op een eindexamen, waar ik Duitsch examineerde en waar ik, zooals
gewoonlijk, gecombineerd was met den examinator voor 't Nederlandsch,
kwam een candidaat die een schandelijk slecht opstel had gemaakt,
voor het mondeling examen. Er was al herhaaldelijk naar Staring
en Bosboom—Toussaint gevraagd en dit geschiedde bij dezen
candidaat ook. Gevraagd wat hij van de laatstgenoemde schrijfster
gelezen had volgde eene opsomming van bijna alle grootere werken.
De examinator die meende, dat een zóo belezen kandidaat een beter
opstel moest gemaakt hebben, vroeg of hij inderdaad dat alles gelezen
had en de candidaat antwoordde bevestigend. Ik vond dit
brutaal en vroeg of hij ook wist of Majoor F r a n s bij het Oost-
Indische leger of bij het leger hier te lande diende en toen 't antwoord
volgde, dat hij zich dat niet meer herinnerde, was 't bewijs geleverd
dat hij weer een bekend kunstje had uitgehaald, maar dat, gelijk
meestal het geval is, niet had geholpen.
Bij e bedenke men, dat het een verbazend omslachtig en tijdroovend,
ten slotte blijkbaar een onmogelijk werk is, te trachten
antwoorden te krijgen op alle vragen, die wel eens gedaan zouden
169
kunnen worden terwijl toch niemand kan eischen, dat de candidaat
alles weet. Het oude schoolversje zei:
Weinig wel en dikwijls lezen
Leert het best .. .
dat gelieven de candidaten te bedenken. Of zij al vertellen wat A
en B zegt al is het tot Z toe, dat beteekent niet veel, het is de
vraag, wat zij zelf zeggen als resultaat van hun eigen studie.
De verklaring", waarvan in f sprake is, stuit dikwijls af op
eigenaardige bezwaren, die ongeloofelijk schijnen. Bij den toenemenden
omvang, dien alle wetenschappen nemen en met de wetenschap,
dat in een letterkundig kunstwerk letterlijk alle wetenschappen ter
sprake kunnen komen is eene encyclopedie volstrekt noodzakelijk
bij de studie ; natuurlijk niet een prulletje van f l.— of f 2.--
maar liefst een groote, wel 't best een Duitsche : P i e r e r , Meyer ,
S p a m e r of B r o e k 1. a u s en wie die niet ten gebruike heeft,
zou aan de kleine uitgaaf van M e y e r in een deel groot formaat
of aan de nog kleinere in een deel klein formaat een uitmuntenden
zegsman hebben. Talrijk zijn de verklaringen in mijn Woordenschat
opgenomen, meerendeels datgene, wat niet in een encyclopedie
staat. Jammer genoeg is dit werk nog altijd wat heel- duur.
Maar hoe te denken van de studie van een man, die behalve een
paar spraakkunsten en een Woordenlijst over nagenoeg geen boeken
beschikt ! Er zijn er, die zelfs geen goed Woordenboek hebben;
waar het de studie geldt moest men zich ten minste V a n D a 1 e
aanschaffen, dat in zijn tegenwoordigen vorm in velerlei behoeften
voorziet. Maar bij dat al bedenke men, dat men alleen moet opzoeken,
wat men inderdaad noodig heeft. Wat men zoo leest heeft
waarde, maar alleen in verband met het onderwerp der studie;
bij . g staat alweer dezelfde waarschuwing n.l. dat men niets heeft
aan klaargemaakte antwoorden of van buiten geleerde feitenreeksen.
Sedert minstens tien jaar hebben we telkens en telkens er op
gewezen, dat beoefening van de geschiedenis der letteren volstrekt
onmogelijk is zonder kennis der staatkundige geschiedenis en we
voegen er in een adem bij, zonder degelijke kennis van de zeden
gewoonten en gebruiken in den tijd, waarin de schrijver, dien men
bestudeert, leefde en waarin de gebeurtenissen spelen in de werken,
die men bezig is te lezen. Deze eenvoudige waarheid is blijkens
h nog niet ter algemeene kennis doorgedrongen. De studie der
zeden, gewoonten en gebruiken (waarover o.a. de Heer T e r G o u w
170
ons zulke belangrijke artikelen afstaat), behoort stellig tot de amusante
bezigheden ; men zou zoo iets — gelik duizenden doen — uitsluitend
voor zijn pleizier gaan beoefenen. Zonder die kennis is
bijv. L a n g e n dij k niet te verstaan, want het is juist het leven
uit zijn tijd, dat hem stof voor zijne blijspelen geeft Wie begrijpt
iets van Quincampoix, die niets weet van J o h L a w en de „rue
Quineampoix" te Parijs ; wie kan den Spiegel der Vadertandsche
Kooplieden genieten als hij de geschiedenis en het leven der 18e
eeuw niet kent. Wat is de lectuur van B e 11 a m y zonder kennis
van den strijd tusschen Patriotten en Prinsgezinden. Wie begrijpt
iets van C o s t e r's Iphigenia, die niet vooraf eenige studie heeft
gemaakt van de toenmalige Staats- en Kerktwisten. Hoe willen we
begrijpen, hoe de versjes van Hieronimus van Alphen, die ons nu
zoo onkinderlijk voorkomen nog in de eerste helft der 19e eeuw
geprezen en bewonderd en door de kinderen graag geleerd werden
zonder voldoende kennis van de opvoeding en het volksleven in
den tijd toen die gedichtjes het meest gelezen werden!
De algemeene ontwikkeling" waarvan bij i sprake is, ontbreekt
veelal, omdat daarvoor niets wordt gedaan. Men heeft couranten
en tijdschriften van verschillenden aard te lezen, men heeft de
illustraties eens op te slaan en voor de studie bibliotheken te -bezoeken
; wie in zijne woonplaats geen bibliotheek heeft kan tegen
vergoeding van vracht, boeken uit de verschillende bibliotheken
ter leen ontvangen. En menig werk, dat bij de studie van heel
veel nut kan zijn zoo bijv. de Oude Tijd, de werken van S c h ot
e 1 en derg. zijn bij particulieren overvloedig voorhanden en in
elke plaats wel ter leen te krijgen. Bij k en 1 ontmoeten we weer
een zeer natuurlijken eisch. Daar is niet alleen sprake van mythologische
toelichtingen, die men desnoods uit een klein handboekje
kan halen, maar van de lectuur van goede vertalingen die in het
Nederlandsch (uitgave Van Looy, Amst.) heel weinig, in eene der
vele Duitsche bijna niets kosten. Voor een zelfstandige studie zou
bijv. een opstel over den Warenar zeer nuttig zijn, wanneer dat
werd vergeleken met P 1 a u t u s' Aulularia . (het oorspronkelijke)
en met M o 1 i è r e s Avare, een andere bewerking ; zelfs kon men
Lessing 's Schatz er nog bij halen. Maar niet alleen voor den
inhoud, ook voor den vorm is het noodig vertalingen vooral uit
het Latijn te vergelijken met de werken onzer eigen schrijvers.
Waar steeds gezinspeeld wordt op of aangehaald wordt uit Ovidius
171
Plautus, Homeros e. v. a. daar moeten dat voor een verstandig,
denkend mensch iets meer zijn dan namen, daar moet men zich
door het lezen van vertalingen een denkbeeld zoeken te vormen
aangaande de soort kunst hen geboden en moet men de feiten
leeren kennen, die de kern vormen van menig werk onzer eigen
dichters.
Bij de beoordeeling der opstellen- vinden we nauwkeurig dezelfde
aanmerkingen, die wij herhaaldelijk ook hebben gemaakt, gevolg
van verkeerde voorbereiding.
Men maakt een opstel en meent, dat het al heel mooi is als
er maar niet veel taalfouten in zijn ; alsof het eene taaloefening
was ! Er zijn onder de meesterstukken van Rafael schilderijen met
allerlei fouten, er is er zelfs een met een engel met zes vingers;
maar dat belet niet, dat het toch een meesterstuk is. Als de opstellen
niet deugen (m) en dat is mede meestal het geval, dan is
het omdat vele candidaten door een opstel maken verstaan, het
volschrijven of volbabbelen van eenige bladzijden met zoo Irnin
mogelijk taalfouten. Zij bedenken niet, dat het opstel meer dan
eenig examen een juiste maatstaf is ter beoordeeling van de mate
van geestesontwikkeling van den cantlidaat, die — let wel — zich
bij voorkeur aan de studie der Nederlandsche letteren wil wijden.
Zonder een plan te ontwerpen, zonder zich rekenschap te vragen,
van wat hij zal en moet zeggen, wordt er gedachteloos voortgekrabbeld
; over het opgegeven onderwerp weet de candidaat stellig
g e n o e g en toch weet hij niet, wat hij schrijven zal. Hij heeft
zijne gedachten niet geconcentreerd, hij heeft niet eene schets gemaakt
en daarin met enkele woorden punt voor punt opgegeven
wat hij wilde schrijven en eindelijk al schrijvende zijn hem (n)
enkele snippertjes boekenwijsheid ingevallen, zinsneden uit andere
opstellen of wie weet waaruit en met een gewaanden humoristischen
of genialen zwaai. eindigt het stuk. En als men daarop wijst is
het onveranderlijk : Ja, maar ik kan nu eenmaal geen opstellen
maken !" Alsof dat verstandige taal was ! Er is een tijd geweest,
dat de man niet lezen, dat hij niet praten, dat hij zelfs niet alleen
eten kon en .... dat alles heeft hij geleerd.
En heeft hij ook qeleerd opstellen te maken ! Heeft hij zich geoefend,
er iets voor gedaan, zich den weg laten wijzen ? Neen, hij
heeft nog een partijtje taalregels en nog een lading voetnoten van
buiten geleerd, — men kon er eens naar vragen .... maar opstellen
172
maken ? „Dat leert men niet, dat kan men niet leeren, dat leert
men van zelf of men leert het nooit ! ' Dat's 't antwoord.
Bij de uitgevers van .00rd en - Zuid werd indertijd een klein
boekje uitgegeven :.Het Opstel en ik ben zeker, dat ieder, die de daar
gegeven wenken opvolgt en zich neerzet om de opgaven met alle
daarbij gegeven hulpmiddelen uit te werken, weldra zal ervaren, dat
hij groote vorderingen maakt, gelijk trouwens allen deden, die het
ooit gebruikten. En als hij dan examen moet doen en niets heeft
dan het onderwerp voor zijn opstel, dan zal hij weten, hoe men
opstellen moet maken en dan zal hij nog wel niet altijd een meesterstuk
leveren, maar stellig een opstel, dat aan de zeer matige eischen
der Commissie voldoet. TAco H. DE BEER.
ROEMER VISSCHER STARING HEINE.
De inhoud van het bekende puntdicht van Staring, waarin Koster
Jan beweert, dat van de oude manen sterren worden geslagen 1 )
vinden we woordelijk bij • Heine in Die Stadt Lucca, Kapitel XIII :
„Liebes Kind" sagte die Mutter, die alten Vollmonde schiligt der
liebe Gott mit dem Zuckerh ammer in Stüeke und macht daraus
die kleinen Sterne
Aardig is het ook het zoo bekende No 50 uit Die Heimkehr:
Du bist wie eine Blume
So hold und sehön und rein enz.
reeds in hoofdzaak aan te treffen in de Brabbelingh van den ronden
Roemer:
AAN --
Gij zijt zoo schoon en zoet van wezen,
Dat ik voór u niet bid den Heer,
Dan dat Hij u slechts behoude in wezen:
Want schooner maakt Hij u nimmermeer.
P.
1) »Geene ontdekking van Herschel", Starings gedichten, IV, pg. 99.
173
NICOLAAS BEETS,
geboren te Haarlem 13 September 1814, overleden te Utrecht
13 Maart 1903.
Bijna negentig jaar oud is heets ontslapen.
Op dien leeftijd is er geen reden om te spreken -van een slag,
die 't vaderland trof, hoewel we met weemoed kennis namen van
het heengaan van den allerbeminnelijksten grijsaard, wiens wezen
en doen enkel goedheid en liefde was en die tot de laatste dagen
zijns levens zich heeft gelukkig gevoeld in de nabijheid van jonge
menschen, die hij zoo aangenaam ontving en die zich zoo • gaarne
en zoo ongedwongen met hem onderhielden.
Met B e e t s stierf de oudste en bijna de eenig overgeblevene
van de oude school van auteurs, die schrijver werden, nadat zij
zich ernstig hadden voorbereid voor de beoefening hunner kunst,
gelijk de schilder, de beeldhouwer, de componist dat doet voor de
174
zijne. Hij was de waardige vertegenwoordiger van de schrijvers,
bij wie het scheppen" genot en vreugde was, gelijk J a c q u e s
P e r k tot zijne Sonnetten zei:
,,U dichten was genieten."
Onveranderd tot zijn laatsten verjaardag en nog bijna vijf maanden
daarna bleef Beets dezelfde goede, vriendelijke, vroolijke man,
vol humor en welwillenden scherts.
Onveranderd bleef hij als gnensch in den dagelijkschen omgang.
Maar niet onveranderd bleef hij als dichter en schrijver.
Eerst de hoog-romantische Beets, die dweepte met Byron
en Scott, maar vooral met den eersten, dien hij vertaalde met een
toewijding en een gloed, als niemand nà hem.
En over die periode zijns levens en over dien arbeid gevoelde
hij berouw, hij heeft dat herhaaldelijk openlijk getuigd.
Dan de v r o o l ij k e student, die in 1839 predikant en doctor
der theologie de Camera 0bscura uitgeeft, een boek, waarover
hij dikwijls alleraardigst schertste en over welks succes hij zich
eene halve eeuw verheugde, maar dat voor hem op 't laatst van
zijn leven ook grootendeels zijn waarde verloren had, daar hij nog
alleen waarde hechtte aan rechtzinnige godsdienstige literatuur.
Verder de d i c h t e r, die geheel den geest van zijn tijd teekent
en na eenige en steeds prijzenswaardige schildertjes, die van de
stichting der Tooneelschool af tot heden met genoegen aldaar zijn
voorgedragen en steeds met genoegen gehoord , deze alle eindelijk
op den achtergrond gedrongen door verzen met nuttige strekking,
met deugdaankweekende motieven of met schertsende klachten over
den geest der eeuw en van welke de voorlaatste alleen, nog zijn
eigen goedkeuring verwierven.
Eindelijk de hoogleeraar, de prozaschrijver (de Ca.
mera daarbuiten gerekend) en de congresman.
De couranten hebben gedurende zijne laatste ziekte aanhoudend
van professor Beets gesproken, het is stellig niet in die hoedanigheid,
dat zijne herinnering het langst zal voortleven in de wereld
der lezers of in de wereld der geleerden ; als geleerde heeft Beets
nooit begeerd te schitteren.
Als prozaschrijver hebben we aan zijne „verpoozingen meest op
letterkundig gebied" eene serie studiën meerendeels van blijvende
waarde ; hij de zeer belezen schrijver wist met evenveel smaak als
scherpzinnigheid het licht te laten vallen op het schoonste wat hij
175
vond, hij wist te kiezen en te verklaren zonder ooit te doceeren of
te preeken. Zijne Reien van Tondel te lezen is het beste uit Von.
del te leeren kennen.
',>
4 7e -
4
24:fT:
qdz
Als congresman was hij eenty ! Te midden van een debat over
letterkundige kwestiën verhief zich dan plotseling de hooge imponeerende
gestalte van Beets, slechts door die van Schaepman in
forschen bouw overtroffen en plotseling doodsche stil'. e, aandachtig
zwijgen, verlangend luisteren bij allen en met die schoone, zuivere
stem, in zorgzaam gekozen woorden klinkt daar als muziek nu en
dan een lang citaat uit V o n d e 1 ter inleiding een er repliek, of
176
een boeiende feitenri*ke improvisatie over de waarde en beteekenis
van Scott; of wel op 't banket een keurige improvisatie in verzen
voor Noord en Zuid verstaanbaar, voor oud en jong belangrijk,
eenvoudig en hartelijk. Zóo zullen de oudere congressisten zich tot
aan- hun dood B e ets herinneren.
En voor de toekomst ?
De door Beets zooveel gelezen en zoozeer bewonderde dichter
H o r a t i u s zegt in zijne oden non omnis moriar (niet alles van
mij zal sterven) en heeft B e e t s in ' zijn onwankelbaar geloof aan
de onsterfelijkheid den geest gegeven, hij zal zeker ook geloofd
hebben, dat zijne werken niet spoedig zullen vergeten zijn. Maar
wij zeggen : zeer zeker niet alle.
Zijne „Verpoozingen" zullen nog lang worden gelezen of bij de
studie worden nageslagen, maar de Camera zal lang, zeer lang
blijven leven. Dat er een en twintig drukken van dit werk verschenen
bewijst wel, dat het werk veel gelezen is, maar dat er in
1880 twee drukken verschenen en verder een in 1883, 1884, 1886,
1888, 1891, 1896, 1900 en 1901 en dat de twee en twintigste druk
ter perse gaat, bewijst bovendien, dat de gewijzigde smaak der laatste
twintig jaar zonder invloed bleef op de verbreiding van dat boek
en uit het laatste gedeelte van dit artikel blijkt, dat ook buiten onze
grenzen van dit kunstwerk met belangstelling werd kennis genomen.
Dat de Camera gelezen en geprezen blijft worden is het gevolg
van de waarheid in de samenstelling, oude Haarlemmers zouden u
de personen kunnen noemen, die in dat boek zoo nauwkeurig geteekend
staan, zoo scherp waargenomen en met groote beheersching
der taal in eenvoudigen natuurlijken stijl beschreven.
Dat de Camera, nog altijd frisch bleef na vijf en zestig jaar, dat
bewijzen de jongens, die 't boek op school, lezen en het nooit vervelend
vinden al spreken zij onverholen hun afkeer uit van zoovele
andere hooggeprezen werken.
Van de Gedichten zijn er enkele slechts, die nog jong bleven;
maar bij de meeste „ fuhlt man Absicht und man ist verstimmt."
In De Lantaarn heeft C h a m p r o s é (ps.) dit laatste zoo duidelijk
gezegd. Hij citeert een vers van B e e t s met den aanhef:
Als mij een aardig kind bejegent
Door God met schoonheid mild gezegend
ja, wat dan P Dan komt bij den dichter de vrome gedachte op
171
De God, die zooveel schoone zaken
Uit nietig stof heeft kunnen maken
Hoe schoon moet zulk een God wel zijn!
Dat is inderdaad kinderlijk - lief en schoon, als men maar niet
verder dacht. Maar C h a m p r o s é was geen kind en hij dacht wèl
verder en hij stelde de zeer natuurlijke vraag : Wat zou de dichter
wel gedacht hebben als hem een leelij kert was tegengekomen ?"
Maar voor de .letterkundige kunst zoowel als voor alle andere
heeft Beets ons een heerlijke les nagelaten, eene les, die een geheel
volk kan verheffen, die deze opvolgt, want het zal leeren de kunst
lief te hebben — de leus, waaronder Beets zooveel van de kunst
.genoot en die ons ook kan doen genieten, leve in aller harten voort:
Leer bewonderen!
Hoezeer Beets door zijne werken in het buitenland bekend was,
moge blijken uit onderstaande lijst van vertalingen, die denkelijk
nergens zoo volledig voorkomt:
Leven van v a n d e r P a l m, in het Engelsch, New-York 1865.
Paulus, in het Hoogd., Gotha, 1857.
in het Deensch, Kopenhagen, 1858.
Stichtelijke uren in het Hoogd., Bonn, 1858 (Erbauungsstunden
in einer Auswahl).
De Christen bij en op het Ziekbed in het Hoogd., Hamburg,1862.
(Das Krankenbett).
Ter Gedachtenis van Heldring in het Hoogd., Hamburg, 1862.
Camera Obscura in het Fransch, 2 deelen : Scènes de la Vie
Hollandaise. Paris, 1856. — La Chambre Obscure, Paris, 1858.
Camera Obscura in het Italiaansch, Novara 1879.
in het Engelsch, gedeelten in Fraser's Magazine
en in Chambers's Magazine.
Camera Obscura in het Hoogd bij gedeelten verspreid in tal van
maandwerken (Westermann's Monatshefte, Braunschweig; -- Europa,
Leipzig ; e. v. a. bijna alle opstellen. De familie Xegge en de familie
Stastok in „Niederlandische Novellen, den Originalen nacherziihlt
von Adolf Glaser Braunschweig 1866. — De familie Kegqe No. 648
van de Universal Bibliothek. Reklam, Leipzig. — De familie Kegqe,
alte und Neue Welt, uitg. Gebr. Binniger und Einsiedler te New.
York, waar het stuk echter aan J. J. C r e m e r is toegekend.
Camera Obscura in het Deensch (was de geheele vertaling in
Noord en Zuid. 26ste Jaargang. 12
178
1879 in handschrift voltooid 1 ) ; of die vertaling is uitgegeven is
ons niet bekend).
Verder verschenen achttien Gedichten (waaronder Najaarsmijmering,
Bij een kind, Johanna Gray, Wanneer de kindren groot zijn),
onder den titel Holliindische Lieder in E. Quandt, Von der Grünen
Aue, Berlin 1871. Een meer gedetailleerde opgaaf vindt men bij
t e n B r i n k, Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de
19e eeuw, 2e druk ; I. 340-355: waar echter eenige der hier
genoemde vertalingen niet vermeld zijn. P. Q.
TIJDSCHRIFTEN.
Taal en Letteren 1. Bijzondere aandacht gevraagd voor een
keurig artikel van dr. K o 11 e w ij n over hooft en de meisjes Spiegel
belangrijk als studie, ook om de methode, belangrijk omdat het ons een
maar half bekend gedeelte van Rooft's leven doet kennen, belangrijk
ook als gedeeltelijke beantwoording der * vraag : „ln hoeverre is
T e n B r i n k in Brechje Spiegels de historie getrouw gevolgd ?"
Zeker Dr. (?) A. G. vestigt op hoogst aanmatigender toon de aandacht
op de blijkbaar zeer degelijke dissertatie van Dr. K. 0.
M e i n s m a over Middeleeuwsche Bibliotheken, met eene halve bladzijde
inleiding vol kwasterige zoogenaamd geestige onaardigheden over
het nut van dissertaties. Het geprezen werk „is nog zo'n ouwerwets
boek, in de oude" (waarom niet ouwe of oue ?) „spelling, met - natuurlik
hier en daar fouten daar tegen." P. H. (van) M(oerkerken) geeft
een mooie bewijsplaats voor de juistheid der uitdrukking „Zoo oud
als de weg van Kralingen" en wijst op het hoogst vermakelijk feit,
dat in het „ Vaktijdschrift voor Onderwijzers" de afleiding wordt
opgegeven van het woord element ! ! ! en wel op vier manieren,
zoo ongeveer of men van een kind zou getuigen, dat het vier
vaders had. De hooggeleerde vaktijdschriftenaar had er wellicht
nog wel meer kunnen bedenken, maar er natuurlijk geen een kunnen
bewijzen : het woord is N.B. ! van Latijnschen, van Griekschen
en van Hebreeuwschen oorsprong.
De Studeerende Onderwijzer 5 en 6. Als altijd zijn de hulp
middelen voor letterkundige besprekingen zoowel als de taalkundige
mededeelingen doelmatig en practisch, n.l. voor ernstige menschen,
die dan trouwens ook weer heel veel van die ezelsbruggetjes
1) Dit, even als al het andere, schriftelijke mededeeling van Nicolaas
Beets, dd. 9 Aug. 1879.
179
kunnen missen ; maar bij de toelichtingen missen we weer een wel
overdacht systeem, voldoende uitvoerigheid en vaak .... voldoende
encyclopaedische kennis. Dat op de examens nog altijd veel waarde
wordt gehecht aan de kennis en het herkennen van de verschillende
tropen blijven wij belachelijk vinden : den zin van het gelezene
verstaan, dat is hoofdzaak, en of zoo'n figuur nu , synecdoche" of
„autonomasia" heet, doet al heel weinig ter zake, te meer, daar de
candidaten geen oude talen leeren en dus die woorden alleen machinaal
van buiten kunnen leeren. Als zij een cursus rhetorica
moesten volgen was 't nog erger, maar dan was 't begrijpelijk, dat
men naar die namen vroeg. Bij de behandeling van de Génestets
„Volksdichter" heeft de bewerker nagelaten er op te wijzen, dat
ook hij volksdichter heet, die niet voor de „armen" en „minderbedeelden"
heeft gezongen, maar die in het leven der geheele natie
langer of korter tijd eene belangrijke plaats heeft ingenomen. Daartoe
behooren ook de grootste en aanzienlijkste mannen, die nooit dat
„lijden medegeleden" hebben. -- Van tropen gesproken, waaraan
heel veel plaats wordt gegeven, (de schandeljk slordige correctie
nog daargelaten) er diende bij de behandeling toch een beetje aan
de eischen van den stijl en aan die van het gezond verstand gedacht
te zijn. Wat toch moeten we zeggen over verklaringen als
de volgende : „zwaard is het middel voor den strijd, dolk voor de
samenzwering ; dus metonymia. -- Aadlers (?) zijn het teeken van het
leger ; dus metonymia. -- Het zwerk staat voor het vriezen, de
vorst ; dus metonymia.
Het woord bard is als gewoonlijk verkeerd verklaard ; maar hier
is het erger dan gewoonlijk : „Bardos is een bij Latijnsche schrijvers
voorkomende naam voor Keltische zangers en kwam in de tweede
helft der 18e eeuw in Duitschland in de mode. Men noemt zoo in
de eerste plaats een verheven volksdichter, maar met een weinig
hoogdravendheid ook wel eiken dichter."
Zoove3l beweringen, zooveel onjuistheden. Het lat. bardus dat
trouwens weinig voorkomt, beteekent stompzinnig, maar ter aanduiding
van een dichter of zanger hebben wij het nooit ontmoet.
In de „ Germania" gewaagt T a c i t u s van de liederen, die de oude
Germanen zongen, hij gebruikt daar het woord barditus ; (de meeste
handschriften, zegt V a n W ij n hebben barritus of baritus) en daarmede
bedoelt hij niet de zangers, maar den zang, het zingen. Bij Caesar 1 )
1) De Bello Gallico 6e Boek, Hoofdst. 13 en 24.
12*
180
spreekt men wel van zangers, die hij Druiden noemt, maar hij
vindt die alleen in Gallië en zegt uitdrukkelijk, dat ze bij de Germanen
niet voorkwamen. De geleerden zijn van meening, dat barditus
de goede lezing is en dit woord is denkelijk van ngerm. bardhi (schild?,
het woord baritus van ofri. barja (schreeuwen) ; de strijders hielden
namelijk ter versterking van het geluid het schild aan den mond,
want uit het sterkere of minder sterke schreeuwen maakte de vijand
op, of men met meer of met minder moed en vertrouwen op overwinning
ten strjde trok. De naam barden voor een zangersstand
komt alleen voor bij de Kelten in Gallië en Brittannië.
Waar in dit art. citaten voorkomen diende vermeld te zijn, van
wiep die afkomstig zijn ; hier vooral waar het „ '' beweerde in
zeer slordigen stijl allerlei onjuistheden vermeldt. Er wordt hier
door de Red. gesproken van de citer spannen" — hoe kan dat ?
Men kan de snaren spannen en men kan de citer besnaren, (eenige
regels later heet het „snaren spannen". De beschrijving van een
cither moest vollediger en juister zijn of geheel wegblijven Dat
oden alleen aan personen gewijd worden moet beslist worden tegengesproken,
zie bijv. B i 1 d e r d ij k X. 90 en XII. 436 om van duizende
andere te zwijgen ; voor hen die dergelijke zaken nog leeren
moeten, is zulk een mededeeling gevaarlijk. Het godsdienstig heldendicht
van K l o p s t o c k heet niet Messiade maar Messias. Op bl. 274
vinden we eenige bastaardwoorden uit de Camera verklaard zoo 't heet,
maar alleen ter geheugenoefening den lezer aangeboden ; bijv. tramontane
= poolster, zal men dat gemakkelijk onthouden ? Waarom
niet verklaard dat die naam alleen voor Italië geldt, waar men trans
montana d. i. over de bergen, die ster ziet ; en trans is bekend uit
Transvaal en Transsilvanië en nion t(ana) uit Mont Blanc. Welk
een voorstelling moet men zich van een gegau fvveerd kraagje maken
als de verklaring luidt : Kraagje met figuren er op (en dat op is
niet eens waar, 't zijn ook geen figuren, maar plooitjes, die er in
geperst worden met een warm ijzer, zoo als men een wafel (qaufre)
bakt ; een barouchette heeft niet 2 maar 4 wielen, maar wat nut
dat snipperwerk — het kan alleen dienen om door candidaten gedachteloos
van buiten geleerd te worden, waarna zij zich verbeelden
iets te weten Lodereindoosje luidt gewoonlijk lodderein niet naar
l'eau de reine maar naar eau de la Reine de HIongrie ; dat hysterisch
„schril" beteekent is eerre nieuwe ontdekking ; maar voor wie worden
die aanteekcningen gegeven en welke menschen denkt men, .dat
181
zich met studie bezighouden als men nog verklaren moet omberen
een soort van kaartspel ! ! Kan de studeerende onderwijzer, dat
niet uit den zin opmaken ? Zou die nooit van omberen gehoord
hebben ? De grammaticale behandeling van den datief bij lichaamsdeelen
bijv. in ik tik hem op de schouders (meerv. ?) wordt behandeld
en nu wordt er beweerd hem is datief van bezit, maar hein
is ook lijdend voorwerp .... dat beslist ieder naar zijn smaak ! Is
dat de manier om stucdeerende onderwijzers, die 't woord omberen
niet kennen, goede lessen te geven en voor te lichten ? Waarom
daarover niet een afzonderlijk artikel gegeven ? Molières beter
molière schoenen zijn qeen dansschoenen, al staat dat hier ; 't zijn
lage schoenen met veters. Het treurigste voorbeeld van onwetendheid
en slordig gekrabbel vinden we hier over het sonnet ; de
schr. beroept zich op Dr. A. S. K o k die deze dichtsoort grondig
onderzocht heeft" en nu volgt er een zestal regels, die op allerlei
versvormen toepasselijk zijn, maar het wezen van het sonnet niet
raken. De aanduiding aan het slot is alleen verstaanbaar voor hem,
die ze niet noodig heeft. Waarom niet de prachtige studie van
dr. A. S. K o k grondig bestudeerd en een uittreksel er uit gegeven.
Daar men zeer vaak het karakter van het sonnet buiten beschouwing
laat, geven we hier nog enkele regels over deze dichtsoort.
Het sonnet is oorspronkelijk uit Italië, het bestaat uit veertien
versregels, n.l. vijfvoetige jamben .._. — .— .._. -- — —. Deze
zijn anders rijmeloos, in het sonnet zijn ze dat niet ; eerst komen
twee maal vier regels te zamen met twee rijmen, dan twee maal
drie regels ook met twee rijmen; de rijmen zijn vrouwelijk.
Het kunstige van het sonnet bestaat echter niet in den vorm,
die is gemakkelijk genoeg, vooral omdat de rijmen op zoo verschillende
wijzen kunnen voorkomen. De gekunstelde vorm geeft echter
dikwijls aanleiding tot gewrongen uitdrukking der gedachte. De vorm
schijnt kunstiger dan hij is, maar blijkt vaak hinderlijk voor juistheid
en duidelijkheid. In de Braga heeft K r e t z e r deze dichtvorm
niet te veel gevleid ; hij zegt er van:
Geverfde pop met rinkelen omhangen,
Gebulte ,jonkvrouw in uw staal corset
Lamzaligste aller vormen, stijf Sonnet!
Wat rijmziek mispunt deed u 't licht erlangen ?
Is het uiterlijk niet moeielijk te bereiken, buitengewoon moeielijk
is het, een sonnet te schrijven dat het ware karakter vertoont, dat
innerlijk bevat, wat de groote meesters ons als den eisch van het
182
sonnet hebben leerera kennen. De schoonste sonnetten van Petrarca,
Shakespeare, Riickert, von Platen e. a. zijn naar den inhoud dramatisch.
Daarbij is de ontwikkeling der gedachte in twee af deelingen
duidelijk merkbaar en de verdeeling dier twee afdeelingen
weder in twee onderafdeelingen evenzoo, terwijl de laatste regel
het hoofddenkbeeld uitdrukt, de oplossing geeft, m a. w. het geheel
in ééne gedachte samenbrengt.
Als voorbeeld halen wij het sonnet aan, dat S c h a e p m a n aan
B e e t s wijdde toen deze zijn zeventigsten jaardag vierde.
SCHAEPMAN'S HULDE AAN BEETS.
Gij zijt van d'echten stam, Gij zijt van Vondel's zonen,
w voorhoofd draagt de vlam van 't koninklijk genie,
le onderafd. Al boogt Ge in vroege jeugd voor vreemden
koninklijk
de knie,
Al scheent gij afgedwaald, tot zwoele, zwarte zonen.
Beets is va zin jeugd Nederlander en volgeling van Vondel.
le afd.
Bij U toch bleef de lust aan Hollands reine tonen,
Hun vrijen vollen stroom, hun gouden melodie;
2e onderafd. Dies komt in 't dichterkoor, vol glans en harmonie,
U Vader Vondel zelf met d'eigen lauwer kronen.
Vondel onsterfelijk door zijn dicht zou zelf held hulde brengen.
Gij hebt zijn spoor gevolgd op eigen vrije wiek,
le onderafd.
Gij
gaaft Uw eigen ziel in ruischende muziek.
z'ongt de »opreghte troue met jubelen en tranen.
Beets werd ons een tweede Vondel.
2e afd.
Uw godentoon beheerschte ons later kreupeldicht, —
Verhef U. — Vondel spreekt : Die krans zal nimmer tanen,
2e onderafd. Waarop een weerschijn viel van 't ondoorgronde Licht.
De vrome Beets is ontsterfelijk door zin dicht.
Op bl. 290 vinden we twee verklaringen, waarvoor wij de gebruikers
moeten waarschuwen : niet etiketten maar etikeíte is het
woord ; het komt van hgd. stecken eng. stick .d.i. steken, in den
zin van vaststeken of aanslaan nl. van bekendmaken ; vandaar de
beteekenis kaart, papier, plakkaat waarop iets bekend gemaakt wordt
(eng. ticket„ en eveneens datgene wat bekend gemaakt wordt: Wie
zich dus aan de etikette houdt, schikt zich geheel naar de regels
of voorschriften, die natuurlijk aan het hof zeer talrijk zijn.
De aanteekeningen bij Potgieters „Rijksmuseum" zijn bijna altijd
kort en duidelijk ; de etymologie van drossaart is echter vrij onverstaanbaar
; bij F r a n c k is dit woord volledig behandeld, waarom
de daar gegeven verklaring niet overgenomen.
Bij Tantalus de opmerking, dat dezen zwaargetroffen zoon van
Jupiter door verschillende schrijvers verschillende overtredingen
verweten worden. Volgens sommigen had hij den lievelingshónd
van Jupiter gestolen, dien deze hem had toevertrouwd om den
183
tempel van Kreta te bewaken, volgens anderen had hij van de
tafel der goden nectar en ambrosia meegenomen en die aan menschen
gegeven, ten bewjjze, hoe hij bij de goden aan tafel at ; anderen
noemen de hier aangehaalde behandeling van zijn zoon Pelops,
nog anderen maken er melding van dat hij Ganymedes uit den
hemel roofde. Voor deze beweringen zijn bewijsplaatsen te vilden bij
Pindarus, Homeros, Cicero, Euripides, Propertius en .Horatius. —
Men kan hier verwijzen naar den Tantalus-beker of hevel-beker
uit de natuurkundige les, waaruit men al is hij gevuld, onmogelijk
kan drinken. Waar van zaliger 'gedachtenis gesproken wordt,
diende de r verklaard te zijn ; de Latijnsche vorm de pice memorie
beteekent „van vrome gedachtenis" gelijk Oldenbarneveldt genoemd
wordt „een man van grooten bedrijve, besogne ende memorie" vgl.
een man van daden, van handelen, van aanpakken. De genitief thans
(en ook reeds in het Groot Placcaetboek sub Oldenbarneveldt, met van
omschreven is anders en ouder rechtstreeks aan het adjectief door
verbuiging met r (omdat 't volgend woord vrouwelijk is) uitgedrukt.
Gevaarlijk mag 't heeten voor jongelieden bij personennamen een
bijvoeglijk naamwoord te plaatsen zonder meer. Op blz 294 heet
Góthe de „bekende Duitsche dichter" wat beteekent dat P De candidaat
die allicht niets meer van Göthe weet, zal als kwam het
uit hem zelf ook praten van „een bekend Duitsch dichter" evenals
bl. 296 waar Voltaire wordt aangeduid als „een begaafd ongeloovige"
wat kan iemand er aan hebben, zoo iets ter verklaring of opheldering
te ontvangen. Op denzelfde bladz. vinden we ook gesproken
van „de moeite en kosten welke men thans over heef í om het schilderstuk
van Rembrandt" (zeg dan de Nachtwacht") zoo te plaatsen
dat het licht er goed opvalt " Het is nog de vraag of men er geld
Voor over heeft en wat de moeite aangaat, een commissie is gemakkelijk
te vinden. Beter ware 't geweest deze epineuse kwestie
maar te laten rusten. . De ingezonden vragen worden meerendeels
duidelijk, maar wat heel kort beantwoord
Studiën LIX 5, LX 1. Bijzondere aandacht worde geschonken aan
een artikel van H. J. A 11 a r d die, na eene inleiding ter herinnering
dat die uit den voortijd alles slopende en van onzen tijd alles
afbrekende modernen (eerbied hebben) voor Vondel", de aandacht
vestigt op den vierden druk van eene Zuid-Nederlandsche studie:
Vondels Lucifer taal- en letterkundig verklaard door A. M. Verstraeten
S.J., de vierde druk bezorgd door J. Salsmans S.J. Van
184
Verstraeten is ook Jozef in Dothan bewerkt. Zoo Ref. dit
werk prijst, hij doet het in een artikel van zestien bladzijden, terwijl
hij als degelijk enn betrouwbaar beoordeelaar bewijst èn dat
hijzelf stellig evengoed oen dergelijk werk kon schrijven, èn dat het
boek dat hij aankondigt allen lof verdient Maar bovendien wijst
hij er op, hoe zonderling er met de verklaring van Vondel (wij
zeggen en anderen") wordt omgesprongen. „Wanneer het er op
aankomt een Griekseh treurspel volkomen te verstaan, acht men
allerhande toelichting noodig. En wel te recht. Nauwkeurige opsporing
van den echten zin en van den samenhang der gedachten,
letterkundige ontleding, studie der taal, der metriek der realia van
godenleer, geschiedenis, tooneelinrichting, enz.... alles moet het
zijne bijdragen om het kunstgewrocht zoo goed mogelijk te laten
beoordeelen en genieten. — Met Vondel slaat men soms een heel
anderen weg in. Over de taal zal men luchtig heen stappen : door
hier en daar te letten op een „verouderd woord", eene „verouderde
wending" meent men al aanstonds alles verstaan te hebben : de
gedachten worden niet genoeg doorpeild : over den versbouw, de op
voering van het tooneelstuk enz. denkt men zelfs niet. —" De zorg
waarmede de geleerde schr. terecht wenscht dat men stukken van
Vondel (en anderen) leze, dat is het middel om tot die algemeene
kennis en ontwikkeling te geraken, die opvolgende examen-commissies
aanhoudend te vergeefs bij candidaten zoeken en dat gemis
wordt veelal de oorzaak, dat de candidaat niet slaagt : hij heeft
Benige kleine stnkjes kennis van het onderwerp maar in waarheid
kennis van het onderwerp heeft hij niet. Ref. wijst verder op het
„drievoudig aanhangsel" waarin o.a. de vragen behandeld worden
a. Is Lucifer eene politieke allegorie ? b. Heeft Milton Vondel
nagevolgd?
Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding V. 8 en 9. In deze
afl. schrijft Dr. P d e K o n i n g over Dr. Dèr Mouty's Boek:
„Dr. Hoogvliet's opvatting van taalstudie en methode van onderwijs",
wat echter in de eerste plaats betrekking heeft op Latijn en Grieksch.
De slotzin van dit artikel luidt : „Met dat al zijn zoowel de
methode van Dr. Hoogvliet als de verdediging van dr. Dèr Mouw
producten van zeer geniale menschen." We weten nog maar altijd
niet hoe dr. Dèr Mouw aan die è in zijn naam komt (dien zijn
vader niet in zijn naam heeft), wèl weten we, dat Multatuli in
;,De Bruid daarboven" verklaart , dat er tien geniale menschen te
185
vinden zijn tegen éen flink werkman, en juist het laatste hebben
we in cle school noodig.
De Hollandsche Revue VIII. 1. Een mooi portret van prof.
Kern versiert deze afl. waarin we een zeer belangrijk geïllustreerd
artikel vinden over De eerste koeran t van .Europa met allerlei tot
dusverre onbekende zaken uit oude tijden en een en ander zoo nieuw
mogelijk over den zanger-dichter J. H. Speenho f f, een artikel, waaruit
we de hoop putten, dat we een volksdichter, een volkszanger rijk
zijn, wiens liedjes inderdaad door geheel de natie kunnen worden
genoten ; aantrekkelijk omdat we ze kunnen meevoelen en zouden
willen meeziigen, zooals eenmaal Béranger's liederen de Franschen
aangrepen. Wij hadden zoo'n zanger noodig om te leeren, dat we
nog zingen kunnen anders dan naar hooggeleerde methoden. Een
groot artikel met portretten en platen over Theosophie zal zeer velen
heel wat nieuws te lezen kunnen geven.
Het overzicht der tijdschriften is als altijd met zorg bewerkt ; als
boek van de maand „De boeken der kleine zielen" van C o u p e r u s,
kort overzicht, karakteristiek, analyse.
Verder vestigen wij de aandacht op het nieuwe tijdschrift Groot-
Nederland, Letterkundig Maandschrift voor den Nederlandschen
Stam, onder redactie van Cyriel Buysse, Louis Couperus en W. G.
van Nouhuys. (Van Holkema & Warendorf te Amsterdam).
Dit tijdschrift wil er naar streven om zooveel mogelijk in een
breed geestelijk verband saam te vatten alle streken, waar de Nederlandsche
taal het voertuig is der gedachte. Het breidt de grenzen
van ons land uit, trots staatkundige scheidingen ; het wordt niet
gedeerd door afstanden, niet gekeerd door oceanen, en zoekt in de
sympathie der zonen van een zelfden stam van verre en nabij de
duurzame bestendiging van een eenheid, feitelijk bestaande, maar
te lang verwaarloosd.
Uitbreiding van ons taalgebied : het is uitbreiding van onze letteren
tevens. 't Is voeling zoeken en onderhouden met allen die
onze taal spreken =-- zij 't ook niet ons Nederlandsch in beperkten
zin en tevens de hand reiken- aan 'allen, die als kunstenaars het
Nederlandsche woord kiezen tot materiaal voor hun werk.
Zijn er niet hoopvolle verschijnselen van een nieuwe Nederlandsch-
Indische literatuur in wording ? Bestaat er geen reden tot de verwachting
dat in Zuid-Afrika, na de meer dan droeve dagen, een
tot volle bewustzijn gekomen volk aan dichters en schrijvers het
186
aanzijn zal geven ? Zien we niet met groote vreugde een frisschen
herbloei der Vlaamsche letteren ?
Daarom wenschen Redactie en uitgevers aan dichters en schrijvers
uit Noord en Zuid de gelegenheid te bieden elkaar te ontmoeten
als in 't zelfde huis, waar plaats is voor allen.
Bovendien zullen zij trachten bij voortduring de lezers door
bevoegden op de hoogte te doen houden van de ontwikkeling der
Nederlandsche letteren in den algemeenen zin, hierboven omschreven.
De eerste afleveringen zullen bevatten : C y r i e l B u y s s e,
Daarna,(Roman); Frans Netseher, Een Haas; Prof. Van
M a n s v e 1 t, De - Zuid-A frikaansche letterkunde ; W. G. v a n
Nouhuys, .Een Keerpunt; Herm. Hefij erman s, Fantastische
Verhalen; M. Seharten — Antink, Het verzoenende leven;
Marie Koning, De Ring; Joh. de Meester; Boersche
Passie; Ina Bou dier—Bakker, Speeluur.
Verder zullen geregeld verschijnen artikelen over Tooneel van
Frans Coenen, Een Vlaamsctie Kroniek van Victor de
M e ij e r e, letterkundige overzichten. van V a n N o u h u y s en Biblioqra
fie door K. en begint een nieuwe roman van L o u i s C o u p er
u s in het Februari-nnmmer onder den titel De Zonen der Zon.
We wenschen dit tijdschrift (dat f 12.50 kost) een schitterend
succes, al beschouwen wij den titel Groot-Nederland als een reclamenaam
en al heeft dit tijdschrift het streven gemeen met de Gids,
Nederland, Elzevier en vele andere. Maar het plan is goed n.l.
uitsluitend oorspronkelijke stukken, kroniek en overzichten ; we
hoopten al van geen kritiek, maar die schijnt men niet te kunnen
missen. Eene beoordeeling van alles wat op dit gebied uitkomt
zou minstens het geheele maandnummer vullen en bespreekt men
niet alles, dan hebben we een nieuw „conventikel".
Maar er is behoefte aan een nieuw debouché voor onze lettervruchten,
moge de zeer verspreide redactie alleen de rijpe geven.
Het eerste no. belooft inderdaad heel veel , alleen het artikel
over Zuid-Afr. literatuur is afschrikwekkend door dat het met literatuur
zoo bitter weinig te maken heeft. Trouwens is er eene
Zuid-Afrikaansche literatuur ?"
Een tweede nieuw tijdschrift uitgegeven bij C. A. J. van Dishoeck
te Bussum is Vlaanderen, Maandschrift voor Vlaamsche Letterkunde,
onder redactie van Stijn Streuvels, Herman Teirlinck, E. de
Bom, A. Vermeylen, A. Heigenscheidt en P. van Langendonck
187
Dit tijdschrift wil zijn een „algemeen Vlaamsch orgaan, waarin
al de beste Vlaamsche schrijvers, tot nog toe in verschillende tijdschriften
werkzaam, vereenigd zullen optreden, zal zijn de volledigste
en zuiverste uiting van 't gezamenlijke geestesleven in Zuid-
Nederland " Ook dit tijdschrift is met een streven" opgericht, het is
niet een nieuwe gelegenheid om copy te plaatsen, wel neen, luister
maar : Nu kunnen alle waarlijk levende krachten, van ouder en nieuwer
geslacht, op breeden grondslag samenwerken tot verheffing van
taal en volk." Hoe dat zal gaan ? En of men bij die woorden zich
ook nog een zin gedacht heeft ? ? „De Vlaamsche literatuur", zoo
vervolgt het prospectus, „heeft, in haar geheel beschouwd, een eigen
karakter. Vlaamsch-België bevindt zich in eene andere ontwikke -
lingsphase dan Holland en 't werk zijner schrijvers dient dan ook
dikwijls van uit een bijzonder standpunt ingezien en beoordeeld te
worden. Doch één reden ware voldoende om het bestaan van
„Vlaanderen" te rechtvaardigen : de Vlaamsche dichters en denkers
willen vooral door hun eigen volk gelezen worden, hun eigen volk
tot hooger leven oproepen, en dan is een speciaal Y laamsch orgaan
beter geschikt dan welk ander om op heel het Vlaamsche land in
te werken, en het eindelijk tot een volgroeid, rijpontwikkeld deel
van Groot-Nederland te maken.''
Bilderdijk zei:
Gewoonlijk meent een mensch, wanneer hij woorden vindt,
Daar schuilen vast gedachten onder;
Maar meestal is liet enkel wind
En zoo 't iets meer mag zijn. 't is louter beedlaarsplonder.
Gij daarom, wat gij spreekt of hoort
Houd ieder woord slechts voor een woord.
Daaraan denken we ook thans Voor Vlaanderen wil men een
eigen tijdschrift (daar zal dan toch behoefte aan bestaan of althans
uitzicht, dat het in Vlaanderen gelezen wordt) en daarom moet dat
tijdschrift te Bussum worden uitgegegeven; het moet voor Vlaanderen,
voor het eigen land zijn, omdat dat zoo iets heel aparts is : andere
behoeften, andere eischee, dat is scheiding van Nederland en door
die scheiding moet men komen tot aansluitinq, moet men geraken tot
een ,,Groot-Nederland" ! ! Uitbreiding van taalgebied door eenheid
van taal, dat is begrijpelijk, maar daartoe komt men volgens dit
prospectus niet, daartoe komt men nog veel minder door het uitgeven
van novellen in dialekt ; -dit kunnen meesterstukken zijn, maar
zij staan de samensmelting in den weg. Er is geen enkele Vlaming
die Q u e r i d o 's Levensgang lezen kan.
188
In de eerste afleveringen zullen o.m. de volgende bijdragen verschijnen:
L. Baekelmans, De man der Zuidwesters. — De Dokkenprofeet.
E. de Bom, Een Moord. R. de Clercq, Herfstzangen. H. Coop
man Thz , Het Sprookje van Franciscus' Duiven. C. Gezelle, Verzen.
W. Gijssels, Regentij . A Hegenscheidt, Kronieken. A Herkenrath,
Stille Festijnen. L. Lambrechts, Verzen. P. van Langendonck,
Het Woud. -- Litteraire Kronieken. J. Mennekens,
Verzen. E van Offel, Gedichten. R. Stijns, Arme Menschen. —
Stijn Streuvels, Joel. — Maagdekensminne. — Het Zomerlief. —
Levensbedrijf. — De Wonnegaarde. Herman Teirlink, Het Lesmoor.
-- De Hovenier. — De dood van Ieperen. — Tennis en
Rebecca. A. Vermeylen, Literaire Kronieken. — Over Middeleeuwsche
Kunst. — De Wandelende Jood. K. van de Woestijne,
Liefdezangen. •— Romeo of de Minnaar der Liefde.
Verder werden bijdragen toegezegd van : R. Baseleer, C. Buysse,
R. de Cneudt, A. Delen, A. Deswarte, L. Dacatillon, V. Fris,
P. Hamelius, J. Mac Leod, V. de Meyere, Pol de Mont, V. de la
Montagne, K. van den Oever, L. Ontrop, J. van Overloop, L. van
Riel, M. Sabbe, L. Scheltjens, N. de Tière, F. Toussaint, E. Verhees,
G. Verriest, H. Verriest, J. Verschueren, en anderen.
Als we lezen (bl . 109) onderaan : „Wacht een beetje. Op een
fietenakt ben ik gereed'' en (blz. 110 bovenaan) : 't klabetteren
van het wijf klonk er tusschen" dan dien ik eerst een woordenboek
na te slaan ; fietenakt staat evenmin bij T u e r 1 i n c k x als bij
S c h u e r m a n s, klabetteren ook niet , de laatste geeft echter
klabbotteren (gerucht maken) en klabbetteren (met bb), klapperen,
als een klabbettermolen gerucht, of geklop, of schaterend gerucht
maken ; ook luiddruchtig klappen." Het „teekenachtige" dat door
zulke woorden heet gegeven te worden , vervalt , als men eerst
moet onderzoeken, wat ze beteekenen. Enfin, het is voor het eigen
volk van Vlaanderen en niet voor Nederland, maar in het Halteland
zal de Vlaming dergelijke lectuur evenmin kalm genieten als
in Gelderland of Utrecht of Holland. De aansluiting van alle streken
waar Nederlandsch gesproken wordt, bevordert men door zulk eene
uitgave en zulke literatuur op dezelfde manier als de Unie van
Utrecht en do Unie van Atrecht de scheiding der zeventien gewesten
bevorderde.
We vellen echter geenszins een afkeurend oordeel integendeel,
189
we vinden hier zeer veel mooie verzen en kunstrijke, soms kunstig
gestelde novellen, de beste Vlaamsche krachten hebben hier het
beste gegeven wat ze hadden. Ook de onvermijdelijke kritiek
blijft niet uit, daarbij maakt het een zonderlingen indruk, dat we
hier een „Literaire Kroniek' vinden (in waarheid niets anders dan
eene zeer ernstige en met innige overtuiging geschreven beoordeeling
van een bundeltje verzen) door K a r e l v a n d e W o e s tij n e
en vlak daarachter een beoordeeling door A. V. van een werk van
K a r e 1 v a n d e W o e s t ij n e zoodat bij 't groot aantal medewerkers,
te voorzien is, dat de leden der redactie (en de medewerkers)
handen vol werk zullen hebben met elkander te beoordeelen.
Bijzondere aandacht verdient het artikel van den Heer V a n
d e W o e s tij n e over „Proletarische Poëzie en Mevrouw Roland
Holst" naar aanleiding van den bundel De Nieuwe Geboort.
De schrijfster „zoekt een lied" zoo schoon, zoo waar, zoo echt
poëtisch gedacht als mogelijk is en gedachtig aan de omstandigheden,
dat deze bundel blijkbaar vooral bestemd is om reclame te
maken voor sociaal-democratie, roept de heer v. d. W. uit:
. „Ach mocht ze ons dat lied maar vinden : het zou zoo algemeen-
menschelijk zijn, en — ons tevens verlossen van de huidige
geestelijke verzuchtingen der dichteres midden in de schoone beschrijvende
verzen. Het zou ons tevens sparen gedichten als het
„Fragment" : „De avond brengt den werker de bevrijding" (blz.
95), dat in den aanvang aan de klassieke kracht en zoetheid van
Albrecht Rodenbach's „Geschiedenisse" die „eindeloosheid in lucht en
verte en gevoelen", herinnert, maar, helaas, zoo jammerlijk uitloopt
in de gedachte van proletarisch-sociale declamatie en opgezwollen
meeting praat : straf der dichteres en weérwraak der socialiste".... .
In onzen tijd van moties, amendementen, voorstellen en andere
nietszeggende reclame-woorden, moet v. d. W. zorgen, wèl begrepen
te worden en zeer terecht voegt hij er aan toe:
„Maar, men merke wel: ik gisp hier niet dat Mevrouw Roland
Holst wenscht, proletarische poëzie te leveren. Ik eerbiedig hare
levensbeschouwing, acht haren ernst en ijver hoog, heb liefde in
mij voor vele harer gedachten ; alleen bemerk ik onvereeniqbaar het
beeld in hare dichtersziel en het systeem in haar brein, waar deze
willen worden één in haar verzen."
Waar hij hulde brengt aan de dichteres vragen we echter bijzondere
aandacht voor eene opmerking, die volkomen past bij V a rt
E e d e n '8 Woordkunst.
190
„Waar, -- uitgezonderd deze. van enkelen : Verwey eerst en
dan Van Eeden, en Kloos en, anders Boutens — Rollandsche verzen
zijn : proza-op-afstand-gesneden ; waartoe aanleiding gaf 't gemak
van het vrij-vers en de moeilijkheid van het sonnet : een onrythmisch,
gedrochtelijk, dufsferr etend, hink-hortend, niet te verduwen samengaan
van woorden ; waar thans, in Holland , de meeste verzen zijn zulke
bezigheid van menschen die gaarne verwarren : daar vind ik in de
gedichten van Henriëtte Roland Holst een klinkende klaarte, een
stevige kalmte, een bewuste buigzaamheid die bewijzen, de dichteres
die 't vaste weten heeft van het vers."
Ziedaar eene beoordeeling op den man of van iemand, die wat
te zeggen heeft en weet, hoe hij het zeggen moet.
We wenschen groot succes zoowel aan Groot Nederland als aan
Vlaanderen betreuren alleen, dat ze met snorkende prospectussen
verschenen, met ontboezemingen en streef-toasten zonder zin.
Er zijn voornemens, gevoelens en bedoelingen te hoog en te
heilig om de te laten drukken, om die in een prospectus bij pakken
te gelijk naar alle windstreken uit te strooien. Op dergelijke papieren,
op aanplakbiljetten, in couranten artikels en in redevoeringen
zijn dat zeer gewone reclame-uiiddelen, advertenties, vuurwerkjes
waarvan men hoopt, dat onnadenkenden of dwazen er bij groepen
heen zullen loopen .
Onze Eeuw, Maart. Dit nummer bevat een artikel Potgieter's
Brieven door Prof. Dr. P. D. Chantepie de la Saussaye.
Opmerkelijk is het zeker èn om den persoon, dien sehr. tracht te
teekenen, èn om den schr. zelven. Maar groote instemming zullen
slechts weinigen betuigen ; telkens gevoelt men zich geprikkeld tot
tegenspraak en komt men in verzet tegen de eenzijdigheid en —
het groote woord moet er uit =— tegen de onbillijkheid waaraan
de Leidsche Hoogleeraar zich schuldig maakt.
Wij hadden tot nu gedacht dat Potgieter veel heeft gedaan voor
de herleving onzer letteren ; wij gevoelden eerbied voor zijn mannelijk
en edel karakter. , Menschen van zeer verschillende levensbeschouwing,
die hem gekend hebben, prijzen hem eenstemmig.
IHuet, Mevr. Bosboom—Toussaint („Potgieter met het gouden hart"),
Alberdingk Thijm („P. zoo eerlijk, zoo goed, zoo offervaardig"),
Joh. C Zimmerman („mijn edele vriend") — zij allen spreken met
groote onderscheiding van hem. De heer Chantepie de la Saussaye
doet anders Om den lezer ineens een staaltje te geven van zijn
wijze van oordeelen, haal ik het volgende aan : „Potgieter beoogde
191
een litteraire herleving : van de voorwaarden daarvan had hij geen
besef. Waar zijn bij hem de inzichten, de overtuigingen, het innige
en toch krachtige gemoed, die meeslepen en bezielen, die iets nieuws
scheppen ? Ja, hij is diep ontevreden over toestanden en menschen;
maar geen hoog ideaal staat hem helder voor den geest. Zijn omgeving
is dompig en kleinzielig, zegt hij : vraagt hem eens wat hij
wil. Dan spreekt hij van het buitenland waarbij hij meent dat
wij achterstaan. In Nederland is alles zoo klein, maar gebeuren
er op het wereldtooneel groote dingen, gelijk in 1866 en 1870,
dan geeft hij er toch geen acht op. Wat wil hij eigenlijk ? Huet
moet terugkomen : zoo drenst hij."
Verder is Potgieter „onbeminnelijk", er is in zijn persoon weinig
eenheid, geen houvast in zijn beschouwingen. Deze man, dien men
voor fijn, voor teergevoelig kon houden, kon grof worden en gevoelloos,
ja zelfs de betamelijkheid uit het oog verliezen.
Zijn houding jegens een vriend getuigt minder van gemis aan
tact dan van gemis aan hart. De vriendschap voor Huet is een
wel wat ziekelijke, seniele gehechtheid. Hij leeft geestelijk op te
hoogen voet. De citaten in zijne brieven ? ... Banaal ! bonte stijl
en vreemde opschik!
Het is waar dat hier en daar een waardeerend woordje staat.
Potgieter's i karakter is onbesproken ; kundig, smaakvol en waardig
heet hij elders. Ook had hij verstand van stijl en heeft hij gespierd
proza en krachtige verzen nagelaten. Maar dit alles neemt den
indruk niet weg van de veel talrijker bittere opmerkingen.
Wij willen niet uitvoerig zijn in onze bestrijding. Één opmerking.
Om te bewijzen dat er geen eenheid in Potgieter's persoon,
dat zijn bestaan vol sterke tegenstellingen was, geeft de heer Chant
epie de la Saussaye verschillende opmerkingen ten beste. Zoo
lezen wij : Vriend van huiselijkheid is hij er niet toe gekomen een
eigen gezin te stichten." Is het te veel wanneer wij bij een hooggeleerd
beoordeelaar bekendheid veronderstellen met het feit dat
Potgieter wel degelijk den wensch daartoe heeft gekoesterd ? Wreed
is hij teleurgesteld ; wie tusschen de regels kan lezen vindt in zijn
poëzie en proza aandoenlijke getuigenissen daarvan. Doch zijn fier
karakter deed hem tot zichzelven zeggen : „Dat eens — maar nooit
weer." Waar is nu de tegenstelling ? Zou er meer eenheid in
zijn persoon geweest zijn als hij van de eene bloem naar de andere
gevlinderd had ? -- En zoo is het telkens. „Aantijgingen" (het
woord is van den heer Chantepie de la Saussaye zelven) genoeg
192
--- maar voor wie dieper doordringen meestal zeer onvoldoende
bewijzen. Het wekt wrevel een terecht geëerd man met zulke
„aantijgingen" te hooren vonnissen.
Potgieter was zeer bevriend met Huet en had den grootsten
eerbied voor en de beste verwachtingen van diens talent. Dat is
iets onbeg^cijpelijks, een ' ergernis voor den heer Chantepie de la
Saussaye, die het nooit onder stoelen of banken heeft gestoken,
dat hij een af keer van Huet heeft, en ook nu weder ons met
de mededéeling verrast, dat hij niet van hem houdt. Een verklaring
zoekend van den weinig welwillenden toon van dit opstel meen ik
hierop te mogen wijzen. Het wekt altijd weer verbazing, dat
Potgieter, herhaaldelijk van deze gebreken iets bespeurende (de
Fantasiën wemelen van roekelooze anecdoten, oppervlakkige overzichten
en zeldzaam lichtzinnige praatjes -- volgens den heer
Chantepie de la Saussaye) en er Huet tegen waarschuwende, zich
toch niet van hem heeft afgewend." „Dat Nederland het alleen 'van
Huet -- St. Huet heet 't elders met een geestige variatie — moest
hebben, dit stond bij Potgieter als een geloofsartikel vast." Mij
dunkt, het is niet noodig verder te gaan met aanhalen. Niemand
behoeft het te verbazen, dat Potgieter zich niet van Huet heeft
afgewend. Hij hoopte van diens schitterende kritische gaven veel
voor onze letterkunde. Daarom liet hij hem niet los. Huet zelf
heeft gezegd : hij hield van mij zooals hij van Da Costa hield --
zooals hij van allen hield van wier talent en bezieling iets goeds
was te verwachten. En dankbaar heeft Huet erkend dat hij aan
het drijven van zijn vriend — datzelfde drijven dat de heer Chantepie
de la Saussaye vermoeiend en schroeverig gelieft te noemen
veel verplicht was, o. a. dat hij op de jaren zijner Indische werkzaamheid
met eenige voldoening mocht terugzien. En hoe eigenaardig
komt Potgieter's persoonlijkheid voor den dag als hij voortdurend
vol vertrouwen blijft op het talent van Huet, maar diens
afzonderlijk werk nooit zonder voorbehoud prijst, altijd betere dingen
van hem verlangend ! Den heer Chantepie de la Saussaye schijnt
dit echter te ontgaan.
Wij zijn zeker geen vrienden van het uitgeven van particuliere
brieven. Om hiertoe over te gaan moeten, dunkt ons, zeer gewichtige
• redenen bestaan Maar nu de correspondentie van Potgieter
vóór ons ligt, nu spreken wij het met vaste overtuiging uit, dat
daaruit een edeler en honger gestalte naar voren treedt, dan de
heer Chantepie de la Saussaye vermocht te zien.
193
TAAL EN ZEDEN ONZER VADEREN,
toegelicht door Benige oudeKluchtspelen,
door J. E. TER GOUW.
XI.
Hollandsche Zindelijkheid. -- Godsdienstigheid.
Men spreekt niet ten onrechte van Hollandsche zindelijkheid:
van oudsher waren de Hollandsche vrouwen beroemd om haar
wasschen en plassen, haar schuren en boenen. En van deze deugd
is het nageslacht niet ontaard. Wat er ook hier en daar nog moge
aan te merken zijn, niemand leert de zindeljjkheid onzer natie ten
opzichte van het woonhuis, de omgeving, de bereiding der spijzen,
de kleeding en het lichaam beter waardeeren, dan hij, die korter
of langer tijd in het buitenland heeft doorgebracht. En zoo was
het vroeger eveneens.
J. L e F r a n c q van B e r k h e y 1 ) schreef dienaangaande
in 1776:
„In stede van slordigheid zag men, de reinheid en zindelijkheid
onder hen tot het uiterste toppunt gereezen. Dit gong zelfs zoo
verre, dat zij de verwondering van allen en de berisping van veele
vreemdelingen tot zig trok. Een Franschman, Spanjaard, Italiaan,
Engelschman of Duitscher vond het als iets buitengewoon s en voor
hem zeer vreemd, dat men onder de aanzienljkste Lieden, en in
de deftigste huizen, met geen beslikte Schoenen mogt treeden;
noch eene slijmerige kladde op eene reine geboende Vloermat of
een Tapijt nederspuwen ; de Quispedooren of Spuwpotjes waren
voor hun onhandelbaar ; en deeze zindelijke uitvinding der Hollanderen
was toen overal wat nieuws.
De Ridder Temple 2 ) vond in zijn tijd die nettigheid aan het
huis van Burgemeester Hooft 3 ) zoo aanmerkelijk, dat hij 'er, onder
het behandelen van ernstige Staatszaken, al boertende over schrijve.
Te veeeten, hij verhaalt ons, hoe hij, aan 't Huis van gemelden
1) Natuurlijke Historie van Holland III Deel bl. 660.
2) Sir William Temple, in 1665 Engelsch ambassadeur te Brussel, sloot
in 1668 te 's-Gravenhage met Zweden en de Nederlanden de Triple Alliantie.
3 ) Mr. Henrick Hooft, burgemeester van Amsterdam in 1662, 1664, 1672
en 1677.
Noord en Zuid. 26ste Jaargang, 13
194
Burgemeester zijnde, „en een groote verkouwentheid hebbende,
merkte, dat een heldre fraaye meidt, (die in de kamer met een
schoonen doek in de hand stont) ijdermaal als hij spouwde, aanstonds
bukte om 't speeksel op te nemen, en de planken schoon
te vrijven" ; en dat hem, toen hij te kennen gaf, hoe 't hem moeide,
dat hij aan de arme meid zoo veel werks gave, door den Heer
Hooft (boertende) geantwoord wierd, dat het wel was, dat hy 'er
zoo wel afquam ; en dat indien zijn vrouw t' huis geweest was, zy
hem, hoewel hy een Ambassadeur was, zou hebben doen vertrekken,
om dat hij haar Huis vuil maakte." Daar benevens meld hij ons,
hoe de Burgemeester hem vervolgens zeide, dat 'er twee Kamers
in 't . Huis waren, daar hij nooit in durfde komen, en dat hij geloofde,
dat dezelve maar tweemaal des jaars geopend wierden, om
schoongemaakt te worden".
Deeze zindelijkheid onder de Vrouwen was in die dagen algemeen;
en zij is het nog grootlij ks bij veele oude Hollandsche familiën,
die dezelve zekerlijk wel eens wat te verre brengen, daar zij uit
dien hoofde, het noodige gebruik niet durven maken van eenig
Vertrek of Huismeubel, ten einde het vuilmaaken voor te komen".
Deze schrijver keurt het verder zeer af, dat men een aanzienlijk
heer of deftig burger in 't voorhuis op de blauwe steenen of in
een tochtige gang laat staan, opdat hij de zijkamer niet vuil make.
Voorts vertelt hij, dat een magistraatspersoon bij eene dame eene
visite wilde maken en aan de deur klopte, waarop de meid, eene
kloeke' Noordhollandsche deerne, de deur openmaakte. Daar de
juffrouw tehuis was, meende de bezoeker zoo binnen te treden,
maar de meid, bemerkende dat zijne schoenen bemodderd waren,
nam hem bij de armen, tilde hem op en droeg hem op haren rug
twee kamers door, zette hem bij de trap neer, trok zijne schoenen
uit en deed hem een paar muilen aan, die gereed stonden. Zie
zoo, Sinjeur," zeide zij, „nu kan je naar de juffrouw gaan". Le
Francq van Berkhey twijfelt echter, „of dit vertelseltje niet slegts
uit eene vermaaklijke schertzerij op de baan gebragt wierd."
H a r t o g (De Spectatoriale Geschriften van 1741---1800) spreekt
van een juffer naar de mode , die haar tijd zoek brengt met niets
doen, en hoopte, dat zij eene der voorvaderlijke deugden nog vlet
had verloochend, , in haar grootmoeder misschien door Sir W. Temple
geprezen en wil haar niet schuldig rekenen aan de maltentigheid,
die ragt gaf om van menigen man te zeggen:
195
Hij woont wel in een groot huis, maar hij mag het niet gebruiken.
Want het wijf maakt een afgod van 'er huis."
De Nederlandsche Spectator, die van 1749-1760 te Leiden verscheen,
gaf hem dit in de pen en uitte de klacht, •dat in haren
tijd, dus in het midden der 18e eeuw, de roem der Hollandsche
zindelijkheid aan het tanen was en dat op de overdrijving der I7e
eeuw eene minachting dier Oudhollandsche deugd was gevolgd, want
„menige dame deed weinig aan het bestier van haar huis, en kon
er niet aan denken te midden van de verstrooijing, waaraan zij
gewoon was geworden."
De klachten van de ouderwetsche huisvrouwen over de smerigheid
der meiden, zijn juist bewijzen van de hooge waarde, die zij
aan reinheid in haar huis hechtten ; wij hebben dit gehoord van
Aaltje Melis en Trijn Jans in 1613.
Bouwen Langlijf, de melkboer, pochte wat op de zindelijkheid
zijner vrouw :
Ja, wij hebben so reynen Huysraatje, trots ymet in de buurt,
In as me wijf huer vaten en huer Tinnewerek schuurt,
Je gruwt dat Bijt siet, so besuckt tentich en klaar isse,
Miestendeels leyt sij en schuyrt, en wrijft en wast en plast en boent,
0, 't macher schier niet beuren, dat sij men een reys soent.
(G. 1612).
De oude vrijer Symen kon zijn eigen boeltje zoo goed poetsen
en schuren als de knapste meid:
•0 menschen ick kan so schueren,
lek wil wel uyttarten de rendelijkste (= reindelijkste, reinste) van onse
Waer sinnen de kannen, de lepelen so van silver as van tin,
[bueren.
Elek een is verwongdert hoe iek so vervaerelijcken _ puntich bin,
Jae, het alder tentichste wijf weet op ongs huysraet niet te segghen,
En bij men boenen en wrijven meugen de dienst-maysjens heur
(broeck bij legghen.
(SSS. 1612).
Trijn Jans prijst Aaltje Melis om haar zindelijkheid aldus:
Maér hoe reyn woon ie hier ! Heer, hoe helder leyt desen haert!
Ja wel, ten is hier anders niet dan ofie in ien Begijnen selletie waert.
Heer, hoe glimt iou kanne-bordt, iou tinnewerek, iou pijpen en iou
(krensen 1 )
Wel salige luy ! gy hebt hier al wat gy soud kunnen wenschen.
Jemeny, de baleken en de solder is met schulpsant eschuert.
1 ) Kransen, ijzeren ringen (?)
13*
196
Piet, de man van Aaltje, antwoordt daarop :
Mijn wijf het gien weergae, sij is het puyckie van de buert.
Sy wast en sij plast 't hiele huys al moerlycke lienich (= moederziel
(alleen).
(Mol. 1613).
Wasschen en plassen, boenen en schuren was het liefste werk
der Hollandsche vrouw. Een Engelschman, die in 1684 een reisje
deed door Holland 1 ), is niet uitgepraat over de reinheid van het
Hollandsche huisraad. ,,Alhier staet een Boeren potte-Bank met
Kanne-ricchels ten toon. Daer aen volgen de Vaten, Potten en
Kannen van 't Huys, die rontom de Sael of Kamer als Soldaten
in haer gelid staen. Al te samen synse so net en sindelick als of
gij in een Stee-vrouwe Cabinet waert .... Een Schoenlapper heeft
syn sindelykheyd soo wel als een Schotse Graef ... Hare Kamers
zijn als Juffrouws Cabinet-doosen, dat soo synde, soo moet gij een
van beyde doen, ofte uytgaen, of met een rood beschaemt backhuys
sien, dat men u een fijl brengt om op te spouwen. Hunne staat
mag wesen soo se is, dit moet 'er evenwel af, dat se in schoone
sinnelyke Huysen mogen woonen. Daerom ist dat men te Amsterdam
de Schotse of steenkool heeft uytgebannen, opdat ze hun woningen
. of Gebouwen niet souden vuyl en morsig maken. Ieder
deur schijnt met Diamanten beslagen te zijn. De spijkers, kloppers
en schellen sien altoos even glad en blinckend als of Roest daer
te lande op IJser geen vat had."
En ze liet zich wel wat voorstaan op dien roem, zij wilde het
wel weten, tenminste op het tooneel.
Anna Klonters, met vat en schuurgoed opkomende, roept uit:
Heer ! wat heb men al spuls met poesen en schoon maecken!
Asmet te vooren wist me souwer het trouwen om staecken.
Iek heb de heele dach vast loopen, jaeght en woelt ;
De baneken ewassen, de potten eschuut-t, de glasen espoelt,
De vloer op eveylt, met natten en droogen,
En ick heb nog noyt erust of mijn kniën eboogen.
Iek bin tot mijn billen toe nat, soo heb ick eplenght,
En daer komt niemant dieme een drop water brenght,
Mijn erreme binne schier sticken ewrocht, nouw moet ick noch schuuren,
'T is of dat luye volck gien sindelijckheydt in 't lijf het.
Ic heb een aer hert in mijn lijf, en houw veul van de reynicheyt,
Kost het wat moeyte, 't is eerlyck en 't werck dat is een kleynigheydt.
(J. F. V ij g h , Jaep Rontvoet, 1645. M. 224).
1) Zie : Batavia of den Ontployden Hollander. Uyt het Engels overgenet,
1684, een zeer zeldzaam boekje.
197
Elke deugd verandert bij overdrijving in een ondeugd : de
zindelijkheid, te ver gedreven, wordt afgodische vereering van 't
huis ; 't was werkelijk zoo in de 17e eeuw : de tooneeldichter trad
daarom niet te vergeefs op, om deze dwaasheid aan de kaak te
stellen.
Een notaris komt met een paar vrienden tehuis en wil zijne jonge
vrouw aan hen voorstellen:
Mesjeurs, eens ververst en besiet mijn wijfjen eens, laet ons na mijnent
(treen,
Kom in Mesjeurs. Iek bidje, blijft daer niet buyten.
De jonge vrouw, een overdreven zindelijk mensch, gaat hen te
gemoet:
Waer wilje daer heen ? ick wil niet hebben dat je de Kamer selt op-
(sluyten,
Wat gebruy sel hier wesen, sel je mijn huys vuyl maecken ?
Notaris : Liefste, dese luy hebben mijn van eenige saecken
Te spreecken : en daer sonde ick garen me binnen gaen.
D e V r o u w : Je meught dat in 't Veurhuys doen, ick wilder niet toe
(verstaen.
N o t a r i s : 't Schijnt, vrunden, de kamer is effen schoon ghemaeckt
(en d'A.msterdamsche vrouwtjes sijn wat sindelijck;
Wij mogen hier neer sitten. Men kan u hier soo mindelijck
Als in een kamer ontfangen.
(De Qua Grieten, 1644. M 216).
Het salon, of zooals het oudtijds heette, de beste kamer, werd bij
sommigen nooit betreden ; slechts tweemaal in 't jaar, als het de
beurt was van schoonmaken, kwam er iemand in.
Op de beste kamer mag hij (de man) niet eens komen ruiken,
Want de Vro uwen komen der zelf maar twwe maal in 't Jaar, dat zijn
(ze gewoon,
Dat is te Mey, en te Alderheyligen, dan maaleen ze schoon.
Anders is die altijd gesloten. Ja sommige Mannen leeven in zulke
(elenden,
Dat zij het hart niet hebben een zoo vis van de markt af te zenden,
Voor dat ze schoon gemaakt is, want het Wijf maakt een Afgod van
('er huis.
(D. H. 1684).
Een zekere dame, Brecht geheeten, speelde eens duchtig op tegen
haar man Jacob :
Zond je ine eergisteren geen vis t'huis, die je niet schoon had laaten maaleen?
J a e o b : Het schoonmaken kost een dubbeltje, ik liet het, om dat uit te
winnen.
B r e c h t : Je bent zo zuinig niet in andere zaaken !
198
Kwam je daar te nochtent niet met je beslikte pooten door het huis?
heb je verleeden week niet op mijn beste kamer geweest ? mijn kamer,
daar ik zelf maar tweemaal 's jaars kom.
Verder :
J a c o b : Jij verbrust 's jaars op de Zaal wel twintig gulden aan biksteen
en zeep ; en ik zou 'er met een vrind geen daalder aan Wijn moogen
consumeeren.
B r e c h t : Al die praad is wind. 't is zo veel om -de Wijn niet, als om
mijn kamer.
J a e o b : De huizen en kamers zijn getimmert om te gebruiken.
B r e e h t : Doenze ? dat heb je zoo vast niet. Gaat eens door de stad, je
zult huizen genoeg vinden daar de elan het hert niet heeft, om in het
boven huis eens te komen ruiken.
Ze gaan altijd onderin. Al hebben ze noch zo veel kamers en hoflijke
zaaien,
Zo eeten ze, omdat het haar vrouwtje zo verstaat,
In een kookens kookentje 1).
(DGV. 1686).
Klonters was veelal de naam voor een smerige dienstmeid. In
het Moortje vinden wij „Klaartje Klonters, een morssebelletje, de
dienstmaeghd van Moy-Aal."
Tri n Jans klaagt over haar meid:
Wij hebbender nou t'onsent ien,
Men dienter staag wel na te gaen, en na de handen te sien,
Sulek een Belg klonters isset, hier :eggen de luyren, daer de doecken,
Se dreumeld het goetie soo weeh datset self niet weer weet te soecken.
(Mol. 1613).
Als ook:
Hier, onse Klaesje Clonters en onse morsige suw (_: zeug)
Het siet er uyt in huys, dat ick er schier van spuw.
(J. F. V ij g h , Jaep Ron tvoet. 1645).
De meest algemeene term was echter Modde van Gompen, volgens
B i 1 d e r d ij k eene Vlaamsche verbastering van Matje van Kampen,
den naam van zeker lomp en slordig vrouwspersoon.
Deze afleiding is echter zeer gezocht. Modde is een Hollandsch
woord met de bet. van meisje of meid en gompe evenzeer een oud
woord met den zin van poel, afgrond (zie K i 1 i a a n op die beide
woorden). De combinatie van die twee woorden houdt dus het
begrip in van een meid, die alles verslonst en verwaarloost.
Het eerst vindt men eene Modde van Gompen bij G. H z. v a n
Breughel:
1 ) Een pleonasme : een keukentje, waarin men 't eten kookt.
199
Houd u Backus toe, modde van Gomp !
(Tafelspel van een Waechdrager 1610 á 12).
Daarna komt zij voor bij B r e e r o o in den Stommen Ridder,
1618, alwaar zij optreedt als vrouwendokter met de orakeltaal:
De vrouwtjes sijn swacke vaatjes, en die sijn lichtelfje versuymt,
Ie wilder mal om worden dat de luy dus kliecken met de Doctoren,
Daar se wel sien datser gesontheyt en gelt verquisten en versmoren.
Moersgoelick, een oud wijf, vraagt haar:
Hoe is jou naam met oorlof 2
Zij antwoordt:
Mijn naam is modde van gompen.
M o e r s g.: Modde van gompen? dat krayden noyt Haan op een preec-stoel.
Ie lach dat ie barst, och modde ! mijn dunct dat ick suleken steek voel
In mijn rechter zij : 0 mijn buyc !
M o d d e: Dat's niemendallen, kijnt,
Komt moer, 't sal wel vergaan, 't is maar een misselijcke wijnt.
Iok en mijns gelije die weten op een hayr hoe een vrou te moet is,
Waarter deert, watter let, en wat heur quaadt of goedt is.
Wij weten waert hoort, 't schiet wel helfte beter voor een wijf,
Dan dat daar een Man sal gaan over een vroumenschen lijf.
T u i n m a n verklaart dien naam door smoddemuil, morsebel (Fakkel,
bl. 237) en door lompe vuile morsebel (Sprw. II, 56). In zijn
tijd, 1727, was het sprw.: „'t Is een Modde van Gompen" nog
gangbaar. Ook bestond er nog een zegswijze : „Modde leyt daer
te degen t'huys", bet.: „het is er een Augiasstal. (woordenlijst op M.)
Die beteekenis had het woord gedurende de geheele 17e eeuw.
Toen Goosen naar Bene vrouw zocht, raadde zijn moeder hem
aan : Lubbert buursdochter.
Maar Goosen antwoordde:
Ja wel, ick weet niet wat me Moer ook praten mach,
Dat's ummers gien. fatsoen.
M oer : Ja maer daer sinne duyten.
G o o s e n : lek die modde van gompe vrijen, die vaer is suleken gierigen bloet.
(J. H. K r u 1, Drooghe Goosen. 1632 M. 144).
In B o e 1 e n s' Oneenighe-trouw, 1648, is Modde van Gompen de
moeder van Jan Lechachter en in de Wittebroodskinderen, 1641,
ontmoeten wij ze weer:
Of gaeje liever in de drie Vergulde Klompen,
Tot Grietje Smeert de Borst of onse Modd' van Gompen?
De godsdienstzin onzer vaderen is algemeen bekend : de geschiedboeken
leveren daarvan op elke bladzijde de bewijzen ; wat men
200
over had voor zijn geloof, toonen de vervolgingen der 16e en die
van het begin der 17e eeuw.
Het volk was vertrouwd met den inhoud van zijn bijbel : in vele
gezinnen, zoo in de steden, als op het platte land, was deze met
het boek van Vader Cats 1 ) en den almanak de eenige lectuur. Bijbelteksten
kende men bij menigten uit het hoofd, en de omschriften
der munten brachten een ander aantal ieder dagelijks onder de
oogen.
Het laatste overblijfsel daarvan is het kantschrift onzer munt:
GOD * ZY * MET * ONS * als herinnering aan het oude : Si . Deus.
nobiscum . quis . contra . nos . uit Romeinen 8 : 31.
In de kluchtspelen vinden wij echter weinig, dat direct op dien
godsdienstzin wijst : — godsdienst en bijbel stonden bij onze voorouders
te hoog aangeschreven en waren te diep in 't hart gegrift,
dan dat men zich zou veroorloven, die tusschen allerlei grappen en
kluchten op eene belachelijke wijze te mengen. Toch vinden wij
bij aandachtige lezing hier en daar iets, dat op het godsdienstig
leven der ouden betrekking heeft.
Lezen en schrijven was in den aanvang der 17e eeuw bij den
minderen man lang niet algemeen bekend ; toch wilde menigeen
wel eens een stichtelijk woord hooren, al kon hij het niet lezen.
Vandaar dat enkelen, welke die schoone kunst verstonden, er een
broodje uitsloegen om bij de armen te gaan voorlezen uit den
bijbel. Een dergelijk tooneeltje schildert ons B r e e r o o.
Robbeknol zegt :
Wat raet gaet mijn doch an ? och ick kan niet versinnen,
Waer mede dat iek best de schaem'le kost mach winnen.
1) L e v ij n t j e : Daar wordt geklopt : voort men kussen en het boek van
Cats, dat ik men stel om te zingen en te leezen.
T rijn tj e : Maar Levijntje van Dokkum, 't is ook op wat tijd menje
mag komen bezoeken,
Men vindje niet, of je zingt geestelyke liedjes c t je bent met de neus in
de boeken.
L e v ij n t j e : Alle jonge getrouwden die 'er begeeven hebben tot den
huuwelij k en staat,
Behoorden, willen zij bij de waereld in aanzien en in achting weezen,
De boeken van Cats, en inzonderheid zijn huuw'i jk wel naarstig te doorleezen,
Als ook zijn huw'lijkslessen, die hij aan alle jonge getrouwde geeft.
0, (Ie boeken. van Cuts, daarin verslijt ik veeltijds gantsche halve nachten,
Gelijk daar is zijn Zel fsstrijd.
(DSV. 1691).
201
Robbert, nu is het Lijdt, dat ghij middel versiert:
Gheen beter als mijn ampt, dat ik jongla heb gheliert,
Iek wil mijn Evenjely gaen halen uit de hoecken,
En gaen bij de buurt mijn broot niet eeren soecken.
Hij leest een gedeelte voor uit het Evangelie en zegt dan:
Wt ist, siet daer blijf ick, buur-wijfje, siet daer bij dat titteltje,
waarop Trijn Snaps zeer gesticht antwoordt:
Maer hoe reyn is dit oock, komt me vaer, leestmen noch een capitteltje,
Jesus, Marye, lnaer kijeren. God seghen ons, is dat Gods woort?
Ja wel, Heer, ick word schier aers, ick hebt mijn leven niet ehoort.
Iek ken niet een A voor een B, mijn ouwers lietent mij noyt lieren.
Hoe moy leest die knecht, hoe keunent de menschen versieren (= verzinnen)
EIouw daer, mijn vaer, ay lieve leest dan noch iens
Een Euangelytje uyt de schrift, je weet wel, dats nou alliens.
Iek ben me Rooms-Katelyck, en ick gae wel in de preecken,
Maer wat ist ? hier eseyt, ik m.acher mijn hooft niet me breken,
Of daer een Paep staet en praet in 't Latijn, en haeltet wel zo vart,
Iek laet mijn noch staen, maar dat hij er selver in verwart.
Men hoort ons slecht en recht en eenvoudig te leeren,
Wat weet ick of mijns ghelijck van 't alwaerich (..^ deftig) disputeren ?
Nu komt Els Kals die evenzeer gesticht is door 't gehoorde en
vraagt Robbeknol om nog een kapitteltje:
Nou mijn ridder van sint Joris, nou mijn vrijer assen man,
Leest nou en reys van dat heyligje, moytjes van vooren an.
waarop de lezer weer een gedeelte ten beste geeft. Tot belooning
wordt hij van eten voorzien en krijgt nog de belofte toe
altijt as jij komt lesen
So sel ons eten so wel voor jou, als voor ons selven wesen.
Robbeknol:
lek bedanckje, buurwijfjes, onse lieven Heer is het loon,
Die soo veel menschen spijsden niet vijf garstenbroon.
Trijn:
Wat dochtje Jutje, wast anders ofje een Propheet hoorden ?
(S. B. 1617).
Het lezen van een hoofdstuk uit den bijbel na het eten was
vroeger algemeen gebruik.
Slimme Piet, de molenaar, een echte schuine kwant en spotter,
die op een vraag van zijne gast, Trijn Jans:
Maer watte rnoye brieven (- prenten aan den wand) heb ghij hier, Remy,
dit is ien reyn taferiel.
Weet gij niet oft ien storij, of dattet poeëterij is?
antwoordde :
202
Wat weet icket oft uyt de schrift of angder schelmerj is,
De Schilderaers, die schilderen altemet so wat heen.
Slimme Piet had omtrent het lezen na den maaltijd zoo zijne
eigen ideeën.
Toen het souper afgeloopen was, stond hij op en wilde weggaan,
maar zijne vrouw, Aaltje Melis, maakte de aanmerking:
Wel vaer, staje so op ? ghy hebt immers niet ghelesen.
Hij antwoordde echter:
Ja, wijf, het sal ten jongsten dage evenveul wesen,
Of ick daer ien diel woorden brabbel, 't het niet ien beet om 't lijf.
Liefste, ick ga na de meulen.
(Mol. 1613).
Een godsdienstige toespraak bij een zieke was ook een oud gebruik.
Wij vinden die in den Warenar:
De oude vrek was ziek :
War'nar neef, denkt om je ziel, zeide doe zijn oude nift,
Of men om een heer-oom (= pastoor) liep, die jou een woortjen zeide
uit de schrift,
Want 't is mit je al dood'stroom, jou leven is aan 't ebben.
Hy zoud (zeid' hy) al een daelder willen hebben;
En daerom bleef het achter, wat dunkje van zulken vrek ?
Gierige luy zouwen sparen, al metselden ze met drek.
Een daelder liever te hebben as een hemelsch troosjen !
(W. 1617).
Op vrouwenbijeenkomsten, waar alles en nog wat werd gebabbeld,
kregen ook de godsdiensttwisten van Remonstranten en Contra-
Remonstranten hunne beurt:
Men disputeert 'er uit de Schrift, ergo. dit, ergo dat,
De droeve questien, die men zoo zeer beschreit,
Zijn in dat collegie al langh neêr geleit (= beslecht).
(W. 1617).
De vrijzinnige Arminianen of Remonstranten werden door onze
rechtzinnige voorouders altijd met een schuin oog aangekeken, en
moesten, als er gelegenheid toe was, een veer laten.
Had men die vroome Frankbuur dat spulletje niet ezeid,
Jij had jouw ayeren daer niet kwaelijk te broên eleid.
Ja wel, al is 't ien Armejaan, kedaer, ik moet 'em prijzen.
(D. V. K, 1678).
Een enkele maal komen de uitdrukkingen het oude Geloof en
het Oude Testament voor met de beteekenis van ouderwetsch en goed.
203
Toen de optrekker (pierewaaier) in de herberg van Giertje van
Vrieslant kwam, vroeg deze hem:
Nou Joosje, wilje Bier of Wijn hebben, so seghtet plat uyt.
Of wil gij niet drineken, so gaet oock strax weer het gat uyt.
J o o s j e : Haeltmen eens van 't Ouwe geloof.
Giertje : Wat is dat?
Joosje: Delfs. (K. K. 1612).
„wellicht was die benaming aan 't uithangteeken ontleend van
de brouwerij, of 't bierhuis, waar 't bier van daan kwam." (Uithanqt.
II bl. 7).
De spreekwoorden : „dat gaat al op zijn oude testamentsch" en
„dat zijn de vaderen van het Oude Testament" worden aangehaald
bij Z e e m a n , 1%Tederlandsche Spreekwoorden, enz. aan den Bijbel
ontleend, en zijn daar overgenomen uit H a r r e b o m é e, II. Deel
bl. 328. De naam`, zegt Z e e m a n, volgens de Vulgata aan
de boeken des 0. V. gegeven, wordt vaak gebruikt om iets aan te
duiden, dat ouderwetsch is en tot een vroeger tijdperk behoort.
Zoo beteekent de tweede uitdrukking : menschen, die ouderwetsch
zijn in kleeding en manieren."
Zoo kwam eens een boer bij Mr. Gorus, den barbier, om zich
het haar te laten snijden ; deze vraagde hem
Sel icket op de kam of snijen of houje liever je locken
Wat lang bij je aasengt (= aangezicht), op sen ouwe Testaments, dat
staet fraey ?
(B r e e r o o , een ander cluch.t van een Huysman en een Barbier.
1622).
Vijf en veertig jaren later schreef J. Z. B a r o n de Klucht van
Kees Louwen, en gebruikte daarin de bovenaangehaalde woorden
nagenoeg gelijkluidend:
M r. J o r i s : Sel ick het bij de kam ofsnijen, of hou je liever een paar lorken
Als Jan Beuling ? Soo wat op zijn Ouwe-Testarnents, dat staet fraey.
(Kees Louwen 1667. M. 476.)
Nog een paar voorbeelden:
Dits noch mijn bruyts-huyck, 't is van dat ouwe testaments lake,
Dat so dirk en starck is gelijcken ien eecke planck.
(W. D. Hooft, Jan Saly. 1622. M. 115.)
Maer soo mijn seun Goosen eens quam te llijlicken, oft te trouwen,
Iek meen dat wijt op zijn Ouwe-Testaments of klaren souwen.
(J. H. K r u 1, Droog/ze Goosen. 1632. M. 149).
204
IVO.
II.
Vs. 86-91.
't Is herfst -- en oorlogo
Vs. 86. Voor de vijfde maal is 't volle maan geweest sedert Ivo
afscheid nam. Aken viel in 't begin van November ; denkelijk
is 't dus nu October. — Maal is van ouds onzijdig geweest, vandaar
ten vijfden male (Staring schrijft ten vijfde maal, vgl. Marco
III. 101 ten tweede maal, Jaromir III. 2 ten derde maal, Radja's
dochter 59 ten vierde male) ; het wordt nog wel onz. gebruikt : dit
maal. Meestal is het woord nu echter vr.
Vs. 87. Staring houdt er van, woorden die in beteekenis dicht
naast elkaar staan, tegenover elkaar te zetten, zoodat hun verschil
scherp in 't oog springt. Hier : KRIJG is 't — doch zonder STRIJD.
Krijg duidt den toestand aan, strijd geeft de handeling, het vechten,
weer. — Vgl. Lenora, Hermans liefde ontscheurd, Werd Zweders
min ten prooi geslacht. (Lenora C. 3). 't Is Hezes jeugdige Echtgenoot
; Het oog van 't Arnhemsch hof Tot pronk haar effen tooi
verving (Eduard v. Gelder C. 7). Als 't ritslend langs de ruigte
schoof — Als 't op de schoeijing stiet (Gerard V. Mierop C. 20).
Hij wensch te vaak genoeg, dat hij iets loflij ks deed ; Hij wensch te
stad of staat, naar burgerpligt, te schragen ; Maar 't willen rijpte
nooit ! (Marco III. 25). Vol bloeisel van boven, Vol bloemen omlaag,
Staan velden, en hoven, En telgen, en haag ! (Lentezang C. 2).
Vs 89. Werptuig : de oude blijde, voorgangster van het kanon,
vgl. Lenora C. 14: Thans helpt geen verre steenworp meer Uit
hooggeplante slingers. (Lenora speelt + 1350 ! Aan het slot van
dat gedicht komen de vuurwapens voor het eerst).
Vs. 90. Last. Als last tegenover bevel of gebod wordt gebruikt
en dus het verschil tusschen die synoniemen
uitkomt ! -- denkt men er bij aan een overdragen van gezag,
evenals bij opdracht ; met dit onderscheid weer dat iemand die een
opdracht heeft meer vrijheid van handelen geniet dan iemand die
iets in last heeft. Men vergete echter, bij de studie der synoniemen,
niet, dat ieder spreker steeds de beteekenis zijner woorden beperkt
of uitbreidt — binnen zekere grenzen ! -- naar gelang der omstandigheden.
Vgl. de opmerking van Prof. Gallee in de Voorrede
205
bij Hendriks XII. En het is zeer gelukkig, dat de woorden een
algemeen, en altijd gangbare , een „usuelle" beteekenis hebben,
die vrij ruime grenzen heeft. In de meeste gevallen van het dagelijksch
leven toch kan men gerust die fijne nuanceeringen vervaar.
loozen : een goed verstaander heeft maar een half woord noodig.
Zonder een zekere elasticiteit der taal was gezellig samenspreken
een .... corvee. Maar even gelukkig is het, dat de woorden een
door de omstandigheden bepaalde, juister omschreven, „occasionnelle"
beteekenis kunnen krijgen ; wat tot gevolg heeft dat op een bepaalde
plaats slechts dat ééne woord kan staan, ieder ander óf te
veel óf te weinig óf iets anders zegt. „Voor de veredeling nu
onzer schrijftaal is het noodig, aan die fijnere opvatting en de aanwending
der verschillen tusschen de woorden meer aandacht te
wijden". Vgl. Prof. Gallée t. a. p. VIII. Evenwel : met volle erkenning
der ruime grenzen in de spreektaal, — op straffe van voor
„een schoolmeester" gehouden te worden : die nauwkeuriger wil
zijn dan 't hoeft ! Hier, bij Staring, staat last gelik met bevel,
gebod, order. Vgl. Hendr. 13 1 : Bevel, gebod, last, opdracht, orde(r),
voorschrift. Voeg bij : kommando.
Vs. 92-98.
Toestand binnen de belegerde stad.
Vs. 92 Maar o f het oorlogszwaard. Er zijn twee woorden of,
die wèl onderscheiden moeten worden : a. het tegenstellend bijschikkend
voegwoord (Geen schutter trof men, heinde of veer, Die wisser
trof dan hij. — Dan liet ze een hofje bouwen, Betrok het zelve,
met een oude best of wat. -- Ivo, of Aken vermeesterd.) b. 't Voorwaardelijk
en grammatisch-verbindend onderschikkend voegwoord,
in oorsprong en beteekenis geheel verschillend van het eerste. Zie
het Woordenb. van De Vries en Te Winkel. Iedere candidaathoofdonderwijzer
moet uit dat standaardwerk ten minste enkele
artt. lezen [bijv. of, ofschoon, om, aan]. — Hier hebben we te doen
met het voorwaardel. onderschikkenci voegw., dat in de oorspronkelijke
beteekenis van indien nog in de 17e eeuw werd gebruikt.
In toepassing op een mogelijk toekomstig geval wordt het nog in
de hedendaagsche spreektaal gehoord : Ik neem wat brood mee op
de jacht, of ik honger kreeg. Vgl. De Twee Bult., slot : Gij --- of
ik langer schreef -- Gij ... , hebt reeds acces verleend. Jaromir II
slot : Of hier een stoute vrijgeest lacht, Wie scherp van oor is,
206
hoort ze brommem. -- Uit de beteekenis van indien is te verklaren
het gebruik van of aan het hoofd van een toegevenden zin, zooals
hier, vs. 92. Vgl. Doch, of' hij telt', hertelle, en draav', Die ééne
blijft er meer ! (Arnhem verrast C. 22), En vindt, of 't weêr geen
uitgaan lijde, Den dag nooit lang. (Nichtje Rijk C. 10), De Twee
Bult. 435: Sint Kufus groet hem, of hij wil of niet wil, Neef.
Ivo vs. 46 : Of ook de jeugd enz.
Vs. 94. Vast reeds, in afwachting van wat er meer komt.
Bij w. van omstandigheid. -- Ze honger, vr. genomen, (vlg. vs.
136: door de honger) en voorgesteld als een furie die den zwakke
(neen, Staring zegt het beter : den zwakkre) het brood ontrukt,
(neen, erger : het laatste brood !) en de Rechtvaardigheid aldus in
't aanzicht slaat, of beter : en 't is weer de Honger, die deze
onrechtvaardigheid als een rechtmatige daad doet beschouwen.
Wraken is niet alleen deftiger, maar. ook sterker dan af keuren.
Als rechtsterm beteekent het : niet toelaten : getuigen, een getuigenis,
een rechter wraken.
Vs. 99--106---113.
Ivo zwerft rond, denkend aan Juta, hoort of ziet niets, hoopt op
uitkomst.
Vs. 99. Kommer, verdriet, smart, hartzeer. Vgl. Hendriks 257.
Bij kommer komt het denkbéeld zorg, vrees op den voorgrond, vgl.
bekommerd, kommervol, kommerlijk, bekommernis, enz.
Intusschen, inmiddels, middelerwijl, onderwijl, ondertusschen. Gemeenschappelijke
beteekenis : tusschen twee gebeurtenissen en in
afwachting van de komende gebeurtenis. 't Verschil ? Hendriks
242 geeft niet veel licht. 't Begrip tijd, en wel de tijd die door
het voorafgaande bepaald is, komt het sterkst uit in middelerwijl
en onderuwij 1. Bij het eerste hoeft er zelfs geen verband te zijn
tusschen de beide gebeurtenissen, bij onderwijl voelt men naast het
begrip in dien tusschentijd", ook een zwakke tegenstelling : Met
graven en spitten en ingenieurswerk vorderde onderwijl de belegering
gestadig. (Fruin Tien jaren). Bij intusschen en ondertusschen
gaat het begrip gelijktijdigheid over in dat van tegenstelling, soms
zelfs zoo duidelijk dat het begrip „tijd", „in denzelfden tijd", geheel
verdwijnt. Vgl. eenzelfden overgang bij 't Fr. ce-pendant. Bij
ondertusschen is deze overgang bijna regel en dus beteekent het
meestal: met dat al, evenwel. Zij komen er ondertusschen al heel
207
ongelukkig af. — Bij intusschen voelt men meestal die tegenstelling
niet of niet zoo sterk. Het woord duidt veelal aan, dat er,
gelijktijdig met het eerst verhaalde, iets voorvalt. Bij inmiddels
komt het idee „in afwachting .van het volgende" naar voren. Inmiddels
blijf ik hoogachtend, enz. Vrijwel = In afwachting van
uw antwoord, enz.
Vs. 103, 104: de herfst heeft de boomera ontbladerd, de soldaten
hebben op den ' grond alles plat- en doodgetrapt.
Vs. 106. De ruwe soldaten (ruw blijkens de schorre zangen)
zingen spotliedjes op Ivo. Hij straft, sterker nog : hij merkt het
niet eens. [In vs. 107 moet zweert zijn : zweeft.]
Vs. 108. Als zijn = als den zijnen.
Vs. 109. Die ... Ivo durft niet aanvullen : die wellicht van
honger omkomt of door de ruwe soldaten wordt vermoord.
Jammer, ellende, onheil, ramp. 0 heilstadt, buiten uwe muur Is
enkel jammer en verdriet, En hartewee van uur op uur. (Vondel).
Wiens onversaagder blik den jammer, tegenstare, Mijn blik, mijn
oogen kunnen 't niet. (Tollens). Wie is 't die vóór hen treedt, En,
door hun jammer tot milddadigheid bewogen, Niet gist enz. (De
Verloofden 161).
Vs. 112. Helper : n.l. een engel, die Juta „zuster" groet (vs.
113, vgl. vs. 102 Toen ... Een lied. hem voorsmaak gaf van
's hemels zaligheden). „Zoo ernstig meende hij 't !"
0
Vs. 114-119-124-130.
Zou Ivo-zelf misschien redding kunnen brengen ? De Friesche
polderman wordt in hem wakker en waarlijk, hij ziet het : hij kan
Juta redden.
Vs. 115 Raadbestel: raadsbestel, raadsbesluit. Voor de uitlating
der s vgl. dorpjeugd (Adolf en Emma c. 10), bruidkoets (Tw. Bult.
65), dorpklok (Tw. Bult. 232) dorpkerk (Tw. Bult. 298) ; maar
dorpsgebied (Hoofdige Boer 24).
Vs. 118 't Nal.: de Worm of Wurm, bijrivier van de Roer.
Ivo stond dus aan den N. 0. kant der stad : vgl. ten vestmuur
uitgevloten."
Vs. 120. Mooie regel : Hij ziet den milden stroom in enge SLEUF
,geprangd. Mild heet de stroom, omdat hij overvloed van water heeft.
Prangen, drukken, komt vaak bij Staring voor : bijv. Ivo vs. 196.
Tw. Bult. 361: en Otto voelt zich prangen Door vrees. Jaromir
208
III slot : Om vrij te zijn van 't prangen Des zelfverwijts. Opdragt
der Kerkgezangen 16 : En, prangt de Nood. Lenora c. 7 In 't
prangen van den nood.
Vs. 122 't Schuimend diep. Het diep voor de diepte komt meer
bij Staring voor : Vampyr slot : in grondloos diep, Stoomtuig c. 2:
uit peilloos diep, De. zee 49 : duisternis Omhult het diep. Thor als
Visscher 63 : 't Afgrijslijkst wat de holle nacht Des dieps verborg!
Arnhem verrast c. 9 : Het kleine Rot genaakt het Diep. De Schat
50 : 't onherbergzaam diep Van `t woud.
Vs. 123 Peinst na op denkt na over. Vgl. Jaromir III 74:
peinst op 't geleezne. Vooral in het gebruik der voorzetsel bewaart
de taal oude, en soms treffende, beeldspraak. (En iedere taal heeft
hare eigen beelden. Vandaar dat het hoofdstuk „Voorzetsels" in
de vreemde talen zoo lastig is) . De moeder is bezorgd over haar
kind" : men ziet haar gebogen over haar kleine. „Zij is bang voor
haar kind" : men ziet haar zich stellen als een schild voor het kind.
-- Het beeld in nadenken over is duidelijker dan in peinzen op.
Vs. 125 't Gestuwde wed : de neervallende aarde werkt als een
stuwdam en doet het stroompje ten breeden spiegel" groeien, tot
het, weldra, ruischend van de klonters nedervloeit. -- Wed de
plaats waar het vee komt waden en zich wasschee. Hier ondiepe
plaats. 't Zelfde woord als Wad, eig. droge plaats die alleen bij
vloed onderloopt, bij Staring in ruimere opvatting : Stoomtuig e. 3:
Het scheprad gonst — de Kiel komt over 't Wad gevlogen. Vgl.
Gerard van Mierop c. 7 : 't bloedig wed ; Arnhem verrast e. 20:
Ze ontstijgen 't Wed.
Vs. 128 Begrirmd : de oceaan vergeleken bij een grimmig roofdier.
Vgl. Lenora c. 5, De Zwarte Vrouw e. 16 enz.
Vs. 130. En of Maar?
Vs. 131-136.
Zijn plan, Aken door 't water tot overgave te brengen.
Vs. 133. Waterwellen, oneig. voor water.
Vs. 135. Dat = opdat.
Vs. 136. Door vrees bezwijke, en niet door (de) honger zwicht.
[In den 5en druk zonder de]. Niet dikwijls betrapt men onzen
taal-keurigen dichter op een verkeerd voelen der woordbeteekenissen,
zooals hier het geval schijnt. Bij bezwijken toch denken we
aan een ondergaan, een te-niet-gaan, vernietigd worden en aan
een hardnekkigen tegenstand ; bij zwichten aan een wijken, een op
209
zij gaan, een toegeven, dikwijls geleid door de overweging dat
tegenstand nutteloos of schadelijk is. Voor overreding, voor een
overmacht zwichten. Wij zouden zeggen : opdat Aken zwichte voor
de vrees en niet door honger bezwijke. Vgl. Jaromir IV 63
plichten, Waarvoor straks eigen wil bij Leonoor moest zwichten.
Meestal beteekent het woord bij Staring wijken : Aan mijn Dennen
c. 6 : En 's winters guurheid zwicht. Adolf en Emma c. 15 : De
grensdijk zwicht (wijkt, verdwijnt uit het gezicht). Stoomtuig e. 2.
En de afstand als verslonden zwicht. Vuleanus wraak, slot : De
scheemring zwicht. De Radja's dogter 60 : (de dag), terwijl in 't
west zijn laatste flikkring zwicht. Tooverwijnstok, slot : De zinsbegoochling
zwicht.
Vs. 137-148-158-166.
Hoe Ivo zijn plan ten uitvoer brengt. Zes dagen, en nachten,
werken dichte drommen ... geniesoldaten, om Willems legerplaats
te beschermen tegen de aanstaande ovérstrooming. Als die keerdijk
gereed is, wordt de Wurm afgedamd en de ruimte tusschen-
Willems legerplaats en den vestingmuur is ééne zee. Nu eindelijk
krijgen de Akenaars antwoord op hun vraag, wat de Hollanders
toch wel uitvoerden!
Vs. 140. Een schop (schup, zegt Staring) is een ander werktuig
dan een spa. Vgl. De Ooyevaars 48 : schup en spa, Tw. Bult.
352: schup en hamer, Gerard v. Mierop c. 13 : de ligte roeischup.
Een spade komt voor in Lochem behouden en in den len Brief
aan een Vriend. Met een schop wordt geschept, met een spa gespit.
't Geweer verdedigings- en aanvalsmiddel,
Vs. 141. 't Hoog breidt zich uit naar 't hoog : de hoogten aan
weerszijden van de Worm, naderen elkaar, worden verbonden door
„snelgerezen wallen."
Bekend is Starings neiging, het onverbogen adjectief als z.n.w.
te gebruiken, vgl. Ivo vs. 148 en 205, Wichard van Pont e 17:
een scherp, Lenora c. 13 : het nauw, De zwarte Vrouw c. 12:
't ruim der heide, Folpert v. Arkel c. 3: 't heilig, c. 17 Moord.
dadig klauwenscherp, Hoop verloren enz. 4 : 't ruim der golven,
De tw. Bult. 395 : dat steil, De Zee 45 het steil, Stoomtuig C. 6.
dat hoog, Aan mijne Gade c. 2 : Hoog (onz.) ; een Heilig, de Heilig
(maal.) Jaromir I 37, II 19, III 21, 38, 90 enz. -- Vgl. ook de
Aant. bij de Tw. Bult. vs. 395.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 14
210
Vs. 144. Wat is een schansbos ?
Vs. 146. 't Slaan : 't inslaan der palen. Stampen : ' t vaststampen
der aarde.
Vs. 148. In den Sen druk staat schuim, lees schuin = schuinte,
helling, door Ivo met teenen bedekt om 't af brokkelen te voorkomen.
Vs. 149. Zomervuur (3e druk), lees : zonnevuur. Reeds is de
zon ondergegaan, maar de werklieden rusten niet : de arbeid niettemin
gloeit voort !
Vs. 155. Geweld = kracht. De oorspronkelijke, nu verouderde,
beteekenis van geweld is : macht, heerschappij . Ook werd het woord
genomen voor een uiting van de macht die men bezit. Zoo werd
het synoniem a met kracht, b met hevigheid, onstuimigheid, c. met
sterk gedruisch, leven, drukte, cd met onrecht, misbruikte kracht,
gewelddadigheid. De van a afgeleide beteekenissen b, c en d leven
nog in de hedendaagsche taal (zie Het Wdb.), maar a zelf is nagenoeg
verouderd. Vgl. echter geweld doen in Marco III. 109: (Martino)
doet geweld Met de achterhoeven = oefende kracht uit, weerde
zich krachtig ; Hertog Willems Bedevaart, slot : (toen) Deed Eggard
met gesticuleeren Geen klein geweld. (Welke beteekenis heeft geweld
in Jaromir II 53 : eer ik 't geweld zal lij'en ? en welke in de regels
ten geleide van Gerard v. Mierop : 't Muyder Slot, met Wesep in
't geweld van Gelders legermagt ?]
Vs. 157. Plots plotseling. Vgl. Jaromir III. 81, IV 130.
[Dikwijls komt bij Staring ook de vorm plotslijk voor, vgl. de Aant.
bij Twee Bult. vs. 223].
Vs. 158. Vesten, enk. zooals meer bij Staring : Ivo 175 en 227,
Lenora C. 27 : Ontzetters voor de vesten, Adolf en Emma C. 15:
en Arkels vesten Beheerscht 't land [In den druk van 1820 stond
echter : Beheerschen 't land]. De Veldtogt tegen de Belgen c. 9:
Hasselts vesten. Veste in Emma v. Oud-Haarlem 56. Vest herhaaldelijk
: Arnhem verrast c. 25, 't Schip v. Bommel c. 15, Gerard
v. Mierop c. 2, Jaromir III, 45 enz.
Vs. 159. Zij: Wie?
Vs. 160. Rijsberm, vgl. vs. 148 en 144.
Vs. 161. De vloed mooi vergeleken bij een hollend paard, dat
vastgegrepen en bij den teugel gedwongen wordt op te rijzen. —
Kil reeds in 't Middelnederlandsch rivierbed.
Vo. 164, Erkaauwd = overdacht. In 't Mnl. had edercauwen de
dubbele beteekenis van herkauwen en overdenken. Brederode ge211
bruikte erkauwen ook nog voor overdenken. De beteekenisovergang
ligt trouwens voor de hand. Vgl. Men moet een zaecke wel
kauwen en erkauwen, eermen die in 't werek leght. (De Brune 1660).
De vorm erkaauwen komt bij. Staring meer voor : Marco II 128:
't erkaauwenswerk, naast herkaauwen (Zilveren-Bruiloftsdicht 28).
Vs. 166. De „keerdijk", die Willems legerplaats beveiligt, vgl.
vs. 177 op 't hoog des dijks".
Vs. 167-171.
Ivo op w acht.
Vs. 169. Verhuld = gehuld, verborgen. Vgl. Jaromir III. 23:
verhuld voor 't menschlijk oog.
Vs. 171. Het dreigend evenkoog : het water dreigt even hoog te
wassen als Akens muren. Men denkt hierbij aan de „evenhoogen",
de houten stormtorens die de aanvallers op dezelfde hoogte deden
staan als de verdedigers op de muren.
Vs. 172-176.
De Akenaars geven 't op.
Vs. 172. Het uur dat hem vergeldt. In welken n.v. staat hem P
Gewoner is de constructie : dat hem (3e nv.) zijn zorgen (4e nv.)
vergeldt. In Starings constructie wordt vergelden synoniem met
beloonen. Hendriks 113.
Vs. 174. Van — door, zooals dikwijls bij Staring.
Vs. 174. Dadiging ..= verdrag, overeenkomst. 't Woord komt bij
Hooft meermalen voor. De Akenaars wilden Willems voorwaarden
kennen.
TTernomen In 't hedendaagsch Nederlandsch is vernemen syn.
met hooren. Zie Hendr. 237. [Voeg daar de opmerking bij, dat
opletten in de spreektaal dikwijls overgankelijk wordt gebruikt en
dan syn. is met opmerken. Ik heb dat niet opgelet = opgemerkt.]
Vs. 176--182--189--197.
De stadsvoogd bij Graaf Willem. Ivo krijgt goed nieuws. Wat
de Graaf voor Ivo deed.
Vs. 177 't Hoog = de Hoogte. Vgl. de Aant. hiervoor bij
VS. 141.
Vs. 179. .Kreits = Kring, vgl. vs. 190 en Hertog Willems Be •
devaart 40.
Vs. 183. Het antwoord. Kon „grijze Otbert" dan zoo duidelijk
I4*
212
in Ivo's oogen lezen, dat hij antwoord op de vraag gaf ? (Vs 184).
De Graaf deed meer ! En Willems plan, dat Ivo vreugde zou bereiden,
vond bij Otbert alle instemming, niet waar ? (Vs. 189).
Maar Willem wilde Ivo er mee verrassen, blijkens „in 't verborgen"
en „gefluisterd". Dat deze verrassing als een belooning moest dienen
voor Ivo's hulp, spreekt zoozeer vanzelf, dat Staring — als goed
stilist het maar even aanstipt : in het eene woord „trouwen''
(aan den trouwen Vries, vs. 188). Belangrijker vindt de dichter de
verklaring hoe Willem juist de man was om Ivo z66 te beloonen.
(Vs. 185, 186.)
Vs, 185 en 186. 't Eene woord jongeling met een kleine, 't andere
met een hoofdletter. Waarom ? Staring schrijft meer hoofdletters
dan wij, maar nooit zonder doel. Let daarop bij uw studie.
Hier is 't eene woord een „hoedanigheidsnaam", zullen we maar
zeggen, 't andere een voorwerpsnaam, op weg naar 't station eigennaam.
Vs. 190. TVoora f : voor het reeds vertelde. Staring is, terwille
van Ivo, de geschiedenis even vooruitgeloopen ! — Geslagen = gevormd.
— ,,Aken geve zich eerst gewonnen voor ik tot Roomsch-
Koning gekroond worde."
Vs. 196. Minzaamheid : vriendelijkheid van den meerdere jegens
den mindere. Het bewust neerbuigende is een element in deze
woordbeteekenis, dat na minzame groeten", bij v. in een sollicitatiebrief
bespottelijk doet klinken. [Een soortgelijk onderscheid bestaat
er tusschen vriendelijk en welwillend. Tegen een gelijke zegt men
zoudt ge zoo vriendelijk willen zijn om .... Tegen een meerdere
spreekt van welwillendheid : hij beval zich aan in 's ministers
welwillendheid.] Zie ook Hendr. 123, en teeken daarbij aan, dat
beleefdheid enz. het uiterlijke raakt, de maatschappelijke vormen, —
vriendelij kheid, welwillendheid,enz. daarentegen een zaak van het
hart, den inborst is. — Bij Staring nog Marco 170 : heusche minzaamheid.
Vs. 198-199-222---230.
Otbert naar Aken terug, de stuwdam doorgebroken, de Akenaars
verheugd, dankrede van Graaf Willem, 's Graven intocht in de stad.
Vs. 199. Uitgestroomd buiten de oevers getreden. Dat =- opdat.
Palen -- grenzen, boorden, vgl. paalloos = grenzenloos,
Marco I, 110 ; 't paalloos hout ('t onmeetlijk groote woud), Hertog
213
Willems bedevaart ; over paalloos vlak, De Noordsche Goden ; in
't paalloos ruim.
Vs. 200: Ivo's raad, neen meer : Ivo's hulp ! Hij had haast, dat
Juta van 't water verlost werd.
Vs. 204. Ontwaardigd voor : verontwaardigd, als met verontwaardigde
drift Bed en oever : van onderen, en links en rechts!
Vs. 206. De half verhongerde Akensche schoonen waren nog
dame genoeg om in die herfstbloemen hulde aan den Overwinnaar
en dank aan den edelmoedigen Bestrijder te brengen. Vgl. vs. 209!
Vs 209. Vreugdetuigend. Staring gebruikt wel meer tuigen voor
geiuuigen, vgl. de aant. bij Verjaardag vs. 108. (N. en Z. XX1V No 12).
Vs. 212. Wat bedoelt Willem met zijn gouden armoe ?"
Vs. 214 .Halssterrigheid, nu ongebruikelijk voor halsstarrigheid.
Halsstarrig is uit het Hoogduitsch overgenomen en wordt nooit in
letterlijken zin (een stijven hals hebbend) gebruikt; meestal - - hardnekkig,
stijfhoofdig, eigenzinnig; soms zelfs zooals hier weerspannig.
Vgl. Hendriks blz 199. [Kiliaan gebruikte de omzetting
sterhalsigh, een woord gevormd als stijfhoofdig, dikbuikig. enz. Zie
verder Het Wrdb.]
Vs. 215. Uit schrik voor nader nood. Nader adjectief ! — Schrik
is het juiste woord voor den gemoedstoestand op het zien van een
nabijzijnd, naderbij zijnd, plotseling gevaar.
Vs. 216. Doch of toch ? 't Eene een voegwoord, 't andere een
bij woord ; vgl. de woordschikking ! Staring gebruikt doek wel meer
als voegwoordel. bij woord : Jaromir III 63 ; Doch had de Non enz.
Vs. 220. Ifverzucht, jaloezie, jaloerschheid ; naijver. Zie Hendriks
blz. 271. Vgl. het verouderde woord ijvergeest. Beide woorden
bewaren den ouden, ongunstigen zin van ijver = afgunst, naijver.
Zie bijv. Nederl. Klassieken van Dr. E. Verwijs II (Hoofts Historiën)
blz. 52 noot 3. — Corbijsch Tornooi. Corbie, stad in N. Frankrijk
aan de Somme ; het bewuste tournooi, waarin graaf Floris door
een naijverigen -echtgenoot werd vermoord, had plaats in 1235.
Willem, oom en voogd van Ivo's graaf Willem, viel eveneens in
een steekspel. De voogd van Floris V, Floris de Voogd", werd
mede in een steekspel doodelijk gewond. Die vermakelijkheden
waren dus blijkbaar niet geheel zonder gevaar!
Vs. 223-230. Let er op, hoe Staring het leger ongemerkt laat
oprukken, de stad binnentrekken, het Paleis ingaan. En voortdurend
is Ivo, naast Willem, de hoofdpersoon.
214
Vs. 229. Thans Ivo's R o s niet meer, ziet terug op vs, 35 en 36!
Vs. 230-236.
Ontvangst ten paleize.
De verre stem der menigte gedoofd. Mooi gezegd ; uit de verte
was het straatrumoer nog even verneembaar.
Vs. 237-238-244-250.
Juta biedt den Graaf een lauwerkrans aan.
Vs. 238. Gedempt. Bij het schuchtere maagdelijn past geen brutale
koperen toon. Let op de uitdrukking Welkom groeten" en
merk op hoe Staring zich indenkt in het voelen van den gelukkigen
Ivo, die in Juta een Engel ziet. De „citergalm" beantwoordt
aan het „maatgezang uit hooger trans." Wat beantwoordt op dezelfde
wijze aan „'t rood des avonds ?" (Vgl. vs. 237 !)
Vs. 244. Een Krans, Van Lauwerloof, dat paerels samenstrikken.
Hoe stelt ge u dien krans voor ?
Vs. 246. Gehecht aan : sterker en hier dus mooier dan bijv. gevestigd
op.
Vs. 250. Neêrgevloten. 't Haar vergeleken bij .. .
Vs. 251-255-259-262.
Graaf Willem bekranst Juta en geeft, handig, aan het huwelijk
van Ivo en Juta een politieke, symbolische, beteekenis.
't Bedeesde, langzame naderen van Juta, zachtkens voortgeduwd
door de Moeder, ging den voortvarenden jongen (vs. 185 !) Graaf
eigenlijk niet vlug genoeg. Hij draalt niet meer ; hij grijpt, — met
gullen lach, — Ivo's rechterhand enz. M. a w. Staring laat duidelijk
het verschil in karakter tussehen Juta en Willem zien. Merk
ook op hoe mooi Staring zegt dat Juta eerst naar den Graaf opziet,
dan naar Ivo, maar onmiddellijk „bij 't innig zielsbewegen"
het hoofd weer buigt . Vlug zet Willem nu den krans haar op de
lokken. — Ook de korte, krachtige rede die hij daarop uitspreekt
past goed in den mond des Graven „zelf een jongeling", maar
tactvol Staatsman tevens !
Slotopgave. Het opstel, waarin ge de geschiedenis van Ivo
hebt weergegeven, hebt ge tot nu toe laten liggen. Corrigeer het
nu nauwkeurig. Ge kunt dan zien hoeveel ge door de voorafgaande
opmerkingen „gegroeid" zijt.
SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
215
SCHAEPMAN.
11 Maart 1844 21 Januari 1903.
„Een Nederlandsch priester, een Nederlandsch dichter, een Nederlandsch
geleerde ; -- een spreker, een improvisator, een pleitbezorger
der hem toevertrouwde belangen ; een redenaar met koper in de
stem en met dien „koperen kop", welken D e G é n e s t e t zoo
gaarne voor zijn arm, gevoelig hoofd. had willen ruilen ; — een
strijder voor de oude Moederkerk, een moderne kruisridder met
het zwaard van Behemondo in de gespierde vuist, een Herculisch
vleugelman in het leger van Rome ; — een hoogleeraar aan een
Nederlandsch seminarium, een letterkundige, begraven onder boeken
van ouderen, lateren en nieuweren tijd, een gezellig man, met den
ronden glimlach der gastvrijheid op de lippen, zijne vrienden ten
zijnent verzamelend; en eindelijk een staatsman, die als lid der
Nederlandsche Tweede Kamer het vooroordeel te schande maakte,
volgens hetwelk geen lid in die achtbare vergadering zich op de
hoogte van zijn elders verworven roem zou kunnen handhaven;
die leider en aanvoerder werd zijner partij ; die eerbied inboezemde
aan zijne tegenstanders en hoogachting oogstte van zijne vrienden;
die het oor won dierzelfde moeilijk te ontroeren Tweede Kamer,
zoodat misschien eenmaal van hem gezegd zal kunnen worden, wat
de jonge Disraeli van Sir Robe rt Peel zeide; the plaged
wpon the .House like upon a fiddlé;" — een veelzijdig ontwikkeld
Nederlandsch staatsburger Herman Johan Aloysius Marie
Schaepman"
Ziedaar de karakteristiek die T e n B r i n k in 1889 van S c h a e pm
a n gaf 1 ) en eigenlijk mocht dit reeds geheel voldoende geacht
worden om den waarlijk grooten en goeden man te kenschetsen,
die van ons -is heengegaan. Terloops zij aangestipt dat Schaepman
tot eene zeer welgestelde Overijselsche regeeringsfamilie behoorde en
te Tubbergen geboren werd. Door zijn vader, die den tiendaagschen
veldtocht had meegemaakt, kreeg hij bewondering voor de toen . in
ons land zoo hoogvereerde Duitsche vrijheidsdichters. Zijn grootvader
hoorde hij met geestdrift verhalen van den tijd van Napoleon.
Zijne moeder, geb. La Chapelle, van Fransche afkomst, vervulde
hem met bewondering voor de Fransche klassieken en door uitmuntend
onderwijs verder geholpen ving hij zijne studiën voor
1 ) Geschiedenis der Noord- en Zuid-Nederlandsche Letterkunde III, 163.
216
priester aan, eerst te Kuilenburg, toen te Rijsenburg en reeds voor
hij die ten einde gebracht had, op twee en-twintig-jarigen leeftijd,
zond hij zijn eerste gedicht De .Paus (1866) anoniem de wereld in.
Het werd met geestdrift ontvangen en alom bewonderd. Daarop
volgden schoone proeven van godsdienstig-wetenschappelijke poëzie
en toen (1867) het grootsche gedicht De Eeuw en haar Koning en
in hetzelfde jaar Vondel.
Zooals S c h a e p m a n, is zoover ik weet, nooit een dichter opgetreden,
reeds op 22 jarigen leeftijd zich volkomen doel en streven
bewust, beschikkende over de taal en de wetenschap, die hij voor zijn
dichterlijke kunst behoefde en zoo zelfbewust voortgaande steeds
met die innige, heilige, onwankelbare overtuiging : hoog boven alle
machten de Paus, hulde vooral aan Paus Pius IX „den Koning
der Eeuw" en onder alle dichteren de grootste . . Vondel!
We leven in een tijd, waarin de overgroote meerderheid met
geen openlijke bekentenis van overtuiging optreedt, waarin het
pakje der Burgerweesjongens voor onrustbarend velen de ware politieke
uniform zou zijn ; in zulk een tijd is men huiverig, iets van
eene leus te verwachten ; te meer treft, ons S c h a e p m a n' s dadeljk
optreden met de leus : Credo, Puqno (Ik geloof, Ik strijd),
eene leus, waaraan hij onder alle omstandigheden getrouw bleef:
als Secretaris van den Bisschop van Utrecht, als Mederedacteur van
De TØ' d, als Professor aan het Seminarie te Rijsenburg, als Redacteur
van de Wachter (1871-1873), van Onze Wachter (1874-1889),
Mederedacteur van Haagsche Stemmen (1887-1889) als Redacteur
van Chronica over Staatkunde en Letteren, wat hij redigeerde tot
aan zijn dood, altijd en altijd was het de geloovige, die sprak en
zoo vaak het noodig was de strijder die optrad. Zelfs de overtuiging
(en bij S c h a e p m a n was alles, wat hij deed en sprak
overtuiging) van de noodzakelijkheid, zich zooveel mogelijk op gezette
tijden, hetzij wekelijks of maandelijks, tot het publiek te richten,
was uitgedrukt in het bezield gedicht de Pers (1868) dat verscheen
voor S c h a e p m a n 25 jaar oud was. In 1872 Parijs, in
1873 ..Napoleon, het bewees genoeg, hoezeer hij geheel het leven
van zijn tijd meeleefde, gelijk tot zijn dood toe uit al zijn werken
bleek. Tijdschriften gelijk S c h a e p m a n ze redigeerde, hebben
we niet en het zou een zeldzaam man moeten zijn, met zooveel
studie, zooveel persoonlijke kennismaking met personen en zaken,
zooveel welwillendheid om van alles wat onder eenigerlei omstan217
digheid belangstelling verdiende, kennis te nemen, zoo snel van
opvatting en zoo beschikkende over een „pen gedoopt in goud", die
de taak zou kunnen overnemen van hem, die in zijne tijdschriften
de meest bezielde bladzijden heeft gewijd aan natuur en kunst, aan
geloof en historie, bladzijden tintelend van geest en licht, zooals
we die bij geen onzer schrijvers weervinden. Dat dichterlijk proza
zonder gezochte kunst, zonder te pas gebrachte geleerdheid, maar
getuigende van een voorraad te verwerken materiaal, waarvan wellicht
de helft als noodeloos geacht ongebruikt was gebleven, dát
proza .... waar vinden we iets, wat die werking op ons heeft!
Hoog en heerlijk klinken die betooverende, vaak bedwelmende accoorden
der dichterlijke muze, meeslepend en overtuigend klinkt het
proza van den welsprekender redenaar, in woorden als muziek in volzinnen
als van het fijnste Carrara in weelderige arabesken gehouwen.
Priester, professor en mede-redacteur van De Tijd was S c h a e pm
a n in 1872 nog maar hoofdzakelijk in den engen kring der
„hoogere" letterkundigen bekend en bewonderd. Eerst op het Congres
te Middelburg trok de forsche gestalte in 't priesterkleed, met bescheidenheid,
men zou haast zeggen schuchterheid, optredende,
plotseling aller aandacht en met storm veroverde hij aller harten
met de voordracht van zijne rede over Da Costa!
Zooveel gloed, zooveel overtuiging, daaraan waren wij niet gewoon
en op geen congres, dat ik later bijwoonde werd ooit weer
zoo iets gehoord ! Het had beteekenis en later bleek steeds meer
hoeveel karakteriseerende beteekenis het had, dat S c h a e p m a n
de rede over Da Costa eindigde met dit slot:
„Nog een woord. Men heeft beweerd dat Da Costa niet populair
is geweest. Op het gebied der poëzie is er eerre eigenschap
„oneindig hooger dan de populariteit — de onsterfelijkheid."
We kunnen niet weten of S c h a e p m a n ' s poëtische werken
onsterfelijk zullen zijn, zeker is het, dat S c h a e p m a n nooit geofferd
heeft aan den diepverachterlijken afgod onzer eeuw de popularifeit,
ter wille waarvan elke laagheid geoorloofd schijnt.
Op dat congres droeg hij ook het gedicht voor waarvan de laatste
regel sedert de oprichting van ons tijdschrift als motte op den titel
heeft gestaan . 1 )
1 ) Alleen zoolang de 1-leer D e n H e r t o g mijn mede-redacteur was,
bleven op zijn verlangen de motto's weg.
218
Neêrlands Taal.
Voorbij zijn de dagen van glorie en glans
Onze Leeuw is geen koningsleeuw meer,
Onze vlag beurt nog fier hare kleuren ten trans,
Maar ze beurt haar in engere sfeer;
Onze stem klinkt niet langer langs vlakten en zee
Door de Ruyters en Trompen gevoerd,
Onze vloot ligt daar rustig en veilig ter reê,
Door de kabels der onmacht gesnoerd.
Onze roem is voorbij, onze glorie verging;
In de schaal weegt ons Holland zoo licht;
Och, wij traden terug uit der machtigen kring,
Waar eens Holland Euroop had gericht;
Maar klipkt onze stem dan niet langer langs de aard
In den dreunenden klank van 't metaal;
Wij hebben toch de eer onzer vaadren bewaard:
Wij hebben der Vaderen taal!
Wij hebben de taal, die, monarchen ten trots,
Voor 't bestaan .van ons volk heeft gepleit,
Die langs 't slagveld der eer, boven 't golvengeklots
Onzen naam, onze faam heeft verbreid!
Wij hebben de taal, die aan Zuid en aan Noord
Den roem van den Leeuw heeft gebracht
En getuigenis gaf in het krachtige woord
Van zijn eerlijke, mannelijke kracht:
Ja,. wij hebben die taal en wij houden die taal
Als het best wat de voortijd ons gaf;
En wat ook de vreemdling al spottende smaal',
Wij staan haar aan spotters niet af ! —
Onze smart, onze vreugd, onze toorn, onze klacht,
Geeft zich lucht in ons Nederlandsch woord,
Wat het hart heeft gevoeld, wat de geest heeft gedacht,
Spreekt de taal onzer moeder weer voort!
0, blijve die taal dan het pand onzer eer, •
Als onze eere zoo vlekloos bewaard —
Dan viel nog uw grootheid, o Holland, niet neêr,
Dan blijft onze glorie gespaard ! —
Wat de wentling der eeuwen dan ook doe vergaan,
Wat ook valle voor 't eerlooze staal,
Wees blijde, o mijn Holland, uw volk blijft bestaan,
Want de ziel van het volk is de taal!
Ik sta niet stil bij den inhoud van het gedicht, dan alleen voor
zoover daaruit blijkt, hoe S c h a e p m a n leefde in de glorie van
ons verleden ; maar ik wijs op de waarheid zijner woorden, die hij
219
onbewimpeld uitspreekt, op den geest van moed en strijdlust, die
ook zelfs uit dit gedicht spreekt.
Er is geen profetische geest noodig om te doen aannemen, dat
van des dichters werken de Aja SS'ofia het langst zal worden gelezen
en geroemd. Hoe veel en hoe ver de dichter ook reisde,
heel Europa door (en we zijn verwonderd, dat hij, zoover we weten,
nooit Palestina bezocht) afwijkend van alles wat hij elders zag, --
al kon hij te Buda-Pest reeds eenigszins op Oostersche omgeving
voorbereid zijn — was Constantinopel rijker aan pracht dan iets
wat hij te voren aanschouwde, maar vooral de groote Moskee, onder
Justinianus een Christentempel, rijker aan machtige indrukken,
gelijkelijk meeslepend voor den geloovigen Christen, als voor den
geschiedkenner en zooveel te meer voor den dichter. Het omvangrijk
dichtwerk geeft, gelijk de dichter zelf getuigt, ,,gewaarwordingen,
gevoelens, beelden, gedachten, droomen en verwachtingen"
onder den invloed van dit meesterstuk van Byzantijnsche bouwkunst
bij hemzelven waargenomen of opgekomen.
In dit kunstwerk kwamen alle krachten, die van den geleerde
zoowel als die van den dichter tot de meest volledige uiting.
Ondoenlijk Schaepman uit zijne werken te schetsen, zonder een
boekdeel te vullen, waar is het eind van de schatten aan poezie in
gebonden en ongebonden stijl, die .aan het oog des lezers zouden
voorbijgaan.
Maar wat voor de hooge waardeering zijner werken noodzakelijk
is, dat is te wijzen op den oorsprong dier aanhoudende bezieling,
die snel weerkeerende geestdrift, dat boeiend en betooverend woord,
die trouw, het geheele leven door, aan dat jong gekozen motto
Credo ! Pugn o !
Sedert het Middelburgsch congres, waar we bijna aanhoudend
samen waren, heb ik Schaepman. talrijke malen ontmoet en gesproken,
samen zaten we ook in 't bestuur van de „Vereeniging
voor Nederlandsche Letterkundigen", maar nooit heb ik hem over
staatkunde of godsdienst hooren spreken. Te dieper wortelde het
geloof en de staatkunde zijns geloofs in zijn binnenste. Reeds vroeg
door zijn neef den Bisschop van -Utrecht als diens secretaris naar
het concilie te Rome voorgesteld, droeg hij reeds te Middelburg
een door den Paus gewijde en hem geschonken kleine medaille, die
hem nooit verliet. Van den beginne van zijn optreden, was de
dienst van den Paus ten nutte der Kerk als Kerk voor de geheele
220
Menschheid -- het woord zegt het, maar 't wordt niet altijd juist
verstaan — de Katholieke Kerk, zijn hoogste, zijn eenige plicht,
zijn hoogste levensdoel, zijn geloof, dat zijn geheele ziel innam,
dat alles omvatte, het was niet het geloof, dat den andersdenkende
haat — hoor, hoe hij da Costa verheerlijkt — verbazing en ergernis
voor vele geloovige Protestantsche congresbezoekers, die onverklaarbaar
vonden, dat Schaepman zoo hooge vereering had voor
da Costa, den verklaarden vijand der Roomsch Katholieken. Dat
zijn lof den geloovige, den dichter gold, dat was hun te hoog. Zie
hoe warme hulde hij aan Thorbecke bracht, wel niet alleen omdat
deze bewerkte, dat de Bisschoppelijke hierarchie in de Nederlanden
werd hersteld, maar omdat Thorbecke in waarheid een man
was, een groot man, iemand van wien kracht uitging, en die heerschen
kon, zonder dat hij zijn toevlucht behoefde te nemen tot die
laaghartige combinaties, waardoor kleine zielen, zoo zij al niet
heerschee, toch min of meer den baas kunnen blijven. Daarom
ook zijn hulde aan Napoleon III, den man voor wien geheel Europa
gesidderd had, naar wiens toespraak op den Nieuwjaarsdag de vorsten
van Europa vaak met kloppend hart uitzagen.
Dat sprak ook uit die treffende regels, waarbij wij ons de photographie
herinneren „L'empereur sur son lit de mort':
Bleek scheen de morgenzon en sloeg om 't hoofd des lijders,
Die sluinirend d' oogen sloot,
De Kroon, die vleiers mist en tergende benijders:
De Krone van den dood.
Dat was wel de afgestreden lijder, groot in spijt van al zijne
feilen, groot omdat hij eene keizerskroon had gedragen er het lot
van millioenen had kunnen beslissen, het lot der volkeren in zijne
hand had gewogen. We zien dat marmerbleek gezicht, waarop de
eerste stralen der morgenzon schenen terug te kaatsen — de doodskroon
drukte zijne slapen en — dat is de kroon, die niemand hem
benijdt.
Daar is geen sprake van of Da Costa en Thorbecke al of niet
getrouwe zonen der kerk waren en of Napoleon III zich ook aan
onvergefelijke zonden heeft schuldig gemaakt.
Een met hen die lgelooven, éen met hen die strijden, dat was
zijne grootsche opvatting zijner fiere leus : Ik geloof! Ik strijd!
Toen wij op den avond van 5 Februari 1879 in de tot barstens
toe gevulde (thans verdwenen) Parkzaal te Amsterdam bijeen waren
221
en Schaepman's forsche gestalte vertoonde zich op het spreekgestoelte
en we hoorden in die eigenaardig volle tonen, die golvende
stem, die ons aan middeneeuwsche kathedralen deed denken, toen
heeft wel niemand onzer zich kunnen onttrekken aan de kerkklank
dier stem, aan de betoovering van het woord, dat Vondel prees
op eene wijze, die in Nederland geheel onbekend was En hoe
kon het anders ? Vondel, zijn hoogstvereerde dichter, Vondel de
geloovige, de man van moed en kracht en overtuiging, die zijne
lezers en hoorders beheerschte gelijk hij de taal beheerschte ... en dien
herdacht en gevierd na twee honderd jaar, in datzelfde Amsterdam,
waar men op 16 November 1837 Prof. Lulofs uit Groningen te
hulp moest roepen, niet alleen om Vondel te verheerlijken maar
vooral ook om hen te bestrijden, die Vondel niet genoeg waardeerden
of liever nog in het geheel niet gevierd wilden zien.
Daar is een vorm van geloof, dat afschrikt en boos maakt en
overal vijanden ziet en bestrijdt en er is een geloof, dat aantrekt,
dat streelend weldadig werkt en vrienden maakt ook onder de
ongeloovigen, zonder bekeerlingen te zoeken. Zulk een geloof was
dat van Schaepman.
Er is een geloof, dat ziekelijk dweept en aan hospitalen doet
denken, er is een geloof, dat krachtig opleeft en een heerlijk ideaal
voor oogera heeft, een geloof dat aan bloemrijke naleien doet denken,
aan een schitterender tempel op een hoogen berg - zich badende in
een oceaan van licht.
Kunnen we Schaepman's geloof naar zijn optreden beoordeelen,
dan was dat het zijne.
Dat blij en vroolijk lichtend ideaal moet hem die opgewektheid
hebben geschonken, die heerlijke gave om te strijden, zelfs geweldig
als 't noodig was, zonder iemand te kwetsen.
En het middel daartoe was, dat hij eerst laat het woord nam,
dat hij alles aanhoorde, wat anderen zeiden en had hij zelf de geheele
zaak wel overzien, over de strekking goed nagedacht en aalles
rijpelijk overwogen, dat sprak hij, niet als de vervelende vergaderingspraatmachine,
die den gang van zaken tegenhoudt en zich pijnlijk
afmoordt om argumenten te zoeken, maar als de man, die hooger
staande dan de meesten, dieper en ernstiger nagedacht hebbende
dan zij, die hij tegensprak, de geheele zaak als in een nieuw licht
vertoonde.
In zijn proza, onverschillig van welken aard, het moge meer
222
zijne gedichten naderen of zich meer daarvan verwijderen, we hebben
in hem steeds den redenaar te zien, onverschillig of hij met
het levende woord of met de gevleugelde pen in dat regelmatige
kleine handschrift zijne meening kenbaar maakte.
Ik geloof ! Ik strijd ! — maar het eerst van beide : Ik geloof!
Toen het bericht van Schaepman's doodelijke ziekte mij bereikte,
dacht ik steeds aan den dood van Koning Hendrik IV bij S h a k es
p e a r e King .Henry IV, B. IV. 4, wat vrij nauwkeurig met de
kroniek van H o 1 i n s h e d overeenstemt.
Als Koning Hendrik IV zijn einde voelt naderen, voert hij het
volgende gesprek:
K. Hen. Where is my lord of Warwick?
P. Hen. My lord of Warwick !
K. Hen. Does any name particular belong
Unto the lodging where I first did swoon?
W a r. 'T is call'd Jerusalem, my noble lord.
K. H e n. Laud be to God ! — even there my life must end.
It has been prophesied to me many years,
I should not die but in Jerusalem,
Which vainly I suppos'd the Holy Land. —
But, bear me to that chamber ; there 1 '11 bie;
in that Jerusalem shall Harry die.
of volgens de vertaling van Dr. A. S. K o k:
K o n i n g. Waar is Mylord van Warwiek?
P r. Hendrik. Mylord van Warwick ! ( Warwiek en anderen treden op.)
K o n i n g.
Draagt de kamer waar ik het eerst in onmacht viel, een
bijzonderen naam ?
W a r w i e k. Zij wordt de Jeruzalem-kamer genoemd, Sire!
K o n i n g. Geloofd zij God ! juist daar moet mijn leven eindigen.
Reeds jaren geleden werd mij voorspeld, dat ik in Jeruzalem
zou sterven, wat ik ten onrechte meende, dat het
Heilige Land zou zijn.
Kom naar die kamer heen ; daar zal ik rust verwerven:
In dat Jeruzalem zal Koning Hendrik sterven.
De' gezondheid van S c h a e p m a n was steeds achteruit gegaan,
met moeite had hij nog aan den arbeid der 2e Kamer deelgenomen,
toen het bericht van verergering kwam en daarna bekend
werd, dat hij tot herstel van gezondheid naar Rome ging.
Met eene ongesteldheid als de zijne op 27 December naar Rome
te gaan, kan men zich moeielijk denken als een geschikt middel
„tot herstel van gezondheid". We begrijpen, dat hij voor zijn dood
nog eens de „Eeuwige Stad" wilde zien, dat hij zoo mogelijk daar
223
wilde sterven — in die stad die . hij zoo geestdriftig had beschreven,
in de onmiddellijke nabijheid van den Heiligen Vader", dien
hij zoo innig had vereerd en wiens volmaakt vertrouwen en bijzondere
toegenegenheid hij genoot.
Dat was een uitvloeisel van zijn geloof ; de innige overtuiging
was het, die hem de woorden deed schrijven Nihil beata morte
beatius, gelijk ze. naar zijn eigen handschrift werden gereproduceerd
onder zijn portret in het gewaad zijner kerkelijke waardigheid,
gelijk dit voorkomt op bl. 52 van de derde reeks der Okronica.
Kort voor zijn dood gaf hij hetzelfde op, als hetgeen op zijn
bidprentje moest staan, eenigszins in anderen vorm : Aril est morte
beatius beate, d. i. Niet gelukkiger dan een zalige dood.
Hoezeer zijne kerk en het hoofd dier kerk geheel. zijn ziel beheerschte
blijkt ook uit het feit, dat hij voor het toen aanstaande
25-jarig jubileum van den Paus, voor „3 Maart 1903" — den dag,
dien hij niet meer zou beleven — een bezield gedicht had geschreven,
dat eveneens voorkomt in de derde reeks der „Chronica
over staatkunde en letteren`.
Zelden is er een Nederlander in den vreemde gestorven en begraven,
over wien geheel Europa zoo bewonderend sprak, nooit zijn
zoo breede scharen Nederlanders heengegaan naar de begraafplaats,
om eene laatste hulde te brengen aan een man, die zoo aanhoudend
streed en overwon en nooit kwetste of griefde, die zoo groot was
en nooit voor zich uit liet trompetten, zoo waarachtig dichter was
en zich nooit hulde in het nevelkleed der onbereikbaarheid, kortom,
de man, die in welke betrekking ook geplaatst, steeds toonde, dat
het hoogste wat hij zich als plicht stelde was in alle opzichten een
.goed mensch te zijn, belangstellende in alles, wat den mensch waardig
is. DE BEER.
224
VERSCHEIDENHEDEN.
Zijde bij iets spinnen.
Ook van deze uitdrukking vinden we een aardige variant bij
genoemden Campo Weyerman in zijn „Levensbeschrijving der Nederlandsche
korstschilders en konstschilderessen" (III . 34), alwaar
we lezen naar aanleiding van Johannes Vostermans : „Onder de
bezetting der Franschen tot Nimwegen bevond zich den Marquies
de Bethune, die een groot liefhebber was van schilderijen, en onzen
korstschilder gebruykte om hem een Konstkabinet van schoone
konsttafereelen te bezorgen, bij welke Iconamissie hij meer zijde spon
als garen."
Hoe men er wel toe gekomen is om de uitdrukking met haar
beteekenis „voordeel van iets trekken, goede winst bij iets maken"
te gebruiken is tot heden niet opgehelderd. Er moet toch een of
andere oorzaak zijn geweest, waarom men juist het zijde spinnen
als beeld gebruikte voor het behalen van voordeel, waarom niet
wat anders. Zijdefabrikatie zal in Nederland wel nimmer bijzonder
populair zijn geweest en in het Fransch of Italiaansch schijnt de
uitdrukking niet voor te komen. 1 )
't Is merkwaardig, hoe sommige uitdrukkingen haar bestaan aan
een of ander bijzonder feit, een kleinigheid soms, te danken hebben.
Dat feit raakt in het vergeetboek, de uitdrukking blijft leven
en als men in later tijd den oorsprong der uitdrukking zoekt, tast
men in den blinde, begint te raden, raadt misschien wel eens een
enkele maal goed, maar positieve wetenschappelijke zekerheid hebben
we eerst dan, wanneer we het lang vergeten feit, dat aanleiding
tot den oórsprong der uitdrukking gaf, ontdekken en het verband
in alle opzichten duidelijk kan gemaakt worden. Dit alles
is zeer dikwijls slechts louter toeval.
Voor een paar jaar, toen ieder vol belangstelling was voor
1) Ook dr. Stoett geeft geen verklaring. De heer De Beer maakt me
nog op de volgende meedeeling van Wustmann voor de gelijkluidende
Duitsche uitdrukking opmerkzaam : Die Redensart wind aus der Zeit
stammen, wo man sich bemühte, in Deutschland die Seidenraupenzucht
einzuführen. Die Mühe war meist vergeblicli, die Maulbeerstraucher verdarben,
die Raupen erkrankten u s. w. Gar manchemn eifrigen Zuchter
mag damals angesichts des Misserfolgs gesagt worden sein : Dabei wirst
du keine Seide spinnen. Ik ben het echter volkomen met hem eens, dat
aan dergelijke veronderstellingen weinig waarde kan gehecht worden,
225
het lot der Boeren, las ik in een kranteverslag van een vergadering,
naar aanleiding van een debat, dat meneer Die-en-die
weer „eenige kopjes veroverd" had. Dit is niet bezig te worden,
wat men noemt „een uitdrukking", voor zoover ik weet. Maar
het kon best ; er zijn er zonderlinger. Wat zou men na jaren
tobben met een verklaring ! A zou het misschien probeeren met
gewone theekopjes. B ontdekt bij toeval het kermisspelletje slaan
op den kop van Jut" en wringt net zoo lang, tot hij iets krijgt,
wat op een verklaring lijkt, tot, al weer bij toeval, een andere
snuffelaar in een of ander, dan reeds lang vergeten boek over
den Boerenoorlog leest over de bergtoppen, die daar ginds kopjes
worden genoemd, en deze in verband brengt met de belangstelling
voor Zuid-Afrika tijdens het ontstaan der uitdrukking.
Dit is de geschiedenis der verklaring van menige uitdrukking,
van menig spreekwoord. Hoe talrijke uitdrukkingen danken hun
oorsprong juist zoo aan feiten, gebeurtenissen, verhalen, die eenmaal,
misschien slechts voor eenige weken of maanden, een zeer groote
populariteit, genoten, thans voor goed vergeten zijn en nimmermeer
kunnen teruggevonden worden.
Aangaande de uitdrukking „zode bij iets spinnen" vond ik toevallig
een verhaal dat misschien eenig licht kan geven over haar
ontstaan hier in het Noorden.
Bij Mr. Burchard Joan van Hattum, Geschiedenissen der stad
Zwolle, 1 ) vinden wij vermeld, hoe, kort 'nadat Frederik van Baden
bisschop van Utrecht geworden was, zekere Hendrik Wis zich
gerechtigd achtte onrust te stoken in het Oversticht en o. a. een
aanval te doen op Deventer. Jan van Ballingen, die de aanhangers
van Wis hunnen Brandmeester noemden, om dat hij, als leider,
de anderen in het brandstigten voorging, maakte eerlang een toeleg,
om met een hoop volks eenige Burgers onder de muren van Deventer
op te ligten." Deze toeleg en ook een later gevecht van
15 Juli 1498 loopen ongelukkig voor Wis en de zijnen af. Jan
van Ballingen en talrijke aanhangers worden gevangen binnen
Deventer gebracht en ter dood veroordeeld.
»Des Vrijdags na St. Peters banden wierdt dit vonnis ter uitvoe•
ringe gestelt. Men verhaalt, dat onder dese misdadigers sekere
jongeling lieftallig van gesigt en seden geweest is, die seer onwillig
1) 2de deel, 1768, p. 69 vlg,
Noord en Zuid, 268te Jaargang, 15
226
tot de dood was. Als hy door de scherprigter - op het Rad gebonden
synde, alle oogenblikken den doodslag verwagtede, siet hij juist
Jan van Ballingen tegens hem over staan ; die hy in deser voegen
aansprak : „O Hans, Hans, waartoe hebt gy my gebragt ?" waarop
den Brandmeester antwoordde : „ Spin ick daer syde by P'' Aan welk
syn geseide dit spreekwoord in vorige tyden seer gemeen, syn
oorsprong versehuldigt is : „ Spin iek daer syde boy ? seyde hans van
Ballingen." Tot Campen wierden ook vijf en twintig van dese
misdadigers onthooft en op het rad gelegt, die sig alle beklaagden,
dat Hendrik Wis hen dit ongeluk op den hals gehaalt hadde."
Als bron voor deze geschiedenis wordt verwezen naar Arent toe
Boecop in zijn Overysselsche Jaerboeken en Willem Nagge in zijn
Historie van Overijssel.
Ik had geen gelegenheid na te gaan, of het verhaal inderdaad
bij A. toe Boecop (1530 ?-1589 ?) voorkomt ; is dit zoo — en
waarom zouden we Van Hattum niet gelooven ? — dan is het dus
reeds vroeg genoteerd, een steun voor de waarheid. Rondzwervende
soldaten kunnen de uitdrukking met de boven aangehaalde
beteekenis in Duitschland wortel hebben doen schieten. Bij Tob.
Stimmer komt ze het eerst voor, blijkens Grimm, Wb. X. 175:
Da ist kein feyrtag noch seide spinen,
Im schweiz musz er sin brot gewinnen.
Als het verhaal inderdaad betrouwbaar is, dan hebben we dus
hier te doen met een toevallig los daarheen geworpen woord, tot op
't oogenblik, waarop het werd uitgesproken, nog geen uitdrukking.
Maar het werd gesproken op een moment, dat indruk maakte. Het
verhaal van de terechtstelling ging in alle richtingen van mond
tot mond. Ieder herhaalde ook het koude, onverschillige woord van
den „Brandmeester" tot dien jongeling „lieftallig van gesigt en seden."
Het ontstaan der uitdrukking zou dus eenigszins te vergelijken
zijn, met dat van „de teerling is geworpen", „alea jacta est", woorden
door Caesar in een kritiek oogenblik gesproken en daardoor
tot op den huidigen dag populair gebleven.
In verband met de plaats, waar ons verhaal speelt, is het van
belang te noteeren, dat de oudste vindplaats, die Stoett voor de
Nederlandsche uitdrukking opgeeft, is : Gemeene Duytsche Spreeckwoorden
: adagia oft proverbia ghenoemt. Gheprent toe Campen by
my Peter Warnersen. PRINSEN.
227
Den dans ontspringen.
Naar aanleiding van de uitdrukking den dans ontspringen" vindt
men in dit tijdschrift zoo langzamerhand een geheele litteratuur.
Dr. Stoett is begonnen in jg. XIV, blz. 153 vlg., waar hij op
goede gronden het vermoeden uit, dat we bij de verklaring dezer
uitdrukking te denken hebben aan de doodendansen, die bij het
einde der middeleeuwen een eigenaardig verschijnsel vormen
in beeldende kunst en letterkunde. In jg. XV, blz. 566 mocht ik
het tot heden oudste bekende voorbeeld meedeelen, dat ;tot bewijs
van dat vermoeden strekken kan. Daarna volgen een paar artikels
over doodendansen in het algemeen tot nadere verklaring, van de
heeren Stoett en Moraaz in den 16den jaargang ; terwijl op p. 188
aldaar ook de heer F. van Veerdeghem een steentje bijbracht.
In zijn stuk over de doodendansen : in Nederland zegt dr. Stoett 1 ) :
„TJit de 17de en l8de eeuw zijn nog enkele citaten aan te halen,
ten bewijze, dat men de uitdrukking „den dans ontspringen" bleef
gebruiken, al dacht men wellicht niet meer aan haren oorsprong."
Het is van belang aan te toonen, dat er bezwaar bestaat tegen deze
laatste veronderstelling, te meer daar dit tevens de juistheid van de
verklaring der uitdrukking nader bevestigt. In De levensbeschrj .
vingen der Nederlandsche Konstschilders en Konstschilderessen"
door Jacob Campo Weyerman 2 ) lezen we in dl II, p. 367 van zekeren
Jan Linsen, die tijdens zijn verblijf in Italië „wiert opgesnapt bij
de Mooren, moedernaakt uitgeschut en voor hun bevelhebber gebracht,
. welken dans hij echter wist te ontspringen". Later vinden
we hem te Hoorn, „doch alhoewel J. -Linnen dien slaafschen moorendans
ontsnapte in Africa, echter kon hij den Hoornschen doodendans
niet ontspringen in Europa, dewijl hij onder het speelera, en
aan de winnende hand zijnde, doorgestooten wiert door zijn medespeelder,
die na het schijnt het verlies van zijn geld niet maklijk
kon verkroppen".
In het merkwaardig levensverhaal van den woesteling Ernst
Stuven komt in hetzelfde werk, dl. III, p. 208 nog deze zin : „Daarop
ging hij weerom te bed leggen, en den leerling die ieder moment
1) XVI. 8.
2) 's Gravenhage, 1729. 3 dln. ten vierde deel verscheen in 1769 te
Dordrecht.
15*
228
de dood te gemoet zag, liep in het duister omzoeken of 'er geen
kans voor hem was dien doodendans te on fspringen, m -tar te vergeefs,
want de deuren en vensters waaren zo wel gebolwerkt dat"
enz. De uitdrukking den dans ontspringen" komt nog eens op
p. 210 voor t. a. p.
Zoo krijgen we hier dus voor het eerst de uitdrukking twee maal
in haar volledigen vorm te zien : den doodendans ontspringen."
't Is natuurlijk moeilijk te bewijzen, dat Weyerman hier nog wel
bewust aan de vroegere doodendansen gedacht heeft, maar vrij
waarschijnlijk is het wel.
Campo Weerman (1677-1756) was een zonderling heer, die
beurtelings in Frankrijk, Engeland, Nederland of België een avontuurlijk
leven leidde, schilderde en betrekkelijk veel schreef, waarbij
hij dikwijls uit de chronique scandaleuse van den dag trachtte munt
te slaan. Uit de aangehaalde voorbeelden blijkt reeds, dat hij er
een ongegeneerd taaltje op na hield, maar juist daardoor verrast
hij ons herhaaldelijk met een typische, zeldzame uitdrukking.
PRINSEN.
Standvastig, bestendig (beide van staan),
is, 't geen niet veel malen, of spoedig, verandert. „ Dit jonge
mensch is bestendig". Ook : „hij is standvastiq". 't Is nu bestendig
weer, nooit standvastig. Verschil tusschen beide : standvastig is 't
gevolg van wil en zelfbewustheid ; bestendig van de gesteldheid ;
't is geen willen, maar een lijdelijke toestand. Het weder heeft
wil, noch bewustheid, en daarom : 't weêr is bestendig. De mensch
kan handelen naar wil en overtuiging : standvastig blijft hij bij
zijne belofte. Maar, in een ander opzicht, verkeert ook hij in een
lijdelijken toestand : zijn temperament regeert hem. Is hij, alzoo,
ingevolge zijn gestel, niet krachtens zijnen wil, tot geene verandering
overhellend, dan zegt men : de jongen is bestendig. Hieruit
volgt, dat standvastigheid eene deugd is, bestendigheid bloot een
toestand. Er behoort een vaste wil toe, voor hem, die onbestendig is
van aard, om s tan dvas tiq te blijven.
229
Lazarus.
In de woorden en uitdrukkingen, waarin Lazarus voorkomt, heeft
men m. i. te veel gedacht aan Lazarus, den melaatsche en Lazarus
den tijdelijk doode, later herrezene, over het hoofd gezien.') Aan
dezen laatste zullen we wel alleen hebben te denken in de uitdrukking
„hij is Lazarus." Tuinman geeft „ik ben niet lazarus"
met de beteekenis, ik ben niet ongevoelig." (II, 99). Thans beteekent
het in de platte spreektaal dunkt me „ik ben niet suf,
stom, idioot." En. wanneer men van iemand zegt „hij is lazarus", dan
wil men daar tegenwoordig meen ik uitsluitend mee te kennen
geven dat hij stomdronken is. Dat het volk daarbij denkt aan den
tijdelijk dooden,later opgewekten Lazarus, blijkt uit een schets van
Steyn Streuvels „Vrede", die wel trouw naar de natuur genomen
zal zijn. 2 ) Een paar boeren hebben ruzie gehad en zitten in de
kroeg om het af te drinken. Ze bepalen, dat wie het eerst bedwelmd
neervalt, alles betalen zal. A. valt, B. c. s. zingen:
Onze broeder Lazarus
die is dood
zottekloot;
En we zullen hem begraven
Al in Jeruzalem -- me — lem —
me — lem.
We zullen hem begraven
Al in Jeruzalem.
Ze richten hem op, geven hem een slokje. Hij komt weer tot
bewustzijn. Ze zingen als boven, en dan : Ge zijt verloren ! riep
Van Houtte, we gaan de verrijzenis vieren."
Maar ook bij „belazerd" kan in het volksbewustzijn zeer wel
de gedachte aan den tijdelijk dooden Lazarus hebben geleefd. Wel
staat naast belazerd vroeger besiect, maar evenzeer bedonderd en
bebliksemd en ook bij deze laatste woorden zal men toch oorspronkelijk
wel gedacht hebben aan een tijdelijke verdooving, een versuffing,
een stilstaan van het normale denkvermogen door den
invloed van donder en bliksem.
PRINSEN.
1) Zie o.a. Zeeman, Spreekw. aan den Bijbel ontleend i. v. Lazarus;
Stoett, Spreekw. enz. i. v. belazerd ; Noord en Zuid, XXI, 95.
2) XXe Eeuw, VIII jg., 6e afl., p. 659.
230
Veelvraat.
In de verslagen der Saksische Akademie kwam indertijd een artikel
voor van 0. B ó h t 1 i n g k, waarin hij ook het zoo vaak besproken
woord „veelvraat" behandelt. Hij zegt dat het woord vielfrass voor
het dier, dat wetenschappelijk gulo borealis N i 1 s s. genoemd wordt,
ten onrechte heet ontstaan te zijn uit fj all f ress (bergbeer) , dit is geen
gebruikelijk woord. Schr. noemt het een „uitvindsel" (ein erfundenes
wort). Wel is er een Noorsch woord fjell f rass, maar dat komt omgekeerd
van vielfrass, dat al in de 16e eeuw in Zweden en Noorwegen
bekend was sen dat waarschijnlijk door Duitsche bontkoopers is ingevoerd.
In Zweden heet het dier j ir f, in Noorwegen jcerv. Ons is 't
tamelijk onverschillig wat de afleiding van veelvraat is, maar geleerde
taalvorschers achten het nog al belangrijk ; uit het bovenstaande
zou blijken, dat veelvraat eene vertaling is van hgd. vielfrass, een
woord wellicht schertsend aan het dier gegeven en later in de
Noorsche taal overgegaan, dus denkelijk is toch de beteekenis:
dier dat veel vreet, zooals de ongeleerden vroeger altijd beweerd
hebben.
Wittebrood heette vroeger te zijn wit brood ; wie nadacht begreep
niet, waarom dan ook niet witbroocd, maar wittebrood werd gezegd
en geschreven ; het lag meende men voor de hand, dat wittebrood
eigenlijk moest heeten weitebrood gelijk men op vele plaatsen hoort
Nu bleef echter nog over te verklaren, hoe de korte i afwisselde
met lange ei. Thans toont B ö h t 1 i n g k aan, dat weisbrot niets
gemeen heeft met weizen (dus wittebrood ook niets met weit).
Het vaak besproken gezegde zin schaapjes op 't droog hebben
wordt hier ook besproken ; in Duitschland luidt het sein scha fchen
ins trockene bringen en schei fchen zou' dan niet = ndd. schepleen d.i.
schi fcken zijn, • maar inderdaad schaapjes beteekenen ; het schaap
dat in den regen loopt wordt tot redding en veiligheid onder dak
gebracht.''
Deze aandoenlijke verklaring zal wel niet algemeen worden aangenomen
; de beteekenis althans is geheel anders en denkelijk verrast
ons een of ander philoloog wel met eene nieuwe verklaring.
D. B.
231
Opmerkingen naar aanleiding van Aflevering 1 en 2
van „Noord en Zuid".
Van Dr. A. S. K o k ontvangen we de volgende opmerkingen,
die wij dankbaar ter kennis onzer lezers brengen :
Blz. 93. — „Hij, Benjamin d' Israeli later Lord Beaconsfield, de
Israëliet, de in Engeland verachte Jood," — maar hij was er des
te meer geacht en door het vrome Christenvolk gevierd omdat
hij Christen was, nooit Jood geweest is ; want zijn vader, de auteur
van The Curiosities etc., was overgegaan tot het Christendom (en
dat is in Engeland genoeg om voor nagenoeg heilig verklaard te
worden) met zijn heele gezin. Queen Victoria kon Gladstone niet
uitstaan, tot haar eeuwige schande, maar d' Israëli was haar gunsteling
bij uitnemendheid, omdat hij haar wist te vleien en in haar
zwakheden te stijven ; ook omdat zijn vader Christen was geworden.
Blz. 56 en 57. -- De geestige en belezen schrijver P. Q., wiens
stukken ik met zoo heel veel genoegen lees, spreekt over den ezel
van Sanche Panza. Het verwondert mij, dat hij dan niet tevens
wijst op het treffende hoofdstuk van Yorick, Sentimental Journey,
de doode Ezel, in Geel's vertaling blz. 66, Editio Princeps.
Ook had hij op blz. 57 (ik bedoel P. Q) kunnen wijzen op die
uitstekende Fabel van Bilderdijk, naar het Spaansch van Yriarte.
De aanhaling zou daar op haar plaats geweest zijn. (Gez. Dichtwerken
I, 421).
We raden onzen lezers bovenbedoelde stukken vooral te lezen
en als zij ze nog niet kennen, zullen zij dankbaar zijn voor de
aanbeveling. De label komt overeen met eene van L a f o n t a i n e,
waar de ezel eene fluit vindt ; als hij daaraan toevallig een toon
ontlokt heet het „EI- moi je joue aussi de la flute." Red.
Beeldspraak-portret van Louis Couperus.
De „D j aggernath" van de leerlingen der jonge-dames-kostscholen,
de „Minotaurus" voor zorgzame moeders en zorgelooze onderwijzers.
Een „Loyola" van Sensitivisme, een „Monselet" van Subtieliteit,
een „Generaal Boum" van „o c c u 1 t e fr o 1 e m e n t!
De p e t i t e f 1 u t e in het tingel-tangel-orkest der Nederlandsche
Letterkunde, de grosse c a i s s e (b i e n v o i 1 é) in het fonds
232
van zijn uitgever. Een s w e 11 f i n de s i è c 1 e op een Hollandsch
„aangekleed boterhammetje", de Sandwichman der persoonlijke
litteratuur. „Chemisch Laboratorium voor de analyse van zielen,
snel en degelijk onderzoek !" Elegante mode baccillen-cultuur op
een voedingsbodem van Sehnsucht (tripje Extrait)". De Norton
welpomp van literaire (en andere ?) extazen, de c h a m p i o n
proppenschieter met karakter-e o n f e t t i. Een colorist in room,
een schrijver met de apenmelk der Moderne Kunst. De R i mm
e 1 van oude zieleparfums, naar nieuwe gecompliceerde recepten
bereid ; de B o 1 d o o t van innerste-wezens-essences ; de V i c t o r
V a i s s i e r van de „Congo" tegen gemoeds-vlekjes. Een mensch
met weinig bloed, een volbloed artiest.
LAFOUGÈRE.
De Dubbelduw.
(Vergelijk hiervoor bl. 33.)
In het XIV deel van het Tijdschrift voor Hed. Taal- en Letterk.
heeft Dr. F. A. S t o e t t eenige opmerkingen meegedeeld omtrent
B r e e r o o 's Dubbeld'uwv, voorkomende in de Griane. De Schrijver
komt daarin tot de slotsom, dat dubbeld'uw werkelijk beteekende
dubbele u of de letter w, en dat B r e e r o o bedoelde den schoutendienders
of rakker, aan wien het volk, wegens zijn eigenmachtig
optreden, den spotnaam van Wet-weeter gaf.
De .naam Wet-weeters komt echter niet vroeger voor dan 1682,
blijkens eene aanhaling in genoemd Tijdschrift.
Een gelijktijdige benaming, t. w. gelijktijdig met Dubbeld'uw,
vinden wij reeds bij B r e e r o o in den „Spaanschen Brabander":
De Wet gheboot mijn moer op pene van de Kaeck,
Dat sy by deze Moor niet me`r en sou verkeeren.
(Vers 155 en 156.)
In deze regels wordt blijkbaar de Politie bedoeld en niet de
Vroedschap.
Ook is genoemde taalkenner van meeping, dat „in kennis leggen"
uitsluitend beteekende : „iemand tot getuige nemen".
H. J. E. T. G.
233
BOEKBESPREKING.
Liederen en Liedjes. van C. H o n i g h. 3e druk. Schiedam, H. A. M.
Roelants. Prijs geb. f 1.20.
In 1871 verscheen de eerste druk van „Mijne. Lente. — Liederen en Liedjes".
H o n i g h was toen 25 jaar, hij had in den ,,Christelijken Volksalmanak''
in ,,Nederland" en wellicht elders enkele stukjes geplaatst, hij was door
J a c o b H o n i g J s Z. J r. (zonder h) den schrijver van de „Geschiedenis
der Zaanlandert" bij P o t g i e t e r geïntroduceerd, deze stelde levendig belang
in den dichterlijk gestemden jongeling, die bovendien met grooten
ernst en volharding de wetenschappelijke studie der letteren, in de eerste
plaats Nederlandsch en H oogduitsch, tot levenstaak koos, maar tevens behalve
Fransch en Engelsch, ook de Noordsche talen beoefende. P o t g i e t e r
had hem ook in de belangstelling van B u s k e n H u ë t aanbevolen. Kort
voor lluët's vertrek naar Indië verscheen »Mijn Lente", geschreven in de
dagen toen Honigh geëngageerd werd met Anna Maria Magdalena Louise
Eykman, wier vader, ijverig beoefenaar der Zweedsche, Deensche en Noorsche
letterkunde, hem liefde voor de Scandinavische letteren had doen krijgen.
Dit is noodig te weten, zal men met juistheid den geest beoordeelen,
die uit dezen bundel spreekt : nu eens de dichterlijke uiting van den levensadem
des minnaars, clan het lied ontstaan onder den invloed van lichtende
gedachten van dichters of wijsgeeren. Waar heden ten dage de hoogste
lof het woord »zelfdoorleefd" moet uitdrukken, daar is stellig dit woord
nooit beter in de ware beteekenis toegepast dan dertig jaar geleden op
den bundel, die plotseling door geheel Nederland en Indië een roep
van bewondering deed opgaan. Als we het al niet uit persoonlijke herinnering
wisten, dan herinnert ons nog het voorbericht, dat „Alberdingh
Thym, Ch. Boissevain, Busken Iluët, Dozy, Ising, Van Vloten om strijd
den jengdigen zanger hebben gehuldigd", dat getuigd werd „dat Bellamy
geen enkel minnedichtje geschreven heeft, zoo schoon als „In 't Woud' ; —
we kunnen er bijvoegen, dat niemand anders dan lof voor den bundel
en den dichter over had, dan in „Het Leeskabinet" zekere T i e d e m a n,
wiens naam zich thans niemand meer herinnert.
Studie van oudere en nieuwere dichters in verschillende landen, volkomen
beheersching der taal tot heldere uiting der innigste gewaarwordingen,
dat is het wat we hier vinden.
Bijzonder treffen ons vijf »Oud-Nederlandsche liederen", ware meesterstukjes,
geschreven, gedicht en gedacht zoo als men ze zich kan uitzoeken
in den besten tijd van het levendig gezelschapsleven voor de hervorming
We noemen die het eerst, omdat we nu en dan gedichten vinden, die
voor mnl. moeten doorgaan omdat er ende en ic en ne in voorkomen, deze
meesterstukjes hadden in de dagen der »Loverkens" kunnen gedicht zijn.
Op een banket van de Maatschappij der Letterkunde te Leiden bracht
H o n i g h indertijd een berijmden mnl. toost uit, die door de kenners
terecht hoog werd gewaardeerd.
H o n i g h wordt niet meer zoo druk gelezen als vroeger, geen wonder,
de literatuur van den dab; brengt ons bergen en stapels gedichten — ook
daar heerscht concurrentie ! Maar de vraag, die te beantwoorden blijft is:
»Is H o n i g h verouderd ?" en daarop kunnen wij gerust antwoorden:
»Voor een heel groot gedeelte niet !" Waar de dichter onder den invloed
234
van De Genestet of Piet Paaltj ens schrijft, voelen we, dat de
liederen niet geheel van onzen tijd zijn, in onze dagen duldt men geen
beschouwingen of bespiegeling, geen onschuldige scherts in gedichten
Toch vinden we daaronder schoone proeven. Vooral is H o n i g h minnedichter
en te keuriger is zijn minnelied, omdat fijn gevoel en teere scherts
de hoofdmotieven zijn en het erotische geheel is uitgesloten. Onder een
aan P e t r a r c a ontleend motto verklaart de dichter:
Toen Amor 't hart mij wondde,
Schonk mij dat boze wicht
Een overkostbre gave,
Onwetend in zijn schicht.
De rieten pijlschacht nam ik
En groefde een spleetje er in,
En daarop blaas ik rustig
Nu 't liedje van de Min.
in zulk een liedje is muziek en vinding en dat laatste, wat 't meest in
onze hedendaagsche gedichten ontbreekt, geldt bij menschen zonder kracht
van vinding als beschuldiging tegen liet vers ! Waar de dichter »schatten«
zou willen geven voor een lachje of een kus, ja zelfs »rijken en statencc
en het heerlijkste vivat zijn kunst zou kunnen geven, daar denken we hoogstens
aan een scherts van voor vijftig jaar:
Ja, zoo ik Schepper waar, ik had een wereld veil
Een zonnestelsel voor het onuitspreeklijk heil
Om dierbare op uw mond een enkleri kus te geven.
Maar toch ontbreekt ook hier de vinding niet, althans de wending, die
onzen besten zeventiende-eeuwers kon afgekeken zijn, getuige het laatste
couplet:
Niets van dat alles, ach kan ik u schenken.
Geen ding ter wereld verdriet mij zoo zeer;
Liever dan dat gij me ondankbaar zoudt denken,
Geef, ik, klein blondjen, uw kussen u weer!
Waar de minnaar spreekt is hij echt, waar, natuurlijk — is hij ook
kunstenaar, dichter!
Als gij, lief zwartje ! mij hoort en mij ziet,
Waarom te blozen,
Waarom te blozen?
Vreest gij, of 't boschjen aan and'ren verried,
Dat wij er koozen,
Of soms de rozen
Klapten wat gisteren bij 't gaan is geschied?
't Kussen verraadt geen bosschage of roos,
Minnende paren,
Minnende paren
Zijn in beur schaduw beveiligd altoos — enz. enz.
Is er niet menig liedje van H o o f t en H u y g e n s geprezen (overdadig
misschien) dat geen hoogere kwaliteiten kan doen gelden dan dit ? Heeft
235
men bij de godsdienstige liederen, vluchtige gedachten, den tijd van voor
dertig jaar gevoeld en deze minder voor onzen tijd geacht, onverouderd
hooren wij coupletten als:
Daar is een smart, die 't leven laat,
Maar rooft het leven van het leven.
of wel
Natuur wat zijt gij naamloos wreed,
waar de door smart getroffene lijdt onder den indruk der lachende natuur
»wier lach en luister" den lijder »door 't harte snijdt"
Als 't drinklied hem, die aan de baar
Zich krornt en krimpt van smarte.
En waar levendige lach en hartelijk opjuichend leven meetellen in liet
lied, in het lied dat men zingen kan, zou moeten zingen, daar vinden we
ook hier aan den eisch voldaan. Of is »Jan Willemsen" minder volkslied,
dan de thans als zoodanig meest geprezene ?
Jan Willemsen wou 'reis uit vrijen gaan,
Ha, ha!
Hij trok er zijn nieuwen pijjekker aan,
Ha, ha!
Jan Willemsen, 't zal je berouwen!
De lustige vrijstertjes houën
Van harkige vrijers nog ouwe. enz.
In de »Gemengde en vertaalde liederen" hooren we nu en- dan een echo,
zien we een schets, maar oorspronkelijk blijven klank en toon, beeld en
inkleeding.
Bij »'t Liedje van den Veerman« komt ons : »Jan Carelsen zit aan het
Lekker veercc onwillekeurig te binnen, bij vertalingen is 't oorspronkelijke
vaak inderdaad omgegoten en zelfs Heine en ZThland hebben zoo weinig verloren
als eene vertaling met mogelijkheid maar kan doen verloren gaan.
Men eergelijke:
Een pijnboom staat in 't noorden Ein r ichtenbaum steht einsam
Op 't kaal gebergte alleen. Ini Norden auf kahler Höh'.
Bij sluimert ; sneeuw en ijzel Ihn schlafert; mit weisser Decke
Pakt dwarlend om hem heen. Umhüllen ihn Eis und Schnee.
En van een palmboom droomt hij, Er tráumt von einer Palme,
Die, ver in 't Morgenland, Die fern im Morgenland
Alleen staat en verlaten Einsam und schweigend trauert
Aan 't brandend, rotsig strand. Auf brennender Felsenwand.
Wie van de natuurlijkheid en de waarheid van des dichters woord wil
overtuigd zijn, dien verwijzen we naar het bovengenoemde »Tn 't woudcc,
waarvan het slotcouplet in den echten volkstoon luidt:
In 't woud, in het woud, in het zonnige woud,
Of 's zomers of 's winters mijn oog 't nu aanschouwt,
Steeds geurt het en groent het en straalt Ine er de zon,
Als toen ik op Meidag uw hartjen er won.
236
Nederlandsche Klassieken. Gulden-editie. Afl. II. Vondel, Gijsbrecht v.
Aemstel. Uitgegeven door H. B e e k e r i n g V i n c k e r s. Zaltbommel,
H. J. van de Garde & Co.
Na een mooie, zaakrijke en beknopte inleiding en eene voor oningewijden
onverklaarbare »gedeeltelijke geslachtslijst van het huis van Aemstel" volgt
de overdruk van het treurspel met den aankleve van dien, alles voorzien
van doorloopende noten ten getale van- 18 91, en van nog honderde tusschengevoegde
in voorrede, voorspel enz. zoo stipt naar we mogen aannemen,
als we werk van den Heer B. V. gewoon zijn. We meenden, dat
we, nu al genoeg edities met noten van dit stuk hadden maar neen, er
komt er hier nog een bij, die — ik erken het gaarne, voor zoover ik ze
na-las beter noten heeft, dan de andere, vooral ook, omdat hierbij steeds
auteurs en bewijsplaatsen zijn opgegeven. Maar ... voor wie zijn die noten
bestemd ? Moge de tijd niet verre zijn, dat de Gijsbrecht, en de Leeuwendalers,
en Granida op de H. B. S. en de Gymn. voorgoed van de pro-
•grammas verdwijnen ; dat is geen lectuur voor de jeugd, het allerminst
wanneer het twijfelachtig genot van het kunstwerk moor allerlei neuswijze
noten wordt afgebroken.
De • docent kan den inhoud vertellen, wat mooie fragmenten voorlezen
of beter nog voordragen, maar anders ook niet ; bij lectuur blijft de hoofdindruk
op school, dat V o n d e l en H o o f t razend vervelend zijn, de beide
bovengenoemde stukken van Vondel, behandeld als boven werd aangegeven,
zouden met groote belangstelling worden aangehoord. Honderde,
wellicht duizende leerlingen hebben den Esmnoreit genoten, bewonderd
toen zij hem zagen spelen. Welnu, de Gijsbrecht is ook geschreven om gespeeld
te worden en al stonden er nog veel meer noten bij, »Vondels taal"
zullen de leerlingen er toch niet uit leeren ; maar wat komt er van terecht,
als 1896 versregels, stel nu maar in 10 of 12 lesuren worden gelezen terwijl
daarbij 1891 maal eene storing noodzakelijk is, ter wille van eene noot.
Met weinige woorden kan den leerlingen gezegd worden, dat we hier te
doen hebben met het Amsterdam uit Vondel's tijd, terwijl ook Vondel
allerlei zaken uit zijn tijd bespreekt, als in Gijsbrecht's tijd thuis behoorende.
Maar waartoe, even als bij T e r w e y dat alles uitgeplozen ? Wat V o n d e l
deed, hebben alle groote dramatisten gedaan ; de personen van S h a k es
p e a r e onverschillig uit welke eeuw of uit-welk land, spreken en denken
als de Engelschen in de dagen van E 1 i z a b e t h; R a c i n e's helden en
heldinnen spreken en denken als de hofstoet van L o d e w ij k XIV en
G o e t h e s Tasso speelt in werkelijkheid te Weimar. Maar daarover behoeft
men verder niet uittewijden. Tot groote schade van de leerlingen
en als eerste aanleiding tot miskenning van de waarde van groote dichters,
-moeten de leerlingen op de school lezen, wat de docenten .voor hun examen
hebben moeten bestudeeren. Dat zal ieder, bij eenig nadenken, moeten afkeuren.
Maar .... is deze uitgave bestemd voor aanstaande leeraren en onderwijzers,
1) dan moet die ten warmste worden aanbevolen, al bekruipt ons
ook de vrees, dat de examen-slaaf die noten niet altijd zal beschouwen
1 ) Dat verwezen wordt o.a. naar K i l ., Mnl. Wdbk., Thes. Theut. (dit
alles reeds bij reg. 1-19), zoowel als naar andere stukken van Vondel, is
m. i. voldoende bewijs voor die onderstelling.
237
als aanteekeningen om hem het stuk tot in de kleinste bijzonderheden
duidelijk te maken, en hem geschikt te maken, om den Gijsbvecht te behandelen
als boven werd wenschelijk geacht, maar als 1891 mededeelingen,
die hij volstrekt moet kennen anders komt hij er niet door. Maar wilde
men alles verklaren, dan werd het aantal noten allicht verdubbeld. Zoo
bijv. op bi. 1 is het voorspel van noten voorzien, voor velen nog maar
half verstaanbaar, want hoe redden de adspiranten zich uit al die namen
uit de mythologie en de toespeling op allerlei gebeurtenissen uit den hel-.
dentijrl ? Wat baat het, of we op bi. 9 lezen van een schouwburg »voor
twintig duizend personen" zonder dat de candidaat weet, hoe de schouwburgen
))163 v. C." waren ingericht. In de geschiedenis-les wordt zoo iets
bij de meesten niet behandeld.
De noten zijn in streng wetenschappelijken stijl geschreven met vergelijkingen,
verwijzingen, en bewijsplaatsen ; alles met bewonderenswaardige
volledigheid. We hadden echter wel wat van die noten willen missen.
»Bange stad` en »benauwde veste(n)" verstaat de lezer evengoed, waarom
dan het eerste verklaard ? Om bang = be-ange d. i. benauwde met overtuiging
te doen verstaan, zou men een artikel moeten geven over eng, bang,
slang, angst, anxious, anxi"té en derg. kortom over Vangh of Vagh. Ieder
verstaat, wat het beteekent : dat allen vluchten »om niet al levendigh en
versch te zijn verslonden", ook zonder toelichting, en waar eene uitdrukking
als »daar sta ik verbaasd van` door ieder duidelijk wordt begrepen,
kon men het begrip, dat de vijand »verbaesd" zijne wapenen wegwierp,
gerust aan het nadenken der lezers overlaten en zou er niemand zijn, die
niet verstond, wat Gijsbrecht bedoelde met »het jaerige belegh" te meer
als verjaeren vooraf gaat.
Alles samenvattende komen we tot deze conclusie : Deze editie is de volledigst
geannoteerde, die we hebben, de noten door bewijzen gestaafd,
schijnen alleszins betronwbaar, de verklaringen zijn juist en aannemelijk,
maar het werk, dat speciaal voor aspiranten bij de examens voor onderwijzer
of leeraar, is ingericht, zou er bij winnen, wanneer het aantal noten
aanmerkelijk beperkt werd.
Sleeckx. Indrukken en Ervaringen door D. S 1 e e c k x. Gent , Vuylsteke.
1903.
Levensschets van Domien Sleeckx door Pau 1 F r e d e r i c q: Brussel,
Hayez. 1903.
Het zou ons te ver voeren, wilden we den inhoud van bovenstaande
werken bespreken ; van S 1 e e c k x zelven, zijn leven en in deze vooral
belangrijk het ontstaan der Vlaamsche Beweging. Er wordt in Nederland
over allerlei onbeduidende dingen zooveel beweging gemaakt, en deze
hoogst belangrijke beweging hoorde ik nog nooit in volle juistheid in
Nederland karakteriseeren. De Leeraren in het Nederlandsch vinden het
noodzakelijk hunnen leerlingen te vertellen, hoe T o 11 e n s aan de stof
voor zijne Overwintering kwam en hoe de hond van R o e m e r V i s s c h e r
heette, maar ik wacht nog altijd het genoegen, een van deze een verstandig
woord over de V laamsche Beweging te hooren zeggen, niet uit
beginsel, als de Franskiljons, maar eenvoudig omdat zij de Vl. B. niet
kennen. Het karikatuur, dat de Nederlanders te Nijmegen van de Taalen
Letterkundige Congressen hebben gemaakt en de onzinnige houding
238
door hen te Kortrijk aangenomen, bewijst genoeg, dat men Lid van 't
Congres kan heeten en ook niet in 't minst weten, waartoe, die Congressen
eigenlijk moeten dienen.
Het hoofddenkbeeld moest ieder Nederlander kennen en begrijpen, de
rest ... , de bedoelingen ... , de middelen ... , wie kan ze aan deze zijde
van den Moerdijk begrijpen?
Als we officiëel geconstateerd zien, dat eerste voorvechters voor de
Vlaamsche zaak er tegen zijn, dat de hoogeschool te Gent, eene der zuiverst-
Vlaamsche steden van België, geheel en al Vlaamsch wordt, dan lijkt ons
dat raadselachtig. S 1 e e c k x, een der eerlijkste mannen van België, die
ik ooit leerde kennen, S 1 e e c k x heeft er tegenover mij nooit een geheim
van gemaakt, dat er geheime roerselen zijn, die geheel-Vlaamsch,
toch de Vlaamsche Beweging tegenwerken of die om bijoorzaken steunen.
Het jongste No. van Groot Nederland geeft daarvan ook weer bijzonder
merkwaardige bewijzen.
Dit eigen werk van S 1 e e c k x, na zijn dood uitgegeven is daarom hoogst
belangrijk, dat het het letterkundig leven van 1830-1844 behandelt, zoodat
we hier de geheele voorgeschiedenis vinden door een eerlijk, trouwhartig
man, die alles zelf heeft doorleefd en doorwerkt. Een tamelijk goed portret
versiert dit werkje.
Het levensbericht van prof. P a u 1 F r e d e r i c q is met al den ernst en
de nauwkeurigheid van den Hoogleeraar der Geschiedenis opgesteld. Een
keurig portret prijkt tegenover den titel. Het is een innig ware en veelzijdige
beschrijving van het leven, handelen en werken van een man, aan
wien prof. F. inderdaad alle goede eigenschappen toekent. In de grootste
volledigheid wordt hier over den Vlaamschen taalstrijd gehandeld en over
de — naar de meening van hen, die er buiten staan — onverklaarbare
oneenigheden in de Vlaarnsche kampen. Het doet ons goed, te midden van
het waardeloos vergadel'ing-gebabbel en kranten-gebeuzel zonder merg of
pit en in stijlloozen stijl, in slordige bewoordingen uitgesproken of neergeschreven
door menschen zonder hart en met weinig hersens, die geestdrittige
taal te lezen, ' waarin S 1 e e c k x opkwam, voor het heiligste der
natie, hare taal. »De taal is de ziel der natie, zij is de natie zelve !" dat
heeft deze en gene wel eens gehoord misschien.
We moeten dringend aanraden deze twee boekjes te koopen en rustig
te lezen, het zal niemand berouwen ; wie van een „Groot Nederland"
droomt, wie het hooge gewicht beseft van uitbreiding van taalgebied, die
zal door de lectuur dezer werken worden ingelicht en opgewekt, ze zullen
hem vreugde geven.
Bij het aankondigen dezer levensschets, die oorspronkelijk verscheen in
het Annuaire de l'Academie Royale de belyique, mogen we echter iliet verzwijgen,
dat ze groote ontevredenheid onder de Vlamingen heeft gewekt.
Dit vond eensdeels zijn oorzaak in de omstandigheid , dat Prof. Paul
Fredericq volstrekt noodeloos bijzonderheden uit het leven van Sleeckx
heeft vermeld, die na eene halve eeuw en langer, beter in de vergetelheid
waren gebleven ; anderdeels omdat de liefde voor de zegepraal der Vlaamsche
zaak herhaaldelijk en op de meest bedenkelijke wijze wordt achtergesteld
bij den lust om de R. C. (ook de vurigst Vlaamschgezinden) op de
heftigste wijze aan te vallen. Daardoor komt men vaak tot zonderlinge
besluiten, zbó bijv. dat 't billijk was, dat een liberaal ministerie liberalen
239
begunstigde, maar heel onbehoorlijk, dat een clericaal ministerie eenigen
voorkeur voor clericalen toonde. Zoo worden (waar de stichting der
Vlaanische Academie besproken wordt) aan de wetenschappelijke beteekenis
van candidaten voor het lidmaatschap dezer Academie hooge eischen gesteld,
die Prof. Fredericq blijkbaar niet noodig acht te stellen voor de
candidaten van de Academie royale de Belgique.
Op 18 Maart 1.1. hebben Prof. De Ceuleneer en Mr. Prayon
v a n Z u y 1 e n in de zitting der Kon. Vi. Acad. deze levensschets besproken
en waar noodig, bestreden. De laatste sprak eene rede uit, die in de
»Verslagen en Mededeelingen" der Akademie is opgenomen.
Uit die rede zien wij o.a. , (wat Noord-Nederlanders al meejubelende
nooit zouden gedacht hebben) 1 ) dat het Taalverbond bestemd was om
»eene Tegen-Academie" te vormen. De »Redevoering" werpt een schril
licht op de wijze, waarop door velen , zooals het heet, voor de Vlaamsche
zaak wordt gestreden.
E. M o 1 t. Dieryc, de Schrijnwerker. Geïllustreerd door B. W. W i e r i n k.
Medemblik, R. H. Idema.
Dit boekje heeft geen verdere aanbeveling noodig. De Schr. heeft aan
ons land eenige werkjes geschonken, die klein van omvang van groote
zorg bij de samenstelling, van tamelijk omvangrijke studie en van geduldige
voorbereiding en bewerking getuigen. De inhoud is voor de jeugd
geschikt, de wijze van vertellen is van iemand, die weet. hoe hij met
jongelui moet praten en is de taal ook al nu en dan wat boekerig, verstaanbaar
is ze altijd. Onnoodig het boek succes te wenschen, ook zonder
dat komt het er zeker.
Cosmos. Revue Illustrée, Mensuelle Polyglotte. Fondée par H. J. A. B o i ss
e v a i n. Rédactior : Dr. F. Leviticus, A. Bourquin, C. Grondhoud. Adresse
de la Rédactidn : Weteringschans 125, Amsterdam. Editeur : C. A. J. v a n
D i s h o e c k, Bussum, près d'Amsterdam.
Herhaaldelijk werd er op gewezen, dat onze onderwijzers en aanstaande
leeraren in het Nederlandsch zich zelven een belangrijken dienst zouden
bewijzen door te zorgen, dat zij de moderne talen konden lezen : daartoe
zal men eene andere methode moeten toepassen dan spraakkunst leeren
en themas maken, want dàn leert men het stellig niet. Voor hen, die de
talen beginnen te lezen hebben we hier een maandschrift, dat drie gulden
per jaar kost en muziek en groote platen en mooie kleine foto's geeft maar
vooral een rijken tekst in 't Nederlandsch, Fransch, Engelsch -en Duitsch.
Dat de taal zuiver is, daarvoor blijven de namen der redacteuren, alle met
eere bekend, ons volkomen borg.
Kinderspel en Kinderlust in Zuid-Nederland door A. d e C o c k en I s.
Teirlinck met schermas en teekeningen van Herman Teirlinck.
Bekroond door de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde.
Eerste deel : I. Loopspelen. II. Springspelen. (190?). Tweede deel:
III. Dansspelen. (1903), — Gent. A. Siffer.
1) De meerendeels totaal groene Congresleden te Nijmegen, wisten natuurlijk
ook niet, waarom zij naar Kortrijk moesten 1 ! !
240
Voor folklore, dialecten en kinderrijmnenz is er denkelijk in Noord- en
Zuid-Nederland en wellicht in Europa nauwelijks een man te vinden. die
zooals de heer d e C o c k onverpoosd "en met onuitputtelijk geduld niet
alleen alles schijnt te bestudeeren, wat op dit gebied geschreven wordt,
maar die tevens met onverdroten ijver en zeldzame scherpzinnigheid zoekt,
opspoort, verzamelt, aanteekent en ons het resultaat van eigen nasporing
in beide richtingen in behaaglij ken vorm voor oogen legt. De veertien
jaargangen van Volkslcunde bevatten reeds, zou men zeggen, een zoo grooten
rijkdom, dat de studie zich wel kon verdiepen, maar niet verder uitbreiden
en zie — een onderwerp, waarbij alles wat hij tot dusverre leverde nog
maar kinderspel mocht heeten, werd door hem, met den Hr. T e i r l i n c k
in behandeling genomen,
De Kon. VI. Acad. schreef ni. de volgende prijsvraag uit:
»Men vraagt eene zoo volledig mogelijke verzameling en nauwkeurige
beschrijving van de oude en hedendaagsche Kinderspelen in Vlaamsch-
België, met aanteekening der daarbij gezongen liederen (woorden, en in
zoover liet mogelijk is, de muziek).
De belangrijkheid van een dergelijken arbeid is onbetwistbaar : zeden,
gewoonten, gebruiken, — vaak verwant aan of wortelende in geloof of
wetgeving, in allen gevalle, daarvan herhaaldelijk afspiégeling gevende en
dan de taal in de verschillende streken, verder de muziek der meest geliefde
deuntjes (zeldzaam belangrijke bijdrage voor de Geschiedenis der
Muziek in Vlaamsch-België) dat alles moest worden bestudeerd, eer men
aan den veelomvattenden eisch der VI. Academie kon voldoen. Het is
niet te gelooven, dat er voor die prijsvraag veel inzendingen zijn geweest
en ondenkbaar, dat er iets volledigs geleverd is, anders dan het bovengenoemde
werk, dat in zeven deelen zal verschijnen, waarvan er twee,
(resp. van 380 en 390 imp. 8" bladz.) thans voor mij liggen.
Niet alleen is hier aan den eisch der Academie in de allerstrengste
volledigheid voldaan, maar het schijnt wel alsof de geheele binnen- en
buitenlandsche literatuur, althans in het Nederlandsch, Fransch, Engelsch
en Hoogduitsch is gevoegd, bij hetgeen reeds een menschenleven lang was
samengebracht ; daardoor is dit werk ook een belangrijke bijdrage tot de
kennis van deze vreemde talen.
Door een zeer vernuftige en uitvoerige indeeling in afdeelingen, onderafdeelingen
en groepen is het mogelijk geworden den reusachtigen voorraad
materiaal geleidelijk te behandelen. Elk deel eindigt met een woordenlijst,
we hopen, aan 't eind van het 7e deel een algemeene woordenlijst te
vinden. We beschouwen deze uitgave ook om de zeer talrijke toelichtingen
(de nuttige teekeningen niet te vergeten) als eene der belangrijkste, die
op het gebied van Folklore in de laatste jaren (wellicht ooit) is verschenen.
Amsterdam. TAco H. DE BEER.
241.
DE SLAG BIJ NIEUWPOORT.
Het zegt minder voor dichter door te gaan in zijn leven, dan
dichter geadeld te zijn na zijn dood.
Deze uitspraak van een onzer letterkundige geschiedschri Pers 1 )
is in hare volle beteekenis van toepassing op Da Costa.
Da Costa de zoon van Israël, de spruit uit Juda, de profetenzoon
uit het morgenland, de dankbare gast van
het land, eens dien Vaad'ren zoo gul en zoo goed,
de geniale dichterlijke natuur, die over het tafereel van het lief
en leed zijner vaderen in den vreemde een Rembrandts-tint van
licht en bruin wist te werpen,
zijn naam staat met gulden letteren voor eeuwig gegrift in de
geschiedenis onzer litteratuur.
Smaad en hoon waren ruimschoots Da Costa's deel. De vijandschap
tegen den schrijver van de „Bezwaren tegen den geest der
eeuw" klom zelfs zoo hoog, dat hij geruimen tijd onder een soort
van politie-toezicht stond en de menschen, voordat zij het huis zijner
vrienden binnentraden, eerst onderzochten, of de Jood ook boven
was". Toen Ilasebroek nog op Heilo stond, compromitteerde men
zich min of meer door zijn omgang met Da Costa en Willem de
Clercq schreef hem destijds : Ik had u dolgraag gehoord, maar
moest den wenk van juffr. Toussaint aannemen. Ik vreesde door
te dikwijls bij u te komen, u op de tong te brengen."
Wel verminderde deze vijandige stemming, maar toch werkte ze
bij velen nog lang na. In dubbele mate had de dichter, ook door
zijne Israëlietische afkomst, den smaad, die op de fijnen" drukt,
te dragen en eenmaal stortte hij zich uit in een klacht vol bitterheid
: „Voor sommigen mag ik zijn Apollo met zijn lier, maar voor
velen, zeer velen, blijf ik de smous met zijn orgel."
In 1859 gaf de boekhandelaar J. J. van Brederode te Haarlem
onder den titel van : Tien bladzijden uit de geschiedenis van Heêrlands
Roem en Grootheid lithographieën uit naar schilderijen en teekeningen,
met zoogenaamde „dichterlijke bijschriften". 0. m. bevatt'en
zij : „Burgemeester van der Werf te Leyden, 1574, naar de schilderj
van G. Wappers, met dichterlijk bijschrift van H. J. Schimmel",
De verovering bij Chattam, 1666, naar de teekening van
1) Arnold Ising.
Noord en Zuid. 26ste Jaargang. 16
242
D. Langendijk, met dichterlijk bijschrift van E. W. van Dam van
Isselt", „De slag bij Nieuwpoort, Julij 1600, naar de schilderij van
N. de Keijzer, met dichterlijk bijschrift van I. da Costa", enz.
Da Costa heeft zijn onderwerp breed opgevat. Hoe, dus vraagt
hij zich bij den aanlang af, hoe zag het er in Nederland zoo
doodsch en akelig uit, nadat de Hervorming er was doorgedrongen
en er toch nieuw leven had uitgestort?
Het nieuw ('t aloud !) Geloof had, eiken dwang ten spijt,
conscientiën geschokt, conscientiën bevrijd!
't Had volle vijftig jaar, door Karels bloedplakaten
gedreigd, gedrukt, gevoed, vervolgren en soldaten
in lange duldzaamheid het weêrloos hoofd geboon ;
straks, in den grooten naam van Gods gezalfden Zoon,
Zijn smaad en kruis getroost, dat hoofd omhoog gelieven
om van zich-zelf voortaan een rekenschap te geven,
waaruit niet de onschuld slechts , maar de eisch derWaarheid bleek
bij middagzonnelicht, in de openbare preek!
Op die openbare prediking was de beeldstormerij gevolgd. Een
schaar, door men weet niet welk een geest gedreven, had opeens
de handen geslagen aan beeld en kunst in kerken en kloosters, en
hetzij haar ijver, hetzij haar plunderlust, als met der stormen vaart
gekoeld.
De daavring was gevoeld
tot in Segovia,
en Spanje's koning had Alva gezonden om met zwaard en vuur
het land van het pestgift te zuiveren
Terwijl Nederland gekromd lag onder 't wee, en de wreed vervolgden
om den geloove slechts nu en dan het woord der prediking
hooren konden in huizen, door den gloed der martelaren beschenen,
of in afgelegen schuren, zwierf ook Prins Willem van Oranje als
balling rond, ten prooi aan huiselijk verdriet, want Anna van Saxen,
zijn gemalin, sleepte de Oranjekroon en eer door 't slijk, en zijn
zoon, Philips Willem, gesproten uit zijn vroeger huwelijk met Anna
van Buren, was op dertien-jarigen leeftijd uit zijn oog weggerukt
en naar Spanje gevoerd.
't Was nacht in Nederland, en die nacht dekte ook Nassau's erf
en Dilles oeverslot, --- toen plotseling een blauwe plek zich aan
den hemel vertoonde en een vriendelijk sterrelicht blonk : opnieuw
werd Prins Willem een zoon geboren. Het was Maurits, van wiep
de vrijheid haar grond verwachtte, om er op te bloeien en zich
uit te breiden.
248
Wees welkom, zingt de dichter:
Wees welkom aan de spits dier Machabeesche teelt
van Wrekers, in Gods gunst aan Neerland toebedeeld!
En plotseling geïnspireerd door de blazoenen. van Nassau en
Holland, den gouden leeuw op het blauwe, en den roodera leeuw
op het gouden veld, roept hij in geestdrift uit:
Want ja ! om Neêrlands zaak met Nassau's zwaard te helpen,
Stond heel het Stamhuis op, -de Leeuw met al zijn welpen
ontvlamde, en wenkte, of 't waar, van op zijn blauwend veld
den rossen Liebaart toe, om 's Vreemd'lings aartsgeweld,
zijn vloten en zijn vloek, zijn donders en zijn klingen,
te trotsen en te staan. Daar brulden zij en gingen
met statelijken stap, vereend van zin, op buit,
op buit van oorlogsroem en heilge vrijheid, uit!
Zoo was het, toen de kamp op dood en leven met Spanje werd
aangevangen. Willem van Oranje was omringd door zijne broeders:
Jan, Lodewijk, Adolf, Hendrik ; de zonen van graaf Jan omringden
op hunne beurt den zoon van Prins Willem. Willem Lodewijk,
Philips, Ernst Casimir (stamvader van ons regeerend koningshuis)
schaarden zich om Maurits, vergezelden hem op 't oorlogsveld zoowel
als ter jacht. Maurits en Willem Lodewijk vooral waren
boezemvrienden ; werd de veldtocht in den winter gestaakt, dan
oefenden zij zich te zamen in de krijgskunst der ouden. Op 't
Haagsche ridderplein hield men wapenoefeningen ; Willem Lodewijk
vertaalde de Latijnsche kommando's in 't Hollandsch ; zoo
ontstond de oorlogsschool, wier kloeke kweekelingen den glans en
de glorie der middeleeuwen zouden verduisteren, door aan kracht te
huwen regel, orde, tucht en wetenschap. Wat die oefening vermocht,
de Thieltsche heide kon het getuigen,
Waar Varax ruitren eens zoo hoog de borsten droegen,
straks Maurits honderden hun duizenden versloegen;
er. Neêrland riep : »Hij zag, Hij kwam, God overwon !"
liet was de Morgenster van Nieuwpoorts gulden Zon !"
Het gulden jaar 1600 breekt aan. De dichter gedenkt aan 1500,
het vijftiende eeuwslot, toen Karel V geboren werd, die de koningshoeden
van Duitschland, Nederland en Spanje op zijn hoofd zou
vereenigen, en op wiens doopdag de Nederlandsche Abten hem een
Bijbel vereerden, met het opschrift : „Onderzoekt de schriften".
Zoo, roept de dichter uit, zoo werd de Bijbel aan den leek her-
16*
244
geven en door de kracht van het doorgebroken licht die machtige
omkeer tot stand gebracht, waaruit ook het gemeenebest der Vereenigde
Provinciën ontstond — dat gemeenebest, 't welk tachtig
jaren dwars door onweder en rotsen zou heervaren, eer de vrede
haar olie op de branding uitgoot.
Voor Rammekens lag de vloot gereed, om het krijgsvolk naar
Vlaanderen over te voeren en, Duinkerken aan te tasten. Maar
de wind bleef in den aanvang ongunstig. In de laatste helft van
Juni landden de Staatschen bij de schans Philippine aan de Schelde,
maar ontwaarden spoedig, dat de muiterij onder het Spaansche
krjgsvolk hun geen voordeel zou aanbrengen, en in den ochtend
van den 2den Juli werd door graaf Ernst bij Leffinghem een nederlaag
geleden. 't Was als eene bevestiging van het somber voorgevoel,
dat de harten bang had doen kloppen bij het ondernemen
van den tocht, waartoe de Staten, bezield door Oldenbarnevelt, besloten
hadden, doch waarvan men weinig goeds verwachtte. Maurits,
die zich de bezwaren niet had ontveinsd, besloot echter, eenmaal
op Vlaamschen bodem gekomen, zijn krijgsmansplicht te vervullen,
en weldra stond hij met zijn leger tegenover dat van den
Aartshertog.
Thans vraagt de dichter aan Kronijk, overleveringen en brieven
van ooggetuigen, de namen der helden, die op het Vlaamsche strand
de worsteling zouden aanvangen, opdat het nageslacht met bewondering
en dank, moge hooren.
Nog vijf maal zestig jaar dier namen grootschen klank,
der natie lieflijk of barbaarsch, doch waar de glorie
van heel een eeuw in spreekt, geheel eens volks historie!
De Geuzenhoplieden worden het eerst voor ons opgevoerd : de
Friezen, de Utrechtenaars, de Zeeuwen, zij, die van afkomst Waalsch
of Vlaamsch, in de gelederen van Noord-Nederland streden, om eindelijk
met den koenen van Balen en het ontzaglijk driemanschap
van Baxen, „gaadloos groot en fabelachtig stout", te sluiten en tot
de bondgenooten over te ' gaan.
Onder de Engelschen zien wij de Veren, lord Grey de Wilton,
sir Robert Henderson, kolonel Edmund ; onder de Zwitsers Hans
Kriech ; onder de Franschen Dussault, La Simendière, d'Ommerville,
Chátillon.
In 't midden van dat heir, de menigte dier dapperen uit half
Euroop vergaard, prijkt, kenbaar aan het wapperen der op den
245
hoogen helm geplante Oranjepluim, de Prins, op 't blank genet dat,
overdekt van schuim, met brandende oogen en van drift bewogen
manen, de trilling uitdrukt, hem met al die legervanen gemeen,
van ongeduld en schier onhoudbren gloed.
Maurits is daar omringd door een schitterenden staf van edelen
en heeren, waaronder Justinus van Nassau, de jeugdige Frederik
Hendrik, de van Anhalts, de Solms, de Holsteins uitmunten.
Dan voert ons de dichter naar het Spaansche leger en doet dat
niet minder recht wederwaren. Aan het hoofd er van staat Aartshertog
Albertus „vierdubbel held in 't vuur". Ook hem omringen
veldoversten van naam, doorluchte vreemdelingen, zooals uit Frankrijk
: de Sénéchal de Montelimar en Charles de Lorraine, hertog
d'Aumale ; uit Duitschland de graaf van Reifferscheid ; uit Italië
graaf Barbiano, Pallavicini, Fabio ; uit België Richardot, Pilmorel,
Longueval-Bucquoy, Lamotterie, La Barlotte ; Spanje eindelijk had
ter eere van de Infante, de erfvorstin der Nederlanden, gegeven
al wat het kostbaarst heeft
van strijders, oversten en ridderlijke loten.
Onder hen wordt vooral onze aandacht gevestigd op den Admirant
don Francisco de Mendoza, die in den slag gevangen genomen
werd.
Maar zegt de dichter,
Maar voor het vallen van den avond, en nog vóór
dat de Arragonner weg en degen hier verloor,
wat deinend wisslen van de hoop!
En thans begint hij den veldslag zelf te schilderen. Hij doet het,
zooals hij zelf in zijne „aanteekeningen" meldt, met dichterlijke
vrijheid ten aanzien der rangschikking van voorvallen, bewegingen
en andere bijzonderheden. „In een dichtstuk moet, voorzeker, de
vaste grond der historie altijd erkenbaar zijn, en de historische
waarheid — zelfs nauwkeurigheid tot zekere hoogte -- overal doorschijnen,
maar evenwel behoudt de poëzy haar regt van ordonnantie
en imaginatie vooral niet minder dan de schilderkunst."
Als Da Costa ons de wederzijdsche legers heeft voorgesteld, bezield
met een pijnigend verlangen naar de eindbeslissing, hakend
om te weten, of hetzij zege, hetzij smaad aan Spanje zal te beurt
vallen, of Nederland zal stand houden of vergaan — breekt hij
zijne beschrijving van den strijd met een schoone greep af. Heel
Zuid- en Noord-Nederland, zegt hij, deelde in die hoop en vrees
246
En nu voert hij ons achtereenvolgens naar Ostende, waar leden
der Staten, met Oldenbarneveld in hun midden, den uitslag van
den strijd verbeiden — en naar Brussel, waar een grande en ridder
van het Vlies, pas met gejuich bij den trein van 't Aartshertogelijke
paar verwelkomd, in een bidvertrek ligt neêrgeknield. 't Is:
Philips Willem van Oranje ! ook hij, een leeuw gesproten
uit leeuwen, en zich zelf het leeuwenhart bewust, —
Maar ach ! als een wiens aart kunstmatig werd gesust,
wiens oog verdofte, die het tergende beletsel
van 't houten traliewerk en splinterig staketsel
verafschuwt, en ontziet ; dan weer een oogenblik
zijn staat vergetende, den tuin vervult met schrik,
wanneer hij ver in 't rond dat diep gebrul laat hooien,
waaruit de Woudvorst blijkt.
Zulk een gevangen en getemde leeuw was de oudste zoon van
Willem van Oranje, wiens ziel thans door machtige gewaarwordingen
wordt geschokt : een ontzaglijk pleit wordt daar op het slagveld
bij Nieuwpoort beslist. Wie zal bukken, vraagt hij zich af, Spanje
en Habsburg, of Nederland en Oranje ? -- Spanje bracht hem
groot, Albertus is zijn vriend ; maar Nederland was zijn moeder: en
Maurits is zijns vaders zoon, draagt zijn naam, heeft zijn bloed
dat bloed, die broederband behaalt in zijn zielestrijd de zege, en
de grande van Spanje, de Vliesridder voor een kruisbeeld neêrgeknield,
smeekt de zege af voor Maurits en de zonen van Noord-
Nederland !
Maar ook nog elders in Brussel wordt geroemd en gebeden. Isabella
Clara Eugenia, de fiere Aartshertogin, staat daar omringd
door een schitterenden en bevalligen stoet van edelvrouwen, wier
echtgenooten, broeders of vaders in den strijd zijn gewikkeld. Haar
moed heeft nog voor gisteren het muitend krijgsvolk getemd, toen
zij, in 't mannelijke staal gedoscht, de ruiters toesprak met mannelijke
klem in vrouwelijke taal — thans hoopt zij alles van dat
leger, nog zoo kortelings aan zijn plichten herinnerd, en aangevoerd
door haar gemaal. Zij spreekt hare gezellinnen toe en belooft haar,
dat zij weldra Oranje gevangen voor zich zullen zien, Oranje, die
voor haars vaders hooge dienst in krijgs- of landszaken, de onedele
rol van ketter en rebel verkoos, maar die thans door den Aartshertog
wordt getuchtigd .. ..
't Was of Maurits op Nieuwpoorts vlakte Isabella's schampere
woorden hoorde en er fel door werd gegriefd : een blik bezielender
247
dan ooit, ontschiet zijn oog en, als in antwoord op de trotsche taal
der Spaansche, klinkt daar zijn stem over het slagveld en rolt door
rangen en gelederen :
»Houdt mannen ! houdt het pad, dat deze Oranjevederen
U wijzen. 'k Ga U voor ; heel 't bloed van Nassau meê !"
»Graaf Gunther !" dus klinkt het commando,
»voorwaarts met uw paarden !"
En Gunthers eskadrons stuitten op die des vijands en slaan ze
tot tweemaal toe terug.
»Ritmeester Cloet, ruk aan !"
De Ridder ('t is zijn zwak) is weêr te diep gegaan
In dezen dichten drom van speeren. Hoe zijn veder,
Met helm en paard en al, daar wiegelt heen en weder,
En 't tiental om hem wuift en wenkt als om ontzet!
»Stoot in de sporen !" -- Stout gedaan ! zij zijn gered!
Zie hoe zij zich met glans door heel die menigt sloegen.
En met vereende kracht nu weêr den vijand joegen
Steeds verder, verder, en weer verder achterwaart. —
Dan kentert weêr de kans.
Zoo gaat de dichter voort ons den slag te beschrijven ; ons dan
het paard toonend, dat zijn gewonden rijder over het rookend slagveld
rondsleept, of een ander, dat gewond en hinkend het strand
drenkt met eigen bloed ; dan weer de worsteling schetsend van het
voetvolk op de duinen, of den veldheer, die de weifelende kansen
bespiedt en zijne bevelen afzendt. Hier is het Maurits, die zijn
volk opwekt door stem, daar Albertus, die, aan de onthelmde kruin
herkenbaar, zijn scharen voorgaat op zijn fieren hengst, voor wonde
of lijfsgevaren gevoelloos in zijn vaart. Want ... het geldt hier
Spanje en Duitschland samen, het geldt Isabella, het geldt de eer
van zijn voorzaat en naamgenoot Albertus van Habsburg, die driehonderd
en twee jaren geleden, op dezen zelfden dag, niet ver van
't klooster Rosendaal bij Giliheim, getriomfeerd heeft over een
anderen Nassau, over keizer Adolf. Maar:
»Val aan, val aan, val aan ! 't zal Nassau zijn ditmaal ! 1)
Geen kroon voor Oostenrijk, geen dag van Rosendaal!
Oranje is aan de spits, en stort niet losse teugels,
Met heel de zwaarte van de beide legervleugels
Op Alberts zwermen af -- Eén laatste mengeling
En schok der menigten beslist het grootsch geding.
1) Ce sera moi, Nassau : sedert Engelbrecht II het devies der Nederlandsche
Nassau's.
248
De zon, eer ze in den schoot van d Oceaanvloed dompelt,
Ziet red'loos allerweeg den vijand overrompeld,
En 't heir, bij d' opgang nog zoo roemrijk, zoo geducht,
Zich zelf ontbindend in een ordelooze- vlucht.
Op dien plechtigen stond, zegt de sage, werden twee groote
schaduwen op de duinen gezien ; het waren de gestalten van Willem
van Oranje en van zijn trouwsten vriend Marnix van St. Aldegonde;
met saamgeklemde handen blikten die schimmen over het slagveld,
doorweekt van Hollandsch bloed, en hieven dan weder het
oog met dankbaren weemoed ten hemel. Het schallen der bazuinen,
die de overwinning meldden, verwijderde zich en stierf langzaam
weg, totdat het, door den zeewind opgevangen, overging in een lied:
»Wilhelmus van Nassouwe
»Was hij van Duitschen bloed!
»Den Vaderland getrouwe
»Bleef hij tot in den doet !"
Bij leven en bij sneven
In God, zijn Heer getroost,
Is Neêrland nagebleven
Zijn zegen — en zijn kroost.
Wie bij deze dichterlijke, diepgevoelde greep, niet door een beving
wordt aangegrepen, niet met vochtige pogen en trillende stem het
gedicht, nu blijvend in de maat van ons waarachtige, echte, oude,
ons met bloed gekochte en met roem omstraalde volkslied, teneinde
leest — wie zulk een indruk niet ontvangt, hij zal zich met ons
niet in geestdrift neerbuigen voor den dichter, maar hij zal ook
het genot derven, dat wij hebben gesmaakt.
Haarlem. H. v. LEEUWEN.
VERSCHEIDENHEDEN.
Resultaten van taalonderwijs.
een sysde lonkanne pee ge rippe reedt klos se in ge Maakt en
Van onde re Niewe singels ge Maakt en 4 Niewe Veerne
9 Gulde
een Spigel lij sdt ge rippe reedt
en Niew Ver Guldt 4 50 centen
9.
13 50
249
Het bovenstaande is het letterlijke afschrift van eene rekening
van een meubelmaker van dertigjarigen leeftijd. Het schrift laten
we buiten bespreking, al is 't beneden kritiek ; de man heeft
toch vijf of zes jaar schrijfles gehad. Deze man heeft van ons
aanhoudend verbeterd onderwijs genoten — hij heeft denkelijk
heel veel op school geleerd en als kind is hij bovendien voor allerlei
belangrijke zaken bewerkt : verbetering van den volkszang,
kennis van den aardappelkever, vaderlandsliefde, afschaffing, sparen
op school, enz. enz., maar hij had vooral lezen, schrijven en rekenen
moeten leeren, zoodat hij als aanstaand ambachtsman, winkelier of
ook als huisvader een rekening kon schrijven. En dat heeft hij
niet geleerd gelijk uit het bovenstaande blijkt. En waarom niet ?
Omdat men hem niet heeft leeren opmerken, hem niet heeft leeren
zien. Dat hij chaise longzee niet kan spellen en dit meubel tevens
canapé noemt, mag niemand hem kwalijk nemen, maar het verschil
tusschen hoofdletters en andere moest hij toch geleerd hebben en
zonder opzettelijk taalonderwijs had hij — verstandig lezende —
zich den vorm der hier gebruikte woorden wel zoo eigen gemaakt,
dat hij iets kon schrijven, dat meer op Nederlandsch leek. Gerekend
naar de kosten voor zijn onderwijs betaald, heeft men hem niet
veel geleverd en is hij eigenlijk bekocht. Hier in Amsterdam, dat
toch denkelijk niet achter staat bij andere plaatsen, ziet de helft
der rekeningen er zoo uit, tenzij de leverancier een klerkje aan de
hand heeft, die nu en dan wat voor hem schrijft. En dan moet
men bij dergelijke resultaten aangaande het allernoodigste en allereerste
op de school, de gewichtige kijvages hooren over methode
zus en zoo en over de belangrijke vraag of men op de lagere
school het woord minus mag gebruiken of niet en in 't laatste geval
of men dan af of min moet gebruiken.
De grondslag van alle taalonderwijs, eigenlijk van alle onderwijs,
is opmerken, is leeren zien en wie niet voortdurend zorgt, dat
zijne leerlingen zien en opmerken, heeft niet veel resultaten van
zijn onderwijs te wachten. n. B.
Oude spreekwoorden.
In den bundel: Veelderhande geneuchlijcke Dichten, Tafelspelen
ende Refereynen, uitgegeven door Jan van Ghelen te Gent, 1600,
komen onderscheiden spreekwijzen voor, die nog heden in gebruik zin,
250
somtijds min of meer gewijzigd, maar nog duidelijk haar oorsprong
vertoonende. Wij danken aan de Leidsche maatschappij van Letterkunde
den herdruk van dezen bundel ; zie het artikel daarover
in den Nederl. Spectator van 3 Jan. 1903.
In de eerste plaats wijs ik op:
Duimkruid, nog heden onder het volk gebruikelijk voor geld.
Op bl. 114 lezen wij van een ,,deurbrenger":
Ende daerom was hy van de Weerdinne verdruckt,
Omdat hy gheen Duymkruyt en hadde behouwen.
In Dr. Stoett's verzameling van Oude Spreekwijzen vinden wij
een aanhaling van hetzelfde woord, die waarschijnlijk van nog
ouder dagteekening is.
Welbekend is de volksuitdrukking : „in de goot liggen" voor:
als dronkaard op de straat liggende gevonden. Als een bewijs,
hoe oud deze spreekwijze is, wijs ik op de aanspraak van Bacchus,
„alder dronckaerts Godt", die zijn dienaars als aanbeveling voorhoudt
(blz. 176) :
Op straet in die goot is mijn Paradijs
Aldaer mach hy slapen nae zijn advijs,
In den „rechten weg nae 't Gasthuys" (blz. 128), zegt een van
hetzelfde Bacchus-gild : „laet ons vrolic zijn, want den wijn is voor
den Verckens niet gewassen , noch (lat bier niet ,gebrouwen voor de
Gansen", nog heden ten dage bij vele drinkebroers een verontschuldiging
voor hun onmatigheid.
In het kluchtige verhaal : Der Boeren Pater Noster" vinden wij
de uitdrukking, die nog dagelijks gebezigd wordt als zuinige en
berekenende personen hun listig bedacht plannetje zien mislukken
(blz. 58) :
»De giericheydt heeft de wijsheydt bedroghen."
Aan een oud spel in de dorpsherbergen is de volgende uitdrukking
ontleend. De geblinddoekte moet met een stok naar een ei slaan,
dat aan een touwtje bevestigd van de zoldering afhangt ; een zeldzaamheid
als het raak was. Vandaar dat men iemand toevoegt,
die veel redeneert maar het toch mis heeft:
»Maer hy slaet daer na als de blinde nae 't Ey."
251
De uitdrukking komt voor in de geestige satire : „'t Euangelie
van de Spinroeken", (blz, 214).
Mede aan een oud herbergspel, het zoogenaamde beugelen, zijn
verschillende uitdrukkingen ontleend. Zoo zeggen wij heden nog:
„dat kan niet door den beugel", voor : dat kan niet gelukken, of
ook voor : dat kan niet worden toegestaan of worden goedgekeurd.
De beugel is een ijzeren ring in den grond bevestigd, waar een
houten bal door heen geslagen moet worden ; was die bal te groot
dan kon hij niet door den beugel. In het oude tafelspel van onzen
bundel zegt een vrouw tot haar dronken man (blz. 6) :
»Ghy sult nochtans deur den boghel springen",
in den zin van : je zult toch gedwongen worden van te doen wat
ik je gelast.
De wel-bekende uitdrukking : „zij heeft den broek aan", gezegd
van een echtgenoote die den sulligen man onder de pantoffel"
heeft, is mede al zeer oud. In de klucht van het Moorkensvel,
blz. 21, wordt als moraal van de vertooning opgedischt:
Ie rade u, ghy jonge vrouwen. in mijn besluyt,
Wilt niet altfijt volghen uw 's moeders raet,
Opdat het met u oor niet verkeert en gaet;
In plaets dat ghy den Broec soudt draghen
Dat men u dan met Moorkensvel sou plaghen
Dus laet uw man Wambuys ende Broec aen,
Of men soud u zien in Moorkens-vel gaen.
De moraal van deze middeleeuwsche klucht is dus geheel het
tegenovergestelde van die aan het einde van het Tafelspel, dat het
eerst in onzen bundel voorkomt. Daar heet het aan het slot:
Ghy Mannen fijn, soo ghy wilt zijn,
In rust en vrede.
Soo geeft u wijf. de Broeck aen t lijf,
En 't wambeys meede.
Voor heden genoeg uit den Bundel „Veelderhande geneuchlycke
Dichten", een bron voor de kennis van onze volkspoëzie in de 15e
en 16e eeuw. Dr. A. S. K.
252
Taalverrijking en kultuurgeschiedenis. 1
Wie met oordeel des onderscheids de geschiedenis der Letterkunde
beoefent, laat niet na, voortdurend op het verband met de staatkundige
geschiedenis te letten.
Wanneer men hier te lande nog eens zoover komt, dat de studie
van de Geschiedenis der Letterkunde ernstig ter hand wordt genomen,
dan zal men ook te eeniger tijd verband gaan zoeken en vinden
tusschen taalverrijking en kultuurgeschiedenis. Tegenwoordig is
men in Duitschland ijverig met de studie bezig en o.a. teekent A.
G o m b e r t 2 ) een en ander aan betrekkelijk Duitsche stopwoorden,
waarvan voor enkele de equivalenten ook bij ons voorkomen en
mededeelingen dienaangaande zullen wellicht dezen en genen bewegen
in die richting werkzaam te zijn, waartoe wij met de noodige
tusschenvoegingen en aanhangsels een en ander uit bedoeld artikel
overnemen.
In den tijd der vrijheidsoorlogen tegen Napoleon vindt G o mb
e r t de uitdrukking „op het altaar des vaderlands" (1813), die
uitdrukking is in dien tijd toen men hier met de Duitsche vri heids-.
dichters dweepte en K ö r n e r o.a. vergoodde, aanhoudend bij ons gebruikt.
Antediluviaansch heeft Her der in den letterlijken zin, dus als
werkelijk betrekking hebbende op tijden vóor den zondvloed; reeds
in 1770 gebruikt, maar als versterking voor geheel verouderd, enbegrijpelijkk
voor onzen tijd schijnt het eerst in 1819 en wel bij
G ó r r i s voor te komen. De arbeidende klasse komt al in 1801
voor in de beteekenis van handwerkslieden en daglooners, maar in
het meervoud de arbeidende klassen met staatkundige kleur voor
communisten, nu eens ernstig dan spottend, aanhoudend tusschen
1842 en 1846, juist in den tijd toen men meende in Duitschland
tot eenheid te kunnen geraken. Bij ons leeft de uitdrukking de
werkende stand voort in den naam der Vereeniging te Amsterdam,
maar sedert lang hebben we voor die uitdrukking allerlei nevelige
bastaardwoorden als partijnamen.
De arme man ter aanduiding van armen is natuurlijk zeer oud,
omstreeks 1805 vooral veel gebruikt, maar uit dezelfde woelige
jaren 1840-1846 dagteekent de arme man" als synoniem met
socialist, atheist of communist.
1) Dit artikel was lang geschreven, voor het verslag der commissie over
de Examens Nederlandsch M. 0. uitkwam. D. B.
2) Zeitschr. f iir Deutsch e W ort f orschuung III. 3 blz. 659 en volgg. (Sept. '1902).
253
Het woord barrikaden dagteekent uit de dagen der Juli-revolutie
in 1830 afgeleid van barrique (okshoofd, overdrachtelijk : groot vat)
als wegversperring, opeenstapeling van groote veelal zeer ongelijksoortige
voorwerpen. Na de revolutionnaire bewegingen in 1848
kwam het - woord internationaal in gebruik.
Wij spreken niet van brillante biefstuk en brillant bier, zooals
-Vele Duitsche dames, maar afgescheiden van onze diamant-industrie
komt bij ons het woord toch ook veel te veel voor. In Duitschland
is het steeds verder van de letterlijke beteekenis afgeweken
en het gold daar tusschen 1774 toen L a v a t e r het in een brief
aan C. o e t h e gebruikte, sprekende van een aanzienlijk gezelschap
van graven en gravinnen, tot 1814 als een nu en dan voorkomend
neologisme, dat men aan het Fransch ontleend had; maar tien jaar
later is het woord reeds algemeen in den mond van personen, die
zich bij 't kiezen van sterke uitdrukkingen geen rekenschap vragen
van wat zij zeggen.
Centralisatie komt in Duitschland, voor zoover men weet, het
eerst voor in een brief van Hegel van 11 Februari 1808 en sedert
het Congres van Weenen, toen hervormingen van allerlei aard
moesten plaats hebben, kwam het steeds meer voor. Het eng.
comfort kwam reeds in 1801 over 't Kanaal, gelijk daarmede of
iets later kwam comfortable. Hier te lande werd het niet door iedereen
gebruikt vóór dat de verwoede reclame voor meubelen, kleedera
en gordijnen, sta-in-de-wegs van allerlei aard en wanstaltige producten
van Duitsche kunst industrie gezellige, nette kamers tot uitdragerswinkels
ging maken. Het hgd. behaglich, het eng. cosy, het ned.
huiselijk nam de vlucht, men kwam deftig en statig bij zichzelf
„op visite". Het ware comfort moest juist strekken om ons alles
gemakkelijk, huiselijk en prettig te maken, het winkel- comfort bewerkte
juist het tegendeel.
Emancipatie van lat. emancipatio van u-mancipo letterlijk vrij laten,
vrij geven, dus het tegengestelde van maandpo = = koopen, was bij
de Romeinen het vrijlaten van den zoon door den vader. Zoodat
de zoon sui juris werd, d.i. eigenmachtig of zelfstandig kon optreden.
Dat woord is bij verschillende gelegenheden op allerlei
personen en standen toegepast Zoo sprak men van de emancipatie
der Israëlieten in Christelijke landen, van de emancipatie der Katholieken
in G-root-Brittanië en Ierland 29 April 1829, emancipatie der
Froteetanten in Oostenrijk in 1781, in Frankrijk in 1789, verder
254
van emancipatie der school, van de kerk en derg. • Van emancipatie
der vrouw wordt het eerst in Frankrijk gesproken en wel tijdens
de Juli-revolutie in 1830, nadat in 1789 het eerst door 01 y m p ie
d e G o n g e- s voor de rechten der vrouw" was opgekomen. Vooral
de Saint-Simonisten bedienden zich van de uitdrukking .emancipatie
der vrouw, waaronder men toen verstond : afschaffing van het hu -
welij k en de zegepraal der „vrije liefde".
Eigenaardig is, dat het woord industrieel nog van zeer jongen
datum is. In de uitgave van 1798 ontbreekt het woord in den
Dict. de l'Acacdémie en in de uitgave van 1835 wordt het vermeld,
als een woord, dat men soms" (quelquefois) gebruikt.
Ook zonder omvangrijke nasporingen in vele schrijvers kan men,
gelijk uit het laatste voorbeeld blijkt, door vergelijking van woordenboeken
uit verschillende jaren belangrijke gegevens verzamelen
aangaande den -ouderdom van woorden. Zoo bijv. vond ik in een
Sp. fr. woordenboek van 1805 opgegeven c i g a r r o, rouleau de tabas
qu'on fume ; waaruit volgt, dat het fr. woord cigare in 1805 nog
verre van algemeen bekend was.
Vooral waar het modewoorden betreft, stopwoorden, zooals ze
gedachteloos dagelijks gebruikt worden, is het belangrijk te weten
wanneer, liefst onder welke omstandigheden, ze het eerst gebruikt
werden.
Het is een even nuttig als leerrijk en aanmoedigend werk door
het raadplegen van boeken van allerlei aard, vooral door vergelijking,
feiten te verzamelen, waaruit iets kan blijken aangaande de
geschiedenis van dergelijke veel gebruikte woorden.
D. B.
Pilaarheiligen.
Vrome menschen, die zich van de wereld afscheiden en bekend
staan als zich alleen, op hunne wijze, voor den hemel voor te
bereiden worden in ernst of ook spottend pilaarheiligen genoemd.
Dien naam ontleenen zij aan buitengewoon vrome, vaak later heilig
verklaarde mannen,. meestal in het Oosten, die zich uitsluitend
met het ellendigste voedsel in 't leven hielden, eens om de vier
of zeven, soms eens om de veertig dagen iets aten (wat hun vaak
uit den hemel gebracht werd) en die -- van daar de naam ---
aan alle weer en wind blootgesteld op zuilen leefden of woonden en
255
anderen, die steeds onbewegelijk op dezelfde plaats en in dezelfde
houding bleven, zoodat hun lichaam daarnaar vergroeide. Ze deden
dat, strevende om aan Christus gelijk te worden en wilden daarom
lijden, daar ook hij geleden had. In de werken der Bollandisten
worden bijv. genoemd : de H. Daniël van Syrië bijgenaamd styliíes
(6e eeuw) omdat hij jaren lang op een pilaar of zuil leefde ; evenals
de H. Alypius (7e eeuw) toen deze ziek werd bleef hij veertien
jaar op eene zijde liggen en bewoog zich niet; de H. Simeon bleef
zelfs een heel jaar op een voet op een zuil staan ; de H. Sisinius
liet zich levend begraven, de H. Maris leefde zeven en dertig
jaar in een hut zonder dak. Er zijn zeer talrijke voorbeelden te
noemen, het bovenstaande is voldoende om te doen zien hoe men
aan ^ den naam pilaarheiliqe kwam en dat men dien bij uitbreiding
ook aan onbewegelijken en aan alle ruwheden zich blootstellenden
gaf. Vandaar de oorspronkelijke beteekenis : buitengewoon vrome
menschen.
Na de Hervorming dreef men den spot met die zaken 'en zeide
schertsend tegen iemand, die daar stond „als een paal" of die in
verlegenheid zich niet durfde bewegen : Je staat daar net als
een pilaarheilige !" D. B.
Aanvulling bij Staring's Leerling van Pankrates".
(H. e. Z. XXV, 402.)
Behalve door Staring en Goethe is de ongehoorzame waterdrager
van Lucianus vereeuwigd in het Italiaansche gedicht van een onbekend
dichter : La fabula del Pistello da l'agliata (= De vertelling
van den stamper uit de uiensaus), strophe 18-25. Hier wordt de
mortierstamper de al te gedienstige waterdrager, die ten laatste bedwongen
wordt door een oude tooverheks.
Nadere bespreking van dit gedicht is te vinden in het Zeítschri
f t tur romanische Philologie 3, 73-78 (1879) = Reinhold Köhler,
Kleinere Schriften (herausgeg. von J. Bolte), II, 435-441.
Warffum. G. A. NAUTA.
256
Vragen over Hooft's Warenar.
1. Wat beteekenen de regels:
En zijn zeun die moest hem voort op zijn renten geneeren,
Die 'er niet nae waren om wel op te smeeren
Hoofts Warenar blz. 2 reg. 16 en 17.
2. En deze regel:
Zoo z'er openbaren, nae dat ik kan bevroên.
ald. reg. 29.
3. Wat boteekent de uitdrukking : „nu is 't te degen",
blz. 6 reg. 12.
4. En de uitdrukking : „en wil ze haar best temen",
blz. 6 reg. 19.
W. B. GzN. te M.
Antwoord.
Welke uitgaaf van den Warenar ge bestudeert, heb ik niet na
kunnen gaan. Maar vrij zeker is die uitgave ongeschikt voor u.
De beste raad, dien ik u kan geven, is deze : zie óf de prachtige
uitgave van Dr. Stoett te leen te krijgen (Hoofts gedichten, 2 dln.,
Amsterdam Van Kampen, prijs f 7,50), óf de ietwat verouderde uitgave
van Prof. De Vries (Hoofts Warenar, Leiden Hazenberg & Co.),
of koop van de Zwolsche Herdrukken, le serie no. 9/11 (Hooft's
Warenar door Dr. P. Leendertz Jr.). Want niets is wanhopiger onderneming
dan den Warenar te willen lezen zonder vele en degelijke
aanteekeningen !
Feitelijk zijn dus de volgende antwoorden overbodig.
1. Zijn zoon moest toen van zijn rente leven, maar zijne inkomsten
waren er niet naar , om er rijkelijk en overdadig op te leven. —
Smeeren slempen, brassen.
2. Lees er de twee voorgaande regels bij. De penningen zitten
nog onder den vloer , maar zijn dochter Klaertjen zal er wel mee
klaar komen , zal ze wel weten te gebruiken, naar ik vermoed,
indien ze voor den dag komen.
3. De heele regel : Hier, ga verder hier naar toe, zeg ik je, --
nu, zoo is 't goed.
4. Prof. De Vries teekent hierbij aan : „Temen. Een klanknabootsend
woord , dat eigenlik lanqzaam en, als men zegt , lijmerig
spreken aanduidt , en vandaar lastig aanhouden , of liever hetgeen
251
ons tegenwoordig spraakgebruik clirenzen, malen en zeveren noemt."
G eertruid vertelt in het derde tooneel aan Rijkert van een weeuw,
»Die door een zeker getroggelt testament,
»Met temen en leenmen van haren man heeft verworven,
»Dat de beste plok van zijn goet op haer is verstorven.
[Leenmen vrijwel = temen] . Op nog twee plaatsen komt het
w.w. in den Warenar voor. „En nog heden, wanneer iemand lastig
en vervelend altijd over dezelfde zaak spreekt, of iedereen met zijne
klagten aan boord klampt , hoort men wel eens zeggen : „hij is
een regie teemkous." S.
Staring's Tooverwijnstok.
Het hoofdthema : bloeiend gebloemte, lentegeur, rijpe vruchten op
een ongewonen tijd aanwezig of plotseling te voorschijn geroepen, is
volgens Staring's aanteekening mutatis mutan.dis te vinden bij Den
Clerc uien lagen landen, bij L o d e w. v. V e 1 t h e m, bij B e k a,
in Muskus' Volksnaárchen, in G o e t h e's Faust, in Grimm's
Deutsche Sagen. J)
Doch ook door andere schrijvers is ons thema, gemodifiëerd
natuurlijk, behandeld. Is namelijk het wonderverhaal van de roos,
die door - blijft bloeien, zoolang de minnaar trouw blijft uit Le conte
de la rose en le lai de la rose in den Oud-Franschen roman van
P e r c e f o r e s t (IV, 17 en V, 42) niet eenigszins hiermee verwant ?
Ook deze roos toch bloeit op een ongewonen tijd.
En wat lezen we in de 5e novelle van den 10en dag van B o ce
a c c i o's Decanierone, vertaald door C o o r n h e r t als de 47e zijner
50 Lustighe historiën Joannis Bocatii ? De inhoud is : Vrou Dianora
begeerde van Messire Ansaldo te hebben eenen boomgaert in
Januario, so lustigh als inden Meye. Messire Ansaldo hem selfs
verbindende aen een swert constenaer (= beoefenaer der zwarte kunst,
nigromancie) leverde haer sulckx. De man liet Dianora toe Messire
Ansaldo s believen te doen. Dewelcke aenmerkende de Mans mildigheydt
de Vrouwe haers beloftens quiteerde. Dies de Nigromanciën
Messire Ansaldo mede ontsloegh sonder yet van 't zyne te begheeren.
Vermanende, dat de Vrouwen, die haer cuysheydt bewaren willen
1 ) I 340, II 189.
Noord en Zuid. 26ete Jaargang, 17
, 258
gheen dinck en sullen belooven onder eenighe voorwaerden, hoe
onmoghelyck die oock mogen schynen. Item datmen voorsichtig sal
zyn in 't beloven, maer 't beloofde houwen.
En in de Schotsche ballade Roslins daughter 1 ) verlangt een meisje
van haar minnaar een pruim, die in December gegroeid is
Warffum. G. A. NAUTA.
STARING STILIST
OF
DOE WEL EN ZIE .... WÈL OM.
Dat Staring hooge waarde hechtte aan een juiste en schoone uitdrukking
zijner gedachten en vonden , is bekend. Anders zou men
kunnen wijzen op zijn tweetal , elkaar aanvullende en — beperkende,
puntdichten Aan .Pegasus en Polijsten. Of verwijzen naar
Beets' Inleiding (bl. 21) voor de Volksuitgave : Zijne verzen ...
vereischen een oplettendheid , die zij ten volle waardig zijn (zeg.-
verdienen) en bij elke herlezing (zeg liever : bij eerre nauwlettende
studie) met de ontdekking van nieuwe schoonheden beloonen ...
Staring behoort tot die dichters, die bij uitnemendheid gezegd kun-
1 ) Zie L a n d a u, Die Quellen de8 Decameron2 , bi. 97,
259
nen worden hunne taal meester te zijn (lees : van wie met het
volste recht beweerd mag worden dat zij hunne taal meester zijn).
Hij kent haar beide door studie en door gebruik." Of naar zijn
levensbeschrijver en lofredenaar Lulofs 1 ) : Elk woord is bij hem
juist gekozen, in elke uitdrukking steekt verstand en geest, overal
heeracht logische af gepastheid :" een drietal stellingen, die in de volgende
bladzijden met voorbeelden geïllustreerd zullen worden, maar
wel wat al te ruim zijn om gedetailleerde bewijzen toe te laten.
Lulofs wijst vooral op Starings „correctheid" : ik bedoel ... dat
in zijne woordenkleedij de denkbeelden, als in een bus, gelijk men
het gemeenzaam wel noemt, sluiten, en noch vanwege de zakachtige
wijdte van dat woordengewaad heen en weer schommelen, noch
zich vanwege deszelfs engheid (niet) reppen of roeren kunnen."
En was het Staring als stilist genoeg, wèl gedaan te hebben wat
hem te doen stond : zijne gedachten en gevoelens zoo precies mo.
gelijk door woord of beeld te omtrékken ?
Beets geeft het antwoord : „Een exemplaar zijner Verbeterde Verzameling
was gedurig in zijne hand : en die hand rustte niet van
zuiveren en polijsten voor (de) dood ... haar verstijven deed." Is
het wonder dat een nog altijd leergierig stilist, als Beets in 61 was,
met beide handen de gelegenheid aangrijpt om Starings Stijlcollege
te volgen .: te leerera van des taalkeurigen kleiner of grooter fouten,
door den dichter zelf als met den vinger aangewezen, of van zijne
verbeteringen van wat op zich zelf reeds goed was ? Zeker is het
geen wonder dat hij, na deze geestelijke parelvisscherij weer boven
gekomen, getuigt : „Het loont de moeite, en zou als aesthetische
oefening groote nuttigheid kunnen hebben, de vroegere en latere
uitgaven naast elkander te leggen en den bedachtzamen, fijn gehoorigen,
meer en meer geoefenden dichter in dezen zijnen arbeid op
den voet te volgen."
Men kan, bij deze studie, zoeken naar schoonheden van den
eersten rang, als het hechten van een phantasiebeeld aan 't papier,
zoo volkomen klaar en duidelijk als het Tollens bijv. gelukte in
vs. 77 van de Overwintering : Keert terug , want
1 ) Gelderlands voortreffelijke Dichter, Letter- en Landhuishoudkundige
Mr. A. C. W. Staring van den Wildenborch in zijn Leven, Karakter en
Verdiensten geschetst door Mr. B. H. Lulofs, Prof. enz. Arnhem, Eldik
Thieme 1843. Met portret en facsimile. --- De op blz. 279 afgedrukte schriftproeve
is sterk verkleind. Maar toch is Starings kranig chrift er auideli'k
in te herkennen. g g
17*
260
»De Dood steekt de armen uit de golven naar u op !"
Wie eenige phantasie heeft ziet het griezelig spooksel voor de
boeg oprij zen, ziet het water van de uitgestoken beenderen druipen ...
Maar men kan ook met minder tevreden zijn, en — er meer
profijt van trekken, wetende dat slechts de Zondagskinderen onder
ons mogen genieten van hunne gave, een schoonen stijl te schrijven;
doch dat wij anderen, werkdagsmenschen, het eens zoo ver moeten
en kunnen brengen, dat we onze denkbeelden nauwkeurig, misschien
zelfs „met logische afgepastheid" weergeven.
En als we dat laatste doel beoogen, is de „correcte" Staring
juist onze man.
De lezer neme zijn Staring ter hand : om de aanhaling telkens
weer in het rechte verband te zetten !
1. Wichard van Pont c. 21 luidde in de uitgave van 1820 1 ) :
Hoort : »Gelder !" schreeuwt het, »Gelder !" — hoort,
De heuvlen galmen 't rond;
't Huilt »Gelder ! Gelder !" boven 't zwerk;
't Bromt »Gelder !" door den grond.
Met de vrijwel zinledige voortdurende herhaling van „Gelder"
kon de altijd korte Staring geen vrede hebben. Evenmin met den
onjuisten, overdreven derden regel : boven 't zwerk ! Eindelijk vond
hij den klank van den vierden regel niet zuiver. Hij verbeterde
daarom :
Luid klinkt het uit het zwerk terug:
Hol bromt het door den grond.
2. De Zwarte Vrouw c. 6 luidde eerst :
»Eedle Vrouw ! — of past het mij,
Op genoten gunst te roemen?
Durf ik u, zoo diep verlaagd,
Als weleer nog Moeder noemen?
Het springt in het oog, dat de bepaling in den derden regel
opgevat kon worden als hoorend bij u, en dus misplaatst is. Lenora
bedoelt ook niet : verlaagd, maar : vernederd ; en ook dit woord duidt
i) Te Zutphen bij H. C. A. Thieme. — Over een nog oudere lezing van
dit gedicht zie men het opstel In Starings studeercel van den heer W.
Toose in N. en Z, XIX no. t bi. 44, waar minder stilistische overwegingen
maar meer ingrijpende veranderingen ter sprake komen.
261
haar toestand niet volkomen juist aan. In regel 4 hinderde de
tautologie : als weleer nog. Wel mag de nieuwe lezing daarom
een verbetering heeten:
Durft een arme zwerveling
U, als eertijds, Moeder noemen?
Let ook op de werking der beide komma's in reg. 4, die als het
snikken der arme vrouw weergeven!
4. Id. c. 7 reg. 3 vroeger :
Waar me een Vorst ter doopvont hief;
later nauwkeuriger :
Waar me een Vorst der vonte onthief.
4. Adolf en Emma c. 3 van achteren af, vroeger :
Nu drukt een weitsel, wit van schimmel,
't Verengde pad.
Later kwam Staring tot de erkenning dat niet de wiíheid Adolf
het duidelijkst in 't oog viel bij den „valen gloor van 't dwaalvuur",
noch dat die kleur de naarheid van den weg vermeerderde. Daarom:
Nu drukt een welfsel, ruig van schimmel
't Verengde pad.
5. Folpert van Arkel. In 1820 noemde Staring dit en het vorige
gedicht „Romansen". Wie echter, als Staring na '20, een uitvoerige
Leer der Dichtvormen 1 ) aandachtig leest, verandert met hem
Romancen in „Balladen". (Zie ook de 5e bladz. van den Eersten
Brief aan eenen Vriend, bl. 290).
Het onderscheid tusschen beide vormen is echter voor een candidaat-
hoofdonderwijzer van te weinig belang om er hier langer bij
stil te staan.
Een ingrijpende verandering in het verhaal-zelf van den Folpert
gaan we hier stilzwijgend voorbij, waar Starings woordenkeus aan
de orde is.
6. Folpert van 'Arkel c. 2, in 1820:
In Haestrechts wal zat Folpert aan,
Met menig spiesgezel;
Maar 't goud, dat op den schenkdisch praalt,
Is roof, met wreevle hand gehaald
Uit klooster en kapel.
1 ) Bijv. Kleinpaul Poetik III, § 102.
262
De rechtvaardiging van Maar (niet : En) moet, dunkt me, ver
gezocht worden. Een andere aanmerking zou ik op dit couplet niet
kunnen maken. Maar Staring verfijnt de uitdrukking : door de
gedachte in den vierden regel opgesloten met scherper tegenstelling
schriller te kleuren :
En wat daar op den schenkdisch blonk
Was goud, dat eens de godsvrucht schonk
Aan klooster en kapel.
Evenwel -- de vervanging van „praalt" door „blonk" is m.. i.
geen verbetering. Immers het ligt juist in Folperts karakter met
kwistigen overdaad te pralen, en noode missen we in de nieuwe
lezing dat kleine trekje.
7. Id. c. 6, in 1820:
»Hebt dank, gij Mannen !" heft hij aan,
»Die 'k menig schoonen dag; 1 )
Als 't vuur, bij vrolijk krijgsrumoer,
In 't erf van vette priesters voer;
Mijn standerd volgen zag."
Later veranderd aldus:
» EIebt dank, Getrot wen !" heft hij aan,
»Met wie zoo menig keer
Mijn zwaard een vetten krijgsbuit won,
Dien Priester-banvloek redden kon',
Noch Mannen-tegenweer."
Zeker : ruw . en wreed en slecht mag Folpert zijn, nochtans voor
zijn vrienden is hij hartelijk, erkentelijk zelfs. Daarom niet slechts
„gij Mannen", maar : Getrouwen !" — Jammer is het echter, dat
„schoonera" — de eigen woestheid teekenende bepaling bij dag
door de maat in reg 2 moest vervallen ; en het even karakteristieke
„vrolijk krijgsrumoer" bij de omwerking verdween. — Deze
kleine vermindering wordt evenwel meer dan opgewogen door de
verbetering der laatste drie regels. In 1820 is Folpert enkel _een
verwoester, — alsof niet veeleer buit, en wel „vette krijgsbuit",
hem verlokte ! -- In de oudere lezing scheldt hij op de personen
der priesters en we vinden dat platweg alledaagsch-gemeen, —
alsof het niet meer in zijn manlijk woest en slecht karakter lag,
het heiligste te profaneeren : den priesterbanvloek, en zich daarbij
te beroemen dat hij zijn man durft en kan staan. — In de eerste
uitgave spreekt Folpert slechts van het vroolijke verleden, -- alsof
1 ) Voor deze punt-komma vergel. bi. 24 hiervoor.
263
het den ouden roofridder niet in de eerste plaats een wellust ware,
van eigen stoute daden op te halen ! --- Eindelijk voldeed de zinbouw
in 't oude couplet niet aan alle eischen : een tusschenzin van twee
regels die den hoofdzin middendoor breekt!
Vraagt - een lezer hier misschien, of Staring voor zich zelf zoo
nauwgezet geredeneerd heeft voor en terwijl hij omwerkte ; dan is
het antwoord : weten doe ik het niet. En wil men liever spreken
van dichterlijke intuïtie'', men ga zijn gang, de uitkomst is dezelfde.
Het redeneeren is ook op verre na niet de hoofdzaak 1 ) : want menigeen
(tenzij dan een andere Staring) die met veel of weinig moeite
zou kunnen komen tot een dergelijke critiek à priori als verondersteld
wordt dat Staring hierboven leverde, zou bij eigen omwerking
menig couplet van 1820 nog volmaakt ..... verbroddelen. Iets
anders toch is het, eene leemte of een oneffenheid te voelen, iets
anders haar te vullen of te vereffenen.
Intusschen hoop ik, dat de lezer begint te beseffen, wat Beets
bedoelde met het gezegde dat de vergelijking als oefening van
onzen schoonheidszin veel nut kon hebben" : .dewijl ze vrij veilige
gelegenheden schept tot détail-critiek, die .... aan zel fcritiek voorafgaat
misschien !
8. Folpert, e. 7 luidde vroeger :
»Hebt dank, die willig tot mijn kamp
En aan mijn disch verscheent !"
Alzoo : kamp en disch in een lijnrechtfront, pal naast elkaar gezet.
Hoeveel juister overyang van c. 6 naar de volgende regels van c. 7
vormen deze twee regels:
»Hebt dank, die willig aan mijn disch
Als om mijn vaan verscheent !"
Immers, over de vereeniging rondom zijn standaard heeft hij pas
gesproken, daarop mag hij dus terugwijzen als hij over gezamenlijk
tafelgenot wil beginnen. Is daarenboven „om mijn vaan" niet juister
dan het dubbelzinnige tot mijn kamp" 9
9. Id. Voor de tegenwoordige strophe 11 stond er in den ouden
druk :
1) »En heelemaal niet uw critiek à posteriori" voegt de lezer volkomen
terecht mij toe.
264
»Een trouwe dienstman kwam hem voor!
147ij veinzen blinde vlugt;
En 'k volg het schuilend burggezin
't Verholen kluis des torens in,
Bij 't naadrend hoefgerucht."
De eerste regel (met het leelijke kwam hem voor) is in overeenstemming
met e. 10 veranderd (vgl. wat hierboven gezegd is van
een ingrijpende verandering in het verhaal) en ... veel verbeterd!
Het lag niet in het karakter van den ouden rooverhoofdman, van
zich zelf pas in de tweede plaats te spreken : daarom niet : wij, maar
Ik veinsde schrik en vlugt.
En zie, dat is waar ook : blinde vlugt = overhaaste, verwarde,
zinnelooze ,,sauve-qui-peut", 'als na een verloren veldslag, waarbij
men den Dood wellicht in de uitgestoken knekelarmen ijlt, — blinde
vlugt bedoelde Folpert niet. Staring verbetert en verfijnt:
Ik veinsde schrik en (dientengevolge) vlugt.
In 't voorbijgaan wordt het woord kluis terecht vrouwelijk genomen,
het voor den ridder Adólf onwaarschijnlijke verholen veranderd in
donker, en bij in den laatsten regel zeer juist vervangen door op.
Vgl. bij het schrijven van den brief dacht ik voortdurend aan zijn
wanhopigen toestand, met : op het hooren dezer tijding ontstelde
zij hevig. Staring bedoelt : zoodra weerklonk de hoefslag niet, of
Folpert schoot een zijner torens in
10. Id. Couplet 12 luidde vroeger;
Lang zwierf zijn voetstap boven ons.
Nu dreunt zij dof voorbij!
Later mooier :
Lang dreunt zijn zoelcen boven ons;
Nu klonk het ons voorbij.
Alleen, de verleden tijd „klonk" maakt hier. tusschen twee tegenu'.
tijden dreunt en sluipen, een zonderlingen indruk. Wellicht koos
Staring dezen vorm ter wille van de klanknabootsing ; ofschoon
klinkt het voor Folpert zeer duidelijk hoorbare kletteren van het
staal zou hebben weergegeven.
De volgende regels luidden eerst:
»Mijn schaar sluipt achter hens aan 't licht,
En 't zwaard houdt iedren uitgang digt ; —
.Doch vruchtloos toefden wij !"
265
Mijn schaar : alsof Folpert zelf niet van de partij was en vooraan
liep ! 't Zwaard : alsof men in 't halfdonker ook geen dolken zag
glinsteren ! Toeven beteekent : dralen om te vertrekken (zie Hendriks
Synoniemen !), terwijl Folpert, wel verre van over al of niet
vertrekken te denken, er juist met nadruk op wil wijzen dat ze
bleven loeren. Daarom luidt het nu :
Wij sluipen achter hem aan 't licht,
En 't staal houdt elken uitgang ligt ; —
Maar vruchtloos waakten wij:
Let ook op de : achter wij.
De varianten van eiken, iedren en maar, doch kan ik niet verklaren.
Immers, het verschil tusschen ieder en elk is onnaspeurlijk;
en het onderscheid dat de spraakleer opgeeft : „het zuiver tegenstellend
zinsverband wordt uitgedrukt door maar, niet door doch,
het beperkend tegenstellend verband laat èn maar èn doch toe",
helpt ons hier niet
11. Nog één coupl. van Folpert van Arkel. Str. 14 komt in
de oude uitgave in dezen vorm voor:
»Giet in !(( Hij sp)rak ; de Dienstlink; toeft;
En Fo!pert wend zich om;
En die (les schenkers plicht vervult,
Een Onbekende, in zwart gehuld,
Treedt toe, en maakt hem stom,
Het ruwe en daarom m. i. hier juist goed gebruikte „Giet in !"
is vervangen door het afgepaste, zelfs op „een staartje" (!) wijzende
Vul aan". Ook de vervanging van Hij sprak door nog eens heeft,
dunkt mij, iets - voor, maar veel tegen zich. De Dienstling heet nu
nauwkeuriger de schenker. Toeft was fout voor dwaalt. Des schenkers
plicht, het ingieten, wèrd niet vervuld ; wel werd zijn plaats door
een ander ingenomen.
12. Eleonora van Engeland, c. 6, geeft een schoon voorbeeld
van klankverbetering. In de uitgave van 1827 1 ) luidde deze strophe:
Het Vaikhof juicht ; de Looverzaal
Hernieuwt het wellekoom;
Met dreunt van grover feestgelui
Sint Stevens Heiligdom.
Staring wijzigde den derden regel aldus :
Van grover f eestlelokgalmnen dreunt
Sint Stevens Heiligdom.
1) »In 's-Gravenhage. Bij J. Immerzeel, Junior.«
266
Het langere woord en de sterkere nadruk die nu op dreunt valt,
bootsen het zware geluid beter na dan de vroegere regel.
13. Het Schip van Bommel, c. 2, luidde in 1827:
Maar ! als een Heldenschaar in wanhoop vecht,
Om 't wettig erf, te wrevel haar ontzegd,
Dan vlei geen iedle trots den Dwingeland;
En waapne met het Zwaard des Regts zijn hand!
In het eerste vers wordt de Heldenschaar voorgesteld als op den
rand van den ondergang, wat Staring niet bedoelde. Want ook voor
triomfeerende erfverdedigers, als onze voorouders in den Tachtigjarigen
oorlog, of zijne tijdgenooten in 1813, voelde hij warme sympathie.
Daarom :
Maar ! gordt een Heldenschaar zich aan, ten pleit
Om wettig erf ... .
Om licht te bevroeden grammatische reden werd de 't uit den
tweeden regel geschrapt.
Het laatste vers (dat ook met noch, in plaats van met en, diende
aan te vangen) verbiedt het onmogelijke : het Zwaard des Rechts
toch strijdt voor, niet tégen de Heldenschaar, kan dus niet in 's Dwingelands
hand schitteren, laat staan, dat „iedle trots" in staat
zou zijn dat Zwaard in 's Dwinglands vuist te leggen ! De nieuwe
lezing is daarom . wel beter dan de oude, maar m. i. nog niet volkomen
in orde:
Dan vlei geen iedle teots den Dwingeland;
Het Zwaard des Regts blinkt vruchtloos in zijn hand!
14. Id. c. 3 begon vroeger aldus :
Hij, die zijns boezems inspraak schuldloos kent —
Die op de Onsterflijkheid zijn blikken wendt —
Die tart dat zwaard ...
Staring voelde terecht dat de tweede regel misverstaan kon worden
: als ware er sprake van roemzucht, van een ijdelheid zelfs à
la Herostratus, den bekenden brandstichter in Ephese : terwijl hij
dacht aan het leven hiernamaals. Ook het voorzetsel bevredigde
den taalkeurigen dichter niet. Daarom :
Die 't oog naar ,grooter goed dan 't leven wendt —
15. De Verjaardag vs 107 (vgl. hiervoor bl. 48). Eerst zei
Staring van Volkert :
Hem prees de vader een gestruikeld kind
Ten voorbeeld aan.
267
Een kwaadwillig lezer zou er den onzin uit kunnen halen, dat
„een gestruikeld kind" ten voorbeeld gesteld wordt aan hem ; buitendien
ware de (vader) beter veranderd in een, en een (kind) in
zijn. Maar bovenal, de zin wekt het vermoeden op dat ook Volkert
eens gestruikeld is, doch zich daarna weer ferm heeft opgericht,
en dat een zeker vader juist ter wille van deze manlijke herstelling
eener begane fout op hem als op een voorbeeld wees. Doch
Staring bedoelde juist dat Volkert nooit van het enge pad is afgeweken,
immers men leest nu t. a. p.:
Op Idem,
Al.' vlekloo< voorbeeld, wezen vaders hun
Gestruikeld kroost.
16. Id. vs. 111 luidde vroeger :
Ach ! al te vroeg ontzonk zijn jeugd haar steun
Aan 't ouderlijke graf!
Zeker ! ook Volkert zal in zijn jeugd het gemis aan ouderlijken
steun gevoeld hebben, — maar in het verband viel niet over eigen
wankelen gang te klagen, doch wel over „aanranding van valsche list".
Daarom moest de aandacht van den lezer vallen op een ander gemis:
Ach ! al te vroeg stond hij, van schots beroofd,
Aan 't ouderlijke graf!
17. Id. vs. 116-118 vroeger:
Maar de eedle Wees, door 't lot beproefd ; ontzet
Van 't blij genieten der verhoorde min;
Totdat een eigen haard zijn uitzigt w,vierd' ;
Verborg zijn smarten, en vergat ze hier.
De dichter, die het Nederlandsch „kent beide door studie en door
gebruik", kon hier geen vrede hebben met het woord ontzet. Iemand
toch kan eerst dan „ontzet" worden (bijv. van zijn ambt, terecht
of onrechtvaardig, als hij eerst eenigen tijd van het bezit genoten
heeft. Zonder een, zij het nog zoo kort, bezitten is een ontzetten
ondenkbaar. En hier was van voorafgaand bezitten of genieten geen
sprake. Is ook de beteekenis van „het blij genieten der verhoorde
min" wel volkomen duidelijk ? In ieder geval bleef de bruiloft niet
uitgesteld tot een eigen haard „z^;jn uitzigt wierd", maar tot hij een
eigen haard bezat. Derhalve is de nieuwe lezing èn juister èn fraaier:
Maar de eedle Wees, door 't lot beproefd ; vergeefs
Naar 't opgaan hakend van zin bruiloftsdag,
Zoolarig hij niet aan eigen haardstêe zat;
Verborg enz.
268
De opmerkzame lezer zal, naar ik hoop, hoe langer hoe meer de
overtuiging deelen, dat Staring de studie onder een loupe verdient
en beloont. Vooral , wanneer hij niet vergeet dat we voortdurend
slechts met verbeterde fouten te doen hadden, en dus niet vrij
waren in het kiezen zijner beste regels.
,,Roffelwerk", vond hij (vgl. zijn puntdicht Polijsten), droeg het
onmiskenbaar teeken van rassche vergankel ij kheid aan 't voorhoofd.
Maar toch mag het wel eens gezegd worden, om geen verkeerd
denkbeeld van onzen Dichter te geven, dat hij ook overtuigd was
van het gevaarlijke, later veranderingen, bedoeld als verbeteringen,
te willen aanbrengen in de uiting eener dichterlijke stemming. Ilij
voelde zeer goed, dat men er alsdan licht toe komt, een warmgesmeed
vers „bedachtzaam" te koelen en te vijlen : er angstvallig
den gloed en de puntigheid aan te ontnemen. Heel duidelijk zegt
hij, dat het * verzen-schrijven de hoofdzaak is : het baren van 't berenjong.
Is ook menig vers niet geschreven kunnen worden dan
alleen na weken of maanden van peilloos-diep wee , is niet menig
gedicht de kristallisatie, de essence van jarenlang schrijnend leed ? 1 )
En denkt men daarbij aan de martelende pogingen 2 ), het in eigen
borst innig gevoelde, het in eigen hoofd helder doordachte èn zoo
juist èn zoo krachtig — zonder overdrijving maar ook zonder matheid
— in verzen uit te storten of te personifieeren in zijne helden",
— dan . voorzeker beseft men 's Dichters recht om van „barens
weeën" te gewagen.
En wat aanbelang heeft, daarbij vergeleken, het „lekken der
Berenmoeder'' : het latere vijlen, het polijsten van eens geschreven
verzen ?
Daarom zou men Staring een onaardig compliment maken door
het voor te stellen alsof het verbeteren" zijner verzen hem in
latere dagen een levenszaak scheen : alsof zijn scheppingsgave uitgeput
ware en zijn hand slechts vaardig stond tot . . . knutselen.
1) All. Pierson zegt in zijn Intimis (2den druk 181) in 't voorbijgaan
ongeveer hetzelfde : »En wat heeft er niet moeten geschieden om het kind
Byron tot Lord Byron te maken ! Wat is er niet omgegaan in de ziel
van den dichter, eer hij die verzen schreef, die een gansch geslacht deden
trillen van aandoening en sympathie ! En nu voor ons ... (als wij die
gedichten lezen) krijgen wij die geheele distillatie van zooveel reizen en
zwerven, van zooveel genot, zooveel lijden, zooveel liefde, zooveel zonde
vóór ons in een klein glaasje.
2) Vgl. het motto voor De Génestets Gedichten!
269
De fijnvoelende Beets heeft het daarom ook bij een voorbeeld — en
een schitterend toonbeeld ! — gelaten, toen hij sprak van Starings
retoucheeren. En het was slechts een uitglippen zijner pen, toen
hij schreef dat Starings „hand niet rustte" van het hertoetsen voor
de Dood haar deed verstijven".
Als de bedoeling met dit intermezzo (te waarschuwen tegen overdrijving
bij 't waardeeren der besproken varianten) duidelijk en
remmend genoeg is uitgesproken, neem ik graag de zelf bewuste
overdrijving in het gebruikte woord knutselen" terng. Want
stilistische overwegingen, als Staring hier toegeschreven worden,
mogen van minder waarde zijn dan het dichten zelf, — toch hebben
ze ook waarde ; en dubbele voor ons, die van den taalkundigen
stilist willen leeren. Leeren in de eerste plaats de noodzakelijkheid
van zel fcritiek, in de tweede plaats het oog hebben voor kleinigheden
ook in onzen zinbouw en woordenkeus.
Zeker, hij heeft gelijk die meent, dat het verdeelen — eerste voorwaarde
van het beheerschen — der stof, het onderwerp, verreweg de
hoofdzaak is ; dat de opeenvolging der scherpgescheiden elementen
van een gedachte, van een gevoel, mede van het grootste belang
is ; dat beide voorwaarden beslissen voor een goeden stijl. Dus, dat
„een flinken stijl te schrijven" synoniem is met flink te denken."
Maar ongelijk zou hij hebben die de resultaten van Starings critischen
arbeid zou willen veronwaarden en meende dat zulke kleinigheden"
van inkleeding of voorstelling niet de minste stem in het kapittel
hebben.
Laten we Busken Huet, die in hoogster instantie over stijl mag
oordeelen, even het woord geven
Hij heeft het (Ned. Bell. I 52-54) over Dr. All. Piersons Pastorie
in den Vreemde, welk boek hij niet, in den uitnemenden zin der
uitdrukking, goed geschreven" kon noemen. „Niettegenstaande .. .
('t zelfs op menige plaats zeer welsprekend (!) is), niettegenstaande ...,
ontbreekt aan de uitdrukking die bijzondere soort van volmaaktheid
en sierlijkheid, door welke het groote publiek — al geeft het zich
geen rekenschap van cle inspanning die het bereiken dezer vaardigheid
in de kunst van schrijven onderstelt, al maakt het zich van den daartoe
vereischten arbeid nauwelijks eene voorstelling, -- niettemin wordt
aangetrokken ; wat meer is, voor welke het zich onwillekeurig buigt
als voor een teeken van meerderheid."
Als ophelderend voorbeeld bespreekt hij dezen zin : ,,Hoe meer
270
de doornen der aarde haar wondden, des te meer had Louise zich
teruggetrokken : als de bloem 1 ad zij haar kelken gesloten, toen het
zonlicht des voorspoeds verdwenen was." Afgekeurd wordt die zin,
omdat „des voorspoeds" hard klinkt ; maar vooral omdat slechts de
helft der gedachte is uitgedrukt, omdat er een lid der vergelijking
bleef ontbreken : omdat er had moeten staan : Als de bloem hare
kelken, had Louise haar hart gesloten.
Tweede voorbeeld. „Al de jaren, die tusschen dien geheimzinnigen
avond waarop zij het klooster was binnengetreden, en het
huidig oogenblik waren verloopen, verdwenen en het vervlogen
verleden verkreeg vormen en werkelijkheid." Huet : , Verloopen,
verdwenen, vervlogen, verkreeg : nog eens, ik geloof niet dat het
meerendeel der lezers in ons vaderland door zulke kleinigheden
zich van hun stuk laten brengen. Doch zoo hun genot niet onmiddellijk
is verstoord, weder missen zij iets en ik herhaal het, juist
dat wat ook den ongevormden lezer aantrekt en voor den schrijver
inneemt : de aangename vrucht van den arbeid, noodiq voor het schrijven
van een schoonen stijl."
Ik druk er op, dat het eerste voorbeeld afgekeurd werd voorha.
melijk om de onjuistheid. Huet rekent juistheid eerste voorwaarde van
schoonheid en wekt ieder schrijver derhalve op, zich te beijveren
een juisten stijl machtig te worden. Daartoe nu kan men bij
Staring te leer gaan.
Zeer interessant is het , ook den pas gekapittelde, denzelfden
All. Pierson te hoorera, in de voorrede van zijn „Herinneringen
uit Pruisens Geschiedenis", waar hij spreekt van „dat onbarmhartig
afwijzen of ook voorbijgaan van tallooze woorden , die zich aan
den geest voordoen, maar waaronder geen, dat het rechte is ; van
dat tasten, zoeken, schiften, scheiden ; van dat onder neusoptrekken
beurtelings aanvatten en weder loslaten van een woord, omdat het
nog altijd niet juist, niet eigenlijk, niet uitgelezen , niet teekenachtig,
niet goed genoeg is ; — die kieskeurigheid, die het lijden
en de weelde is van den stylist."
Is het noodig, er nog op te wijzen, dat men in geen geval mag beginnen
eigen werk te „versmeden" vóór men zich weer ten volle heeft ingewerkt
in den gedachtenkrinq en in de gemoedsstemming van het oogenblik
der ontvangenis en der geboorte van het vers of van het opstel ?
Zet daarom ook eerst ieder fragment dat hier besproken wordt
weer in het rechte verband
271
18. De hoofdige Boer vs. 15 luidde vroeger:
De voord .. . .
Gaf Almens gansche tempelschaar,
Doch Almens meisjes 't ergst bezwaar.
Is de zinssamentrekking geheel in orde ? Gaat het daarbij aan,
,Almens [blijkens het vervolg juist kerksche] meisjes te stellen tegenover
de trouwe tempelschaar ? (Doch Almens meisjes). En waarom
hier een herhaling van den dorpsnaam ? Staring herhaalt anders,
terecht, nooit zonder een bepaald doel. De nieuwe lezing is dus
juister :
De voord ...
Was Almens gansche tempelschaar —
Vooral de Meisjes ! tot bezwaar
19. Id. vs. 17-22 in 1820:
De schoonen, warm van 't lange pad,
Beving de kou in 't modderbad;
En de ijver om ter kerk te gaan
Bragt buikpijn en 1 ) geen stichting aan.
Hoe vaak zelfs was 't, bij zwaarder leed,
De weg ten preekstoel die 't hem d.èed !
Hoe vaak was 't : »geld, dat komt u toe!
Maar trouwen ? 'k ben de voord te moe !e
Het traditioneele „schoonera" — hier nog wel voor boerenmeiden
en boerinnetjes — is vervangen door „menig aardig kind." De
waarschijnlijkheid van kouvatten is verhoogd, nu de kerkgangsters
zich sedert 1820 „in 't zweet loopera", zooals de buitenlui zeer natuurlijk
zeggen. Maar de voornaamste verandering is het schrappen
van de laatste vier regels. Staring moge goedlachsch geweest zijn,
van Oud-Hollandsche Kluchtspel-boert hield de dichter der „Jamben
tegen het - Equivoque" niet. [Met deze vier regels vervielen ook:
Jan bood (toen de brug er eenmaal was) zijn hand, in steê van geld;
Geen trouwmaal werd er uitgesteld
Geen moeder die aan boete dacht,
Als de ooijevaar zijn pakje bracht.
Evenzoo werd geschrapt de toelichting : „Het moeder worden
buiten (het) huwelijk werd, naar de oude Geldersche wet, met geldboete
gestraft."]
Nu staat er :
Kalmink nog sergie liep gevaar;
En schoenloos werd geen wandelaar,
1) Of: maar?
272
Deze regels sluiten zich aan bij de ,,schade aan dure feestkleedij"
(vs. 17) en duiden op een bezwaar dat ons natuurlijker voorkomt
dan Jans weigering uit vrees voor een modderbad.
20. Id. vs. 23 vv. luidden vroeger:
Kortom, die voord was elks verdriet
in Almens needrig dorpsgebied;
Van toen de Meid, per bezemstok
Het rookgat uit daar overtrok,
Tot, sedert eeuws en dags verloop,
Geen heks meer uit den schoorsteen kroop..
De tijdsbepaling in den voorlaatsten regel kan zeker verkeerd
opgevat worden : als zou er meer dan honderd jaar verloopen zijn
nadat de laatste heks door de lucht reed. Staring bedoelde ... wat
hij nu zegt :
Tot, na verloop van eeuw en dag,
De Tooverkunst begraven lag,
Deze laatste regel is tegelijk een waardig plaatsvervanger van
den slotregel boven, die niet veel meer dan een herhaling inhield.
Meteen kon nu het ongewone (of onjuiste 1 ) woord rookqat vervangen
worden door „schoorsteen" : zie uw Staring vs. 26.
21. Id. vs. 39 vroeger:
»Maar 't wil niet meer, en blijft het dus,
Zoo maakt snij vrij emeritus !s
Maar dit is een bedreiging die kwalijk in den herderlijken mond
past en die, als alle dreigementen, onwillekeurig tot tegenstand moet
prikkelen. Daarbij komt nog, dat de man er hoogstens mee zegt
dat hij persoonlijk den toestand onhoudbaar vindt, niet dat deze
onhoudbaar is. Zie, hoe Staring dit verhelpt:
»Maar 't wil niet meer, en blijft het dus,
Zoo heet ik ras emeritus !s
Merk op, hoe dit woord des ' Dominees vrienden, die nog lang
onder zijn gehoor hopen te zitten, oproept tot handelen.
22. Id. vs • 52:
»Ligt vindt gij, eer het werk verjaart,
Uw voorschot dubbel ingespaard.«
1) Onjuist is het, indien rookgat -- in tegenstelling met het vergelijkenderwijs
moderne schoorsteen — de eigenaardige naam mag wezen voor een
opening in het dak, zooals wij ons die in de primitieve hutten der Batavieren
voorstellen.
273
Was het voorschieten ( : om later dezelfde waarde in geld of arbeid
terug te ontvangen) of uitschieten ( : met het oog op winst in de
toekomst) , wat de boeren moesten doen ? Vgl. uwe Volksuitgave!
23. Id. vs, 94 :
Scholte Stuggink .... .
Zijn makkers uit den gulden tijd,
Die springend de eerste schoenen slat.
Een zeer aardige omschrijving van de jeugd, vooral in den mond
van een zuinigen boer. Een noemenswaarde aanmerking zie ik niet;
de nieuwe regel is vrijwel kleurloos-opnoemerig. Daarom verkies
ik de oude lezing boven de nieuwe :
Den gulden tijd,
Dien vlieger, tol en bal verblijdt,
24 De Schat vs. 8-10 vroeger:
Een Kei!
Zoo ligt er aan de Drentsche hei
Geen tweede !
Zie , hoeveel kolossaler, hoeveel hooger de steen wordt door deze
voorstelling :
Zoo rees er uit de Drentsche hei
Geen tweede !
25. Emma van Oud-Haarlem geeft een voorbeeld van latere
uitbreiding. Vs. 40-49 1) leidden in 1827:
.... Mijmrend gaan
Daarbinnen, hand in hand, de jeugdige Echtgenooten
Naar 't kribje, dat hun eerstling houdt besloten,
Om (vruchteloos !) weer raad te slaan.
Daar stoort hen een trompet ... .
Komt het aandoenlijk tafereeltje van de bedrukte echtgenooten
bij de wieg (neen, bij het kribje van hun ruim tweejarigen 1) zoon)
voldoende uit ? Was het hier niet juist de plaats om onze reeds
opgewekte sympathie sterk en snel te doen wassen P Staring antwoordt
met deze omwerking:
.... Treurig gaan
Daarbinnen. hand in hand, de jeugdige Echtgenooten;
En rondom grimmen hen de bressen dreigend aan.
1) Zie bij het tellen der (107) verzen weer naar de rijmwoorden!
2) Vgl. vs. 15 in verband met vs. t9!
Noord en Zuid, 268te Jaargang. 18
274
„Helaas ! de schaar ligt moedloos afgestreden,
Die 't veege slot bescherm' ! die 't saamgedragen puin
Ten wapen keere en slingre op 's Vijands kruin !"
Zoo zuchtte 1 ) Koenraad, en hij volgt met loome schreden
Zijne Emma, waar de krib van hunnen Eerstling staat.
Weemoedig zien ze op hem bij wêer gepleegden raad;
Daar stoort hen een trompet ... .
Deze nieuwe regels bevatten ongetwijfeld veel schoons, zijn een
fraaie uitbreiding en motiveering van het vroeger slechts ter loops
uitgedrukte „vruchtelooze" van het raadplegen 2 ). Maar, liever nog --
stond het wenschen aan ons — waren wij tegenwoordiq geweest bij
de weemoedige samenspreking der ouders, gebogen over hun eersten
zoon, -- waarbij tóch wel de veege toestand even scherp had geteekend
kunnen worden.
26. Id. vs 60 in 1827:
,en de Man, voor wiens beknopte maat
Mijn draagkorf ruimte biedt, wordt door geen tod vergeten.
Nog al kras uitgedrukt : beroemdheid door alle eeuwen ! En waarvoor
? Niet voor een heldendaad, niet wegens genie of ook maar
talenten, alleen tengevolge van een merkwaardige gebeurtenis
waarbij de held", zeer passief, gedragen wordt. Wat meer bescheidenheid
was niet ongepast ; -- merk ook op, hoe juist de verleden
tijd „had" in de nieuwe lezing gebruikt wordt : Emma denkt zich
in den toekomstiger tijd en zóó past de opmerking beter in haar
mond. Er staat nu nl.
»en de Man, voor wiens beknopte maat
Mijn draagkorf ruimte had, blijft lang nog onvergeten.
27. Nog één voorbeeld uit dit gedicht. Vs. 86 en 87 luidden
vroeger:
Haar Koenraad is gered !! —
Hij klemt haar aan zijn borst ..
Hoe ondeugend plastisch is niet de volgende verbetering:
Zij bukt zich tot zijn kus!
1) Deze verleden tijd staat hier wel wat eenzaam. — Naar aanleiding
der gecursiveerde woorden trachte de lezer een waardeering te leveren
van dit fragment !
2)»Bij weergepleegden raad" klinkt Duitsch. Dat Staring, die in Duitschland
gestudeerd heeft, die veel Duitsch las, die dikwijls naar Duitsche
bronnen werkte, zich angstvallig »van Duitsche smetten vrij" heeft gehouden,
zal niemand beweren. Onze Redacteur heeft in N. en Z. XV no. I
bi. 34.55 vele germanismen aangewezen in den Jaromir-cyclus. Doch
dit geheele verhaal, vermoedt de heer De Beer, is naar een Duitsche bron
bewerkt.
275
28. Sint Nikolaas, c. 8 luidde in 1827:
En hier komt, voor dien zieken bloed
Daar ginder in den hoek,
Een peperhuis met vijgen aan,
En ook een prentenboek.
Staring veranderde één woordje en dadelijk wordt de voorstelling
veel levendiger, het prenteboek krijgt 100 0 10 meer waarde:
En hier komt . . .
Een peperhuis met vijgen aan,
En — kijk ! — een prentenboek.
29 Id. strophe 14 Hier stonden oorspronkelijk twee coupletten:
Den venstergrendel trok hij los,
Met d'eersten, flaauwen ruk,
En vond aan 't glasraam, op den tast,
Een bovenruit te stuk:
Knap had hij daar een beurs doorheen,
Waarin hij goudgeld deed,
En hield, verkleumd naar huis gekeerd,
Zijn uitgaan wèl besteed.
In uwe volksuitgave kunt ge zien, wat er van overbleef. En nu
Staring veranderde zien we 't ook : de rest kon, ja moest geschrapt
worden. Want al staat er „Sint Nikolaas" boven 't gedicht, Huibert
vraagt onze meeste aandacht. Daarom mocht de Bisschop ---
heerlijker gedachtenis ! -- hier niet te nauwkeurig, in zijn daden ,
geteekend worden : geen „flaauwe ruk'', geen „tasten naar een gebroken
ruit", geen knap gedaan", geen „verkleumdheid", geen
zelfvoldaanheid !
Heel wat varianten in de Verhalen gaan we stilzwijgend voorbij,
om over te gaan naar het „Mengeldicht". Ook hier kunnen we
niet meer dan een keus uit de vele wijzigingen geven,
30. Aan de stad Parijs, vs. 4.
Waart Gij het niet ...
Die stout voor aan in 't heer des » Vremdlingss streedt ; —
Primo maakt deze regel een verwijzing noodzakelijk naar Mad.
de Stael, die Napoleon Vreemdeling schold ; maar vooral : de toon
is en voor Parijs en voor Napoleon waardeerend ! En dat bedoelde
Staring allerminst. Zie, hoe hij later veel juister zijn gedachten
weergeeft :
Die voor den Korzikaan in 't bloedperk streedt.
31. De Grondlegging van Ruslands Zeemagt. In een noot geeft
Beets de drie vroegere strophen. Blijkbaar ging het hem aan 't hart
18*
276
deze drie forsche, manlijke coupletten te doen ineenkrimpen tot vier
regels, en dan nog zooveel kalmer regels. Me dunkt, Beets had uit
zich zelf niet geschrapt. En wij — als het ons eens een enkelen
keer gelukt was dergelijke inhoud- en klankrijke regels te schrjven
— zouden wij, in ons feestdagsgevoel, wel een enkele minuut
getwijfeld hebben, óf er soms ook ingetoomd diende te worden ? 1 )
En toch, Starings zelfverloochening doet zien, dat schrappen wenschelijk
was. Waarom ? Omdat men in een lofzang op den Dag wel
mag herinneren aan den schaduwen van den Nacht, maar niet deze
in al haar zwartheid teekenen. Staring voelde blijkbaar dat hij den
achtergrond, die toch altijd 'achtergrond moet blijven, te zwaar,
overheerschend donker had aangelegd.
0 p g a v e n.
1. De Grondlegging van Ruslands Zeemagt, c 3 vroeger:
Hem Leeraar, Priester, Regter, Held!
Hem groet ik ! In triomf getogen
Aanschouwt Alexis' Telg geene oogen
Waaruit een traan van smarte welt!
Bewijs, dat de nieuwe lezing toont, dat de oude regels 3 en 4
te weinig zeggen ; dat niet de ontkenning bedoeld werd 2 ), maar
wèl de bevestiging van het tegengestelde : geen smart, maar vreugde
en dubbele vreugd!
2. Id. c. 4. :
Daar zweeft het neer, op 't huivrend nat,
Het scheepje ; 't werkstuk van zijn handen!
De stamheer is 't — (vraagt allen stranden,
Of één geslacht een eedler had!)
Bewijs, dar de nieuwe lezing eenvoudiger, en duidelijker, en
nauwkeuriger is. Vgl. de aant.: „ ... (Peter) wilde de schepping
zijner zeemagt — feestelijk . vieren. Wedstrijdend ) met onzen
1) Een van de »nooit uitgegeven gedichtencc van Staring, door Lulofs
vermeld, luidt:
Aan mijne Lezers.
Al werd mijn luttel Dichts een Eerkroon waard gekeurd,
Ik heb ook dank verdiend, dat ik u 't lezen spaarde
Van stapels Rijmen, zonder waarde,
Die 'k — zelf mijn Regter — heb verscheurd.
2) Die vermoedelijk toegeschreven moet worden aan een nawerking van
den, derhalve te diepen, indruk der drie eerste strophen.
3 ) Een ongemeen w,w., niet precies hetzelfde als wedijverend ; hier
zeer juist gebruikt.
277
Alkmaarder, Arriën Meetje, had hij, jaren geleden, eene Jol getimmerd;
deze werd, tot het bedoelde einde, van Moskow, in statelijken optogt,
naar Kroonstad overgebragt. Hij noemde dit vaartuig, met
alle regt , „den kleinen Grootvader van vele groote Kleinkinderen".
De Jol stond op het dek van een Galjoot. — Ten bestemden dage
werd zij over boord gezet , om zegepralend, tusschen 27 oorlogschepen
door, naar de Keizerlijke Hoofdstad op te varen. De Groote
Vlag van het Rijk steeg omhoog , aan den kleinen mast, en zij
ontving eene groete uit 3000 stukken geschut. Door twee sloepen
werd de Jol voortgetrokken. Peter hield het roer". Enz.
3. Id. c. 5 reg. 2 luidde vroeger:
Wier kielen ginds den afgrond peilen.
Vgl. de verbeterde nieuwe lezing.
4. Uit bovenaangehaalde Toelichting blijkt , dat het „Bootje"
vroeger ten onrechte het „scheepje" werd genoemd (c. 6 , 8 en 10).
Komt nu de tegenstelling van „Kleinen Stamheer en groote Kleinkinderen'
niet beter uit?
5. Id. c. 10 luidde eerst (minder juist klanknabootsend en overdreven,
niet waar P) :
De machtsteen der kartouwen bromt;
De rook verhult het vlaggewemel;
Als donder schokt uw kreet den hemel,
Gij Keizerstad ! -- Het Scheepje komt!
6. Id. c. 14 reg. 3 (onnauwkeurig) :
Hun kracht stuift, op arduin gebroken,
Als ij die damp weer achterwaarts.
7. Id. 't Slotcouplet (minder duidelijk , wat toen verholpen moest
worden door een noot!):
Hij zwijmt! maar klemt eens V rienden hand!
Maar ligt aan 't h a r t eens V r i e n d s gezegen!
»Wie is 't ?" — Mijn antwoord juicht u tegen:
Het zijne is ook ons vaderland ! 1)
8. „De Israelitische Looverhut" heette eerst „De Joodsche Looverhut".
9. In de plaats van het tegenwoordige slotcouplet van „Een
Geldersch lied" stond er eerst deze, militante , strophe:
Ik ben uit Geldersch bloed !
Geen vleitoon klinkt mij zoet;
Mijn taal is ongekuischt ;
Doch randt haar spotzucht aan.,
Zoo klemt zij ... als mijn vuist!
1) „Het was de - admiraal Cornelis Cruys".
278
10. Onder den titel van De Ooyevaars en Op het gezigt van
trekkende Kraanvogels staat nu : „(De trant van Cats gevolgd)",
vroeger : „(Cats nagevolgd)". — Wat is beter?
11. De Ooyevaars vs. 11 v.v.:
Men doet de weet, aan alle kant;
Men spreidt de mare, in 't verste land:
Men noodt den Vreemdling, vrouw of man,
Die, wat er schort, beregten kan.
De gecursiveerde regels zeggen iets anders dan de nieuwste reg.
13 en 14. Welke lezing dunkt u, te oordeelen naar het verband
met vs. 12, — de bedoeling het nauwkeurigst weer te geven?
12. De druk van 1820 had tusschen reg. 16 en 17, en tusschen
reg. 40 en 41 van dit gedicht spatie. Terecht of ten onrechte?
13. De omschrijving van den mol in raadseltjes-vorm, echt à la
Cats , luidde vroeger , vs. 19 v.v.
Een dier, dat onder de aarde woont
Een dier, dat oor noch oog vertoont,
Dat groeide tot een legermagt;
Dat viel mij aan met alle kracht.
Waarom zou Staring de eerste verzen omgewerkt , en er twee
regels bijgevoegd hebben ?
14. Van de „Bede aan Mavors" begon het negende couplet
vroeger: Ja, 'k zie reeds, hoe de Tijd meer wondren baart!
Wat verkiest ge , de oude of de nieuwe lezing , en waarom?
15. In het gedicht „Op het gezicht van trekkende Kraanvogels"
is veel veranderd. Ziehier de varianten.
Vs. 7 en 8:
De troep ontging mijn oog wdldra
Maar liet me een diep gepeinzen na.
De nieuwe lezing is beter , niet waar ? Let op •het verband.
Vs. 21 — slot:
Mijn ziel, raap wijsheid uit dit werk:
Houd uitgespreid uw rappe vlerk.
Hoe ook de slaafsche waereld woel',
Blijf staag gedachtig aan uw doel!
Blijf staag gedacht^,q aan de kust
Die aller zorgen woeling sust.
Het zwerk, waarin u stilte beidt,
Dat is de hoop der eeuwigheid.
Zij heffe u boven 't aardsch gedrang;
Zij stemme u vaak tot blij gezang.
Al rekt de baan, wordt nimmer moe:
Bij d'eindpaal lacht een krans ie toe.
279
16. Van „De Veenrook" (toen „Haarrook ' 1 ) genoemd luidde
de slotregel van e. 4:
Waagt dit geslacht te vloeken op den regen.
Stel in 't licht , dat de nieuwe lezing een verbetering is.
17. Zeer schoon is de verandering in het slotcouplet van De
Winter. Let op het verband en vgl. no. 31 hiervoor. Vroeger;
Wie dan den Winter lastrem meugt,
Kraait g ij ons, na en voor,
Van Lentebloheid, Zomervreugd,
En Herfstvermaak aan 't oor?
Den Grasaard zij, als eerbetoon
Een krans van palm bij ons geboón ; enz.
18. Ten slotte : in de uitnemend plastische beschrijving van den
Herfst 2) — die in waarde gelijk staat met een marmerbeeld —
is een fijne verbetering aangebracht : die de rust van het beeld
bewaard doet blijven. Vroeger luidde str. 8:
Zijn blik staart op de vlakte neder,
Waarover 't veldhoen trekt:
Reeds grijpt zin hand de pijlen weder;
Daar hem de jagtlust wekt.
Vgl. uwe volksuitgave.
SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
'[ -.^_G. , d( ^.. %, ^ • ^;
%L alarm sw a-
^^ ^ ^`G -mei . °-`z Z- f,
1) Haar = heiachtige streek. Niet hetzelfde als Haar-strang (in Duitschland),
dat zich laat vergelijken met Haardt en Harz . = woud.
2) C. 7 en 8 van »Aan den Heer Mr. A. H. Spandaws. (De man heette
echter Hajo Albert.)
280
TIJDSCHRIFTEN.
De Gids, April Gelijk vele andere Tijdschriften wijdt ook De
Gids een artikel aan Nicolaas Beets. De goede en groote dichter --
immers groot voor ons volk door de vele uitnemende verzen en
prozastukken, die hij ons heeft geschonken —, wiens verscheiden
het hart der besten met weemoed vervulde, wordt ook door Mr.
J. N. v a n H a 11 op waardeerende wijze herdacht. De Camera
neemt de eereplaats in : „Het boek ... met de allervermakeljkste
tooneeltjes van Hollandsch burgerleven, met onweerstaanbaren luim
verteld en zoo echt als nog niemand het voor hem deed. Telkens
opnieuw schenkt het ons het genot van het lenig, helder en krachtig
proza dat Beets schreef toen geen ander nog zoo schrijven dorst
en dat hij is blijven schrijven zijn leven lang, hoog houdend de
frissche, zuivere Hollandsche taal die hij zoo lief had en niet ophield
te verdedigen tegen wie haar te na mocht komen."
Beets gedichten, — er zijn er onder, oordeelt schr. terecht, er
zijn vooral in zijn gedichten brokstukken van groote schoonheid,
van frisschen eenvoud en diep gevoel. Als de dichter van het
Hollandsche gezin heeft Beets verzen geschreven, die niet vergeten
zullen worden." Minder billijk schijnt over het geheel de volgende
uitlating : „Maar waarom moest Beets zooveel verzen schrijven ?
Men raakt er in verdwaald en ziet verlangend uit naar den man
van smaak die er ons den weg in wijze, ons waarschuwend wat
wij zonder scha kunnen overslaan en welk minder bekend gedicht,
welke treffende versregels onze bijzondere aandacht verdienen."
Maar juist en treffend is het volgende : De voorwaarde, die hij
in zijn verhandeling „Het Populaire" aan den populairen schrijver
stelde, heeft hij alle vervuld. „Het instrument van den populairen
toon is het volledig, is het welbesnaard menschelijk hart. Nicolaas
Beets heeft niet opgehouden dat instrument als een meester te
bespelen .. . .. Een volk dat aan het bezit van een eigen karakter
hecht en dat karakter ook in zijn letterkunde bewaard wil zien,
houdt zulk een man en zijn werk in hooge eere."
Thee trouwe Vrienden heet het artikel van S. A. N a b e r, die
naar aanleiding van Potgieter's brieven, de verhouding tusschen
dezen kunstenaar en zijn Vriend Huet bespreekt Wij erkennen
gaarne dat het stuk belangrijk is — veel belangrijker en onpartijdiger
dan b v. het leelij k geschrijf van den heer Chantepie de la
281
Saussaye — maar kunnen, na al hetgeen reeds over dit onderwerp
gezegd is, niet de doorwrochte studie in haar geheel nagaan. Waar
zou het begin, waar het einde zijn ? De brieven bevatten toespelingen
op personen . en zaken van dien tijd daarover wordt door
dezen bevoegden schrijver nogmaals het een en ander in het midden
gebracht. Wij halen alleen het volgende aan : „Zij die Potgieter
of Huet en hunne tijdgenooten persoonlijk gekend hebben, stellen
het op prijs door de uitgave dezer brieven de verhouding van beide
vrienden thans nauwkeurig te kunnen ontleden. Ook mag men
aannemen dat, in het algemeen de oudere beminnaars der Nederlandsche
letterkunde, die hunne geschriften bij de eerste verschij -
ning hebben leeren kennen, nog wel iets naders wenschen te hooren
van de verhouding tusschen zulke merkwaardige mannen Ma-ar
hun aantal is reeds nu sterk verminderd en binnen enkele jaren
beschouwt een jonger geslacht al die levensbijzonderheden als vrij
wel onbeteekenend en ten hoogste een korte vermelding waardig in
eene niet al te beknopte geschiedenis der vaderlandsche letterkunde.
Bij den herdruk hunner geschriften zijn Potgieter zoowel als Huet
met oordeel te werk gegaan en hebben een aanmerkelijk deel van
hunnen jongelings-arbeid der vergetelheid prijs gegeven. Men mag
aannemen dat deze omvangrijke dubbele letterkundige nalatenschap
ook nog verder zal geschift worden, al kunnen wij niet gissen,
welke gedeelten de vereischte frischheid en aantrekkelijkheid zullen
bewaren voor hen, die later gericht moeten houden. Maar dit
mogen wij toch verwachten, dat zeer veel van het beste, dat de
twee vrienden gedacht en gearbeid hebben, in de geheugenis zal
blijven en zij zullen medetellen onder de enkele hoofdfiguren der
Nederlandsche stylisten omstreeks het midden der vorige eeuw."
Voorts vermelden wij nog dat er te genieten valt van een Driemaandelijksch
overzicht derNederlandsche letteren" door C. en M.
Scharten-Antink. Wat zou Potgieter (zin naam hangt ons nog in
't geheugen) wel gezegd hebben van zulk een Gids-bijdrage ? Van
zoo bevoegde kunstrechters ? Van zooveel „gepast'' gevoel van
eigenwaarde ? Laat ons liever zwijgen dan hierop een antwoord
geven. Er is een spreekwoord dat zekere voortreffelijkheid toekent
aan wat men ver haalt — maar al komt deze bijdrage heel uit Parijs,
zij bewijst dat ook een spreekwoord wel eens geheel bezijden de
waarheid kan zijn.
Nederland. April. De Kroniek behandelt een drietal pas ver282
schenen boeken. Van J. Everts' Sanzenlevinq lezen wij : „De heer
Everts heeft zeer goede eigenschappen als verteller. Hij teekent
met vaste consequente trekken gemoedstoestanden , zonder overdreven
uiterlijke detailschildering ... Maar van de sympathie voor
zijn personen opgewekt, maakt schr. geen gebruik ... Er is inderdaad
averechts opvatten van den roman en misbruik maken van
's lezers goeden wil ; en er zijn kleinigheden, die een onduidelijkbeid
van atmosfeer geven, die bij een modern werkelijkheidsverhaal
niet past ; zij verminderen zelfs de waarschijnlijkheid van de
heel mooie bladzijden, waarin het sentiment der huisvrouw geschilderd
wordt.
J. d e Meester. Allerlei Mensehen.
,,Van de twee-en-twintig schetsen, in den bundel vereenigd, zijn
eenige aardig genoeg ; men zou ze langer, meer uitgewerkt wenschen.
Het is alsof de schrijver, met hooghartige generositeit, tot
anderen zei : Kijk, daar is een gegeven ; ik zal je laten zien hoe
men dat aanlegt en wat er van te maken is ... daar heb je het
begin, maak jij het nu maar af". De lezer had liever dat de heer
De Meester het zelf afmaakte ... verschillende schetsen zijn in den
beginne uitvoerig geteekend en dan plotseling geëindigd."
w. v a n. A m s t e r d a m, Kleuriq en donker. „Indertijd scheen
ons diens bundel Marionetten bijzonder geslaagd ; Kleuriq en Donker
is geen teleurstelling. Dezelfde uitmuntende observatie, dezelfde
bescheiden humor en vooral dezelfde opgeruimde goedhartigheid
doen weer even aangenaam aan. De schrijver ziet goed en hoort
goed, geen curieus aanwendsel van arme, onbeschaafde menschen
ontgaat hem ; de taal, de gedachten, de grieven., de kleine beschaamdheden
en slimheden en brutaliteiten van cleyne luyden geeft hij weer,
maar ook en vooral hun hartelijkheid en berusting en ambitie en
gevoel van betamelijkheid ... Onder de kleine schetsen van Dickens
en Beets vindt men er heel wat, die niet beter zijn dan deze."
De XXe eeuw. De April-aflevering wordt geopend door een
In Memoriam, waarin L. van Deyssel de nagedachtenis van Beets
huldigt. Merkwaardig zijn die woorden uit dezen mond : „In den
persoon van Nicolaas Beets is aan de Nederlandsche letterkunde
een figuur ontvallen, in tweeërlei opzicht gedenkwaardig.
In de eerste plaats was Beets de vertegenwoordiger van een der
bloei-tijdperken der Nederlandsche Literatuur in de negentiende
eeuw : het tijdperk beginnende omstreeks 1840.
283
Het talent van Beets zelf heeft slechts ééne, kortdurige, hooge
opleving gekend : zijn jongen tijd, toen de Camera Obscura ontstond
en de eerste gedichten, met hun muzikale hoedanigheden, door hem
werden geschreven. Maar gedurende dien kortstondigen en zoo
lang geleden opbloei, heeft Beets ons bladzijden geschonken, omtrent
welke het te betwijfelen is of hun deugdelijkheid in de daarna
verloopen halve eeuw werd overtroffen en die dus tot het beste
behooren, zoo niet zelf het allerbeste zijn, door de Nederlandsche
Letterkunde tusschen 1835 en 1880 voortgebracht.
In de tweede plaats werd in de persoonlijkheid van Beets zelf
eerre vereeniging van den letterkundige en van het maatschappij-lid
gevonden, die tot een eerbiedwaardige en harmonische levensopvatting
behoort, die aan den letterkundige een zekere maatschap
pelijke waardigheid en aan het maatschappelijk leven eenigermate
de letterkunde tot bestanddeel gaf ; een opvatting die door geheel
den aard van het tijdperk, waarin Beets leefde, werd gesteund, en
die ook daarom gehandhaafd kon blijven ; een opvatting die wij,
mannen van '80, niet geheel deelen, maar die haar goede eigenschappen
heeft.
Om deze twee redenen, om de ontzach-wekkende hoogte, waartoe
zijn geestes-leven eenmaal wist te stijgen, en om de waardige
standvastigheid, waarmede hij de letterkunde in de maatschappij
vertegenwoordigde, brengen wij onzen dank, de hulde onzer bewondering
en een weemoedigen afscheidsgroet bij het graf van
Nicolaas Beets.
IS DAT NU CRITIEK?
In sommige afleveringen van „Noord en Zuid" wordt een overzicht
gegeven van den inhoud van eenige tijdschriften, o. a. van
mijne bijdragen in „De Studeerende Onderwijzer", en daarbij maakt
de Redactie dan op- en aanmerkingen. Somtijds zijn die aanmerkingen
juist en dan ben ik er dankbaar voor ; maar in den regel
zijn het kleinigheden of blijkt er uit dat de Red. niet op de hoogte
is van het door mij behandelde stuk en dat zij niet weet wat ik
mij bij de behandeling ten doel stel In dit opzicht is het overzicht
in de April-aflevering al bijzonder curieus, of hoe denken de lezers
van „Noord en Zuid" anders over het volgende:
1. Een onderwijzer vraagt mij in „De Studeerende Onderwijzer"
de beteekenis op te geven van een veertigtal woorden uit : De
284
familie Kegge. Nu spreekt het toch vanzelf dat ik niet over elk
woord een halve bladzijde kan gaan schrijven, wat trouwens ook
niet noodig is om de uitdrukking te verstaan. Ik geef daarom de
beteekenis van al die woorden slechts kort aan. Zoo schreef ik
bij hysterisch (hysterische dwarsfluit) eenvoudig : schril. De vrager
weet dan wel dat het een schril, schel klinkende dwarsfluit is.
De Redactie van N. en Z. teekent daarbij nu aan : „dat is een
nieuwe ontdekking." Het is echter geen ontdekking van mij, zie
o. a. het woordenboek van Kuipers. Of wist de Red. niet dat er
sprake was van een dwarsfluit en dacht zij aan een hysterische
vrouw ? Maar dan had zij dat moeten nazien alvorens een vernietigend
vonnis over mijne verklaring uit te spreken.
2. De Red. maakt er mij een verwijt van dat Starinq zegt (in : Bij
het graf van R. Feith) : de citer spande. Eerst nazien, waarde Red. !
3. De Red. maakt er mij een verwijt van dat Potgieter (in:
Het Rijks-Museum) spreekt van : Een begaafd ongeloovige. Eerst
nazien, waarde Red. !
4. De Red. maakt er mij een verwijt van dat sommige onderwijzers
niet weten dat omberen een soort van kaartspel is. Zij
vraagt tenminste : „Zou een studeerend onderwijzer dat niet weten ?"
en kan hij dat niet uit den zin opmaken ?" Dit laatste had de
Red. moeten nazien ; dan had zij ook hier haar vernietigend vonnis
in de pen kunnen houden, want het is niet uit den zin op te
maken, het zou evengoed een ander gezelschapsspel kunnen zijn;
en wat haar eerste vraag betreft : Nu vraag ik op mijn beurt:
Zou de Red. niet weten dat er honderden huisgezinnen zijn, waar
nooit speelkaarten in huis komen, omdat die als „'s duivels prentenboek
beschouwd worden ? Als dus een onderwijzer van 19 of
20 jaar tot zulk een gezin behoort, dan is het best mogelijk dat
hij nooit van omberen, whisten, bostonnen enz. gehoord heeft. Ik
kan echter geen beschrijving van al die spelen gaan geven.
5. Bij Hymnen en Oden schreef ik : Hymnen zijn verheven lyrische
gedichten ter verheerlijking van God of het goddelijke ; Oden
daarentegen bezingen den lof van een wereldlijk verheven persoon
of zijne daden. Dat verschil wordt echter niet altijd in het oog gehouden.
De Red. teekent daarbij nu aan : Dat Oden alleen aan personen
gewijd worden, moet beslist worden tegengesproken.
6. Bij etiketten schreef ik : de door voorschriften of overlevering
285
geregelde vormen in de samenleving, vooral in de hoogere standen;
denk aan hdfetiketten.
De Red. zegt nu dat zij tegen deze verklaring moet waarschuwen;
zij geeft dan de etymologie van dat woord, en — de zelfde verklarinq
als ik ! ! Is dit maar een Aprilgrap van U, waarde Red. ?
7. Als Potgieter in het Rijks-Museum klaagt dat men de schilderstukken
maar ergens neerhing, dan wijs ik er op dat er tegenwoordig
in dezen toch wel eenige verbetering is gekomen, getuige de moeite
om de Nachtwacht van Rembrandt een geschikte plaats te geven.
Volgens de Red. van N. en Z. had ik dat echter niet mogen
doen ! ! Is dit nu muggenzifterij of niet ; zoo kan men wel een
paar bladzijden met op- en aanmerkingen vullen.
Goes. A. G. VAN DIJK.
NASCHRIFT.
Ik heb geen plaatsruimte voor bovenstaande verdediging (?) willen
weigeren, eensdeels omdat het hier de beoordeeling van een tijdschrift
gold, anderdeels omdat ik gaarne van deze gelegenheid gebruik
maak, om te waarschuwen tegen eene hoogst verderfelijke
wijze van training voor examens, die bij enkele onderwijzers"
voor „studeeren" gehouden wordt en die door artikelen als de door
mij gegispte sterk wordt bevorderd.
In de eerste jaargangen van ons tijdschrift zijn honderde bij
honderde vragen beantwoord, maar deze beantwoording geschiedde
zóo, dat de lezers er alle iets aan hadden, de door ons veroordeelde
beantwoordingen voldoen den vrager voor het oogenblik, maar helpen
de lezers en den vrager zelven op den dwaalweg.
Bij onze beantwoordingen vielen we niet in herhalingen, maar
verwezen bij latere gelijke vragen naar de vroeger gegeven antwoorden
en in vele gevallen zeiden we alleen : Zie Van D a 1 e.
We moeten aannemen, dat een onderwijzer, die voor de Hoofdacte
werkt" -- zooals de dwaze term luidt, — in het bezit is zoo
niet van Van Dale, dan toch van een ander verklarend woordenboek,
zoodat hij niet de alleronnoozelste vragen behoeft te doen.
En waar de Camera Obscura tot schoolboek en examenboek is bevorderd,
diende ook „Na vij ftiq jaar" in het bezit van den „studeerenden
onderwijzer" te zijn, er is sprake van „studeeren", van
, werken" en daartoe zijn boeken noodig, die, desnoods „voor oud",
goedkoop genoeg te krijgen zijn. Dan kan de candidaat zich veelal
286
zelf helpen en brengt hij geen redacteur in gevaar, eene voor den
candidaat tijdelijk helpende toelichting tot een verkeerde inlichting
te doen strekken.
De bovenstaande punten volgende teeken ik dus aan:
1. „De vrager' weet nu wel, dat op de bedoelde plaats het woord
hysterisch = schril, maar 1 ' weet hij niet, hoe dat mogelijk is, hoe
dat komt m. a. w. hij begrijpt de vergelijkende uitdrukking niet;
2° de mededeeling brengt er vele lezers toe, en wellicht den vrager
ook, te gelooven, dat hysterisch, inderdaad in goed Hollandsch overgezet,
schril beteekent. 1 )
2. Dat S t a r i n g spreekt van den citer te spannen doet er niet
toe, hier is sprake van toelichting aan onderwijzers, die alleronnoozelste
vragen inzenden, en dan moest hier ter wille der lezers
staan, dat S t a r i n g dat zei, maar dat men anders spreekt van
de snaren spannen; niemand zegt : hij spande de viool, de guitaar
of welk ander instrument ook.
3. Of dat „begaafd ongeloovige" door Potgieter of iemand anders
gezegd is, is tamelijk onverschillig , maar er is gevaar, dat de „studeerende
onderwijzer" dat woord zal onthouden, ook al begrijpt hij
het woord begaafd niet en dat hij zich te eeniger tijd van diezelfde
uitdrukking zal bedienen en zich verbeelden, dat hij dat woord daar
eens mooi te pas gebracht heeft. Kan de candidaat daar iets bij
denken ? Heeft hij er eenig idee van, wat een „ongeloovige" is ?
Wilhelmus à Brakel geldt met Smij tegeld als te behooren
tot de meest streng geloovige predikers der Hervormden in
Nederland, maar als predikant te Molkwerum werd hij van kettersche
leer verdacht ; D a n t e wordt thans door de allergeloovigste R. Co
hoog vereerd, maar bij zijn leven werd hij eenigen tijd voor Kerk
en Staat gevaarlijk geacht. Waarom de jongelui het napraten zoo
ijverig geleerd ? Heeft inderdaad de heer Wende 1 in zijn boek
over de Nederlandsche Letterkunde niet genoeg als afschrikkend
voorbeeld gediend?
i) Een thans zeer geroemd Leeraar in 't Eng. vertelde mij, dat er de
eerste maand, dat hij in Londen was, een collega gefeliciteerd werd, met
de woorden Many happy returns of the day. (Moge deze dag nog dikwijls
onder gelukkige omstandigheden kwederkeeren) ; dat was zooveel geleerd,
dat beteekende : Ik feliciteer U !" Maar, kort daarna was een der collega's
te Londen geengageerd en denkende aan . het vroeger geleerde, liep de
Nederlander op hem toe, drukte hem de hand en zeide : ,Many happy
returns of the day 1 '
287
Een voorbeeld ! H u ë t heeft gewaagd een artikel te schrijven,
dat als karakteristiek van Multatuli moest gelden en dat inderdaad
hooge kwaliteiten heeft, maar 't is slechts een schim van eerre
karakteristiek en voor noch na H u ë t heeft iemand gewaagd meer
te geven, te minder nu de literatuur over D o u w e s D e k k e r
na allerlei studieën, mededeelingen en stapels brieven een verbazenden
omvang heeft aangenomen. De heer W e n d e 1 werkte ook
voor de „studeerende (?) onderwijzers" en schrijft:
Eduard Douwes Dekker (1820), „de virtuoos van het
sarkasme", „een ongewoon mensch, en wel de moeite van het
bestudeeren waardig", is het grootst als de geniale pleitbezorger
van den „mishandelden Javaan", om wiens wille hij Multatuli werd."
De candidaat zal op de vraag : „Wat weet gij van Multatuli ?"
wellicht aan Eduard Douwes Dekker denken en dan het bovenstaande
opdreunen, dat hij niet begrijpt en waarvan hij niets kan
bewijzen. 't Zijn klanken, niets meer en de sehr. heeft denkelf k
de „ " geplaatst om te doen zien, dat hij als handelaar in antwoorden
zijne waren van goede firma's „betrok" — geen eigen
werk, alles rechtstreeksche aanvoer ! Maar na meer dan 30 jaar
moest een tijdschrift voor studeerende onderwijzers dat treurige
voorbeeld toch niet volgen.
4. Een onderwijzer vindt reeds, zelfs in de kleine Woordentolk
van K r a m e r s, en in elk verklarend woordenboek dat omberen
een kaartspel is, wie geen boek heeft om dat op te zoeken, is geen
antwoord waard. Een werkman heeft zijn gereedschap en is er
trotsch op, het goed in orde te hebben, 't gereedschap van den
onderwijzer, zijne boeken, dient ook in orde te zijn. Maar als zelfs dàt
woord verklaard moet worden, dan moet wel alles verklaard worden.
5. Aangaande Oden moest zeer zeker worden medegedeeld, dat
die juist veelal aan Vrijheid, Onsterfelijkheid, Vaderland en derg.
gewijd zijn, dit zijn evenmin personen als daden van personen,
hoogstens personificaties.
6. Blijkbaar heeft de heer V a n D ij k niet gedacht aan het
verschil tusschen etikette (enk.) en etiketten (meerv.) al hebben die
vormen een zelfden oorsprong. De etikette heerscht o.a. aan het
hof, etiketten plakt men o.a. op flesschen. In de verklaring van
het woord is dat duidelijk aangegeven en deze was dus niet dezelfde
als die van den heer V a n D ij k.
7. Dat er verbetering is gekomen in de behandeling onzer Musea
288
is door mij niet weersproken, maar de Nachtwacht-beweging, waarvan
de motieven nader met kunstenaars dan met kunst of juiste
plaatsing van schilderijen verwant zijn, niet geschikt voor behandeling
in een tijdschrift als dit, had niet als bewas aangevoerd
mogen worden, tegenover personen , die dat eenvoudig op goed
geluk napraten. Beter had men kunnen wijzen op reeds plaats
gehad hebbende verschikkingen in het Rijksmuseum. vragen van
belichting, herhaaldelijk besproken, bouwwijze en inrichting van
het Gemeentemuseum enz.
Dit alles, wat de heer Van Dijk vermoedt,, dat „muggezifterij"
is, werd hoog ernstig bedoeld in het welbegrepen belang van
onderwijzers, die werkelijk studeeren, maar niet op de antwoordenjacht
zijn en daarom geen tijd hebben voor de studie.
De oorzaak der oppervlakkige, vaak verkeerde en altijd schadeljke
wijze, waarop bovenbedoelde inlichtingen gegeven en vragen
beantwoord worden, -geeft de heer V u n D ij k zelf in het bovenstaande
aan:
„Nu spreekt het toch vanzelf dat ik niet over elk woord een
halve bladzijde kan gaan schrijven" m. i. spreekt dat niet vanzelf;
wie eenig werk op zich neepnt, moet het zoo goed mogelijk trachten
te doen en dat doet de heer V a n D ij k niet. Hij ontvangt een
aantal vragen en stelt zich nu voor, dien vragers den mond te
stoppen, in den kortst mogelj ken tijd ; op welke wijze dat geschiedt
blijkt o. a. uit Afl 2 van dit jaar. (Zie Noord e n Z u i d
bl. 86 en 87.)
„Gelezen wordt S t a r i n g De leerling van Fancrates en bij regel
82 wordt v e r k l a a r d: „Zege — eene overwinning, een triomf van
het water over alles." ... „Genoodzaakt in de volgende (3e ) afl.
vragen te beantwoorden, volgt daarbij als aanteekening : req. 82, een
zege moet zin : een zee; en dus vervalt de verklaring die ik op
bl. 16 gegeven heb."
„De verklaarder heeft dat woord zege verklaard, hoewel de regel
zoo geen zin had, er kwam dus eene verklaring afzonderlijk voor
deze gelegenheid gemaakt."
Ik zeg den heer V a n D ij k met volle overtuiging na : „Zoo kan
men wel een paar bladzijden met ...... vullen."
Inderdaad z66 den „studeerende onderwijzers" een verkeerden weg-
te wijzen dàt is werkelijk kritiek.
4m#t. 8 Mei 1903: TAco H. DE BEER.
289
IETS OVER EENIGE GEDICHTEN VAN BOGAERS.
In de volgende bladzijden wensch ik het een en ander mee te
deelen over eenige der kleinere verzen van een tegenwoordig niet
veel meer gelezen dichter, Mr. A. Bogaers, of liever naar aanleiding
daarvan. Van sommige gedichten zal ik de bron meedeelen, waaraan
de dichter zijn onderwerp heeft ontleend, zoodat men door vergelijking
kan nagaan, hoe hij zijn stof heeft bewerkt, bij eenige, vertaalde,
gedichten zal ik de mij bekende vertalingen van anderen
in het Nederlandsch vermelden, terwijl ik verder voor de stof, die
Bogaers in sommige zijner gedichten behandelt, parallellen uit het
Nederlandsch en vreemde talen zal aanhalen. Op volledigheid maak
ik in geen opzicht aanspraak. Ik citeer steeds naar de Gezamenlijke
Dichtwerken van Mr. A. Bogaers, uitgegeven door Dr. N. Beets,
Haarlem 1871, 2 dln.
Onder de gedichten van Bogaers zijn er verschillende, oorspronkelijke
en vertaalde, die een ook elders voorkomende stof behandelen.
Zeer verbreid is bv. het onderwerp van de door hem naar het
Duitsch van Wolfgang Muller vertaalde legende De monnik van
het klooster .Heisterbach (I p. 281), welke dient als voorbeeld van
de waarheid der bijbelwoorden : „Want duizend jaren zijn in uwe
oogen als de dag van gisteren, als hij voorbijgegaan is, en als eene
nachtwake" (Psalm 90, 4). Deze legende heeft als zoovele andere
herhaaldelijk gediend als „exempel", zooals er door de predikers
gebruikt werden om hun sermoenen op te luisteren en duidelijker
te maken. Dit exempel behoort zelfs tot de oudste ; in Frankrijk
wordt het reeds in de 12e eeuw aangetroffen. Een voorbeeld in
het Middelnederlandsch is naar het Deventer hs. van de Expositie
op et Pater 11Tosfer meegedeeld door Dr. D. C Tinbergen op p.178
van zijn dissertatie Des Coninx Summe. Het luidt aldus : In eenre
abdiën, die int middel eens busches stont, was een monic, die gode
vele tides ghebeden hadde, dat hi hem iet gheven volde ' te ghevoelen
vander sueticheit des hemelschen vaderlander ; ende doe hi
eens na der metten inden cloester lijn ghebet sprac, hoerde hi een
voghelkijn op enen boem seer sueteliken ringen ende allensken vere
ten busch wert vlieghende. Ende die monic volglieden den ooghel.
ken na door een deer, die inder mure der abdien was, hent dat
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 19
290
dit voghelkijn op enen boem stont ende hi stont daerbi so langhe,
dattet ophielt van singhen ende hi - ghinc enwech. Doe hoerde hi
prieme luden ende ghinc weder ten cloester, mer doe hi doer die
duere weder ingaen wolde, vont hise toeghemuert ende als hi die
muren des cloesters ommeghinc , quam hi toe der ierster poerten
ende hi en bekende den doerwachter niet of iement inden cloester
ende hem en bekende niercent ende doemen hem vragede wie hi
weer , sechde hi hem enen monic der abdiën te wesen ende die
na metten uutgegaen was ende doe hi die schelle hoerde om die
prime, te haat weder ingecomen was, maer die duer daer hi uutghegaen
was, vant toghemuert ende hem dochte dat al die abdië
verwandelt was. Ende doemen hem vraghede, wie inder tijt, doe
hi uutghinc, abt was noemde hi den ende si ondersochten die coronike
ende opscrift der sarken der abten si vonden dattet hondert
iaer gheleden was, dat die monic inden sanghe der abdiën becommert
was, mer ten is gheen twivel, dat voghelken en heb een
enghel gheweest in alsodaner ghedaente ghesant te vollebren gen
die begheerte deses monikes."
Dr. C. G. N. de Vooys deelt op p. 44 vv. van zijn proefschrift
Middelnederlandsche legenden en exempelen nog vijf andere redacties
in het Middelnederlandsch van hetzelfde exempel mee (vlg. ook
p. 147, 311).
Hetzelfde motief, nl. van iemand, die meent, dat slechts een
korte tijd is voorbijgegaan, terwijl in werkelijkheid een zeer lange
tijdruimte is verstreken, alsmede het omgekeerde, dat iemand denkt,
langen tijd weg geweest te zijn en het inderdaad maar een kort
oogenblik geweest is, komt overigens ook in allerlei andere sagen
en sprookjes voor. Uitvoerig wordt hierover gesproken in R. Köhler's
Kleinere Schriften II, p. 210-212, 224-241, waar ook naar allerlei
andere, hierop betrekking hebbende litteratuur verwezen wordt (zie
verder Zeitschr. des Vereins f. Vo lkskunde 11, 1901 , p. 298 vv.).
Van de nieuwere bewerkingen is misschien het meest bekend
Longfellow's Monk .Felix in het tweede gedeelte van zijn Golden.
Legend. --- J. J. L. ten Kate, die de legende vertelt in zijn ,,reisboeksken"
Langs den Rhijn (Leiden 1861, p. 121 vv.), had die
reeds vroeger in verzen bewerkt onder den titel Eeuwigheid in zijn
Legenden en Mengelpoëzy, Monnikendam 1846, p. 43 vv. (= Dichtwerken,
Amsterdam 1872, 1, p. 83 vv.). -- Een vertaling van
MullerB gedicht is ook nog gegeven door B, van Meurs in zijn
291
bundel Germania's dichtbloemen verzameld en overgeplant (2e dr.,
Kuilenburg 1883, p. 21), door Dr. E. Laurillard in Tllechtwerk
uit verscheiden kleuren (Amsterdam 1880, p. 77), alsmede door H.
J. M(ulder) in den Groningschen Studenten-Almanak van 1888, p.
84, terwijl ook een Vlaamsch dichter dezelfde geschiedenis heeft behandeld,
nl. Prudens van Duyse in De monnik van A f flighem
Vaderlandsche Poezg, Gent 1840, I p. 35).
Een andere legende is door Bogaers onder den titel De schilder
van Florence (I p. 164) bewerkt naar het eerste gedeelte van
Southey's The pions painter (The poetical works of Robert Southey,
Paris 1829, p. 644).
Ook deze geschiedenis is meer behandeld. Zij komt reeds voor
in het Speculum Historiale van ' Vincentius van Beauvais (VIII
c. 104: De pietore quem imago beate virginis marie iniecta
manu ne caderet retinuit), die haar met andere dergelijke Mariamirakelen
ontleende aan het Mariale magnum van Albertus Magnus
(r?) 1 ) Naar Vincentius werden deze verhalen vertaald door
Jacob van Maerlant in zijn Spiegel .Uistoriael. Daarin wordt als
cap. 75 van het 7e boek der le partie de hier bedoelde geschiedenis
onder den titel : Van enen scrivere die Marien eerde in de
volgende woorden verhaald:
Een scrivere was in Vlaenderlant,
Die malen conde andie want
Ende met pincelen beelden maken.
Hi eerde ende diende in sinen saken
Onser Vrouwen. Van hem gine mare,
Dat hi een groot meester ware.
A.lse hi den duvel maken soude,
Naer dat hi conste ende woude,
Maecte hine so hi lelijcst conde;
So dat die duvel tere nacht stonde
Hem vragede in drome ere saken,
Twi hine wilde so lelije maken:
Hi waers hein onhout ende fel.
Die meester seide : »Ic doe wel,
Want dattu best die mi raet
Alle dorperlike daet."
Die viant seide : hi soudern deren,
Oft hi soude dies ontberen.
1) Zie Prof. Te Winkel, Geschiedenis der .Nederlandsche Letterkunde,
p. 270.
19*
292
Daer omme en wilds dander niet laten
Hine screvene Telij e utermaten.
Eens soudi in enen portale
Eene ymagie scone ende wale
Maken na onser Vrouwen gedane.
Daer leidi sinen zin vaste ane
Ende pijndem ende dochte,
Hoe hise scoenst gemaken mochte.
Vort leidi sinen zin daer ane,
Hoe hi naer serpents ghedane
Den viant formeerde onsoete,
Liggende onder hare voete.
Dit sach die viant ende met treken
Peinst hi hoe hi dat sal wreken.
Die mielre stont up sine stage
Ende pingierde ghene ymage:
Een storm quam ende een gecrac
Dat ghene stagie ommestac.
Alse die scrivere dit beseft,
An Marien hi therte heft
Ende biet die handen ende bit genaden.
Maria heeftene saen beraden;
Want dbeelde hiltene bider hant
Ongescaet ende ongescant,
Tote dien datmen hem hulpe brochte,
Dat hi nederquam al sochte. 1)
Dezelfde geschiedenis wordt ook verteld in een werk - uit de
14e eeuw, de Sumwia Praedicantium van den Engelschen Dominicaan
John of Bromyard (overl. 1418), een tegenstander van Wycliff. Dat
is een verzameling van Latijnsche exempelen, naar de onderwerpen
alphabetisch gerangschikt, zooals er ten behoeve van de predikers
werden bijeengebracht, om dezen gemakkelijk een geschikt exempel
over een bepaald onderwerp te verschaffen. Naar dit werk is het
exempel opgenomen door Thomas Wright in A selection of Latin
siorries (Percy Society, Vol. VIII, 1843), p. 34 als No. 31: De
pictore diabolum depingente.
Ook in het Middelhoogduitsch wordt de legende aangetroffen.
Zij is onder den titel Maria und der rnalaere uitgegeven door F. H.
von der Hagen in het derde deel zijner verzameling Gesammtabeníeuer
(Stuttgart und Tübingen 1850, No. LXXVI, p. 474 vv.).
Niet slechts van Maria, maar ook van haar moeder Anna wordt
het mirakel verteld. Dr. De Vooys vermeldt op p. 49 van zijn
1) Jacob van Maerlant's Spiegel fistoriael, uitgeg. door Dr, M. de Vries
en Dr. E. Verwijs, eerste deel, p. 358.
293
proefschrift een „schoen, mynlick exempel", waarin Sint-Anna den
vromen schilder, die haar beeld had gemaakt, redt door hem haar
mantel toe te reiken, toen de steiger, waarop hij stond, door den
wind werd omvergeworpen. Van den duivel wordt hierbij trouwens
niet gesproken.
De besproken legende heeft, zooals Dr. De Vooys heeft opgemerkt
(p. 184), invloed uitgeoefend op een ander verhaal omtrent Maria,
dat we in de 13e eeuw vinden opgeteekend bij den beroemden
prediker Jacques de Vitry 1 ) en waarvan door De Vooys aldus de
inhoud wordt meegedeeld : „Een monnik „custos et thesaurarius"
werd verliefd op een „matrona" en zij besluiten samen te vluchten,
hij met den kloosterschat en zij met het geld van haar man. Beiden
werden gegrepen en gevangen gezet, maar zij smeekten Maria om
hulp, omdat hun avontuur, als het bekend werd, schande zou brengen
over den geheelen geestelijken stand. De Heilige Maagd liet
nu twee duivelen al het gestolene op zijn plaats brengen en den
ouden toestand herstellen, terwijl zij zelf gedwongen werden, de
plaats der schuldigen in te nemen. Toen men nu de duivelen
daar aantrof, ontvloden zij met de woorden : „Recedamus, satis
enim istis illusimus". De omstanders gingen daarop aan de schuldigen
vergiffenis vragen, omdat zij hen valsch beschuldigd hadden."
Onder de verschillende andere bewerkingen hiervan 2 ) is vooral
1) The evempla or illustrative stortes Erom the sermones vulgares of
Jacques de Vitry, ed. bij Th. F. Crane (Publications of the Folk-lore society
XXVI, London 1890) No. 282, p. 117. -- Het is ook te vinden bij Th.Wright,
No. 47: »De familiaritate mulierum periculosa.(( -- Voor het boven volgende
vlg. De Vooys, p. 184, noot.
2) Zie hiervoor de aant. van Crane 1.e., p. 257 en De Vooys p. 184, noot. —
De opgaven van Crane zijn echter niet alle juist : in navolging van A. Lecoy
de la Marche, Anecdotes historiques, légende3 et apologues tirés du recueil
inédit d' Etienne de Bou, bon, p. 449, verwijst Crane naar Méon, Nouveau
recueil II 254 ; dat moet zijn 411. -- Lecoy de la Marche noemt ook Caesarius
van Heisterbach VII 35, Crane zegt 34 ; met beide opgaven zal wel
hetzelfde bedoeld worden : in de uitgave van J. Strange, Caesarii Ileisterbacensis
monachi ordinis Cisterciensis Dialogus Miraculorum (Coloniae,
Bonnae et Bruxellis 1851) is VII 34, wat b v. in de uitgave van 1591 VII 35
is. Dit is echter geen overeenkomstige geschiedenis, maar de legende van
Beatrix. — Ook Crane's verwijzing naar Barbazan-Méon, Fabliaux, 1808,
1 242 en Legrand d'Aussy, Fabliaux et Contes, 1827 (1. 1829) IV, App. p.
1 moet vervallen ; het daar voorkomende verhaal, Du Segretain Moine,
heeft niets met onze legende te maken ; het is ook uitgegeven door Montaiglon
en Raynaud, Recueil ggénéral et complet des fabliaux V, No. 136,
294
te noemen het gedicht van Rutebeuf , Du Secrestain et de la
famme au chevalier. Het is uitgegeven door Méon in zijn nieuwe
uitgave van Barbazan's Fabliaux IV, p. 119-143 en door A.
Jubinal, Oeuvres complètes de Rutebeuf (Paris 1839) I, p. 302 ;
nouv. édit. (1874), II, p. 113. De inhoud wordt opgegeven, zeer
kort door Legrand d'Aussy , Rabliaux ou contes V , p. 83 (uitgave
van 1829) en uitvoeriger in de Histoire littér. de la .France, XX,
p. 770 en door Léon Clédat, Butebeu f (Les grands écrivains francais,
Paris 1891), p 170 v.v.
Den invlbed nu van de eerst besproken legende op deze zien we
bv. in het verhaal, dat voorkomt in de Haagsche verzameling van
Maria-legenden : „Van een coster ende een costerinne", uitgegeven
door J. A. Alberdingk Thijm (Dietsche Warande V, 1860, p. 395 vv.)
en waarvan de inhoud door De Vooys op p. 183 vv. wordt meegedeeld.
In plaats van de „matrona" vinden we hier een „costerinne",
wat volgens De Vooys misschien aan den invloed van de
Beatrijs zou zijn toe te schrijven. Bovendien is het hier niet de
vrouw zelf, die met den monnik de vlucht neemt, maar de duivel,
die haar gedaante heeft aangenomen. De oorzaak van zijn toorn
is, en hier vertoont zich de invloed van de andere legende, dat de
monnik hem zoo leelijk heeft afgebeeld onder de voeten van Maria.
Hiermee stemt in vele opzichten overeen een Oud-Fransch gedicht
: D'un moine qui contre f st l'ymage dit deable, qui s'en corouca
ou du sougretain de J3eíhléemma, uitgegeven door Méon, Nouveau recueil
de fabliaux et con tes inédits, des poètes fran^ais des XIIe, XIIIe,
XI Tle et XVe siècles, t. II (Paris, 1823), p. 411 vv. Hierin wordt
verteld van een koster , die zich op het beeldhouwen toelegt en
een beeld maakt van den duivel, dat dezen bijzonder leelijk voorstelt.
Drie nachten achtereen ontvangt hij nu bezoek van den booze,
die het beeld veranderd wil hebben en den koster, wanneer deze
weigert, met zijn wraak bedreigt. Tot zoover stemt dus het verhaal
met de eerste legende overeen. De wijze, waarop de duivel zich
wreekt, is echter geheel anders en komt, meer nog dan de redactie
p. 87 vv. en is een der , varianten van de wijdvertakte geschiedenis Des
trois bocus.
Niet alle opgaven van Crane heb ik kunnen nagaan. Het ook door hem
versnelde werk van Robert of Brunne, Hancdlynq Synne, is een bewerking in
't Eno elsch naar Wilham de Wadington's 111anuel des peehiez (z. hiervoor
Hist. litt. de la France XX VIII, 179-- 207 ; voor onze geschiedenis -p. 246,
No. 53).
295
in de Haagsche verzameling, overeen met het in de tweede legende
verhaalde. In de nabijheid van het klooster nl. woont een schoonti
en vrome weduwe. De duivel weet nu te bewerken, dat deze en
de monnik op elkaar verliefd worden. Zij besluiten, samen te
vluchten. De dame verkoopt haar bezittingen en de ander neemt
verschillende kostbaarheden uit het klooster mee. Maar dan wekt
de duivel de andere monniken, die het paar achterhalen en den
ontrouwen broeder naar het klooster terugbrengen. De dame echter
laten zij ongehinderd loopera, iets, zegt de schrijver, wat de monniken
in zijn tijd wel niet zouden hebben gedaan. In den nacht
verschijnt nu de duivel weer bij den gevangen genomen monnik
en belooft hem te zullen helpen op voorwaarde, dat hij nu zijn zin
doet en het beeld verandert. De gevangene neemt het aanbod aan,
waarop de duivel hem van zijn ketenen bevrijdt. Den volgenden
morgen verricht hij op de gewone wijze zijn dienst, tot groote
verbazing natuurlijk van de andere monniken. Zij begrijpen er
niets van en gaan naar de cel, waarin hij den vorigen avond
opgesloten was. Daar zien ze nu :den duivel zitten. Hij wordt
door middel van kruis en wijwater verdreven, maar grijpt een der
monniken bij zijn kleed en neemt hem mee de hoogte in ; h J houdt
echter alleen het kleed in de hand, de monnik valt weer naar
beneden. De den duivel gegeven belofte wordt gehouden, het
beeld wordt veranderd, terwijl de weduwe verder een vroom leven
leidt.
Het gedicht is ontleend aan La Vie des anciens pères, een verzameling
van „contes dévots", die grooten naam had in de 13e en
14e eeuw. 1 ) Daarop berust ook de prozabewerking, die door
Legrand d'Aussy is gegeven (uitg. van 1829, V, p. 86 vv.) onder
den titel Du Sacristain. Het verschilt echter eenigszins met het
gedicht. In deze redactie zien we den invloed van de andere
legende nog duidelijker. Hier probeert nl. de duivel eerst, den
monnik naar beneden te storten, waarop deze dan door het Mariabeeld
gered wordt en eerst wanneer deze poging is mislukt, volgt
de liefdesgeschiedenis met de weduwe, zooals die in het Oud-Fransche
gedicht verteld wordt.
Bij Legrand d' Aussy wordt nog meegedeeld tl. c., p. 90, Aant.),
J) Vs. 53, 54 : Es vies des Peres trovons
Ceste estoire que ci lisons.
Vgl. hierover Romania 13 (1884), p. 233 vv.
296
dat het verhaal ook wordt aangetroffen in Robert's Trésor de l'ame
d. i. een uit het Latijn in het Fransch vertaalde verzameling,
tegen het einde der 15e eeuw gedrukt, maar ongeveer 200 jaar
vroeger bijeengebracht. 1 )
De redactie bij Legrand heeft wel tot grondslag gediend voor
het gedicht van Southey. Volgens Dunlop—Wilson (II, p. 260,
noot 4) zou dit ontleend zijn aan een zeventiende-eeuwsche verzameling,
de Pia Bilaria van Angelinus Gazaeus ) , een meening,
die wel zal berusten op een aanteekening bij Southey's gedicht.
Daarin wordt echter gezegd, dat in het genoemde werk alleen het
eerste gedeelte der geschiedenis verteld wordt. Voor den Engelschen
dichter zal dus Legrand d'Aussy wel de bron geweest zijn. 3 )
Zijn gedicht bestaat dan ook uit twee afzonderlijke gedeelten. Alleen
het eerste is, zooals ' reeds is opgemerkt, door Bogaers nagevolgd.
Omtrent een derde, door hem bewerkte legende, Eet Leidsche
Wonder (I 219), zegt de dichter in een aanteekening : „De Sage,
hier met eerre ruime mate van dichterlijke vrijheid behandeld, staat
kortelijk vermeld in Gouthoeven's Oude Chronijcke ende Historiën
van Holland enz., 's Gravenhave 1636, Deel 1, bl. 368, waar bovendien
ten slotte aangeteekend is, dat een der in steen veranderde
broodera bewaard plag te worden te Leiden in de S. Pieterkerk,
1) Robert, Le Trésor de l'4 me, eitrait des Saintes-Ecritures et la plus
grande partie de Latin en Francois. Z. I)unlop—Wilson, History of prose
fiction. (London 1896) lI p. 255.
2) Het eerste gedeelte werd voor 't eerst uitgegeven in 'l68, het tweede
in 1638. Een deel er van is in 't Fransch vertaald onder den titel : Les
pieuses Récréations de R. P. Angelin Gazée, oeuvre remply de sainctes
joyeusetez et divertissemens pover les ames dévotes, mis en françois par le
sieur Remy (le uitg. Parijs, 1628), terwijl ei ook een Duitsche vertaling van
bestaat : Pia Hilaria oder Legenden and Erz^thlungen vont A. G. Aus dem
Latein. ilbers. v. C. B. Schl uter (Munster, 1847). Vgl. J. G. Th. Graesse,
Trésor de livres rares et préeieux TII39.
Huygens wijdde aan het werk een Latijnsch puntdicht, zie ed. Worp
II p. 24,1.
Mij zijn alleen enkele der verhalen bekend, die zijn opgenomen in een
verzameling : Bibliotlièque facétieuse ou Choix de facéties, farces et joyrusetés,
par J. Saint-Albin, Paris '1833. Hierin komt ook het bewuste stukje
voor (p. 53).
3 ) Iri een andere uitgave van Southey's gedicbten (London, Routledge,
1854, p. 313) staat van de heele aanteekening dan ook alleen : »The story
of the Pious Pointer is related in the Fabliaux of Le Grand."
297
in een kastje aan de Noordzijde. Of zulks nog het geval is, betwijfel
ik ; maar in de beschrijving van de Provincie Zeeland, door
J. de Kanter Phil.z. en J. Ab Utrecht Dresselhuis, in 1824 te Middelburg
uitgegeven, vind ik dat toen te dier stede, in het gasthuis
in den langen delft, nog voorhanden was een steen, die, blijkens
een daarbij behoorend oud schilderijtje, een der brooden zou zijn,
welke in den jare 1316 te Leiden de voormelde veranderingen
ondergaan hadden.
Overigens kan men in de Sagen-verzamelingen van de gebroeders
Grimm en van J. W. Wolff zien, dat soortgelijke mirakelen ook op
andere plaatsen gezegd worden voorgevallen te zijn."
Bedoeld worden hier no. 241 („Brot zu Stein geworden") der
Deutsche Sagen (herausgegeben von den Brüdern Grimm, 2te Aufl.,
Berlin 1865, I p. 286) en No. 158, 362 en 363 der Hiederldndische
Sagen (hrsg. von J. W. Wolf, Leipzig 1843, p. 254, 436). In het
genoemde stukje bij Grimm wordt het wonder verteld van plaatsen
in Westfalen, van Leiden, Dortmund, Landshut en Danzig. Wolf
ontleent No. 158 („Die steinernen Brote in der Pharaildiskirche zu
Gent") aan mondelinge mededeeling en aan een ms. in het archief
te Gent, waar het wonder ook moet hebben plaats gehad ; No. 362
(„Das Brot des heiligen Bonifaz"), `volgens hetwelk de steenen te
Dokkuur werden bewaard, heeft hij ontleend aan Occa, d.i. de apocriefe
kroniek van Occo Scarlensis , en Corn. Kempii di site, origine
etc. Rrisiae 1 ), p. 293 ; bij No, 363 („ Brot in Stein verwandelt"),
waarin de Leidsche geschiedenis verhaald wordt, verwijst hij naar
de Oude Divisie- Cronij cice van .Hollan t, Delft 1585, fol. 126, en de
Chronijck van Holland van den Klerk, p. 205. In de „Anmerkungen"
vermeldt Wolf, dat door Serrure een overeenkomstige sage uit
Steinockerzeele in Brabant wordt meegedeeld in het Kunst- en Letterlilad,
1840, p. 75, en dat de sage zich * ook bevindt in De Griecks
Lachende waersegger, p. 113. Wolf maakt van de sage van Bonifacius
en eenige daarmee overeenkomstige ook melding in zijn
Beitriige zur deutsclien Mythologie, 1I, Göttingen 1857, p. 37. —
Een dergelijke sage wordt b.v. ook nog meegedeeld door E. Meier,
Deutsche Sagen, Sitten und Gebrduche aus Schwaben I, Stuttgart
1852, p. 319, No. 361 Der steinerne Brodlaib” (naar Johler,
1 ) Zie over deze werken Dr. J. Bolhuis van Zeeburgh, Kritiek der F'rie-'
sche geschiedschrijving ('s Gravenh. 1873) p. '123 --140, 148-178,
298
Gesch-ichte und Ortskunde der Rur$tenthumer Hohenzollern u.s.w. ,
Ulm 1824, p. 127 v.).
Ook in talrijke volksliederen is het wonder bezongen. In de
groote verzameling van Erk-Böhme , Deutscher Liederhort I , Leipzig
1893, worden onder No. 209 (p. 619 vv.) niet minder dan
zeven verschillende Duitsche liederen meegedeeld, die deze stof
behandelen 1 ), waarin ook van verschillende plaatsen melding wordt
gemaakt. Hier wordt ook naar verdere litteratuur hierover verwezen.
Een Vlaamsch lied, zooals het gezongen werd te St. Genesius-
Rode, wordt meegedeeld door Jan Bols, Honderd oude Vlaamsche
liederen, Namen, Antwerpen 1897, No. 54, p. 131 („ Van de twee
Gezusters"). Deze verwijst hierbij nog naar Prudens van Duyse,
Het Klaverblad, Brussel 1849, bl. 59 en 266.
Als een Duitsch schrijver, die de geschiedenis behandeld heeft,
noem ik nog A. F. E. Langbein, wiens gedicht »Die arme Frau
und der Mónch" (&inzmiliche Schriften, 2te aufl., Stuttgart 1841,
III, p. 145) in Danzig speelt.
Andere verhalen bestaan er, waarin de gierigheid gestraft wordt,
doordat het brood of koren verandert in slangen of ander gedierte
of op andere wijze waardeloos wordt. Zoo vertelt ons Jacques de
Vitry een exempel (ed. Crane No. 164, p. 71) van iemand, die
gedurende vele jaren graan bewaarde, om het in tijden van schaarschte
duurder te kunnen verkoopen. Maar God zond altijd goede oogsten
en ten laatste maakte de man, in zijn verwachtingen teleurgesteld,
door ophanging een einde aan zijn leven. — In een sage,
meegedeeld in Mone's Anzeiger für Kunde der teutschen J orzeit 8
(1839), p. 533, No. 67, wordt verteld van eerre vrouw, die nooit
een arme iets gaf, maar Tederen keer, als haar een aalmoes gevraagd
werd, een stuk brood in een kast legde, om zoo haar man te kunnen
aantoonen, hoe • verkwistend zijn eerste vrouw geweest was,
die nooit een arme een aalmoes geweigerd had. . Toen zij nu later
die kast opende, waren die stukken brood in slangen en padden
veranderd, door welke de vrouw verslonden werd. -- Iets dergelijks
vertelt, naar een mondelinge mededeeling, • Wolf in No. 583 zijner
Niederl. Sagen („ Speisen in Schlangen verwandelt").
1 ) Een paar daarvan zijn ook te vinden in Die deutschen Volkslieden
van K. Simrock (= Die deutschen Volksbucher VIII, Frankf. a. M. 1851),
No. 79 en 80.
299
Eenige overeenkomstige geschiedenissen zijn ook te vinden in de
groote Duitsche verzameling van allerlei verhalen, aneedoten enz.,
bijeengebracht onder den titel Wendunmuth door H. W. Kirchhof.
De eerste uitgave daarvan (alleen het eerste boek bevattende) verscheen
in het jaar 1563. In het derde boek, voor 't eerst uitgegeven
in 1602, komt onder andere geschiedenissen over gestrafte
gierigaards, ook een verhaal voor (No. 194) van iemand, wiens
koren, dat hij anderen geweigerd heeft, verandert in vliegen en
horzels, die den woekeraar dooden. Een volgende geschiedenis
(No. 196) vertelt eveneens „von einero unbarmhertzigen geitzigen"
die zijn armen broeder koren weigert, waarop deze zich met zijn
vier kinderen van 't leven berooft ; het koren van den rijke wordt
nu „lebendig zu würmern" en de gierigaard hangt zich in wanhoop
op. 1 )
Op een andere wijze wordt een dergelijke gierigaard bestraft in
De rottenlegende te Deventer, een gedicht van Mr. B. W. A. E.
Sloet tot Oldhuis (in zijn bundel Herfstdraden, Deventer 1873, p. 79).
Deze bleef ook doof voor alle smeekbeden om in een tijd van
hongersnood zijn koren beschikbaar te stellen ; zelfs gaf hij aan de
abdis en de nonnen ten antwoord, nog liever te hebben, dat de
ratten het wegsleepten. Dat gebeurde nu ook in den daaropvolgenden
nacht : de ratten kwamen en brachten al het koren naar de
zolders van het klooster.
In zekeren zin een tegenstelling hiermee vormen verschillende
legenden en exempelen, waarin milddadigheid beloond wordt, doordat
door een wonder het koren of meel, dat als aalmoes geschonken
was, in grootere hoeveelheid teruggevonden wordt. Vgl hiervoor
het proefschrit van Dr. W. A. van der Vet,' Het biënboec van Tho=
inas van Cantimpré en zijn exempelen, 's. Gravenhage 1902, p. 299 vv.
Op een zoodanige wijze wordt bv. een zeer weldadige weduwe
te Gorkum beloond in Wolf's 7iederl. Sagen No. 364 „Korn im
Ueberflusz" (ontleend aan Abrah. Kemps, Leven der heeren van
Ar/cel ende Jaar-Beschrijving der stad Gorinchem , Gorinchem 1656,
1) Het werk is uitgegeven onder den titel Wendunmuth von Hans Wilhel;n
Kirchhof door H. Osterley in de Bibliothek des Litterarischen Vereins in
Stuttgart No. 95-99. De bedoeld egeschiedenissen bevinden zich in het tweede
deel dezer uitgave p. 467 en 46'8. In de Aanteekeningen in het laatste deel
(p. 99) wordt door den uitgever nog naar verschillende andere plaatsen
verwezen.
300
p. 62 en de Oude Divisie-Cronijcke v..Holl. fol. 126), terwijl een
korenhandelaar in dezelfde stad, die tijdens een hongersnood niemand
iets gaf, maar zijn koren bewaarde, om te wachten tot het op den
hoogsten prijs gekomen was, gestraft werd, doordat al zijn koren
bedierf. De gebeurtenissen zouden zijn voorgevallen in het jaar 1316.
Die voorvallen, welke te Leiden en te Gorkum heeten te hebben
plaats gehad, worden ook nog tezamen meegedeeld door den Rotterdamschen
bakker G. van Spaan in zijn Beschrijvinge der stad
Rotterdam, en eenige omleggende dorpen, 3e druk 1 ), Rotterdam 1738,
p. 72, bij welke gelegenheid hij zich ook aan verzen te buiten gaat.
Zijn woorden laat ik hier ten slotte nog volgen : In zijnen tijd 2)
was in deze landen een grooten dieren tijd en sterfte : de menschen
aten doode krengen : 't land wierd vervuld van broodbidders : de
menschen verlieten de steden, en gingen in bossen en wildernissen
haar kost zoeken : 't was niet dan kermen en klagen dat men
hoorde : de wegen waren bezaaid met doode lijken : de kinderen
hadden de borsten van hare doode moeders afgeknaagt. Tot Leiden
verzogt de eene zuster de andere om een brood. Ik heb het niet,
zeide deze. Dat weet ik wel beter, antwoorde de andere. Zoo ik
brood heb, herhaalde de eerste, geev' God dat het in steen ver -
andert ; gelijk geschiede. Tot Gornichem was een mildadige vrouw,
die al het koorn van haar zolder aan den armen gaf : de zolder
ten naasten bij leeg geraakt zijnde, quam 'er een arme vrouw om
koorn bidden : de dienstmaagd zeide dat 'er niet was. De Juffrouw
zeide, haal zoo lang als 'er is. De meit boven komende vond de
zolder vol tarwe Dit liet de Juffrouw uitroepen, en yder haalde
zoo veel als hy van noodera had.
Daarentegen was 'er een rijke gierige vrek, die zijn zolders vol
koorn had, en niet een hand vol wilde verkoopen, altijd hopende
dat het nog meer steigeren zoude ; maar eindelijk quam de wolf
en kalander in zijn tarw, zoo dat ze begon te broeien en te stinken:
dit ongediert nam zoodanig de overhand, dat hy het al in 't water
moest laten smijten.
De oogen diep in 't hoofd gezonken,
De lippen bleek, den buik geslonken,
Het lichaam niet dan vel en been.
Men ziet de zuigelingen knagen
1) De eerste druk is van 1698.
2) Nl. van graaf Willem 1I1.
301
Aan 's moeders borst : helaas, wat plagen!
Het brood veranderd ook in steen.
Men hoort het bos, en wildernissen
Weergalmen van 't geklag, die missen
De spijze die het lichaam voed.
De velden zijn bezaaid met dooden;
De steden hallif leeg gevloden:
Dus heeft den honger hier gewoed.
Een milde Juffrouw deeld hier koren.
Haar zolder leeg, raakt, als te voren,
Mirakuleus weer vol. Een vrek
Wil niet een hand vol graan verkoopen:
Hij zoekt naar winst ; dog 't raakt met hoope n
Vol ongediert tot stank en drek.
De bekende fabel van Bogaers De ganzen,
De marktdag riep de buitenliên :
Een boertje, van zijn zweep voorzien,
Dreef vette Ganzen naar de stad, enz.
wordt (II 205) genoemd : „Eene zeer vrije navolging van een
fabel des beroemden Russischen dichters Krilow." Deze, de Russische
Lafontaine (geb. 1768, overl. 1844) vertelt de fabel aldus :
Een boer, met een langen stok in de hand, dreef eenige ganzen
naar een stad, om ze daar te verkoopen, en, om de waarheid te
zeggen, hij behandelde ze niet overbeleefd. In de hoop, een goede
winst te maken, haastte hij zich, om niet te laat te komen voor
den markttijd (en wanneer het winst betreft, moeten menschen
zoowel als ganzen lijden.) Ik geef den boer geen schuld, maar
de ganzen spraken op een geheel andere wijze over hem en wanneer
zij voorbijgangers ontmoetten, scholden zij tegenover dezen op den
boer in woorden als:
„Is het mogelijk, ganzen te vinden, die ongelukkiger zijn dan
wij ? Die boer kwelt ons zoo vreeselijk en jaagt ons voort, alsof
we maar gewone ganzen zijn. De domkop weet niet, dat hij ons
eigenlijk eerbied schuldig is, aangezien wij de edele afstammelingen
zijn van die ganzen, waaraan Rome eens zijn redding te danken had
en ter eere waarvan daar zelfs bepaalde feestdagen waren ingesteld."
„En moet u om die reden eer bewezen worden ?" vroeg hun een
voorbijganger.
„Wel, onze voorouders ...."
„Dat weet ik -- ik heb alles er over gelezen ; maar dit wensch
ik te weten -- van welk nut zijt ge zelf geweest ?"
302
„Wel , onze voorouders hebben Rome gered !"
„Juist ; maar wat hebt gij gedaan ?"
„wij ? Niets."
„Wat voor verdienste hebt ge dan ? Laat uw voorouders rusten
in vrede -- zij hebben de belooning verkregen, die hun toekwam;
maar gij, mijn vrienden, zijt alleen geschikt om gebraden te worden."
Het zou gemakkelijk zijn, deze fabel nog verstaanbaarder te
maken ; maar ik ben bang, de ganzen te verbitteren.
Onder de verschillende talen, die Bogaers volgens de aanteekening
op p. XXIII van de Inleiding) kende, komt het Russisch niet
voor. Hij zal dus met het gedicht kennis hebben gemaakt in een
vertaling. Daaraan bestond trouwens geen gebrek : in een artikel
in het Bulletin du bibliophile beige t. XX (Bruxelles 1864), p.
107-113, worden door S. Poltoratzky niet minder dan twaalf
Fransche vertalingen van het Russische gedicht genoemd, verschenen
tusschen de jaren 1821 en 1861. Een paar daarvan zijn wegens
een enkele bijzonderheid nog al merkwaardig. De eerste nl., van
1821 door E. Héreau , verschenen in het weekblad L'abeille, geeft
tengevolge van de drukfout : „imitée du Tasse" voor „imiiée du
russe" als naam van den schrijver Tasso op, terwijl een andere
vertaling, uit het jaar 1825, afkomstig is van Rouget de Lisle,
den schrijver van de 1l[arseillaise. De laatste der hier genoemde
vertalingen is van Ch. Parfait en komt voor in een te St.-Petersburg
verschenen Fransch weekblad, Lectures de familles, no. XI
van 12 Maart 1861, p. 86. Parfait heeft later een vertaling der
gezamenlijke fabelen van den Russischen dichter in 't licht gegeven
(nables de Krilo f, traduites en vers franfais p. Ch. Parfait, Paris
1867). Daarin luidt deze fabel, eenigszins afwijkend van de vertaling
van 1861 (blijkens het in genoemd artikel meegedeeld begin er van)
aldus (p. 5) :
LES OIES.
Une longue perche à la main,
tin manant conduisait des oisons 'a la ville ;
Mais, s'il faut parler franc, tout le long du chemin,
I1 traitait son troupeau de facon peu civile.
C'était jour de marché, notre homme était pressé,
Et, lorsque l'intérêt se mêle en quelque affaire,
La bête en peut pátir quand 1'homme est tracassé.
Ce rustre avait•il tort ? Je suis d'avis contraire;
Mais j'avouerai que nos oisons
Pour juger autrement avaient bien leurs raisons.
•303
Harcelant les passants qu'ils trouvaient sur leurs voies,
Tous en Gris déchirants exhalaient leur douleur:
»Fut-il jamais plus grand malheur?
Nous traiter ainsi, nous, des oies!
Voyez comme un rustre ignorant
Et nous pourchasse et nous étrille!
Ne dirait-on pas qu'il nous prend
I'our des oisons de pacotille!
Ce drble a-t-il jamais songé
Qu' a nous porter respect tout homme est obligé,
A nous qui descendons des illustres volailles
Qui du saint Capitole ont sauvé les murailles?
Rome ordonna (notez ceci!)
Qu'on leur consacrerait des fêtes !
-- Et vous, dit un passant, vaniteux que vous êtes,
Vous voulez pour ce fait qu'on vous honore aussi?
— Oui, jadis nos aïeux ... — Je sais, j'ai lu l'histoire ;
Mais vous, qu' avez vous fait qui soit si méritoire ?
— Nos aïeux, dans l'antiquité,
Nous l'avons dit, ont sauvé Rome!
-- Oui, ce point n'est pas contesté;
Mais vous, qu' avez-vous fait, en somme?
--- Nous ? Nous n'avons rien fait. — Rien done ne vous est du !
Laissez là vos aïeux, mes amis, sans reproche,
L'honneur qu'ils méritaient leur fut jadis rendu;
Mais vous, vous n'êtes bons qu' á rótir á la broche !»
Ma fable est-elle claire, ou dois j e encore chereher
A 1'éelaireir par d'autres voies ?
— Non : d'aucuns pourraient s'en facher;
Gardons-nous d'agacer les oies.
Verder bestaan er nog verschillende andere vertalingen der fabels
van Krilof, zelfs in 't Armenisch, Arabisch en Hebreeuwsch (z.
Emm. de Saint-Albin, Les potes russes, Paris 1893, p. 41.)
Of de bijzonderheden, waarin Bogaers van het oorspronkelijke
afwijkt, van hem zelf afkomstig zijn, dan wel aan de door hem
gebruikte bewerking ontleend, kan ik niet uitmaken. Mij stonden
geen andere bewerkingen ten dienste dan de boven opgenomene
van Parfait, de Engelsche prozavertaling van W. R. S. Ralston
(in Krilof and his fables, 4th edit., 1883, p. 67), waaraan door
mij ook de inhoud is ontleend, benevens een gedeeltelijke vertaling
in Engelsche verzen in The Russians at home and the .Russians
abroad van H. Sutherland Edwards, Vol. I (Londen 1879) p. 135,
in welk boek een hoofdstuk (p. 115-162) is gewijd aan „Kriloff
and the russian fabulists".
304
Aangaande de „Rotterdamsche volksvertelling der XVIe eeuw"
-let pleegkind (I, 204) deelt Bogaers zelf mee : „Hoewel bij de
zamenstelling dezer ballade de Poëzij haar oud regt van verzieren
niet geheel heeft laten varen, is echter de inhoud grootendeels
historisch waar. Wie zich daarvan wenscht te overtuigen, raadplege:
Het bloediq Tooneel of Martelaersspiegel der doopsgesinde, door T. J
van Braght, Amst., 1685, bl. 143 en volq. alsmede G. van Spaan,
Beschrijving der stad Rotterdam, bl. 358 en volg," (in den 3en druk,
Rotterdam 1738, p. 345 vv.) Uit genoemde plaatsen blijkt, dat de
naam van het ongelukkige slachtoffer van geloofshaat was Anneken
Jansdr. uit Den Briel en dat zij met een lotgenoote op 23 Januari
1539 is verdronken. Van Braght verhaalt dit op de genoemde plaats
(nl. in het tweede boek) aldus :
„Dese Anneken Jans, geboren in den Briel, en (soo my hare
Na-neef Esaias de Lind, tot Rotterdam - woonachtig, heeft bericht)
een eenig kind van hare Ouders, rijk van middelen, gevlucht om
de Religie na Engeland met haren man, is uyt Engeland weder
herwaerts overkomende, om tot Delft eenige saken te verrichten,
of, soo eenige meenee, David Joris of sijn geselschap te spreeken,
van Isselmonde na Rotterdam op een wagen rijdende, om dat sy
een geestelijk Liedeken zong, by yemand die met haer op deselve
wagen sat, verdagt, tot Rotterdam aengeklaegt, en soo sy in de
Delfse schuyt meende te gaen, van de Gerechtsdienaren geapprehendeert
geworden, en na dat sy eenige tijd gevangen geseten hadde
ter dood veroordeeld en verdronken is : als hier na blijkt. Heeft
ook, als sy gevangen genomen wierd, of soo anderen willen, als sy
uytgeleyd wierd, om geexecuteert te worden, aen het volk omtrent
haer zijnde versocht, haer Soontjen Esaias oud vijf vierendeel jaers,
aen te willen nemen, en als eygen op te voeden : mits daer toe
genietende eenig geld, dat sy in een beurs daer by presenteerde,
't welk bij een Backer, die selfs ses kinderen hadde, en niet wel
voort komen of aen de kost geraken konde, aengenomen zijnde,
sy hem op de voorschreve Conditie, in de Name des Vaders, des
Soons , en des Heyligen Geests haer voornoemde Soontjen overgaf.
Die met het selve kind t'huys komende, eerst wel groot misnoegen
van zijn Huysvrouw, maer daer na de zeegen Gods, die hy in 't
aennemen van dit kind verhoopte, soodanig kreeg, dat het hem met
sijn Backery en Neeringe niet alleen seer wel gelukte, maer dat hy
eyndeli k de Brouwery van de drie Ringen kochte, en veel geld
805
en goed voor zijn kinderen, waer onder hy de voorschreve Esaias
ook reekende, naliet. Soo dat deselve Esaias de Lind mede Brouwer
van de Bro u wery van 't Anker, ja Borgermeester van Rotterdam,
geworden is, en in sulken estime bij de Advocaet Johan van Oldenbarneveld,
dat hy de Dochter van Barneveld, en die wederom de
Soon van hem ten doop hefte. Maar den Verrader, als hy mede,
om Anneken Jans te sien verdrincken, door de Waterpoort aan 't
eynde van de straet genaemd den - Opper uytging, is door 't instorten
van de Brug in 't water gevallen en verdronken, eer dito
Anneken Jans verdronken wierd : en syn gantsche huys en geslacht
is tot de uyterste armoede vervallen."
Dezelfde geschiedenis is ook nog door een ander Nederlandsch
dichter bewerkt, nl. door Hofdijk in een uitvoerig gedicht, Een
aanqenomen kind (Romantische poëzy, Amsterdam 1867, p. 171-207).
Voor de geschiedenis van Otto Clant (I 215), die door Bogaers
ten onrechte in 1581 in plaats van in 1586 wordt gesteld, verwijst
de dichter naar Hooft, Heden. .Historiën, Boek XXIV, fol. 150,
en Van Reyd, Oorspronck en Voortganck der Nederl. Oorloghen,
fol. 125. Beiden bespreken de gebeurtenis heel kort. Hooft zegt
op de aangegeven plaats (= uitg. van 1703, 2e deel, p. 1058)
alleen, na de nederlaag der Friezen bij Buxum vermeld te hebben:
„De vendrigh Otho Klant, te fors om leevendigh van zyn vendel te
scheiden, weigherde zich gevangen te geeven, en starf gewonden
daar in."
Aan de daad van Otto Clant is, als tegenhanger voor die van
Van Speyk, ook hulde gebracht door een ander Nederlandsch dichter,
Staring, in het tweeregelig versje :
Wien eedle trotschheid voege, u voegt zij Nederland:
Van- Speyk stierf voor uw Vlag, en voor uw Vaan stierf Clant.
Het versje, het laatste in Beets' uitgave van Staring's Gedichten,
vormde oorspronkelijk het slot van een artikel van Staring in de
Vaderlandsehe Letteroefeningen, 1832, 2e stuk, p. 229 en 230, dat
in hoofdzaak hetzelfde bevat als de aanteekening, die in de uitgave
zijner gedichten bij het versje is gevoegd. In een later artikel in
denzelfden jaargang van dat tijdschrift (p. 499 vv.) deelt Staring
nog het een en ander mee over de Groningsche familie Clant en
haalt hij ook de plaatsen aan, waar bij onze geschiedschrijvers het
Noord en Zuid, 268te Jaargang. 20
306
gevecht bij Buxum beschreven wordt. De plaats uit het werk van
den Franeker hoogleeraar Pier van Winsem (Chronique ofte Historische
geschiedenisse van Tlrieslant, door Doet. Pierium Winsemium
Franeker 1622, fol. 773), waarnaar hij eerst in de bovengenoemde
aanteekening verwijst, luidt als volgt : „Ende alsoo eenighe den
kercke ingenomen hadden, onder weleke mede was een Vaendrigh,
met namen Clant, heeft den Vyant (die hem het leven presenteerde
te schepeken) vromelijcken tegenstandt gedaen, tot dat hy eyndelijck
Biende gheen ontset ofte uytcomste, hy hem selfs in het Vaendel
ghewonden heeft, ende doorsteken is."
Bij de vertelling Koninq muts farailiezwak (I 252) is de aanteekening
gevoegd : „Zie S. de Vries, de Geheele Weereld, Deel III,,
bl. 309 en de daar aangehaalde Schrijvers."
De geheele uitvoerige titel van het boek is : De geheele weereld,
in Naere sonderlinghste en uytgeleesenste Gevallen, voorgesteld tot een
historische Kroni j ck der Kronij cken ; of 't Margh aller voornaemste
Oude en Nieuwe Jaer- en Geschiedboecken : Bevattende d'aenmercklijckste*
Weereldlijcke en Kercklijcke Geschiedenissen ; insonderheyd
oock de seldsaemste Wonderen aen al 't geschapene ; van omtrent
vi j f tigh Jaeren voor des Heeren Chris ti Geboorte af, tot heden toe.
Op de genoemde plaats in het derde deel (Amsterdam 1688) wordt
van „Canutus" verteld : „Wegens sijne vroomheyd heeft men hem
naederhand onder de Heylige gereeckend. Dief-stal en andere
Lasteren strafte hy strenglijck ; oock sonder eenigh aensien van
persoonen. Op seeckere tijd had hy een goed :deel Rovers gevancklijck
bekoomen. Al deese veroordeelde hy ter dood, schoon
er éenige Eedele onder waeren. Deeser eene riep overluyd : Men
moest hem verschoonen, wijl hy een naebestaende Bloedverwant
des Konings Canuti was. Als dit nu voor den Vorst wierd gebragt,
seyde hij : Wel dan, maeck voor oase Neef de Galgh wat
hoóger ; op dat hy, wegens sijn hoogh Geslaght, in 't hangen boven
d'andere uytsteeck."
De hierbij aangehaalde schrijvers zijn : Michael Sachs, Martinus
Grundmannus, Albertus Krantzius, Arnold Kleppel en Adolphus
Quassius. Hun werken worden echter niet genoemd.
307
Met betrekking tot het gedichtje Wederzien (I 258) zegt Bogaers
„Bij het schrijven dezer dichtregelen zweefde mij voor den geest
het eervol sneuvelen van den twee-en-twintigjarigen Luitenant ter
zee, Justus Klinkhamer, in 1830 op de Schelde voor Antwerpen;
gelijk men dit omstandig beschreven vindt in het Leven van Jr. C.
J. van Speij k, door J. Koning, bl. 81 en daarachter in de Aanteekeningen,
bl. 25 en volg". Uit een hem door de naaste betrekkingen
van den gesneuvelden jongen officier ter hand gesteld bericht
deelt de schrijver van dat boek ('s-Gravenh. en Amsterd. 1832,
Aan t. p. 31) o. a. het volgende mee:
„Op den 18en September 1830, kwam Justus Klinkhamer, na
eene rampspoedige terugreize, in het vaderland terug. -- Dan het
was dat vaderland niet meer, dat hij verlaten had ; staatzucht en
muiterij hadden door het ondankbaarst verraad de zuidelijke gewesten
in oproer doen ontbranden. Om Antwerpen te beveiligen,
werd de Komeet terstond met andere schepen de Schelde opgezonden.
Doch de vlam des óproers sloeg ook tot die stad over. Op den
27en October werd het eskader uit vermomde batterijen beschoten.
De kampstrijd tusschen regt en onregt nam een aanvang en welhaast
verklaarde zich de zege voor de goede zaak. In deze actie,
de eerste, welke Justus Klinkhamer bijwoonde, had hij zich met
den onverschrokkensten heldenmoed en met eene bedaardheid gedragen,
die in een zoo jong mensch zeer buitengewoon was. Eindelijk
werd er op verzoek der muitelingen eenen wapenstilstand
toegestaan, en, na het ' sluiten van dit verdrag, lost nog eene der
half gedemonteerde batterijen een verraderlijk schot, en -- verplet
den edelen jongeling. Den volgenden dag bezweek hij aan zijne
zeven wonden. Zijn lijk is te T'lissingen ter aarde besteld. Het
vaderland verloor in hem een jeugdigen held, zijne ouders een'
deugdzamen zoon, zijne spitsbroeders een getrouw vriend en uitmuntend
voorbeeld."
Onder de door Bogaers vertaalde gedichten is Der Mönck von
.Heisterbach (z. bov.) niet het eenige, dat ook anderen tot een bewerking
in het Nederlandsch heeft uitgelokt. Zoo komt van Der
Taucher van Schiller (Bogaers 1 274) ook een vertaling voor in
een door T. van Westrheene Wz. uitgegeven bundel Ernst en luim.
Bloemen, gegaard uit den lusthof der Nederlandsche poëzij (Leiden,
20*
308
z. j., p. 91). De bewerker noemt zich alleen Richard. — Reeds
vroeger was het gedicht ook vertaald door Lulofs. (Zie Belgische
Muzenalmanak, Gent 1828, p. 228.) 1 )
Naast Bogaers' naar het Hoogduitsch van A. Schnetzler bewerkt
gedicht De leliën van het Munlmelmeer (I 339), waarvan, zegt Beets,
„iedere strophe zelve eene lelie is, die, onberispelijk en schoon, op
haar buigzamen stengel met het golvend water op en neder gaat,
onderduikt en weer bovenkomt", moet de gelijknamige vertaling
van J. J. L. ten Kate genoemd worden (Dichtwerken VIII, p. 204).
Het oorspronkelijke van Schnetzler is getiteld : Mirchen vom
Mummelsee im Schwarzwalde. Dezelfde dichter behandelt een andere
overlevering in verband met hetzelfde meer in een ander gedicht :
Mummelsees Rache. Beide gedichten zijn o. a. opgenomen in K.
Simrock's Rheinsagen (No. 159 en 160). 2 ) — Van dat meer werden
blijkbaar allerlei wonderen verteld. Daarover vindt men b.v.
gesproken in een schrijven van het jaar 1667 uit Rome aan den
geleerden Jezuïet Athanasius Kircher en opgenomen in diens allerlei
curiositeiten bevattend werk Mundus subterraneus, als Appendix
bij cap. II van het 8e boek (editio tertia, Amstelodami 1678, t. II,
p. 109 vv.) 3). Hierin wordt ook (op. p. 112) een nog al eenigszins
zonderlinge afbeelding van het meer gegeven. -- Vele wonderbaarljjke
dingen omtrent de Mummelsee worden ook verhaald door
H. J. Chr. v. Grimmelshausen in Der abenteuerliche Simplieissimus,
n.l. in cap. 10 van het vijfde boek : Relation etlicher Baursleute,
von der wunderbarn Mummel-See." Hiernaar worden die overleveringen
weer meegedeeld in de Deutsche Sagen van de gebroeders
Grimm (2te Aufl., I No. 59, p. 64). 4) -- Ook in de verzameling
van E. Meier, Deutsche Saqen, Sitten und Gebriiuche aus
Schwaben, I p. 71 vv. worden dergelijke sagen verteld. — Een
1) Over de sage zelf, in Schiller's gedicht behandeld, vgl. H. Ullrich,
»Die Tauchersage in ihrer litterarischen und volksthümlichen Entwickelung"
(Archiv f. Litteraturgesch. 14, 1886, p. 69 v.v.):
2) Ze zijn bv. ook beide te vinden in Th. Echtermever, Auswahl deutscher
Gedichte, 28e Aufl., HalIe a. S. 1885, No. 223 en 224.
3) De eerste druk van het boek is van 1664.
4) Een van de verhalen bij Grimm staat niet in de uitgave van den
Simplicissimus (van 1669), die herdrukt is in Braune's Ne'idrucke deutscher
Litteraturwerke des XVI und X VII Jahvhunderts, No. 19-25. Wel is het
bv. te vinden in de uitgave van F. Bobertag in Kürschner's Deutsche
National-Litteratur, Bd. 34, p. 127 vv.
309
schilderachtige beschrijving van de Mummelsee en den omtrek
daarvan is te vinden bij Dr. A. Kaufmann, Quellenangaben und
Bemerkungen zu Karl Simrocks Rheinsagen und Alexander Kau f -
raanns Mainsagen, Koln 1862, p. 146. 1 )
Talrijker zijn de vertalers van Geibel's gedicht Der Zigeunerbube
im Worden. Behalve Bogaers (Het zigeunerknaapje, II 324) heeft
ook G. Jonckbloet een vertaling geleverd onder den titel „ Ver in
't Zuiden 't schoone Spanje" in den bundel Uit eigen en vreemde
gaarde (Amsterdam 1884, p. 57) 2). Een derde bewerking, De
Zigeunerknaap in 't noorden, is van M. Leopold. Deze laatste vertaling
is zeker wel de bekendste van de drie ; velen zullen haar
uit het vroeger zoo veel op scholen gebruikte leesboekje ' Stofgoud
kennen.
Zeer veel aantrekkelijkheid schijnt voor Nederlandsche vertalers
Freiligrath's Der Liebe Dauer te hebben gehad. Bogaers ontleent
zijn titel .Heb lief zoolang gij lieven moogt (II 320) aan den tweeden
regel van het Duitsche gedicht. Bernard ter Haar gebruikt den
eersten als zoodanig : Heb lief, zoo lang gij lieven kunt (Laatste
gedichten, 's-Gravenhage 1879, p. 32). Verder is het vers nog in
't Nederlandsch overgebracht door Beets, Heb Lief (Dichtwerken,
Leiden, z. j., IV p. 28), J. J. A. Goeverneur, .Hebt lief elkaar
(Gezamenlijke Gedichten en Rijmen, Groningen 1874, p. 255), B.
van Meurs, Naastenliefde (Germania's Dichtbloemen verzameld en
overgeplant, 2e dr., Kuilenburg 1883, p. 87). — Ter Haar spreekt
in een aanteekening nog van een bewerking door Ten Kate ; deze
is mij niet bekend.
Zooals Beets in de Inleiding (Aant. 20) meedeelt, is de hymne
van Prudentius, door Bogaers onder den titel Beqra fenislied (II 342)
vertaald, ook bewerkt door Ter Haar en wel in den Almanak voor
het Schoone en Goede voor 1840 (onder denzelfden titel, p. 173).
De gebeurtenis, in .Het beestengevecht te Briuhl (II 184) verhaald,
had, zooals Bogaers meedeelt, plaats in het jaar 1568. Beide
schrijvers, die de dichter noemt, Van Reyd in zijn Oorspronck ende
1) Aan dit boek ben ik ook de aanwijzing vrn de plaats bij Kircher
verschuldigd.
2) Ook te vinden in de bloemlezing van M. J. Koenen, Proza en poëzie,
I, 4e dr. (Zwolle 1895), p. 55.
310
voortganck der Heden. Oorloghen, Arnhem 1633, p. 8, en D. P.
Pers, De verwarde adelaer en ontstelde leeuw, Amst. (1647), p. 349,
vertellen de zaak op overeenstemmende wijze. De woorden van
den laatste zijn :
Een yder smeichelde des Hertoghs voorspoet, hem soeckende te
liefkoosen en zijnen vyand te smaden : waer van de Bisschop van
Ceulen een proeve dede : want hy stelde te Bruel aan zijn hof,
een schouspel toe van eenera Leeuw en Stier. Den Leeu als het
Koninghlijkste en strijdbaerste, noemde hy den Hertogh, en den
Stier voeghde hy den Prince toe, seggende over maeltijd, dat hy
op morgen den Hertogh van Alva met den Prince van Oragnien
wilde laten vechten. De Leeuw die hier op hadde gevast, om den
aenval sekerder te nemen, wort te gelijck metten Stier in 't perck
gelaten, die malkanderen siende, strax de Stier van den Leeuw
wierde besprongen, die hem een groote lappe vel en vleesch uyt
den huyd scheurende, een schricklijck gebrul veroorsaeckte. De
Leeuw zijnen aenval hervattende, neemt . hem de Stier op zijne
hoorens, en werpt hem over zijnen rugge, dat hy ter aerden quackte :
weleke aenval noch eens gebeurende, wierp hy den Leeuw soo
hoogh, dat hy ter aerden poffende, hy den Stier niet wederom
dorst aenvallen. Doen joegh hem de Stier, die als verdolt was,
van d'eene syde ten anderen : waer over de Bisschop, die seer goed
Spaensch was, sich schamende, den Stier dede doorschieten. Waer
uyt de Prins-.gesinde, oock soodanigen uytkomst voorseyden : En
is oock namaels gebleecken dat de Prins, in zijne overwinninge,
nergens anders door was te stutten, als hem verradelijck te doorschieten.
De stof voor zijn ballade Dietz von Schwinburq (II 191) heeft
de dichter blijkens zijn aanteekening te danken aan Trithemius,
Annalen Ilirsaugienses, Tom. II, fol. 182. Deze plaats heb ik niet
kunnen nagaan, maar verhalen, waarin iets overeenkomstigs wordt
aangetroffen, nl. dat iemand nog een eind wil loopen, nadat hem
het hoofd is afgeslagen, komen meer voor. Zoo o. a. in de reeds
genoemde verzameling Summa Praedican tiinn van John of Bromyard.
In bedoeld exempel worden zij, die zich zelf te gronde richten om
hun familieleden te bevoordeelen, vergeleken bij den dwaas, die
om een vat wijn wedde, dat hij na zijn onthoofding nog een be311
paalden afstand zou afleggen en die op de vraag, wat hij met dien
wijn wilde doen, daar hij dien toch niet zou kunnen drinken, antwoordde
: „Opdat mijn vrouw en mijn zoons en mijn vrienden dien
na mijn dood kunnen drinken". Het stukje is uitgegeven als No.
CXVII onder den titel De honaine vinum lucrante door Thomas
Wright in zijn Latin stores,
Hetzelfde verhaal werd ook door den Franciskaner monnik Johannes
Pauli opgenomen in zijn, in 1522 gedrukter, bundel &himp f
und Ernst, een van de meest bekende volksboeken uit de 16e en
17e eeuw. Het werk is uitgegeven als no. LXXXV van de Bibliothek
des litterarischen Verein in Stuttgart (1866) door H. Oesterley.
Onder no. 567 vertelt Pauli : Einer wettet mit einero andern vmb
ein fuoder veins er wolt hundert schrit lauffen, wan im schon der
kopff wer ab gehawen. Der ander sprach, was sol dir der wein
wan du dot bist. Er sprach, so weren aber meine kind vnd fraw
da, die lebten wol mit. Also sein vil menschen, die sich vmb guotz
willen eerdam en vmb irer kind willen, das ist ein grose dorheit.
Es ist ein sprichwort, selig ist der sun vff ertreich, des vatter in
abgrund der hellen sitzt, wan er hat im gewunnen das er ein
iuncker ist.
De uitgever geeft in een aanteekening nog een paar plaatsen op,
waar hetzelfde moet voorkomen.
Bij Sint 4ntonies preek voor de visschen (II 208) zegt de dichter:
.Vergeljk het dichtstukje, voorkomende in des Knaben Wunderhorn
(Uitgave van 1845) B. I, bl. 362." In de Reclam-uitgave hiervan
staat het versje op p. 240. Er wordt bijgevoegd, dat het is
naar Abraham a St. Clara, Judas der Erzschelm, I, p. 253. Het
stukje luidt als volgt:
Des Antonius von Padua Fischpredigt.
Antonius zur Predigt
Die Kirche findt ledig,
Er geht zu den Flüssen
Und predigt den Fischen;
Sie schlagn mit den Schwanzen,
Im Sonnenschein glanzen.
Die Karpfen mit Rogen
Sind all hierher zogen,
Haben d' Mauler aufrissen,
312
Sich Zuhörens beflissen :
Kein Predig niemalen
Den Karpfen so gfallen.
Spitzgoschete Hechte,
Die immerzu fechten,
Sind eilend herschwommen
Zu horen den Frommen:
Kein Predig niemalen
Den Hechten so gfallen.
Auch jene Phantasten
So immer beim Fasten,
Die Stoekfisch ick meine,
Zur Predigt erscheinen.
Kein Predig niemalen
Dem Stoekfisch so gfallen.
Gut Aalen und Hausen
Die Vornehme schmausen,
Die selber sich bequemen,
Die Predigt vernehmen:
Kein Predig niemalen
Den Aalen so gfallen.
Auch Krebsen, Schildkroten,
Sonst langsame Boten,
Steigen eilend vom Grund,
Zu horen diesen Mund:
Kein Predig niemalen
Den Krebsen so gfallen.
Fisch grosze, Fisch kleine,
Vornehm und gemeine
Erheben die Köpfe
Wie verstandge Geschöpfe:
Auf Gottes Begehren
Antonium anhören.
Die Predigt geendet,
Ein jedes sich wendet,
Die Hechte bleiben Diebe,
Die Aale viel lieben.
Die Predig hat gfallen,
Sie bleiben wie alle.
Die Krebs gehn zuri cke,
Die Stoekfisch bleiben dicke,
Die Karpfen viel fressen,
Die Predigt vergassen.
Die Predig hat gfallen,
Sie bleiben 'wie alle.
313
Zooals men ziet, heeft Bogaers de vierde strophe overgeslagen,
terwijl uit de beide laatste in het Nederlandsch een geworden is 1 ).
De stof voor zijn vertelling Het geschenk (I p. 228), de aardige,
maar misschien wat al te lange geschiedenis van den knol,
»Van de andren altemaal den bol!
Een aardvrucht zonder haars gelijk!
Een olifant in 't plantenrijk,"
die door den armen boer aan zijn koning wordt gebracht, heeft
Bogaers, volgens de aanteekening op p. 244, ontleend aan het „Convivium
fabulosum" in de Colloquia van Erasmus. Daar wordt (volgens
een oude • Nederlandsche vertaling : Colloquia Ramiliaria of
Gemeensame t'samen-spraken, t'Amstelredam, voor Direk Pietersz,
Boeckverkooper, z. j., p. 70) de aneedote ook . verteld „van den
Coningh Ludovicus van die name de XI Coningh van Vranckrijek",
en wel in de volgende woorden : „Als 't op een tijd in zijn Hof
wat wilt stoet, is hy gereyst by de Boergoenschen, alwaer hy dikwils
ter jacht gingb, ende also hy by geval kennisse gemaeckt
hadde met eenen Boer geheeten Conon, dat een goed en simpel
man was, want de groote Printen nemen diekwils vermakinge in
dusdanige lieden : Tot desen Boer verkeerde de Conink diekwils
als hy ter jacht was, sulckx dat hy eens tot den Boer met groote
lust (so hongerigh als hy vander jacht quam) Rapen is komen
eten. 'Ludovicus ten lesten weder na zijn Hof getrocken zijnde,
so heeft de Boerin haer man vermaent dat hy den Coninck tot
gedachtenisse van de oude vrientschap, eenige uytghelesen Rapen
Boude scheneken. Conon hier in begaen zijnde, vreesde dat hy
geen dank behalen sonde, want de groote Heeren sulke diensten
niet gedeneken : Somma 't wijf heeft het ghewonnen : hy treckt op
reys met eenighe seer schoone uytgesochte Rapen. Maer als hy
nu op wegh zijnde lust totte Rapen kreegh, heeft hy die alle, op
een na, die boven maten groot was, met groote begeerte, opgegeten.
Gekomen zijnde in de sale daer de Coninck sat, is terstont
vanden Coninck bekendt, die hem stracx liet halen : de Boer heeft
met een eenvoudig gelaet sij n gave vertoont, die de Coningh met
1 ) In de bovengenoemde verzameling Bibl. facét. (p. 376) is het verhaaltje
(zonder het eigenaardige slot) ook opgenomen onder de »légendeq
facétieuses".
314
grooter begeerte ontfangen heeft, ende eene van zijn Raeds-Heeren
bevolen, dat hyse in des Coninex kamer soude brengen, by zijn
juweelen. En heeft voort geboden, dat Conon by hem soude blikven
eten : nae do maeltijdt heeft hij den Conink bedanckt, en de Conink
hem wederom, die zijnen Rent-meester beval datmen den Boer, die
al weer na huys meende te gaen, duysent kroonera tellen sonde.
Hier van ist gherucht haestigh door al 't Hof geloopen : waer door
een van zijnen Edelen den Coninck een brave henghst gheschoneken
heeft. De Coninck wel merckende, dat hy door de mildtheydt die
hy Conon betoont had, was wacker gemaeckt. En oock so een
buyt meende te strijcken, heeft zijn gheschenek met veel vroli cker
gelaet aenghenomen, en terstont voort met zijn Heeren geraedslaeght,
waer mede men soo heerlijcken Paert soude vergelden :
hier en tusschen wierde de scheneker van 't Paert vast met goede
hope ghevoed, denekende, heeft hy een Raep die hem van een Boer
geschoneken is, soo dier betaelt, hoe veel te meer sal hy een Edelman,
voor so wackeren Paerd, een goede vereeringe geven Als
nu de een dit, de ander dat, den Coninck ried, als oft vry wat te
beduyden had, en de Bedrieger nu langh ghenoegh door ydele
hope gevoed was, seyd de Coningh ten lesten, daer schiet my in
wat ick hem schencken sal, ende roepende een van zijne Kamerlingen,
luysterde hem in, dat hy soud uyt zijn kamer halen, 't geen
hy daer vinden soude in een zijde doeck gewonden, en heeft hem
voorts de plaetse daer 't lagh beduyt : de Raep wierde gebraght,
also bewonden alsse was. De Coninck gheeftse den Edelman met
zijn eyghen handt, daer by seggende, dat hem docht het Paert wel
gheloont te zijn, met soo kostelijcken kleynoodt, dat welcke hem
1000 Croonen ghekost had. De Edelman wegh ghegaen zijnde,
heeft met groote begeerte, den doeck afghedaen, en heeft daer voor
een kostelijck juweel, dat hy meende te hebben, een geschrompelde
verdorde Raep in ghevonden. De schalek also bedroghen zijnde,
heeft een yegelij ck tot spot geweest" 1 ).
Deze zelfde geschiedenis is echter ook veel vaker behandeld.
Reeds in de 14e eeuw komt zij voor in een Latijnsch gedicht onder
den titel Raparius of Rapularius. Van dit gedicht bestaan verschillende
handschriften, die nog al tamelijk veel van elkaar afwijken.
1) Voor het oorspronkelijke zie Desiderii Erasmi Roterodami Colloquia
1 (Lipsiae 1892), p. 311.
315
Een Heidelberger hs. van het jaar 1452, waarin het gedicht den
titel Rapularius draagt, is beschreven door F. J. Mone in den
Anzeiger für Kende des deutschen Mitíelalters 3 (1834) p. 161 en
daarnaar is de tekst uitgegeven door denzelfde in hetzelfde tijdschrift
(dat dan heet Anz. f. K. der teuísehen Vorzeit) 8, 1839, p. 561-
570. Mone voegt er bij (p. 571-580) de van dezen tekst afwijkende
lezingen, zooals die voorkomen in een hs. te Weenen, dat
op zijn laatst uit het begin van de 14e eeuw dateert. Dit hs. is
beschreven en het geheele gedicht daarnaar uitgegeven door A. Wolf,
Germania 7 (1862), p. 43-54, terwijl in denzelfden jaargang, p.
237-239, door A. Mussafia verschillende plaatsen, waar de uitgaven
van Mone en Wolf van elkaar afwijken, met het hs. zijn vergeleken.
Hier is het gedicht zonder opschrift. Een derde redactie
naar een Göttinger hs. is uitgegeven en met de andere vergeleken
door H. Oesterley, Jahrb. f. rom. u. engl. Literatur 12 (1871), p.
241--268. In dit hs. staat boven het gedicht : „Quedam pulchra
moralisatio metrice composita contra superbiam et invidiam''. ' )
Vroeger bestond er nog een vierde hs., waarin het gedicht den
titel Rapariu-s had. Dit hs bevond zich te Straatsburg, doch is bij
het bombardement van die stad in den oorlog van 1870 vernietigd.
Toch kan men met den inhoud van deze redactie het gemakkelijkst
kennis maken. Hiernaar is nl. vertaald het verhaal, zooals
we het aantreffen als no. 146 onder den titel Die Rilbe in de
Kinder- und llausmiirchen van de gebroeders Grimm. In de in het
3e deel opgenomen aanteekeningen (ed. Reclam p. 244) wordt gezegd,
dat het hs. uit de 15e eeuw was, maar dat het gedicht zelf waarschijnlijk
wel reeds in de 14e eeuw zal zijn gemaakt, zonder twijfel
naar de mondelinge volksoverlevering. Op p. 246 v. worden eenige
regels uit het gedicht meegedeeld.
Het verhaal bestaat uit twee deelen. Het eerste is de geschiedenis
van de raap, welke door een armen soldaat, die boer geworden
is, aan den koning wordt gebracht, en waarvoor hij dan
door dezen rijk gemaakt wordt, terwijl zijn rijke broeder voor de
kostbaarheden, goud en paarden, die hij den koning geeft, die raap
terug ontvangt. Hierop volgt dan een tweede gedeelte. De rijke
wil zich nl. op zijn broer wreken en hem laten dooden. De moor-
1) In dit artikel zijn de boven vermelde bijzonderheden te vinden. Vgl.
ook Grundr. der roman. Phil. II, 1, p. 415.
316
denaars- slagen er alleen in, hem in een zak te binden en zoo aan
een boom op te hangen. Daaruit weet hij zich echter door list te
bevrijden, daar hij een voorbijganger weet over te halen, zijn plaats
in dien zoogenaamden zak der wijsheid" in te nemen.
Het motief van dit tweede gedeelte, de bevrijding uit den zak,
misschien wel het meest bekend uit Andersen's sprookje ,,De kleine
Klaas en de groote Klaas", komt veel meer voor. Ik verwijs hiervoor
naar de aanteekeningen in het 3e deel der Kincder- und - Hausmcirchen
bij no. 146 en no. 61 (Das Biirle) en vooral naar de talrijke aanwijzingen,
hieromtrent gegeven door J. Bolte in zijn uitgave van
Valentin Schumann's Nachtbuchlein (Litt. Ver. no. 197 ; Tübingen
1893) p. 389. Dit tweede deel kunnen we dus verder buiten bespreking
laten. Alleen merk ik nog op, dat F. Liebrecht in zin
bespreking van de in 1856 verschenen uitgave van Grimm's derde
deel, welke bespreking te vinden is in Gerinania 2 (1857), p. 239
vv., naar aanleiding van no. 146 nog verwijst naar Wolf, Deutsche
Sagen no. 287 met de Aanteekeningen daarbij. Dit boek stond niet
te mijner beschikking, zoodat ik niet kan zeggen, in hoeverre het
daar meegedeelde met Grimm's sprookje overeenstemt. Liebrecht
verwijst verder nog naar no. 152 van de novellen van Franco
Sacchetti (geb. 1335, overl. ongev. 1410), een der Italiaansche navolgers
van Boccaccio. Ook dit werk heb ik niet kunnen inzien,
maar volgens Dunlop-Wilson II 154 bevat het het verhaal van iemand,
die aan een voornaam heer een ezel ten geschenke geeft, welke
eenige kunstjes kent en waarvoor hij een mooi opgetuigd paard terug
ontvangt. Een ander hoort dat en zendt nu twee ezels, maar
wordt in zijn verwachtingen teleurgesteld 1 ). Voor zoover uit deze
korte inhoudsopgave is op te maken, ziet men, dat wel de grondgedachte
van beide verhalen dezelfde zal zijn, dat is, zooals het bij
Grimm (III, 245) heet, von dom missratenen Versuch den Gluckserwerb
za überbieten, da doch das unschuldige Herz fehlt", maar
daarom behoeven zij nog niet noodzakelijk van elkaar afhankelijk
te zijn.
Iets anders wordt het, wanneer de verhalen in bijzonderheden,
bijv. wat de gegeven voorwerpen betreft, zoo precies overeenstemmen,
1) Over Sacchetti z. behalve Dunlop - Wilson II 149 vv. bv. Dr. M. Landau,
Beitráge zur Geschichte der italienisehen Novelle, Wien 1875, p. 16 vv. Zijn
novellen zijn blijkbaar niet zeer populair geweest : de eerste (onvolledige)
uitgave verscheen pas in 1724.
317
als dat o. a. bij Erasmus het geval is (raap en paard). Het waarschijnlijkste,
naar het mij voorkomt, is, dat de Rap(ul)arius, zooals
bij Grimm wordt opgemerkt, „nach mündlicher Volkssage". is gemaakt,
en dat het verhaal onder het volk is blijven leven en door
Erasmus en misschien ook anderen daarnaar is opgeteekend. Voor
Erasmus is mij geen verdere opteekening bekend
Bij Erasmus vormt het verhaal de vierde van de tien anecdoten,
die onder het „convivium'' worden verteld De hierop volgende
geschiedenis, die zooals we zullen zien, meermalen er mee verbonden
voorkomt, wordt eveneens van Lodewijk XI verteld en luidt
in de genoemde Nederlandsche vertaling aldus (p. 71) : Als een
van Ludovici dienaers een luys sag loopera op des Coninex Rock,
soo is hy ootmoedelijck tot hem ghegaen, en de luys ghenomen
hebbende, heeftse stilswijgende wegli geshieten. De Coning vragende
wat het was, schaemde hy 't hem te segghen : als de Coningh
niet af liet te vragen, heeft de knecht ten lesten geantwoort, dattet
een luys geweest was. Dat is een goet teken sprack Ludovicus,
namelijck dat ick een mensch ben, want dat gedierte hem meest by
de menschen houdt, ende by namen inde jeugt, en heeft voort
geboden datmen hem 40 Croonen gheven soude voor sin dienst.
Daer na wasser een ander die ghesien hebbende dat soo kleyne
dienst hem soo wel gheluckt was, niet eens denekende dat de
oprechtigheydt ende geveynstheyd leer vele verschilt, is hy met
gelijke maniere tot den Coning gekomen, ende heeft hem gheveynst
of hy wat van sijn Conings kleed genomen had, 't welek hy terstont
wech smeet : als de Coning hem vraegden (hoe wel hy veynsde
dat hy 't niet geern seyde) wat hy er af-genomen had, heeft de
ander, met wonderlijcke gheveynsde schaemte, geantwoort, dat het
een vlo gheweest ware. De Coning het bedroch merekende, seyde:
foey ghy vileyn, ghelijekt ghy my by een hondt ? en gebood zijne
dienaers, datmen hem inde plaetse van 40 Croonen, 40 slaghen
gheven soude" 1 ).
Deze beide verhalen nu, die ook eigenlijk op dezelfde gedachte
1 ) Voor het oorspronkelijke z. Des. Erasmi Colloquia I 313. De beide
anecdoten zijn ook, naar de Duitsche vertaling van '1634: Zwantziq Auszerlesene
Gespr *eh, etc., opgenomen in de verzameling van H. Merkens,
Deutscher Humor alter Zeit (Würzburg t879) onder de titels : »Der be
lohnte Hofsehranz<c en » Von einem weisen königer (p. 30 en 36). In den
door denzelfde bewerkten kleinen bundel Deutscher lurmor ( Meyers Volksbücher
no. 805, 806) komt alleen het laatste verhaaltje voor (p. 23).
318
berusten, komen meermalen naast elkaar voor. De oudste, mij
bekende, verzameling, na Erasmus' Colloquia, waarin de beide anecdoten
worden aangetroffen, is de Engelsche bundel Merg Tales and
Quicke Ansiveres, waarvan de eerste druk omstreeks 1535 verscheen.
Het boek is opnieuw uitgegeven, naar den druk van 1567, door
w. Carew Hazlitt in het eerste deel van de Shakespeare Jest-
Books (London 1864). Daarin zijn de beide verhalen opgenomen
als no. 23: „Of kynge Lowes of France, and the husbandman"
(p. 34) en no. 24 : „Of an other picke-thanke, and the same kinge"
(p. 37). Zij stemmen geheel overeen, tot in den naam van den
boer, Conon, toe, met de redactie bij Erasmus en zijn dan ook
blijkbaar daaruit vertaald.
In eenige afleveringen van het Engelsche 'tijdschrift Notes and
Queries zijn door A. Collingwood Lee aanteekeningen gegeven bij
sommige der Meru tales and quicke answeres. Volgens hem zouden
deze beide nummers letterlijk vertaald zijn naar een Italiaansche
verzameling van L. Domenichi (z. H. a. Q. 9th ser., IX p. 324).
Het bedoelde boek heb ik niet kunnen inzien, maar daar het werk
van den Italiaan jonger is dan de Engelsche verzameling, zou dat
dus een vertaling moeten zijn, zooals indertijd volgens „Braga" Van
Lennep door Heine en Southey werd vertaald, nl. bij anticipatie,
tenzij we moeten aannemen, dat de beide verhalen eerst in een
latere uitgave der Engelsche verzameling voorkomen. In ieder
geval echter is de Italiaansche verzameling na Erasmus' Colloquia
verschenen en beide, de Engelsche en de Italiaansche redactie, zullen
wel daarop teruggaan. In de Engelsche verzameling zijn trouwens
ook meer van de in het „Convivium fabulosum" vertelde anecdoten
opgenomen.
Hazlitt zegt in een noot bij no. 23, dat de kiem van beide verhalen
te vinden is in Lane's Arabian Tales and Aneedoles, p. 112.
Mijn pogingen om dat boek te krijgen, zijn vruchteloos gebleven,
zoodat ik niet kan zeggen, welke waarde aan die mededeeling is
te hechten.
Beide verhalen samen komen ook, volgens de aanteekening van
H. Oesterley bij Wendunniuth 2, 39-42, voor in de verzameling
Convivales sermones van Johannes Gast (uitg. van 1549, 1, 169 en
170), waarvan de eerste uitgave verscheen in 1541 1 ), in den in 1563
1 ) Niet 1542, zooals Noord en Zuid 1902, p. 388 is gezegd (vgl. Germania
37, 1892, p. 223. Ik maak van deze gelegenheid gebruik om bij de daar
319
verschenen bundel Schertz aait der Warheyt, 2 en 2, en bij Sam.
Oerlach, Rutrapeliarum libri tres (Leipzig 1656, 8°), 2, 226. Hier
kan nog bijgevoegd worden een Nederlandsch Cluchtboelc, in 1576
te Antwerpen verschenen, dat beschreven is door J. Bolte in het
Tijdschr. v. N'ederi. taal- en letterti. 10 (1891), p. 127 vv. Hier
komen de beide stukjes in omgekeerde volgorde voor ; no. 82 (p. 65)
is „Vanden coninek van Vranekrijck, die sijnen lackeye vierhondert
croonen schanek, om dat hy een luys van sijn cleederen gheuonden
hadde", no. 83 (p. 66) „Vanden boer, die den voorseyden
coninck een schoon rape schanek, waer voor hy hem acht hondert
croonen deede tellen" 2 ). Verder worden de beide geschiedenissen
nog verteld in het tweede boek (verschenen in 1602) van Kirchhof's
Wendunmuth. Hier is ieder over twee nummers verdeeld;
II 39 en 40 vormen de geschiedenis van de raap, 41 en 42 die
van de luis en de vloo.
H. Oesterley verwijst bij het laatste verhaal ook naar Old .Hobson
17 ; dat is .The Pleasant Conceites of Old Hobson the Merry Londoner,
voor 't eerst uitgegeven in 1607, herdrukt in het derde deel
der Shakespeare Jest-Bootes (London 1864) en reeds eerder, in 1843,
genoemde plaatsen, waar de geschiedenis van »De philosophisehe eieren«
behandeld wordt, nog eenige te voegen. In de eerste plaats is te vermelden,
dat de aneedote, zooals die bij Luscinius (No. 36) gevonden wordt,
ook evenals vele andere is opgenomen in een andere Latijnsche verzameling,
van 1542: Amoenissima et pudica iocorum facetiarunique Sylva, die besproken
is door A. L. Stiefel in het Zeitschr. f. deutsch, phil. 35 (1903), p. 81 vv.
Verder komt liet verhaal, volgens de aanteekening van A. Collingwood Lee
in Notes and Queries 9th. ser. VIII p. 380, ook voor bij Domenichi. Dan
is het mij nog bekend onder het opschrift »A clever soncc uit het Engelsche
volksboek The penny budget of wit and paekuge of drollery, z. R. K. Cunningham,
Amusing prose cliap-books (London, Glasgow, 1889) o. 203. —
Eindelij k kan ik ook nog een Nederlandsche verzameling noemen, getiteld:
De Nieuwe Vaakverdryver, of: Nederlandze Verteller, die kort besproken is
door J. Bolte in het T ijdschr. v. Ned. taal- en Letterk.13 (1894), p. 90. Hierin
wordt de aneedote (op p. 476) aldus verteld : »Een Boere Zoon, hebbende
te Leiden in de Hooge School geweest, wilde zijn geleertheid aan elek
vertoonen : des hy, zittende met zijn Vader aan den disch, zo haast niet
had gezien, dat 'er vier Hoender eyeren wierden opgezet, of hy zei, dat
'er 7 waren ; want de drie zijn in liet getal van de vier beslooten. Nu
weet Blek, dat drie en vier r., et zeven is ; en dienvolgende zijn daar zeven
eyeren. De Vader, dit hoorende, nam de vier eyeren na zich, zeggende:
Zoon, dat staat my wonder wel aan , des zal ik my met de vier behelpen,
en de drie voor u laten.«
2) De plaatsen uit Schertz m. d. Warh. worden hier opgegeven als bl,
2a en 3a.
320
in vol. VIII der Percy Society. In no. 17 „Of Maister Hobsons
Iest of a Louse and a Flea" is de koning van Frankrijk vervangen
door Old Hobson, maar overigens stemt het geheel met het bekende
verhaal overeen 1 ).
In deze zelfde verzameling komt echter, wat Oesterley niet vermeldt,
ook een stukje voor, dat met de eerste geschiedenis overeenstemt.
Het is no. 23 : „Of Maister Hobsons rewarding a poet for
a bookes dedication" en luidt aldus : Upon a new yeares day,
Maister Hobson sitting at dinner in a poets company, or one, as
you may tearme him, a writer of histories, there came a poore man
and presented him a cople of orringes, which hee kindley tooke
as a new yeares guift, and gave the poore man for the same an
angell of gould, and thereupon gave it [i. e. the gift] his wife to
lay it up axnong other jewells, considering that it had likewise cost
him an angel; the which she did. The Poet, siting by and marking
the bounty of Ma. Hobson for so small a matter, he went home
and devised a booke contayning forty sheets of paper, which was
halfe a yeare in writing, and came and gave it to Maister Hobson
in dedication, and thought in his mind that he, in recompencing
the poore man so much for an orringe, would yeeld far more recompence
for his booke, being so long in studying Maister Hobson
tooke the poets booke thankfully, and perseving he did it onely
for his bounty shewed for the orring given him, vuilled his wife to
fetch the said oringe, which he gave to the poet, being then almost
rotten, saying : here is a jewel which cost me a thousand tienes the
worth in gould; therefore I think thou art well satisfied for thy
bookes dedication. The poet, seing this, went his way, all ashamed z).
--- Zooals men ziet, speelt de geschiedenis hier tusschen andere
personen en is de soort van geschenken anders.
Ook nog in andere verzamelingen komen de geschiedenissen voor.
Zoo wordt het verhaal van de raap verteld van den Franschen
koning Frans I door den Italiaan Giovanni Giraldi Cinthio (overl.
1573) in zijn .Hecaiommiiki VI 9 3 ), waarvan de eerste uitgave
1) De uitgever, W. Carew Hazlitt, verwijst in een noot hierbij nog naar
Taylors Works, 1630, 1 105.
2) Dit verhaal is ook opgenomen door John Ashton in zijn verzameling
Humour, Wit, and Satire of the geve;iteenth Century (London
I883), p. 404. — Hazlitt verwijst in een aanteekening nog naar Lovelace's
Poems, ed. Hazlitt, p. 229 en Day's Parliament of Bees,1641, 4, Dedication.
8) Vgl. E. Koeppel, Studien zur Gesch. der italien. novelle in der engl.
321
verscheen in 1565. -- Lodewijk XI is weer de held van het verhaal,
zooals het vermeld wordt in het werk van den Engelschman Bryan
Melbancke, Philotimus. The Warre befwixt Nature and ïortune,
London 1583 1 ) — Dan wordt het ook aangetroffen in een iets
jongere Engelsche verzameling Pasquils Tests mixed with Mother
Bunches Merriments, waarvan de eerste druk verscheen in 1604.
Het boek is ook weer herdrukt in het derde deel der Shakespeare
Jest -Books. Hier (p. 51) wordt het verhaal, onder den titel „A
deceyt of the hope of the couetous with a Turnep", heel kort, verteld
van nog een anderen koning van Frankrijk, Karel V, maar overigens
stemt het geheel met de andere overeen. — Bovendien is mij
in het Engelsch de anecdote nog bekend uit het boekje van Archie
Armstrong, A banquet of jests and merry tales. De eerste uitgave
daarvan is van 1630 en het werd herhaaldelijk herdrukt. Het is
dit werkje, waaraan door Huygens het XIVe boek van zijn Sneldicht
werd ontleend 2 ). In den in 1889 verschenen herdruk staat
het bedoelde verhaaltje op p. 32 : A Rape roote."
Dezelfde anecdote is, volgens de opgave van Oesterley, ook nog te
vinden in Houveaux contes à rire et aventures plaisantes (Cologne
1702), p. 129 en bij D E. Helmhack, Der neuvermehrte, lustige
und Curiose Pabelhannsz (Hall, 1729, 8°), no. 136 3). Aan den
Litt. des 16. Jahrhunderts, p. 60.— Over dit Italiaansche werk z. bv. Dunlop-
Wilson 1I, 192 vv., Landau, Beitritge zur Gesch. der italien. Novelle, p. 114 vv.
1) Vgl. Koeppel t. a. p.
2) Zie verder De gedichten van Const. Huygens, ed. Worp, IV p. 183.
3) Wat het tweede verhaal (van de luis en de vloo) aangaat, verwijst
Oesterley nog naar Jac. Pontanus, Attica Bellaria, (Francof. 1644, 8 0 ) 2, 31,
p. 392 en Nugae d( ctae et inauditae Gaudentii Jocosi ( Ed. nova, Solesbac.
1725, 8° ), p. 187. — Zie verder de volgende regels uit Johann Fischart's
Flöhhaz:
Jener Kaiser viel goids aim gab,
Der im ain Lans het gnommen ab,
Dann darausz, sagt er, kenn er frei,
Das er ain Mensch wie andre sei:
Aber da auch ain andrer volt
Mit flöhen gwinnen so viel gold,
Und im ain floh abgnommen het,
Da stellt er in gar hart zu red,
Ob er in für ain hund anseh
Das er lauff wie ain hund voll flöh.
(naar de uitgave van 1594 opgenomen in J. Scheible's Kloster X, ald. p. 851.
De uitgave van Der Flöhhaz in Braune's Neudrucke deutscher Litteraturwerke
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 21
322
eerstgenoemden bundel is misschien het verhaal ontleend, zooals het
voorkomt onder den titel „Le navet de Louis XI" op p. 292 van A.
Chassant, Contes à rire et aventures plaisan tes ou reeréations f rancaises,
een collectie uit nieuweren tijd (Paris 1881), maar die op
oudere anecdoten-verzamelingen berust. Ook hier heet de boer
weer Conon.
Ook is mij de geschiedenis, met een eigenaardige variant aan
het slot, nog bekend uit een anonieme Fransche verzameling, Recueil
de poésies .lugitives et contes nouveaux, in het jaar 1784 te Londen
verschenen. Nadat de schrijver (Aug. de Piis ?) in het stukje Le
Roi, le Seigneur et le Paysan (p. 97) eerst het bekende verhaal
gegeven heeft, laat hij daarop volgen:
De ce vieux conte rebattu,
A ma paroisse un jour je me suis souvenu.
Devant de petits saints qu'une épaisse fumée,
Metamorphose en petits loups-garoux,
La petite Toinon d'un grand zele animée,
Venoit bruler par fois un cierge de six sols:
Elle eut un beau mari ... La fringante Lucile
Y vint aussi depuis ce tems,
Bruler par fois un cierge de six francs,
Et voilá qu'elle épouse un vieillard imbécile.
Ami lecteur tu connoitras
Par cette histoire à l'autre réunie,
Que les grands de là-haut, comme ceux d'ici bas,
N'ont point d'égard aux présens de l'envie.
Dan wordt door Oesterley nog genoemd het gedicht Die Traube
van L. H. von Nicolay. Het vers is te vinden in zijn Vermischte
Gedichte und prosaische Schriften V (Berlin u. Stettin 1794), p. 9
en luidt aldus:
Mit einer wunderschönen Traube
Kam einst ein armer Bauersmann
Am Hofe seines Fürsten an,
Bot ihm sie dar, und sprach : Erlaube
Dass ich dir bringe, was ich kann;
Viel ist es nicht. Die Wahrheit zu gestehen,
Nahm ich die Traube nur zum Vorwand dich zu sehen,
Und dir gehort sie ja von Rechtes wegen zu;
So selten ist die Frucht, als Könige, wie du.
des XVI. und XVII. Jahrhunderts, No. 5, is een afdruk van de eerste uitgave
in 1573 ; daarin komt dit gedeelte niet voor.) — Ook in de reeds
genoemde Nederlandsche verzameling van 1669, De Nieuwe Vaakverdryver,
is het verhaaltje opgenomen (p. 501).
523
Eín Lob, das so nati rlieh fliesset,
Noch meter, das volle Herz, aus dem es sich ergiesset,
Entzi ekt den Fürsten. Liebevoll
Dankt er für das Geschenk, und, prachtig im Erwiedern,
Befiehlt er gleich, dass man dem 'Biedern
Zwei hundert Thaler reichen solt.
Der Bauer kehrt, die H.nde voll,
Zurück, erzahlt den Vorfall seinen Brüdern;
Die melden ihn dem Pfarr, und der dem Edelmann.
Der Junker hort ihn Bistern an.
Was ? bricht er aus : so viel für eine Traube ?
Der König ist ein braver Mann.
Nun sollt ihr sehn, wie ich ihn schraube.
Aus seinem Stall wahit er das sehönste Ross,
Setzt sich darauf und reitet vor das Schloss.
Vom Fenster sieht der Fürst ihn traben,
Und lobet laut das edle Pferd.
»Haltst du es, Herr, der Ehre werth
»In deinen Marstall es zu haben?
»Gebiete, so gehort es dir.
»Zu hoher Gnade halt' iehs mir.s —
Der König : Freund, ich danke dir
Allein womit kann ich die Gabe dir vergelten ?
Ha ! meine Traube ! holt sie mir!
Sieh, welche Frueht ! in ihrer Art so selten,
Als dieser Gaul in seiner. Nimm sie dir 1
De eenige afwijking bestaat dus ook hier in den aard van het
geschenk, dat de boer den koning geeft.
Van nog andere soort zijn de geschenken in een novelle van den
Italiaanschen schrijver Lorenzo Magalotti (geb. 1637, overl. 1712).
In het eerste gedeelte daarvan wordt de geschiedenis van Whittington
en zijn kat verteld, terwijl het tweede gedeelte het verhaal
bevat van den man, die aan den koning der Canarische eilanden
juweelen ten geschenke bracht, in de hoop, dat hij rijk beloond
zou worden, daar zijn vriend voor een kat zooveel gekregen had
en die dan van den koning tot belooning voor zijn groot geschenk
een kat kreeg, daar de koning dat voor de kostbaarste bezitting
hield (z. Landau, Beitr. z. Gesch. d. italien. nov. p. 148).
Ook in nieuwere anecdotenbundels komt het verhaaltje voor, zoo
bv. in een zeer uitgebreide Fransche verzameling, getiteld Encyclopédiana,
recueil cd'anecdotes anciennes, moderoes et contemporaines, Paris
1843, p. 459, waar de koning weer Lodewijk X:I is.
Ten slotte noem ik nog de Deutsche Márchen van K. Simrock
(Stuttgart 1864), waarin als No. 46 onder den titel Das Gegenge-
2I*
824
sckenlc weer dezelfde geschiedenis wordt verteld. Hier is het een
arme kolenbrander, die den koning een mandje met aardappelen
brengt en daarvoor vorstelijk beloond wordt, terwijl zijn rijke broer
die aardappelen weer terug krijgt voor zijn paard. Eenige overeenkomst
hiermee vertoont ook No. 67 Zwiebein und J(noblauch,
waarin verteld wordt van een koopman, die een heel schip bevrachtte
met uien en daarmee naar een land voer, waar men ze niet kende.
Daar vielen ze zoo in den smaak, dat ze tegen goud werden opgewogen.
Een ander koopman wilde dat navolgen met knoflook.
Dit vond dan ook nog meer bijval dan vroeger de uien. Daar men
echter het goud voor veel te gering hield, om een zoo kostelijke
waar te betalen, belaadde men zijn schip met datgene, wat men
voor kostbaarder hield dan goud. Toen hij keek, welke lading hij
had, bleken het uien te zijn. -- Simrock deelt niet mee, hoe hij
aan de verhaaltjes gekomen is. Volgens Landau, t. a. p., 148,
wordt het laatste ook verteld door de Joden in Moldavië.
Het gedicht Davids drie helden (I, 27) is ontleend aan den Bijbel,
aan het 23e hoofdstuk van het tweede boek Samuël, waar, nadat
de helden genoemd zijn, gezegd wordt (vs. 14-17) : En David
was toen in eene vesting ; en de bezetting der Filistijnen was toen
te Bethlehem. En David kreeg lust en zeide : Wie zal mij water
te drinken geven uit Bethlehems bornput die in de poorte is P Toen
braken die drie helden door het leger der Filistijnen, en putteden
water uit Bethlehems bornput, die in de poorte is, en droegen het,
en kwamen tot David. Doch hij wilde dat niet drinken, maar
goot het uit voor den Heere, en zeide : Het zij verre van mij, o
Heere, dat ik dit zoude doen : zoude ik drinken het bloed der mannen,
die henengegaan zijn met gevaar hups levens P En hij wilde
het niet drinken. Dit deden die drie helden.
Een dergelijke daad wordt verteld van Alexander den Grooten,
o.a. door den Griekschen geschiedschrijver Arrianus, die leefde
tijdens keizer Hadrianus en de Antonijnen, dus in de tweede eeuw
na Christus. In cap. 26 van het 6e boek van zijn Anabasis, de
geschiedenis van Alexanders tocht,, verhaalt hij de zaak als voorgevallen
na den tocht naar Indië, in de woestijn van Gedrosië.
Toen daar het geheele leger, ook de koning, zeer veel van dorst
te lijden had, gelukte het een paar soldaten, nog wat water te
325
vinden. Zij brachten het in een helm aan Alexander, maar deze
goot het voor aller oogen uit, door welke daad de moed van het
geheele leger verhoogd werd. - Arrianus voegt er bij, dat deze
gebeurtenis volgens sommigen reeds vroeger had plaats gehad. Zoo
maakt een Romeinsch schrijver, Quintus Curtius Rufus, die waarschijnlijk
leefde tijdens keizer Claudius (le eeuw na Chr.), er melding
van bij de beschrijving van den tocht ter vervolging van
Bessus door de woestijnen van Sogdiana. Volgens zijn verhaal (te
vinden in het 7e boek, cap. 5, 9 vv. van zijn geschiedenis van
Alexander) hadden een paar soldaten water gevonden. Zij boden
daarvan ook den koning wat aan, die hun vroeg, voor wie zij dat
bestemd hadden. Op hun antwoord, dat zij het aan hun zoons
wilden brengen, die ook in het leger dienden, gaf hij het hun terug
met de woorden : Ik wil niet alleen drinken en er is niet genoeg,
om het onder allen te verdeeles. Gaat en geeft het aan uw kinderen."
Hiermee stemt overeen, wat Plutarchus (le eeuw n. Chr.) in
zijn Grieksche levensbeschrijving van Alexander (cap. 42) vertelt.
Op den genoemden Q. Curtius nu berust in hoofdzaak de in
Latijnsche hexameters in 't laatst der 12e eeuw geschreven Alexandreis
van Gautier de Chatillon, die de hoofdbron is geweest voor
Maerlants Alexander. Toch schijnt het verhaal bij Gautier niet
voor te komen ; ik ben niet in de gelegenheid geweest, het werk
zelf in te zien, maar in het gedicht van Maerlant, waarin we,
zooals Franck zegt 1 ), het Latijnsche woordelijk vertaald vinden,
herinner ik mij niet, het te hebben aangetroffen.
Een ander gedicht, dat eveneens naar. Gautier is bewerkt, is de
Middelhoogduitsche Alexandreis van Ulrich von Eschenbach. Hierin
komt het verhaal wel voor, maar in het tiende boek, waar Ulrich
geheel van Gautier afwijkt. Volgens Dr. W. Toischer, Uber die
Alexandreis Ulrichs von Rsch.enbach (in de Sitzungsberichíe der kaiserl.
Akad. der Wissensch., Phil. -hist. Cl., 97, Wien 1881, p 370 vv.)
stemt de Duitsche dichter in dit gedeelte overeen met de zoogenaamde
.Hïstoria de praeliis, die ook een der bronnen is geweest
voor een ander Middelhoogduitsch dichter, Rudolf von Ems, die
korten tijd vroeger leefde. 2 ) Zooals bekend is, wordt daarmee be-
1) Dr. Joh. Franek, Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant, Groningen
X1882, Inleiding p. XIX.
2) Zie Dr. 0. Zingerle, Die Q.,cellen zum Alexander des Rudolf von Ems
(Germanist. Abhandl. hrsg. v. K. Weinhold, IV, Breslau 1885). Als aan326
doeld de door den „archypresbyter" Leo in het midden van de 10e
eeuw - vervaardigde Latijnsche bewerking van het omstreeks 200
n. Chr. in het Urieksch geschreven, zeer romantische werk, dat
bekend staat onder den naam van Pseudo-Callisthenes en dat de
bron is van de vele fabelachtige verhalen, die in de Middeleeuwen
omtrent den Macedonischen koning verteld werden. In den Pseudo-
Callisthenes zelf echter wordt dit verhaal niet aangetroffen. Het
bedoelde gedeelte nl van de Historia de praeliis, dat in sommige
redacties daarvan in het werk zelf is opgenomen, bij andere als
een aanhangsel volgt, is eigenlijk een afzonderlijk werkje, de Epistola
Aiexandri Magni de situ Indiae, de brief, die door Alexander
aan Aristoteles zou zijn geschreven en waarin allerlei wonderen
omtrent Indië verteld worden. In den Pseudo- Callisthenes komt
ook wel eeil brief aan Aristoteles voor (III, cap. 17), alsmede in
de Latjjnsche vertaling daarvan (uit het begin van de 4e eeuw)
van Julius Valerius 1 ); ook wordt daar wel gesproken van den
groeten dorst, dien het leger te verduren had, maar de episode van
het geven en uitgieten van het water wordt er niet in aangetroffen.
Van de bewuste Epistola echter zullen we moeten aannemen, zooals
Franck zegt 2 ), dat zij „is ontstaan op den grondslag van een
afzonderlijk klein werk, terwijl dit uit Pseudo-Call. of uit den daarin
ingelaschten brief van Alexander aan Aristoteles werd aangevuld."
In het zoogenaamde Epitome, het uittreksel, dat in de 9e eeuw
gemaakt werd uit de vertaling van Julius Valerius en dat van zoo
groote beteekenis is voor de uitbreiding van de Alexandersage,
wordt op de correspondeerende plaats eenvoudig naar dezen brief
als een afzonderlijk werk verwezen 3). En inderdaad komt hij in
zeer veel handschriften achter het .Epitome voor, terwijl zij ook
samen, waarschijnlijk in de 15e eeuw, in Fransch proza werden
vertaald.
Op dezen brief berust ook het gedeelte van den grootera Franhangsel
is hierbij een uitgave van de Historia de praeliis gevoegd ; voor
de bedoelde passage z. p. 33 en 209.
1) Zie p. 120 vv. der uitgave van den Pseudo-Callisthenes door C. Muller,
waarin ook de vertaling van Julius Valerius is opgenomen. In de Duitsche
vertaling, door Il. Weismann gegeven in het tweede deel zijner uitgave
van den Middelhoogduitschen Alea znder vont Pfaffen Laanprecht (Frankf.
a. M. 18-30), staat die brief op p. 189 vv.
2) Int. bij Maerlants Alexander p. XXXV noot.
3) Zie de uitgave van J. Za.cher, Julii Valerii Epitome (Halle 1867), p. 55.
327
schen Alexanderroman uit de 12de eeuw , waarin het verhaal
voorkomt, van welk stuk Lambert le Tort de schrijver is. Hetzelfde
geldt voor een werk, waarschijnlijk uit de 13e eeuw, dat
van belang is voor de kennis van de Alexandersage in Engeland,
den Roman de toute chevalerie van Eustatius van Kent. Hiervoor
alsmede voor -verschillende boven meegedeelde bijzonderheden verwijs
ik naar het voor de Alexandersage zoo belangrijke boek van
Paul Meyer, A lexandre le Grand dans la litiérature franfaise dou
mogen-aqe (2 dln., Paris 1886) 1 ), waarin nog verschillende andere
werken ter sprake komen, die ook op den bewusten brief berusten.
Ook deelt de schrijver nog mee (II p. 167, noot 2), dat het verhaal
in de Middeleeuwen nog verteld wordt van een koning van Engeland.
Het Epitorae met de Epistola gebruikte ook Vincentius van
Beauvais voor zijn Speculum .Historiale. Daarin vinden we dus ook
het verhaal (B. V, c. 53) en daarnaar is het weer door Jacob van
Maerlant bewerkt in zijn Spiegel Historiael I 4 , cap. 44: Alexander
vaert dor de Indsce wostine. Hierin heet het (vs. 15 vv.) :
Indien weghe hadde noot
Die here van dorste groot ;
Maer een ridder water gewan
Eenen helm vul, entie man
Brochten Alexandere gedragen,
Alse dies eere wilde bejagen,
Die ghoot die conine uut voer there
Ende benam menegen den ghere.
Maerlants verzen zijn in proza omgezet door den bewerker van
Tekst II der door Dr. S. S. Hoogstra uitgegeven : Prozabewerkingen
van het leven van Alexander den Groote- ('s Gravenhave 1898), welke
tekst weer .is nagedrukt in het volksboek -Historie van den grootera
conine Alexander (z. Hoogstra, Inl. p. CXXXVI). In proza overgebracht,
luiden de bovenstaande verzen aldus (Cap. XLVI, bl. 116) :
In delen wege hadde alle dat heere groeten noet van dorste, want
sy en vonden gheen water. Mer int heer was een ridder, die enen
helm vol waters ghecregen hadde mit groter pinen , ende dien
brachte hy mitten water Alexander, omdat hijs Toen ende eer van
1) Als een ander hoogstbelangrijk werk voor de Alexandersage is vooral
ook te noemen J. Zacher, Ps , ud ocallisth en es (Halle 1867). — De hoofdzaken
omtrent de verschillende werken, die boven genoemd zijn, worden ook
meegedeeld door Dr. S. S. floogstra in de Inleiding van zijn proefschrift
Prozabewerkingen van het leven van Alexander den Groote in het Middelnederlandsch
('s-Gravenhage 1898).
328
hem bejaghen woude. Ende Alexander nam den helm mitten water
en stortet nut voir dat heere. Ende dese vroemicheit benam menigen
man den dorst.
Hetzelfde vinden we ook weer in Kirchhof's Wendunmuth, waar
het voorval in de volgende woorden wordt verteld (IV 26) :
Von gedult kon igs Ale eandri magni.
Auff ein mal heit er eine gantz und sehr moeite, ja schier unglaubliche
tagreisze gethan, in groszer m ichtiger hitze und dürrem
wetter, derhalben sein volek, nit weniger er selbs, unsaglichen durst
gelitten. Umb wittag, da ihm etliche Macedonier begegneten, die
ein gefiisz mit waszer ihm brachten, hat er es in seine hand genommen,
es nicht versucht, ihnen aber gedanckt ; es ihnen bald
wider geben und gesprochen : Solt ich allein trincken und meinen
durst leschen, so würde ich allen andern ihren durst mehren und
verlangen nach dem waszer machen!
Kein art der arbeit ist zu viel,
Die man nicht unterstehen wil.
Wenn sich ein herr also erzeigt,
Dasz aller hertz sicli zu ihm neigt
Tyrannisch art sich bald versteigt.
De uitgever, H. Oesterley, vermeldt hierbij nog eenige andere plaatsen,
waar het verhaal ook voorkomt.
Ook van een vorst uit lateren tijd wordt iets overeenkomstigs
verhaald, nl. van Rudolf van Habsburg, en wel in de Duitsche
verzameling van anecdoten, samengebracht door I. W. Zinegref en
vermeerderd door I. L. Weidner (Teutsche Apophthegmata das ist
Der Teutschen Schar fsinnige Kluge Spri che). Aan dezen bundel
ontleende Huygens Boek XVI van zijn Sneldicht. 1 ) Een Nederlandsche
uitgave verscheen te Amsterdam in 1669 onder den titel:
Duytsch.e Apophtheg7nata, of Kloeck uyt-gesprokene Wysheydt. Daarin
lezen we (p. 38) : Nae dit Victorieus treffen [nl. • tegen Ottokar
van Bohemen], als den Keyser en sijn Volck grooten dorst leden,
schrijft men dat seeckeren Boer, welcke de Mayers, die in den
Oogst arbeyden, een kruyck met water aendroegh, deselve kruyck
ontnomen en den Keyser aengeboden wierdt, welcke die gesien
hebbende, niet aannemen wilde, maer seyde -- ick dorste tegenwoordigh
voor een gantsch Heyr, geeft het de gene, die dorstiger zin
dan ick.
1) Z. ed. Worp V, p. 138.
329
Ten slotte wensch ik nog op te merken, dat Bogaers bij het
schrijven van zijn „onvergeetlijk" Truitje. (I 260), naar 't mij voorkomt,
gedacht heeft aan „Der Goldschmiedsgesell" van Goethe. In
allen gevalle herinnert de toon van het versje sterk daaraan. Ter
vergelijking laat ik het Duitsche gedichtje hier volgen.
DER GOLDSCHMIEDSGESELL.
Es ist doch meine Nachbarin
Ein allerliebstes Mddchen !
Wie früh ich in der Werkstatt bin,
Bliek' ich nach ihrem Ladehen.
Zu Ring' und Kette poeh' ich dann
Die feinen goldnen Drahtchen.
Ach, denk' ich, wann, und wieder, wann
Ist solch ein Ring für Kathehen ?
Und thut sie erst die Schaltern auf,
Da kommt das ganze Stadtchen
Und feilscht und wirbt mit hellera Hauf
Um's Allerlei ira Lidchen.
Ich feile ; wohl zerfeil' ich dann
A.uch manches goldne Dr htchen.
Der Meister brummt, der harte Mann!
Er merkt, es war das Ladchen.
Und flugs, wie nur der Handel still,
Gleich greift sie nach dein Radchen.
Ich weisz wohi, was sie spinnen will:
Es hofft das liebe Madchen.
Das kleine Fuszchen tritt und tritt;
Da denk' ich mir das Wadehen,
Das Strumpfband denk' ich auch wohl mit,
Ich schenkt's dem lieben Mâdchen.
Und nach den Lippen führt der Schatz
Das allerfeinste Fâdchen.
0, war ich doch an seinem Platz,
Wie küszt' ich mir das Madchen !
Amsterdam. A. BORErELD.
330
TIJDSCHRIFTEN.
Nederland. De Kroniek, die gewoonlijk zachtmoedig en altijd
wellevend oordeel velt, heeft ditmaal een vrij kras (niet onverdiend)
vonnis geveld over de Gedichten van W. van Weide.
Maar 't is voor een recensent ook om wanhopig te worden ! Dichtbundels
voor en na, verzen zonder poëzie, in zulke overstelpende
mate, dat een belasting op al wat rijm en maat heeft, vooral op
sonnetten, onzen staat tot ongekenden bloei zou brengen. Des
Heeren Van Weide gedichten, ofschoon geen sonnetten zijn even
vergankelijk als bijna alle klinkdichten der laatste jaren. „De -
dichter van Zon en nevel had beter gedaan nog wat te wachten
met uitgave.... Inderdaad stemt het tot waardeering voor veel
ongedrukte verzen, wanneer men er hier zoo bijeen gedrukt ziet,
alle in 't een of ander opzicht inferieur, incorrect of banaal. „Ein
Gedicht an jedem Tage" schreef Carmen Sylva; Van Weide varieert
dit als :
Al mijn daarzijn is een zing-zang eeuwig wieglende cadans!
Hij moedigt zich later aan met.
Werk en zie wat om u is
Elk naar zijne gaaf!
Een kleine vlieg, een nachtegaal
Heeft doel, ja zelfs een r a a f.
Men zou hem getroost minder zangerig en minder werkzaam
zien.''
F. M. Jaeger, De Zoekers. „Het boek is zeer onbevredigend ...
De slotindruk is .... dat wij een slotindruk zouden wenschen."
J o h a n n a A. W o 1 t e r s, Van Oosten en Zoon. Een zestal
novellen. „Alle zijn ze eenvoudig, hartelijk en verstandig geschreven
... Het belangrijkst is, omdat ze in haar kleinen omvang
een heel mooi gegeven zeer kiesch en zeer volledig uitwerkt,
en er al de verzwegen kracht van doet gevoelen, het belangrijkst
is de novelle In Gevaar, een verhaal van liefde en zelfverloochening."
H e r m a n T e i r 1 i n c k, De Wonderbare J erelil „Schr. heeft
met Stijn Streuvels de mooie teekenende en klankaanduidende
woorden gemeen, ook een enkele maal het breede, warme landschapsgevoel,
de kracht van de welige natuur. Toch is hier minder
het heerlijk volle, het overweldigend rijke van zomerwarmte en
zonnetij gegeven, minder het zware van licht en lucht, omdat
331
Teirlinck's menschen veel meer philosofeeren en droomen, veel
minder eenvoudig denken, dan die van Stijn Streuvels"
H. B r i n k m a n, Gekhuizen. „Voor wie, gemoedelijk aangelegd,
den tijd heeft en van een onschuldig grapje houdt en niet te veel
besmet werd door moderne heftigheid, is Gekhuizen nog zoo'n
verwerpelijk boek niet. Wie het ongenietbaar mocht vinden, zal
ook heeie gedeelten van Dickens overslaan, en van Sterne en
Smollett en zelfs op grooten afstand van dezen, gedeelten van
Lidewyde en Busken Huet's andere romans. Een paar aardige
tooneeltjes komen niet genoeg op den voorgrond ; de schrijver
heeft zich daar misschien het sterkst op Tristram Shandy geïnspireerd,
maar ze zijn ook het best uitgevallen."
De XXe Eeuw. L. van Deyssel wijdt een zeer waardeerend
artikel aan het laatste boek van Frans Coenen Jr „Het werk
Zondagsrust van Coenen is een uitmuntende compositie en is misschien,
alles in aanmerking genomen, en als afgeronde arbeid,
het beste, wat deze voortreflij ke artiest heeft gegeven.
Er is niets te lang en niets te kort in en geen enkele herhaling.
Het geeft precies den geheelen dag, beginnend met het bleeke
ochtendlichten en eindigend weer met den hollen zwarten nacht.
De werken van een tijdperk, die zullen leven blijven in de
gedachten der kenners en minnaars van Nederlandsche Literatuur,
zijn werken als Zondagsrust, die bestaan uit een innige en eigene
gewaarwording van het Leven, een volstrekt-nauwkeurige en naaktjuiste
waarneming en een in 't groote geheel zoowel als in de
kleine onderdeelen zuiver grenzen en overgangen bepalend compositie-
verInogen. ?'
De Nieuwe Gids. De Literaire Kroniek door W. K 1 o o s bespreekt
den bundel Wijding van Richard de Cneudt. Belangrijk
bovenal is het stukje literatuurgeschiedenis, dat schr. hier heeft
ingevlochten. Wij vragen verlof iets uitvoerig te zijn in ons
verslag, omdat de dingen door dezen mond verkondigd, de moeite
van het aanhooren waard zijn:
In vroeger tijden, toen het meerendeel der menschen veel meer,
dan thans het geval mag zijn, in geestelijk opzicht eenvormig
was : -- men schreed toen steeds met zijn gedachten, rustig-regelmatig,
hetzij langs het eene wegje, hetzij langs het andere — toen
waren ook de academisch-vastgestelde, en als censuurlij k-geregelde
dichterlijke vormen, de al'-eenig-goede, omdat zij in hun syste332
matisch-schoolsche verloop de juiste symboliseering waren van het
wel wat schoolsche leven van den geest .... Buitendien, het verzenkunnen-
maken was toen veel meer gemeengoed dan thans. Zeer
vele menschen schreven toen harmonisch-beschaafde, vorm-knappe
verzen, altijd bij het maken te werk gaande volgens een strengafgesproken
traditioneel systeem, zonder daarom nog dichters te
zijn ... Maar natuurlijk rezen, naast en boven-uit die algemeen
geliefde kort-lang-woede, wezenlijke dichters, die vaak, zelfs met
dat abstract-schoolsche schema, blijvende wonderen wisten te doen.
Hooft ten eerste en wel als exceptie : want die viel buiten de
groote algemeene ontwikkelingslijn. Maar Vondel's breed-gebouwde
en toch fijne kracht, waar zooveel neergehouden hartstocht in school,
viel wèl in die lijn, en wist vaak het strak-gespannen rhytme te
bewegen, als een sterke windvlaag, strijkend langs een vijvervlak.
Doch de tamme monotoonheid der nà-Vondelianen werkt meestal
nagenoeg even slaapwekkend als een wel technisch onberispelijk,
maar inwendig koud pianospel kan doen ... . En als ten slotte
iemand maar een beetje uit den rhythmischen band sprong, als
hij maar een klein weinig meer expressief de overeengekomene
deuning deed zwieren — en bracht zijn maatschappelijke positie
het dan bovendien mede, dat hij met wat respect kon worden
aangehoord dan heette hij al heel gauw, na eenige aanvankelij
ke tegenstrubbeling, een exorbitant, de regels verschoppend
reuzen-genie. Zoo iets was het geval met Mr. Willem Bilderdijk,
die in zijn artistiek-makken tijd kon gelden als een rhythmisch
Revolutionnair, terwijl toch, in waarheid, voor ons moderne gevoel
en inzicht, zijn verzen zoo rustig-zwaaiend, kalm voortglijdend,
zoo klassiek-voortdeftigend zijn, als een ouderwetsch professor in
de verzenmaak-studie, gesteld dat die er was, maar bij mooglijkheid
verlangen kon.
Voorwaar, het zou een lezer der twintigste eeuw de moeite
kosten van heel wat opletten en zorgvuldig toezien en uitcijferen
om te weten te komen, waarin dan toch eigenlijk de indertijd bijna
als anarchistisch gesmade verskunst van den stijven Bilderdijk
verschilt van de nog wat eentoniger rijmen van Lucretia van
Merken of Mr. M. C. van Hall. En ook de inhoud zijner verzen
lijkt ons als die zijner tijdgenooten, vrij abstract-gevoelig, met
algemeene gedachten, die grootendeels voor ieders hand liggen en,
over 't algemeen geenszins, om van te schrikken, interessant.
333
Individueele, persoonlijke zin of vers-gang of klank-kleur, zooals
de modernen die woorden begrijpen, vinden wij slechts in betrekkelijk
kleine mate door de veertien deelen zware vers-kost heen, die Da
Costa zoo onverstandig-eigenmachtig naar rubrieken heeft geschikt.
Vergelijk bij die breede, zich gewichtig voordoende onverteerbaarheid
eens den bloedrijken, hartkloppenden Vondel, naast wien
Bilderdijk, maar geheel ten onrechte, als een evenknie is geplaatst.
Vondel, den menschlijke, die zóóveel verder afligt, maar bij wien alles
in vergelijking, nog voor ons zooveel echt-levender, ademender doet.
Vondel was een dichter, met hart en ziel, met zijn geheele
binnenste, Bilderdijk alleen met sterken geest- en wil. En vandaar
dat het proza van dezen laatste, schoon niet 't meest het publiek
imponeerende, toch het allerbelangwekkendste is gebleven, wat
die altijd wellende bron ons achter heeft gelaten, terwijl Vondel,
daarentegen, al had hij misschien niet altijd zoo rijmvaardig behoeven
te wezen, ons toch, steeds en overal, blijft slaan met
oprechte, blijde bewondering en diep-menschelijke sympathie."
En van den lateren, den romantischen tijd heet het bij dezen
wel wat partijdigen rechter : „Neen, de eenige, die zich uit die
malle manierigheid, uit dat niet expres-begonnen Julia-spel, waarachter
geen greintje ziele-ernst school, op wist te werken tot de
hoogten der Schoonheid, zooals hij ook altijd, zelfs toen hij midden
in het quasi-romantische gedoe stond, door fijnheid en eigenheid van
detail er boven-uit was gerezen, is de nooit genoeg te eerbiedigen
schepper van het strenge Florence, Everardus Potgieter geweest."
Natuurlijk wordt de loftrompet gestoken over de jongste gene-
,
ratie : „Maar het jaar 1880 moest eerst aanbreken, als kritische
stonde der geestelijke revolutie, eer het jongere geslacht, welks
overblijvenden nu in volle kracht staan, mocht opkomen ... . .
er had een metamorfose plaats, een eerste als openbloeiing in de
ziel van Holland, en die innerlijke omwending, waarbij al het
psychische naar boven komt en de dood-geleefde dingen nedervallen,
gaat nog steeds verder" .... Er volgt natuurlijk een
verheerlijking van Jacques Perk.
Merkwaardig evenwel is de volgende waarschuwing, merkwaardig
omdat zij van Kloos is : Verzen moeten steeds verzen blijven ... .
telkens willekeurig heelemaal op geen schema te letten en lengte
tegen lengte aan te laten stootgin, als balk tegen balk, of de
voeten achterste -voren in het vers te zetten, zoodat de gang van
al rhythme er gebroken door wordt, zoodat het lijkt, of men
334
lengten en korten door elkander heen in een bak gegooid had,
en of men ze er dan uithaalde en weer naast elkaer zette, precies
zooals het valt, dat moet een anarchistische overdrijving heeten van
de revolutie, die in '80 tot stand kwam, waar de waarachtige kunst,
die toch ook woordmuziek is, het tegengestelde van baat bij vindt".
Hierop volgt de beoordeeling van De Cneudt's verzen. Wij
kunnen kort zijn na 't breedvoerig verslag der inleiding, die trouwens
hoofdzaak is. „Richard de Cneudt is een gevoelig mensch,
maar nog niet een knap dichter ... , als hij maar ernstig wil
zal hij toch wel kunnen, wat b.v. kan blijken uit de knappe serie
van zes sonnetten Iran het Kloosterleen der Armen genoemd ... .
Mocht de heer De Cneudt gelegenheid kunnen vinden om zijn
binnenste menschelij ke en aesthetische wezen precies te leeren
weergeven, zooals het waarlijk en waarachtig is, dan geloof ik wel,
dat hij een dichter kan worden, waar men ook in Holland naar
luisteren wil en zal."
BLOEMLEZING UIT NIEUW-NEDERLANDSCHE
FRAAIE LETTEREN.
Het zal den ernstigen beoefenaar onzer moedertaal een hoogst
nuttige oefening zijn, zich in de beteekenis van onderstaande volzinnen
en uitdrukkingen in te denken.
Zijn de vormen soms ongewoon, ze zijn daarom niet onverstaanbaar,
voor wie nadenkt; de schrijvers hebben natuurlijk wat zij te
zeggen hadden opzettelijk zoo uitgedrukt.
De lezers mogen tevens zich afvragen, waar de nieuwe vorm
onjuist is ; uitlijvende vrouwen mag vreemd klinken, men begrijpt
dat de bedoeling is vrouwen, die met het bovenlijf uit het raam
hangen, dat is juist; maar onjuist is, dat de muzikant de noten
optuurt, het beeld der noot komt tot hem op, maar hij haalt het
niet op door te turen.
We bevelen deze oefening ten sterkste aan.
Achter hen speelt het orchest een air uit Il Trovatore. Al die muzikanten
in de breede afschutting onder aan het tooneelscherm, dat
glad-hoog boven hen opstaat, bewegen in gelij klange streken hunne
strijkstokken over de snaren, schuin langs hun vooroverneigend gezicht,
of blazen met ronde windvolle wangen en vooruitgestoken lippen
in de bruine fluit-houten dwars, lang of recht, vóór hunnen mond
en laten nu eens de instrumenten zakken om ze een oogenblik
335
later haastig weer onder de kin of aan den mond te brengen,
met eenen zenuwachtigen drift om op tijd in te vallen, ieder
achter het grijswitte vak van zijnen lessenaar, vierkantend onder
zijn oog, dat de noten van het muziekpapier optuurt.
En in hun midden, boven hen uit, duikt de orchestmeester op:
zijne glimmend•kale kruin, omlijst door eenen zwarten kring krullende
haren, naar het publiek gekeerd, de lucht boven de ronding
van het souffleurshok niet schuine en rechte slagen van den maatstok
kris-en-kras doorsnijdende. De roode lichtschijn van de naar
den zaalkant overdekte voetlichten flikkert tegen het klatergoud
van de . dikke-geel-verf-franjes der in bollige rondplooien-vallendepurper-
en grijsgeverfde draperiën, in breede plooigolvingea opkleurende
tusschen de aan-weerszijden-van-het-schermvlak dik-opgaande
vergulde kolommen der holgapende met rood fluweelen gordijnen
behangen loges-d'avant-scènes. En uit de voetlichten stijgt een
roodgele lichtglans langs het scherm op, boven aan de zoldering
teruggekaatst in de zaal en daar samenvloeiend met den blauwwitten
lichtschijn van de in-veelheid-van-kristallen schitterende
electrische-lichtkroon, die, in het midden van de zaal, onder de
zwevende engelen- en muren-figuren van het plafond, boven het
parterre hangend, een blauwig-deinend-licht uitstraalt.
Zwartgrijs is zijn bewustzijn en bont vallen daarop de geluiden,
die door het geopende venster met intense kracht in de kamer
dringen en zich mengen met het kleinschokkend suizen van het
kokende water in den ketel, die nog in eenen hoek van het vertrek
staat. Dit suizen vloeit in blauw-grijs-zilveren-springgolfjes
in zijn enkel-en-boven-alle-geluiden-de-stilte-hooren weg. De tramwagen
meert het huis voorbij met bruin-grijs-gehor langs de rails
en, midden in, kleptikt de hoefslag van het paard, witgeel. Uit
de verte hoort hij eenige malen de trambel rood-oranje plekken
in de lucht neergooien.
Menschenstemmen gaan op straat voorbij : zacht violet aankomend,
wassend tot donkerpaars onder het venster, zacht-violet afnemend
tot zij grijs versterven. Met groen-grijze snerphorten van
metaal-op-steen hoort hij op de straat iemand met een ijzeren
schop iets opscheppen en tusschen al die klein brokkige hoor-emoties
vlekkerig in het grijs-zwart van zijn verstijfd denken, wringt en
dringt en kringt en slingert zich innig•vroolijk, wit-fijn, roodgeel
witz een walsmelodie op een piano getingeld, soms plotseling vers
336
doofd door het rood-bruin gesnor van een voorbijgaand rijtuig.
Dan gooit hij opstaand die stille massa van - zich af en eene
groote verteedering vloeit in zijn hart.
De huizen stonden hoog in het wit hunner raamlijstingen, in
het ongelijk hunner stoepen, het binnen-behangene van hun geelwit
gesteven achter glas, het warm-schemerend hunner verwelkt.
geziene bloempotten.
Het gejakte uit-lijven van vrouwen.
Ze stonden zwijgend in het ontroering-open-beneden hunner
deuren waar samen-groepten de buren op de hooge stoepen-hoogen.
Ze stonden, de huizen, rijend naast elkaar, dof- steen-geolied en
wit, door-wormd door vrouwe-gordijnen-netheid.
Ze stonden, heen-grachtend, heen-gevelend, toppend, dalend en
rijzend.
De langzaam•doorschovene-van-karren, de éen-ding-pratende stilstaan-
en-wachtvolte.
Waar koper blonk, hoofd-bewegend helm-koper rustigverwegend
wachtkoper, flikkerlijn-koper.
De uitramende bovenhuizende vrouwen.
En stil stonden de huizen, de hooge wit-nette-omhoog-gangen
der heenzijdende zwijg-huizen.
En zwijgend onder het geweldige feest-tonen van die -- hooger
en hooger en kleiner -- musiceeren in zwart en zacht klein vleezen
uitzien boven styf-neer-puntend wit, ii het hoorende Leven het
geruischloos even-bewogen-gezien der hoofden in de volle muziekovergieting
en het zachtjes zich wenden binnen de keurige rijen ; en
is het in de groote lucht - ruimte het rauw-schrille van een menschenkuchje
en het warm getinte reuk-geprikkel door zoovéél gebadene,
zorgzaam-behandelde menschen bijeen : de even-muskus-geuren der
ingeregen busten kittelend de maag naar rijkdom en weelde.
lTan de over-en-weersche huize hoogen naar de lagende straatverte,
de straat-engende-verte, de sneldalende toppen rijing stekend
de lucht af ; de heet-wiebelend gevoelde boven de pijn-trillende
oogleden -- en, onder het stil-vale pannenrood van tusschen-gévelende
daken.
837
DE GÊNESTETS ZWARTE TIJD.
V.
Prof. Teufelsdrökh — of Carlyle als ge wilt — hebben we verlaten
op het moment toen hij tot het besef kwam dat de oplossing
van de kwellende raadselen, indien al ergens, dan in hem zelf lagen.
Hij begon in te zien, dat de dingen — : doode en levende, menschen
incluis — met al hun eigenschappen en handelingen, slechts
schijn zijn , niet meer dan schijn kunnen zijn voor zijn denkenden
geest. Doch achter dien schijn, achter dat omhulsel, ligt het werkelijke
dat den geest moet bevredigen.
Maar die werkelijkheid, die alleen door overpeinzing te benaderen
is, blijft eeuwig voor hem onbereikbaar, tenzij hij van de hem omringende
natuur uitgaat. Vandaar een onleschbare dorst om eerst
die natuur te leeren kennen, vandaar een onweerstaanbare studiedrang.
Carlyle drukt dat, symbolisch, uit door te zeggen dat de oplossing
der kwellende levensraadselen thuis niet te -vinden was : dat ze hem
voortjoegen, de heele wereld door.
Want ze laten hem qeen rust.
Eenzaam, en schuw, voelt hij zich op dien tocht, zelfs in de
drukste straten ; want al die menschen bestaan voor hem alleen
uit de verte, als nog raadselachtige waarnemingsobjecten hoogstens.
Gejaagd voelt hij zich als moest hij een taak afwerken, en spoedig
afdoen. Hij voelde zijne intellectueele krachten toenemen, zijne
hartstochten ontwaakten, en alles dreef hem om iets tot stand te
brengen.
Wat ? dat wist hij niet. Maar hij moest iets doen.
„Een naamlooze onrust," zegt hij, joeg mij voort ; en voor die
onrust was de lichamelijke beweginq voor eenige oogenblikken een bedriegelijke
troost.') Waarheen zou ik gaan ? Mijne leidsterren waren
verduisterd, en in dien hemel van grimmig vuur scheen geen enkele
ster. Echter moest ik voort ; de grond brandde onder mij;
er was nergens rust- voor de zool van mijn voet. Ik was alleen,
alleen ! .Echter schiep mijn sterk, inwendiq, smachtend verlangen
droombeelden, en naar deze of naar een van hen moest ik reizen,
ofschoon het mij niets baatte. Ik had een gevoel in mij, dat er
1) Hier en overal elders, is het gedeelte waarop bijzonder de aandacht
gevestigd wordt, gecursiveerd.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 22
338
voor mijn koortsachtigen dorst ergens een lavende bron bestond en
moest bestaan. Naar menige denkbeeldige bron, de heilige bronnen
van onze dagen, reisde ik 1 ) : naar groote mannen, groote steden,
groote gebeurtenissen, maar vond nergens heul. In vreemde landen
en in bekende, in woestenijen en in de warreling der verpeste beschaving
was: het steeds hetzelfde ; „hoe kon de zwerver aan zijn
eigen schaduw ontsnappen ?" Echter steeds voorwaarts ! Het was
mij, alsof ik groote haast had ; alsof ik iets doen moest, maar niet
wist wat. Uit de diepte mijns harten riep het mij toe ! Voorwaarts!
De winden., rivieren, de gansche natuur schreeuwde mij toe : voorwaarts
! Ach Goit ! ik was in éen woord een kind des tijds !"
Zijn geest verkeerde in „een dolzinnige gisting, waaruit, naarmate
zij feller is, ook een helderder product eens te voorschijn zal worden
gebracht."
Het vreeslijkst evenwel was, dat hij, mèt zijn uitzicht of ook
maar hoop op een goed ,aardsch bestaan, alle begrip van een hooger
wereld had verloren.
„De twijfel was tot ongeloof verduisterd. Schaduw na schaduw
bedekte langzamerhand de ziel, totdat zij in een blijvenden, sterloozen,
helschen nacht gehuld was." En wat dit beteekent kunnen
die lezers weten „die ernstig hebben nagedacht over het menschelijk
leven, en, in tegenstelling met de Winst- en Verlies-Philosophie,
gelukkiglijk ontdekt hebben dat Ziel niet synoniem is met Maag.
Die met onzen vriend weten, dat voor 's menschen welzijn, Geloof
het eenig noodzakelijke goed is ; hoe met het geloof gewapend voor
't overige zwakke martelaars geduldig schande en het kruis kunnen
dragen, en zonder het geloof wufte wereldlingen hun ellendig leven
te midden der weelde door zelfmoord eindigen." Zij zullen inzien
dat voor een zuiver zedelijke natuur het verlies van haar godsdienstig
geloof, het Vader-vertrouwen, het verlies van alles is.
Nu mocht hij uitroepen : „Is er dan geen God, of op zijn best
een afwezige God, die van den eersten Sabbath af werkeloos neerzit
op het uiteinde van 't Heelal en dat ziet loopen ?" -- Nu mocht
hij vragen of 't woord Plicht geen beteekenis meer had ; wat men
toch wel meende met de voorspiegeling van het geluk van een
gerust geweten" ; twijfelen of de heldhaftige begeestering die wij
1) Dit ter waarschuwing van hen die Carlyle zouden willen beschuldigen
van »bodenllooze subjectiviteit.«
339
Deugd noemen dan niets anders is dan een hartstocht : eene opborreling
van het bloed, en wel zoo dat anderen er voordeel uit
trekken ?"
Op al die vragen ontving hij alleen een echo tot antwoord".
Doch ondanks alles — en dat was juist zijn kracht en zijn grootheid
-- bleef hij de Waarheid lief hebben, bleef hij haar voortdurend
getrouw. „Waarheid", riep hij uit, „al zou de Hemel mij ook verpletteren
omdat ik haar volg ; geene valschheid, al ware ook een
Hemelsch luilekkerland de prijs voor mijn afval."
Die waarheidsliefde, die hartstocht voor de Waarheid, — hoe ze
zich ook aan hem mocht openbaren -- is in den grond der zaak
zuivere godsdienstzin en vertrouwen in het bestaan van een Vader.
Ze deed hem moed scheppen, deed hem post vatten tegenover den
twijfel. Of in zijn oud-testamentische taal gezegd : en als de Duivel
uw meester is, wat dan nog ? Zijt ge geen man die durft, die
op eigen beenen kan staan ?
„Zoo had het Eeuwige Neen oppermachtig alle hoeken van mijn
bestaan, van mijn Ik doordrongen, maar nu stond mijn gansche
Ik op in zijn aangeboren, door God geschapen majesteit, en sprak
met nadruk zijn protest uit. Deze mijne Verontwaardiging en
vuurschietende uittarting kan ik uit een psychologisch oogpunt met
recht een zoodanig Protest en de belangrijkste daad van mijn leven
noemen. Het Eeuwige Neen had gezegd : „Zie, gij zijt vaderloos,
uitgeworpen, en het Heelal behoort mij (den Duivel)", op welk gezegde
mijn gansche Ik nu antwoordde : Ik ben niet de uwe, ik
ben vrij, en haat u ten eeuwigen dage V'
Door dien moed komt er rust in zijn ziel.
Wel is hem alles nog duister. Maar weldra begint het — bij
't kalmer overwegen van alles in 't Oosten te dagen. Bij ingeving
na ingeving — „als bij electrische ontladingen" -- komt
het besef van de waarheid. Hij begint steeds meer door hét om -
hulsel van het eenig werkelijke, door de dikke kleeren (van wol,
van woorden, van gedachten) om het reëele, heen te zien. „De
eerste als inleiding dienende zedelijke daad, die van zelfvernietiging,
was gelukkig volbracht ; en de ooggin van mijn geest werden
nu geopend en mijne handen van haar boeien bevrijd."
Van dit keerpunt dagteekent zijn verlossing uit de „verzoeking
in de woestijn".
„Hoe gist en werkt gij in uw gietvat en groot laboratorium, de
22*
340
Atmospheer, de Wereld, o Natuur ! Doch wat is de natuur ? Ha,
waarom noem ik u niet God ? Zijt gij niet het Levende Kleed"
van God ? 0, mijn hemel ! is Rij het dan inderdaad, die altijd door
u spreekt, die in u leeft en lief heeft, die in mij leeft en bemint ? --
Vuurschaduwen, zeg liever vuurstralen van die waarheid en dat
„Begin van alle Waarheid" vielen op geheimzinnige wijze over
mijne ziel. Zoeter dan de dag voor de schipbreukelingen op Nova-
Zembla, zoeter dan de moederstem voor het kind, dat weent en
vreest voor het weet niet wat, als een zachte stroom van hemelsche
muziek daalde dat Evangelie in mijn wanhopend hart. Het Heelal
is niet dood en door duivelen bewoond , niet een knekelhuis vol
spoken, maar is goddelijk en behoort aan mijn Vader !"
Met sprongen gaat hij dan verder naar een, zoo 't mij schijnt,
gelouterd christendom, zonder dogma en boven geloofsverdeeldheid.
Of eigenlijk is er geen sprake van (voor anderen geformuleerde)
dogma's of geloofsverdeeldheid. Want eenzaam blijft hij wonen in
zijn paradijs of Weissnichtwo'schen wachttoren, en de weg voor
lederen reiziger naar dat Hoogland is ongebaand en verschillend.
't Blijft de vraag maar, of dat paradijs trekkracht genoeg heeft
voor den pelgrim om dien harden weg te loopen.
VI.
Prof. Tiele begint de levensbeschrijving van De Génestet met de
stelling dat onze dichter „zonder twijfel het best uit. zijne verzen
wordt gekend" ; later (bl. 13) herhaald in dezen vorm : Zijn verzen
zijn een deel van hemzelf. Hij sprak er in uit wat hij werkelijk
gevoelde, niets meer, niets minder".
Ik meen, dat deze stelling slechts betrekkelijk waar is. 1 )
1) Trouwens Huet reeds (III 56) heeft wie lezen wil gewaarschuwd
tegen de »onvolledigheid" van Tiele's opstel : een beste gids »bij 't volgen
van De Génestet's uitwendige lotsbestemming — een uitmuntende legger,
een archief vol nuttige en naauwkeurige informatiën", maar onvoldoende
»voor zoo ver de inwendige ontwikkeling van den dichter betreft". —
Wie meer over den dichter wil lezen kan terecht bij Dr. Jan ten Brink
Gesch. der Noord-Nederl. Letteren in de 19e eeuw II1 70-128, die o. m.
zeer interessante bijzonderheden omtrent De Génestets jeugd (verblijf te
Barneveld) en een volledige bibliographie geeft. In de Gids van 1861
(II 225-242) heeft zijn vriend Joh. C. Zimmerman, die hem vroeger in de
Gids van Sept 1852 nog al hard was gevallen, »Onze(n) jonggestorven
Vriend" in weemoed herdacht. In de Levensberichten van de Maatschappij
v. Ned. Letterk. (1862 bl. 147-156) heeft Prof. A. Pierson hetzelfde gedaan,
341
Bij het overdenken van de algemeene quaestie, de levensvraag,
van de psychologische litteraire critiek l) : of het mogelijk is een
schrijver geheel uit zijn geschriften te kennen, -- moet wèl onderscheiden
worden tusschen schrijvers en schrijvers. Er zijn er, die
„zich bloot geven", die openhartig zijn, die zich laten gaan, die
hun afwisselenden zielstoestand steeds in hun werken laten weerspiegelen,
't zij bewust of omdat ze niet anders kunnen.' Dezulken
zou ik lyrisch willen noemen ; en op hen kunnen zonder vrees voor
al te groote misgrepen psychologische proeven worden genomen. ---
Maar ook zijn er schrijvers die noem het een meer elastischen
geest hebben, zich geheel inleven in de karakters hunner gansch
verschillende helden en heldinnen, die eigen gedachten, gevoelens,
begeerten, hartstochten ... als angstvallig in zich wegsluiten en
hoogstens vermalen tot vreugd en leed, vrees of hoop van andere
personagiën. In een andere dan de gangbare beteekenis van het
woord zou ik die „episch" willen noemen, omdat ze achter, buiten
hun werk staan. Heeft men niet in vollen ernst de vraag opgeworpen
of niet de werken die op naam van Shakespeare staan,
moesten toegeschreven worden aan Baco van Verulam, den soi-disant
vader der inductieve methode ? En is er niet een verwoede strijd
gevoerd over de vraag of Homerus een persoon was of een mythe,
d.i. dan een menigte verschillende personen?
Nu lijkt me wel is waar De Génestet in hoofdzaak lyrisch;
maar ten eerste lees ik in zijne gedichten iets anders, iemand anders
dan zijn levensbeschrijvers, Tiele vooraan en Huet misschien
uitgezonderd, in hem gezien hèbben. En ten tweede lijkt het me
toe dat De Génestet zich dikwijls in zijne gedichten maar ten halve
gegeven heeft.
Om dit te bewijzen zou aangehaald kunnen worden Niet voor
de menschen. (Ged. 4 228) :
Voor de menschen klaag uw leed
Niet te luide, niet te lange,
Niet te . bange:
Meest vertooning scheurt haar kleed ... .
Stilte is tolk van 't diep gemoed
Meer dan wanhoops tranenvloed.
In Eigen Haard van Juni 1886 (bl. 332-4) geeft J. van Loenen Martinet
eenige beschouwingen en een brief van De Génestet. Zeer interessant is
het ook, het oordeel te lezen van een tegenstander, Dr. H. J. A. M.
Schaepman (onder den pseudoniem E. L. C.) in De Wachter 1873, 1 58-65.
1) Zie N. en Z. hiervoor b]. 149'
342
En wat daar meer volgt en samengevat kan worden in : de deur
van het hart komt niet op de straat uit. -- Of het slotcouplet van
In gelukkige dagen (Ged. 128) :
Maar niet luide zal ik klagen,
Voor de menschen -- zeker niet.
Vriendlijk, als dees blijde dagen,
Klink voor elk mijn dankbaar lied.
Gij slechts -- geesten van 't verleden
Voert mijn diepe, stille klacht
Voor den Hoorder der gebeden,
In dees stillen lentenacht. (1850.)
Merkwaardig is in dit verband vooral het voorbericht bij Laatste
der .Eerste (Asd. 1861) , waar De Génestet meedeelt dat hij lang
gewacht heeft met het samenstellen van den bundel „om reden,
0. a., dat tot mijn verspreide gedichten enkele herinneringen behoorden
van eigen lief en leed die, toen ter tijde (1859) nevens
elkander geplaatst, aan dit boeksken voor velen misschien een
zekere weemoedige actualiteit zouden hebben gegeven, waarop ik
niet gesteld kon zijn. Bovendien, men pleegt al vaak te wachten
tot gunstiger of kalmer dagen eer men ze byéenschikt, de souvenirs
van een vervlogen geluk ; en dan wacht men soms lange.
Hebben nu door den tijd de bedoelde vaersjens verloren van hunne
(betrekkelijke !) waarde -- diergelijke dichten ontleenen die somtijds
alleen of vooral aan het oogenblik en de omstandigheden, --
dan is dit eenvoudig het bewijs dat ze niet deugen ; niet deugen
voor de vreemden en ook niet voor de vrienden, en dat ze nooit hadden
moeten worden gedrukt, veel minder herdrukt .... 't geen
allicht het geval kan zijn met meer dan een. Immers zoogenaamde
intieme gedichten -- genietbaar of verstaanbaar alleen voor belang.
stellender, die den Dichter, cum suis, kennen van naby, ik achte
even als gy dat men wijzer doet ze stillelcens voor zich en de zijnen
te houden.') Intieme poëzy — zy is alleen dan voor ruimer kring
van lezers — en lezeressen vooral ! — geschikt, wanneer de toon
van eigen byzondere ondervinding van weelde of smart aan het
dichterlyk gemoed ontlokt, zoo van-zelf als een lach of een traan,
tevens de ware en schoonti uitdrukking is van het menschelijk gevoel
(algemeen-menschelijk mogen wy niet meer zeggen) zoodat hy
een teedere snaar doet trillen in veler gelijkgestemd hart. In dat
geval ontleent die poëzy hare waarde niet aan het ik van den
1) Zie ook Tiele's aanteekening bij de »Nalezing", voor Fantasio!
343
dichter -- gy kunt er temet het uwe voor in de plaats stellen -
noch aan de omstandigheden, noch aan den datum, noch ook hieraan,
dat wat zy u bezingt of schildert wezentlyk gebeurd is, neen,
maar zy heeft hare waarde in zich-zelve, omdat zy in meerdere
of mindere mate --- het hart en het leven raakt."
Ik geef dit lang citaat als proeve van De Génestets zeer lezenswaarde
voorberichten en omdat men vrede kan hebben met de hier
zoo duidelijk gestelde eischee voor intieme poezie. Doch blijkt er
tevens niet afdoende uit, dat De Génestet zich in zijne ons bekende
gedichten niet geheel gegeven heeft ? En doet het u niet, als mij,
verlangen naar de uitgave van zijne intieme correspondentie ?
Indien het niet te vermetel ware voor iemand die nooit het
geluk heeft kunnen hebben, De Génestet persoonlijk te ontmoeten,
die dus hoofdzakelijk op de gedichten moet afgaan, — zou ik willen
onderscheiden tusschen een legendarischen De Génestet en' een De
Génestet zooals slechts weinigen hem schijnen gekend te hebben,
zooals niemand bij mijn weten hem heeft beschreven.
De legendarische De Génestet is een lief, hartelijk, geestig en
vroolijk, gemoedelijk mensch 1 ), type van een voorbeeldiger modernen
dominé, goed mensch, gelukkig huisvader, hartelijk vriend,
de gevoelige dichter van 't Haantje van den toren, de „gezellige"
dichter van 't Jong Hollandsch binnenhuisje en andere » onderonsjes"
2), de gezond-verstandige dichter der Leekedichtjes. In
Delft leeft zijn roem als hoogbegaafd, innig welsprekend en toch
humoristisch [„een lach met een traan"] kanselredenaar -- vooral
onder de dames die hem gehoord hebben — nog voort. Een man
voor zachte naturen om mee te dwepen!
Natuurlijk heeft de ware De Génestet al dat lieve, zachte, gelukkige
in zich gehad ; en allerminst wil ik beweren dat hij, die
zoo'n hartgrondiger afkeer had van „een rolletje spelen", met
opzet of ook maar met bewustzijn dien kant van zijn karakter als
1) »De Génestet is de fijne dichter van ons Hollandsch binnenhuisjen
en ons Hollandsch landschaps-aquarel. Zijn vers is jolig en gemoedelijk,
guitig en kruiig, zonnig en warm." Enz. Schaepman, De Wachter III 60.
2) Door den dichter zelf gekarakteriseerd als poëzie »zich bewegende
binnen een zekeren kring van gedachten en gevoelens ... niet zeer ruim,
niet zeer hoog en vry alledaagsch ; familie-poëzy, voor ieder begrijpelyk,
gemoedelyk, niet te diep, niet te stout, vooral ookniet raar of onstichtelyk."
(Voorber. L. d. E.)
344
voor 't venster heeft gezet. Doch er zat, meen ik, achter dien
populairen volksdichter nog een andere geest, -- zooals ieder mensch
twee of meer geesten herbergt.
Huet, die anders juist niet tot de „zachte naturen" behoorde,
heeft aan zijn graf het wierookvat volop laten branden, en wat
meer zegt -- kerkelijken, heilig gemeenden, wierook geofferd 1 ).
Maar hij kende vermoedelijk ook den De Génestet dien wij achter
zijn gedichten meenen te voelen, den geest dien de dichter zelf
zich in zijne beste oogenblikken bewust was, wanneer hij voornam
zich te vermannen ; zooals hij droomde dat hij zich verder zou
ontwikkelen om in staat te wezen zijn program af te werken, n.l. :
voortaan de bewegingen op 's werelds wijd gebied met zijn zangen
verklarende te begeleiden ; voor de modernen te worden de dichter
die Da Costa was voor de anti-revolutionnairen.
Dat „program" heeft hij eenigszins ontwikkeld in die bekende
intieme wandeling met Busken Huet in den bladerloozen Haarlemmer
Hout 2). Op die voornemens heeft hij in 't publiek gezinspeeld
in zijn voorrede 3) voor de Eerste Gedichten (le druk, 21
Nov. 1851 — juist zijn 22en verjaardag ! ) en in 't voorbericht 3 )
van zijn Laatste der Eerste (einde Maart 1861).
Van zijn Eerste Gedichten zegt hij, dat de titel „is een voorrede
in nuce 4 ) : daar ligt een verzoek in opgesloten en eene belofte.
Het verzoek luidt:
Surtout, considérez, illu stres seigneureries,
Comme l'auteur est jeune et c'est son premier pas!
„Dat is, vrij vertaald : uwe verwachting zij nederig, uwe belangstelling
hartelijk, uw kritiek verschoonend .... Maar dat „eerste
gedichten'' vooronderstelt en belooft ook, dat deze eerste, door
nieuwe, door andere moeten gevolgd worden, indien de dichter
-leven en kracht mag behouden, dat spreekt.
„Met de uitgave dezer vaerzen meent hy de eerste korte periode
van zijn dichterlijk leven te hebben geëindigd en afgesloten, en dat
1) L. F. V11 165 v.v. De G énestets uitvaart, een opstel dat tot motto
kon hebben : c'est le ton qui fait la musique!
2) April 1861, zie L. Fant. I(I. 57.
3) Door Tiele helaas weggelaten, ofschoon ze 't hei-lezen meer dan
waard zijn.
4) = De titel bevat een voorrede in zich. (Lat. nux = noot.)
345
verlicht hem. Ook op het gebied der poëzy, in menig opzicht, vergetende
hetgeen achter is," blijft „ontwikkelinq" zijn leus en zijn lust.
.iet rijpere leven geeft r pere stof, vaster wordt de hand, scherper
de blik, dieper de gedachte ; en de sympathie, die hy van vele zijden
zoo onverdiend en toch zoo mild genoot, blijve steeds zijn loon en
zijn kroon. .En die alles zij geen illusie."
De lezer meesmuile niet om die „zoo onverdiend" genoten sympathie,
denkend aan het verzoek van den juist 22-jarigen auteur.
Voor het minst voele hij de bekoring van dat slotzinnetje : en dit
alles zij qeen illusie!
Men zou, met den vinger bij het jaartal 1851, de waarde van
deze belofte kunnen verkleinen. Maar m. i. krijgt het bovenstaande
eigenaardige beteekenis door het geschrevene, tien jaar later, tien
jaar dus nadat de eerste korte periode was afgesloten", „over den
titel" van zijn Laatste (gedichten) der .Eerste (periode) : Het (bundeltjen)
lijdt nog te veel, in menig opzicht, aan de zwakheden en
gebreken, die men aan mijn Eerste Gedichten" verweten heeft.
Daarom achtte ik het niet overbodig maar gepast en bescheiden,
u, mijn belangstellende lezers, te herinneren dat dit boeksken eigentlijk
anterieur is aan de Leekedichtjens en voor een goed deel nog
behoort tot een vroegere periode van Wijn leven, ook van mijn
dichterlijk leven. Daarom ook wist ik deze gemengde vaerzen
onder geen beter opschrift te vereenigen, dan het nu gekozene :
Laatste der .Eerste. Ik mag vertrouwen, dat gy ook zonder nadere
verklaring den zin en de gedachte van dit opschrift — nog eens
een voorreden, in nuce — wel zult willen verstaan. Ontfangt ze
dan met liefde, als de eerste, deze laatste bloesems eener lente, die
rijk is - geweest aan weelde en — weemoed. Sluit dat „laatste"
nu in, dat er thans vruchten zullen komen ? Ik weet het niet,
ofschoon ik de vermaning versta. Ik geloof alleen . — lees my de g
van geloof s.v.p. niet het onderstboven — dat er noq wel andere
snaren op mijn speeltuig kunnen weerklinken, dan die tot nu toe
met hun teederen toon slechts een vriendelyk oor hebben gestreeld.
Ik hoop alleen -- en, ce n'est pas jurer gros ! •— dat ik nog misschien
wel iets beters zal • mogen geven, dan ik gaf tot heden
voor 't minst zoo na al de donkere dagen het zonnetjen nog eens
weer kan en mag schijnen in mijn leven iets helderder dan op
dezen graauwen Lentedag — het zonnetjen, zonder hetwelk op
den duur de moed en de lust tot den arbeid kwijnt en de bloesems
346
wel vallen, maar de knoppen niet tot vruchten kunnen rijpen" .. .1) .
Hieruit blijkt niet geheel duidelijk of De Génestet de Leekedichtjes
beschouwde als vruchten van de nieuwe periode, dan wel
als nog bloesems der lente.
Toch zijn ze niet meer zuivere onder-onsjes, 2 ), in zooverre dat
de dichter reeds van een eigen standpunt uit, als iemand die op
eigen beerven staat, de bewegingen om hem heen aanziet, overziet
en verklaart ; omdat en voor zooverre hij „zich losmaakt van zich
zelven en buiten de hem omringende wereld gaat staan, van medespeler
waarnemer, van waarnemer verslaggever geworden is" 3 ).
Wel richt hij zijn belangstelling nog uitsluitend op het kerkelijk,
of wilt ge liever het godsdienstig leven in den lande; maar het
Nederland van voor een halve eeuw, zoo het al niet godsdienstiger
was dan het tegenwoordige, stelde in ieder geval heel wat meer
belang in theologische vraagstukken 4 ) dan wij, die ons het best
in kunnen denken in dien tijd, ziende de gloeiende belangstelling
rondom ons in sociale problemen. Het schijnt daarom niet gewaagd,
te veronderstellen dat De Génestet, eenmaal uit de kerk getreden,
ook voor andere, meer actueele en meer omvattende vraagstukken
oog en hart gekregen had. M a. w. meen ik dat de Leekedichtjes
indien ze al niet tot de tweede periode behooren, deze toch als
, inluidden, er den overgang toe vormden.
Blijft de vraag, of De Génestet geslaagd zou zijn in zijn meeromvattende
plannen.
Op deze vraag nu, de hoofdvraag van dit opstel, moet het antwoord
zijn : zeer, zeer waarschijnlijk niet.
En wel, omdat de dichter geen staal genoeg in zich had voor
die taak.
Niet alleen wist De Génestet wanhopig weinig, — zelfs in zijn
eigen vak, de geheel vrijwillig 5 ) gekozen theologie werd hij door
1) Klinkt dit alles daarom zoo diep weemoedig, omdat we het slechts
eenige maanden voor zijn dood geschreven weten?
2) Wat Huet er ook van gezegd hebbe.
3) L. T. 11I 75.
4) J. v. Loenen Martinet (Eigen Haard '86 bl. 332), den indruk herdenkend
dien de Leekedichtjes bij hun verschijnen maakten, roept uit : »en
wie, al was hij geen theoloog, deed toenmaals niet een weinig aan theologie ?"
r-) Zie Huet L. F. III 62 en 63, waar men herinnerd wordt behalve aan
Leekedichtje no. 58 aan een anderen dominé, v. Koetsveld, Pastorie van
Mastland,' 7e druk bi. 79 : »Ja, 'k wil 't maar bekennen : toen ik reeds als
kind mijn tegenwoordigen standplaats begeerde, was het misschien meer
347
vakgenooten niet voor vol aangezien 1 ) maar ook miste hij den
gemoedsaandrang en, dus, de volharding, noodig voor breede studie.
Liever dan historie te studeeren maakte hij een puntdichtje op
Klodion den Langharige. 't Gevolg was natuurlijk, dat bijv. „Op
een vervelende soiree" — 't bekende gedicht met de schildering van
den Muiderkring -- vol anachronismen zit. Voor De Génestet was
Wetenschap steeds de samenvatting van dorheid en droogheid , dufheid
en .... deftigheid ; een geleerde was hem „een letterknecht
met afgevaste wangen, Een lange, dorre staak, een taaie knutslaar,
die Zijn zaligheid verwacht van 't puntje op een i, — een oude
kamerrot, Die perkamenten kauwt" ... 2). Daar moge eenige gewild-
geestige overdrijving in zitten, evenals in zijn werkelijk komischen
angst „In de bibliotheek van een liefhebber", of in zijn
heilig bezworen voornemen alle „geleerdheid" na zijn examen naarstig
te vergeten 3) — zeker is het, dat De Génestet geen studiosus
was, dat hij zelfs niet eer lust kreeg in theologische problemen,
dan na het verschijnen van Huets populaire, aantrekkelijk geschreven,
Brieven over den Bijbel (1857) 4 ) Een boek als Prof. Schol.
tens Vrije Wil, dat langzaam, de stellingen en argumenten aandachtig
wikkend en als op de hand wegend, gelezen wil worden,--
„verslindt hij driemaal" achterèen, als ware 't een roman. s) 't Gevolg
is natuurlijk dat hij alles gelooft, maar ... slechts voor veertien
dagen ! Hoe zou zulk „opgeplakt" geloof, dat geen tijd ook maar
gehad heeft om te groeien, om samen te groeien met zijn begrippen
en inzichten, het langer uitgehouden kunnen hebben ? Vergelijk
daarmee den studielust van Carlyle, zijn wroetend en zoekend
zwerven de wereld rond, of hij 't ook vinden mocht, het voedsel
de verhevenheid van den predikstoel, dan het verhevene van de godsdienst,
dat mij bekoorde. Evenwel van alle genot wordt men eens oververzadigd;
het verveelt op den dui.cr, altijd naar beneden te zien." (! )
1) Zie . Tiele Levensschets, 7 : »Theoloog in vollen zin is onze dichter
nooit geweest, al studeerde hij ook in de Theologie." — Of Huet VII, 169
Anders niet onwelwillende wijzen en verstandigen ... hebben met meer
verwondering dan hoogachting gevraagd : »Hoe weet deze de schriften,
daar bij ze niet geleerd heeft ?"
2) Fantasio II c. 16 17, vgl. Fant. I e. 20-22.
3) Aan een lid der Kommissie voor het Staatsexamen, (Rektor Thiebout
te Zwolle.)
4) Vgl. Tiele bl. '10 en ga na wat daar eigenlijk wel staat!
5) Leekedichtje XXIV.
348
voor wat in hem groeide, — het water van „alle heilige bronnen
dier dagen" hoofdschuddend proeven en ... verwerpen.
Eenige gemoedsbehoefte moge er bij De Génestet geweest zijn,
studeeren kon hij niet; hij had het niet geleerd, hij zou het nooit
leeren.
En hoe zou het hem mogelijk geweest zijn zonder breede : veelomvattende,
en diepe : critische, studie zich te verheffen tot het
hooger standpunt van waar uit hij de wereld wilde overzien ? Men
moge spreken zooveel men wil van dichterlijke intuitie, en zeer
zeker zijn er vlugge geesten die met een minimum feitenkennis
een scherpen blik vermogen te slaan in velerlei zaken ; zelfs kan
men toegeven dat feitenkennis, vergeleken bij inzicht, van slechts
ondergeschikt belang is; — maar vast staat toch dat oppervlakkigheid
tot niets dan misverstand en onverstand leidt. Dat geen begrijpen
mogelijk is zonder kennen.
Vergelijk met De Génestets kennis de breede wetenschap van
een Da Costa of een Bilderdijk !
Een fijn-gezegde, maar rake vergelijking tusschen De Génestet
en Da Costa is te vinden bij Schaepman (Wachter III 59) : „Ook
voor meerderen is de Génestet een zeer aangenaam dichter. Hij
vertoornt u nooit al zijt ge't met hem oneens. Zijn pijltjens, hoe
spits soms ook, dringen niet in het hart. Zij hebben kleurige
veertjens, de spits is fijn, het schachtjen van keurig gesneden, geurig
hout. .Een houw van da Costa doet u opspringen, daar gaat een schok
door uw wapenrusting, — houden de riemen nog ? — en ge klemt
uw zwaard vaster in de hand, uw schild steviger tegen de borst.
.Een flits/en van de Génestets koorde doet u schrikken, het rinkelt,
het haakt vast, ge slaat met de hand, ge lacht met uw schrik. Zijn
denkbeelden glijden langs de uwe heen, ze botsen niet in geweldigen
schok, maar zoo qe vast zijt glijden ze weg. Bij anderen glijden ze
dadelijk met de eigen denkbeelden ineen."
Doch niet alleen aan studie en critiek faalde het onzen dichter.
Ook de noodige moed ontbrak.
Huet (L. F. III 60 enz.) verhaalt, hoe De Génestet angstig vroeg
hoe het publiek zijn verandering van program zou opnemen. „Tot
hiertoe hadden Zijne verzen met hun „tederen toon" slechts „vriendeljke
ooren" gestreeld : zouden die ooren vriendelijk - blijven, indien
de toon bijwijlen uit het tedere ging vallen ? En wat zou hij antwoorden,
hij, die tot hiertoe nooit iemand geërgerd had, indien het
349
verwijt hem trof : Die nieuwe kring van gedachten en gevoelens,
waarin gij u beweegt, is mogelijk zeer ruim, zeer hoog, in het
geheel niet alledaagsch ; maar stellig is hij raar en onstichtelijk;
o gij ontrouwe minnaar der familie-poezie, ontwaak uit uw heilloozen
droom, keer terug tot uwe eerste liefde, en schenk ons op nieuw
dat gemoedelijke, dat niet te diepe en niet te stoute, hetwelk voor
ieder begrijpelijkk is ?"
Gaarne geef ik toe, dat behoefte aan een vriendelijke bejegening
en lust om anderen noodelooze ergernis te besparen, zeer wel samen
kunnen gaan met moed, dat moed volstrekt niet synoniem is met baren
barschheid. Doch wat moet, moet. En voorzag De Génestet ergernis,
dan kon hij m. i. hoogstens betreuren dat zijn vrienden niet zuiverder
voelden of beter toekeken. Immers, hij wilde niets herroepen, wilde
niet breken met het verleden, maar verder gaan, zich ontwikkelen
in de lijn van wat hij zijn talent voelde te wezen.
Ten minste, zoo dacht hij het zelf. Maar wie Huet (III 60)
leest, moet zich verwonderen dat het voor hen beiden, zooals ze
daar op dien guren Aprildag door den Hout dwaalden, niet de
hoofdvraag was, wat de dichter in zich zelf heeft, wat in hem borrelt
en gist en „tot de kele welt" 1 ) ; zelfs niet de vraag, welke
richting het talent van De Génestet blijkbaar uitdreef ; -- maar
dat ze beoogden „in een bestaande leemte te voorzien", om een
leveranciers-term te bezigen. Niet alleen onze dichter maar ook
Huet schijnt niet de waarheid gevoeld te hebben van het motto
onzes tijds : ontwikkel alle talenten of gaven die aanwezig zijn: al
het andere is uit den booze. Tracht niet alles te doen wat er wel
gedaan kan worden, maar volmaak met al uwe kracht wat ge kunt,
haal er uit wat er in zit 2 ).
Heeft De Génestet intuïtief gevoeld dat het toch niet geheel in
dhn haak was met dat voorzien in een hoogere behoefte der vader-
1) Vergelijk den waren dichter Vondel, Roskam 64-66 : maer wat op
'S harten grond leyd, Dat welt me na de keel : ick word te stijf geparst,
En 't werekt als nieuwe wijn, die tot de spon uytbarst.
2) Eene overweging die, hopen we, langzamerhand ook tot de scholen
zal doordringen en daar het onderwijs meer zal individ acaliseeren dan tot
heden geschiedde. — In De Génestets tijd echter waren er wel meer, en
van de besten, die poogden den kunstenaar te leiden. Is de Lidewyde niet
bedoeld als een proeve, tot leering ? Drong Potgieter niet telkens de
XVIIe eeuw als voorbeeld naar voren, zonder aan de vraag te denken, of
het talent der beoordeelden daarmee wel gediend was?
850
landsche letteren, en heeft hij daarom er tegen opgezien de leverantie
op zich te nemen ? Dan zou zijn vrees minder gebrek aan moed
dan een groote mate van zelfkennis openbaren.
En dan moeten wij omzien naar een beter bewijs voor zijn niet
durven.
De lezer herinnert zich den moed waarmee Carlyle uitriep:
„Waarheid, al zou de Hemel mij ook verpletteren omdat ik haar
volg ; geene valschheid, al ware ook een Hemelsch luilekkerland
de prijs voor mijn afval". Dat gevoel, ontdaan van alle rhetoriek,
schijnt me de ware zedelijke moed van een denker, die de consequenties
van zijne overpeinzingen, eerlijk als hij deze weet, met
een vast gemoed aanvaardt.
De Génestet nu miste die vastbeslotenheid en kwam er ruiterlijk
voor uit.
Het leven heeft zijn lieflijkhêen ;
Den God des levens rijst mijn lied!
Maar leefde ik niet voor eeuwig, neen —
Zoo leefde ik liever niet.
Hij stelde, in 1856, nog meer Levensvoorwaarden (Ged. 4 bl. 213)
en Huet heeft hem er (III 66) behoorlijk voor terechtgewezen.
Teufelsdrökh zou hem gezegd hebben : Ach Ooit, meira Bester ! 't is
de vraag niet wat ge liever woudt, nu ge in de treurige noodzakeli
kheid verkeert te leven zooals ge kunt , uw pad te loopen en te
zien waar die u henen leidt ... Maar we kunnen dichterbij een passend
antwoord vinden, in De Génestets eigen gedichten, 4e dr. bl. 424:
DE WARE GODGELEERDE.
Geen Godgeleerde is hij die God leert, hoe Hij wezen
En wat hij werken moet, of doen mag al dan niet.
Zoo zijn er ! -- Neen, maar hij, wien God leert Hem te vreezen
In liefde, en blij te doen al wat Zijn wet gebiedt.
1858.
Verklaren die twee jaartallen, 1856--1858, alles ? Ik bedoel:
heeft De Génestet in die jaren geleerd, dat het niet aangaat in het
leven of bij het denken balansen te maken met vooraf naar eigen
voorkeur op te geven uitkomsten?
Natuurlijk niet. Levensvoorwaarden geeft den dichter te zien
zooals hij was, De ware Godgeleerde zooals hij soms hoopt te worden.
Ten overvloede : in 1859 roept hij weer:
351
En zoo 'k hier mijn heil moest vinden,
Waar 'k nog liever Du slist ! 1)
De Genestet miste alzoo, meen ik de kennis, de critische weten.
schap en ook den moed om zich vrij en hoog boven 't gewone
peil te verheffen. Hij miste het noodige staal in zijn ziel om zich
volkomen vrij te maken, om een eigen plaats te veroveren, boven
zijn tijdgenooten, waar hij de wereld kon zien draaien 2 ), waar hij
zijn hoorders heen kon voeren om in breede trekken de dichterlijke
verklaring te geven van veel dat beneden, in 't rumoer en 't gedrang,
hun eeuwig raadselachtig blijft.
VII.
Dit gemis zal ons nog duidelijker worden, indien we zijn ziele
strijd nagaan, zooals we die. uit zijn Gedichten kunnen vermoeden,
en we daarmee telkens vergelijken dezelfde worsteling bij den grooten
Carlyle. Als die „achtergrond" het beeld van onzen dichter —
aan wiep we ons zoo na verwant voelen, dien we zoo ten volle
als onzen vriend, als „mensch van gelijke beweging" erkennen —
maar niet geheel overheerscht.
Toen hij, 17 jaar oud, student werd, was hij een vroolijke,
geestige, roerige kwant, die vol moed het leven insprong : lees
Onrust van 1847:
Ik ben geen plant : ik wil geen rust,
'k Ben jong en -- van mijn tijd,
Brenge ieder uur mij leed en lust
En telkens nieuwe strijd 1 enz.
Tien jaar later , ... ja, hecht hij nog aan het leven, maar de
raadselen om hem en in hem doen hem haken naar 's Hemels licht:
naar de verklaring die hiernamaals eens gekend zal worden. Dit
schijnt mij althans de beteekenis van
ONDER DE LINDE.
Ik min u, o mijn Lindeboom
Zoo rijk, zoo lommerdicht;
Nochtans, o Herfstwind, koom ja koom!
Ontloover mij mijn groenos boom —
En door de ontblaérde takken stroom'
En straal' mij 's Hemels licht ! —
Van 47 ook is de Fantasio, waarin hij, een knaap nog, reeds
spreekt van „bange dagen van zielsneerslachtigheid en donkre
1) Leekedichtje XXIV.
2) Zie Op de Bergen, hier achter (bl. 357, 8) gedeeltelijk geciteerd.
352
weemoedsvlagen." Hij is echter, als het leeljjke jonge eendje in
Andersens beteekenisrijk sprookje, zich zijn eigen natuur nog niet
bewust en tracht zich de zwanepennen uit te trekken : III coupl. X.
Denkt, bij den hemel, niet, dat ik die stemming aardig
Of intressant vind, neen ! ze is jong en oud onwaardig...
Dwaas die zich. door zin vrouw laat diabolizeeren,
Maar dwazer nog, die door zichzelf zich laat regeerera!
Maar de pennen zaten te vast. Een jaar later heet het reeds, in
Stem des Harten:
Ik heb min jeugd verdroomd, verbeuzeld en verzongen ; ...
Voor hersenschim op schim verspilde ik de êelste krachten —
En daar is wroeging, die mij rest.
't Was zwerven zonder doel, en zoeken zonder vinden,
Genieten zonder smaak, en sluimrer zonder rust;
Daar was geen heilge band, die mij aan de aard mocht binden,
't Was leven zonder last en leven zonder lust!
Een wreede nachtwaak soms vol wreevle fantazieën,
Doorworsteld in den arm van twijflaars en genieën,
Stak op mijn wang een koortsgloed aan;
En 's morgens afgemat, vol onbestemde smarte,
Zocht ik een troost, een God, een leven voor mijn harte —
En alles riep : »Vergaan, vergaan!«
.... 'k Begreep het raadsel niet van 's menschen lotbestemming:
Het leven was me een droom, en de aarde een droomgezicht,
Ik wandelde in een wolk van angst en zielsbeklemming,
't Was duister in mijn ziel bij 's levens morgenlicht ... .
Komt echter het mooie zomerweer, en is hij in 't duin, te Bloemendaal,
bij zijn toekomstige bruid:
»Dan is 't mi soms als liep ik pas in 't lieve leven,
Als hadde ik niets gezien dan deze kalme dreven ....
Als hadde ik niets beschreid, gevoeld, gedacht, geleden —
Anch' io 1 ) de eerste mensch in 't nieuwgeschapen Eden!
(Als ik des zomers, 1848.)
Wat hij in den winter van 48 op 49 heeft doorgemaakt, laat
zich alleen raden door zijn gedicht van Juli 49 „ Uit mijn Dagboek":
Daar zijn in 't leven van die vriendelijke dagen,
Die ons de koude borst verwarmen door hun gloed,
Den hemel brengen in het zoekende gemoed,
Die allen twijfel, alle donkerheid verjagen ...
Ons nader voeren tot geloof en hope en God,
En bijna. weer tot kindren maken ...
1) _. ook ik. Corregio voor eens schilderij van Raphaël staande, voelde
zich ook kunstenaar en riep uit : Anch' io son' pittore - ook ik ben schilder.
858
In 50 voelt hij zich:
moe en krank en leeg. -- 0 laat mij gaan!
Alleen vermoeinis en genot doet mij herleven.
Ik ben gevangen : 'k smacht mijn vleuglen uit te slaan
In wolken en oranjedreven .... .
Ook hij wil reizen en dwalen, doch niet als zoekend wijsgeer,
in Carlyle's gezelschap, eer als poëet. Tenzij ... tenzij het liedje
vooral bedoeld is als een geestige inleiding tot het slot:
Wij gaan, vaarwel, wij gaan aanstonds —
Tenzij een dierbaar kind, tenzij twee sprekende oogen
Mij schreiend smeeken . Blijf bij ons ! 1)
Die twee sprekende oogen, wier onuitgesproken bede reeds bij
voorbaat werd ingewilligd, behoorden aan Mej. Heer. Bienfait, zijn
latere vrouw. Hoe gelukkig zij hem reeds in 50 maakte, blijkt
bijv. uit „Dagelijksch Brood", het gedicht dat blijkbaar als tegenhanger
bedoeld is van het een jaar ouder vers „Uit mijn Dagboek".
Evenwel, zijn kinderlijk en onbezorgd geluk moge den inwendigen
strijd hebben onderbroken en verzacht, -- de vragen lieten ook
toen niet geheel af. Getuige het vroeger aangehaalde „Bij het
Beekje" en In ,gelukkiqe daqen" :
Zachte, frische lentestralen,
Liefdegeur en liefdegloed
Stroomen door dees rijke dalen,
Stroomen in mijn blij gemoed ....
Nochtans voelt hij zich in 't groote rijk der smarte lang geen
vreemdling meer," en menig „stillen lentenacht" strekt hij, zoo vroeg
reeds wees, verlangend de armen uit naar „Moederliefde, Moedertrouw".
2 ) Voor de menschen houdt hij zich groot, maar
Gij slechts — geesten van 't verleden,
Voert mijn diepe, stille klacht
Voor den Hoorder der gebeden
In dees stillen lentenacht.
1) »Beizenv.
2) Later, als zijn »edel knaapje« gestorven is en de moeder mee in 't
graf trok, heet het, zoo diep weemoedig dat men er stil van wordt:
Ach toch, wat bloemen de aard kan geven,
Hij heeft geen Meimaand in het leven,
Die vroeg u derft, o moedermin!
(Op een kind in Mei geboren),
Noord en Zuid, 2681e Jaargang. 23
354
Wat hij in die jaren overpeinsd, in twijfel getrokken of voor
zich zelven vastgesteld heeft : wat er in hem groeide of verstierf —
uit zijne Gedichten blijkt het niet.
Het kan zijn dat de studie voor zijn examens hem geheel in beslag
nam, vrij waarschijnlijkk is het, dat zijn huwelijk (Sept. 52), zijn beroep
te Delft en zijn eerste pogingen, de half verstrooide kudde daar weer
te verzamelen, hem aftrokken van overleggingen die hij -- naast zulk
een rijk practisch leven -- toen grauwe theorie gevonden zal hebben.
Het feit intusschen dat in deze drie jaren geen intieme gedichten
zijn geschreven, geen verzen die hoogere inwendige behoeften raken, —
dit feit constateeren is hetzelfde als constateeren dat bij De Géne •
stet -- anders dan bij Carlyle — de gemoedsbehoefte „eerst het
koninkrijk Gods te zoeken'', niet alles-overheerschend was ; dat
hij een tijdlang zeer wel, zelfs zeer gelukkig kon leven bij een
halve oplossing van de groote vraag, bij een halven vrede met zijn
God, bij de wetenschap te hooren „bij die van verre staan".
Wie hem dat zou willen verwijten, mocht evengoed een neger
zijn donkerkleurige huid kwalijk nemen of het den wind aanrekenen
dat hij bloemen breekt. Het feit wordt hier dan ook alleen genoemd
ter karakteriseering, ten bewijze van zijn halfheid. --
Doch al zijn er geen gedichten bekend , toch staat het vast
dat er in die jaren gewichtige vragen in zijn gemoed sluimerden.
Men leze slechts „Terugblik" dat de Laatste der Eerste" opent, en
merke op dat nog steeds de godlijke stem in zijn binnenste niet
helder en verstaanbaar spreekt:
Om ons, in ons werkt en fluistert
Hooger geest en macht,
Die ons stuwt en buigt en kluistert
Met geheime kracht
't Leven is vol wonderwoorden
Ruischende uit de vert',
En onzichtbre liefdekoorden
Trekken 't menschenhart.
Men leze de volgende coupletten en zie, hoe de Delftsche predikant
van '54 geen haarbreed verder is dan de Amsterdamsche
student van '48 („Stem des Harten"), want de zaligspreking van
anderei die -weten is toch wel geen vooruitgang:
Almacht, Liefde, Trouw, Genade,
Zalig, die uw hand
Ziet of weet op al uw paden
In het vreemde land,
355
Vermoedelijk zou Teufelsdrókh ook niet tevreden zijn geweest
met het weten-slechts van die hand, zonder haar te zien, terecht
het halve verwerpend om zijn aanspraken op 't geheel te handhaven.
Wie op die wijze bij het hoogste zich laat afdingen, komt
er natuurlijk toe — „peinzensmoede" — armoe van geest, dus
eigenlijk onverschilligheid voor levensquaestiën, tot een begeerlijk
iets te verheffen. De Génestet deed het in '48 : „Stem des Harten I c. 6.
Ik vlood mij-zelf; ik vlood de wroeging der gedachten ...
(Soms) Is 't voor mijn brandend oog geweest,
Als stond een engel daar, wier teedre stem ik kende,
Die sprak, als zij haar oog, vol tranen, tot mij wendde:
» Welzalig de armen naar den geestcc ....
Hij deed het in '49 : Uit mijn Dagboek:
Daar zijn in 't leven van die vriendelijke dagen ...
Die ons verjongen ... .
Ons nader voeren tot geloof en hope en God,
En bijna weer tot kinderen maken.
Hij doet het weer in '54 : Kinderzin c. 3.
Wie als een kind zijn dag geniet,
Zal nooit zijn dag beklagen
En schept, wat kome, in 't nieuw verschiet
Weer altijd nieuw behagen.
Een stemming -- want tot meer dan een tijdelijk, een voorbij.
bijgaand zich invoelen komt hij niet — als spreekt uit de paraphrase
van Joh. XXI : 15-19, n. 1. het gedichtje Toen ik een knaap
was, zal wel uitzondering gebleven zijn:
Toch, nu die Meerdre gebiedt in mijn leven,
Vinde ik, trots banden en zielstrjd en smart,
Wat ik eens vruchteloos zocht in mijn streven:
Vrijheid en vrede voor 't rusteloos hart.
Een uitzondering, bewaard voor de mooie, zonnige dagen. Want
opmerkelijk is het; hoe zijn stemming neerslaat met triest weer,
hoe zijn hart, als een fijne bloem, in het zonlicht opengaat 1 ).
Daarom kan men het betreuren dat hij te kwader ure theoloog
werd en naar 't saaie Delft 2) trok, waar hij zich „een koperen
1) Uit mijn Dagboek c. 3 : »0 buiten, buiten gaat mijn hart zoo heerlijk
open, Erg geurt en bloeit en zingt mèt bloemenhof en woud : Ik ben gelukkig
als een kind en dwaas en stout, En durf weer veilig van het leven
alles hopen !e -- Vgl. Voorjaarsliedje, Mooiweerslied, Dolce far niente, Lente,
Als ik des zomers, Zomertochtje, In gelukkige dagen, Boutade, Aan de
zon enz, 2) »Heel Delft is zelf een graf.« (Mailbrief I c, 9).
23*
856
kop$$ wenscht, „koel, vaardig te aller uur," waar hij voelde practisch
te moeten zijn:
Ik wensclite, ik ware een dikke reus,
Geboren Stoïcijn ! (» Kracht 1854.)
Liever dan dit tegennatuurlijke, dit verdraaien van zijn inborst,
te verlangen, had hij moeten doen (vinden wij, wijze stuurlui ... .
aan den wal) wat hij in De Liefste plek c. 12 zich zoo zalig dacht:
En ware ik Heer in 't leven,
Neen, neen, ik -scheide niet (van Bloemendaal) ;
'k Bleef nestlen in dees dreven
En zong u lied op lied.
ik leefde van mijn droomen
En nederig fortuin,
In scháuw van de eikeboomen
Ginds aan den voet van 't duin.
En niemand zou daar (dan ?) vragen:
Hoe welkte uw poëzy .... .
Een bloem van korte dagen —
Nog voor het zomertij ?
In Delft kwam hij te ruw met 's werelds nood en leed in aanraking.
Men leze Uit het Dagboek van een gelukkige (1858):
Helaas, ik zag meer rouwe en raadslen in dit leven,
Dan waar mijn zorgloos hart, mijn ijdle jeugd aan dacht ; ...
Ik ken uw jammren thans, Dood,' Armoe, Krankte, Zonde,
'k Weet hoe de weemoed lacht en hoe de weelde lijdt ...
't Moog licht zijn in mijn huis, 't is nacht vaak om mij henen, ...
Ik kan niet blij zijn, 'k zie te velen die daar weenen,
En morgen --- morgen schrei ik mee:
Vergeef me, o God, ik weet wij hebben 't kruis van noode,
En lijden dringt tot U de ziel die U verlaat,
Doch menig lijden schijnt me een raadselvolle bode,
Wiens taal Uw schepsel niet verstaat.
Een krachtiger persoonlijkheid zou het opvoeden, verheffen, stalen.
Hem overstelpte het en hij werd er door gebroken. Gebroken ook
in zijn Vadergeloof:
Vergeef me, o God en Heer l mijn ziele buigt zich neder,
Het angstige waarom ? drukt zwaar op mijn gemoed,
En min geloof drijft als een stroohalm, zwak en teeder
Drijft henen op des twijfels vloed!
0 geef mij vrede ! Leer mij troosten, leer mij strijden,
Tot eens, uit nacht en rouw, Uw liefde zich verklaar...
Gij tegenover al de raadselen van ons lijden,
Gij hebt ook 't Schoon geheim der Toekomst, Gij, niet waar P
357
Hij voelde er zich voortgezweept door „des drijvers geweldige
roede". 0, als hij van taaier hout ware geweest, als hij vaster
innige overtuigingen machtig had kunnen worden, dan ware zijn
„Onvermoeid" beter op hem van toepassing geweest : dan had het
leven met welk een weemoed zal hij toen Onrust herlezen hebben
! — hem opgevoerd, door 't geloof gesteund en gesterkt, naar
de „Bergen", waar hij nu .... slechts een tijdelijke verblijfplaats
had. Men kent, hoop ik, de beide gedichten:
Des drijvers geweldige roede
Jaagt rustloos ons voort op ons pad:
Wij loopen en worden wel moede,
Wij wandlen en worden wel mat.
De hitte des daags drukt ons neder
En donker daalt menige nacht;
Wij gaan — en wij komen niet weder
Waar 't luchtje zoo mild was en zacht ...
Zij keeren niet weder, de dopoden,
En 't omzien -- wekt ijdele smart;
Wat staat gij ? — de rust is verboden!
Geen ruste, al bezweek ook uw hart...
Vaartwel dan, gij lachende dreven!
En vredige dalen, gegroet!
Berg-op gaat de weg van ons leven,
Wij stijgen met manlijken moed...
Geen rusteloos zwerven en smachten
Is `t leven: een Doel licht ons voor;
En worstlende winnen wij krachten,
En dwalende vinden wij `t spoor!
Een Machtige steunt ons en schraagt ons,
Wij struiklen : Hij richt onzen voet;
Wij vreezen, wij vallen ... Hij draagt ons
Getrouw over bergen en vloed!
(»Onvermoeid« 1859?)
Zou 't voor De Génestet waarheid geweest zijn, dat laatste couplet
? Waarheid, niet Hope alleen?
En het andere, „ Op de Bergen", II:
Op de bergen van het Lijden,
--- Steile weg naar `t heilig Land -
Op de bergen van het Lijden
Voerde mij der Liefde hand.
Van hun toppen -- 't scheen wel nader
Bij der starren heilge sfeer
En de woning van den Vader —
Op de wereld zag ik neer;
358
Op al de eerzucht, op de dingen,
Op de menschen van dag —
Grootheên, die elkaér verdringen —
Wie er wat beduiden mag!
Ruiterij van filosofen
Met een theologenheir
Streden samen : Van daarboven
Scheen 't een stofwolk en niets meer ... 1)
Helaas, slechts tijdelijk kon hij dat Hoogland -- zooals Carlyle
het noemde -- bereiken. Meestal bleef hij beneden, in 't gedrang,
en voelde zich daar aan den twijfel overgeleverd ; meestal zat hij
als „een kind der eeuw onder een preekstoel" : wachtend op het
verlossende woord, in stee van de Waarheid in eigen geest en gemoed
strijdend te veroveren 2 ). Men kent het schoone leekedichtje
no. 65 •
Gij prediker, daar in de lucht,
Hebt gij dan geen woordje voor mij?
Uw rede, als een galmend gerucht,
Rolt ledig mijn ziele voorbij ...
Gij scheldt, wie het woord niet gelooft...
»Geloof of verga !« is 't betoog,
»De Twijfel is Hoogmoed, niets meer!((
Klinkt troostend mij toe van omhoog.
Ach hoogmoed ! Maar is dan de gaard,
Is de akker, versmachtend van dorst,
Hoogmoedig ? — mij, strijder op aard,
Aldus ook versmacht mij de borst ... .
Om dezen zielskreet van 1859 groepeeren zich verscheidene gedichten,
die niet alle overgeschreven behoeven te worden : de lezer
zal ze, hoop ik, naslaan, ten einde toe lezen, en invoelen!
Ten eerste het overschoone vers „Biblia".
1 ) Men herinnert zich hier de beide Leekedichtjes, No 36 Sancta Theologia
en No. 47 Het absolute, die de lezer in Dr. Meybooms uitgaaf moge
naslaan (Bibl. v. Ned. Letterk. No. 7, Groningen, Wolters f 0,60).
2 ) Vgl. She van Rider Haggard p. 119 van de sixpence-editie : The
religions come and the religions pass, and civilisations come and pass,
and naught endures but the world and human nature. Ah ! if man would
but see that hope is from within, and not from without — that he himself
must work out his own salvation ! He is there, and within him is the
breath of life and a knowledge of good and evil, as good and evil are to
him. Thereon let hirn build and stand erect, and not cast himself before
the image of some unknown God, modelled like his poon self, but with
a larger brain to think the evil thing, and a longer arm to do it.
359
Niet uit den Hemel, neen, is ze gevallen,
Feillooze Letter, door de Almacht gegrift,
Doch-naar-des-Vaders-huis-ct r i n g t-zij-ons-allen,
De eenige, heerlijke, heilige Schrift ! ... .
Wie dit klankr ke vers doorleest, zou meenen —: „Doek bidt gij
Ildm, niet de * windselen, aan — dat De Génestet, in '57, vasten
grond onder • de voeten gekregen had toen hij dit schreef, na de
Wetenschap en het Geloof ieder hun eigen terrein te hebben aangewezen.
Edoch, in Onvergankelijk, van 59, komen alle vragen
weer boven :
Anders ook leer 't kind. gelooven,
Anders zij de strijd des mans:
Woont de Vader wel daarboven?
Viel ooit sterre van den trans ?
Speelt niet wondere Legende
Door dat onbedrieglijk woord ? ..
Wat is waarheid ? Is daar waarheid ...
Wat daar 't woord scheen van den Heere
Voor zijn kindsheid, bleek het niet
Menschenwoord ... .
En weer wordt het zalig zijn de armen van geest" gepredikt:
Uit den kampstrijd als herboren
Rijst het kinderlijk geloof!
Dit nu, zou Teufelsdrökh zeggen, is volkomen valsch en onwaar.
Het eens geschokte kinderlijk geloof komt nooit terug. En dat is
goed ook. Niet met kinderspeelgoed strijdt de man, maar grijpt
naar zwaarder wapens ... .
De Génestet beweert wel, dat — al Kan de zelfmoord van 't
verstand V slechts ruzie geven," — hij daaraan niet meedoet : ,,Mij
wil liever, aan Gods hand, Rustloos zoekend — leven" (Leeked. 72) ;
maar toch verkeeren zijn Wetenschap en zijn Geloof steeds saam
in onmin, want de eene houdt wat de ander doet en denkt en
meent voor onzin.." (Leeked. 23) l) ; toch meent hij dat Sancta
Theologia voor de jonge Physica met gescheurde kleerera moest
vluchten (No. 72 Moderne Wereldbeschouwing). Hij heeft dus noch
genoeg kijk gehad op de voortschrijdende natuurwetenschappen,
noch ruimte genoeg gevoeld in zijn godsdienstige begrippen, om in
te zien dat de strijd tusschen de echteWetenschap en 't Geloof
1) Wat nog heel iets anders is dan bedoeld wordt in No. 35 zg. »Vermittlungstheologie
« !
360
slechts schijnbaar is : dat men zelfs pater-jezuïet kan zijn en tevens
uitnemend astronoom, als zijn tijdgenoot Angelo Secchi (j 1878),
om te zwijgen van zoovele uitnemende geleerden die helder inzagen
dat de mensch met „al" zijn Wetenschap van heden toch evenmin
den sluier van zooveel raadselachtigs vermag op te lichten als het
hem vroeger gelukte, -- dat veeleer het aantal raadselen door ons
breeder weten vermeerderd is in stee van te verminderen : dat
diepere studie nog steeds leidt, langs Verwondering, tot Bewondering,
en dit laatste sentiment in vele zielen steeds de bodem zal
blijven voor het godsdienstig gevoel, voor den godsdienst ; — dat
Godsdienst en Wetenschap, mits blijvend ieder op eigen terrein,
naast elkander kunnen tieren, de eerre vrucht van 't wegend en
berekenend verstand, de andere bloem van 't waardeerend gemoed.
In zijn „Biblia'', zou men zeggen, had De Génestet het zelf reeds
nagenoeg gezegd : dat de „windselen" (versta : de menscheli ke
inkleeding der eeuwige waarheden, nog anders gezegd : de dogma's)
niet de „Heiland" waren ... .
De Génestet echter komt voor zich zelf niet verder dan — ook
nog in 1860: zie No. 113, „Peinzensmoede" 1 ) -- het blind
geloof" aan te prijzen ; hij weet er dus niet anders op, dan in den
allerhoogsten nood zijn verstand en zijn weten te .... muilbanden 2 )
Want zijn smachtend gemoed kan niet zonder het troostend geloof
in een levenden, persoonlijken God, een Vader die zorgt ook
voor hem, in al zijn ellende en benauwdheden -- en men leze bij
Tiele hoe overweldigend het verdriet bij De Génestet was in de
1) Bij dit gedicht, een der allervoornaamste in den geheelen bundel,
verzuime men niet het mooie artikel van J. H. v. d. Bosch te lezen in
N. en Z. XII bl. 371 v.v. : proza »in den toon((, dat de poëzie verklarend
begeleidt.
2) Dr. Schaepman (Wachter III 64) verwijt De Génestet gemis aan
ernst. Ik meen ten onrechte. Ernst, eerlijk gemeende inspanning en volhardende
moeite en inwendigen strijd om de pijnlijke, hem vervolgende
vragen en twijfelingen op te lossen, heeft De Génestet zich waarlijk genoeg
getroost, — alleen hij kon niet verder.
Toch is er veel waars in wat Schaepman zegt : »Dat Peinzensmoede —
zijn levenspsalm -- bevestigt dit gemis aan ernst en diepte. Het is toch
niet wel mogelijk op de ontkenning de bevestiging te bouwen. Die Vader,
wien niemand verklaart, maar waaraan men zich met blind geloof overgeeft,
dat alles klinkt zeer fraai en zeer zacht, maar het is onwaar. Deze
geestestoestand is bijna ongerljnld. Moet de peinzensmoede eindigen met
»blind geloof ?s — Dat ware een- zelfmoord.«
361
jaren 59 en 60 ! -- een God die een doel heeft met alles wat de
mensch hier moet lijden.
Die sterke gemoedsbehoefte acht ik in onzen dichter het groote;
omdat die drang naar het hoogste telkens zoo luide in zijn gedichten
spreekt, heb ik hem naast Carlyle gezet.
Doch waar De Génestet ook zocht naar „bewijzen", naar antwoorden,
op zijn twijfelingen, hij vond niets. Hij wierp zijn
vragen — om met Teufelsdrökh te spreken -- in den afgrond en
„ontving alleen een echo tot antwoord".
Dat hij hier bleef staan, niet verder ging, acht ik het kleine in
hem. En daarom meen ik dat hij nooit zijn evenwicht zou herkregen
hebben, dat er „op zijn dorheid" nooit weer „herleving en
bloei" gevolgd zou zijn ; dat zijn vroege dood een geluk voor hem
is geweest, althans hem een zeer bittere teleurstelling heeft bespaard.
Neen, een groot man, een groot dichter, met een eigen plaats in
de wereld, is Peter de Génestet nooit geweest, en zou hij nooit
geworden zijn : wij zullen, in onze dagen van benauwdheid, niet
naar zijne gedichten grijpen om troost of verheffing te zoeken.
Maar zij onder ons, die evenmin Carlyle's zijn in kracht en moed,
en toch ondanks alle natuurwetten en formules — zich in
dichten damp van raadselen voelen gehuld, zullen in hem een
broeder zien, en hem inniger lief hebben, dan den eenzamen wijsgeer
op den steilen Weissnichtwoh'schen zienerstoren.
En vele geslachten nog zullen zich zonnen in de stralen van De
Génestets warm en teer gemoed.
SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
362
BLOEMLEZING UIT HET WOORDENBOEK DER
NEDERLANDSCHE TAAL.
Aflevering 4.
Aanwijzen. Synoniem aanduiden. Beide drukken een handeling
uit, die strekken moet om een ander zeker zichtbaar voorwerp van
andere voorwerpen te doen onderscheiden, heft te doen weten, wie
of wat bedoeld wordt. Aanwijzen onderstelt, dat het voorwerp
duidelijk gezien kan worden, en dat het wijzen doel treft en geen
onzekerheid overlaat. Aanduiden daarentegen veronderstelt, of dat
men om de een of andere reden niet wijzen wil, of dat het bloote
wijzen naar het voorwerp niet toereikend is om het te doen onderkennen
; het bestaat veelal hoofdzakelijk in het opgeven van kenteekenen
of andere bijzonderheden ; het kan van wijzen vergezeld
gaan, doch behoeft zulks niet altijd, het kan eindelijk vruchteloos
geschieden. Het onderscheid tusschen de beide woorden is dus vrij
scherp bepaald, en in geen geval twijfelachtig.
Aanwijzen. Synoniem aantoonen. Het eerste heeft de algemeene
beteekenis ; het wordt niet slechts van onzichtbare zaken, maar ook
vaii zichtbare voorwerpen gezegd ; iets, dat met aantoonen niet het
geval is. Doch ook voor zooverre de beide woorden synoniem zijn,
bestaat er toch een duidelijk voelbaar onderscheid in de opvatting.
Bij aanwijzen blijft de eigenlijke beteekenis, het wijzen van de plaats,
waar iets zich bevindt, meestal doorschemeren ; bij aantoonen is het
bestaan of de hoedanigheid van iets de hoofdzaak, en komt de
plaats niet in aanmerking. Men wijst iemand den weg aan, om zijn
doel te bereiken ; men toont hem aan, hoe hij te handelen heeft.
Men wijst de schoonheden of gebreken in een geschrift aan ; men
toont aan, waarin het schoone of verkeerde bestaat. Uit dit onderscheid
vloeit een ander voort. Aanwijzen, dat is het oog van iemands
geest op het voorwerp vestigen, onderstelt in hem bereidwilligheid,
soms begeerte om te zien. Aan toonen daarentegen, dat is het voorwerp
onder iemands oog brengen, kan in weerwil van hem plaats
hebben, maar onderstelt in het subject de begeerte om te doen zien.
Daarom wordt aantoonen bij voorkeur gebezigd van zaken, die
onaangenaam zijn voor hem, wien men ze toont, terwijl aanwijzen
363
op iemands uitdrukkelijk verlangen kan geschieden. Een meester
wijst zijn leerling de fouten in diens opstel aan ; een recensent zal den
schrijver zijn dwalingen, zijn zonden tegen taal en stijl aantoonen.
Het verzoek om die gebreken aan te wijzen is gemeend : men wil
ze leeren kennen om er zich in het vervolg voor te leeren hoeden;
het verzoek om ze aan te toonen geeft twijfel aan het bestaan er
van te kennen, is een soort van uitdaging.
Aanzien. Synonymen zijn aankijken, aanschouwen aanstaren.
Deze woorden zijn alleen synoniem in de eigenlijke, zinneljke
opvatting : den blik naar iemand of iets richten, en er dien korter
of langer op gevestigd houden.
Aanzien is de algemeenste uitdrukking en kan ook gebezigd
worden, waar een der drie andere de meest gepeste zou zijn. Men
kan iets zoowel eventjes en tersluiks aanzien, als lang en zoo, dat
ieder het merkt ; zoowel met onverschilligheid al met belangstelling;
zoowel gedwongen als uit eigen beweging. Het woord wordt zoowel
in deftigen als in gemeenzamer. stijl gebruikt. Alleen onderstelt
aanzien steeds, dat men werkelijk ziet of waarneemt, iets, dat bij
aanstaren niet altijd plaats heeft. Men kan, in bewondering of
ontzetting, min of meer gedachteloos iets aanstaren, zonder zich
duidelijk bewust te worden van hetgeen men ziet. Aankijken past
niet in verheven stijl ; het onderstelt altijd, dat men de oogen een
kortere of langere poos op iets gevestigd houdt : wel zegt men
eventjes aankijken ; maar dit duurt toch altoos iets langer dan
eventjes aanzien. Het geschiedt niet ongemerkt ; en wanneer men
iemand aankijkt om hem iets te kennen te geven, heeft zulks doorgaans
meer beteekenis, dan wanneer men hem slechts aanziet. Aanschouwen,
altijd een edele uitdrukking, en aanstaren, dat in eiken
stijl kan gebruikt worden, onderstellen noodwendig een aanmerkelijken
duur, en, evenals aankijken, belangstelling in hetgeen men
ziet, met den vrijen wil om er naar te zien. Men kan gedwongen
worden iets aan te zien, niet iets aan te kijken, aan te staren of te
aanschouwen..
Aap. Dit woord beteekent in den gemeenzemen stijl: opgespaarde
en weggelegde geldsom, zorgvuldig bewaarde schat. De
benaming schijnt hieruit te verklaren, dat men vroeger wel eens
steenen beeldjes in den vorm van apen bezigde om er geld in weg
te bergen, gelijk men nog b.v. steenera varkentjes voor spaarpotten
kent. De aap werd aldus de naam van den spaarpot, en bij over364
dracht, van den inhoud daarvan, de spaarpenningen, het opgespaarde
geld. Ook het Fransche maqot heeft de drie beteekenissen. Eigenlijk
een soort van aap, wordt het ook van allerlei koddige en snaaksche
porseleinen of steenen beeldjes gezegd, en overdrachtelijk voor opgespaard
en weggelegd geld genomen : iets, dat hier te eerder geschieden
kon, om de woordspeling, die hier voor de hand lag, met
het Oudfransche nmagaut, Middellatijn 7nagaldus, een zak, bedel- of
geldzak.
Aar. Dit achtervoegsel, dat substantieven vormt, is een latere
en versterkte vorm van e r het Middelnederlandsche er. De identiteit
van aar en er blijkt uit het Middelnederlandsche wisselere
(wisselaar), dienre (dienaar), leerre (leeraar), enz. Daar verreweg de
meeste woorden op aar — met uitzondering alleen van dienaar,
leeraar, minnaar, overwinnaar en zondaar -- v66r het achtervoegsel
een toonlooze e hebben, is het duidelijk, dat een streven naar welluidendheid,
door het vermijden van twee opeenvolgende toonlooze
lettergrepen, en het sterker scheiden der beide vloeibare letters,
als de oorzaak der versterking van er tot aar moet beschouwd
worden.
Aard. Dit achtervoegsel, dat dient ter vorming van mannelijke
persoonsnamen, luidt ook, in verzwakten bijvorm, erd.
Ten onrechte wordt aard door velen met het zelfstandig naamwoord
aard gelijkgesteld, door anderen als een versterking van [het
achtervoegsel erd beschouwd. Beide afleidingen worden deels door
de vorming, deels door de beteekenis der woorden op aard wedersproken.
De geschiedenis leert ontwijfelbaar, dat die woorden oorspronkelijk
samenstelingen zijn, en wel met het bijvoegelijk naamwoord
hard, als zelfstandig naamwoord gebruikt. De oude beteekenis
van hard was sterk, nog blijkbaar in ons hard werken, hard loopen,
hard draven, enz. De met hard samengestelde woorden beteekenen
dus : sterk als datgene, of ten aanzien van datgene, wat door het
stamwoord wordt uitgedrukt ; b.v. Everliard, sterk als een eger;
Gerhard, sterk met de speer ; Reginhard, sterk in raad of list.
Uit de Duitsche talen ging hard in de Romaansche talen over,
en werd daar, met de in die talen gewone verstomming der h,
Italiaansch ardo, Fransch ard ; b.v.: Mtard, pendard, richard, enz.
De ongunstige opvatting treedt vooral in die talen, waar het suffix
van vreemden oorsprong is, op den voorgrond.
Uit het Fransch keerde ard in het Middelnederlandsch terug, en
365
daardoor werd de verstomming der h en de verlenging. der a, de
overgang dus van hard tot aard nu te meer tot regel. De woorden
op aert waren echter in het Middelnederlandsch nog schaarsch en
hadden alle een ongunstige beteekenis. Eerst later zijn de woorden
op aard iets algemeener geworden ; zelfs heden echter zijn ze niet
talrijk.
De zelfstandige naamwoorden op aard, als oorspronkelijk samengestelde
woorden, behouden in zoover de natuur van composita,
dat zij den stam, evenals in gewone samenstellingen, onveranderd
laten en ook daarbij afbreken, als grijs-aard, laf-aard, gierig-aard,
enz. Alleen de onregelmatig, dat is van werkwoorden gevormde
grijnzaard en veinzaard kunnen niet anders dan als afleidingen beschouwd,
gespeld (met z) en afgebroken (grijn.-zaard, vein-zaard)
worden.
Dit achtervoegsel vormt, meest van adjectieven, die slechte hoedanigheden
uitdrukken, mannelijke persoonsnamen, die daardoor
een ongunstige beteekenis hebben, als gierigaard, luiaard, snoodaard,
enz. Zelfs rij kaard, van het onschuldige rijk, verwekt een ongunstig
denkbeeld. Alleen grijsaard en kloekaard, eertijds mede schimp.
woorden, met de beteekenis van : graskop en : listig mensch, zijn
later veredeld. Van zelfstandige naamwoorden zijn gevormd dronkaard
en bankaard (onecht kind) ; het laatste kennelijk naar het
vreemde bastaard. Aan de vorming van ,Spanjaard heeft de vroegere
volkshaat aandeel gehad.
Bastaard, Fransch bátard, ponjaard ; Fransch poignárd ; standaard,
Fransch étendard, en tabbaard, Oudfransch tabard, zijn vreemde
woorden en derhalve niet met het Nederlandsche aard gevormd.
Drossaard, uit dirossaat verbasterd, heeft met aard niets te maken.
De woorden op aardig, b.v. : boosaardig, goedaardig, kwaadaardiq,
enz. zijn samenstellende afleidingen van booze, goedei kwade aard,
door middel van het suffix iq. Zij staan gelijk met goedhartig,
kleingeestig, rechthoekig, enz. en hebben dus met aard niets dan den
klank gemeen. Wreedaard en wreedaarcdiq staan toevallig naast
elkander, doch zijn op geheel verschillende wijze gevormd.
Aarde. Synoniemen van dit woord zijn aardbodem, aardbol, aardkloot,
aardrijk.
Deze woorden zijn in zooverre synoniem, als zij alle voor de
aarde in haar ganschen omvang genomen worden. Aarde is de
gewone en algemeens naam.; de vier andere zijn min of meer
366
schilderachtig en behooren daardoor tot den hoogeren stijl. In
aardbodem staat de oppervlakte der aarde op den voorgrond, als de
bodem, waarop menschen en dieren leven ; in aardbol de bolvormige
gedaante, en evenzoo in aardkloot, dat geheel hetzelfde
als aardbol beteekent, maar thans alleen. een dichterlijk woord is.
Aardrijk ziet op de gansche menigte bezielde en onbezielde wezens,
die de aarde draagt, te zamen als een rijk of staat, als een welgeordend
geheel beschouwd : het wordt echter ook voor den grond
of bodem genomen, en staat dan geheel met aarde gelijk. Men
doet een reis om den aardbol, bezoekt alle volkeren van den aardbodem,
en bewondert in alle deelen van het aardrijk de heerlijkheid
der schepping. In al die drie gevallen laat zich ook aarde zeggen;
maar de uitdrukking zou algemeener, minder eigenaardig zin.
Aardig. Dit woord is afgeleid van aard door middel van het
suffix iq. Door sommige vroegere schrijvers, o. a. door de dames
Wolff en Deken, later ook door Bilderdijk aartig geschreven, doch
in strijd met de ontwijfelbare uitspraak en de even zekere afleiding.
Het voorbeeld van het Hoogduitsche artig was hier zeker van
invloed ; maar de ware oorzaak der vergissing lag toch dieper en
hangt nauw samen met den gang der beteekenis van het woord.
Aard, Middelnederlandsch aert, werd oudtijds ook gebezigd in den
zin van : wijze, manier van handelen. Was er nu sprake van een
behendige, slimme of listige wijze van handelen, dan trof de beteekenis
samen met die van het gelijkluidende aert voor aerte, arte,
kunst, kunstgreep, Latijn ars, Fransch art. Geen wonder, dat het
afgeleide aardig, onbewust met aerte, kunst, in verband gebracht,
allengs niet alleen bij sommigen aartiq begon te luiden, maar ook
iets van de beteekenis van aerte aannam.
Intusschen was de oorspronkelijke beteekenis van aardig niet verloren
gegaan ; afgeleid van aard, drukte het eigenlijk het bezit
van een goeden aard uit. Evenals een man van karakter iemand
van een qoed, flink karakter is, en zediq het bezit van goede zeden,
zedeloos niet het gemis van alle, maar van goede zeden te kennen
geeft. Doch die algemeene beteekenis : goed van aard, goed in
zijn soort, was voor velerlei wijzigingen vatbaar, al naarmate zij
werd toegepast. In de 17de eeuw gold aardig . inzonderheid —
ongeveer in denzelfden zin als het Hoogduitsche artiq — voor
beleefd, dat is die eigenschap van een qoeden aard, die zich in
heuschheid jegens anderen betoont. Zoo vindt men het o. a. bij
367
Huygens, Korenbloemen, I. 491, waar hij den drossaard van Muiden
als gullen, beleefden gastheer roemt:
Muyden, iek kom ; hergunt my de gunst, die 'ck lange geleden
Van uwen aerdigen Heer, van uw' Heerinne genoot.
Zoo had aardig een dubbele opvatting gekregen, die van beleefd,
een uitvloeisel der oorsproukeljjke beteekenis, en die van kunstiq,
een gevolg der verwarring, die het woord onbewust met aerte, aert,
kunst in verband bracht. Die beide opvattingen liepen weldra
dooreen, kleurden elkander en vermengden zich ; en eerst hieruit
laat zich de hedendaagsche beteekenis in al haar schakeeringen
verklaren.
Aardrijk. Dit woord is in de vroegste tijden van het Germaanmaansche
Christendom gevormd naar het voorbeeld van hemelrijk,
dat ontleend was aan de Bijbelsche uitdrukking koninkrijk der.
hemelen. Aanvankelijk gebezigd in bepaalde tegenstelling van hemelrijk,
was aardrijk in de eerste plaats de aarde als 'een koninkrijk
beschouwd, het rijk der aarde. Doch al vroeg werd het in ruimeren
zin opgevat ; rijk verloor de oorspronkelijke kracht van koninkrijk,
gebied, en nam een meer algemeene beteekenis aan, dezelfde, die
zich ook in plantenrijk en dierenrijk vertoont. Nog in het Middelnederlandsch
treedt de tegenstelling van hemelrike en erderike vrij
duidelijk op den voorgrond, en werden beide — bij wijze van eigennamen
— zonder lidwoord gebruikt. Doch daarnevens gold reeds
de ruimere beteekenis, die sedert de gewone is geworden, en waardoor
aardrijk thans in de meeste gevallen nagenoeg met aarde
gelijkstaat, ofschoon dit laatste meer eigenlijk en bepaald, aardrijk
altijd min of meer figuurlijk en schilderachtig is. Alleen in dichterlijken
stijl wordt aardrijk nog somtijds in den ouden en echten
zin genomen.
Aardsch. Dit adjectief, gevormd van aarde door middel van het
achtervoegsel sch, beteekent : tot de aarde betrekking hebbende;
hetzij zich op aarde bevindende, of uit de aarde voortgekomen, op
aarde geschiedende, tot het leven op aarde behoorende ; meestal
met zinspeling op den aard of de natuur, die hiervan het gevolg
is. Doorgaans drukt aardsch een tegenstelling met hemelsch uit, en
daardoor verkrijgt het soms de beteekenis van vergankelijk, in
tegenstelling van eeuwig ; waaruit echter niet voortvloeit, dat het
altijd in een ongunstigen zin zou genomen worden. De verschillende
368
opvattingen gaan onmerkbaar in elkander over en kunnen niet
altijd streng gescheiden worden.
Een synoniem van aardsch is wereldsch.
Het eerste, als tegenstelling van hemelsch, verschilt van het
laatste, dat tegenover geestelijk staat en altijd een ongunstige beteekenis
heeft. Aardsche genoegens kunnen onschuldig en rein zijn;
bij wereldsche denkt men altijd aan iets, dat met 's menschen geestelijk
welzijn in strijd is.
Bij Vondel vindt men aertsch ook gebezigd als afleiding van
aarde, in den zin van -- zand, stof, waarvan men thans aardachtig
zegt. Bij het verhaal der steenwerping van Deukalion en Pyrrha,
zegt de dichter Werken, II. 319:
Het deel der steenen, uit verdronckene landouwen
Geraept, en vocht en aertsch, verkeerde meer en meer
In groeizaam menschevleesch.
Aardschgezind, ook aardsgezind geschreven, doch ten onrechte. Aan
een samenstelling met aarde, door middel eener bindletter s, valt
niet te denken, evenmin als bij Roomschgezind aan een samenstelling
met Rome, daar de e van aarde en Rome de inlassching eener verbindende
s overbodig zou maken. Het teeken van den 2den naamval
zou de s hier volstrekt niet kunnen zijn; een genitief op s laat
aarde niet toe. De meeste woorden, met gezind gevormd, bevatten
een adverbiale bepaling, bestaand uit een bijwoord of als zoodanig
gebezigd adjectief, , als welgezind, kwalijkgezind. Op gelijke wijze
zegt men Engelsch-, Fransch-, Luthersgezind, enz. Doopsgezind,
Staatsgezind én enkele meer zijn niet geheel op dezelfde wijze
gevormd.
Aarlanderveensch of Aarleveensch. Dit adjectief is gevormd van
Aarlanderveen, den naam van een bekend dorp in Zuid-Holland in
de wandeling Aarleveen genoemd.
Oudtijds wegens zijn ligging weinig bezocht en afgesloten van
steedsche beschaving, gold Aarlanderveen bij onze voorouders als
het type van ouderwetsché, eenvoudige en zonderlinge zeden en
manieren. Op zijn oud Aarlanderveensch werd alzoo de uitdrukking
voor alles, wat van ouderwetschen en boerschen eenvoud getuigde;
en bij uitbreiding werd Aarlanderveensch of Aarleveensch gelijkgesteld
met : zonderling, ongemanierd, onbedreven, plomp.
Aarster en Ares. Met deze dubbele achtervoegsels worden vrouwelijke
persoonsnamen gevormd. De woorden op aarster en area
369
zijn alle afgeleid van mannelijke persoonsnamen, behalve konkelaarsier,
waarnevens geen mannelijk konkelaar bestaat, omdat konkelen
alleen van vrouwen gezegd wordt.
Het achtervoegsel ster brengt het ,denkbeeld eener werking mede.
Daarom zijn alle woorden op aarster gevormd van namen, die een
mannelijken werker aanduiden, als babbelaarster, krabbelaarster,
leugenaarster, enz. Daar de werkwoorden, met welke zij in verband
staan, meest alle iets verkeerds of onaangenaams uitdrukken, heeft
aarster een min of meer ongunstige beteekenis gekregen, ten gevolge
waarvan het nooit gebezigd wordt ter vorming van woorden,
die een bepaald goede beteekenis hebben ; zoo zegt men b.v. nooit
overwinnaarster.
Er bestaan echter eenige woorden op aarster, die geen ongunstig
begrip medebrengen, te weten die, waarin de uitgang door er wordt
voorafgegaan, als bevorderaarster, bewonderaarster. De reden, waarom
men hier niet den vorm op ares kiest, ligt deels in de meerdere
deftigheid van dezen vorm, deels in de onwelluidendheid van een
uitgang als erares.
Waar, in afleidingen van denzelfden mannel ken persoonsnaam,
de beide uitgangen aarster en ares nevens elkander bestaan, is het
onderscheid niet twijfelachtig. Vooreerst zijn de woorden op aarster
alle gemeenzaam, die op ares zijn deftiger en behooren meest tot
den hoogeren stijl. In verband hiermede valt nog een ander verschil
op te merken. De woorden op aarster, wanneer daarnevens ook
ares bestaat, geven een vrouw te kennen, die de bedoelde werking
slechts tijdelijk, slechts voor ditmaal verricht, terwijl door de woorden
op ares die werking als iets blijvends, als aan den persoon eigen,
wordt voorgesteld. Een huichelares of leugenares is een vrouw, die
huichelachtig of leugenachtig van karakter is ; maar wie een enkele
maal in een bepaald geval, zich aan huichelarj of aan leugen
schuldig maakt, wordt een huichelaarster of leugenaarster genoemd.
Een vrouw, die met bedelen den kost verdient, is een becdelar-es,
maar van een meisje, dat met lieve vleitaal iets weet af te bedelen,
zegt men : die vleiende bedelaarster!
Aarzelen. Dit werkwoord, oudtijds met zijn, thans alleen hebben
vervoegd en in de aanverwante talen niet bekend, is .een werkwoord
van herhaling, gevormd van aarzen, op zijn beurt van aars afgeleid.
De eigenlijke en oorspronkelijke beteekenis van aarzen, die uit de
afleiding voortvloeide,- was die van : gaan in de richting van den
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 24
370
aars, achteruitgaan zonder zich om te keeren, als 't ware : met den
aars vooruit gaan, even als stevenen zooveel beteekent als : met den
steven vooruit zeilen. Aarzen stond dus gelijk met het Fransche
reculer, van cul.
Het afgeleide aarzelen had oudtijds dezelfde beteekenis. Naar den
oorspronkelijken zin was het de eigenaardige uitdrukking voor het
achteruittrekken van strijders, die al vechtende wijken zonder den
vijand den rug toe te wenden. Het goldt echter in 't algemeen
voor : achteruitgaan, terugtreden, terugkeeren. In het Middelnederlandsch
was alleen deze beteekenis bekend ; nog in de 17de eeuw
was zij de gewone ; doch daarnevens doet zich reeds de figuurlijke
opvatting van : terugdeinzen voor, die sedert op den voorgrond is
getreden, waardoor aarzelen nu uitsluitend genomen wordt voor
schromen, weifelen, Fransch hésiter, als 't ware een schrede achteruit
doen op het oogenblik, dat men handelen zal. Op dezelfde wijze
wordt terrugdeinzan overdrachtelijk gebezigd; het Fransch zegt evenzoo
reculer à quelque chose ; het Latijn in eigenlijken zin tergum
verfere, in figuurlijker tergiversari. De lage af komst van het woord
is sinds lang vergeten ; evenals het Fransche reculer is het door
't gebruik veredeld ; thans behoort het zelf min of meer tot den
hoogeren stijl.
Aas. Als synoniem van dit woord geldt voeder.
Aas is het voedsel, dat de dieren in den vrijen natuurstaat zich
zelf als buit of prooi verschaffen : het wordt veelal met minachting
-gezegd. Voeder of voêr daarentegen is het voedsel, dat zij in onvrijen
staat of als huisdieren uit • de handen van den mensch ontvangen.
In het woud zoekt de leeuw zijn aas ; in de menagerie
ontvangt hij zijn voeder. Alleen bij de jacht met den vogel, op wier
terminologie het Hoogduitsch niet zonder invloed is gebleven, wordt
het voedsel door de jachtvogels (Fransch vat) veelal het aas genoemd,
hetgeen eigenlijk het voeder behoorde te heeten.
Aas van het Latijnsche as. De gerekte a in ons woord doet
vermoeden, dat het niet onmiddellijk uit het Latijn, maar uit het
Fransch is overgenomen, waar de a nagenoeg denzelfden klank
heeft.
Het Latijnsche as werd gebruikt als algemeene benaming voor
de eenheden van maten, gewichten en muntspeciën. Hierdoor kreeg
het ook de beteekenis van : kleinigheid, geringe waarde.
Thans verouderd, maar vroeger zeer gewoon was de uitdrukking
371
lieden van deus aas voor : geringe lieden, menschen zonder stand of
vermogen. Kiliaen heeft ook deus aes alleen in den zin van : arme
bloed. De twee laagste getallen (1 en 2), de twee minste worpen
van den dobbelsteen, zijn (hier als zinnebeeld der geringe luidjes
genomen, evenals de twee hoogste (5 en 6) voor de aanzienljken
en rijken, de twee middelste (3 en 4) voor de middelklasse golden.
Vandaar het oude zeggen :
Deus aeus en heeft niet,
Six cinq en geeft niet;
Maar quater dry,
Die helpen vrij.
Dit rijmpje, dat met verschillende variatiën voorkomt, is vooral
vereeuwigd door den Deus-aesbijbel (Emden, 1562), waarin men .die
woorden aantreft als kantteekening bij Nehemia 3 : 5.
In bepaalde toepassing op de voormalige ongelijkheid in het
opbrengen der belastingen, zeide men ook:
Deus aes en heeft niet,
Six cinq en geeft niet,
Quater dry die moeten geven,
Daer six cinq van moeten leven.
In den diminitiefvorm een aasje, in den zin van : een kleinigheid,
een weinig, wordt het woord nog wel gebruikt. De uitdrukkingen
een 'grein, een grein tje zijn echter thans meer in gebruik.
Academia. Van het Latijnsehe academia, naar het Grieksehe akademeia,
de benaming van een openbarentuin buiten Athene. In dien
tuin was een gymnasium, d. i. een gymnastische oefenplaats gevestigd,
waar Plato met zijn leerlingen placht bijeen te komen,
hetgeen aanleiding gaf, dat de naam Academie allengs toegepast
werd op de wijsgeerige school van Plato, vervolgens op de verdere
scholen, die uit de Platonische wijsbegeerte voortsproten, en eindelijk,
bij uitbreiding, op verschillende vereenigingen, aan wetenschap of
kunst gewijd.
.Nederduitsche Academie, naam van den eersten schouwburg te
Amsterdam, in 1617, bij het verval der oude Rederijkerskamer,
door Samuel Coster opgericht, en in 1637 door den Amsterdamschen
Schouwburg vervangen.
Instelling van hooger onderwijs . In deze toepassing was voorheen
academie eigenlijk de naam van een hoogere school, waar één bepaald
vak van wetenschap werd onderwezen, een zoogenaamde
24*
372
faculteits- of vakschool, in tegenstelling van de universiteit, die alle
wetenschappen gezamenlijk omvatte. In andere talen wordt het
woord nog heden in dien zin opgevat. Doch hier te lande heeft
het zijn beteekenis uitgebreid en is, eerst in 't Latijn der geleerden,
vervolgens ook in de moedertaal, de gewone benaming der universiteit
zelf geworden ; ofschoon daarnevens de naam ook voor enkele
scholen voor bijzondere vakken in gebruik bleef.
Accijns. De oorspronkelijke vorm des woords was Middelnederlandsch
assise, assijs. Fransch assise, in verband met het werkwoord
asseoir. Assise doorliep de volgende beteekenissen : 1 0 . terechtzitting ;
2 0 een besluit of een verordening, in zulk een zitting vastgesteld;
3 0 . bepaaldelijk een verordening omtrent de maten, gewichten en
prijzen der levensmiddelen, en de daarvan te heffen belasting;
40, die belasting zelf.
Doch al vroeg trad voor het Fransche assise, in dezen laatsten
zin, accise in de plaats. Op het voorbeeld van 't Fransch verliep
nu ook het Middelnederlandsche assijs tot accij s, en dien vorm
behield het woord niet alleen in de 17de eeuw. Later verbasterde
het nog meer tot accijns (ook wel excijns geschreven), een gevolg
der verwarring met cijns, van het Latijnsehe census. Om dezelfde
reden werd allengs aan 't woord, dat vroeger altijd vrouwelijk geweest
was, het mannelijk geslacht toegekend.
Ach. Als synoniemen van dit tusschenwerpsel gelden ai, au,
helaas, och.
Wanneer ai met ei geljjkstaat en dus een uitroep is van verlangen,
van opwekking, enz., is het met ach niet synoniem. Het
komt hier alleen in aanmerking, in zooverre het gebezigd wordt
als uiting eener onaangename gewaarwording. Het verschilt dan
van ach op dezelfde wijze als au. Ach is een uitdrukking van
smart, van het leed, dat de ziel gevoelt ; ai en au zijn kreten van
pijn, van lichamelijke aandoening. Au is heftiger en pijnlijker dan
ai. Zoo zegt men b.v. : ai ! gij doet me zeer ; au ! wat brand ik
mij daar ! enz. Helaas komt in hoofdzaak met ach overeen, doch
het woord is edeler en plechtiger. Ach is de onmiddellijke uiting;
helaas de bewuste uitdrukking der smart ; het eerste geeft een gewaarwording,
het laatste een bepaalde voorstelling of gedachte te
kennen. Het onderscheid tusschen ach en och is in de hedendaagsche
beschaafde taal evenmin twijfelachtig. Och, ofschoon voorheen in
gelijke kracht als ach gebezigd, en in de volksspraak nog heden
373
als zoodanig bekend, is thans in de beschaafde taal geen uitdrukking
meer van smart of droefheid, maar slechts van ongeduld en
misnoegen, van begeerte of verlangen, ten hoogste van een lichten
graad van weemoedige of teedere aandoening, als b.v. : och ! haast
u wat ; och! stoor mij niet telkens ; och! hoe lief ! och! ja ? Als
uitdrukking van een wensch worden ach en och beide gebruikt;
doch de opvatting is niet dezelfde. Och! mocht ik haar eenmaal
wederzien ! drukt alleen het verlangen naar het wederzien uit.
Ach! mocht ik, enz. is de uiting der smart over het gemis.
Acht. In de uitdrukkingen aan, van, voor ons achten, onder .0
achten, enz. staat achten als bijstelling bij ons, u, enz. Voor ons achten
is zooveel als voor ons, (die) acht personen (zijn). Het Middelnederlandsch
zeide wi achte, ghi achte, aé achte, evenals het Fransche
nous buit, nous buit. Daarnevens gaf men toen ook reeds dikwijls,
gelijk wij thans altijd, aan die zegswijze den vorm van een bij -
woordelijke uitdrukking van omstandigheid, door er het voorzetsel
met voor te voegen ; vergelijk met hoopen, enz. Doch nu moesten
de voornaamwoorden wij, gij, zij den vorm aannemen van den naamval,
dien met vordert, voorheen van den 3den naamval, nu van den
4den : u, ons, haar. Evenzoo was, bij den 3den persoon meervoud,
de ware vorm buiten twijfel met hen achten ; doch daarvoor is door
misverstand met hun achten in gebruik gekomen. In de gemeenzame
spreektaal zegt men ook, oneigenlijk en onjuist, met zijn
achten, en wel in toepassing zoowel op den lsten en 2den, als op
den 3den persoon.
Achten. Synoniemen van dit werkwoord zijn geboren, meenen,
rekenen, vermoeden, wanen.
Achten komt het meest overeen met rekenen. Dit wijst echter
op een koele berekening, op een voorafgaand bedaard wikken en
wegen, waarop zich het oordeel grondt ; iets, dat bij achten wel
mogelijk is, maar niet noodwendig ondersteld wordt. Bij achten
kan twijfel bestaan ; meenen en vermoeden geven zulks uitdrukkelijk
te kennen. Gelooven, wanneer het niet in den zin van meenen
genomen wordt, beteekent : vastelijk voor waar houden, en dat wel
op getuigenis van anderen. Achten kan met onzekerheid gepaard
gaan en steunt bovendien op eigen inzichten. Het achten kan onge
grond wezen, kan een wanen zijn ; het is dit echter volstrekt niet altijd,
terwijl wanen juist steeds een valsch oordeel aanduidt, van welks
verkeerdheid degeen, die het woord bezigt, volkomen overtuigd is.
374
Ach ter. Dit bij woord, dat ook voorzetsel is, is afgeleid van het
bijwoord af, hetwelk verwijdering en scheiding te kennen - geeft,
en het achtervoegsel ter, dat regelmatig tot vorming van den vergrootenden
trap gebezigd werd. De afleiding verklaart de beteekenis
wat achter is, is verder verwijderd dan hetgeen voor is. De keelletter
ch is uit de lipletter f ontstaan.
Als voorzetsel regeerde achter vroeger den datief : achter lande,
achter velde ; thans uitsluitend den accusatief.
Wanneer achter de bijwoorden van plaats er, hier, daar, waar,
ergens, nergens en overal vergezelt, dan is het zelf insgelijks een
bijwoord en komt als zoodanig na deze woorden te staan : er achter,
ergens achter, overal achter enz. Dergelijke uitdrukkingen hebben
de waarde van een voorzetsel met zelfstandig naamwoord of voornaamwoord
; b.v.: het bed stond zoo dicht aan den wand, dat men
er niet achter, dat is achter het bed kon komen. Zij staat nergens
achter, dat is achter niets. De bijwoorden er, hier, daar, enz. verkrijgen
hier syntactisch de waarde van zelfstandige naamwoorden
en voornaamwoorden ; het bijwoord achter die van een voorzetsel.
Wanneer achter onmiddellijk op hier, daar en waar volgt, wordt
het met deze woorden aaneengeschreven. Bij de overige woorden
wil het gebruik de aaneenhechting niet.
In het Middelnederlandsch was een merkwaardige opvatting van
achter zeer gewoon. Het werd namelijk, als voorzetsel van plaats'
en wel met den 3den naamval gebezigd om aan te duiden, dat iets
of zich binnen zekere ; ruimte beweegt, zonder dat de richting in
aanmerking komt, of overal binnen die ruimte verspreid is. Zoo
bv : achter lande, door het land heen, of overal in het land ; achter
woede, door het bosch heen, enz. Uit de beteekenis van achter of
na ontsproot geleidelijk die van : volgens, naar, overeenkomstig met,
die nog in het Engelsch after gewoon is. Dit begrip, op een ruimte
toegepast, leidt tot de voorstelling eener beweging, die volgens of
naar den aard dier ruimte geschiedt, die overeenkomstig is met haar
grenzen en de richting, door haar aangewezen ; zoodat hij, die zich
beweegt, niet zelf zijn richting kiest, maar ze als een gegevene
volgt. Achter lande is dus : naar de gelegenheid des lands, door
het land heen ; achter straten : in de richting, door de straat bepaald.
In het Middelnederlandsch kon elk zelfstandig naamwoord, een
richting uitdrukkende, op die wijze met achter vereenigd worden.
Later echter, toen, die beteekenis in onbruik geraakte, bleven alleen
375
bepaalde spreekwijzen, als herinneringen uit de oudheid in zwang.
De 16de en 17de eeuw kenden nog slechts achter duin, achter huis,
en vooral de beide gewone uitdrukkingen achter straten of achter
straat en achter lande of achter land. In de gewestelijke volksspraak
zijn die beide nog hier en daar bekend ; doch in de schrijftaal
is alleen achterwege overgebleven, ofschoon in een reeds vroeg
gewijzigden zin, die echter alleen uit de oude opvatting te verklaren
is.
Bij samenstellingen kunnen de door achter aangeduide omstandigheden
met het wezen der dingen in verband staan en er een
afzonderlijke soort van maken ; of wel voor de dingen, op zich zelf
beschouwd, geheel onderschillig zijn. Zoo heeft b.v. een achterpoot
van een paard of een koe een andere gedaante dan een voorpoot,
en is door zijn geheele samenstel een andere soort van voorwerp;
daarentegen verschilt een achterklauw in niets wezenlijks van een
voorklauw. Zoo is het achterhoofd van een mensch geheel iets anders
dan zijn voorhoofd ; een achterwiel is , grooter dan een voorwiel
achterklap een bijzondere soort van klap of geklap. Daarentegen
behoeft een achterraam, -venster of - trap in niets te verschillen van
een voorraam, -venster of -trap. Er zijn hier twee gevallen te onderscheiden
: in het Bene is achter soortmakend, in het andere slechts
plaatsbepalend.
Rotterdam. A. MOLENAAR.
WOORDAFLEIDING OF WOORDVORMING OP DE
LAGERE SCHOOL.
Er is geen twijfel aan, of er zijn nog honderdti scholen, waar
wekelijks vele uren worden vermorst en voor de leerlingen tot martel-
uren gemaakt, door de hopelooze pogingen van den onderwijzer
om de leerlingen te behoeden voor de misdaad van hij sschen of hijssen
voor hijschen en lanssen voor lansen • te schrijven. In den regel komt
het er toch waarlijk niet op aan, of er een s meer of minder staat
en dat vooral, omdat het schrijven van die s in plaats van ss en
derg. in de meeste gevallen niets anders is dan stom geheugenwerk.
Wil de onderwijzer uit de juiste spelling zien, of de teerlingen
hem begrepen hebben, of ze hebben leeren nadenken of ze
met overtuiging iets kunnen zeggen of doen, in dat .heele kleine
376
kringetje, waarin de spelling zich beweegt, dan zijn er middelen
genoeg, waardoor inderdaad het verstand meer dan het geheugen, de
overtuiginq meer dan een flauwe herinnering medespreekt ; dat een
leerling iets weet, beteekent al heel weinig, als hij niet inniq overtuigd
is, dat hij het weet ; het is al heel weinig waard of hij weet,
of iets zoo of anders is, als hij niet weet waarom het zoo is ; het
brengt hem in zijn volgend leven weinig of niets aan, of hij iets
heeft geleerd, als hij zich van het wezen en de waarheid van dat
geleerde geen rekenschap kan geven.
Daarom is het het werk van onnadenkenden of geestelijk beperkten,
een leerling te laten napraten : „X was een goed vorst, die zijn
volk met w j'sheid regeerde, kunsten en wetenschappen bevorderde en
door zijne dankbare onderdanen de vader des volks werd genoemd."
Geen der leerlingen en zelden een der onderwijzers kan er een
flauw besef van hebben, wat „een goed vorst" is, noch, van wat
regeeren is 1), noch van wat het heet met wijsheid te regeeren,
noch wel of een vorst kunsten en wetenschappen ka' n bevorderen
en zoo ja, hoe hij dat doet, evenmin waarop de dankbaarheid van
onderdanen berust, of hoe die wordt verkregen
Leerlingen, die met die wijsheid de school verlaten en op de
vraag : ; Wat weet je van koning X ?" zonder haperen het bovenstaand
zinnetje kunnen opzeggen, hebben allerminst reden om hun
leermeester dankbaar te zijn voor deze soort historische kennis, die
hij hun op den levensweg heeft meegegeven.
Maar evenmin heeft de leerling die de lagere school verlaat, iets
aan die lesjes over s of sch, over s, z of ss enz. enz. voor zoover
ze niet dienen, om hem te leerera, zich rekenschap te geven, van
wat hij zegt en doet, en toch in de goede richting, waardoor men
wél wat bereikt, is in de taalles heel wat te doen.
Gesteld, een jongen leest in de Vaderlandsche Geschiedenis, dat
iemands goederen zijn verbeurd verklaard". Hij zal daarbij een
zakelijke toelichting moeten hebben, ni. dat de veroordeelde het
eigendomsrecht verliest van wat hij had en dat eigenaar wordt de
staat of wel een persoon, door het hoogste gerechtshof des lands
daartoe aangewezen. Men make het den leerling daarbij niet
moeielijk door eigendom en bezit, eigenaar en bezitting dooreen te
1) H c i n e zei : Ik zou zoo graag eens koning zijn, dan zou ik eens een
dag niet regeeren en kijken, wat er dan gebeurde.
377
warren ; over het verschil tusschen die woorden kan bij een andere
gelegenheid gesproken worden, als men dat noodig vindt. Noodzakelijk
is echter de mededeeling, dat verbeurdverklaring van goederen
in de hedendaagsche Nederlandsche wetgeving niet meer bestaat,
maar dat alleen kunnen worden verbeurd verklaard ten behoeve
van 's Rijks schatkist : voorwerpen, die door misdrijf zijn
verkregen, of, als gediend hebbende tot het plegen van misdrijf in
beslag zijn genomen of in het algemeen als stukken van overtuiging
overgelegd, voor zoover die niet, krachtens bevel van den rechter
of uit anderen hoofde aan de daarop rechthebbenden moeten worden
teruggegeven."
De leerling schrijft later verbeurt. Als de onderwijzer nu zegt:
Jongen, dat moet een d wezen !" dan doet hij een noodeloos werk.
De geheugen-leerling schrijft hier misschien een t omdat hij zich
toevallig herinnert : „Elk zijn beurt is niet te veel !" De denkende
leerling schrijft een t omdat hij aan beurten denkt. De leerling
met taalgevoel schrijft een t, omdat hij bij de uitspraak een t hoort.
Wil de onderwijzer volstrekt, dat deze drie soorten leerlingen
zullen leeren schrijven op zijn beurt en verbeurd, dan heeft hij
daartoe maar een middel.
Hij herinnert eerst het woord beurt, dat denkelijk wel allen met
een t schrijven en versterkt die herinnering door te schrijven
beurten. (Bedenkelijk is 't nu nog van het gebeurt en het is gebeurd
en het gebeurde te spreken, dat is te veel op eens).
Maar bij verbeurd verklaren heeft men te doen voelen, wat verbeuren
beteekent , bij v. „onwelwillende menschen verbeuren hun
recht op de hulp hunner medemenschen". Men zwijgt natuurlijk
over de etym. van dat woord. Van verbeuren komt men op verbeur
... en en daarvan op verbeur ... d met den uitgang der ven.
dw. zooals de leerlingen, dat honderd maal gezien hebben.
De leerlingen schrijven voorwensel en heeft men hen machinaal
leeren schrijven voorwendsel, dan willen z`ook aanwendsel schrijven,
wat allerminst tegen hen getuigt : maar wil de onderwijzer bereiken,
dat de woorden juist gespeld worden, dan moet hij ze verklaren,
dan moet hij zorgen, dat de leerlingen ze volkomen begrijpen en
dan wijst hij op voorwenden, dat een d bevat en waarvan voorwendsel
komt, dat dus ook een d moet hebben en op aanwennen, dat geen d
bevat en waarvan aanwensel komt, dat dus ook geen d moet hebben.
378
Juist ligt de copy gereed, nu mij de rekening van den tuinman
gebracht wordt. Op de nota van dien flinken man van omstreeks
35 jaar, die dus in den tijd van het volmaakte onderwijs, de school
bezocht, vind ik een post bingereetschab en ik kan niet nalaten bij
dat woord even stil te staan. Dat hij niet schrijft : biezen, touw
en spijkers" laat ik daar, wat hij schrijft is begrijpelijk ; dat hij
gereet met t schreef, kon doen vermoeden, dat hij op den klank af
gespeld heeft, maar de b bewijst, dat onder den invloed der schoolwijsheid
de leer sterker is dan de natuur, want daar hoort hij zeker
een p ; maar mij dunkt, als men minder over lange en korte klinkers
of over enkele en dubbele klinkers had gesproken, maar er
vooral waarde aan had gehecht , dat de leerlingen den zin der
woorden verstonden, dan had de man bij 't schrijven van dat woord
wel aan binden gedacht en de d was niet weggebleven.
Ik wijt dit niet aan het hedendaagsch onderwijs of aan dat,
waarvan de - tuinman ruim twintig jaar geleden de zegeningen
moest ondervinden, ik zou 't zelfs niet genoemd hebben, als men
mij niet aanhoudend verveelde met bespiegelingen over nieuwe
methodes en splinternieuwe eischen aan het onderwijs te stellen.
In mijn jeugd met onze woordafleiding, zoo, dat we die nu hoogst
onwetenschappelijk of grappig zouden vinden, kregen we toch eenig
qevoel, dat dit of dat zèo en niet anders moest wezen en dat is nu
lang niet overal het geval. Dat de tuinman bin- inplaats van
bind- schreef, is taalkundig gesproken niet erg ; als hij zich mondeling
en schriftelijk verstaanbaar kan maken, dan is dat voldoende,
menschen met niet meer taalkennis bleken vaak goed genoeg om
Lid van de Tweede Kamer te worden ; maar dat hij bin- voor bincdkon
schrijven is wèl erg, als bewijs, dat men hem niet genoeg heeft
leeren nadenken bij hetgeen hij schreef. In Nijkerk op de Veluwe
waar ik op kostschool was, noemden de jongens van de plaats een
baksteen altijd tabaksteen ; want ze wisten, dat zulke steenen gebruikt
werden om op de stapels groote bladen tabak, het „bestgoed",
te leggen, als die bij 't plukken boven op de hooge tabaksbedden
lagen, ze dachten dus na, ze dachten alleen verkeerd, wel hoorden
ze op de catechisatie, dat de Israëlieten voor de Egyptenaren steenen
moesten bakken, maar dat de steenen, die zij zagen, ook gebakken
waren, daarvan hadden zij blijkbaar nooit gehoord.
De uitdrukking dit woord komt van dat zou als 't goed was uit
de school moeten verdwijnen, omdat die valsche voorstellingen in
379
de hand werkt, de leerling komt daardoor licht in den waan , dat
het woord groot sinds lange jaren bestond en dat de lui toen gingen
zeggen : Weet je wat, we hebben dat woord groot, daar konden
we wel eens grootheid van maken en dan ook maar grootte en
laten we nu eens afspreken, wat het verschil is tusschen grootheid
en grootte zal wezen." Er mankeert nog maar aan, dat ze er bijvoegden
: „Dat was net zoo'n goeie examen-vraag !"
Laat zooveel mogelijk in de woorden ter verklaring der beteekenis
den stam herkennen, dan komen de woorden met verwante beteekenis
van zelf bij elkaar en als de leerling dan schrijft, zal hij
misschien taalfouten maken, wat toch nog zoo heel erg niet is,
maar in allen gevalle zal hij met overtuiging schrijven en weten,
wat hij schrijft.
Wij hunnen niet nalaten aan dit artikel toe te voegen, wat we
van J. B. R. in het Schoolblad vinden:
„Men klampt zich nog altijd krampachtig vast aan het dogma
der alleen-zaligmakende schoolopvoeding, alsof het heil van een
mensch en de vooruitgang van den arbeider in zijn vak uitsluitend
daarvan afhangt, of hij weet wat een bijvoegelijk naamwoord is,
als hij een sterk van een zwak werkwoord kan onderscheiden, weet,
uit hoeveel deelera koper en nikkel een stuk van 10 Pfennige bestaat
en het verschil tusschen een onechte en een echte breuk kan
duidelijk maken ! Schoolwijsheid en levenswijsheid zijn, zooals bekend
is, twee verschillende zaken, en het zal niet moeilijk zijn, te begrijpen,
welke van de twee de grootste waarde heeft. Jammer genoeg,
letten zij, die te zorgen hebben voor voortgezet onderwijs,
daarop weinig of niet in den regel. Wat wordt in de scholen voor
voortgezet onderwijs geleerd ? Voor een groot gedeelte datgene,
waarmee men ze reeds op de gewone lagere school bezig hield:
„verbeterde" spelling, dictées, spraakku nst, het rekenen met breuken,
enz. Wanneer de jongelui dit alles met meerdere of mindere
moeite hebben begrepen, zijn ze, zoo meent men, klaar voor de
praktijk. Wat een dwaling ! Als zou een arbeider, een handwerksman
dáárdoor zijn arbeid beter verrichten, nu hij volgens de regelen
der spelling en in schooner schrift schrijven kan. Ik ken den eigenaar
van een meubelmakerij, die geen van beide kan ; zijn handelsbrieven
worden door zijn vrouw geschreven ; het is hem onmogelijk
te onthouden, dat thans met een h en waard met een d ge380
schreven wordt ; maar in zijn vale is hij een meester van den eersten
rang en beweegt hij zich niet alleen in het oude spoor, maar
heeft hij ook nieuwe, eigenaardige en verrassende ideeen, die hij
op uitstekende wijze weet toe te passen. Men zou kunnen meenen,
dat deze man in zijn vak een genie is. Maar hoeveel van zulke
geniëen schuilen er niet in den werkmansstand ! Zij komen alleen
niet tot de ontplooiing hunner krachten, ja worden dikwijls onderdrukt
en geestelijk gedood, aangezien zij, van liet standpunt der
schoolon fwikkelinq, voor bekrompen en weinig ontwikkeld gehouden
worden. Zij hebben echter een bijzonderen aanleg en zouden zeker
voortreffelijk werk geleverd hebben, wanneer zij op den juisten tijd
in hun aanleg gesteund waren.
De schoolontwikkeling is begeerlijk en ook onmisbaar. Neen, ik
houd niet een analphabeet als zoodanig voor een groot licht. Maar
oneindig veel meer dan het weten, is waard het kunnen. En hem
wien het weten te moeilijk wordt, moet tenminste de gelegenheid
worden geboden, zich in het vak, waarvoor hij liefde en talent
bezit, naar behooren te bekwamen."
We wazen er even op, dat de Italiaansche improvisator, die
veelal lezen noch schrijven kan, de schoonste gedichten voordraagt
op 't oogenblik, dat hij ze maakt, of ... ze maakt, op 't oogenblik,
dat hij ze vol bezieling voordraagt. Bekend is ook het Spaansche
geïmproviseerde drama, waarbij volslagen ongeletterde menschen een
ruw ontwerp voor een drama even met elkaar afspraken, waarna de
voorstelling begon, zoodat de spelers zelf hun rollen maakten op
het oogenblik, dat zij die moesten spelen.
Dit gelieve men wel te bedenken, aleer men zoo hooge waarde
hecht aan de jaarlijks uit alle landen zoo zorgvuldig verzamelde
statistieken, aanwijzende hoeveel percent van de miliciens en hoeveel
percent van de huwelijksparen kunnen schrijven ; over lezen hooren
we zelden iets.
Dat de menschen hun naam kunnen schrijven is geen bewijs, dat
ze kunnen opschrijven, wat zij onder bepaalde omstandigheden zouden
kunnen zegqen en al konden zij nu nog lezen er bij, dan was dat
nog geen bewijs, dat zij in staat zijn uit een boek de eenvoudigste
inlichtingen of mededeelingen te putten, die zij noodig kunnen
hebben en die zij zouden kunnen begrijpen als ze hun ntondelinq
qeqeven werden.
381
Als ze zóó lezen kunnen, hetzij met mooie of leelijke uitspraak
en als ze zoo schrijven kunnen, hetzij met of zonder spelfouten en
in mooi of leelijk handschrift, dan kan men aannemen, dat zij van
het schoolonderwijs zooveel hebben meegekregen, dat zij zich later
in het leven met lezen en schrijven kunnen redden. Kunnen ze
dat niet, dan maakt het niet zoon groot verschil of ze al of niet
lezen en schrijven hebben geleerd, ja of ze al of niet hebben schoolgegaan.
Het bijgeloof of wangeloof is nergens sterker en verderfelijker
dan bij het onderwijs : A kent heel veel Grieksch dus is hij geleerd
en knap en ontwikkeld, B weet heel veel van wiskunde dus is hij
enz C spreekt vloeiend drie of vier moderne talen dus is hij enz.
die eonclusiën zijn volstrekt niet juist, met wetenschap, kaartspelen
en schaatsenrijden komt het vooral op aanwensels en kunstvaardiqheid
aan en het feit, dat iemand dit of dat weet of niet weet heeft
niets gemeen met zijne waarde als mensch, zijne bruikbaarheid voor
de maatschappij of zijne geestelijke ontwikkeling ; het weten, dat
den mensch geestelijk tot iets meer maakt dan een gewoon winkelier,
kruier of ambachtsman (gezwegen van het nut voor het algemeen),
dat is het werkelijk in zijn geheel weten, met overtuiging
weten en niets doet daaraan meer nadeel dan de noodlottige specialiteiterigheid,
die bij zeer velen voor geleerdheid moet doorgaan.
M u l t a t u l i zei terecht : „een specialiteit is iemand, die zich zoolang
scheel gekeken heeft op een gedeelte, dat hij blind is -voor de
rest."
We hebben te Amsterdam ontelbaar veel specialiteiten : een bierkroegje
heeft tot opschrift Specialiteit in Aanstel-bier en een onoogelijk
krottig winkeltje Specialiteit in gebakken visch.
We kunnen heel veel verwachten van eene universiteit d. i eene
inrichting, waar de bezoekers veelzadig en harmonisch ontwikkeld
worden, vandaar de naam universiteit n.l. alles omvattend ; de maatsehappij
kan steeds aan enkele specialiteiten veel te danken hebben,
maar de maatschappij kan er alleen bij verliezen, als de universiteit
misvormd wordt tot specialiteiten-theater.
Amsterdam. TACO H. DE BEER.
382
EENE GISSING.
Jan zijn boek, Piet zijn neus ^- hoe komt men toch aan deze
vormen ?
Zij zijn reeds oud.
Zij komen reeds voor bij H u y g e n s , Cluyswerck, reg. 32:
Men vind niet all bij namen
In alle Schrijveren 't omstandigste bericht
Van all dat ouderen haer ooren, haer gesicht,
Van haer' onmondighe tot haer' bejaerde jaeren,
Hier opentlyck, daer in 't geheim is wedervaeren.
en reg. 440.
All om d' onkundighen haer onbeschaemde werck.
Verdam teekent bij de tweede plaats aan : D'onkuwndigen haer, d.i.
der onkundigen, en verwijst naar zijn aanteekening bij de eerste
plaats, waar wij lezen : „Eene thans in onze spreektaal nog gewone
woordvoeging, als den jongen zijn vader ; Willem zijn pet. -- Ouderen
is datief, blijkens hd. dem Knabe seine mutze."
Hoe zou die vorm zijn ontstaan P
Als ik eene gissing mocht wagen, zou ik zeggen : uit zinnen als
de volgende : Dat zal den man (= voor den man) zijn dood zijn;
dat was Piet ( voor Piet) zijn laatste kans, wat in beteekenis
nagenoeg gelijk staat met : dat zal 's mans dood zijn, dat was Piets
laatste kans.
Waar Huygens schrijft (Worp VI : 11) :
Laet u niet manen, Soon. 'k stae niemand in syn boeck,
zouden wij vermoedelijk s c h rij v e n : ik sta bij niemand in het
boek, of in niemands boek ; en z e g g e n : ik sta in niemand zijn boek.
Wie het beter weet, die zegge het.
Mr. C. B.
Naschrift:
Zooals Mr. C. B. zelf zegt en Verdam laat doorschemeren, is de
constructie reeds oud. Balth. Huydecoper (Proeven van Taal en
Dichtkunde, uitg. 1788, III bl. 6) haalt voorbeelden aan uit Vondel,
Zeeus, R. Anslo, Hooft, J. v. d. Burgh, Huyghens, enz., maar
noemt haar een „grooten misslag, dien veelen begaan hebben,
doch niemand, die eenige kennisse der taaie heeft, verdeedigen kan."
In die afkeuring staat hij niet alleen, zie bij v. Bottema, Edel en
383
T. Houten Voor het leven" 4de st. oef. 30 : „Gij moogt niet
zeggen : Karel zijn boek, Maria haar zusje. Die jongen zijn hoed.
Gij moet zeggen : Karels boek enz." (Aangeh. in Taal en Letteren
VI 250).
In welverzorgd Nederl. proza of poëzie vindt men de constructie
tegenwoordig niet meer ; in de spreektaal evenwel hoort men dikwijls
: wie (niet wien) zijn hoed is dat ; hum (hem) zijn vader enz.
Sewel (Nederd. Spraakkonst, 1708) was vrijzinniger op dat punt
want hij merkt op, dat de genitief van 't woord Klaas eenige
moeite geeft en voegt er dan bij : „En indien men niet kan goedvinden
op Huygens voordeeld te zeggen Klaasens, dan zou men
koenen zeggen, Klaas zijn hoed." (Aangeh. in T. en L. III 170).
Den Hertog (Nederl. Spraakk. III bl 108) : „Te vermelden is
hier nog het gebruik van zijn of d'r achter een substantief in de
plaats van een genitief : Jan zijn boek, Mina d'r lei. In gemeenzame
spreek- en schrijftaal komt dit veel voor. Ook (?) nu en
dan in alledaagsch geschrijf bij werkelijken of vermeenden afkeer
van een genitiefvorm. Toch schijnt deze vorm weinig kans te heb.
ben, den genitief of zijne omschrijving uit de schrijftaal te verdringen.
In een vers van den Schoolmeester : „ Want ach, hoe
menig arme man zijn zoontje proeft daar 1 ) nimmer van", is deze
populaire constructie meer op hare plaats dan wanneer Bilderdijk
zingt : „ Thans gaan we in 't open veld Natuur haar schat doorzoeken."
Nu — den genitiefvorm verdringen is ook wel het meeste van
wat de gebruikers van onze constructie ooit zullen beoogen ! Het
blijft een taalvorm voor „huislijk negligé."
Een tweede opmerking die hier bij Den Hertog te maken valt,
is deze : dat de lezer-leerling niet op de gedachte komt, dat de
constructie al zoo oud is. Eerder zelfs zou hij vermoeden met een
nieuwerwetsigheid te doen te hebben ! — Zie evenwel de boven
door Mr. C. B. aangehaalde voorbeelden ; Eymael Huygens-studiën
bl. 132, 98 ; Stoett, Bekn. Mnl. Sprkk. Syntaxis § 214, vooral
echter Grimm, D. Gramm. IV, 361, die ter „erklarung des heute
zwar in der schriftsprache geachteten, unter dem volk aber weit
umgehenden redebrauchs : des vaters sein buch, der mutter ihr kleid,
der kinder ihr spielzeug", verscheidene oude voorb. aanhaalt. Ook
in Duitschland was in de 17e en 18e eeuw een uitdrukking als:
1) D. i. van een boterham van Sint-Niklaas.
384
mit des grafgin seinem koch" niet ongewoon. In 1829 verscheen er
een boek dat tot titel droeg : „Des alten schafer Thomas seinti
kuren an pferden" (t. a. p. noot). Zoóals men ziet : steeds met het
v.n.w. in den genitief, wat doet vermoeden, dat we te doen hebben
met een pleonastische toevoeging van het bezitt. vnm., te vergelijken
met een dergelijke inschuiving (vooral in kindertaal) van het
aanw. voornw. in woordvoegingen als : Jan die sloeg Lijsje, en : de
man die zei toen -- In Zuid-Duitsehlaand construeert men echter
anders, nl. met het subst. in den datief : dem vater sein buch — in
der mutter ihrem bett — dem Göthe sein gedicht ist ... (Grimm).
Ook in 't Eng. komt de constructie voor. Vgl. het raadselachtige
opschrift uit Pickwick I 148:
t
BILST
UM
P S H I
SM
ARK.
Wat gelezen moet worden als : Bil Stumps his mark. —• Iet was
de moeite waard , na te gaan , of de geschiedenis van deze Engelsche
constructie dezelfde is van onze zinswending.
Prof. V. Helten, Vondel's taal II § 271 [zie meer voorti. ald.
bl. 178 en 't Leidsch Tijdschr. X bl. 216] neemt aan, dat de constructie
met het subst. in den genitief de oorspronkelijke is (wat
Stoett in het midden laat) ; dat deze genitief later door een datief
is vervangen en wel door een dativus possessivus ; dat datief en
accusatief echter ook hier langzamerhand zijn samengevallen, men
zich er dus niet meer zoo juist rekenschap van gaf of het subst.
in den 3den dan wel in den 4den nv. stond ; en men eindigde met
het subsi. + zijn op te vatten als den genitiefvorm van dat subst,
dus zijn voor zoo . iets als een buigings uitgang opnam en het znw.
daarvoor in den overbogen vorm zette : de man zijn hoed, wie zijn hoed.
De gissing van Mr. C. B. omtrent den oorsprong van den vorm
zou dus onjuist zijn. Trouwens, zulke oude vormen te willen laten
ontstaan met behulp van huidige constructies lijkt me — met verlof
^- niet geheel in den haak. Daartoe dient men eerst den oudsten
vorm vast te stellen, dien vorm uit de toenmalige syntaxe te verklaren,
daarna 't historisch verloop na te gaan, om te eindigen met
den tegenwoordiger vorm. SCHELTS VAN KLOOSTERHUIS.
385
TAAL EN ZEDEN ONZER VOOROUDERS, TOEGELICHT
DOOR EENIGE OUDE KLUCHTSPELEN,
door J. E. TER GOUW.
XII.
De Duivel.
„Onder al de zonderlinge en grillige gestalten, die de verbeelding
zich droomde in de onmeteljjke ruimte tusschen hemel en aarde,
komt ongetwijfeld de eerste plaats toe aan den duivel", zegt G. P.
K i t s v a n H e ij n i n g e n aan het hoofd zijner vertaling van
een Hoogd. werk over de Geestenwereld".
En waarom komt hem die eerste plaats toe ? — omdat hij zulk
eene belangrijke rol speelde in het geestelijk en maatschappelijk
-leven onzer Vaderen : iedereen was bang voor hem en niet ten
onrechte, en weinigen dorsten zijn naam uit te spreken. Meestal
duidde men hem door eene omschrijving of eene verbastering van
zijn naam aan.
't Woord duivel gold en geldt nog voor een vloek.
Meestal sprak men kortaf van den vijand. In Lippij n heet het
De Viant gheeft luttel om een lieghen
Om toren te maken tusschen man ende wijf.
(15e eeuw.)
In het Esbattement van den Visscher van C o r n e 1 i s E v e r a e r t
(le helft der 16e eeuw) leest men:
Ie belove hu 1) in 's Vyants spijt,
Nummermeer en doe ick u verwijt.
In een heksenproces evenzoo :
» A lsoe Anna Claesdr. van Del ff haven geuangen buyten pij ne ende banden
van yser bekent heeft; hoe dat sij hebbende metten bosen vijant of te duuel
alliancie ende contract gemaeckt, enz. actum 6 Juli anno 1585".
(Mr. J. S o u t e n d a m, Árchie f van Delft, bl. 112).
Nog later dezelfde uitdrukking :
»Die een ander also injurieert ende daerbij den naem Godes misbruyet,
sijn heylige wonden off Sacramenten ende den Injurieerden oock den bosen
vyant te wenschen, breect daeran (= wordt beboet met) iiij olde schilden."
(Landtrechten van Over-ijssel 1630.)
1) Hu is u met de Vlaamsche aanblazing,
Noord en Zuid, 26ste Jaargang, 25
386
Nog veel bedekter is de naam, dien men in een gildebrief van
de Rederijkers te Sommelsdijk vindt, a'. 1515
»Niemant en sal dekt man noemen die achter Sint-Anthonis loopt."
Deze Antonius is Antonius de Heilige of de Groote (251 356),
die herhaalde malen door den duivel onder allerlei gedaanten werd
verzocht en achtervolgd ; David Teniers de Jonge heeft zone verzoekingen
op doek gebracht, zoodat ieder die kan zien in het
Rijksmuseum. Vergelijk verder bl. 120 van jaargang 1903, waar
over den bok gesproken wordt.
Bij de Grieken en Romeinen bestond, evenmin als bij de Germanen,
het geloof aan een eigenlijken duivel, wel aan allerlei
booze geesten, die bij onze vaderen verschillende namen droegen:
zwarte elven, kabouters, nixen, nikkers en meer andere.
Men zie nogmaals bij Lippijn:
En hoerde ghi noit zeggen van alfs ghedrochte,
Dat die liede pleghet te bedrieghen?
En waest niet een elvinne, die • ghi saeeht ? . .
Wat Duvel ! heeft God die werelt geplaecht
Met alven ende met elvinnen ?
(15e eeuw.)
De geschiedenis is namelijk deze:
Lippijn had zijne vrouw in al te vertrouwelijke conversatie met
een vreemden man gezien, en beklaagt zich daarover bij zijne buurvrouw
Trise, maar deze weet hem te beduiden, dat hij zich bepaald
vergist heeft en dat hij 't slachtoffer is van gezichtsbedrog,
bedriegerij van elven. Lippijn roept echter verontwaardigd uit:
En soudic dan mijn wijf niet kinnen ?
Dat ware emmer een messeleec (= misselijk) dinc.
Maar Trise antwoordt :
Het es ene elvinne die u quelt,
Si heeft u ghesichte al ontstelt.
Het was ene elvinne, dat daer lach,
Dat willic u sweren op een cruus
U wijf sit noch in haer huus.
En Lippijn gelooft zulks.
Nog lang bleven de elven in het spraakgebruik bekend ; bij v. in
een twist tusschen man en vrouw:
Jan : Wel rijt jou den Elft, Griet ? —
Griet : lek sel niet veur jou wij eken,
(Oneenige trouw 1648, M. 250.)
387
En dat nog tegenwoordig elf het malle getal genoemd wordt,
staat in het nauwste verband met het geloof aan elven.
In de heksenprocessen der 16e en 17e eeuw komt de duivel
onder verschillende namen voor, waarvan in Nederland .Hendrik of
.Heintje de gebruikelijkste was. Zoo vindt men in 1565 .Heyne, in
1595 Henric en in 1664 Hanxken 1). (Zie Mr. L. Ph. C. v a n
den Bergh, • Woordenb. (Ier Ned. Myth.) Harrebomée
geeft het spreekwoord : „Hij zal zweren, dat de duivel Henrik
heet." Ook wel kortaf : Rein:
Jou beul, jou schelm, jou nar,
Heyn voerje in de hel op sijne nickers kar.
(W. B. 1641.)
Als vleinaam gaf men den onguren gast de namen van Ifeintje,
Haayntje, Haantje, Heintjeman, Haentjeman, Heintjemaat.
Bij v. twee spreekwoorden, bij H a r r e b o m é e vermeld : „daar
speelt Heintjemaat onder" en dat is voor .Heintjemaat."
Zoo vinden wij bij B r e e r o o:
Dits Nickers gheleertheyt door Heynt/eman versiert.
(S. B. 1617.)
Alsook elders:
Bijget, wat hebje in jou tooverij vergeten?
Wat doch ? -- Een toebackje. — Dat's Heyntjemans eggen eete.
(N o o s e m a n, Beroyde Student, 1646, M. 246.)
En:
Daar, heb ik dat vergulde kruyt (.-. geld) daar 't nu overal om is in
roeren,
Dat kruyt dat zo menig in heyntjemans zalet- ( hel) met Charons boot
dee overvoeren.
(Verliefde Gr2jsert, 1659, M. 369.)
Hy mogt jou den hals breeken,
'k Geloof dat hij mit lleyntjeman omgaet.
Beneditto ! 'k sla een kruis!
(D. G. T. 1715.)
L a n g e n dij k maakt het nog mooier, als hij Kamacho tot Don
Quichot laat zeggen :
Al waarje nou de droes, of Steven zonder ziel,
Nagtmerri, -Bietebauw of ongeboore heintje.
(D. Q. 1711.)
i) » Hanexken". Oude Tijd, 1870, bl. 8.
25*
388
De duivel stookte de hel en gebruikte daartoe een brandenden
pekstok : zoo ontstond een combinatie Rein tje.pik en Haan tje-pik.
Tal van bewijzen zijn er, dat in de 17e en 18e eeuw die pikstok
lang niet onbekend was. Bijv.:
Wel dat is toverij, wie duyventer of het heur in steeekt ?
Heyntje-man met syn peck-stock is toch so veel mans niet,
Dat moet werentich een veugel veesen die Hans hiet,
Want die Hansen en die Francen die dichten als den droes.
(S. R. 1618.)
Duyventer is weer eene verbastering van „duivel", als tusschenwerpsel
gebruikt, en een veugel die Hans hiet beteekent : „een
heele baas".
Stokebrant zegt tot Heintje den duivel:
In de werelt, seghje Heintje ! hoe bevreest
Hebbense daer estaen, toen zy jou met je Brandende Peckstock sagen.
(J. R. K r u 1, Hellevaert van Rodomont, 1646.)
De Kox, die katten en honden voor Haezen en Konijnen verkoopen,
worden er (= in de hel) estroopt.
En aen 't spit esteeken en met Haentjemans peckstok bedroopt.
(Jan Vos , Klucht van Oene, 3e druk, 1646.)
Een loterijrijmpje in de Rijp luidde:
Heyntjemans pikstok en die drommeltje hiet
Vaart de Roeper in zijn gat, als hij weer roept : Niet!
(Jeroense, 1709.)
Dit is dus eene soort van bezweringsformulier, om geen niet te
te trekken.
Haantje pik of .Heintje-pik was in ons land algemeen bekend,
hier als de ware duivel, daar als een kwelgeest, die de kleine kinderen
naar bed joeg.
Robbeknols stiefvader was een neger, de knecht van Dukdalfs
palfrenier, en had ook nog een zoontje, dus Robbeknols stief broertje.
't Kynt sagh dat wij wit waren, en dat hij soo piek swert was;
Het liep na mijn moer verbaest, en 't riep met een schrick :
Och memmetje ! memmetje ! waartme, waartme, hier is Heyntje Pick.
(S. B. 1617.)
Schijnheylich riep uit in vrome begeestering:
Iek quelde myn selve met de slanghe, ketens en suleks mier,
Als gloeyenden ovens, peck, solfer van 't helsche vyer.
En telkes als mijn de temtatie des Viers over quame,
389
Sehriekten ick voor Fieyntje piek, en voor Luyeefer bena.me :
Maer so haest als ick een moed greep, had icker den dril van;
Verklaert u inder liefden en treckt u suleks niet an.
(S. H. 1622.)
Een ander zei:
Doe, doe uw zin Mevrouw, al woud gij de Armoe geeven
Aan seintje Pik, en laat my maar in stilte leeven.
(D. M. 1698.)
Ook later leefde Heintje-pik nog:
Ja wel, dat vooroordeel is een werk van Heintjepik,
Daer's geen vrouw in de werelt, die minder dwarsdrijft dan ik.
(D. D. D. 1718, herdr. 1784.)
En elders deze verwensching :
Ik wensch dat Heintjepik mij mag de kop afzaagen,
Indien ik immer de gedachten hebben zou,
Ontrouw te weezen aan mijn echtgetrouwde vrouw.
(D. S. T. 1729.)
In de 18e eeuw was ook een brutale bedelaar te Amsterdam bij
het straatpubliek bekend als haantje-pik ; hij heeft zelfs de eer genoten
door houtsneden en etsen vereeuwigd te zijn. In den Enkhuizer
Almanak van 1772 vindt men zijne afbeelding: een neger
zonder beenen, voortschuivende op een stoeltje, met dit versje er
onder :
Zwarte Klaas.
Kan het zwarte Vel mij deeren,
'k Heb nochthans een Hart met eeren.
Kon men zien in elks gemoed,
Veelen hadde 't zwart als roet.
In mijne verzameling bevindt zich ook eene ets van P. Langendijk
naar eene teekening van P. Barbiers, met het onderschrift:
bus Swarte Klaas zijn pijpje Rookt,
Terwijl hij wandelt met Zes voeten;
Een Bullebak, doch die niet Spookt,
Dan voor die vroeg na Bed gaan moeten.
Dezelfde komt ook voor op eene afbeelding van het Leidscheplein
te Amsterdam van het jaar 1774.
„laantje-Pik is benoorden het IJ als een kwelduiveltje of kaboutermannetjen
bekend," schreef G. V. S. in de „Navorscher" van
1851. „Ik herinner mij nog zeer goed, dat mijne grootmoeder, nu
5 0 jaren geleden, aan de wieg van mijn klein zusje een liedje uit
390
hare jeugd zong, hetwelk in den omtrek van het middelpunt onzes
schiereilands nog bekend is en bewijst, dat ook Langedijk zijn
Haantje-Pik heeft. Het luidt aldus:
Haantje Pik
Van Langedik,
Dat oorelooze guitje,
Hij plukt den boer
Zijn worteltjes uit
En gooit ze in zijn schuitje:
Hij gaat er me^e
Naar Amsterdam,
Daar eten ze kool met krenten
En waarom zouden ze
Dat niet doen,
Zij leven daar van der renten.
Volgens dit kinderdeuntje zou een dief, wiens oorera ergens aan
de kaak stonden, en die de boeren bestal, den naam van Haantje
Pik gevoerd hebben, en zijne nagedachtenis den dienst van boeman
doen.
Volgens M o l e n a a r (Navorscher 1892) komt ook wel Pikhein
ije voor :
Pikheintje mag men slepen
Op sijn Oostinjevaárs door lucht en wolken heen
Zo ik er iets van weet.
dus ook al een soort van zelfvervloeking.
(D e 1 a F o n t a i n e, De drie Gebroeders Medeminnaars, 1734.)
Tallooze malen vindt men de verkorting pikken in plaats van
Heintje-pik en dan meestal verbonden met het werkwoord halen
of schenden tot eene verwensching. Bijv.:
De picke is soo slecht niet, hij geeft, dat hij quijt wil wesen, in 't gelach.
(N o o s e m a n, Beroyde Student, 1646.)
Kamacho vergeleek Don Quichot bij den pikken:
't Is Symen langdarm of de pikken, uit de hel , .... .
Jou liefste is mooyer, inaer wie, pkiken, sou 'et droomen .... .
Wel, de pikken op je vlais ! ..... .
Wie, pikken, zou dat doen?
(D. Q. 1711.)
Die larijster (= babbelkous), de pikken moet er schennen!
(M. W. 1713.)
Daar's volk. 't Zijn voerlui. Wel de pikken moet ze schennen !
(D. W. 1715.)
391
De pikken haat de Vent,
Scheer je ons, of bin je krankzinnig, Kwierijn ?
(D. G. T. 1715.)
Hij zal noch van de pikke droomen ..... .
Gants bokkebloed!
Dat jou de pikke schenden moet
Jou gaauwe dieven, laat me loopen,
zei de schipper, die door de nachtwachts uitgeplunderd werd;
waarop de eene wacht antwoordde :
't Is geleegd, (n.l. de zak van het slachtoffer).
De pikke schenme, op maar een beetje.
(D. N. 1733.)
Hieruit blijkt, hoe het volk het woord pikken als tusschenwerpsel
of vloek herhaaldelijk in den mond had, en dat men met recht van
pikkeren met de beteekenis van vloeken kon spreken : „Vloeckt hij
en piekert hij, ik Balder tegen vloeken en piekeren, dat sweer ik,
solang tot ik het gewonnen heb." (Molenaar in Havorscher 1892).
Nog heden ten dage zijn de uitdrukkingen : „wel verpikí !" en „ik
zou het verpikken !" niet onbekend. —
Vaak treft men pokken aan voor pikken ; of dit nu eene woordspeling
is met het laatstgenoemde, of dat men hier aan de boosaardige
ziekte moet denken, dan wel of het in verband staat met
het Deensche pokker en het Engelsche puck voor „boozen geest",
laten wij in het midden ; maar dit weten wij, dat het woord reeds
vroeg en vaak voorkomt, gelijk tal van voorbeelden kunnen bewijzen.
Binje quaat, so blijft quaat en loop vrij voor de poeken.
(Moortje 1615.)
Dat iou de pocken hael met iou liegen!
(L. 1613.)
Wel cammeraet hoe ist ? hoe varen uwe billen ? —
De pocken hael dien beul, ick sal hem noch wel villen,
Krijgh ick hem eens alleen,
zei een kwajongen, die van den meester een „pak voor zijn broek"
gehad had.
(W. B. 1641.)
Een dame tot hare meid :
Daar vaart de pokken in,
ik zie, jij wilt bij mij niet komen, ik kom straks bij jou.
(H. S. 1684.)
392
Dat men bij pokken ook wel aan de ziekte dacht, bewijst het
woord kranken, waardoor zoowel de vallende ziekte, als de duivel
verstaan werd.
Jasper zei bijv. tot zijne vrouw:
Dat jou de krankFn haal, jou ritze varken, zeg,
Wat schort aan mijn perzoon ? wat is er in de weg?
(V. J. 1696.)
(Vergelijk, 'tgeen van droes gezegd wordt hierna.)
Vonden wij boven het woord duyventer als verbastering voor
duivel, nog andere gelijkklinkende benamingen werden gebezigd:
Pannetje- vet:
En soo ick niet betaal, soo haalt de duyve stracx.
Lekkerbeetje:
Wil ickje wat segge pannetje-vet ? iek ben niet goed bullebacx.
Ay, staet wat van mijn of, de duyvel die mocht falen,
Hy sou mienen dat hy iou had, en hij sou mijn halen.
(L. 1613)
Twee dobbelaars ' hadden ruzie : de een riep den ander toe:
Je lieght, het zijnder acht ! De duyster vaer j'in 't lijf.
(W. B. 1641.)
Hoe duijzend of het hier zal zijn?
De Meid, die is voorzeker dronken!
(H. B. B. 1685.)
Wie, duycker, begint met mij den alf (= gek) te steken ?
k G. Hz, van B r e u g h e l, een Tafelspel 1610-12.)
Kees, Kees, Kees benje doot ; wat duycker is dat slaepe!
(T. C. 1653.)
Roelif, als duivel verkleed, spreekt aldus van zich zelf:
Siet hier den swerten ysegrim en stoock'brant van de Hel.
Dat ik nou niet een duycker waar, 'k sou deyncken ik ben mal;
Wat droes, 'k wordt op me selfs verstoort, ick soeck en vind' hier niet.
(A. Bormeester Sijtje .Fobers 1643.)
Ik magh 't op loopen zetten.
Wat Duikers gezicht is dat! drie van zulke is een moord.
(D. G. T. 1715.)
hoe, Duiker gaat dit toe?
Nou vrijdt hy deze weer, en schijnt reeds de and're al moê.
(D. G. B. 1717.)
393
. Het woord duiker was zoo algemeen, dat men nog tal van andere
voorbeelden zou kunnen aanhalen.
V a n E f f e n gebruikte het in den Hollandschen Spectator (1731 —
1735) in uitroepen van groote verbazing:
„Dan was het : dat je nou de drommel niet en wil, dat de Vent
de duiker haal, of zoo iets diergelijks."
Ook werd het verbasterd tot dukker :
Wel ! wie dukker of 't langer zo zou droomen!
Ik wilze nou niet roepen, ziedaar.
(D. B. J. 1684)
Op Zuid-Beveland is „dukers !" nog in gebruik voor : „duivelsch !" ;
en cde duiker haal" was in den tijd, dat M r. L. P h. C. v a n d e n
B e r g h zijn Proeve van een kri t. woordenb. der Hed. My th. schreef,
dus in 1846, nog gangbaar. Deze geleerde noemt duiker een vloekwoord,
sedert de 17e eeuw synoniem van Duivel, Droes, Drommel,
en meent, dat het een' watergeest beteekent. Grimm, zegt hij,
houdt het voor eene verbastering van duivel, en o. i. terecht : want
noch bij K i 1 i a a n, noch bij schrijvers, die v66r dezen geleefd hebbeu,
komt het voor met eene andere beteekenis dan van een man, die
onder water duikt, en van een voqel, dien wij nog als duiker, (uit
f alk kennen Stamde het woord dus uit den heidenschen voortijd,
dan zouden wij het ook in middel-nederlandsche geschriften
aantreffen. In 't Hoogduitsch is het ook bekend als „der Teuker".
Geheel anders is het gelegen met den nikker, die werkelijk een
watergeest was, in meren en poelen huisde, en den dood van menigeen,
die te dicht bij den oever kwam, op „zijn geweten" had-
K i. 1 i a a n noemt bommel-necicer een daemon aquaticus, een watergeest
; in Oudhoogduitsche en Oudnoorsche geschriften komen de
nikkers in menigte voor ; men zie de voorbeelden daarvan bij V a n
den Bergh.
S t a r i n g verhaalt van een water in de Graafschap Zutphen,
waarin een waterbullebak huist, die met een grooten haak de te
na komende kinderen in het water trekt. Bij Mechelen heeft men
een gehucht Nekkerspoel, te Brugge een Neckerstraatje en te Gend
een Neekersqat In de nabijheid van dit laatste vertoonde zich nu
en dan een nikker op het water, in de gedaante van een oud
manneke, dat altijd klaagde en zuchtte. Twee kinderen, die aan
den oever speelden, zagen hem naar zich toekomen en liepen weg,
waarover de nikker luid schreide. In Friesland zijn de nikkers
394
zeer bekend ; zij wonen in moerassen, meren en vaarten. Veeltijds
liggen zij op den bodem van diepten en wateren te loeren, om de
aan den oever spelende kinderen naar beneden te halen.
In Duitschland zijn de nixen algemeen bekend, 11Tix en Neck zijn
daar synoniem. Het begrip van neger, zwarten man, heeft zich
vereenzelvigd met dat van nikker, watergeest, en is alzoo overgegaan
op den duivel, die tot in onzen tijd nog vaak de nikker
genoemd wordt. „Hij is zoo zwart als de nikker" is een algemeen
bekend spreekwoord, maar daar staat tegenover:
De Nicker is oock so leelijck niet asse hem wel schilderen.
(K. K. 1612.)
Iek sey : jou kinckel, de Nicker moet iou schennen.
(ibid.)
Zoo speult de nikker met jou bek.
(W. 1617.)
Een kruysje, een krulletje, een streepje par giert,
Dits Nickers gheleertheyt door Heyntjeinan (zie boven) versiert.
. (S. B. 1617)
Men rouwer nickertjes en graf-duyvels mede vangleen (nl. met het gezicht,
dat geleerden zetten)
(S. H. 1622.)
De Nikker op je vleisch,
Jonge deugniet ! Zel men zen Vrouwtje zo afgronteeren ?
(D. G. T. 1715.)
Komedianten zijn in alle ding bedreeven:
Die veeeten, dat geen Nikker weet.
(K. L. 1740.)
Met weglating en voorvoeging van een letter werd de naam
nikker weleens gewijzigd tot ikker en knikker.
Maar se komt alle nachts dicht veur je stoep,
En wil daar in een gheschreven hoep (= een toovercirkel) de Ickers
wter muyten sweeren,
Mit ien diel namen (^ tooverspreuken) die de Ickers niet souden van
buyten leeren ....
Want ien wijf is doch heel bloot.
Waar me ? -- Mit den Icker. -- Mit heur beste speelnoot?
Die berytse daghelijcks ghesaalt en ghetoomt.
(Claas Cloet, 1619 M. 89, 90.)
in daerby baerdese of se van de Knicker was besete.
(W. D. H 0 0 f t , Hedendaegksche Verlore Soon 1630.)
395
Van 't woord nikker is afgeleid vernikkerd, in de spreekwijze :
„hij is daarop vernikkerd". •
Volgens T u i n m a n zou dit woord zooveel beteekenen als „verduiveld
of betooverd" en wordt het verbasterd tot vernibbeld (T u i nman,
Ned. Sprw. II Deel bl. 58 en Fakkel bl. 254).
Heden ten dage hoort men nog vaak het woord verkikkerd voor
„smoorlijk verliefd" en ook de uitdrukking : „iemand vernichelen"
voor „bedriegen, verlakken" (vergelijk S. nos. 1963 en 1966).
De drommel schijnt oorspronkelijk een boldergeest, d. i. een geest,
die veel geraas maakt, te zijn, en is nu synoniem met duivel geworden
; zijn naam lag onzen voorvaders op de lippen, en nu nog
hoort men, in gemeenzamen stijl, dikwijls zeggen : „te drommel !"
„drommelsch !" of „wel verdrommeld !" — H a r r e b o m é e geeft
50 sprw. waarin de drommel optreedt.
Och vond ze de Trouwbelofte, zo was 'er de Drommel te binden.
(D. V. K. 1704)
Wie, Drommel ! zou droomen,
Dat men met krankzinnigheid an zulk een schat zou komen?
(D. G. T. 1715)
Wel loop voor
Den Drommel ! wat, mijnheer, doen wij bij deez' luiden?
(D. G. B. 1717.)
Men kent nog het spreekwoord : „Van den drommel geen kwaad
weten" in den zin van : van den Prins geen kwaad weten".
(S. 1613.)
De duivel verscheen vaak in de gedaante van een zwarten kater
met gloeiende oogen ; van daar de samenstellingen duivelkater en
drommelkater.
Wat duvekater segh jij, dat ick mijn wesen verander?
(J. B o 1 t i n g, Klucht van Tiribus, 1665, M. 471.)
Zoo treft men ook de samenstellingen aan : blikskater, donderkater
en dekselkater, alle afkomstig van de incarnatie des duivels
in een kater (Vergel. S. 427.)
Zwijg stil, 'k zal hem wel binnenkrijgen,
De Droelikater, zwijg.
(L. V. 1707.)
In 't Hoogduitsch beteekenen „der Deiker" en der Deixel":
„de duivel". Vergel. het Ned. „wel deksels !"
396
De benaming droes zou, volgens de algemeen gangbare meening,
van eerwaardigen leeftijd zijn, nl. afkomstig van den Romeinschen
veldheer Drusus (spr. Droesoes). Deze was niet alleen tijdens zijn
leven bij de Friezen gevreesd, maar nog na zijn dood verspreidde
zijn naam schrik en ontzetting onder het landvolk : hij was de
droes, en eene bekende paardenziekte heet nog de kwade droes.
In Westfalen heet de duivel ook de droes. (K i t s v. H. bl. 2).
Prof. F r a n e k kan zich met deze afleiding niet vereenigen en
brengt het eerste droes in verband met het Middelned. : dros, druss
voor : „duivel, lomperd, reus", en het andere met droes zweer,
buil, in 't Hoogd. Drüse = klier.
K i l i a a n vertaalt droes I door : „gigas, homo nalens" en droes
II door „bubo".
Dr. D a n i e l S a n d e r s (IHandw. d. Deutsche Sprache) meent,
dat Drüse in de oude taal bet. pestbuil en mitsdien eene vreeselijke
ziekte, die in vloeken een groote rol speelt. Hij erkent dus den droes
wel, maar wil van Drusus niets weten.
Prof. Van H e 1 t e n (Proefschr.) leidt droes af van 't Goth.
driusan _-- vallen, draven, dringen en ofschoon wij in die taal
hebben drus (spr. droes) met de beteekenis van val, zoo is die
afleiding toch verre van duidelijk
Of nu droes van de Romeinen of van de Gothen tot hen gekomen
was, onze voorouders zwoeren maar bij • den droes of 't niets was.
T u i n m a n (1726, 1727) vermeldt de sprw. : „daar zou de droes
meespelen" en „daar hangt de gierige droes uit !" en H a r r e b o m é e
geeft 20 sprw. waarin „droes" voorkomt.
De 'Vaer die baerden aers noch aers as de baerlijcke droes.
(Mol. 1613)
Die met de droes gescheept is, moet hem werek geven.
(J. v. B r e e n , de Klucht van 't Kalf 1656).
Daar speeld de droes mé. Dat is nou meer als vijftig maaien (nl. dat de
meid roept : juffrouw, ik kom).
(H. S. 1684).
Och, och, 'et is de droes!
Is dat geen paerdevoet?
(D. Q. 1711.)
Dit's een historitje, hier lijkt hem de Droes mee te mengen.
(D. G. T. 1715.)
397
Vaak werd „droes" verbasterd tot droelie, dat ook in betrekking
kan staan tot drol, kaboutermanneke, als ineengedraaid kereltje.
Ha, ha, ha., sou 'k mijn ooghen niet geloven, 'k wodse liever de droely
voor een kerremis scheneken.
(A. Bouwmeester, Sytje Fobers 1643).
De droeli, Heer Pastoor, daar zou ik niet van houen,
Dat kan niet weezen.
(D. Q. 1711.)
Daar men zich den duivel voorstelde als met haar bedekt (pilosus) :
Pilosus es een wilt man
Die glose seecht opt wordekyn dan
Dat het boven si een man
Ende beneden een ander dier.
(Maer1ant)
verder met boks- of paardevoeten, horens en een staart, dus wel
wat met een os overeenkomende, noemde men hem ook bulleman,
bullebak (door K i l i a a n met bietebauw vereenzelvigd) en alweder
bullerkater (Zie Mr. v a n d e n B e r g h, Wdbk. d. Hed. Mgth.).
Hoe was 't oock ? ja : sel ick me klein (= kleeden) as de baarlijck
bulleman.
(A. B o r m e e s t e r, Sytje Fobers 1643, M. 193)
Den Bulleman sal u verscheuren, segt dat ick 't u heb geseyt ... .
Noyt leelijcker Bulleman saeght ghy u leve daegh .... .
Wijfje hy uil mijn hoornen aensetten, die ic niet begeer,
Want dan sou ic zeer bij nae een Bulleman gelijcken ... .
Maer sou den Bulleman ons niet comen ontlij ven ? —
Neen, die zal ic wel verdrijven, dat hij u niet misdoet.
(H. van der M u y r, de Ketelboeter, 1644, M. 200).
Met nog een aantal andere namen werd oudtijds de duivel vereerd
; wij noemen nog : Joost, dat men van den Chineeschen god
„Josi" of „Tshoe-tszé" afleidt, en die nog bekend is in het sprw
„dat mag Joost weten" (verg. S. 884).
Hij dacht, dat 'k Joosje was, de heilig der Chineezen.
(Langendijk).
Hoe leep de meisjes zijn, ik ben noch leper, ik!
Schoon zij noch leper zijn dan Joost of Heintje Pik.
(D. 1782).
In Flakkee noemt men paddenstoelen, die elders „duivelsbrood"
heeten : joosjebrood.
Beëlzebub en Satan, uit den bijbel afkomstig
398
De boekverkoopers
Worden 'er (in de hel) allegaer in Belzebuyx quartier
Tot blanketsel emaekt ....
Ik gae in 't naerst der nacht met Lucifer voor mom (d. i. verkleed)
Op Belzebuyx banket.
(Jan Vos, Oene, 1642, M. 183.)
Ick meende van avond de kruycke heel fraytjes te beschicken
En daer komt de bonze Sathan en breekt ons vreucht an sticken.
(S. H. 1622).
Renkei, eigenlijk „beul" beteekenende:
Wat, henker ! heb je daar nmé voor?
Uyt mijn kantoor!
(H. B. B. 1695).
Dat is een slechte tijding voor jou luiden,
Nou zal je van de henker droomen.
(D. D. 1686).
Koekoek :
De koekkoek schen de gek!
De koekkoek schen die luye knechts!
(F. 1697).
Ook in 't Hoogduitsch beteekent „der Kuckuck" : „de duivel".
Merkwaardig is het, dat men den duivel ook eene moeder en
eene grootmoeder gegeven heeft, en men oudtjjds sprak en ook nog
wel spreekt van : den duivel en zijn moer en den duivel en zijn
grootje. Hoe men daaraan gekomen is, blijft een raadsel.
V a n d e n B e r g h brengt de moeder in verband met de .Heggemoeder,
eene booze godin, die den mensch allerlei ziekten en kwalen,
vooral de koorts, toezendt en ook weder ontneemt. In Zevenhuizen,
prov. Groningen, geneest men de koorts, door een turf, waarop men
een paar kerfjes gesneden heeft, in 't vuur te werpen en geheel te
laten verbranden. Men gelooft dan, dat de .Heggemoeder op dien
turf zit. (bl. 87 van meergemeld Wdbk.)
Ook kan men nog andere sporen van Germaansch bijgeloof in
deze sage waarnemen. De gemalin van Wodan, Frigga, die met „het
razende leger" of „de wilde jacht" door de lucht vaart, wordt bij
het landvolk in Duitschland „de oude Frik" of „duivels grootmoeder"
genoemd. (K i t s v. H. bl. 166.) 1)
1 ) Terloops zij opgemerkt, dat de uitdrukkingen duivels toejager en
duveljagen met de wilde jacht in verband staan.
399
Oud is het bijgeloof zeker en algemeen verbreid. In een der
Karelromans vindt men:
Ritsart seide : u brachte hier ter stede
Die duvel ende sijn moeder mede.
Toen Noircarmes in 1567 voor Amsterdam kwam met zijne
legermacht, had hij vier kanonnen meegebracht, met namen vermeld,
en waarvan een heette : de Duivel net zijn moer, en in 1573
legden de burgemeesters van Amsterdam een drijvend blokhuis in
den Amstel, dat den naam droeg van Duivelsmoêr. (J. t e r G o u w.
Gesch. van Amst.Dl. VI en VII).
In Duitschland heet een klein zwart torretje des duivels grootmoeder
(Kits v. H. bl. 8).
Een enkele maal werd de „moeder of grootmoeder" in de spreektaal
veranderd in speelnoot, terwijl men duivel" met allerlei andere
gebruikelijke namen afwisselde.
Iek wilder weer na toe, kijck al wasser de duyvel in zijn moer.
(G. 1612)
Dat wijf het de nicker of sijn speelnoot in heur tong.
,S.B.1617)
Wat sel ie nu seggen best tegen den ouden loer?
Den duyvel en syn moer sal ie tot myn beurt winnen.
(H. v a n d e r M u y r, Ketelboeter, 1644, M. 198.)
Den drommel en zijn moer die zoud' neen soo verraen
't Es wel, 't es wel, ghy hebt dat niet voor niet gedaen.
(Van B r u y n i n g e n, Vlaemsche klucht, 1645, M. 234.)
De duyvel noch sen moer
En is niet half so slim as die beseete wijven.
(I. Vos , Robbert Leverworst, 1650, M. 284.)
De Droely noch syn Moer bedocht noyt slimmer stucken.
(J. v. B r e e n , Klucht van 't Kalf 1656.)
Wel, ben je van de droes of van zijn moer bezeeten ?
(V. J. 1696)
'k Ben nu als Nikker Heintje Pik of Droes of Droezen moer
Getooverd in een oogenblik.
(Klugt van .Fytje, 1700.)
De Maêr van Belsebrrilc heeft u wis opgeruidt.
(D. V. M 1717.)
H a r r e b o m 6 e haalt nog de sprw. aan : „Dat de duivel niet
400
doen kan, daar zendt hij zijne moeder" en „wij hebben daar met
den donder en zijne moeder te doen gehad." In 't jaar 1672 begeerden
eenige oproerige woven in Gouda deze regelen in de Prinsenvlag
op den toren:
De Duivel en zijn Moer,
Jan de Wit en zijn Broer
Hebben 't Land verkogt
En de Wijven hebben 't uitgebrogt.
(Jeroense 1709.),
G o e t h e geeft den duivel eene tante, als hij Mephistopheles tot
den Heer laat zeggen :
Staub soli er (Faust) fressen und mit Lust
Wie meine Muhme, die beruhmte Sehlange.
(Faust, Z'rolog.)
Zelfs sprak men van den duivel of zijn buurman:
Souj e niet segge, Claes, de Duvel of sen Bure
Zijn 't wijf an boort eweest.
(T. C. 1653.)
Het bigeloof onzer vaderen uit de 17e en 18e eeuw bepaalde
zich niet enkel tot den duivel en zijne moeder ; o neen, het omvatte
nog heksen en toovenaars, elven en kabouters, weerwolven
en witte wijven. B a 1 t h a s a r Becker heeft twee dikke dee.
len geschreven : de Betoverde Werelt, om het wangeloof uit te
roeien, maar het heeft niet veel gebaat. Waren er verlichte geel.
ten, die alle sprookjes en onzin verbannen wilden, nog veel meer
domme luiden klampten er zich met hand en tand aan vast.
Geen Bietebaauwen of Kabouter^nans ? — Al bogen.
Zou 't dan geen kol zijn, die ons daatlijk is ontvloogen?
Zy vliegen, zo men zeit, de schoorsteen uit en in. —
Al zotsklap. -- Is het dan geen Weerwolf, geen Alvin,
Geen Wittevrouzo, noch geen heks, noch poepenheinsman ?
Wel mijn Heer, zie daar, ik laat me villen,
Indien 't geen Eunjer is, zo is 't een toovenaar.
Geen onderaardsche schim ?
Geen nikker ? ook geen geest van groote krachten?
Geen Ziel in nood ?
Wat zotte vragen ! neen, neen, die rust naa 's menschen dood.
(S. W. 1713.)
Daarbij kan deeze toveren, krijgt ze jou eens in 't net,
3e bint bedurven, ze plukt j e zoo kaal als een vink, ja zet
401
Jou ligt op een beuzemstok en doet je voor Sint-Feiten,
De schoorsteen uit reen, zie toe, de drommel rad 'er op stelten.
(D. G. T. 1715.)
K i l i a a n noemt alle deze dingen dugvelrije, dat is imposturae
diabolicae , en nog lang na hem noemde men duivelskunsten:
„duivelderij ".
Maer Gerritje soudy de const met eenige duyveldery wercken ?
Wat duycker Frans : wilt gij met Duyveldery omgaen?
Want deze grepen bedieden eenighe Duyveldery.
(H. v a n d e r M u y r, .Ketelboeter, 1644, M. 200.)
STARING-REINE.
In de April-aflevering van Noord en Zuid (p. 172) werd gewezen
op de overeenkomst van het bekende puntdicht van Staring Geene
ontdekking van Herschel met een plaats uit Heine's Reisebilder. Dezelfde
aardigheid komt echter veel meer voor. Staring's bron („het
Fransch van Pardaillan verkort", voegt hij er bij) is mij niet bekend,
maar de bedoelde plaats uit Heine is reeds in 1862 in verband
met andere dergelijke ter sprake gebracht door Reinhold Köhler in
den eersten jaargang van het tijdschrift Orieni und Occident, nl.
in een paar artikelen (p. 431-448 en 764-765), die handelen over
de aardigheden, welke worden verteld van Nasr-eddin, dien men wel
eens, al is de vergelijking niet juist, den Turkschen Uilenspiegel
heeft genoemd. De beide artikelen zijn herdrukt, vermeerderd met
vele belangrijke aanvullingen van J. Bolte, in de door dezen uit.
gegeven Kleinere •&hri f ten van Köhler, I p. 481-509, waar ook
verschillende, nog al van elkaar afwijkende verzamelingen der bedoelde
aardigheden worden opgegeven. Het gemakkelijkst toegankelijk
is : Mehemed Tewfik, Die &hwiinke des Nasr-ed-din und
Buaden (Reclam's Universalbibl.) De verzameling is naar de Turksche
uitgave van 1883 vertaald door Dr. E. Müllendorff. In no. 59'
(p. 31) hiervan antwoordt Nasr-eddin op de vraag, wat men, wanneer
het nieuwe maan geworden is, ' met de oude doet:
„Man schneidet immerwiihrend die Ecken ab und macht Sterne
daraus."
Een ander antwoord van Nasr-eddin, dat ook door Köhler vers
meld wordt, maar in de genoemde verzameling niet wordt aange-
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 26
402
troffen, is, dat uit de oude manen bliksems gemaakt worden. Köhler
verwijst voor iets overeenkomstigs naar p. 359 der Saqen, Marchen
und . Lieder der Herzogthurner &hleswiq, Holstein und Lauenburg
van Müllenhoff , waar verteld wordt van het geloof op het eiland
Sylt, dat de oude vrijsters na haar dood uit de oude zonnen sterren
moeten snijden.
Door Bolte wordt (1. c p. 505) nog naar een paar andere plaatsen
verwezen.
In het Nederlandsch is mij nog het volgende versje bekend, dat
voorkomt in een bundeltje Ernst en luim, ]Dichtstukjes door K. L.
Kluppell, notaris te Amsterdam (Amsterd. 1841), p. 109 en dat zeer
geschikt als voorbeeld van breedsprakigheid naast Staring's beknopt
gedichtje zou kunnen dienen.
OORSPRONG DER STERREN.
Piet Olijk zat op zijn gemak
Te turen in een' almanak;
Hij gluurde en zocht naar alle wegen,
Hoe 't met de maan wel was gelegen.
»Ha !c< riep hij, »ha ! 't is nieuwe maan!
»`k Zie `t hier met eigene oogen staan.
»Zoodra die maan weer is versleten,
»Ga `k bij mijn' peet met vader eten.« —
»Alweer een nieuwe maan ?cc riep Floor;
»Wel, henker ! Piet ! daar sta ik voor;
»Altoos hoor ik van nieuwe praten;
»Maar waar toch zou men de oude laten ?x --
»Wel, domme Floor !s hervatte Piet,
»Weet gij dan waarlijk thans nog niet,
»Dat van die manen, die vervallen,
»Men sterren knipt bij duizendtallen ?a
Een overeenkomstige gedachte eindelijk ligt ook ten grondslag
aan een sprookje van Ella Sellereit, opgenomen in het bekende
Duitsche weekblad Jugend (1902, no. 15), alsmede in het tijdschrift
Die Gesellscha f t 18 (1902), heft 8, onder den titel : Was der liebe
Golt mit den alten Vollmonden macht.
Of een dergelijke meeping ook misschien nog elders in het werkelijk
volksgeloof voorkomt, is mij niet bekend.
.Amsterdam. A. BORGELD.
403
LETTERKUNDIG BEDROG.
De veelbesproken tiara van Saïtapharnes uit het „Louvre" heeft
tot de ontdekking geleid, dat de nog in leven zijnde kunstenaar
Rouchomowski uit Odessa de vermoedelijke maker is van dit geroemde
Scytische kunstwerk. Tevens is aan het licht gekomen dat
er tal van fabrieken bestaan waarin de wonderbaarlijkste antiquiteiten
worden vervaardigd. Is winstbejag het kennelijk doel van
deze misleidingen, toch werken soms ook andere oorzaken mede:
zelfbedrog, monomanie, ijdelheid, om enkele personen er toe te
brengen hun fabricaat te doen doorgaan voor het werk van vroegere
eeuwen. Om ons tot het gebied der letteren te bepalen en niet
van buitenlanders te spreken als Psalmanasar, Sigonius, en Macpherson,
kunnen we in ons land o. m. op drie personen wijzen wier
letterkundige mystificatiën menigen geleerde er hebben doen inloopen
en tal van pennen in beweging gebracht.
Aan het hoofd staat Regnerus de Graaf, een plaatsnijder en
etser te Haarlem. Deze wist den oudheidkundigen Kornelis van
Alkemade (1654-1737), een aanzienlijk burger van Rotterdam,
verzamelaar van zeldzame boeken, handschriften en andere voorwerpen
van oudheid, en bekend door het uitgeven der Rijmkronijk
van Melis Stoke, voor grof geld bij gedeelten een kopij in handen
te spelen eener Kronijk van het einde der twaalfde eeuw,
een werk dus een eeuw ouder dan de schriften van Maerlant. De
Kronijk heette afkomstig te zijn van een monnik uit de abdij van
Egmond, met name Klaas Kolijn. Zij vangt dus aan:
's Lants geschichten wil ie oirconden,
zoo ic heb gescriban vonden
in den Kloestre te Hegmunde
zo bis t'ons die bouken gunden
die daar zin van alle tiden
cortelic van vele striden.
Alkemade was huiverig het boek uit te geven, niet omdat hij
eenig vermoeden van onechtheid dezer Kronijk had, maar wijl hij
steeds hoopte het oorspronkelijke werk op te sporen, of eenige
andere copij, dan die hij bezat. Alkemade gaf een afschrift van
zijn vondst aan den Leidschen hoogleeraar Antonius Mattheus,
vermaard rechtsgeleerde, welk stuk na den plotselingen dood van
Mattheus, 1719, door Dumbar in zijn Analecta, verzameling van
onuitgegeven stukken werd opgenomen.
26*
404
Gerard van Loon, bekend door zijne Inleiding tot de Hedendaagsche
Penningkunde, een geleerd kenner der middeleeuwen, betwijfelde
ook geenszins de echtheid dezer Kronijk en gaf haar andermaal
en nu als een prachtwerk in het licht, 's Hage, 1745. Balthazar
Huydecoper toonde het eerst aan, dat ze het gewrocht was van
een bedrieger, en een opraapsel van verzinde en van elders gehaalde
geschiedenissen." Het gevoelen van dezen schranderen geleerde
werd sedért gedeeld door schrijvers als Kluit, Van Wijn .en Wagenaar.
De laatste gaf, 1775, in de werken van de Maatschappij
der Nederl. Letterkunde zijn Toets van de Egtheid der Rij va- Chronyke,
die op den naam van Klaas Ko lij n uitgegeven is.
Langen tijd werd Alkemade voor den verdichter der Rij mkronij k
aangezien, doch diens eerlijke naam werd vooral door Prof. A.
Kluit 1 ) van allen blaam gezuiverd.
Schoon het nog niet is uitgemaakt of er nog helers in 't spel
zijn geweest -- men noemt de namen van P. de Veer, boekverkooper
te Rotterdam en Mr. Willem den Elger, een jong gestorven
dichter, man van losse zeden — bewezen is dat Regnerus de Graaf
de hoofdpersoon in 't bedriegelij ke spel is geweest. Deze wordt
ons beschreven als een man niet onervaren in de Letteren en 's Lands
oudheden, naarstig in het onderzoeken, vernis f tiq van begrip en vaardiq
ter pen in 't schrijven en teekenen, doch daarentegen wispelturig in
al zijn gedrag, ongestadig en veranderlijk in letteroefeningen en levenswijze.
Volgens een ander : een man van doorslepen brein, maar losse
zeden en zeer bekrompen beurs. Juist een geschikt deeg om zulk
gebak te leveren. Het woord kokalijn intusschen verlevendigt na
bijna twee eeuwen nog altijd de herinnering aan Klaas Kolijn.
Toen in 1872 de eerste druk verscheen van Thet Oera Lindabok,
naar een handschrift uit de 13e eeuw, bewerkt, vertaald en uitgegeven
door Dr. J. G. Ottema, te Leeuwarden, bij N. Kuipers,
waren daartegen reeds verschillende aanvallen over de echtheid
voorafgegaan. Met groote belangstelling toch was het uitvoerig
herslag omtrent een overoud handschrift door Dr. Ottema in de
Augustus-vergadering 1871, van het Friesche Genootschap van
Geschied- Oudheid- en Taalkunde, ontvangen.
Door den een hoogst belangrijk genoemd, vond een ander den
1) Zie diens uitvoerigen brief aan Mr. H. van Wijn, over eenige Handschriften
van K. van Alkemade, bijzonderljk over Klaas Koljjn.
Huiszittend leven, door Mr. Hendrik van Wijn, Amst. 1801.
405
inhoud laf en onbeduidend, terwijl een derde dacht aan een curieuse
en geestige parodie of satire. Zelfs waagde een de hypothese dat onze
F. Haverschmidt, die van 1862-1864, predikant aan Den Helder
was geweest, een bezoek had gehad van zijn vriend Piet Paaltjes
en dat deze letterkundige het bewuste manuscript aan Den Helder
had verloren of laten liggen, terwijl nog een ander niet vreemd
was aan 't denkbeeld, dat sommige wetenswaardigheden in het
handschrift ontleend waren aan den Almanak voor Blijgeestigen
van omstreeks 1840.
Dr. Ottema trad in het krijt met niemand minder dan onzen
Rijks-archivaris Mr. L. Ph. C. van den Bergh, waarbij de eerste
zich tegen zijn aanvallers verweert en o.m. verwees naar 't gunstig
oordeel van Jhr. Mr. M. de Haan Hettema in de Friesche Courant
van 5 September 1871.
De eigenaar van het handschrift Cornelis over de Linden, eerste
meesterknecht bij 's Rijks-Marinewerf te Den Helder, trad mede
uit zijn tent. In den Spectator van 4 November 1871 ging hij
zijn vijanden te lijf, en begon met de mededeeling, dat het boek
van Adela niet na 1853 door Piet Paaltjes of door een anderen
geleerden „Piet" was gemaakt. Hij verklaarde het geschrift in
1848 ontvangen te hebben van zijne tante Aafje te Enkhuizen,
die hem het H. S. schonk met de mededeeling, dat zij het op verlangen
van haar vader (Andries over de Linden, scheepstimmerman
te Enkhuizen, t 15 April 1820) z66 lang had moeten bewaren
totdat hij oud en wijs genoeg zou zijn om er prijs op te stellen.
Met „zwart op wit" kon hij bewijzen dat voor Dr. Eelco Verwijs,
toenmaals Archivaris van Friesland, de echtheid onwederleggelij k
vaststond. Na ontvangst van het tweede gedeelte van 't handschrift
schreef deze mij : „Is het bewuste Handschrift een „heiligdom" in
uwe familie ? Zoo ja, vergun mij dan de openbaarmaking ; zoo
neen, . mag ik dan in mijne kwaliteit als archivaris er met den
Commissaris des Konings en Gedeputeerden over spreken en hun
een voorstel doen met u te onderhandelen over de overname ?
Vergeef mij die vraag" enz. Wat was de zaak ? Dr. Verwijs
meende eerst werkelijk op 't spoor te zijn geraakt van een oud-
Friesch dichtwerk, voor de wetenschap van groot belang, waarom
hij in een brief van 28 Juni 1867 den eigenaar verzocht het H. S.
ter copieering te willen afstaan. Dit geschiedde voor rekening
van 't Friesch genootschap. Langzamerhand evenwel rezen er bij
406
den Heer Verwijs bedenkingen aangaande de echtheid van het
H. S. en onttrok hij zich aan de zaak en liet de uitgave over aan
Dr. Ottema. Ook eenige leden van 't Friesch Genootschap o.a.
Johan Winkler en Dr. Colmjon koesterden twijfel omtrent de
echtheid. De laatste gaf een brochure uit Over het boek van Adela,
waarin hij de onechtheid aantoonde uit het gebruik van tal van
vreemde woorden ; hij wees er op dat de z.g. oude schrijver vormen
en woorden bezigde, die eerst veel later zijn ontstaan. Het
regende nu van alle kanten aanvallen, zoodat Dr. Ottema wel een
weinig beangstigd was, doch hij liet na een lang en nauwkeurig
onderzoek allen twijfel varen en bij 't in 't licht geven van den
len druk verdedigde hij zich manmoedig tegen de aanvallen der
ongeloovigen. Het manuscript heette afgeschreven te zijn door
Hidde Oera Linda, in 1236, voor zijn zoon Okko en bevat de
mededeeling, dat hij deze bladen gered heeft uit den grooten vloed,
doch daar zij nat waren geworden, had hij ze overgeschreven;
ieder die ze erft, moet ze weer overschrijven. Het werk zelf is
veel ouder. De letters waarin het geschreven is, zijn op zeer
curieuse wijze vervaardigd, volgens Dr. Ottema uit het „jol" of
zonnerad gevormd. „De schrijver heeft een cirkel genomen en
hierin getrokken drie middellijnen, die elkander onder hoeken
van 600 snijden. Door nu eens den straal en een stuk van den
boog, of dan weder de middellijn en een of meer der bogen met
een straal te nemen, heeft hij letters gevormd, die veel met onze
letters overeenkomen, doch op het eerste gezicht vreemd schijnen."
(Dr. J. H. Gallée, in De Gids voor Januari 1878). Volgens Mr.
P. A. L. van Limburg Brouwer bestaat het schrift uit niets anders
dan gewone Romeinsche kapitalen, met een paar hier en daar
verhaspelde letters. (Zie een gedeelte tekst blz. 411.)
Het boek bestaat uit zes deden, door verschillende personen
geschreven tusschen 530 en 11 v. Chr; De inhoud is deels mythologisch,
deels historisch en bevat de zonderlingste zaken. Zoo werd
b.v. Minerva op het eiland Walcheren onder den naam van Nyhellennia
vereerd, omdat haar raadgevingen nieuw en helder waren.
De naam van een Frieschen Viking, zeekoning, was Teunis, in de
wandeling bij zijn manschappen Neef Tennis genoemd, wat Dr.
Ottema aan Neptunus deed denken. Het zoogenaamde historische
gedeelte is even fraai. Wij leeren hier dat Friesland in ouden
tijd bestuurd werd door burchtmaagden en dat de opperburcht407
maagd voor de aanvaarding harer betrekking verplicht of gewoon
was een reisje naar den .Rijn en Zwitserland te maken. Een dezer
burchtmaagden, Adela genoemd, geeft hier haar reisindrukken ten
beste en verhaalt o. a. hoe zij de Zwitsersche paaldorpen bezocht
had. Een beoordeelaar in „De Spectator" wijst er op, dat, daar
de paalwoningen pas in 1853 aan 't licht gekomen zijn, het geschrift
zeker na dat jaar moet opgesteld zijn.
Dr. Ottema van zijn kant kwam juist door de vermelding van
paalwoningen in het H. S. tot het besluit, dat het verhaal voor
't minst eenige eeuwen voor onze tijdrekening moest geschreven
zijn. Een derde wijst er evenwel op, dat in Van Lennep's Brinio,
waarvan de eerste druk in 1838 verscheen, reeds van paalwoningen
bij de Marezaten wordt gesproken. Zoo bleef er strijd vóór en
tegen, totdat op 't Taal- en Letterkundig Congres te Maastricht
in 1875, de Heeren J. Beckering Vinckers en Mr. Nanninga
iJitterdij k kort en bondig aan de daar verzamelde geleerden bewezen
dat men met een „Kokalijnsch lapwerk" te doen had. Meer uitvoerig
werd dit door Beckering Vinckers aangetoond in zijne - in
1876 uitgegeven bruehure : De onechtheid van het Oera Linda -Bok,
aangetoond uit de wartaal, waarin het is geschreven. Hij betoogde
daarin „dat het 0. L. B. vervaardigd, en tamelijk laat vervaardigd is
door een persoon, die met den woordenschat der Oud-R+riesche oorkonden
wel, maar met de beteekenis der vormen, vooral de naamvalsvormen,
volstrekt niet bekend was. Een andere vraag behandelt deze schrijver
in een tweede brochure : Wie heeft het Oera Linda-Bok geschreven?
De slotsom zijner scherpzinnige nasporingen was, dat Cornelis over
de Linden, te Den Helder in 1873 overleden, het boek vervaardigd
had.
Hierop volgden twee antwoorden : L. F. Over de Linden, de
zoon van den beweerden schrijver, gaf een brochure uit : Beweerd,
maar ;Ziet bewezen, terwijl G. Jansen een boeksken schreef: De
schrijver van het Oera Linda-Bok is niet Cornelis Over de Linden.
Toch lijdt het geen twijfel, of de eigenaar van het handschrift was
tevens de schrijver. Alleen is het onzeker of hij helpers heeft
gehad. Als zoodanig wordt door Dr. Gallée genoemd Ernst Staderman,
een vriend van C. 0. d. L. Deze vriend, die zeer veel wist van
oude schrijvers en een flinke bibliotheek bezat, heeft zeker menige
inlichting kunnen verstrekken. De vraag blijft ter beantwoording
over : welk doel kan C. 0. d. L. met de vervaardiging en bekend408
making van het handschrift hebben gehad ? Winstbejag waarschijnlijkk
niet; wel het toegeven aan zekeren familietrots. „Van ouder op
kind was in zijn geslacht de traditie levendig gehouden, dat
de Over de Linden's een overoud geslacht waren." Beckering
Vinckers wijst nog op een tweede reden, waarom C. o. d. L. het
H. S. wilde wereldkundig maken, namelijk het openbaren zijner
eigenaardige vrijzinnige godsdienstige denkbeelden. Ook ijdelheid
gepaard met zelfbedrog is meestal niet vreemd aan 't ontstaan
van dergelijke litterairische curiositeiten. Een sterk sprekend
voorbeeld daarvoor levert Macpherson, de verdichter van Ossian,
die de eerzucht zoo verre dreef, dat hij bij uitersten wil bepaalde
dat zijn lichaam in het panpoëticon der Westminster-abdy moest
begraven worden en 300 pond sterling ten koste worden gelegd
voor een gedenkteeken te zijner eere op een in 't oog vallende
plaats van zijn, landgoed Belleville. IJdelheid der ijdelheden!
Met dit woord uit den Prediker vangt juist het ten vorigen
jare verschenen boek aan, dat ons een derde letterkundige mystifica^
tie te lezen geeft. Het is getiteld : Eene Dren tsche Veenkolonie
in de laatste helft der zeventiende eeuw. let journaal van A. en
P. Calkoen in 't licht •geqeven en net aan teekeningen voorzien door
A lb. Steenbergen, lid van het Friesch Genootschap. 's-Gravenhage,
Martinus Nijhoff, 1902.
De heer Albert Steenbergen te Hoogeveen, een niet ongeacht
oudheidkundige, gaf eerst in de Hoogeveensche courant en later
in 15 opvolgende jaargangen van den Nieuwen Drentschen Volksalmanak
uittreksels uit een zoogenaamd dagboek, dat door Arent
en Petrus Calkoen in de 17de eeuw zou zijn geschreven. Later
werden al deze stukken verzameld, ineengezet en uitgegeven in
een fraaie uitgave bij de firma Martinus Nijhoff.
Mr. J G. C. Joosting, rijksarchivaris te Assen komt de eer toe
deze nieuwste verdichting aan het licht te hebben gebracht. Met
zeldzame vrijgevigheid stelde de firma Nijhoff, die de dupe der
misleiding was, het bij haar uitgegeven tijdschrift „De Nederlandsche
Spectator" open, om Mr. Joosting in de gelegenheid te
stellen zijn beweren uit te 'spreken. Zelfs ging zij zoo ver in haar
orgaan bij het plaatsen eener advertentie Mr. Joosting's woorden
aan te halen : „Wat had ik gaarne den man gezien en gesproken
die met onbetwistbaar talent zich opmaakte, om den deskundigen
knollen voor citroenen te verkoopen."
409
Wordt hier het bedriegelij ke niet verheeld, toch spreekt er te
gelijk uit dat de schrijver, sedert overleden, niet van talent ontbloot.
was en hij bijzonder goed geslaagd is om zijn lezers bij
den neus te nemen.
De gemoedelijke toon waarin het dagboek is gesteld, heeft zeker
niet weinig tot deze misleiding bijgedragen. Een kleine proeve.
„Eersten Kerstdagh 1657 werd ons een Soontje geboren, dat de
Heere efter drij dagen later weer tot Sigh nam, hebbende tot aan
sijn dooi seer droevigh gesteent en geweent.
Begraeven in de Kercke tot Amstelveen , boven de kiste van
mijn luster Jane, in (}ode overleden 30 Julius 1650, doe de Prins
voor Amsterdam quam.
De Heere heeft gegeven , de Heere heeft genomen; de name
des Heeren zij gelooft !"
• In een later uitgegeven brochure (De „Clapper" der Calkoens.
Haarlem, Erven F. Bohn, 1902) heeft Mr. Joosting zijne bewering
uitvoerig gestaafd en aangetoond, dat de talrijke bijzonderheden
door die zoogenaamde Calkoens medegedeeld, door hen niet kunnen
zijn neergeschreven om de eenvoudige reden, dat beide personen
op dien tijd niet te Hoogeveen hebben bestaan.
Rijsen1iurq. F. BEZEMER.
NASCHRIFT.
Niet onvermakelijk is hetgeen de heer Eelco Verwijs mededeelt
omtrent zijn ontgoocheling in zake het Oera-Linda-Boek.
. . . . Eindelijk ondernam ik in November (1867) zelf de reis
naar Den Helder, omdat ik de zaak tot klaarheid wilde brengen.
Daar kwam het heiligdom ter tafel : nogmaals vernam ik hoe het
in zijne handen (C. o d. L.) was gekomen, nogmaals hoorde ik
de woorden van den grootvader, die het jongske op schoot hebbende
zeide : „Manneke, je bent tot iets groots geboren ; maar
dat moog je eerst later weten. Maar denk aan mijn woorden ! "
En als om de echtheid te staven werd mij tevens een Hs. van
Worp van Thabor vertoond. Slim overlegd om met een Hs. zoo
echt als goud het valsche tevens: te willen insmokkelen.
Maar nu wilden zijn vrouw en hij er wel wat meer van weten.
Ik begon net het begin. De vrouw werd met opgewondenheid
op de knie geklopt, toen die vóórmoeder Adela daar kwam kijken.
En het gezicht ' van den maker plooide zich zelfs niet tot een
410
glimlach ; met het leukste gezicht deed hij mij allerlei vragen,
en wou, o zoo graag, spoedig een vertaling. Toen werd mij
een deel van het Hs. toevertrouwd, waarmede ik den volgenden
morgen Den Helder verliet. Als het een genot is, het Paradijs
waardig, er zijn evenmensch in te laten loopen, dan heeft Cornelis
over de Linden dat zeker dien middag gesmaakt. En daarom
breng ik mijn hulde aan den reuzensnaak, die met vermakelijke
leukheid en drogen humor zijne rol heeft gespeeld op eene wijze,
den uitstekendsten tooneelspeler waardig. Hoe ook eerst twijfelende
aan de echtheid en later ten volle van de onechtheid overtuigd,
nooit is het in mijne hersenen opgekomen, dat de origineel —
want dat was hij — die toen tegenover mij zat, ooit de maker
konde zijn van zulk een werk, waartoe toch een uitgebreide kennis
noodig was.
Moge het gewoonlijk niet aangenaam zijn, wanneer men beet
wordt genomen, om dit geval kan ik het mijnen origineel niet
kwalijk nemen. Ik vergeef het hem gaarne, want hij wist wat
hij deed en hij deed het alleraardigst. Liever leg ik een krans
op het graf van dien verren achterneef van den vader der logenen,
dien aartsguit.
Hij heeft er wel pleizier van gehad, en zelfs heel veel!
Toen ik den volgenden morgen in den trein nader kennis maakte
met Adela, met neef Teunis en neef Inka, met de oude Friezen,
die op hun stoepbanken zaten, kon ik niet nalaten soms vrij hardop
te lachen over de onzinnige verhalen. Weinig had ik toen gedacht,
dat misschien de werkplaats van den meesterknecht op het
zelfde oogenblik weergalmde van een luiden schaterlach, dat de
man zich misschien nu en dan op den grond omrolde van louter
plezier, omdat hij het genot had gehad er mij zoo danig en danig
te laten inloopen.
411
,^ a
'.2
ewo-..mok<^a
Lo:<
<LdI. w `c F^, < }?Y wmC
<w w `^ Cad
p<^^j^ol^^pw
w *
s < w>r0 1"
' '< Jç,è,<_..<
I"< ¼ '
Y (`
rdr
E
eer .., y rd
° v c3 yce • +^ . - N
bOro
0
o 0
ó .b° ce
-^ b0
c •^
< :r L;J
CC
l ^ d ce
ce
. -^+ +^ cad
G^ :E ce
)
talg
L^ c
ce Cd H
. m ^J
, e cce VNOf I'( ~
I
PAT'D JC f
~
llNOA A" IN ~
left' ,I,. Uf,f-VN ()~N
.. IV' (
IV rA r
~
li fZf ~
J\ ~
1\ olA~
_ANDf ANO/V'" N\I~ fpl~"J\ ANOI~ROI,UN\
AI\1' A1\ Air! p.1<~N\ 1\ NOI\ A6.fl.ol ~iu uIhVD
N{~i ~IA VPI,Cf-~£NAAVf.AIlFNfi' ~AVON
4iA V~'f4.Flfr f,6~fD BINONl./\ X/\ ¥INNI\.
A1\ A~ rziA ~ A.N D~" 1c1Z6 ~I\-"J\NDI\ ~ .. N\ t N ;(jA
NI~'tON NI\VT 000 AI\Tt.'r tON~1f iot" N\l\kAD
\NI\~ J\NOAI\~.t1'A€~VN\BfI\L'TIP <;;1<P-6VEN
Vnder hira tid heth Finda ak en skrift utfvnden, men that were sa hagfarende and fvl mith frisla and
krolum, that tha afterkvmanda therof thju bitjudnese ring vrleren have. Afternei havon hja vs skrift lered
binoma tha Finna, tha Thyrjar and tha Krekalander. Men hja niston navt god, that-et fon et jol makad was
and that-et therumbe altijd skreven [wrde moste mith som om.]
In harentijd heeft Finda ook een schrift uitgevonden; maar dat was zoo hoogdravend en vol met
franjes en krullen, dat de nakomelingen de beteekenis daarvan spoedig verloren hebben. Naderhaud hebben zij
ons schrift geleerd, met name de Finnen, de Thyriers en de .Krekalander. Maar zij wisten niet goed, dat het
van het Juul gemaakt was, en dat het daarom altijd geschreven [worden moest met de zon om.]
412
NADENKEND LEZEN.
VIII. DE HOND.
De Talmud verhaalt ons, dat de beschermengel van Adam den
Schepper bad, hem te veroorloven van de aarde, die bij de schepping
van Adam was overgebleven, minder edele wezens te vormen. Dit
werd hem toegestaan, toen kneedde hij uit de aarde eerst een aap,
maar deze kon niet wachten tot zijn staart klaar was en ontsnapte
op een boom, toen maakte hij den hond en gaf hem den gereed
liggenden staart van den aap, die uit fijnere aarde gemaakt was.
En vandaar dat de hond minder door zijn gezicht dan door zijn
staart uitdrukt, wat er in hem omgaat.
Inderdaad, er is geen enkel huisdier, dat zoo afwisselend en
nauwkeurig zijne gemoedsstemming verraadt, en wel door den staart;
deze snel afwisselende stemming staat in verband. met zijn karakter,
dat even afwisselend allerlei goede en minder goede eigenschappen
vertoont : beurtelings is de hond gedwee en twistziek,
getrouw en valsch, onderworpen en wraakzuchtig en als wij hem
prijzen om zijn trouw, we zouden hem moeten verachten om de
kruipende manier, waarop hij den man nadert, die hem een oogenblik
te voren zonder aanleiding pijn gedaan heeft.
Bij de Israëlieten was de hond onrein, veel goeds vinden we in
het 0. T. niet van hem. Omstreeks dertig maal komt het woord
er in voor, maar in hoofdzaak in drie verschillende uitdrukkingen,
nl. le. wie meent onpassend behandeld te zijn vraagt : „Ben ik
een hond ?" blijkbaar als 't minst geachte dier, dat alleen zoo behandeld
zou mogen worden ; 2e van personen, die zware straf verdiend
hebben, wordt voorspeld, dat de honden hun vleesch zullen
eten of hun bloed zullen lekken ; 3e er wordt met buitengewone
minachting gesproken over hetgeen men den honden voorwerpt.
In het N. T. komt het woord slechts tien maal voor, waarbij
alleen merkwaardig le. geef het heilige den honden niet en werp
uwe paarlen niet voor de zwijnen", een beeld, dat ook in het O.T.
herhaaldelijk voorkomt en 2e. de honden eten ook van de kruimels,
die vallen van de tafels der heeren", bij welke laatste uitdrukking
de spreker in . alle nedrigheid zich slechts iets hooger rekent, dan
het minst geachte dier.
In den Bijbel wordt dus alleen minachtend over den hond gesproken.
413
Niet aldus bij onze Germaansche voorvaderen. In de Gesch. d.
d. ,,Sprache zegt G r i m m, dat de Germanén den hond in hooge
eere hielden als bewaker van kudde en wagens en als een dier,
dat zijn heer trouw bleef, zelfs na diens dood ; waar de held gevallen
was bleef de hond treurig liggen, weigerde te eten en derg.
Dat deed ook de hond van Prins Willem I, dat deden de honden
van graaf Floris V en meer anderen ; vele natuuronderzoekers met
Buffon aan 't hoofd, prijzen om strijd de trouw van den hond en
verheerlijken om strijd zijne goede eigenschappen.
In de taal vindt men maar zelden iets terug van de lofredenen
op den hond. Integendeel bijna altijd gewaagt men in spreekwoorden
en zegswijzen op de meest minachtende wijze van den hond.
De Turken hebben ons Christenhonden en ongeloovige honden genoemd
en in Christelijke ' liefde en verdraagzaamheid noemden wij
onze honden Turk en noemden de Turken zelf Turksche honden.
In de Ilias XI, 362 zegt Diomedes tegen Hektor:
Weer ontvloodt gij den dood, o hond!
Achilleus zegt van Agamemnon (I, 225) dat hij kijkt als een
hond ; Here noemt Artemis een schaamtelooze teef, en bij Horatius
is 't al even erg. De slechtste worp in 't dobbelspel heette hond;
de onaangenaamste wacht aan boord, de morgenwacht, heet nooit
anders dan de hondewacht en wij weten geen gemeener scheldwoord
dan fr. canaille (ital. canaglia, sp. canalla, verwant met lat. canis
(hond) ; even onlief klinkt het woord hondsvot, (let wel : rot met t)
dat met gewijzigde beteekenis als scheldnaam in gebruik bleef door
't woord hond. Daaruit ook verklaart zich het woord hondsch : h
heeft mij hondsch d.i. als een hond (op zijn hondsch) behandeld."
De „behandelaar" heet dan een „hondsche kerel". Zoo heet 't ook:
„een hondsch antwoord geven" namelijk een, zoo als men dat geven
zou aan iemand, zoo veracht als een hond.
Vandaar ook vele samenstellingen als : „het is een hondenleven"
n.l. zooals een hond verdient ; werken als een hond (zóó hard als
men van zoo'n veracht dier mag eischen) ; het is een hondeweer
d.i. een weer, „dat je geen hond de deur uit zoudt jagen", erger
kan 't toch niet ; zoo'n hond kan men alles aandoen, is 't weer zoo
erg, dat men zelfs medelijden heeft met een hond, dan moet het
al heel erg zijn. Een bed, een maaltijd heet soms „nog voor geen
hond" of men zegt : je zoudt 't je hond beter geven." Een ander
414
moet werken als een hond", nl. heel hard, want van een hond
mag men alles vergen, gelijk men ook zegt : „ze jagen je voort
als een hond" dien men blijkbaar zooveel mag jagen als mogelijk is.
Dat alles samenvattende weten we, wat we te verstaan hebben
door : een hond van een kerel" en zonderling mag het heeten, dat
de dames, die onze taal verrijkten met ijselijk warm en vreeselijk
aardiq en snoezig , snuitig, leuk, typisch , eng , honnig, doddig, zalig
(bijv. een kopje thee) in tegenovergestelden zin spreken van „een
hondje van een hoed, een horloge, een mof, een tooneelkijker, een
kind" en zelfs „een hondje van een katje" waarmede getuigd wordt,
dat het toppunt van bewondering is bereikt.
Het mannelijk Nederland houdt hond echter steeds voor een
scheldwoord en praat van een luien hond, een brutalen hond, een
dommen of stommen hond, valschen hond, gemeenen hond, enz. enz.,
terloops gezegd komt „stomme hond" n.l. in de letterlijke beteekenis,
in den Bijbel voor, en wel fes. LVI 10 en 11, letterlijk, zooals
blijkt uit de toevoeging : „zij kunnen niet bassen".
Bij hondsdagen hebben we niet aan onzen gewonen viervoeter te
denken, deze heeten zoo naar Sirius , de Hondsster. Volgens de
fabelleer werd de wilde jager Orion als sterrebeeld aan den hemel
geplaatst en achter hem zijn hond Syrius.
Dat de ouden --- al noemt Diomedes ook Hektor „een woedenden
hond" (I1. VIII 298) -- den hond niet altijd geringschatten
blijkt uit de omstandigheid dat de hond soms als attribuut bij
goden of godinnen voorkomt en dat de wachter, die in de benedenwereld
de goeden van de boozen scheidt, d.i. den Tartarus van de
Elyseesche Velden, een hond is, Cerberus, de driekoppige helhond.
Van daar in 't rijmpje op de bruiloft van Thetis:
En liet zijn grooten zwarten hond,
Wat ieder bijster zeldzaam vond,
Alleen een trio keffen.
Bij hond denkt men aan bijten en gebruikt dit woord in ongunstige
beteekenis :. „je zult hem wel van zijn kant moeten blijven,
hij bijt altijd dadelijk van zich af" of wel men zegt tegen iemand,
die wat driftig iets zegt : „Nou, bijt me maar niet !" als vergeleek
men zijn spreken met het knorren van een hond, wat aan het
bijten voorafgaat. Daarom zegt men van een lastig mensch bij
herhaalde aanvallen, dat men hem den mond wel zal stoppen, daardoor
n.l. belet men hem te bijten. Omschrij vender w ij s zegt men
415
nog — wat platter — ik heb hem wat tusschen zijn kiezen
geschoven' daardoor belet men hem natuurlijk ook te bijten. Hoort
men echter iemand, van wien men niets te vreezen heeft, groote
woorden gebruiken, dan zegt men allicht : „Jawel , maar blaffei
is nog geen bijten !'
Aan dezelfde beschouwing is ontleend : „iemand zijn tanden laten
zien", dat doet de hond ook, eer hij bijt ; het is als een laatste
waarschuwing, op hoop, dat de vijand zal wijken uit vrees voor
het bijten.
Er was een tijd toen de Gedichtjes van V a n A 1 p h e n als kinderbijbel
golden en de wetenschappelijke waarde van de kinderen
beoordeeld werd naar zijne kennis van de 18e eeuwsche versjes
met pruikje, steek en degen van den braven H i e r o n .i m u s.
Werd van een kind gezegd : „Hij kent nog geen versje Van
Alphen !" dan beteekende dat, er komt van dien dommen jongen
niet veel terecht. Maar getuigde men van een ander : „En je
moet eens hooren , hoe lief hij een versje van V a n A l p h e n
opzegt !" Soms kwam er nog bij : „Ik kan je zeggen, de tranen
komen er je bij in de oogen !" dan koesterde men van zoo iemand
de welgegronde hoop, dat hij zelfs... dominé zou kunnen worden;
toenmaals de hoogste betrekking in den staat.
Uit dien tijd bleven ons enkele „gevleugelde woorden" over als
Hoe dankbaar is mijn kleine hond
wat vaak schertsend gezegd werd, als iemand op overdreven wijze
zijne dankbaarheid betuigde ; gelijk men bij uitingen van vreugde zei:
Hij kwispelstaart en loopt in 't rond
En springt op mijnen schoot.
Enkele soorten van honden komen bijzonder in beeldspraak voor.
Zoo o.a. de speurhond, dit woord komt echter steeds in de ongun.
stigste beteekenis voor, . n.l. van iemand, die kwaad bij anderen
zoekt te ontdekken en daarmede zijn voordeel wil doen of hun
nadeel berokkenen. Vooral de uitdrukking „speurhond der politie"
is veel in gebruik. In den eigenlij ken zin is de jager echter heel
blij, als hij een hond heeft, die goed de kunst verstaat het wild
op te sporen d.i. het spoor te ruiken en dat te volgen. Aan deze
eigenschap van den hond denken we eveneens bij snu felen, d.i. bij
herhaling (snuffen of) snuiven , gelijk de hond doet voor hij het
spoor heeft. Dit woord gebruikt men in minachtenden zin bijv.
sprekende van een nieuwsgierige ; „Je moet alles voor hem (of
416
haar) wegsluiten, hij (of zij) is altijd overal aan het snuffelen" ; of
„'t is een echte snuffelaar". Dit laatste zegt men echter ook,
minder met waardeering dan met geringschatting van geleerden,
wier arbeid men niet begrijpt ; n.l. zoo, dat het geduldig en langdurig
zoeken, schiften, toetsen, beoordeelen wordt voorgesteld, als
had de geleerde den neus' ' maar in de boeken te steken" om
dat schijnbaar onvindbare te vinden.
Van den herdershond hoort men niets, er zijn maar weinig streken
in ons land, waar deze dieren te zien zijn, wel noemen we
leelijk lichtrood of grauwgrijs haar melk-boeren-hondenaar.
De bulhond, het groote, sterke dier, dat den strijd tegen een
stier aandurfde gelijk dat bij openbare feesten bleek, waarbij een
gevecht tusschen een stier of een beer met groote honden, tot de
meest gewenschte nummers op het programma behoorden -- de
bulhond leeft in onze taal nog voort. Van een brutaal, onaangenaam,
ruw mensch met ongunstig voorkomen heet het : het is net
zoo'n bulhond", „'t is een bullebijter" ook wel „een bullebak" d.i.
bullebakhuis.
Met of zonder verklaarbare reden komt de hond in allerlei zegswijzen
voor zoo o.a. dat zal hem bekomen als den hond de worst
(d.i. slecht bekomen) ; óf de hond heeft slaag gehad voor het snoepen,
of hij werd ziek omdat hij te veel at, óf hij werd ziek omdat de
worst niet deugde. Hoe men aan 't spreekwoord komt is gemakkelijker
te raden dan te weten, wat het beteekent, is bekend genoeg.
Hij is bekend als de bonte hond (d.i. overal) soms in gunstigen,
soms in ongunstigen zin gezegd. Bont is geen kleur voor een
hond, is er dus ergens een bonte hond, dan kent men dien spoedig,
door de zeldzaamheid. Daarop zou de verklaring dezer zonderlinge
uitdrukking kunnen berusten.
Kom ik over den hond, dan kom ik ook over den staart d.i. als ik
de grootste moeielijkheid overwonnen heb, kan ik dat de minder
groote ook. Waarom dit van een hond en niet van een ander
dier gezegd wordt, is niet uitgemaakt. Blaffende honden bijten niet,
d.i menschen, die een grooten mond opzetten zijn de gevaarlijksten
niet ; soms schreeuwen zij alleen zoo hard, om hun eigen vrees te
verbergen. Daarom zegt men ook : „schelden doet geen zeer !"
Men zegt ook minachtend van een machtelooze, of ongevoelig van
een doode : doode honden bijten niet ; merkwaardig is het Friesehe
spreekwoord (terloops de aanmerking, dat Friesland zeer rijk aan
417
geestige spreekwoorden is) : „'t Wisse voor 't onwisse zei de boer,
toen bond hij een dooden hond den bek toe"; immers de secure
man dacht voorzichtig te handelen, men kan nooit weten, de hond
mocht toch nog eens bijten
Een ander spreekwoord zegt : bij kleine lapjes leert een hond leer
eten, d.i. langzaam aan gewent men ook aan moeielijke of onaangename
zaken. Leer is geen hondekost, maar als men een hond
vezels en snippertjes leer liet eten en deze werden langzamerhand
wat grooter gegeven, dan zou het dier er ten laatste wel aan wennen.
We wijzen eindelijk op enkele voorbeelden van waardeering bij
honden, die bovendien vroeger in allerlei romans en tooneelstukken
voorkwamen als de schrandere redders van hunne meesters of ontdekkers
hunner moordenaars.
In de aprokryfe boeken vinden wij het hondje van Tobias met
eere vermeld, maar bij de Grieken vinden we talrijker voorbeelden.
Treffend is 't verhaal (Odyss. XVII 290-317) hoe Ulysses
na zijn vele zwerftochten in bedelaarskleeren op Ithaka terug
komt en alleen door zijn hond herkend wordt, die zich innig er
over verheugt, zijn geliefden heer weder te zien en dan van blijdschap
sterft. 1 )
IX. DE KAT.
Hond en kat behooren als huisdieren bij elkaar, terwijl echter de
hond als huisdier sinds overoude tijden als lieveling gold, heeft de
kat die plaats eerst veel later gekregen en noch bij Homerus, noch
bij Ovidius (die vaak geno og eene schoone plaats aan den hond
inruimt) wordt met waardeering over katten gesproken. Zelfs als
muizevanger kende men haar niet, P h a e d r u s verhaalt ons in
de Fabelen alleen van muizenvangende wezels. Voor de volksverhuizing
vinden we nergens de kat als huisdier, bij de opgravingen
in Pompeji is nergens een spoor van een kat gevonden, daar waren
het dus geen huisdieren.
1) Terloops zij hier aangestipt, dat B i 1 d e r d ij k in zijn treurspel Kormak
het verhaal van de terugkomst van Ulysses nauwkeurig volgt, ook
het verhaal van Ulysses dood door de hand van zijn zoon. De toen ter tijd
gehuldigde eischen van het treurspel lieten natuurlijk niet toe, dat de hond
er eene rol in speelde. G o e t h e viel te Weimar in ongenade, omdat hij
als theater-intendant er zich tegen verzet had, te laten spelen De hond van
Aubry, waarbij een hond, die den moordenaar van zijn meester ontdekt,
op het tooneel zou moeten komen.
.Noord en Zuid, 26ste Jaargang, 27
418
Bij de oude Egyptenaren was de kat heilig en in 't algemeen
vond de kat meer waardeering in het Oosten en in Zuid- en Oost-
Europa, als bij de Germaansche volken. Ten bewijze strekke het
volgend verhaal uit den Koran : Eens was de Profeet op het heetst
van den dag ingeslapen en in de wijde mouw van zijn kaftan sliep
zijn lievelingskat. Plotseling wordt hij gewekt met het bericht,
dat er een oproer is uitgebroken. Om echter het slapende dier niet
te storen sneed de Profeet eer hij heenging de mouw van den kaftan
af, zoodat de kat rustig kon voortslapen.
Katten en wezels heeten echter verstandige dieren, met tooverkracht
begaafd en in staat door voorteekenen de toekomst te voorspellen.
Hun onhoorbare, eigenaardige gang, hun buigzaam lichaam,
de glanzig zwarte huid en de oogen, die in 't donker geheimzinnig
lichten, gaven aanleiding, dat men hun iets tooverachtigs toeschreef.
De kat verandert in eene heks en omgekeerd ; met den uil en de
vleermuis behoort de zwarte kat tot het noodzakelijk gezelschap
der toovenares. Hoe hoog men de macht van de kat stelde, zien
we in de gelaarsde kat, een verhaal in allerlei vormen over heel
de wereld verbreid. Ook in de dierfabel Reintje de Tros - speelt de
kat een belangrijke rol en in het algemeen komt de kat in fabelen
en steeds als zeer slim dier, herhaaldelijk voor.
Merkwaardig is, dat de kat noch in het Oude, noch in het Nieuwe
Testament genoemd wordt.
Talrijke spreekwoorden aan de kat ontleend, bewijzen, hoezeer
uien zich met haar bezighoudt en hoe nauwkeurig men hare levenswijze
en gewoonten heeft waargenomen.
Het muist (al) dat van katten komt, dus alle katten zijn er op
uit, muizen te vangen; op menschen toegepast denkt men daarbij dus
aan een familietrek; aan een liefhebberij in de familie meer voorkomende;
gewoonlijk bedoelt men daar geen kwaad mee; evenmin als
men een kat kwalijk kan nemen, dat ze doet wat in haar aard ligt.
Hij speelt er mee, als de kat met de muis, de kat laat de gevangen
en gekwetste muis even loopen en vangt ze weer, telkens
meent de muis 't gevaar ontkomen te zijn, maar dadelijk voelt zij
zich weer in de macht der kat. Zoo doen sommige ongevoelige of
huichelachtige menschen, die schijnbaar inschikkelijk en toegevend
zijn, maar in werkelijkheid wreedaardig tegenover hen, die zij in
hun macht hebben.
De kat is vreesachtig, maar eenmaal aangetast zeer kwaadaardig
419
en toont daarbij zeer knap met de nageltjes te kunnen omgaan
de lieve jeugd. die ze plaagt, loopt gevaar geducht gekrabt te
worden ; vandaar dat men zegt : die heeft met de kat gespeeld als
men iemand met een bekrabd gezicht of gescheurde kleeren ziet;
men denkt aan de nagels van de kat en aan de woede en de
valschheid van het dier.
In onzen tijd van vergaderingen hooren we telkens van voorstellen,
zoo in eens uit de lucht gegrepen, die maar behoeven aangenomen
te worden om alle menschen gelukkig te maken. Jammer
genoeg blijft — al wordt het voorstel aangenomen — de uitvoering
achterwege. Zoo hebben de muizen indertijd besloten, dat ze iedere
kat een schelletje om den hals zouden binden, als de kat dan in
aantocht was, hoorden de muizen dat en gingen op de vlucht. Dat
was een prachtig en echt practisch idee ; maar ongelukkig, er was
geen eene muis, die de schel wilde aanbinden en daarom loopen
de katten nu nog altijd straffeloos de muizen achterna. Als er
dus op eene vergadering van de ABC, de DEF, de GHI of eene
andere vereeniging een dergelijk voorstel luid toegejuicht en met
groote meerderheid aangenomen wordt, zegt de verstandige man:
»Wel aardig, heel aardig, maar wie zal de kat de bel aanbinden ?"
Zit een kat geweldig te mauwen en leven te maken, dan is een
schoteltje melk of een stukje visch voldoende om ze stil te maken,
vandaar het spreekwoord : als de katjes muizen, dan mauwen ze niet,
dat past op onrustige, woelige kinderen die kalm blijven zoolang zij
wat lekkers te eten hebben, op druktemakers, die verbazend dapper
zijn en alles voor zich en hun partij over hebben, maar heel zoet
worden, als zij een vet postje of een flinke onderscheiding hebben
verworven.
Van de snoepzucht der katten getuigt het spreekwoord stelen als
een kat en een ander hij loopt er omheen als de kat om de heete brij;
de kat wilde namelijk wel de brij eten, maar vreesde er zich aan
te branden en liep er omheen, in afwachting, dat ze zou durven;
zoo gaat het den man, die veel zou willen bereiken, als hij er
maar geen moed, volharding of een kloek besluit toe noodig had,
iemand, die beweert, dat hij iets wil, maar 't inderdaad niet wil,
net als Uilenspiegel zei:
Ik wou, dat ik wou, maar ik wil niet,
want -hij, die werkelijk wat wil, zal ook gaarne doen, wat noodzakelijk
is ; wie het doel wil, maar ook de middelen willen.
27*
420
De kat is snoepachtig, dat is waar, of ze echter zoo snoepachtig
is als sommige dienstboden beweren, is twijfelachtig, is er een of
ander lekker hapje verdwenen, dan heet het dadelijk dat heeft
(zeker) de kat gedaan ; of die snoepachtige poes pootjes, of handen
en voeten had, wordt er dan niet bij gezegd. Maar hoe voorzichtig
de kat ook loopt, als er iets gebroken is, hoort men heel dikwijls
: dat heeft de kat gedaan. Van het eerste sprekende, denken
we aan 't verhaal van de tien pond vleesch die verdwenen was.
De oude heer die zijn lekker gebraad moest missen hoorde geloovig
aan, dat de keukenmeid verklaarde, dat de kat het had opgegeten.
Hij liet haar de kat op de weegschaal plaatsen en zie, poes woog
tien pond. „Nu", zei de oude heer, „dat 's goed, het vleesch is
terecht, maar waar is nu de kat ?"
Eigenaardig zegt men als je de kat op 't spek bindt wil hij
niet bijten ; de kat, die zich de grootste moeite zou getroosten om
spek machtig te worden, zal er niet van eten, meent men, als hij
er op gebonden is. Men kan er moeilijk anders door verstaan, dan
„Overvloed doet walgen". .A.1 e x V e r H u ë 11 heeft in zijn
geestige platen ,,Zijn er zoo" en „Zoo zijn er" o. a. een familie geteekend,
die naar de kermis gaan. Huppelend trekken zij met hoog
opsnuivende neuzen een poffertjes-kraam binnen en jubelend roepen
ze Poffertjes !" zelfs 't kwispelstaartend hondje deelt de vreugde.
Als ze de kraam verlaten, slepen zij zich voort, knijpen zich den
neus toe en vertoonen alle teekenen van onbehaaglijkheid. Alleen
het hondje, dat niet meegesnoept heeft, kwispelt nog even vroolijk
als te voren. De teekenaar plaatst er onder het veelbeteekenend
woord : „Poffers !"
De naam kat of poes in goeden of kwaden zin, wordt, gelijk
bekend is, herhaaldelijk met allerlei bijvoegelijke naamwoorden er
voor, aan meisjes gegeven ; benamingen als kribbekat, valsche kat,
zoo'n kat, poesje, lief poesje zijn duidelijk genoeg, ook de uitdrukking
zoo mooi als poes, waar men denkt aan poes, die zich likt en
wrijft en zorgt, dat elk haartje goed zit enz. De kamenier der
aanzienlijke dame, heel lief tegen allen die bezoeken komen brengen,
heel kribbig tegen ieder, die der meesteres onaangenaam is,
altijd poesmooi, kon onmogelijk -- ook om haar bewegingen en
maniertjes -- een beteren naam hebben dan kamerkatje.
I og in een ander opzicht gelikt zij de kat, waar ze het vriendeljjket
is, tegen hen, van wie zij de grootste fooien kan wachten, want
421
Om der wille van het smeer
Likt de kat de kandeleer
dat zei Vader Cats en die wist het bij ervaring, die heeft ter wille
van het smeer" ook heel wat gelikt.
Twee spreekwoorden zijn van wijdere strekking:
Keizers kat is zijn nicht
Groote lantaarn en klein licht.
Zoo lezen we in C o n s c i e n e e' s Baes Gansendonck : de rijke
boer, dom en verwaand als weinigen, die den Baron wil nalipen,
eene figuur, die H a n s S a e h s al in den tijd der Hervorming
geteekend heeft. De boer houdt zich voor heel groot, de spotters
vergelijken hem bij een grooten lantaarn, — daarin zou men ook
een groot licht verwachten, maar neen ... 't is allerbespottelijkst, in
die groote lantaren brandt een klein licht ; de verwaande, trotsche
boer is dom, heel erg dom en het allerdomst omdat hij zich voor
zooveel bijzonders houdt. En waarop is hij trotsch ? Eigenlijk op
niets — op dat beetje geld, waarmee hij onder de arme boeren
lijkt iets van beteekenis te hebben, maar vergeleken bij de rijke
edellieden heeft hij zoo goed als niets. Hij wordt vergeleken bij
iemand, die meent trotsch te mogen zijn als op zijne verwantschap
met den Keizer en die verwantschap ... bestaat daarin, dat de kat
van den Keizer zijn nicht is ; hij is dus familie van een kat.
Zoo heet het in een ander spreekwoord van iemand, die voor
heel geleerd wil doorgaan : Hij is zoo wijs als Salomon's kat, niet
zoo wijs als Salomo, maar als diens kat, die* wel niet wijzer geweest
zal zijn dan andere katten. Die kat van Solomo'' doet nog verder
dienst ; want van zoo'n ingebeelden gek heet 't ook, dat hij is zoo
wijs als „Salomon's kat" ... „die viel van wijsheid van de trappen"
dus zoo wijs, dat het domheid wordt ; of ook:
Zoo wijs als Salomon's kat
Die kwam drie dagen voor den regen thuis en toch was hij nat.
Dat geldt vooral van personen, die altijd alles beter willen weten,
die eigenwijs zijn en willen heten hun tijd vooruit te zijn. Spottend
vergelijkt men ze bij een kat, die al nat is lang voor dat het
geregend heeft.
Heeft iemand een onuitstaanbaren trots, dien hij vertoont door
in gebaar of woord duidelijk te laten merken, dat elke toenadering
hem ongevallig is, dan kan het zijn, dat deze of gene hem scham422
per toevoegt : „Houd je bedaard, de kat kikt wel naar den Keizer !"
als wilde hij zeggen : er zal tusschen u en mij wel geen grooter
afstand zijn dan tusschen den Keizer en een kat, en mag deze den
Keizer naderen, dan mag ik 't u ook."
Dat een kat alles opeet, wat hij vindt en niets overlaat gaf
natuurlijk aanleiding om te zeggen : dat's voor de poes, d. i. dat
gaat verloren, of die is voor de poes, d. i. die man, die vrouw, dat
meisje stort zich in 't ongeluk ; gaat verloren. Vandaar dat men
zeggen kan : „En de kerel kwam naar hem toe en gaf hem een
pak slaag niet voor de poes," d. i. niet verloren ; alles was raak;
alles kwam, waar het bedoeld was.
Dat katten dikwijls des avonds of des nachts een oorverscheurend
leven maken, een geluid, om niet uit te houden, verklaart, dat men
het woord kattenmuziek gebruikt om niet alleen slechte muziek,
maar in eens af alle onaangename geluiden aan te duiden.
Wie wat koopen wil en duidelijk te verstaan wil geven, dat hij
wel zal zorgen, dat hij niet bedrogen wordt, zegt : ik koop geen
kat in den zak. Wie een hond verkoopes wil, kan hem aan een
touw mee naar de markt nemen, maar met een kat gaat dat niet.
't Best is -- aangenomen, dat er op- de markt ook katten verkocht
worden — dat men poes in een zak meeneemt, hij mag dan beweging
maken zooveel als hij wil, hij kan niet wegloopen. Wie
de kat nu koopt, wenscht, als hij verstandig handelt, eerst de kat
te zien, al was het maar alleen om de kleur te onderscheiden.
Over den aard van 't beest valt dan toch niet te oordeelen, want
door dat verblijf in den zak, zal poes wel danig uit zijn humeur
geraakt zijn.
Van uitgebreider beteekenis is 't gezegde des nachts zijn alle
katten grauw, dat in allerlei gevallen gebruikt wordt, zinspelende
op de omstandigheid, óf dat de spreker niet goed zien kan, óf dat
een ander den spreker niet goed kan zien : 't betreft dus verontschuldiging
of onverschilligheid. Men meent iemand herkend of iets
gezien te hebben en wordt terecht gewezen met de opmerking, dat
men zich vergist kan hebben, want des nachts enz. ; men vertoont
zich 's avonds bij slecht weer in wat vervallen kleeding op straat
en verontschuldigt zich met de mededeeling : des nachts enz.
Dat katten groote tochten ondernemen komt zelden voor, te minder,
omdat de kat zich meer aan het huis hecht dan aan de menschen
; toch hebben we twee spreekwijzen die er op doelen:
423
Stuur een kater naar Parijs
En een kat naar Romen
Och, ze zingen d' oude wijs
Als ze weder komen.
Dat is nog uit de dagen toen de meerderheid Parijs en Rome
voor de eenige hoogstbelangrijke steden hield en een reis daarheen
als iets heel bijzonders. Het was als of men zeggen wilde, al gaat
zoo'n dier zelfs zulk een reis ondernemen, het komt terug zoo als
het ging. Hetzelfde wordt korter gezegd als : Stuur een kat naar
Engeland, hij zegt „mauw" als hij weerom komt.
Beide gezegden hebben denkeijjk hun oorsprong in den tijd toen
de zonen van aanzienlijke familiën groote reizen maakten en dan
heel wat heetten te beteekenen, door vreemde kleeding, vreemde
woorden, vreemde manieren en vreemde verhalen. M a t t h i a s
C 1 a u d i u s zei 't duidelijk (in Nederlandsche vertaling) aldus:
Als iemand verre reizen doet,
Dan kan hij wat verhalen.
Er werd dan ook vaak heel wat verhaald, wat op domme menschen
diepen indruk maakte, maar waarover anderen minachtend
of ongeloovig de schouders ophaalden. Het was en bleef waar,
zoo meenden zij, een verstandig en goed onderwezen man kan door
reizen veel leeren, maar een dom mensch kan reizen zooveel hij . wil,
hij komt even dom terug als hij wegging, misschien alleen een
beetje meer verwaand en op hoogen toon minachtend over zijn eigen
vaderland sprekende.
Noemt men iemand een kat en wenscht men bij een ander die
uitdrukking te versterken, dan zegt men : 't Is zoo'n kattekop,
zoodat kattekop dienst doet als overtreffende, of althans als vergrootende
trap van kat. Een andere taalkundige eigenaardigheid
is, dat de „aangesproken eerste naamval" zoo als sommigen zeggen,
van kat is ... poes, wat den „Schoolmeester" tot de dichterlijke
uiting bracht :
Iemand, die er niet op gevat is,
Weet niet, dat poes de vocatief van kat is.
Uit verwisseling van kribben met krabben heet een twistziek mensch
vaak kribbekat, terwijl men bij een kat eerder aan krabben zou
denken. Zijn kinderen bij 't spel heel vroolijk, maar toch een
beetje uitgelaten, dan klinkt spoedig de waarschuwing : „Een beetje
bedaard , anders loopt het nog op katjesspel uit." Daarbij denkt
424
men niet aan het aardige spel van jonge katten onder elkaar, maar
aan het spel van kinderen met katten ; eerst gaat 't heel aardig,
poes is heel lief, de kinderen zijn heel voorzichtig, naarmate het
spel langer duurt en aardiger wordt, neemt de voorzichtigheid af,
ongelukkig raakt men poes zóo, dat 't diertje 't niet meer pleizierig
vindt en begint te krabben ; dan is de vreugde aan een eind en
blijft er een blazende kat en een huilend kind over. Ontijdig was
de vroolijkheid, als bij hen , die in den vroegen morgen luidruchtig
zijn en van wie gezegd wordt : „ Vogeltjes die zoo vroeg
zingen vreet de poes." Hoe men tot de ontdekking van dat natuurverschijnsel
gekomen is, zal wel altijd een geheim blijven.
De vraatzucht en -de daaruit volgende braakzucht van katten
heeft de uitdrukking „zoo ziek als een kat" en „zoo misselijk als
een kat" doen ontstaan ; zoo o. a. L u c a s P a t e r in „De Nieuwjaarsdag"
:
„Wat ben ik 't wensehen moê !
Ik haal pas adem : 'k deed reeds zeventien visiten,
Een ieder schonk mij iets, 'k wou, dat de menschen 't lieten.
'k Heb koffij, eitri, slemp, en 'k weet niet wat al nat,
In `t lijf gestuurd : ik ben zoo mislijk als een kat.
Daarvan vormde men weer 't woord katterig, voor licht ongesteld
en in den laatsten tijd ook in gebruik genomen voor regenachtig,
guur weer : bij katterig weer aan katten te denken, gaat moeielijk,
als men zich bij het gebruik van dat woord soms rekenschap geeft
van wat men zegt, zou 't m. i. moeten zijn : „weer, dat iemand
katterig zou kunnen maken", maar duidelijk is 't niet.
We nemen geen afscheid van „muizenschrik" zonder een zeer
karakteristiek spreekwoord te vermelden : als de kat weg is, dansen
de muizen" d. i. als de heerschende macht, 't zij man of vrouw,
afwezig is „springen de onderhoorigen of ondergeschikten uit den
band" of loopt de boel in 't honderd" of „doet ieder wat hij wil",
zooals een ander spreekwoord zegt : het hek is van den dam" --
aardig is daarom de voorstelling op een uithangbord in de St.
Luciensteeg te Amsterdam : „De muizenvreugd", daar zit een kat
in een grooten val gevangen, hij kan geen kwaad doen en rondom
den val staan een troepje muizen op hun achterpooten, die poot
aan poot een rondedans uitvoeren om de tijdelijke gevangenis van
hun aarts- en erfvijand. Daarmede sluiten wij, als geleidelijke overgang
tot ons volgend hoofdstuk over de. muis. P. Q.
425
TIJDSCHRIFTEN.
De XXe Eeuw, Juni.
In deze aflevering vinden wij, een artikel van L van Deyssel
over de Camera Obscura. Het artikel is merkwaardig ; en hoewel
wij recht meenen te hebben te zeggen dat een schrijver, die door
velen geacht wordt de meest bevoegde beoordeelaar in zake letterkundige
kunst te zijn, en die zelf zulk een hoogen toon aanslaat,
wel wat beters mocht leveren — onze aandacht wordt van het
begin tot 't einde bezig gehouden. Vooraf ga de opmerking dat
natuurlijk de groote kunst eerst omstreeks 1880 begint („al zijn
de beste bladzijden in de Camera Obscura misschien niet zoo goed
als veel van het moderne." — „ Men kan niet zeggen dat het bepaald
„het hart" aandoet, dat er liefde" in is, zooals bij sommige modernen"
— en dat Beets is „omgegroeid" tot een „on-buitengewonen
geeste -lozen predikant", — welke achteruitgang moet blijken o. a.
uit „het valsch vernuftige pathos over de bastardnachtegalen en
den echten nachtegaal in de grafrede over zijn vriend Dr. Schol!
van Egmond, van 1871.'' Men zou, in het voorbijgaan, de bescheiden
vraag kunnen doen of niet juist dit In Memoriam van veel „hart"
en groote „liefde" getuigt, van meer hart en liefde althans dan
wij vinden in het o zoo precieuse en artistieke geschrjf der moderne
geniëen — maar wij willen ons onthouden van opmerkingen en
slechts aanhalen wat ons het belangrijkste toeschijnt.
Van Deyssel schrijft:
„Een uitmuntend werkje is : Een onaangenaam mensch in den
Haarlemmer Hout. Het is inderdaad waar, dat ik, door de enkele
aanduidingen hier, zoo goed met de voorgestelde menschen in verbeelding
in aanraking kom, dat ik volstrekt niet de behoefte heb
ze mij meer uitvoerig te zien beschreven ..... De eigenaardigheid
van dit werkje is dat hier het midden gehouden wordt tusschen
iets in zeer goeden gemoeds•toon geschrevene (hoogere humor) èn :
alleen grappige bizonderheden-vermelding. Het heeft een sikkepitje
beet van den van Goethe afkomstigen prachtigen toon (en dat is
al veel), maar daarbij is het gewoon burgerlijk grappig.
Bij herlezing leek mij het sikkepitje „prachtige toon" een uiterst
klein sikkepitje, en de gewoon burgerlijke, realischtische, karakterizeerende
grappigheid de eigen aard van het werkje, — maar dan
fijn burgerlijk.
426
Met het Diakenhuismannetje in de Familie Stastok is het ook zoo.
Er is ook hierin onmisbaar een zweempje van hoogere atmosfeer ..
De opmerking in het stukje, dat men onmogelijk een medelijdend
door u gedane maar door den toegesprokene niet verstane vraag,
op denzelfden toon herhalen kan is eene fijne opmerking. Van het
hoofdstuk : „Er . komen menschen op een kopje thee, om verder het
avondje te passeeren", waarin compositie is : „Een beweging nu,
als die van mevrouw Dorbeen, die, in één adem met dat zij heeft
aangenomen om iets te reciteeren, zich tot mejuffrouw Van Naslaan
wendt met die heel andere opmerking, zooals het daar staat, — is
een fijn zetje, en zulk een opmerkinq kan een auteur alleen maken
als zijn geest in een mooye gesteldheid over de voorstelling, die in
zijn verbeelding is, is heen gebogen. Er is in dit hoofdstuk ook
een fijn bewegen van gemoeds-leven-deelen als verlegenheid, schaamte
enz..... Dit samen maakte dit werk tot iets heel precieus .... De
mate van mooye duidelijkheid — dus van duidelijkheid die mooi is 1 )
— waarmee ik de figuurtjes zie leven, wordt veroorzaakt door de
mooye (dat is met gemoed doormengde) gee91es-helderheid, die de
verbe'eldings-voorstelling van den auteur heeft beschenen
Ik kom op den avond van het partijtje . bij de Stastoks, met het
oude heertje, zooals hij daar met zijn hand op zijn rug staat, in
prettiger aanraking (en zie hem daarbij even duidelijk) dan wanneer
hij mij, zonder dat dit op zich zelf tot iets heel moois ware gemaakt,
uitvoerig ware beschreven, omdat in mij wordt geraakt het aardig
vinden, dat ik zoon'n heertje wel eens heb gedaan bij het zien van
zoo'n heertje 2 ).....
De Camera Obscura is — wat haar beste gedeelten aangaat --
niet opgewekte, levenslustige beschrijving van het dagelijksch leven,
maar is beschrijving van dat leven door iemant, wiens qeest blij is.
Deze geestelijke blijdschap heeft de verbeeldings-voorstelling doortrokken,
zoodat die iets voortreflijks, iets aangenaams, iets moois
om te zien werd, en zoo is die toen gereproduceerd ... .
E e n o u d e k e n nis is ook een delicieus verhaaltje Er is
intensiteit van geestesleven in ...
D e F a m i l i e K e g g e is ook zeer voortreffelijke kunst. De
novellen van Beets : Een onaangenaam mensch, Een oude kennis,
1 ) Is deze explicatie ook een „fijn zetje ?»'
2i Hier wordt in ons geraakt het mooi vinden, dat wij zoo'n stijltje
wel eens hebben gedaan bij het lezen van zoon stijltje.
427
De Familie Stastok en De Familie Kegge zijn zeer veel beter dan
Lidewyde van Huet.
Van de Familie Kegge zijn echter alleen de twee eerste hoofdstukken
goed. Daarna wordt het verhaal minder goed om weldra
slecht en zeer slecht te worden .... Het teedere, aandoenlijke, tragische,
het dramatische is Hildebrands genre niet en hij kan het
niet aan .... Geheel en al zinkt het verhaal in elkaar aan het
einde van het 5e hoofdstuk, waar de genegenheid van Suzette Noiret
voor haar moeder wordt getoond. De hoofdstukken De Grootmoeder
en Een Concert zijn ook slecht (6 en 7). Mislukt is het sterven van
Suzette's Moeder.
Ontroerend is, hoe men, het geheele verhaal der familie Kegge
door, den schrijver den geestes-stand zoeken ziet, dien hij eens bezat
en daarna voor goed verloor, 1 ) den hoogen, onvergetelijken toon,
dien hij eens in zich had vernomen en daarna altijd missen moest" ... .
Gen o e g e n s smaken (1837) is ook wel aardig.
's w i n t e r s b u i t e n (1840) is een mooi, voldragen stuk.
In G e r r i t W i t s e zijn weer prachtige passages. Superbe is
het 3e hoofdstuk Meisjes-kwellinq, waar een héél hooge, héél lichte,
gloeyende geestigheid heen en weder tintelt ... .
T e u n d e J a g e r, — neen hooge vriend, dit is ook heelemaal
uw genre niet. Zoo iets geheimzinnigs moet in een geheel anderen
stijl om waarlijk iets te zijn.... De Schippersknecht en
D e V e e r s c h i p p e r zijn niets." — Van de geheele Camera:
„Het is een prachtig boek, heerlijk om te lezen, en ik geloof dat
zelden in de 19e eeuw iets beters bereikt is dan de witte bergtoppen
van geestigheid die tevens geestelijkheid is, en het rood en
goud gloeyend bewegende vernuft, die in deze bladen worden aangetroffen
naast den altijd doorgaanden als een heldere en zoete
geestes-lekkernij aandoenden stijlstroom."
De Nieuwe Gids. Wanneer een nummer van dit Tijdschrift
moet verschijnen, dan plaatst de veteraan Willem Kloos (de aflevering
moet toch gevuld worden !) er een Literaire Kroniek in. Hij
bespreekt het een of andere boek : is het modern, dus van de
richting, dan is het goed. Maar zijn oordeel vat hij in enkele volzinnen
samen ; er aan vooraf gaat een preekje, waarvan de telkens
terugkeerende tekst luidt : Er is in 's werelds duistre wolken in
1) Heeft de schrijver hier misschien aan zich zelven gedacht?
428
1880 een Licht der lichten opgegaan". Dat licht is de kunst der
jongere generatie. — Ook nu weer, in het Augustus nummer,
worden wij op zulk een preekje onthaald.
Naar aanleiding van Klein Leven door J. E v e r t s Jr. leeraart,
neen hoogleeraart hij : „Te gelijk met de algeheele verandering,
zoowel van wezen als van uitingswijze, die de literaire kunst hier
te lande, omstreeks het jaar 80, begon te ondergaan, moest er ook,
zooals natuurlijk was, een overeenkomstige wijziging opkomen in
het karakter der woordkunst-kritiek." (Gemelde kritiek namelijk
begon het bargoensch van vischmarkt en achterbuurten over te
nemen en er naar te streven een ongemanierden toon aan te slaan).
„De kunst hield op met stichtelijk praten, wijzig redeneeren en
kleintjes vermaken .. . . , de Nederlandsche kunstenaars begonnen
er sinds '80 naar te streven, hoe langer hoe meer, om het levende
leven, in den mensch, zoowel als buiten hem, af te beelden in het
plastische woord. (Gemelde kunstenaars, tenminste sommigen hunner,
begonnen hun romans en novellen op te vullen met liederlijke
praatjes, die zij later, in overmatige trouw aan hun devies : L'art
poer l'art, schrapten terwille van .. . . . het honorarium !) Wij
zouden nog heele bladzijden orakeltaal kunnen overnemen, maar
geven uit den rijkdom slechts het volgende : „De vorige-eeuwsche
boerenverhalen, waar het minzame gelaat van den zich zelf beminnenden
schrijver, die zich o zoo voortreflijk en geestig vond,
telkens om een hoek van de bladzij kwam gluren, als om te
souligneeren : Merkt gij mij wel ? terwijl er toch, in waarheid,
niets belangrijks aan hem was te zien, die halfslachtige middendingen
tusschen conventioneele causerie en half-om-half romantisch
realistische kunst, die van een onvolkomen smaak getuigden, maar
waar ons publiek een paar geslachten lang van heeft kunnen
genieten, omdat het ten slotte genoeg had gekregen van ons duffe
schen-klassicisme en onze kinderachtige pseudo-romantiek, die zeker
in haar tijd te waardeeren, maar toch wèl zwakke poging naar
meer natuurlijkheid, die wezenlijk meest neerkwam op slappe gewoonheid,
heeft nu vrijwel haar suggestief vermogen op de ontwikkelde
menschen verloren, en "sterft een tragen maar zekeren
algeheelen dood. Terwijl tegelijkertijd het heusche boerenleven,
door Stijn Streuvels o. a., veel karaktervoller, echter en waarder
kwam omhoog te staan in onze nationale kunst".
„Om het nu met één woord te zeggen" (met dit eene woord
429
komt schrijver ten langen leste, na meer dan zeven bladzijden
inleiding op zijn onderwerp) „Klein-Leven van Evers lééft inderdaad.
Zijn menschen, met hun uiterlijkheid, hun spreken en hun
doen, staan, met de sfeer waarin zij leven en dier toestanden, óp
voor ons in de lucht als werkelijke menschen, wier zijn en handlen
ons, als het leven zelf verrast en boeit. Ik herhaal : het is, . als
wij hem lezen, niet als zien wij oleografieën, zooals vroegere mode.
schrijvers die, naar den smaak hunner tijdgenooten, samenstelden,
maar die binnen 50 jaar dan ook langzaam-aan in 't vergeetboek
raken : Neen, het zijn de natuur en het leven zelf, in woorden
gebeeld, met treffende kracht."
Dan volgt nog TI aria van den heer J. d e M e e s t e r. Schrijver
tracht eenige onbeleefdheden te zeggen aan J van den Oude. Zijn
stukje is intusschen niet half zoo geestig of puntig als de kritieken
van den aangeblaften auteur. Kenschetsend voor het geheel is de
onhebbelijkheid, waarmee hij besluit : Ja maar Jezis, nou heb ik
er genoeg van" .... Wij hebben er óók genoeg van!
Nederland. Hier is wederom gezonde, degelijke kritiek. Het
tijdschrift (en we mogen er dankbaar voor zijn !) gaat kalm zijn
gang in het eerlijk beoordeelen van de literatuur van den dag.
De stormpjes der moderne kritiek hebben het niet kunnen schaden ...
wij volgen met ingenomenheid deze beschouwingen en besprekingen!
Van de Japanse Verzen door J. K. R e n s b u r g lezen wij : De
gelukkigste vondst van den heer Rensburg is zeker de naam van
zijn boekje ; Japansche verzen moeten allerliefst zijn ... De heer
Rensburg heeft, helaas, wanneer hij iets liefs-Japansch te pakken
had, zich maar al te vaak gehaast de bekoring te verbreken, het
eerst door zijn onmogelijke spelling, die de zachtste, geleidelijkste
stemmings-verzen bij lectuur een barbaarsch verminkt aanzien geeft,
voorts door het baroque, vèrzoekende van zijn fantazie, die in
„wimpels van wierook" terstond spreekt van Spoorweg-Tijd enz...
Ook zijn er te veel schilderijtjes onder, met bij-elkaar-gezette Japansche
dingen erop, maar zonder persoonlijkheid en zonder stemming.
Met dezelfde elementen, die de heer Rensburg hier bijeen •
gebracht heeft, had hij veel meer mooie Japanse Verzen" kunnen
maken, en dat is jammer, want van die hij niet bedorven heeft,
zijn eenige allerliefst. Het geheele boekje „Foedzje-na-Hang (37
sonnetten) slaat men voor zijn genoegen over" . , . Het pareltje
430
uit den bundel, Treuriq , treuriq wordt „met genot" geciteerd.
L o u i s C o u p e r u s. De boeken der kleine zielen, Het heilige
weten. „Toujours perdrix ... het lijkt ondankbaar en oneerbiedig,
maar heusch langzamerhand zou men genoeg krijgen van de morbide
distinctie en de nevrose en de kleine zielen en de familie Van Lowe.
In den derden roman Zieleschemerinq waren ze bona allen dood of
gek, de oude mevrouw kindsch, oom Gerrit gezelfmoord, oom Ernst
monomaan, de overigen wegwalmend als de figuren van een uitgebrand
vuurwerk .... Maar zie in .Het heilige Weten leeft de
kindsche mevrouw nog, en herleeft oom Gerrit in negen nerveuze,
abnormale, voor het leven ongeschikte kinderen ; oom Ernst viert
de nadagen van zijn monomanie, en al de bleeke ooms- en tantes..
figuren passeeren nog eens de revue, bleeker, bloedeloozer, spookachtiger
dan vroeger. Als nieuwe misère komt nu de ellende van
Addy er bij en het mislukken van zijn poging om het gedegenereerde
familiebloed te verfrisschen door een verbintenis met een
normale vrouw.
Het zou ons verwonderen, wanneer deze vierde kleine-zielen roman
veel aan Couperus' naam toedeed. De grenzen tusschen subtiliteit
en zeurigheid schijnen er zoo uitgewischt dokter Addy met het
„heilig weten" verschilt zoo weinig van een gewoon hypnotiseur,
die heele familie zoo weinig van gewone vervelende en pretentieuze
ziekelijke menschen, het spook langs den zolder wandelend dient
tot zoo weinig" .. .
Het spreekt van zelf, dat er mooie en interessante gedeelten in
het boek zijn ... toch zou men er toe komen, (luidt het veelzeggende
slot der kritiek) eens naar Les trois mousquetaires te grijpen en te
probeeren of warmbloedige, gezonde, grove, ongecompliceercde menschenfiguren
voor afwisseling niet wat ver frisschender zijn."
Jeanne Reyneke van Stuwe, Tudith.
Haar Judith is geen Oostersche, geen Joodsche, geen Oud-Testamentische,
zij is in taal en kleur een tragedie-figuur, zoo banaal
als de heldin van eene opera van Metastasio die hij na voltooiing
Didone of Cleopatra of Zoraïda of Rosamunde kon noemen, zonder
een woord aan den tekst te veranderen ... Beambten der douane
in vredestijd maken niet zooveel omslag om te vragen of men iets
te declareeren heeft, als de „woeste barbaar" in Holofernes' legerkamp.
De ontboezemingen en gezegden zijn conventioneel, operaachtig,
oninteressant ... Toch is 't de schrijfster wel gelukt aan
431
Judith's ziel een nieuwe nuance te geven. Haar zorg is geweest
Judith verliefd te doen worden op Holofernes. Deze liefde doet
de heldin angstig sidderen vóor den moord en geeft een mooie
scene bij haar terugkomst in Bethulië, wanneer het verbaasde volk
in plaats van een jubelende, triomfeerende heldin een bleeke, gebroken,
half krankzinnige vrouw ziet terugkeeren''. En toch : „In
deze Judith is zooveel zwijgen en sidderen, dat de daad bijna onwaarschijnlijk
wordt, en men, haar ziende terugkomen uit het slaapvertrek,
bijna zegt : „Al klaar ? Nu, dat is voorspoedig gegaan !"
„Een interessant en aanlokkend werk zou het zijn, over een
aantal verschillende Judith's eens een vergelijkende studie te schrijven
; allicht zou blijken dat, dramatisch en poëtisch, de Judith van
Hebbel nog niet overtroffen is."
VERSCHEIDENHEDEN.
Terwijl.
Van de Gustaaf-Adolfvereeniging wil ik geen kwaad spreken,
maar op hare samenkomsten kan het soms wonderlijk toegaan, als
ik 'ten minste het volgende bericht gelooven mag, dat voorkomt in
het tijdschrift Gustaa f Adolf 1903 (I afl. bl. 44) :
.... en te Leiden, waar op 15 Maart Pfarrer Ph. Klose uit
.Eschweiler (Rheinland) in de Duitsche taal belangrijke mededeelingen
deed over genoemde beweging, terwijl Prof. Knappert de samenkomst
opende en Prof. Chantepie de la Saussaye haar sloot.
MR. C. B.
De wet - de politie.
(Vergelijk hiervóór bladzijde 232)
„wat is dat, wat is dat ?" vroeg de wolf, opspringende. — Dat is
de wet, die achter uw veêren zit", antwoordde Boer IJzer lachend.
„Zij willen u hangen, omdat gij Boer Bezemen en Boer Blaren
hebt opgegeten !"
(Dit zijn Vlaamsche vertelsels uit den volksmond opgeschreven
door Pol de Mont en Alfons de Cock. Met 30 teekeningen van
Karel Doudelet. Gent, Van der Poorten en Deventer Kluwer 1898.
Blz. 111.)
432
De geburen, als ze zagen dat de ramen gesloten bleven, werden
ongerust en liepen „de wet" halen.
Als die heeren aangekomen waren, braken ze de deler open en
vonden de luiaards onder de dekens liggen. Aldaar blz. 242.
MR. C. B.
Voorkeur Voorliefde.
stellen beide iets boven iets anders : maar de voorkeur geven,"
„de voorkeur hebben," (d'eenige verbindingen, waarin 't voorkomt?)
drukken eene voorbijgaande daad uit : de voorkeur is gegeven geworden
; de keuze is gedaan. Hoe 't nu is omtrent d'ingenomenheid
met het gekozene, na de daad, dit is onzeker. Morgen stond
men wellicht gaarne af, 'tgeen heden de voorkeur had. Anders
is 't met voorliefde": 't drukt geene voorbijgaande handeling uit,
maar een toestand ; 't is blijvend : „ gelukkig hij, die voorliefde heeft
voor 't beroep, waaraan hij eenmaal de voorkeur gaf."
Voorliefde is een gevoel van bizondere genegenheid voor iets;
voorkeur is een gevolg van verstandelijke redeneering.
Een opmerking over uitspraak.
Sommigen schijnen te meenen dat de ij-klank in de laatste lettergreep
van een woord niet gehoord mag worden, op welke wijze
hij daar ook voorkomt. Ze spreken liefderijk, belangrijk uit als
liefderek (-ak,) belangrek. Dit is een verkeerde navolging van
.gem.akkelek (-ak) enz. Lijk is een a c h t e r v o e g s e 1, dat al eeuwen
lang met weinig klemtoon is uitgesproken en daardoor in 't spreken
tot -lek (-lak) is verzwakt. Doch -rijk is een s a m e n s t e 11 end
deel der woorden, dat, in of buiten samenstelling, zijn uitspraak
zoowel als zijn beteekenis moet behouden. Een liefdereke ontvangst
is evenmin goed als een ontvangst rek aan liefde.
Zoo is ook dergelijk niet als dergelek uit te spreken. Hier toch
hebben we niet met 't achtervoegsel -lijk te doen, maar met een
samenstelling van der (ouden 2den nv. meerv. van die) en 't bij v.
uw. gelijk, dat waarlijk niet als gelek wordt uitgesproken.
433
NOAH , OF ONDERGANG DER EERSTE
WEERELT. 1 )
De bedoeling van 't onderstaande opstel is, de samenstelling van
Vondels Noah na te gaan en daarbij vooral de wijze van optreden
der hoofdpersonen te verklaren. Hiervoor willen we trachten de
volgende vragen te beantwoorden:
le. Welk doel heeft de dichter zich bij 't schrijven van zijn werk
voorgesteld P
2e. Welke middelen heeft hij gebruikt om dat doel te bereiken?
Doel. Vondel heeft zijn Noah geschreven als voorbeeld van een
rechtvaardig godsoordeel, opdat de hoorders (lezers) hierdoor een'
tegenzin zouden krijgen in 't kwade, terwijl hun zin voor 't goede
er door moest worden aangekweekt.
Als bewijs hiervoor halen we 't volgende aan uit de inleiding
(opdraght aen Joan de Wael) :
„d'Opperste wijsheit, kennende de bedorvenheit en krankheit der
menschen, en de listen en laegen des satans, die, als een brullende
leeu, hen omringt en pooght te verslinden, zoekt doorgaens in de
gewijde bladen elk, van het quaet af te trekken, en tot het goet
te brengen, door voorbeelden van straffe en vergeldinqe, hechtende
aen zijne geboden en verboden, beloften en dreigementen. Zoo kan
het niet anders dan stichtzaem geschat worden voorbeelden van Godts
rechtvaerdige oordeelen, ten nutten spiegel der aenschouweren, openbaer
ten toon te stellen, om 't een en ander uit te werken. Op dit
betrouwen voere ik dit werk, hoedanig het zy, ten treurtooneele."
Middelen om 't bovengenoemde doel te bereiken:
a. I3et helder in 't licht stellen van de verdorvenheid der menschen.
b. Daartegenover de qodsvrucht en den zedelijke levenswandel van
Hoah.
e. Gods lankmoedigheid en barmlzartigheid duidelijk doen uitkomen.
d. De schildering van. de straf als afschrik.
A. Om de straf rechtvaardig te doen zijn, (en Vondel wilde immers.
een voorbeeld van „Godts rechtvaerdig oordeel ten tooneele
voeren.") moest ze duidelijk gemotiveerd worden en was het dus
1 ) Tekst volgens de uitgave van U n g e r.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 28
434
in de -eerste plaats noodig de verdorvenheid der toenmalige menschen
helder te doen uitkomen. De straf moest verdiend zijn. Dat Vondel
dit gevoeld heeft, blijkt uit zin geheele treurspel. De helsche geest
Apollion, die 't eerst optreedt, doet reeds dadelijk bij alle aanschouwers
en hoorders het denkbeeld postvatten, dat de verdorvenheid
haar hoogtepunt heeft bereikt ; hij immers getuigt:
77. »Een reuzenaf komst trotst het hemelsche gezigh,
Al watze met den boogti en 't zwaert bereiken nrngh
Dat's recht. Het wapenrecht schept braven en lantsheeren".
88. »De vogel fenix eert met schitterende pennen,
De kroon van Oostenrijk, geheilight een dit hooft,
Om trelx balduedigheit te voên al 't aerdtrijk slooft,
En met geboye knier schenkaedjen kont vereercen."
Hoor ook, hoe Noah onmiddellijk daarna klaagt:
107. »Zij luisteren naer geen vermaenen,
In wrevelmoedigheit te trots,
En harder dan een ysre rots,
Noch noit vermurwt door mijne traenen.'
122. »De boosheit is in top gewassen
Met 's menschdoms aenwas dagh en nacht.
De rey van Enyleuwacht, die Noah en zijn arke beschermt, spreekt
op 't einde van 't eerste bedrijf eveneens over de goddeloosheid
en verdorvenheid :
159. »in eenen is dit goed gebleven,
Al 't overschot,
Gedwaelt van Godt,
En 't lieiligh voorbeelt. hun gegeven.
Wat leeft, helt over tot het quaet.s
De engelen verhalen verder, hoe aartsvader Henoch zelfs den
Heer smeekte door den dood verlost te worden, omdat hij die ontuchtigheid
en goddeloosheid niet langer kon aanschouwen:
1173. »Wat baet. sprak hy, [Henoch] uw beelt de reden,
Zoo lang uw beelt
Van reên verscheelt,
En dat geschenk niet wil besteden?
Ik leeraere elk. Wie hoort naer my!
Elk leeft ontuchtigh,
En ongodtvruchtigh.
Mijn leening schijnt een razerny,
Zy schimpen met uw offereere
En offervier.
435
Wat blij ve ik hier!
'k Hoor smaet waer ikme wende en keere,
Indien mijn wandel u behaegh,
Verlosme, ^ vader, van dees plaegh.cc
We mogen dus gerust zeggen, dat het geheele eerste bedrijf Bene
aanklacht is tegen de verdorvenheid van 't menschdom.
Ook de oorzaak van die verregaande zedeloosheid leeren we kennen;
Noah ontvouwt ze ons in 't tweede bedrijf. De godvruchtige nakomelingen
van Set) hebben zich vermengd met den stam van Kain
en daardoor is een geslacht van Reuzen geteeld, dat in verdorvenheid
zijns gelijke niet kent. Kaïns dochters waren dochteren van
den Satan en juist daardoor moest hunne vrucht monsterachtig
worden. Van deze afstammelingen getuigt Noah :
394. »Uit dit vermengen spruit een af komst, die boosaerdigh
Een pest en vlegel strekt van 't menschelijk geslacht,
Een af komst, die noch wet, noch recht, noch regel acht,.
reene andre godtheit kent dan 't zwaert op zy gehangen;
Een Godtheit, nimmermeer af keerigh van ontfangen,
En vrek in `t zegenen -- -- -- — -- — -- -- -- —.<c
De vrouw is eigenlijk de oorzaak van alle ellende. Apollion zegt
dan ook :
55. »Door vrouwenlist wert eerst de man in 't net getogen.
Men bezige dees kunne, en , legre zich in d'oogen
Van Kaïns dochtren, en beschiete uit haer gez icht
Het hart der Reuzen. Schoon het voor geen wapen zwicht,
Noch moet de grootvorst zelf voor 't joffrentimmer buigen,
Enheurnaerd'oogenzien— -----------.cc
Noah zelf spreekt dit nog veel sterker uit tegen grootvorst Achiman :
408. »Laetge u bekooren van blanketzel en bedrogh,
Een schoonheit, haest verwelkt ! Geen roos verwelkte oit radder,
Wat koestertge in uw bedde en boezem ? Och een adder,
Een giftige adder, die u 't hart afsteeken zal.s
Gedenk toch aan 't paradijs, gedenk aan Adam, die in 't verderf
werd gestort door eene vrouw.
413. »V Toudt gij u spiegelen, geen voorbeelt toont u nader
Dan 't heiloos voorbeelt van den allereersten vader
Wat eene vrou vermagh. De snoeplust van een vrou
Gino, boven Godt en al — — -- — — — -- -- .cc
Maar de goddeloosheid der bewoners mag niet alleen blijken uit
hetgeen ons wordt verhaald, ze moet ook duidelijk worden uit wat
werkelijk gebeurt : die goddeloosheid behoort op 't tooneel gevoerd te
28*
436
worden. Om deze reden nu treden de grootvorst en de grootvorstin
der Reuzen, Ackiman en Urania, voor 't voetlicht.
Eerst maken we kennis met den grootvorst, wiens goddeloosheid
recht duidelijk blijkt, zoodra Noah optreedt om voor 't laatst de
geheele schare te waarschuwen. Immers, 't is eene bespotting en
schennis van God, als Achiman op Noah's aansporing om zijn leven
te besteden in dienst van den Schepper, antwoordt :
470. »`t Gebruik van 't leven is den mensch gemeen gegeven
Met stomme dieren. Het verdwijnt, gelijk een rook.
Men zagh noit iemant, die voor 't licht zijne oogen look,
Verrijzen uit het graf. Geen mensch verstaet te voren
Met kennisse, eer hy van een vrouwe wort geboren,
Zijn levens oirsprong, en vaert heene met een' zucht.
De geest verdwijnt, gelijk een damp, in dunne lucht;
Gelijk een schaduwe, als de zon begint te daelen,
En kan den adem, na dien doodsnik, niet herhaelen.
Het staet eens vast gestelt dat niet niemant wederkeert «
Dat is eene godslastering in de ooren van iederen geloovige,
eene miskenning van de godheid en van den godsdienst, die juist
leert, dat de ziel ten hemel zal rijzen, terwijl 't geen, dat Achiman
zoo hoog stelt, het leven op aarde, slechts een tijdelijk bestaan is,
't welk niet vergeleken mag worden met het heerlijke leven na
den dood. Vandaar dat Noah uitbarst:
480. ))Och Seth, och Enoch, hoort. Hoor, Henoch, wat men leert.
Die pijlen komen uit den koker van verbastert
Verwildert reuzenzaet, `t welk `s hooghsten noem verlasterts.
Hij voorspelt de ellende, die zal volgen voor de dag ten einde
spoedt ; maar Achiman luistert niet eens naar zijn waarschuwende
stem, hem lokt het leven tot genieten, hij wenscht te zwelgen in
genot. Op den dag die door God is bestemd om heel 't menschdom
te verdelgen, zal hij een weelderig, ongekend-rijk bruiloftsfeest vieren.
Geen zwaarmoedigheid, geen nare droomera dus, geniet het leven:
498. »Schenkt wijn. Brengt balssem. Juicht. Het magh ons nu gebeuren,
Vlecht roozekranssen. Zet op elke knie een bruit,
Eer 's levens tijt verloop', de doot den draeiboom sluit'.
Belieft het vader, hij magh speelen, daer wij danssen.
Een jeughdigh hart verzuim' noch feest noch biruiloftskanssen. x
Overmoedig, zonder nadenken, holt hij zijn verderf te gemoet.
Maar toch is zijn hart niet geheel gesloten voor een andere stem;
zijn „aertsherder" komt hijgend en ademloos toegesneld : het water
begint in de dalen te rijzen, vele van zijn kudden zijn reeds ver437
zwolgen, vele herders tevens en bovendien is er een hevige strijd
ontstaan tusschen de herders der vlakte en die, welke op de bergen
hun vee weiden ; de laatsten willen de eersten geen hulp verleenen,
ze staan niet toe, dat die vluchten op de reddende hoogten, ze
stooten hen onmeedoogend in den wassenden vloed terug. (Een
nieuw bewijs van de bedorvenheid der menschen). Bij deze , onloochenbare
voorteekenen keert Achiman in zich zelf, hij wordt
tot nadenken gebracht en herinnert zich de woorden van Noah.
Zelfs denkt hij er over rust en redding te zoeken in de arke, maar
intijds brengt de hofmeester hem onder de oogen, dat hij geen toegang
zal krijgen, voor hij van 't bedgenootschap scheit." Dat
doet Achiman wel aarzelen, maar toch wil hij nog niet voorgoed
van zijn plan afzien : hij zal eerst alles eens kalm overwegen:
706. »Ik wilme in `t cederbosch alleen en stil beraen.<c
Op dit critieke oogenblik, als het goede de overhand schijnt te
zullen krijgen, verschijnt Urania, de vrouw, waarin alle ondeugden
van hare landgenooten vereenigd zijn. De vrouw was de schuldige,
zij was de oorzaak van alle ellende, geen wonder dus dat Vondel
haar zeer scherp heeft geteekend. Ook het oogenblik, waarop ze
ten tooneele wordt gevoerd, is met zorg gekozen : de man scheen
voor Gods waarschuwende boden te zullen bezwijken, de vrouw
neemt thans zijn taak over om het ongeluk geheel te voltooien.
Reeds dadelijk blijkt Urania's karakter ; de tijding van 't wassende
water en van den dood der herders bracht Achiman tot nadenken,
haar antwoord op deze mededeeling is enkel:
730. »Een kleen verlies : men vint meer herders by der hant.cc
Noah's waarschuwingen zijn ijdele droomen, beuzelingen ; dat
haar man zijn trouw zal breken is onmogelijk : de weerelt kan niet
vrouweloos bestaen." In haar hoogmoed schijnt het haar dan ook
heel gemakkelijk Achiman van zijn plan af te brengen, iets wat
evenwel niet meevalt : haar man is reeds verder gegaan dan zij
dacht. Wel spreekt de grootvorstin minachtend over deze kleinigheden
:
783. »Begint ge Noahs droom, een klucht, geloof te geven ?<c
en spottend voegt ze er bij :
))Zoo dientge in Noahs kist uw leve flux te bergen. x
maar de vrees voor Gods gerechte straf heeft Achiman bevangen
en hij geeft haar de schuld van alle rampen.
438
790. »De vrouwen dompelen al 't menschdom in een graf.«
»Dat komt van vrouwenminne, en `s hemels roe te tergen.«
834. ».iet is geraên, dat ik uw bedgenootschap vlught',
Gelijk een adder, die bevrozen, na `et verwarmen,
Een die haer koestert in den boezem, onder darmen,
Naer `t slaepend hart steekt, en in zijnen slaep vermoort.
Verleister, toveres. Wat tovergrijns bekoort
Mijne oogen, datze blint op sehoonheit zich verslingeren !«
845. »De vrouwenmin alleen is oirsprong van al `t quaet «
839. »Haer dartelheit bedfijt by s armens bloed en traenen
En jammeren. Zij leert den wegli ter boosheit baenen.«
• De grootvorst schijnt werkelijk voor goed met zijne „schoone
boel" te willen breken, Urania moet dus haar laatste hulpmiddelen
beproeven. Eerst herinnert ze hem nog eens aan al 't heerlijke
genot, dat zij samen door wederkeerige liefde hebben gesmaakt,
zij roept nog eens in zijne gedachten terug, die oogenblikken van
alles beheerschende wellust, van verterenden hartstocht:
870. »Heel anders zongtge, toen wij in `t eêlst van onze jeught
De roos des maeghdoms, voor den daeu nog toegeloken,
En `s levens dageraet, noch nuchtre en onbesproken,
U offerden, daer gij van top tot teen verzaet,
Verrukt viert buiten u door wellust, zonder maet.
Wij hingen, mont aen mont, en arm in arm gestrengelt,
Twee zielen beide in een gesmolten en gemengelt «
In die oogenblikken dacht gij niet aan scheiden, toen zwoert ge
„de zon van straelen eer berooft
Te zien dan `t minnevier in uwe borst gedooft.«
maar nu, bevreesd door de beuzelpraatjes van een ouden bazelenden
grijsaard, nu wilt gij me verstooten, hier voor heel de wereld!
891. »Gij trouwelooze, ga nu heen : vervloek de vrouwen;
»Verlaetze. «
En ze wendt zich af vol afschuw, ze werpt hare sieraden voor
zijne voeten in 't slijk.
Dat is te veel voor Achiman, evenals in „Adam in Ballingschap",
waarmee deze geheele passage veel overeenkomst vertoont, triomfeert
ook hier de vrouw.
Maar Urania is niet zachtmoedig als Eva en het kost den armen
Achiman dan ook heel wat moeite om de vertoornde schoonti tot
bedaren te brengen. Ironisch verwijt ze hem nog eens alles, wat
hij zoo . even van de vrouwen durfde zeggen:
439
915. » — — — — Zoekt geene adder aen te queeken
Die u al slaepende het hart dreight af te steeken.«
Een ,joffi•enhaeter leere in tijts een adder schuwen,
En duizent plaegen, door een overtolligheit
Van vrouwemonstren, al de weerelt door gespreit. «
en eerst nadat hij zich van 't leven dreigt te berooven, wordt de
arme weer in genade aangenomen.
Als .Noah verschijnt, ziet hij, dat alle waarschuwingen vruchteloos
geweest zijn, eene vrouw heeft al zijn werken vernietigd en in
navolging van Henoch slaakt hij de verzuchting:
95t. »Och hemel, haelrne thuis. Verlos uw' afgezant,
De weerelt wort te zwak rechtvaerdigen te draegen.«
De aartsvader schijnt gelijk te hebben : Urania komt zich immers
in het gesprek met hem nog eens in haar volle snoodheid ; de oude
man wordt bespot en beleedigd, hij is voor haar een oude suffer,
zijn vrouwenhaat vloeit voort uit ouderdom.
971. »Of is door ouderdom uw vrouwenzucht gesleeten,
Dat wende uw' ouderdom en geene vrouw geweeten.«
Zij verwijt hem het gedrag van zijn vader Lamech, die twee
vrouwen nam en zich dus ook aan wellust schuldig maakte, terwijl
zij ten slotte antwoordt op de sombere voorspelling van 's werelds
ondergang, en op de schildering van al 't vreeselijke, dat dan zal
plaats hebben, met een lachend:
1055. »Een slechte vogel zwicht voor 's molox dreigementen:
De wijzen laden zich geene ydle vrees inprenten.
Gy Joffers zingt en danst eens achter deze haegh.
•Wy trotsen midlerwijl op 't hof dees bruiloftsplaegh.«
Noch is echter voor Vondels meening Urania's slechtheid niet
voldoende gebleken, ze verricht nog meer, dat haar ondergang
wettigt. , Vooreerst heeft ze een gesprek met Cham, Noah's zoon,
dat wel niet op het tooneel gevoerd wordt, maar waarvan later
toch duidelijk blijkt, dat het eene poging geweest is om tweedracht
tusschen vader en zoon te zaaien. Noah zelf deelt onze meening,
hij immers getuigt, nadat hij Cham heeft terecht gewezen en op
't rechte pad heeft teruggebracht :
1254. ,,Achimans lustgenoote, een rechte vyandin
Van eer en dcught, ley toe om al ons huisgezin
Door u te splissen, zelf den vader tegens moeder,
Schoondochters tegens een, den broeder tegens broeder
Te rokkenen-------------------.«
440
Cham werd juist door Urania uitgekozen omdat van hem bekend
was, dat hij slechts onwillig en met tegenzin Noah gehoorzaamde,
zooals blijkt uit het gesprek tusschen Achiman en den Boumeester
der arke. Achiman beweert:
326. »Men roept nochtans hoe Cham te noode zich wil buige n
Om `t juk van onderwijs te draegen, zoo `t betaemt.cx
waarop de Boumeester antwoordt :
»Hy volght zijn vaders les gehoorzaem, doch gepraennt, 1 )
En houdt zich by een vrou alleen en onbesproken.
Waer Kain Abels moort zoo zuur niet opgebroken,
Dees wrevelige aert nnoght ook door eenen broederwrok
Uitspatten, en de broers voorthelpen met een' stok,
Of steen, of nloortpriem : maer dees strenge leert dien kriegeler
En byster barssen zich aen Kains onrust spiegelen. x
Urania heeft in haar gesprek bij dien „byster barssen", maar tevens
„hartenangst" en „wilde zwijnejaght" minnenden Cham vooral
tegenzin trachten op te wekken voor de arke, de verzamelplaats
van zooveel dieren, de „beestekist", waarin de vrijheidlievende jager
weken lang moet opgesloten blijven. Haar invloed blijkt duidelijk
uit zijne woorden:
1180. „Wien lust het willigh in een' beestestal te kruipen ?^c
1190. »Hier valt geen hartevangst, noch wilde zwijnejaght.
Hier schijnen zon noch maen. Hier is het eeuwigh nacht.
In een spelonk van hout kan niemant adem scheppen.
Maer boozen stank, een goot te roeren noch te reppen,
Wat zal hieruit ontstaen ? wat anders dan een pest ?
0 tuchthuis, verkenskot, ' katte- ó hondenest !<c
Toch wordt Urania's toeleg verijdeld, „het hoogh beleit heeft dit
geschut", Noah overtuigt zijn zoon en Cham gaat met de anderen
de ark binnen.
De laatste en meest misdadige uiting van Urania's verdorvenheid
is de aanslag op Noah's arke, welke op hare aansporing geschiedt:
1466. »De trotze reuzetroep trok op onze aendrift uit.s
De aanslag is echter mislukt, omdat de engelen het vaartuig
beschermden en de moedigste strijders met vreeze deden terug wijken.
1482. »Het spookte afgrijslijk door het cederbosch in 't ront,
Waer Enaks schuttery opdonderde, daer stont
Het spook haer tegen, en beschermde d' ark en booroen
Met gloênde fakkelen. De stoutste reuzen schroomen,
Geblint door dit gezicht, dat sterk in d` oogen schijnt.
1 ) gepraemt .= door dwang.
441
Wy hygen ademloos, van woelen afgepijnt.
De reuzebenden vliên verstroit uit dees bosschaedje.«
Thans nemen de wandaden een einde. Het water rijst, de gansche
hemel schijnt in vuur te staan, de donder rolt, de rotsen schudden
onder de voeten der bruiloftsgasten en thans verschijnt Uriël, die
eens Adam en Eva uit het paradijs verjoeg, voor de rampzaligen
om ook nu weer Gods bevelen uit te voeren. Het vonnis moet
voltrokken.
We zien uit dit alles, dat Vondel, zooals in 't begin van dit
opstel beweerd werd, zeer duidelijk de verdorvenheid van 't menschdom
in 't licht heeft gesteld, opdat ieder de rechtvaardigheid van
Gods oordeel zou gevoelen.
B. Daartegenover nu staat Hoah's godsvrucht en zedelijke levenswandel.
Steeds treedt hij op als prediker en profeet, hij waarschuwt
al meer dan honderd jaren het verdorvene volk, en gaat het voor
in vroomheid en zedelijkheid. Steeds wordt hij voorgesteld als
staande onder Gods hooge bescherming : een englenwacht beschut
hem en zijne arke. De rey zingt dan dan ook:
145. »Wij schaduwen met goude pennen
Dé treden van
Die vroomen man,
Gewaerdight Godt alleen te kennen.«
Diezelfde engelen waarschuwen hem, als het reuzeilheir de arke
denkt te vernietigen:
1386. »Aartsvader, spoe u voort. De goddelooze rot
Van Enaks trots gebroet, besluit, ten schim van Godt,
Door boelen aangehitst, dees cedere bosschaedje
Ten . brant te steeken, en voorwint uw timmeraedje
Met eenen stookebrant te delven in haere as.«
De rey verhaalt ons van zijne vroomheid:
159. »In Genen [Noch] is dit goed gebleven «
199. »Nu slaenwe aertsvader Noë ga.
Hij volght in 't leerainpt Henoch na."
Zijn levenswandel is die van een echten asceet, zooals blijkt uit het
antwoord van den Bouwmeester aan Achiman, als de laatste vraagt:
263. »Hoe draeght zich Lamechs zoon, in wandel, spijze en draght ?«
waarop volgt :
442
264. »Gestreng, en elk ten schimp. De gansche weerelt lacht,
Wanneer hy met een kleet van kemelshaer, geslagen
Un) `t lichaem, heenestapt door koude, en regenvlagen.
De zoonen vlochten hem van biezen een mattras,
Om `s nachts t rusten, of te waeken op zijn pas,
In een spelonke, daer de gade om zeven dagen
Haer weergade eens genaekt, en noch op `s mans behaegen.
Zoo dra de wakkre haen den midnacht innekraeit,
Verrijst de vader, schuw van `s levens tijt te korten
Met slaepen, om voor Godt zijn nachtgebeên te storten,
Voor ons te bidden, en te lozen zucht op zucht,«
En iets verder:
306. Dees strenge telt een ry van zeswerf hondert jaeren,
En wou noit luisteren naar `t vleien van gemak,
Terwijl hij 't lichaem temt, en, schuw van huis en dak,
Blootshoofts, en barevoets met rnoedernackte beenen,
In ope lucht, langs 't velt, door slijk en scherpe steenen
De raeuwe voeten quetst, in 't waschbadt noit gestooft."
Zijn karakter komt zeer goed uit in zijne toespraken en in zijn
gesprekken met Achiman en Urania, zooals in 't voorgaande reeds
is gebleken. Steeds is smaad en verguizing zijn deel, zijn stem is
die van den roepende in de woestijn, en 't eenig gevolg van zijne
voorspellingen en waarschuwingen is, dat men hem voor half waanzinnig
houdt. Bij een toespraak hoort de menigte eerst bedaard toe:
314. »......... maer zoodra het dreigement van toren
En straffe, en watervleet, gelijk een donderstem
Uitbuldert, schietenze op, en vlughten wegh van hem,
Als een' die raeskalt, of, van razerny bezeten,
Veel nutter laegh geboeit aen een rnetaele keten."
Ook Achiman en TJrania bespotten hem, zooals we reeds zagen,
en vatten al zijne ernstige woorden als beuzelpraat. En toch,
niettegenstaande alle smaad en verguizing, die hij telkens moet
ondervinden, wanhoopt hij nog niet aan de bekeering zijner medemenschen,
nog smeekt hij God het - vonnis niet te voltrekken, zijn
woord is :
144. »Genade, u vader, en geen recht.r
Eerst als alle hoop is vervlogen en door Urania's overwinning
geen spoor van berouw is overgebleven , stemt hij toe in de • tuchtiging
:
1095. »Geen woorden gelden hier, de klaere daet moet spreeken.s
Ook het huisgezin van AToalt, waarvan echter zeer weinig gezegd
wordt, is godvruchtig en zedelijk, met uitzondering van Chain,
443
wiens tegenstreven evenwel voor een groot deel is toe te schrijven
aan Urania's inblazingen. (Zie boven) Toch is Cham beter dan
het reuzengeslacht, omdat hij ten slotte aan Noah's verlangen toegeeft
en dus de arke mee mag binnentreden. Van de beide andere
zonen getuigt de Boumeester :
335. »Aen Sem en Jafet ziet de vader zijnen wensch.«
Ook volgen ze, en met hen de overige huisgenooten, met vreugde
den oproep van den vader om zich in de arke te begeven en te
toonen zich onbevreesd bij 't verhaal van al de gevaren, waaraan
hun zwak vaartuig is blootgesteld ; ze vertrouwen op God:
1302. »d'Alrna.ghtige betemt de baren met een woort.«
Ook zij zijn dus waardig aan den algemeenen ondergang onttrokken
te worden.
C. Als derde punt heeft Vondel duidelijk doen uitkomen Gods
lankmoedigheid. God straft niet om eene beuzeling, de straf was,
zooals we zagen, meer dan verdiend, maar toch helt Hij nog steeds
over tot •genade en vergeving en eerst als de misdaad zoo groot
wordt, dat er geen genade meer mogelijk is, volgt de straf.
Langen tijd nu waren de menschen steeds gewaarschuwd door
Noah, die hen telkens weer wees op hunne zonden en de vreeselijke
gevolgen, die er uit moesten voortvloeien ; honderd jaar lang
was er reeds gebouwd aan de arke, voor ieder een zichtbare waarschuwing
van de komende ellende, maar niemand had ook maar
één oogenblik zijn leven gebeterd.
371. »Hoort toe, gy volken, zoo voorspelling by u gelt
'k Heb, hondert jaeren lang, den jongsten dagh gespelt,
Doch ydel en vergeefs — — — — — — — — -- — -^
378. Dit stom gevaerte heeft gedunrigh, onder 't bouwen,
U toegeroepen : schrikt voor 't bruisende element,
Dat u bestormen komt, en strant noch paden kent.
Na zooveel zonde en goddeloosheid is geen genade meer mogelijk,
somber en dreigend klinkt dan ook Noah's stem:
373. »---------Nuis de daghgeboren,
Die, met den ondergang der zonne, u dreight te smooren
In Benen eeuwigen verdoemden duistren nacht,
Een' nacht, die schemerlicht noch morgenstond verwacht.«
Nog op dezen dag blijft de Heer door Noah aansporen tot berouw
en bekeering om althans de ziel der ongelukkigen te redden, maar
444
't heeft niet de minste uitwerking ; nu volgen de waarschuwende
kreten der herders, die den dood vinden in 't stijgende water;
nog wordt het hart der verdorvener niet geroerd, zoodat ten slotte
de geheele ondergang moet volgen. Maar zelfs in dat oogenblik
wordt de Heer voorgesteld als een genadig God : de ergste goddeloozen,
Achiman en Urania, vertoonen als ze ondergaan in den
vloed eenige sporen van berouw, ze smeeken om genade:
1568. »Genade, och gun ons da;we in d' arke op 't water vloten,
Gena, gena, gena.((
en hoewel Uriël hun moet antwoorden, dat genade hier op aarde
niet meer kan verleend worden, stelt hij toch in 't vooruitzicht,
dat de berouwhebbende omhoog nog genade zal kunnen vinden:
1570. »-------Dees naklaght komt te spa,
Vertrekt uit ons gezicht. Gy zijt in d`ongena
Te diep verzeilt : doch komt gy met berou te sterven,
Zoo kuntge, hier gestraft, genade omhoogh verwerven.«
De rey engelen, die 't treurspel besluit heeft dan ook het volste
recht aan te heffen :
'1574. »Wie Godts almogenheit en zyn gena beseft,
Bekent dat Godts gena zijn werken overtreft.«
»Zoo zullenze eens verlost, in `t ende u eeuwigh loven
Zoo ga uw Jieilgenade uw wonderdaén te boven.(k
D. Ten slotte heeft Vondel de straf der menschen geschilderd
als waarschuwinq voor 't nageslacht. In zijne voorspellingen spreekt
Noah telkens van de ellende, die de goddeloozen wacht, hij waarschuwt
hen voor den jongsten dag, dien dag „die schemerlicht noch
morgenstont verwacht", (zie boven vs. 373), de dood der herders
door 't wassende water wordt ons verhaald, maar vooral de pro fecie
aan T]i'ania is treffend : voor Vondels oog rolde daar reeds de alles
verzwelgende zondvloed over de aarde:
1032. »Gij troost u, och vergeefs, en waent op hooge bergen
Dien vloek t'ontvlughten, in bosschaedje en eikenboom. :
Maer och die worden •door den storm en sterken stroom
Verdelght, en afgerukt van hunnen gront en wortel.
De torens storten in, geplet aen gruis en mortel.
Daer drijven duizenden van dooden, dieren, vee
En drenkelingen heene, in 't ronde, in `t lang en breê.s
en verder tot 1056.
Ook in het verhaal van den „aertsherder" aan de bruiloftsgasten
wordt ons die zondvloed beschreven, nu is 't echter geen voor445
spelling meer, maar bittere werkelijkheid, die Noah's profecie
bevestigt.
1505. »Het quam. afstortende hen plotseling overrompelen,
Eer `t volk op 't laege lant 't geberghte winnen kon.
De hemel springt gelijk een volle waterton,
Aen duigen uit den bant. Geen banden langer klejnmen.«
tot 1525.
De hemel schijnt het water nog te hulp te komen en eveneens
het menschdom te willen verdelgen.
1527. »De gansche hemel stont in eene lichte vlam:
Staertstarren, fakkels, zwaert, vierpijlen, roode draeken,
Met opgespalkten keele, afgrijselijk aen 't braken
Verbijsterden het volk, van angst verstomt en stijf
De beenen sidderden van dootschrik onder 't lijf.
De stoutste reuzen van verbaestheid suizebollen «
Ook de vorsten zelf gevoelen Gods wraak, Achiman roept uit:
1543. „Daer braekt een donderkloot de kruin van t reuzendak:
De roode zwavelvlam, ter steenrotse uitgeborsten,
Schudt Kaukazus. De kreet van vrouwen, heeren, vorsten,
Gemengelt onder een, beantwoort het geschal.«
Allen vluchten :
1549. »De gansche staetsie is aen 't klauteren en klaveren
Ten hoogen berge op, om, den jongsten watersnoot
tOntvlien----- ---------.«
en thans verschijnt Uriël, de scherprechter, om hun alle hoop te
ontnemen. Juist dit tooneel had heel gemakkelijk iets meer uitgewerkt
kunnen worden : 't loopt nu zeer vlug af en Vondel had
hier eene prachtige gelegenheid om den angst en de hopelooze
pogingen der ongelukkigen te schilderen.
Een zeer gelukkige greep is, dat de ondergang juist plaats heeft,
als de verdorvener een luisterrijk bruiloftsfeest denken te vieren en
zoo dus plotseling uit hunne droomen van lust neergeslingerd worden
in de diepste ellende.
Amsterdam. E. RIJPMA.
446
VERSCHEIDENHEDEN.
Stank voor dank ; met stank beloond worden.
D r. S t .o e t t in zijn .Nederlandsche Spreekwoorden enz., bl. 556,
wil de uitdrukking slank voor dank verklaren als ter wille van het
rijm verbasterd uit een nog minder mooie, maar door haar groote
tegenstellingen wel teekenende uitdrukking : stront voor dank, die
zijn belezenheid hem uit een 16e eeuwsche klucht aan de hand doet.
Het kan waar zijn, doch wijst het rijm, dat overoude en zeer
gewone kenmerk van vele onzer spreekwoorden in de volkstaal (zie
V e r d a m, Uit de Geschiedenis der Nederlandsche taal, bl. 169/170)
ons niet veeleer op de prioriteit van stank voor dank, waarvan
stront voor dank een variatie is, die zich zeer wel laat verklaren
uit den onbedwingbaren lust onzer oude comici om zoo plat en
onkiesch mogelijk te zijn?
Hierbij komt, dat ik meen met een aannemelijke verklaring van
de uitdrukking stank voor dank voor den dag te kunnen komen;
ik breek dus niet alleen af, maar wil ook opbouwen.
Dat het oude volksgeloof en bijgeloof mythologische. en oudchristelijke
voorstellingen sporen hebben nagelaten in den spreekwoordenschat
onzer taal, is bekend genoeg (vgl. het boven aangehaalde
werkje van prof. V e r d a m, bl. 272--27,5) en onze uitdrukking
meen ik in verband te mogen brengen met het geloof
aan den duivel en de voorstellingen en verhalen, die het deed geboren
worden.
Stank voor dank, d. i. ondank in de plaats van dankbaarheid.
Dankbaarheid is eene deugd, die van en uit God getuigt; zij wordt
door de Christenen als een bij uitstek Christelijke deugd geacht;
getuigen zoo vele hymnen met dit thema. Ondank kleeft hem aan
die in den strik des duivels" gevallen is ; ondank is uit den booze,
is des duivels. Tegenover de Goddelijke deugd der dankbaarheid,
eene gave Gods, staat dus de ondankbaarheid, voortkomende, berokkend
door den duivel, die -- en hier ligt de verklaring van het
verband tusschen de begrippen „stank" en „ondank" — volgens
het oude bijgeloof niets dan „stank gaf" bij zijn (door uitbanning,
vaak onwillig) verdwijnen.
Lezen wij op bl. 427 van dit Tijdschrift (jaargang XXV) het
heengaan van Beëlzebub gelijk Friedrich v. H a g e d o r n
dat beschrijft in zijne vertelling Aurelius und Beelzebub dan zegt
447
de dichter : „Beëlzebub verdween met, gelijk dat zijn familie eigen
is, hevigen stank." 1 )
G. J. M e y e r, die in 1836 te Groningen een oude verzameling
Spreuken en Spreekwoorden heeft uitgegeven, heeft ons op bladz.
25 bewaard de zegswijze : „Hij ruymt mit een stanck, hij slachtet
die duyvel", waarbij wij in het Taalkundig Woordenboek op Hooft
van A. C. 0 u d e m a n s, bladz. 276 lezen : Dat de duivels of
andere booze geesten, van iemand in boosheid scheidende, een onverdragelijken
stank nalaten, is in het volksgeloof gevestigd." Ook
vermeldt H a r r e b o m e', II, 300 : Hij slacht den duivel, hij
vertrekt met stank."
Ook prof. V e r d.a m in het reeds meermalen aangehaalde werkje,
bladz 274, wijst in verband met Christelijk-mythologische voorstellingen,
in spreekwijzen bewaard, op de 17e-eeuwsche zegswijze met
stank scheiden of ruimen „gezegd van iemand, wiens slecht gedrag
of boos karakter aan den dag komt, waardoor de eigenaardige wijze
wordt gekenschetst, waarop men zich voorstelde, dat een uitgedre-
,ven duivel of booze geest zijn machtelooze woede kenbaar maakte". 2 )
Dr. S t o e t t teekent in de Episodes uit Hooft's Nederlandsche
Historiën (Nederlandsche Klassieken II, uitg. Suringar) bl. 109, bij
de in de noot uit H o o f t aangehaalde plaats aan : „Stank, overdrachtelijk
in den zin van wandaad: vgl. thans nog stank voor dank
ontvangen ; met stank beloond worden en vroeger met stank scheiden".
Warffum. . G. A. NAUTA.
1) De Duitsche schrijver en dichter A. F. E. L a n g b e i n (1757—I835)
laat ons in een van zijn gedichten lezen:
Da verschwand der gast, sonder abschied und dank,
Mit unertraglichenl teufelsgestank. Ged. (1841) 3, 56•
2) Hij verwijst daarbij naar het Taalkundig Woordenboek van W e i 1 a n d
en naar H o o f t Nederlandsche Historin 230, alwaar wij lezen, dat na de
inneming van Den Briel Lumey voorstelde om de stalt »in brand te steeken
en met dien stank te ruymen".
In 0 u d e m a n s' Bijdrage tot een Oud- en Middel- Nedeyrlandsch Woordenboek
6, 542 lezen wij nog een voorbeeld, uit J a n V o s Klucht van Oene:
Deuze man is alzoo , slim as de Duivel eweest in zen uitgank ;
Want hij scheidt met wyndt, en die met wyndt scheidt, die scheidt met
[stank.
448
Roekeloos.
Roelceloos behoort tot die woorden, welke voor de meeste lezers
onverstaanbaar zijn, omdat hun wortelwoord in onbruik geraakt
is. Het zelfst. nw. roek, dat met den uitgang loos het bijv. nw.
roekeloos heeft gevormd, is thans geheel onbekend. Niet alzoo in
het Nederlandsch van v66r vijf, zes eeuwen. Dus schreef Dir c
P o t t e r in zijn werk Der Minnen Loep B I vs. 3272:
Ten derden wil ie nemen roeck
Van ongheoirlofde minne te spreken.
en B II vs. 2326:
Hier after in dat vierde boek
Daer wil ick des nemen roet '•.
Voor dit roeck nemen zeggen wij nu zorg nemen of dragen, acht
geven. Te recht omschrijft dan ook T e n K a t e, .4n1. II. 682,
roek, in verouderden vorm ruke, door zorg, aandacht. Het gemelde
naamwoord is de wortel van het werkwoord roeken, middelhoogd.
ruochen, (onvolm. verl. tijd rockt, verl. deeles. gerocht), dat is zorgen,
bedacht zijn, zich bekommeren. Zoo leest men in het boven aangeh.
werk van Potter, B. I. vs. 54:
Die Godlicheit te contempleren,
Dat laet ie den theologinen,
Ende den meysteren van medicinen
Sullen der siecken nutscap roecken.
d. i. de geneesheeren zullen acht geven op hetgeen den zieken
nuttig is. Ald. vs 414:
Si claechde hoir leyt, als si best mochte
Dat Demofon hoirs niet en rochte
d. i. dat D e m o f o ó n zich om haar niet bekommerde. Ald. vs. 926:
Weder si schanden hebben off eer,
Des en ruecken si min noch meer.
d. i. daaraan bekreunen zij zich niet. — Deze laatste plaats geeft
ons een voorbeeld van de verwisseling van de oe met de verlengde
u ; eene verwisseling, in onze taal en hare verwanten zeer gewoon,
evenzeer als die van ue tot en, zie Ten Kate, I.117, en H u y d e c.
Proeve v. Taal- en dichtk. II. • 526. Zoo kennen wij nog tegenwoordig
de vormen genoegen, genucht en geneugt ; boekenboom en beukenboom
enz. Dat men oudtijds zoowel ruelceloos en reukeloos als roekeloos
schreef, heeft dus zijn grond in een bloot verschil van dialect
en is niets vreemds of zonderlings, en nog minder iets verkeerds of
449
berispelijks. Ten onrechte heeft men derhalve V o n d e l gegispt
wegens zijne speling van reukeloos, die hij met velen van zijne
tijdgenooten, en zelfs nog met latere dichters, met name A n to n i d e s,
gemeen had. Daaruit volgt evenwel niet, dat de laatstgemelde
spelling thans boven of nevens die van roekeloos zou zijn aan te
bevelen. De wortel van dit woord is in al zijne vormen in onbruik
geraakt. De gewone lezer, het woord reukeloos ontmoetende, zou
gevaar loopen, daarbij aan het naamw. reuk te denken, dat wij
voor geur kennen, en alzoo in een verkeerd spoor te geraken.
B i 1 d e r d ij k schrijft dan ook bestendig roekeloos. Het ontbreekt
echter niet aan schrijvers, bij wie men reukeloos aantreft, b.v. D a
C o s t a, De Perzen, bl. 35 ':
Ja, een helsche Godheid bracht hem tot die reukelooze daad.
en W i s e 1 i u s, Mengel- en Tooneelpoezij, I. 115:
Waartoe van voor die spoorloosheden
't Gordijn zoo reukloos opgehaald ?
Dez. Nieuwe Dichtliondel, bl. 28:
Verwerp niet reukeloos de u aangeboden eer.
ald. bl. 53:
— Maar spreek : wat bragf u in dein zin
Te tarten reukeloos het doodsgevaar ? —
Na het aangevoerde zal, voor de aanwijzing der beteekenis van
roekeloos, niet veel omslags noodig zijn. Het woord drukt uit,
wat wij anders zorgeloos, achteloos, plegen te heeten, hoewel bij
deze laatste thans meer het denkbeeld van koenheid of vermetelheid
gemist wordt dan bij het eerste. Achteloos en zorgeloos bij
voorbeeld is hij, die uit nalatigheid of traagheid zijn plicht verwaarloost
; roekeloos is hij, die zonder nadenken en stoutweg onderneemt
wat boven of buiten zijne macht of bevoegdbeid is.
(A. D. J.)
Mortepaai.
Herhaaldelijk vraagt men ons de beteekenis van dit woord, er
moet zeker een examen-opgave zijn, waarin het voorkomt.
Vroeger hebben wij er over geschreven, hier volge thans eene
aanmerkelijk verkorte verklaring van wijlen D r. A. d e J a g e r.
Mortepaai is het fransche morte paie, d.i. in de eerste plaats, doode
of verloren soldij ; doch vervolgens een uitgediend soldaat, die in
een garnizoen onderhouden wordt ; een invalide, en van daar elk
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 29
450
oud gediende, die het genadebrood eet. De overgang der beteekenis
in dit woord, van de soldij tot den persoon die ze trekt, is niet
vreemd. Ook met de Fransche woorden haute-paie, naoyennne paie en
basse paie heeft hetzelfde plaats. Die beteekenen zoowel hoog, gemiddeld
en laag maandgeld, als de personen, die respectievelijk dat
maandgeld trekken.
Mortepaai komt bij ons voor in den eigenlijken zin, d.i. voor
verloren soldij, soldij aan lieden van wie men geen dienst trekt;
dat men naar menage ziet
In appoinetés van hooge jaren,
Dat zijn de regie wegen niet
Om 't geld der Republiek te sparen;
Dat is een miserabel ding
Te vallen op de oude bloeijen,
Daar m' aan een' paap of vreemdeling
Geen morte payen durft besnoeijen.
In de afgeleide beteekenis heeft H a 1 m a het woord, dat hij verklaart
door soldaat in deselve (d.i. dezelfde) bezetting bij tijden
van oorlog en vreede altijd leggende." Dus leest men in het
Orangien Lelyho f, bl. 29:
Want of schoon Barbarouss al wederstand aen bood:
Men sach zijn Ruytermans, hops, trops, voetstaends verwaeyen:
Dies vlucht hy in de Stad, by soldaeds morte-paeyen.
Zoo mede bij G h e s e h i e r, Des Wereldts Proefsteen, bl. 67:
Soo ghy my wilt overstrijden
Dat u bloedt is oudt van tijden,
En wel over duysent jaar
Claer en edel in u vaer;
Iek sal met een woordt u paeyen,
Dit en zijn maer moorte paeyen
Ghy en hebt hier gheen ghelijck,
Tzijn al Ridders in het slijk.
Mortepaeijen en Ridders in het slijk vindt men hier op ééne lijn
geplaatst. Niet duidelijk is de beteekenis des woords bij L a ng
e n d ij k, Gedichten II, 193, waar Hans tegen Klaar zegt:
Zie daar de mortepaaij moet jou en my dan schennen,
Heb jij het hart, dat jy karonje me verlaat.
Hij schijnt aan een' of anderen boozen drommel of doodelijke
kwaal te denken.
Wat nu het woord betreft als zeeterm : 't beteekent als zoodanig
hetzelfde, wat de Engelschen false master, en de Franschen passevolan.
t noemen, d.i. vooreerst een matroos of ander persoon, die
451
die zich wel op het schip, maar niet op de monsterrol geplaatst
vindt, derhalve een ingeschoven persoon, een bijlooper; en ten tweede
een nagemaakt of geschilderd stuk geschut, zoo men wil een valsch
of loos stuk geschut.
Als het ware.
Deze uitdrukking behoort tot die, waarvan een spreker zich
bedient om te kennen te geven dat men, wat hij zegt, niet letterlijk
moet opvatten, of als hij gevoelt dat zijne woorden niet volkomen
of niet snel genoeg bij den hoorder of lezer de voorstelling, die hij
bedoeld heeft, zullen verwekken. Zoo zegt men : om het zoo eens
te noemen, als ik mij eens zoo mag uitdrukken, om zoo te zegqen, bij
wijze van spreien, als het ware.
Bij het afslijten van uitgangen, bij het onkenbaar worden van
naamvals- en modusvormen dient men wel te bedenken, dat uitdrukkingen,
die in den mond des volks leven, als : 't en zij, 't en
ware, ons als het ware enz. die aan een vroeger tijdvak der taal
herinneren, niet zonder voldoende gronden als onbruikbaar of on.
geschikt moeten weggeworpen worden. Het voorbeeld zouden wij
aldus kunnen stellen. Iemand heeft bij zekere feestelijke gelegenheid
een bezoek ontvangen van een ander, met wien hij op geen
besten voet staat, de beleefdheid heeft hem bevreemd, niet onaangenaam
gestemd, doch ook niet met zijn bekende verzoend. Nu
komt ook de laatste in blijde of treurige omstandigheden, waarin
zijne vrienden en bekenden hem bezoeken. De- eerste zulks vernemende,
zegt : „Ik ben als 't ware wel verplicht, er ook heen te
gaan. Is hier als 't ware noodig of niet, is het doelloos, een zoogenaamd
stopwoord, gelijkstaande met het „zel 'k ereis stellen"
dat Mr. J. v a n L e n n e p in den J erdinand -Huyck baas Roggenveld
zoo geestig in den mond legt ? Zeker niet. De zin wordt
zonder als het ware geheel anders. De spreker stelt het niet voor
als eene uitgemaakte waarheid, dat hij er heen moet gaan, hij wil
alleen dat het hem eenigszins als zoodanig voorkomt. Zoo beschouwd
heeft de uitdrukking haar nut en uit dien hoofde is zij te verde
digen.
Men wil wel beweren dat c als het ware" de stilzwijgende erkenning
van het niet zijn medebrengt. Als iets is, zegt men, behoef
er niet onderstellender wijze van het bestaan gesproken te worden.
29*
452
Hierop kan geantwoord worden, dat iets wel zijn kan, zonder dat
daarom nog de spreker met dat zijn bekend of er van overtuigd
is, of zich daarover in een stellig oordeel uitlaat, en ten andere
heeft men recht de wedervraag te doen, is het boven bedenking
verheven, dat met de uitdrukking als het ware het niet bestaan van
iets wordt aangenomen. Als, in het gegeven voorbeeld, de man
zegt, ik ben als 't ware verplicht er heen te gaan, dan zal men
uit die woorden mogen opmaken, dat hij het zijn of niet zijn der
verplichting nog in het midden laat.
Wel wordt van deze uitdrukking een schromelijk misbruik gemaakt,
maar het neemt niet weg, dat er, gelijk het bijgebrachte
voorbeeld heeft aangetoond, ook gebruik van gemaakt kan worden
en op dien grond is de uitdrukking te verdedigen, al is een vee!-
vuldig gebruik volstrekt niet aan te bevelen. J. A. v. D.
Onder anderen of onder andere?
Om met eenige juistheid een antwoord op deze vraag te geven,
moeten wij twee gevallen onderscheiden : het woord ander, eigenlijk
een rangschikkend telwoord, dat zooveel als tweede beteekent, komt
voor a) als Zelfstandig naamwoord, b) als Bijvoegelijk naamwoord.
In het eerste geval neemt het den meervoudsuitgang van het Zelfst.
nw. aan, in het tweede geval krijgt het den uitgang van het
Bijvoeg. nw. De eenige moeielijkheid is hierin gelegen, dat men
niet altijd beslissen kan of een woord, als : alle, beide, andere, somnnige
enz. al dan niet zelfstandig gebezigd wordt. Men doet het
veiligst, als men zich aan den regel houdt : ,merk het woord alleen
als zelfstandig gebruikt aan, wanneer er personen mede bedoeld
worden. Deze regel is niet willekeurig gesteld. Immers als men
spreekt van de blinden, de boozen, de zwarten, de zwakken, dan weet
ieder dat er geen sprake is van blinde vinken, booze zweren, groene
kleedjes of zwakke tonen, maar wel van blinde, booze, zwarte en
zwakke menschen. In andere gevallen verbuige men het woord
als Bijvoegelijk naamwoord, omdat het dan niet zoo los is van het
zelfstandig naamwoord, dat. er bij behoort, doch weggelaten is.
Men zal dus moeten schrijven : Onder anderen waren daar eenige
matrozen en passagiers. — Daar hebt ge onder anderen den Heer S.,
wat maakt die niet een aardiq vers. --- en : Zoo heb ik onder andere
verschillende edities vnn Cats' werken. — In den Haag vindt men
onder andere twee stnndbeelden van Willem 1 enz.
453
Ochtend en Morgen.
De woorden ochtend en morqen gebruiken wij beide, om het eerste
gedeelte van den dag aan te duiden, zooals avond voor het laatste
gedeelte. Zoo spreken wij van heden ochtend en lieden morgen, den
ganschen ochtend en den ganschen morgen, en dergelijke, en bedoelen
dat gedeelte des dags, dat met het opkomen der zon aanvangt en
met den middag eindigt. Ochtend intusschen behoort dan meer
tot de gewone spreektaal dan -morgen, hetwelk minder gemeenzaam
luidt en ook in de deftige schrijftaal den voorrang heeft. De samenstellingen
ochtendstond en morgenstond, waarmede men de vroegste
stonden van den ochtend of morgen bedoelt, worden vrij - onverschillig
gebruikt.
Somwijlen maakt het gebruik onderscheid tusschen de beide
naamwoorden, in zoo verre ochtend meer voor het eerste begin des
dags, en morgen meer voor den geheelen voormiddag gezegd wordt.
De ochtend .kan dan reeds voorbij zijn, terwijl de morgen nog voortduurt.
Bij de eerste ontmoeting vd6r den middag, of voor den
middagmaaltijd, wenschen wij elkaar altijd eenen goeden morgen en
niet eenen goeden ochtend. Van ochtend, dat ook uchtend, en bij
Kiliaan nuchten en nuuchte heet, heeft men het bijvoegelijke nuchter
in gebruik, voor zeer vroeg. Van daar in de voorbeelden, door
Weiland uit onze schrijvers aangehaald, de uitdrukkingen : nuchter
licht, nuchtere trans, nuchtere dauw, nuchtere dageraad, nuchtere
morgenster ; en voorts de toepassing van het zelfde woord op den
toestand van iemand, die nog niet ontbeten heeft, dat is zulk een
toestand, in welken men zich in den aanvang van den morgen bevindt.
Morgen, eindelijk is ook daarin van ochtend onderscheiden, dat
het als bijwoord wordt gebezigd voor den eerstvolgenden dag ; eene
tijdsbepaling derhalve van denzelfden aard als heden voor den tegenwoordigen,
en gisttren voor den laatstverleden dag Zoo zegt men:
ik ga morqen uit, ook ik ga morqen ochtend uit. In dit geval zal
morgen als verkorting zijn aan te merken van in den aanstaanden
morgen, onder welk morgen men dan niet bloot de eerste helft van
den op hande zijnden dag, maar den geheelen dag pleegt te verstaan.
A.D.J.
454
Een examen-vraag.
„Op het examen voor de hoofdacte is door een der examinatoren
de volgende zin afgekeurd „Vondel ging vrijbuiten in het rijk
der fantasie". Gaarne zag ik in N. en Z. een verklaring tegemoet.
J. DE V. te N.B.
De bedoeling van den vrager zal wel zijn : op welken grond is
die zin afgekeurd ?
Het antwoord is : omdat die zin — indien hij iets beteekent --
een miskenning is van het wezen van den dichter. TTr^jbuiten
toch is synoniem met rooren, stelen, zich onrechtmatig toeëigenen,
zooals ge weet. Vermoedelijk kent ge zelfs het verschil tusschen
vrijbuiters, zeeroovers en kapers. Iemand die gaat vrijbuiten in een
rijk, heeft geen recht daar te komen, ten minste geen recht daar
zich iets toe te eigenen. Had Vondel geen recht „het rijk der
fantasie" binnen te gaan ? De phantasie is juist 's Dichters hoogste
goed. Alles wat de Dichter ziet, ziet hij juist met het oog der
phantasie!
't Woord vrijbuiten is dus totaal verkeerd gebruikt.
Buitendien, wat wilde de schrijver met zijn zin zeggen ? Dat
Vondel zijn phantasie liet werken ? Dat hij niet de nuchtere, wiskundige,
prozaïsche waarheid weergaf ? Dan is de beteekenis toch
wel wat al te nuchter voor de gebruikte beeldspraak. • S.
DE WIJZE OF MODALITEIT VAN DEN ZIN.
De modaliteit van een zin is de wijze, waarop we ons de vereeniqinq
tuesch-en onderwerp en gezegde qedacht hebben. Een zin immers
ontstaat door de vereeniging van die twee voorstellingen ; we denken
ons eerst eene zel fstandiglteid (het onderwerp) en vermelden
daarvan dan een kenmerk (liet gezegde). Zoodra we een zeker verband
denken tusschen deze beide voorstellingen, ontstaat een zin.
Nemen we als voorbeeld : de jongen loopt. Eerst vormen we ons
eene voorstelling van de zelfstandigheid jongen en brengen daarmee
in verband de voorstelling van de werking loopen; op het oogenblik,
dat we ons deze vereeniging denken, ontstaat de gedachte, die we
uitdrukken in den zin : de jongen loopt. De weze, waarop men
deze beide deelen verbonden denkt, de verhoudinq dus tusschen
onderwerp en gezegde, noemen we de modaliteit van den zin.
455
Bij deze verhouding doen zich nu de drie volgende hoo fcdgevallen
voor :
le. Men denkt zich tusschen die beide deelen overeenstemming,
aansluitinq.
2e. Men denkt zich tusschen die beide deelen geen overeenstemminq,
ze zijn met elkaar in strijd, er is afstootinq.
3e. Er heerscht twijfel omtrent het verband, er is dus aansluiting
en afstooting beide.
Voorbeelden :
le. Hij komt. Het kenmerk komen wordt toegekend aan de
zelfstandigheid, er is dus aansluiting tusschen beide voorstellingen,
de handeling heeft plaats, er is overeenstemming met de werkelijkheid.
2e. Hij komt niet. Er is verband gedacht tusschen de werking
komen en den bedoelden persoon, dit verband is echter weer verbroken
: de beide voorstellingen stooten elkaar af, er heerscht onwerkelijkheid.
3e. Bij komt misschien. Weer is er verband gedacht tus schen
het onderwerp en de werking, maar men verkeert in 't onzekere,
of dit zal kunnen blijven bestaan, of dat het moet worden opgeheven
; nu eens is er aantrekking, dan weer afstooting. De werking
is mogelijk.
Tusschen deze hoofdgevallen kunnen zich verschillende schakeeringen
voordoen, die soms meer op 't eene, dan op 't andere gelijken
en waarbij de modaliteit in hoofdzaak afhankelijk is van de volgende
factoren.
I. den toon van den zin.
De eigenlijke taal is de spreektaal, de schrijftaal is enkel eene
voorstelling, en dikwijls slechts eene gebrekkige voorstelling, van
het gesproken woord. Eerst de spraak, het levende woord, geeft
gloed en bezieling aan die doode teekens : c'est le ton qui fait la
musigue ! De toon is met betrekking tot de modaliteit van den zin
van overwegend belang, de manier, waarop de spreker zijn woorden
zegt, zijn de duidelijkste aanwijzing omtrent de bedoeling dier
woorden. Men lette hierbij op qualiteit en quan titeit 1 ), welke beide
middelen echter meestal samen werken om de bedoeling ondubbelzinnig
te doen blijken : eene arme vrouw, die om een aalmoes
1) Onder qualiteit verstaan we het gevoel, dat uit den toon spreekt, onder
quantiteit de meer of mindere sterkte van 't geluid.
456
smeekt, vraagt klagend en tevens zacht ; een agent van politie, die
een kwajongen verjaagt, spreekt barsch en luid.
II. Een tweede factor is de woordschikking,
We onderscheiden hierbij twee gevallen:
le. Onderwerp gevolgd door 't gezegde.
2e. Onderwerp voorafgegaan door 't gezegde.
b.v. hij komt" en komt hij ?"
In 't eerste geval is de gedachte uitgedrukt door den zin reeds
werkelijkheid, in 't tweede geval nog onwerkelijkheid, immers de
werking komen heeft nog niet plaats gehad, misschien wordt de
veronderstelling later tot werkelijkheid, maar nu is dat nog niet
het geval. Den vorm onderwerp + gezegde noemen we daarom
den werkelijkheidsvorm, terwijl gezegde + onderwerp de onwerkelijkheidsvorm
is.
In den zin : hij komt niet is de vorm die der werkelijkheid,
terwijl de inhoud van den zin juist op het tegenovergestelde wijst.
Dit geval is echter niet in strijd met het bovengenoemde, omdat
de inhoud door eene bijkomende omstandigheid, hier het modale
bijwoord niet, veranderd is.
III. In aansluiting met het laatstgenoemde komen we tot den
derden factor : de modale bepalinqen.
Een modale bepaling geeft niet, zooals de andere bijwoordelijke
bepalingen, een kenmerk op van een woord, maar zegt ons iets
omtrent het verband tusschen onderwerp en gezegde, iets omtrent de
wijze, waarop men zich dat verband denkt. Hierbij zijn drie
gevallen mogelijk:
1 e. Het verband tusschen onderwerp en gezegde wordt versterkt.
2e. „ „ „ „ „ ,, „ verzwakt.
3e. „ ,, » ,, „ „ opgeheven
of verbroken.
In alle drie gevallen is het verband gegeven, er bestaat dus
reeds eene bepaalde verhouding tusschen onderwerp en gezegde
b.v. hij komt. Dit verband kan men nu versterken door een modaal
bij woord als stellig b.v. hij komt stellig, men denkt zich de aansluiting
tusschen 0. en G. thans nauwer dan zooeven, er bestaat
meer zekerheid, dat de zelfstandigheid de werking zal verrichten.
Hiertegenover staat : hij komt niet, het modale bij woord geeft
te kennen, dat het verband tusschen onderwerp en gezegde ten
onrechte gedacht is, dit verband wordt verbroken.
457
Tusschen deze beide uitersten liggen verschillende gevallen, die
we in 't algemeenkunnen uitdrukken door 't bij woord misschien:
hij komt misschien. Het verband tusschen hij en komen is gedacht
als werkelijk bestaande, doch de toevoeging misschien verzwakt de
aansluiting, we weten nu niet zeker, of de werking wel zal geschieden.
Bij deze twijfel-uitdrukkende bijwoorden heerscht weer
groote verscheidenheid, de beteekenis van alle komt niet precies
met elkaar overeen ; we denken b.v. aan ; hij komt waarschijnlijk,
denkelijk of mogelijk.
Naast de modale bepalingen staan de modale zinnen, die denzelfden
dienst doen en waarvan we enkele voorbeelden opgeven. Naar
men zegt, woedt de brand nog. Voor zoover ik weet, komt mijn
vriend morgen. Volgens de uitspraak van den rechter is hij schuldig
IV. Tusschenwerpsels en aansprekingen.
Hun dienst komt geheel overeen met hetgeen van de modale
bepalingen gezegd is, b.v. ja, hij komt en neen, hij komt niet. Het
eerste tusschenwerpsel versterkt het verband tusschen onderwerp
en gezegde, het laatste heft dat verband op.
Doch ook de andere tusschenwerpsels, de zoogenaamde ,gemoedsuitingen,
zijn aanduiders der modaliteit van den zin. Zeg ik : toe,
doe dat voor me ! dan geeft het woordje toe en vooral ook de toon,
waarop het wordt uitgesproken, heel sterk te kennen, dat de spreker
gaarne wil hebben, dat de werking geschiedt.
Eene aansprekinq kan precies denzelfden dienst doen, Zeg ik bv.
Beste vriend, help me ! dan blijkt uit die aanspreking heel duidelijk,
dat de spreker gaarne de verwezenlijking van 't gesprokene zou
zien, en tevens, dat hij veronderstelt, dat de werking zal plaats
vinden. Zijn „beste vriend" zal hem dit niet weigeren. Een dergelijk
geval hebben we in : Kerel, pak je weq ! De dreigende toon
en de betiteling kerel zullen voor den betrokken persoon wel voldoende
zin om de handeling uit te voeren, die in den volgenden
zin wordt genoemd.
Neutraal is de eenvoudige aanspreking, die zonder bijbedoeling
genoemd wordt, dus de naam of de aanduiding van den persoon
b.v. Jan, kom eens hier, of jij, lees verder!
V. De wijze van het werkwoord.
Het werkwoord is de kern van den zin, geen wonder dus,
dat de wijze van dit deel van overwegend belang is voor 't
geheel.
458
Met betrekking tot ons doel verdeelen we deze vormen in twee
groepen:
le. De weyrrkelij kheidswij s.
2e. De onwerkelijkheidswijs.
Tot geval 1 behoort slechts de aantoonende wijs b.v. hij komt
vandaag, waarbij men zich de werking denkt als werkelijk te geschieden,
onverschillig of dit in den tegenwoordigen, den verleden
of den toekomenden tijd gebeurt.
De andere drie : de aanvoegende, de ,gebiedende en de voorwaardelij/
ce wijs, drukken eene onwerkelijkheid uit, die in de beide eerste
gevallen misschien nog tot werkelijkheid wordt, maar bij de vooru•
aardelijke wijs steeds in strijd daarmee blijft. De aanvoegende en
de gebiedende wijs zijn dus relatie,-^ de voorwaardelijke wijs absoluut
o nwerkelijk.
't Verschil tusschen de beide eerste wijzen is slechts een verschil
in intensiteit, de aanvoegende wijs spreekt den wensch uit, dat de
gedachte tot werkelijkheid moge worden b.v. ik hoop, dat gij uw
best zult doen, terwijl bij de gebiedende wijs de gedachte, volgens
meening van den spreker, werkelijkheid behoort te worden, er wordt
verwacht, dat de werking zal geschieden. b.v. jongen, kom hier!
Toch is er ook in dit geval nog geen werkelijkheid, het is niet
beslist zeker, dat de handeling zal geschieden, alleen een hooge
graad van waarschijnlijkheid is bereikt. Dat de aanvoegende en
de gebiedende wijs nauw aan elkaar verwant zijn, blijkt uit het
feit, dat de eene soms de beteekenis van de andere aanneemt b.v.
Geef ons heden ons dagelij ksch brood ! naar den vorm gebiedende,
naar de beteekenis aanvoegende wijs.
Als een vorst tot zijne hovelingen zegt : ieder keere huiswaarts,
dan gebruikt hij den vorm der aanvoegende wijs, terwijl de zin
naar de beteekenis een gebod uitdrukt.
In een schema kunnen we de bovenstaande onderscheidingen
aldus uitdrukken:
werkelijkheidswijs Onwerkelijkheidswijs
aantoonende wijs relatief onwerkelijk absoluut onwerkelijk
gebiedende aanvoegende voorwaardelijke
wijs wis wijs.
De gebiedende wijs zetten we het meest naar links, omdat deze
dichter bij de werkelijkheid staat, dan de aanvoegende wijs.
459
VI. De hulpwerkwoorden van wijze.
Hieronder verstaan we in 't algemeen die werkwoorden, welke
bepaald met het doel gebezigd worden om iets mede te deelen,
omtrent de modaliteit van den zin. We onderscheiden twee ver•
schillende soorten:
le. de hulpwerkw. van wijze in engeren zin.
2e. de hulpwerkw. van wijze in ruimeren zin.
Onder groep 1 rekenen we de werkwoorden, welke meehelpen
bij de vorming van een der vier pas behandelde wijzen van 't werkwoord,
nl. mogen en laten. Mogen dient om eene aanvoegende wijs
uit te drukken, b.v. Moge hij de overwinning behalen ! terwijl laten
de gebiedende wijs mee helpt vormen, b v. Laat dien jongen zijn
gang gaan!
De hulpwerkwoorden van de tweede groep zeggen ons iets van
de modaliteit van den geheelen zin, (die der eerste groep doen dat
natuurlijk middellijk ook !) ze geven de betrekking te kennen, waarin
volgens den spreker de inhoud van den zin staat tot de werkelijkheid.
Tot deze werkwoorden behooren kunnen, mogen, willen, moe•
ten, zullen.
Bij de eerste drie wordt de werking voorgesteld als wenschelijk
of mogelijk b.v. .Het kan waar zijn, wat ge daar zegt. Mijn vriend
mag wel gelijk hebben. De wind wil tegen den middag wel eens .
krimpen. De mogelijkheid blijkt vooral duidelijk hieruit, dat men
in al deze gevallen dezelfde gedachte kan uitdrukken door een
bijwoord van modaliteit, b.v. Misschien is het waar. Wellicht heeft
uw vriend gelijk. Mogelijk krimpt de wind van middag.
Moeten en zullen daarentegen drukken eene meerdere zekerheid
uit, b.v. De brand moet door onvoorzichtigh.eid ontstaan zijn. Het
zal teel waar zijn, als jij het zegt. In deze gevallen kan men dan
ook de modale bij woorden : waarschijnlijk of sfelliq gebruiken, terwijl
ook zinnen als *naar men zeqt, voor zoover enen weet denzelfden dienst
kunnen doen.
Amsterdam. E. RIJPMA.
460
EUPHEMISMEN.
Het is verbazend moeilijk aan te nemen, dat -men in den regel
de dingen bij den waren naam noemt.
In de meeste gevallen ontgaat men de noodzakelijkheid, om iets
hards of onaangenaams te zeggen en gebruikt daarvoor iets liefs,
iets goeds of iets aardigs. Deze verzachtende of versierende benaming
noemt men : Euphemisme. Omgekeerd kan het voorkomen,
dat er termen zijn, die men te hoog of te eerbiedwaardig acht om
ze bij elke gelegenheid te pas te brengen Op welke wijze men
goedvindt, voor het eene woord een ander in de plaats te stellen,
zal uit het volgende blijken.
Een eerste middel is het gebruik van vreemde woorden. Dat is
zeker de dwaasste wijze, die er bestaat, immers een woord, dat in een
vreemd land plat zou heeten, kan onmogelijk geacht worden deftig
te zijn, wanneer we het hier gebruiken en toch zijn er velen, die
dat zeer geschikt achten. Men vindt het niet goed van iemand
te zeggen, dat hij vet of dik is, maar als men vertelt, dat hij
corpulent is of wat embonpoint heeft, acht men het zeer netjes uitgedrukt
; zweeten is plat maar transpireeren, meent men, is - heel
netjes. Hoe belachelijk dat is, blijkt wel uit de omstandigheid,
dat transpirer in het Fransch ook plat is en men stelle zich eens
voor dat een Franschman, om het platte transpirer te ontgaan zich
van het Hollandsche zweeten zou bedienen. Het gekste van het
geval is, dat ook die deftige woorden nog weer niet deftig genoeg
zijn ; in hooge kringen is transpireeren ook plat, maar zal iemand
zeggen, die zich heel fijn wil uitdrukken, ik ben en naqe. Braken
gebruikt men in het geheel niet meer ; vomeeren, dat schijnt netjes
te klinken. Op die • manier komt men er toe, om ondeugden en
misstanden onder een bevallig schijnend kleed te noemen en te
bespreken. Wie zou er ooit over denken, te beweren dat Duitschland
Elzas Lotharingen had gestolen ; een zoo deftig land steelt
niet het heeft die beide streken eenvoudig geannexeerd. Zelfs een
geneesheer kan moeilijk van een patient zeggen, dat hij een
dronkaard of een dronkenlap is, maar diypsomaan of potator dat is
heel iets anders Zoo is president, directeur, secretaris heel wat
voornamer dan voorzitter, baas of schrijver en men gaat zelfs zoover
om naar het gebruik van die bastaardwoorden de standen der
verschillende personen te bepalen.
461
Gewone menschen gaan koffie drinken, zijn ze een beetje meer,
dan gebruiken ze hun lunch hetgeen de meeste dier Engelseh
schijnenden als luns uitspreken ; doch heel wat voornamer klinkt
het, te spreken van het tweede ontbijt, in het laatste geval wint de
Hollandsche uitdrukking het in deftigheid van de Engelsche. Het
maakt een groot verschil of een heer met zijne gemalin naar zijn
apartementen gaat om te soupeeren, of dat iemand met zijne vrouw
naar zijne kamers gaat, om 's avonds nog wat te gelruiken. De
Nederlander, die met zeldzame volharding Fransche uitdrukkingen
gebruikt, die geen Franschman zou verstaan, praat dan ook geregeld
van appartemlaents hetgeen ze vertalen met appartementen terwijl
het Fransche appartement niets anders beteekent dan a fzonderlLj
ke woning.
Een ander middel om niet te zeggen wat men meent, is de
synecdoche, waarbij men het geheel noemt inplaats van een gedeelte,
dus de soort inplaats van enkele voorwerpen. Het klinkt
veel beter als men zegt de booze, inplaats van de duivel of satan
en het is heel iets anders wanneer iemand op een kouden winterdag
zegt ; ik zou wel even een kleinigheid willen hebben, of : ik zou
wel eens iets willen gebruiken, inplaats van te zeggen : ik wil een
borrel pakken of een slokje nemen. Als er gezegd wordt : mocht
er iets gebeuren, dan is het niet onwaarschijnlijk, dat men er mede
bedoelt : mocht de zieke komen te sterven.
Verder bedient men zich van de litotes, eene uitdrukking, die
minder zegt dan men meent ; een vorm, die bij ons Nederlanders
zeer gezocht is, zoo iets van geven en nemen, bijvoorbeeld : neen,
ik vloek u niet, of wel, indien er bij een sportwedstrijd eenige armen
en beenen gebroken zijn, de uitdrukking : ze zijn er niet allen goed
afgekomen, of : eenige zijn er niet zonder kleerscheuren afgekomen,
daarbij zijn er niet alleen kleeren gescheurd, maar ook, wat daar
onder zat. Zoo is het merkwaardig te zien, dat bij de conditiën
voor stierengevechten in Spanje verklaard wordt, dat wanneer de
vijf geëngageerde Picadores onbruikbaar worden, men niet het recht
heeft anderen te eischen.
We begrijpen allen, wat beteekent : Mijnheer, ik houd u niet
terug, wat in gewoon Hollandsch beteekent : het zal mij aangenaam
zijn, U te zien heengaan. Het gebruik van woorden, die het tegenovergestelde
uitdrukken of waarbij men ontkent hetgeen men wil
zeggen, komt zeer dikwijls -voor b.v. dat is qeen gekheid, dat is geen
462
kleinigheid, hij is niet heel vertrouwbaar ; ik kan niet veel goeds van
hem geen. De bedoeling is natuurlijk niet, dat men niet veel
goeds van hem zeggen kan, maar in het geheel geen goeds; eigenlijk
gezegd kwaads. Zoo ook : dat was niet beleefd men bedoelt
natuurlijk onbeleefd, onbeschoft, vlegelachtiq of wel : het gaat mij
niet goed, dat wil zeggen slecht en zoo hoort men een schooljongen
zeggen : ik ken mijn les noq niet heel erg best, wat in gewoon
Hollandseh vertaald, wil zeggen : ik heb ze noq niet gezien. De
litotes komt in woordvorming herhaaldelijk voor ; men spreekt van
nietswaardig en ontucht, uitdrukkingen die er beide nogal onschuldig
uitzien, maar het niet zijn in beteekenis. Niet lang geleden
kwam het zelfs voor, dat op eene rechtszitting bij het onderzoek
in een zeer vuile aangelegenheid, enkele personen van leugens spraken,
waarop de president verzocht, dat men zich van die beleedigende
woorden zou onthouden en eenvoudig spreken van onwaarheden.
Ook de antiphrase komt herhaaldelijk voor, dat wil zeggen, dat
men het tegenovergestelde beweert van hetgeen men zeggen wil;
vooral in het Oude Testament komt dat herhaaldelijk voor. In het
Eerste boek der Koningen hoofdstuk 21 vers 10 en 13 laat Jesabel
valsche getuigen tegen Nabob optreden die zijn wijngaard niet aan
Achab wil afstaan ; hij wordt aangeklaagd, dat hij God en den
Koning vaarwel gezegd heeft en daarvoor wordt hij gesteenigd Men
zou vragen, hoe kan iemand den dood verdienen, doordat hij God
en den Koning vaarwel heeft gezegd. Het omgekeerde is waar; de
bedoeling was, zooals ook in de Nieuwe Vertaling staat, dat hij
God en den Koning had gelasterd. Hetzelfde vinden we in het
Boek van Job, Eerste hoofdstuk, vers 11, waar de Satan tot den
Heer zegt : strek uwe hand uit en tast aan, alles wat hij heeft;
zoo hij u niet in uw aangezicht vaarwel zal zeggen en Hoofdst. 2,
vs. 5 : Strek uwe hand uit, en tast zijn gebeente en zijn vleesch
aan ; zoo hij u niet in uw aangezicht vaarwel zal zeggen. De bedoeling
is natuurlijk : „hij zal u vervloeken" gelijk ook de Engelsche
bijbelvertaling heeft he will c u r s e thee to thy face.
Dat men hier vaarwel zegt en in het Duitsch „segnen" gebruikt
inplaats van vloeken is zeer verklaarbaar. Men vond het feit van
God te vloeken of, zooals men zegt, te lasteren, dat is kwaad van
hem te zeggen, z66 verschrikkelijk, dat men niet eens waagde het
te zeggen,
463
Op dezelfde wijze hooren we den een spreken van een vervloekt
leven terwijl een ander z: nu, het was me daar een gezegend
leventje.
Wanneer een hond ons bijt, zal de gebetene soms zeggen : dat
vervloekte dier ; de Franschman zegt : le sacré animal, het gezegende
dier.
Zoo gebruikt men ook zedelijkheid inplaats van onzedelijkheid b.v.
zedelijkheidspolitie. Een eigenaardige geschiedenis is met deze wijze
van spreken verbonden. Sinds de werkstakingen der laatste jaren
is het woord onderkruiper vrij algemeen bekend ; zoo iemand heet
in het Duitsch Streichbrecher en de Denen maken ervan : Skruebrcekker.
De rechtbank heeft bij ons herhaalde malen uit te maken gehad,
of onderkruiper een scheldwoord was, ja of neen ; in Denemarken
werd uitgemaakt, dat skruebrfkker inderdaad een scheldwoord was
en sedert dien tijd heet de onderkruiper in Denemarken Hedersmand
dat is man van eer, maar het duurde niet heel lang, of in arbeiderskringen
werd dat woord h edersnmand niet meer in gunstige beteekenis
gebruikt.
We hooren dergelijke uitdrukkingen elken dag. Van een zeer
dom menseh verklaart men, dat is een knappe jongen. Met de grootste
minachting getuigt men van een ander : het is een •heele held en
zelf denke men maar eens aan uitdrukkingen als : je bent een mooie
jonqen; daar ben ik van een plezierige kermis thuis gekomen, dat
staat je heel netjes ; het is een heele fijne familie ; of : het is een
Iceurige geschiedenis. Het gevolg hiervan is, dat vele dier uitdrukkingen
in de eigenlijke beteekenis geheel in onbruik gekomen zijn.
Zoo hoorde men indertijd aan de oostelijke grenzen van ons land,
in Twenthe : ze hebt 'enz e f felces annevult, dat is : ze hebben even aan
hem gevoeld, met andere woorden : ze hebben hem blont en blauw
geslagen of half dood geslagen. Vechten deed men in die streken
niet, maar wel werd er gezegd : gisterenavond hebt ze 'm oppepast
dat wil zeggen : twee of drie menschen hebben iemand opgewacht
en hem met vereende krachten afgeranseld ; men heeft hem dus
opgepast, maar het gevolg ervan was, dat hij verder nog door
anderen opgepast moest worden.
Een andere vorm van euphemisme is : Aposiope$e b.v. zooals dat
dikwijls bij vloeken of verwenschingen gebeurt : beware ons, dat is,
God beware ons. God wordt dus eenvoudig weggelaten. Wil men
dit echter niet, dan wordt zulk een woord verdraaid, wat heel
464
dikwijls gebeurt bij den naam van God of den Duivel of bij zeer
ongepaste uitdrukkingen. Dikwijls krijgt de uitdrukking zelfs iets
humoristisch. Van een gierig mensch heet het, hij komt van Kleef.
Vergeten is tegenwoordig bijna geheel het woord kamerjager voor
rattenvanger een woord, dat o. a. voorkwam in een vroeger veel
gebruikt vers:
Het is een nieuwerwetsche kat
.En bij de Heeren van de stad,
Noemt men hem kamerjager.
In Amerika zal een neger zeer ontstemd zijn, wanneer men hem
neger noemt; kleurling is al een klein beetje beter, maar het is heel
netjes iemand te noemen ; een gekleurd heer (coloured gentleman),
Rijk is de taal in euphemismen of vermommingen zou men mogen
zeggen, bij de woorden God en Duivel. Inplaats van Jezus heet
het Jessis of Je of Jeminé en de meest voorkomende Heiligen hebben
eveneens eene tweede benaming.
Gansbloed, •ganswonder, sakkerljsjes, sapperloot, sapperdekriek,
slapperdemallemosterd en dergelijken, zijn allen op God, Jezus of een
anderen .Heilige terug te brengen, evenals te duiker, te deksel, te
drommel, drommels en dergelijke waarin men het woord Duivel weervindt,
dien men anders evenwel ook noemt de Booze, de Teerleider,
de oude Adnm en zoo verder. Ook het woord vloeken noemt men
liever niet en inplaats van wel vervloekt, heet het dan soms, wel
verflikt. Dat sapper in bovenstaande uitdrukkingen is van Sacra
lat. voor heilig, wat men ook vindt in de heele santekraam en de
heele santepetie of santepetiek d, i. sante (sainte) boutique.
Vrees voor den dood en eerbied voor den doode, zijn zeker oorzaak,
dat er allerlei uitdrukkingen gevonden zijn, om over den dood
te spreken zonder dien te noemen. Er wordt gesproken van eene
scheiding, van heengaan, van den nacht waarin niemand werken kan.
Wanneer iemand sterft, heet het, dat hij de eeuwige rust is ingegaan,
dat hij tot een beter leven is overgegaan, tot zijne vaderen verzameld,
den tol aan de natuur betaald ; en van den overledene wordt gezegd:
hij is niet meer, hij heeft den laatsten strijd gestreden, hij heeft de
ooqen gesloten, den laatsten adem uitgeblazen, hij is den laatsten slaap
gaan slapen, hij is van ons heengegaan en dichterlijker nog : zijne
zorgen zijn teneinde Zoo heet ook de doode, de zalige, de ontslapene.
Zoo wordt dan ook het lijk genoemd : het stoffelijk overblijfsel
het aardsche omhulsel en het graf daarentegen, de laatste woning,
zijne laatste rustplaats en het kerkhof, de akker Gods.
465
Naast deze uitdrukkingen, die aan eerbied moeten worden toegeschreven
hebben we er andere, die met een zekeren spot verbonden zijn.
Zoo spreekt men van den man met de zeis, van magere -Hein,
klapperman en dergelijke en van den doode : hij is naar Palermo
om houten lepeltjes, hij is er van door, zijne kiezen zullen hem geen
zeer meer doen, hij is naar Kuilenburq verhuisd, hij doet een zandwinkeltje,
hij eet geen brood meer. Ook de geestelijke dood, het
verlies van het verstand, wordt zelden met de gewone benaming
of woorden uitgedrukt. Hij is getroubleerd, in de war, wat zenuwachtig,
niet gewoon, overwerkt, heeft te veel van zijne krachten
gevergd en dergelijke, en iemand, die van kind af aan zeer beperkt
in zijne verstandelijke vermogens geweest is, heet onnoozel of soms
wel : heel goed b.v. och, het is een heel goed kind, men kan er
dan bij denken : maar verstand of hersenen heeft hij niet ; gelijk
men van anderen getuigt : het buskruit heeft hij niet uitgevonden
of, toen hij geboren werd, was het buskruit er al of wel, hij zal
geen mensch kwaad doen ; of, met zinspeling op den bijbeltekst zalig
zijn de eenvoudigen van harte.
Idioot, wat er tegenwoordig volstrekt niet als euphemisme uitziet,
is er werkelijk oorspronkelijk een. Het komt van het Grieksche
Idiotes, dat is namelijk een ambteloos burger in tegenstelling met
iemand, die • een ambt bekleedt, dus iemand die lager staat dan
anderen, een leek tegenover een geestelijke, iemand, die niets geleerd
heeft en bij verdere uitbreiding, iemand, die niets leeren kan.
Op dat gebied vooral, ontmoet men allerlei figuurlijke uitdrukkingen
o.a er is iets bij hem kapot, er is een schroefje los, hij heeft
ongemeubileerde kamers te huur. Bij ziekten is het niet anders
gelegen. Ziek zijn vervangt men het liefst door ongesteld, niet
recht fiks, een beetje aan het sukkelen, niet geheel wel, niet zijn zooals
anders, onpasselijk, onwel, niet lekker, niet gedisponeerd zijn en
vandaar, dat herhaaldelijk gezondheid en ziekte met elkander
verwisseld worden. Iemand gaat voor zijne gezondheid op reis of naar
eene badplaats en men gebruikt verschillende geneesmiddelen en
dergelijke voor zijne gezondheid. De bedoeling is, om de gezondheid
terug te krijgen. Zoo komt op de begrooting voor het Duitsche
rijk ook voor 650 millioen mark of 13 mark per hoofd, als
vredeskosten, eene begrooting van oorlog houdt men er niet op na
Ook hier doen vreemde woorden dikwijls dienst voor ruwklinkende
inheemsche ; er wordt van iemand gezegd, dat hij aan pneu-
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 30
466
mnonie lijdt, wat er nog eventjes mee door kan; maar lon.gontstekinq
is voldoende, om iemand een doodelijken schrik op 't lijf te jagen.
In verschillende gevallen is het gemakkelijk, dat er vreemde woorden
gebruikt knnnen worden voor ongesteldheden of voor lichaamsdeelen
die men liever niet noemt. Dat geldt eveneens in verschillende
andere gevallen.
Men vindt het ongepast van vlooien te spreken ; waarom, weet
natuurlijk niemand, maar men noemt ze liever springertjes, liupsasa,
zwarte huzaren, vluggertjes, en in tegenstelling de luizen, langzaam
marche. Zoo heeten wand- of weeqluizen (weeq beteekent wand,
onder andere nog in Oversol) wansjes, roode beestjes, en dergelijke.
Bij straffen spreekt men ook van zitten, men bedoeld natuurlijk
in de qevanqenis zitten, handboeien heeten manchetten, en we zouden
een boekdeel kunnen vullen met al de ruwe aardigheden die in
omloop waren in den tijd, toen de doodstraf nog werd uitgevoerd.
Een staaltje daarvan blijft ons over in de benaming van stokvisch
zonder boter, vij fvingerkruid, men spreekt van oorvijgen, (waarbij
men wellicht aan vegen zal moeten denken) billelcoek geven, Bilderdij
ksche kermis houden, enz.
Ruwe, wreede of leelijke zaken noemt men ook ongaarne bij den
naam. Men vermoordt geen vijand, maar men ontdoet zich aan den man,
men maakt hem onschadelijk, ruimt hem uit den weq, schuift hein
zich van den hals. Aangaande diefstal heeft men ook allerlei mooie
woorden bedacht; iemand heeft lrnge tingers, heeft de kas nagezien,
heeft zich vergist, heeft geld in een verkeerd laadje gedaan, er zijn
fouten in de administratie er hebben enkele vergissingen plaats gehad,
en is het zoo erg mogelijk geworden, dan heet het: mijnheer
is vertrokken zonder order op zone zaken te stellen ; de administratie
schijnt niet geheel- en al in o' de te zijn ; er zijn onregelmatigheden
begaan. In vroegenen tijd gebruikte men vaak chevalier d'indusírie;
sinds er op dat gebied groote concurrentie is gekomen, acht men
het wenschelijk, daarvoor andere uitdrukkingen te gebruiken.
Wanneer iemand koopt zonder te betalen, of geld uitgeeft dat
hij niet heeft, dan heet hij al, naar de omstandigheid, flesschentrekker,
millioenenjuffrouw of iets van dien aard. Dat men nog niet van
een millioenenheer spreekt, moet daaraan worden toegeschreven,
dat dergelijke verrichtingen, door heeren ondernomen, op een geheel
andere wijze zijn ingericht
De millioenen van de Dechauer-Bank werden in beweging gebracht
467
door A d è l e S p i t z e d e r. De millioenen in het laatste geruchtmakend
proces, door T h é r è s e H u m b e r t, en Nederland heeft
in het klein nagemaakt, wat andere landen in het groot deden:
we hebben hier ook onze millioenenjuffrouw, wier beeld we in
het Panopticum te Amsterdam kunnen zien.
Het woord leugen behoort algemeen tot de woorden, die men
liefst niet zoo zonder omwegen noemt. Men spreekt van de waarheid
verzwijgen, van verdichten, van menschen met eene levendige
fantasie, of wel men spreekt er van, dat iemand er iets heeft bij
gedaan, terwijl verder woorden als geschiedenis, anecdote, klucht,
dienst kunnen doen. Eene eigenaardige uitdrukking is : opsnijden,
wat we soms weervinden als : met het groote mes opsnijden, of
wel : het lange mes gebruiken. Men denkt hierbij natuurlijk aan
een jager, die het wild dat hij geschoten heeft, op- of stuk snijdt
en gaarne van meer stukken wil melding maken, dan hij in werkeli
kheid heeft gedood.
List heeft ook al eene minder gunstige beteekenis en wordt veel
vervangen door handigheid, kennis van zaken, en dergelijke. Maar
van alles, wat ondeugd of afkeurenswaardig mag heeten, is de
dronkenschap een van die dingen, waarbij men de meest beleefde
vormen gebruikt ; het minste wat men van iemand zeggen kan is,
dat hij drinkt, en dat is eigenlijk iets, wat allen doen, maar ook
datgene, wat gedronken wordt, noemt men niet bij den naam. Bedwelmende
dranken noemt men dan liefst èf dranken, èf heel
deftige spiritualiën?, en verder heet het eene liartversterkinq, een
kleinigheid, iets, een druppeltje, en dergelijke meer, en heeft men
te veel gedronken, dan heet het, hij heeft te diep in het glaasje -gekeken,
of een beetje platter, hij heeft den prins gesprolcen, in de olie
gewerkt met en benevens een menigte uitdrukkingen, waarin de
Nederlandsche taal, evenals alle Noordsche en vele Zuidelijke talen
buitengewoon rijk is.
Het is dus niet noodig te beweren, dat het Hollandsch rijker is
aan dergerlijke uitdrukkingen dan andere talen, want bij L o r e d a n
L a r e h e y Dict. de l'Argot vindt men een menigte uitdrukkingen,
die in talrijkheid niet bij de Hollandsche ten achter staan en ook
de Slang dict. geeft een menigte uitdrukkingen, zoovele, dat men
gerust kan verklaren, dat Engeland er ook genoeg heeft.
Zelfs met scheldwoorden is men ten allen tijde zeer voorzichtig
omgegaan. Men heeft iemand een individu, een sujet, een creatuur
30*
468
of kerel genoemd of, als het een man is, ook een vent, alle woorden
die oorspronkelijk . eene onschuldige beteekenis hadden, maar die
langzamerhand die onaangename beteekenis gekregen hebben. Omgekeerd
vindt men allerhande leelijke uitdrukkingen, gebruikt in een
gunstige beteekenis. Men vindt er geen bezwaar in, een aardige,
levendige jongen gauwdief te noemen of van een klein kind . te
zeggen : het is een allerliefst monstertje, eene uitdrukking, die in
verschillende talen gebruikelijk is en de geheele wijze om iets liefs
met eene leelijke benaming aan te duiden, kan men gerust aannemen
als tot verschillende talen te behooren. Daarbij alleen de
opmerking, dat menig oorspronkelijk leelijk klinkend woord aardig
moet heeten, wanneer het als verkleinwoord gebruikt wordt.
Amsterdam. J. VERDONCK.
Eene Woordenlijst.
„Een Nederlandsche Woordenlijst", volgens de beginselen
van de Vereeniging tot Vereenvoudiging van onze schrijftaal,
samengesteld door Dr. R. A K o 11 e w ij n, Dr. F Buitenrust
Hettema en Dr. J J. Salverda de Grave, isverschenen
bij de firma Tjeenk Willink te Zwolle.
Deze woordenlijst wordt geacht ook voor de volgelingen der
Vereenvoudigers van nut te zijn, o. a. om den weg te wijzen bij
't schrijven van ei en ij ; ou en au ; v en f; z en s, enz ; ten
tweede omdat het niet weinigen moeilijk valt uit de algemeene reqels
tot de spelliq van een bepaald woord te besluiten, en eindelijk omdat
zich voor ieder, bij elk orthr.graf sch systeem gevallen van twijfel
voordoen."
Bovenstaand bericht, denkelijk uit de voorrede, o a. voorkomende in
de *Arnh. Ct., een dagblad, dat altijd bijzonder op de hand was van
de „Vereenvoudigers" heeft ons verbaasd doen staan.
De thans heerschende alqemeene spelling, die althans eenvormigheid
aan onze letteren geeft, moest noodzakelijk worden afgeschaft, want
de knappe lui konden die „lastige spelling" niet volgen. Ze moesten
altijd hun woordenlijst bij zich hebben. Met de „vereenvoudigde"
spelling was zoo iets niet noodig ; moeielijkheden waren er niet
meer, en nu weten de Vereenvoudigers zelf geen weg met ei en
met ou en au enz. en komen zij tot de openlijke bekentenis, dat er
bij alle spellingstelsels regels zijn, waarvan de toepassing niet meevalt
en dat er voor elke spelling een „woordenlijstje" noodig is om in
twijfelachtige gevallen te raadplegen. Het zal voor velen, die tot
dusverre diepbeschaamd naar hun „Woordenlijst" keken, een verluchting
zijn, dit te hooren.
469
NADENKEND LEZEN.
x. DE M. UIs.
Meer dan eenig ander dier, mag de muis een huisdier heeten
maar van de liefde, die andere huisdieren van ons ondervinden,
kan een muis, hoe listig ook, zich geene voorstelling maken. Een
eerste eigenschap van de muis is, dat zij onhoorbaar door de kamer
gaat en vandaar de uitdrukking : zoo zacht als een muis, wat
natuurlijk beteekenen moet : zoo stil als eene muis , loopt, hetgeen
gelijk staat met de uitdrukking : je lcondt een speld hooren vallen.
Het schijnt wel, dat men de muis tamelijk nauwkeurig in haar
leven heeft gadegeslagen. Dat het diertje bij het minste gerucht
verdwijnt en wel in eene opening, die men vooruit niet eens gezien
had, trekt bijzonder de aandacht ; vandaar dan ook een muis die
maar één gaatje heeft, is gauw gevangen en dat zij het snel doet
zegt ons de uitdrukking : zoo vlug als eene muis en zoo gauw als
eene muis namelijk weg.
Een tweede eigenschap is, de vrees van eene muis ; het heet
geregeld : zoo bang als eene muis gelijk men ook zegt : zoo bang als
een wezel. Als beeld van lafhartigheid vinden we zelfs de muis
genoemd. Zoo spreken de Assyrische legeraanvoerders tegen de
kamerdienaars van Holófernes van muizen, waarmede ze de Joden
bedoelen. Dat de muis echter verlokt wordt door iets, wat zij
gaarne eet, in het ongeluk geraakt • en in den val komt, herdenken
we met de uitdrukking : met spek vangt men muizen Dat zij weinig
eten noodig heeft, blijkt uit de uitdrukking van menschen, die niet
veel eten, hij eet als (ene muis. Dat de muizen minder drinken
dan eten, of eigenlijk geen drinken schijnen noodig te hebben,
blijkt wel uit de omstandigheid, dat men geregeld spreekt van
een muizenmaa l tij d doen, waarmede men bedoelt, eten zonder drinken.
De kleine hoeveelheid eten, die eene muis noodig* heeft, geeft
aanleiding tot de uitdrukking : de muizen liggen dood voor de broodkast
wat het ,toppunt van armoede aanwijst ; immers de broodkast moet
wel niets meer bevatten, als er zelfs geen voedsel meer zou zijn voor
een muisje. Het bijten van muizen noemt men knagen, het dier
behoort tot de knaagdieren, maar dat knagen wordt overdrachtelijk
op menschen toegepast ; men spreekt namelijk van knagend leed,
knagende smart ; men spreekt ervan, dat zel fverwij t aan zijn geweten
knaagt, knagend naberouw. Men zegt, dat iemand aan zijn goeden
470
naam knaaqt gelijk men ook zegt, dat de nijd, de zwaarmoedigheid,
de ellende, de jaloerschlieid, het geweten, een geheim, een • verwijt aan
iemand knagen, dat wil zeggen, telkens in het klein, maar onafgebroken
plagen, beschadigen, hinderen, folteren. Herhaaldelijk is
gesproken over muizenesten in het hoofd hebben, wat men later
weer vervangen heeft door muizenissen.
Voor de behandeling van die uitdrukkingen verwijzen we naar
vroegere artikelen en naar het Spreekwoordenboek van Dr. S t o e t t.
Een tooneelstuk, dat indertijd grooten opgang maakte, heette
„Muisje'' en dat was de naam, dien de man in het stuk aan zijne
vrouw gaf een soort kind-vrouwtje zooals we in D i e k e n s'
David Copper jield hebben leeren kennen. Sinds dat stuk bij ons
opgang maakte is het woord muis of muisje voor jonge vrouwen
steeds meer voorgekomen en men heeft elkander waarschijnlijk wijs
gemaakt, dat het eene nieuwe uitvinding van de 20ste eeuw was;
dat is echter volstrekt niet waar.
Een brief van G o e t h e, gedagteekend : Venetië, 8 October 1786,
handelt over eene schilderij van P a u 1 V e r o n e s e voorstellende
de vrouwelijke familie van Darius voor Alexander en daarin noemt
hij reeds het jonge prinsesje muisje". De uitdrukking : als de
kat weg is, dansen de muizen, hebben we vroeger reeds besproken,
We mogen wel eene andere uitdrukking noemen : de berg die eene
muis baart Deze uitdrukking is zeer oud en waarschijnlijk afkomstig
van H o r a t i u s. Hij waarschuwt den dichter, dat hij in den
aanvang van zijn gedicht niet te veel moet beloven, niet te groote
woorden moet gebruiken omdat het anders wel eens zou kunnen
tegenloopen. Dan volgt een verhaal van bergen die al grooter
en grooter worden en meer geluid doen hooren en eindelijk komt
er niets dan een muisje uit te voorschijn. Meer dan elders, is bij
ons de uitdrukking gebruikelijk, dat het schip met man en muis
vergaat, dat is, met alles wat erin is, groot en klein ; of er een
bijzondere reden is om aan te nemen, dat er aan boord meer muizen
dan ratten zijn, kunnen we moeilijk vaststellen, maar zeker zou
het woord muis niet zoo algemeen gebruikt worden, wanneer het
niet met m begon ; we hebben hier te doen met een zeer gebruikelijke
alliteratie. De naam muizenforen van het Duitsche „Müusetulrm",
deed eene geschiedenis ontstaan, die geen anderen grond
heeft dan eene verbastering van het woord „Mautturm" dat is namelijk
een toren, waar tol betaald moest worden ; want de Mautner is
471
niemand anders dan de tolbeambte en niets is verklaarbaarder, dan
dat een machtig heer aan den Rijn een toren liet bouwen om de
a personen, die er langs voeren, tol te laten betalen, ongeveer zooals
bij ons Dirk III deed te Dordrecht. Ook in de literatuur spelen
de muizen eene belangrijke , rol. Een beroemd Grieksch dichtwerk
heet : Batrachonnyomnachia, dat is namelijk de oorloq tussehen de kikvorschen
en de ruizen, het is veel gelezen en vaak vertaald. 1 ) Bij
P 1 a u t u s komt het beeld van de verstandige muis voor, die meer
dan één gaatje weet.
X.I. HET ZWIJN.
Er zal wel niemand zijn, die zich er over verwondert, dat er van
het zwijn of varken niets anders dan leelijks gezegd wordt, gelijk
reeds dadelijk uit de omstandigheid blijkt, dat men van iemand
die verdierlijkt is of leeft, ineens af zegt, het is een zwijn en van
een kwaadaardige vrouw in één woord, het is een varken. Bij het
eerste denkt men aan alles wat walgelijk en vuil is, bij het laatste
aan alles, wat ruw en wreed is, waarbij men echter bedenke, dat
de ruwheid en wreedheid van het varken eigenlijk alleen bestaat
in zijne onzindelijke gulzigheid. De afschuw van zwijnen is zeer
oud. H e r o d o t u s verhaalt, dat de Egyptenaren het zwijn voor
zulk een onrein dier hielden dat hij, die toevallig een zwijn aanraakte,
in de rivier ging en zich en zijne kleederen ging wasschen.
Zelfs was de zwijnenhoeder onrein en, hoewel geboren Egyptenaar,
werd hem de toegang tot den tempel niet verleend. Niemand gaf
zijne dochter aan een zwijnenhoeder ten huwelijk, noch trouwde
de dochter van een zwijnenhoeder.
Dat de Israëlieten niets van het zwijn mogen eten, berust minder
op minachting van de dieren, dan wel op een gezondheidsmaatregel.
Dat vette vleesch is namelijk meer geschikt voor de noordelijke
landen : in Zuid-Europa komt het aanmerkelijk minder voor
en in het oosten heeft het eten van varkensvleesch dikwijls zeer
bedenkelijke gevolgen.
Aangaande de minachting van de Israëlieten voor varkens, mogen
nog enkele bijbelteksten getuigen : Spreuken XI. vs. 22 „Eene schoone
vrouw, die van rede afwijkt, is als een gouden bagqe (d. i. rinq) in
eenen varkenssnuit" 2). Psalm LXXX, 14. „Het zwijn uit het
1) Zie bij B i 1 d e r d ij k, De Muis- en Kilcvorschkrijq.
2) L u t h e r vertaalt : Eene schoone vrouw zonder tucht is als een zeug
met een gouden haarband.
472
woud heeft hem uitgewroet, en het wild des velds heeft hem afgeweid
;" dit „zwijn uit het woud" (volgens L u t h e r 's vertaling
„de wilde zwijnen' ) is de benaming aan de heidensche volken gegeven,
die bij de Israëlieten diep veracht waren. In de gelijkenis
van den „Verloren Zoon" (Lucas XV. 15) is zijn diepste vernedering,
dat hij zwijnenhoeder wordt en dat „hij begeerde zijnen
buik te vullen met den draf, dien de zwijnen aten". Waar sprake
is van grootsche waarheden aan onwaardigen te verkondigen vinden
we Maítli. VII. 6. „Geef het heilige den honden niet en werp
uwe paarlen niet voor de zwijnen". Het meest verhevene : het
heilige, het kostbaarste de parel (in eene andere gelijkenis wordt
het evangelie bij een zeldzame parel van groote waarde" vergeleken)
en daartegenover de meest verachte dieren, de hond en het
zwijn. Teekenend is verder II Petr. 2, vs. 22, waar sprake is van
bekeerde heidenen, die toch weer van het Christendom afvallig werden
: de gewasschene zeug is wedergekeerd tot de wenteling in
het slijk."
De afkeer en minachting, die uit al die uitdrukkingen spreken,
blijkt evenzeer uit de wijze, waarop de Grieken en Romeinen
over de varkens spraken, waarvan allerlei voorbeelden zijn aan
te halen.
Gewaarschuwd mag worden voor de uitdrukking meerzwijn, letterlijk
uit het Duitsch overgeschreven. Die diertjes heeten Guineesche
l ggetjes. Dat overigens elke uitdrukking met zwijn nog geen minachting
met zich behoeft te brengen, blijkt wel uit den eerbied
waarmede Homerus gewaagt van Eumaeus, de zwijnenhoeder van
Ulyssus, Homerus noemt hem zelfs den „goddelijken" zwijnenhoeder,
hij was dan ook niet minder dan de zoon van koning Ktesios op
Syrië, maar weggevoerd en als slaaf verkocht. In een geheel ander
licht verschijnt een bloedverwant van het zwijn, n.l. het wilde zwijn
dat zelfs bij onze Nederl. voorvaderen een heilig offerdier was;
het heeft dan ook afmetingen, gelijk de Grieken aan hunne goden
gaven. N o t k e r zegt van hem : Imo sint burste eben hó forste,
unde zene sine zuelifelnige, d. i.: Zijne borstels staan hoog overeind
als een bosch en zijne slagtanden zijn twaalf el lang Zijn groote
kracht maakt zijn naam tot een eeretitel en E b e r h a r d t, E b e rw
e i n of E v e r (z) w e i n, E v e r s en dergelijke leggen daarvan
nog getuigenis af. Dat is echter wel het eenige, wat men met goed
fatsoen als een woord van lof van het zwijn of varken kan getuigen.
473
XII. DE HAAS.
De eerste eigenschap waarbij men aan een haas denkt, is zijne
groote vrees overdrachtelijk zijne lafhartigheid. Hij is zoo banq als
een haas is wel het toppunt van bangheid aangewezen en het liazepad
kiezen, eene uitdrukking die aan duidelijkheid niets te wenschen
overlaat. We hebben niet zoo overdadig veel uitdrukkingen, die
op haas betrekking hebben als onze Duitsche naburen. - Bij ons
namelijk, is het niet zulk een jagersland en neemt de jacht niet
zulk eene belangrijke plaats in het maatschappelijke leven in als in
Duitschland. Men vertelt van den haas, dat hij met open oogen
slaapt om te zien of hem ook gevaar dreigt : we willen aannemen,
dat het minste gerucht hem doet opspringen en verklaren daaruit
de uitdrukking : een hazeslaap doen, dat is namelijk zóó slapen, dat
de minste beweging voldoende is, om iemand wakker te maken.
Dat de bovenlip van de haas gespleten is, geeft aanleiding tot de
uitdrukking een - hazelip, eene vergroeiing, die meermalen bij kin.
deren voorkomt en door eene onschuldige operatie gewoonlijk kan
verholpen worden.
Tot een ander slag van haas behoort de beunhaas ; over de
beteekenis van dit woord zijn we het tamelijk wel eens, namelijk
dat men er personen mede aanwijst, die onbevoegd en gewoonlijk
onvoldoende voorbereid, een of ander vak uitoefenen. Het zou
ons al te ver voeren, wanneer we de verschillende afleidingen wilden
opgeven, die over die uitdrukkingen gegeven zijn en die ver uiteen
loopen.
Stellen we ons tevreden, dat we nauwkeurig weten, wat het
woord beteekent. Dat men eene kat schertsenderwijze dakhaas
noemt, verklaart zich uit de omstandigheid, dat menige kat gebraden
wordt en als haas door den kok aan den man wordt gebracht.
XIII. DE Vos.
Welk eene belangrijke rol de vos in de fabel ook speelt, in ons
land heeft men aan den naam van dat dier niet veel uitdrukkingen,
ontleend en wat we van hem zeggen, ontleenen we meer aan de
fabels dan aan de natuur. De list van den vos, een enkele maal
ook zijn rooflust, zijn het eenige waardoor hij bij ons in de taal leeft.
De uitdrukking : vossen met vossen vangen is duidelijk genoeg : "een
slim man door een nog slimmer man dwingen of beetnemen. De
474
uitdrukking is afkomstig van de Romeinen daar heette het : het
is moeilijk om met een vos een vos te vangen Die vangst van
vossen is geen verzinsel, maar kwam werkelijk voor. In het voorjaar
werd een moervos (wijfjesvos) aan een boom in den tuin vastgebonden
en in de nabijheid werden netten opgesteld ; wanneer de
vossen dan op de moervos aanliepen, werden zij in de netten
gevangen. Naar de kleur van zijn haar noemt men ook iemand
met rood haar wel eens een vos, terwijl men ook een paard van
die kleur vos noemt. Aan de kleur van den vos hecht men ook
het denkbeeld van de minder goede eigenschappen van het dier en
nog altijd zijn er menschen die gelooven, dat iemand met rood
haar allerlei leelijke eigenschappen heeft. Bekend is het spreukje:
rood haar en elzenhout, zin op goeden grond gebouwd. Judas, de
verrader, komt dan ook op de meeste schilderijen nooit anders
voor dan met rood haar. In de school leeft het woord nog voort
in de uitdrukking vosserijen, waarbij men waarschijnlijk in de eerste
plaats te denken heeft aan kleinigheden, onbeduidende zaken met
onbegrijpelijke slimheid en list bijeen gebracht. In de eerste plaats
toch, wees men met het woord vos geleerden aan, die zich buitengewoon
gewichtig maakten door het nasporen van onvindbare zaken
die voor niemand waarde hadden en aan welker ontstaan ze zelfs het
recht meenden te ontleenen om voor iets heel bijzonders te worden
aangezien, een geslacht, dat blijkbaar nog niet was uitgestorven,
toen H i 1 d e b r a n d de Camera schreef.
In later tijd wees men met dien scheldnaam, die langzamerhand
in onbruik geraakte, eenvoudig pedanfen aan, bijv een kwasterigen
schoolmeester, die zich verbeeldde, heel wat hooger te staan dan
menschen van welken stand en rang dan ook, omdat hij kleinigheden
wist, die een ander niet wist, maar waarom ook niemand
zich bekommerde. Vooral is het woord vos gebruikelijk ter aan
duiding van een sluw en listig mensch.
We laten voorloopig de fabel rusten maar wijzen op Lucas 13
vers 32 waarbij Christus den Tetrarch Herodes Antipes zoo noemt.
Hij was in de stad Livië aangekomen, waar Herodes toen verblijf
hield en toen de Farizeërs tot hem kwamen en zeiden : „Ga weg
en vertrek van hier want Herodes wil u dooden", gaf Jezus daarop
ten antwoord : „gaat henen en zegt dien vos : zie, ik werp duivelen
uit en maak gezond heden en morgen en ten derden dage
wordt ik voleindigd." Tot vervelens toe en dikwijls ten onrechte
475
hooren we zeggen : , „ de druiven zijn zuur zei de vos" wanneer
iemand beweert, niet te willen hebben, wat hij niet krijgen kan.
We denken hier natuurlijk aan de bekende fabel : een vos ziet
hoog aan een muur rijpe duiven hangen, hij kan ze niet bereiken
en verwijdert zich met de bewering : „Ik wil . ze niet hebben ze
zijn me te zuur !'' Merkwaardig mag het heeten, dat de vos zelden
of nooit voorkomt in mythische voorstellingen. Eenige samenstellingen
met vos, vindt men als eigennaam gebruikt, de Nederlandsche
familienaam S a n d v o s is bekend, maar ook deze zijn
weinige, omdat de vos bij ons niet zooveel voorkomt. We wijzen
ten slotte op het wereldberoemde dichterlijk verhaal, van den vos
Reinaerde, de eerste krachtige geestelijke uiting van onderdanen
tegen vorstenmacht en prieterdwang, waarin alle karakteriseerende
eigenschappen van een vos dienst doen.
P. Q.
VERSCHEIDENHEDEN.
Verkorting bij betrekkelijke zinnen.
Een merkwaardige vondst meende een niet alledaagsch leerling
gedaan te hebben toen hij een zin „zonder onderwerp" ontdekt had
nog wel in Tollens' bekend Volkslied:
Wien Neerlandsch bloed in d' aâdren vloeit,
Wiens hart voor land en koning gloeit,
tot zoover was alles in orde, maar:
Verheff' den zang
daar zat het hem — en wel doordat er niet zat wat er zijns inziens
zitten moest : een onderwerp.
De meeste spraakkunsten vermelden de uitlating (ellips) van het
antecedent bij het relativum of niet, of terloops ; een enkele b.v.
V. Helten, Kleine NederlancIsche Spraakkunst weidt er in een paragraaf
(6e druk, II § 185) even over uit en geeft een paar regels,
waar, gelijk zoo vaak, de levende taal zich volstrekt niet aan stoort.
Genoemde paragraaf luidt : „Het persoonlijk of het zelfstandig
aanwijzend voornaamwoord kon als antecedent van een relatief
voornaamwoord weggelaten worden, zoo beide in denzelfden naamval
staan. B.v. „die dat gedaan heeft, verdient straf" — „wien gij
476
zoekt, kunt gij hier niet vinden." -- „ Wien ik vertrouw, kunt gij
ook gerust vertrouwen" „wat u gezegd is, is waar." Bij het
onzijdig relat. onw. kan het antecedent ook wegblijven, wanneer
het. eene in den 4den, het andere in den laten naamval staat:
b.v. „wat gij zegt, is waar" en „wat goed is, moet men prijzen."
In deftigen stijl wordt ook wel het door een voorzetsel geregeerde
persoonlijk of aanwijzend voornaamwoord als antecedent weggelaten;
b.v. „voor wie wil, bestaat ook de mogelijkheid." Bij de uitlating
van het antecedent is de vorm van het betrekkelijk voornaamwoord
in het onzijdig steeds wat (nooit dat) ; in 't mannelijk en vrouwelijk
in den nominatief die, in den datief en accusatief wien, wie."
In Vondel's Taat van genoemden schrijver (§ 221) luidt het : „De
weglating van het demonstratief als antecedent is na een praepositie
of in accusativo nog in den hedendaagschen deftigen stijl gangbaar;
bij gelijkheid in casus met het relatief zelfs in de spreektaal."
De gegeven regel -- wij zien het — wil niet doorgaan voor een
wet van Meden en Perzen, zij bewaarheidt het gezegde, dat er
geen regel is zonder uitzondering en het omgekeerde, dat de uitzonderingen
den regel maken ; toch schippert hij nog niet genoeg
en zal hij gedwongen worden „oogluiking te plegen", wanneer de
levende taal — hetzij dan in deftigen of in gewonen stijl — aan
't woord is.
Trouwens de even uit de Vondel-grammatica aangehaalde paragraaf
luidt verder : „Bovendien kende het Dietsch ook de ellips,
wanneer 't antecedent in den 3den, 't relatief in den lsten of 4den
n.v. moest staan ..... Even zoo bij Vondel". Doch geldt deze
uitbreiding, die nog voor meer uitbreiding vatbaar is, zooals we
zullen zien, ook niet voor de latere taalperioden, niet het minst
voor de tegenwoordige ? Wij zullen beneden zien, dat onze taal
het oude Grieksch met zijn door verkorting en attractie ontstanen
rijkdom in constructies van betrekkelijke zinnen op zijde streeft.
Niet alleen in het Dietsch zijn zinnen als de door prof. v. Helten
genoteerde mogelijk, doch ook thans. De uit de legende van St
Brandaen genomen zin „met dieren woerden gheboet hi dien
(= die'ne, die hem) verhoorden" is gereedelijk te vertalen door:
„met plechtige woorden gebood hij die hem hoorden" voor hun of
dien, die .. ... Evenzoo is de tirade uit den Reinaert dat ghi
doet ere mi celven ende die zijn in 't . hof" te vertalen door : „dat
gij mij zelven en die aan 't hof zijn, eer aandoet" voor hun, die.
477
Zoo is Vondel's » Wie niet stoffeeren kan, ontbreeckt of brein of
geest", woordelijk weer te geven met : wie niet verzinnen 1 ) kan
ontbreekt 't aan verstand of geest" al geven wij toe, dat niet alle
in vroegeren tijd gangbare en in de Vondelgrarnmatica geciteerde
constructies met het tegenwoordig taalgebruik vereenigbaar zijn.
De derde regel van het Wien Neerlandsch bloed bewijst reeds
dat het antecedent 2 ) -- hetzij dan persoonlijk of aanwijzend voornaamwoord
— staande in den lsten naamval kan weggelaten worden
vóór of na het relatief in den 3den of 4den naamval. Dat Tollens
door de maat gedrongen is geweest om „die' vóór „verheff " weg te
laten en zich dus een dichterlijke vrijheid veroorloofd heeft is met
't oog op den genitief wiens aan te nemen, daar een zin van het
schema a i r3 tamelijk gewoon is, doch een van het schema a l r2
niet alleen ongewoon, maar ongebruikelijk mag heeten. Vergelijk
hier tegenover de parodie van Helvetius van den Bergh (1818) :
Wien Neerlandsch bloed door de adeFs kruipt,
Die legge 't hoofd op zij;
Die dutt' de toekomst tegemoet
En droom zich vrij en blij.
Wij laten thans eenige voorbeelden volgen:
a l r3 : Wien 't niet aanstaat, (die) kan wegblijven.
Wien de schoen past, (die) trekke hem aan.
a 3 r i : Wie het hoorde, (dien) kwamen de tranen in de oogen.
Die - -- n, • » » » » ,, • n
Wie deze bijzonderheid niet weet, (dien) moet alles wel
vreemd toeschijnen.
Hij gaf, die het hem gezegd hadden, eenig geld.
Die 't onderste uit den kan wil hebben (dien) valt het lid
op den neus.
Wie in 't vuur blaast, (dien) vliegen de vonken in de oogen.
a 1 r4 : Dien gij verdenkt, (die) is de dader niet.
Wat gij zegt, (dat) is waar.
a4 r l : Die dat gezegd heeft, (dien) moogt gij een leugenaar noemen.
Die dat gedaan heeft, (dien) zal ik straffen.
a 3 r4 : Hij gaf, die hij overwonnen had, de vrijheid.
1) Levi zegt deze woorden tot zijn broeders Ju las en Simeon. (In het
treurspel Jozef in Dothan). Vergelijk ons »borduren" voor »leugens verzinnen.((
2) Wij korten dit af door a, het betrekkelijke, relatieve voorn. door r.
478
a4 r 3 : T'Y ien deze daad niet walging inboezemt, (dien) noem ik een
ongevoelig mensch.
Combinaties met gelijke casus als:
a 1 r 1 : Die dat gedaan heeft, (die) wordt gestraft.
a 3 r3 : Wien 't niet past, (dien) staat het vrij te weigeren.
a4 r4 : Wien gij zoekt, (dien) zoek ik ook.
Wat gij zegt, (dat) geloof ik nog niet altijd,
zijn natuurlijk nog gemakkelijker dan de bovenstaande, met ongelijke
naamvallen, te vermeerderen
Na prof Van Helten, handelt Den Hertog in zijn De Nederlandsche
_Taal, IIe deel, het uitvoerigst over de door ons bedoelde
zinnen. Goede voorbeelden geeft hij, waar hij bij de verschillende
bijzinnen het door hem ,,.type-c" genoemde adstrueert, dus in
§ § 28, 34, 38, ook opm. 2, 39, 44, 49.
Cosijn—Te Winkel, Nederlandsche Spraakkunst, rept slechts even
van ons onderwerp : Syntaxis, § 679.
War f fium. G. A. NAUTA.
1)e moord in Engelsch Indië.
Het doel van dit stukje is om een paar ophelderingen te geven,
die de lezing van bovenstaand met gloed geschreven gedicht gemakkelijker
maken.
De naoord in Engelsch Indië is een van Ten Kate's „Zangen des
Tijds" en behelst een vurige . bede tot God om de Christenen
(Engelschen), wier rijen door het oproer der Hindoes en Mohammedanen
in 1857, op zoo schrikbarende wijze door moord waren gedund,
te redden en te doen zegevieren. Het is niet noodig over
deze gebeurtenis nader uit te weiden, ieder niet al te beknopt
leerboek der geschiedenis zal den belangstellende de oorzaak en den
gang van den opstand der gekrenkte oosterlingen, hunne wraakoefening
op de hen onderdrukkende Europeanen vermelden.
Het oude wapen . . .. dat nimmer bloed vergoot, deze regel wordt
duidelijk door het tweede couplet, waarin : 't .gebed is ook een strijd ..
maar zonder vuur of staal. Eer 't woest Brahminenrot ..... het
kruis aan splinters sla. Niet alleen de Hindoes, belijders van 't
brahmaïsme, doch ook de Mohammedanen wilden het juk der Europeesche
overheerschers afschudden. In zooverre is de dichter dus
minder nauwkeurig.
479
Eer Azie op haar beurt de bruilo fis faklcel zwaaie, waarvan Sint-
Bartelt h.eugt ! Dit wil zeggen : eer in Azie een bloedbruiloft gevierd
worde als in den Bartholomeusnacht der misbruiken of de
Parijsche Bloedbruiloft 23-24 Augustus 1572, waarin -zooals een
oud chronogram 't uitdrukt „moeder Parijs haar kinderen verscheurd
heeft." Ook van dezen gruwelijken moord waren partij woede,
godsdiensthaat en dweepzucht de aanleiding.
Zag niemand de Casten niet elkander heulen in onnatuurlijk vreeverbond
? Immers alle Oosterlingen, zelfs de in de Engelsche legers
dienende inlanders, sepoys, stonden als een man op tegen de westerlingen.
0 ! bij de Beth-Els, "die zij bouwden,
De hoofden, door hun hand gedoop`,
De zielen, door hun woord behouden,
.En 't heil door hun geloof, gehoopt —
Wil, Heer 1 ter onzer hulp ontwaken!
Schoone en krachtige bede tot God om hun te helpen, die kerken
hebben gebouwd, ongeloovigen gekerstend en bekeerd ! Beth-El,
Hebr. baitlt-èl huis Gods, Godshuis.
War f j'um . G. A. NAUTA.
Het thema „Ondankbaarheid" in de letterkunde.
Naar aanleiding van mijne aanteekening in Van Moerkerken's
Leesboek, II (5e druk), bl. 385, bij Beets' Jan Janszen, waarin ik
aanhaalde Huygens' (Spaensche Wijs/wit):
Een Vader doet voor hondert Sonen,
Dat hondert Sonen hem alleenigh niet en bonen,
en Vondel's (Jozef in Dothan) :
Och, d'ouders telen 't kind en maecken 't groot met smart:
Het kleine treedt op 't kleet, de groote treen op 't hart,
geeft prof. Van Hamel, in zijn welwillende aanbeveling van het
leesboek (Gics, April 1903, bl. 206) de opmerking ten beste, dat
ik in zake kinderlijke ondankbaarheid had kunnen verwijzen naar
Kinq Lear, naar Legouvé's Un Roi Lear de village, naar het Fransehe
fabliau La Houee partie.
Zeer zeker heeft de hoogleeraar hierin gelijk en ik stel mij
voor in een mogelijken 6en druk mij de opmerking ten nutte te
480
maken niet alleen, maar ze uit te breiden, ten einde onze eigen
letterkunde haar 't recht te doen wedervaren, dat haar toekomt.
Want wanneer wij zullen verwijzen naar La Houce partie (= de
gedeelde paardedeken) 1 ) , dan verdient het evengoed vermelding,
dat hetzelfde verhaal ook ten onzent te vinden is en wel in het
Antwerper Cluchtboelc van 1576 2 ) , waar de 76e vertelling tot op.
schrift heeft : Van den ouden man, die alle syn Boet syn kinderen
ghegeven hadde, ende hoe dat hy daardoor op ghenade moeste leven.
Behalve in V. d. Hagen's Gesammtabenteuer 3) en Pauli's Schimpf
2cnd Ernst 4 ) , kan men in Langbein's Die Roszdecke het verhaal
vinden dat, eenigszins gemodifieerd, ook het 78e sprookje bij Grimm
uitmaakt. Voor de • deken hebben wij hier een houten bord, dat
door den kleinzoon uit voorzorg gemaakt wordt voor zijn ouders,
als die eens even oud en hulpbehoevend zijn als grootvader nu.
Op eerre Grieksche redactie wordt gewezen door Reinhold Köhler
in zijn Kleinere Schriften, I, 381. .
Een ander zeer verspreid verhaal, waarin de kinderlijke ondank .
baarheid en haar straf goed getypeerd wordt, is het 145e sprookje
bij Grimm, waar het aan den vader geweigerde stuk vleesch of
hoen den ondankbaren zoon in het gezicht springt. Reeds door
Thomas van Cantimpré wordt deze vertelling gedaan in zin Bonum
universale de apibus 5) (± 1250), ten onzent vertaald als Der Bien
boek (= Het bijenboek), ± 1400 ; en Luther maakte er gebruik
van in zijn Tischrecden (I, 206). Voor meer verwijs ik naar R.
KShler, Kleinere Schriften, I, 475.
Warffum. G. A. NAUTA.
1) Te vinden bij Barbazan IV, 472, bij Montaiglon 1, 82 ; II, 1 ; en in de
Chrestomathie van Bartsch bl. 303.
2) Besproken in het Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterti. X, 133.
3) II, 391.
4) Cap. 435.
5 ) II, Cap. 7, § 4.
481
DE OPGAVEN VAN DE HOOFDACTE-EXAMENS
1903.
I. Haarlem.
A. Nederlandsche Taal (9.30--10.45).
NAPOLEON.
1. God riep Napoleon, om 't Ondier te verdelgen,
2. Dat, zwellende van roof, en rood van koningsbloed,
3. Met d'opgesparden muil Europa in ging zwelgen,
4. Daar 't machtloos nederviel voor 't Fransche helgebroed!
5. Napoleon verrijst. Hij temt dien schrik der aarde,
6. 't Omwentelingswangedrocht, dat voor zijn blikken zwicht!
7. Maar, dwaas als Isrels vorst, die vloekbren Agag spaarde,
8. Doorrijgt zijn lans hem niet, maar laat hem 't levenslicht!
9. Het monster biedt den held zijn scherp gewette dolken
10. En aardbedwelmend gif, die weldaad tot een loon !
11. Ja ! 't gaat met hem ter jacht op koningen en volken
12. En rust in schaduw van den keizerljken troon !
13. Gods Almacht spoedt ter wraak. De schittrende victorie
14. Verlaat hem. Juich ! Euroop ! onthef U aan den schrik!
15. Aan Uw tiran ontviel zijn kroon, zijn macht, zijn glorie --
17. Maar, wraakgesehreeuw der aard ! zwijg bij zijn laatsten snik !
DA COSTA.
a. Welk ondier bedoelt de dichter ?
b. Geef een duidelijke verklaring van het gecursiveerde.
c. Benoem den zin in regel 4 en geef rekenschap van Uwe meening.
d. Wat soort van voegwoord is als in regel 7. Geef voorbeelden van
het verschillend gebruik van als.
e. Vergelijk : machteloosheid en onmacht, of wraak en wrok en laat
vooral het verschil duidelijk uitkomen.
f. Geef naar aanleiding van temt in regel 5 een korte beschouwing over
denominatieven, afgeleid van bijv. naamw.
B. (10.45-12 15).
Maak een opstel over een der volgende onderwerpen:
1. Op de heide.
2. Ons volksgezang.
3. Beschrijf iemand, die de gebreken van zijn deugden heeft.
4. Nicolaas Beets.
5. Een treurspel van Vondel.
6. De Van Harens.
A. a. Met ondier bedoelde de dichter de anarchie, de regeeringloosheid,
welke het gevolg was van de groote omwenteling.
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 31
482
Waren voor 't uitbreken van dien storm koning en adel heer en
meester, na de omwenteling heerschten de voormannen met nog
uitgebreider macht en nog grooter willekeur.
b. 1. Om 't ondier te verdelgen, dat, zwellende van roof en rood
van koningsbloed net d'opgesparden muil .Europa in ging zwelgen.
De anarchie wordt vergeleken bij een ondier, een monsterachtig
beest, dat al roovende zich overal te goed doet 'en wien koningsbloed
muil en huid rood kleurt. D a C o s t a zegt, dat dit
ondier den muil opengesperd heeft om daardoor aan te duiden de
niet te bevredigen vraatzucht, waarmee het op nog meer roof
uitgaat. Hij wil dus te kennen geven, dat de voormannen uit
den tijd van 't schrikbewind het volk aangezet hadden tot roof en
tot vorstenmoord, en dat die heillooze beweging ook tot de andere
volkeren van Europa zou zijn overgeslagen, was niet Napoleon op
't tooneel verschenen, om door zijn krachtig optreden orde in dien
chaos te brengen.
2. slet monster biedt den held zijn scherp 'gewei te dolken en
aardbedwelmend gif, die weldaad tot een loon.
De held is Napoleon.
Een scherp gewette clolk is het gevaarlijke wapen van den sluipmoordenaar.
Werd in den eersten tijd van de omwenteling menig
gevaarlijk tegenstander verraderlijk ter dood gebracht, weldra zou
blijken, dat ook Napoleon zich niet ontzag om door even misdadige
middelen gevaarlijke vijanden uit den weg te ruimen.
Aardbedwelnazend gif is de alle redeljjkheidsgevoel doodende veroveringszucht,
de zucht om alles te vermeesteren en aan zich te
onderwerpen, die ook Napoleon bezielt.
Die weldaad tot een loon. Napoleon maakte het revolutie-ondier
niet af, hij temde het en uit dankbaarheid dat het 't leven had
mogen behouden, trad het thans op als helper van Napoleon, zegt
de dichter. Hij bedoelde daarmede, dat Napoleon optredende een
einde maakte aan de dagen van willekeur en regeeringloosheid,
maar dat hij weldra met een zelfden verderfelijken geest bezield
was als de mannen, die voor hem macht voor recht lieten gelden
en de rust van 't geheele land ja van geheel Europa in gevaar
brachten.
3. En rust in schaduw van den keizerlij ken troon.
Door deze beeldspraak wil de dichter ons veraanschouwelijken,
483
hoezeer de zucht tot willekeurig optreden en machtsoverschrijding
de onmiddellijke omgeving van den keizer bezielt, en door den
keizer geduld wordt.
4. Wraakgeschreenw der aard! zwijq bij zijn laatsten snik!
De volkeren, die zich zoo lang hadden moeten bukken voor de
dwingelandij van Napoleon, die bloedverwanten en bezittingen verloren
hadden terwille van de veroveringszucht des keizers, zij hadden
reden tot juichen bij het vernemen van Napoleons val. De tyran
was overwonnen, en machteloos, thans was voor hen 't oogenblik
aangebroken dat zij zich zouden kunnen wreken.
Toch eischt de dichter, dat op 't oogenblik, dat de van alle macht
beroofde keizer van deze aarde zal heengaan, geen kreten van
wraak gehoord zullen worden, want wel mogen diezelfde volkeren
bedenken, dat zij hem in werkelijkheid zeer veel verplicht zijn.
c. Dwaas als Isrels vorst.
d. Als is hier een vergelijkend voegwoord. Napoleon
was dwaas als Isrels vorst het was. Het voegwoord drukt een overeenkomst
uit. (het is minder sterk dan gelijk. Dit laatste gebruikt
men om te kennen te geven, dat men de beide gedachten of begrippen
gelijkstelt.) In dezelfde beteekenis wordt als gebruikt in:
wit als sneeuw ; loopen als een haas;
als komt ook voor als :
voegwoord van hoedanigheid: hij regeert als koninq;
als voogd moet ik u 'waarschuwen. (bepalingen van gesteldheid!)
verklarend voegwoord: hij werd als de waardigste tot
leider aangewezen d. w. z. omdat hij de waardigste . was.
voegwoord van tijd : als de zon opkwam, was ik reeds
lang uit de veeren. (de werking heeft herhaaldelijk plaats.)
voorwaardelijk voegwoord: als hij qenoodiqd is, zal ik
wegblijven.
e. Machteloosheid en onmacht.
Beide woorden wijzen op een gemis aan macht ; ze wijzen beide
een toestand, waarin hij verkeert, die niet in staat is iets ten uitvoer
te brengen.
Machteloos beteekent volgens die afleiding : zonder macht.
Machteloosheid is de toestand van iemand, die zonder macht is.
Hij, die een ernstige ziekte heeft doorstaan, ligt dikwijls machteloos
op 't ziekbed. Door schrik verbijsterd zagen zij machteloos het
wreede schouwspel aan.
31*
484
Onmacht kan zijn het onvermogen tot datgene, wat uitdrukkelijk
wordt genoemd of uit 't verband blijkt.
In dezen zin is het minder gebruikelijk dan onvermogen en
machteloosheid (Vgl. N e d. W b k.) Onmacht wordt meer gebruikt
om den toestand aan te duiden, die aan bewusteloosheid nabij
komt en waarin men geen stuur heeft over zijn lichaam. Deze
laatste beteekenis van onmacht kan buiten beschouwing blijven.
Het verschil tusschen machteloosheid en onmacht bestaat dus hoofdzakelijk
hierin, dat onmacht wijst op 't niet kunnen verrichten van
iets bepaalds, terwijl machteloosheid i n 't a l g e m e e n op gemis
van vermogen om iets te verrichten, wijst.
Wraak en wro
Beide woorden wijzen op een begeerte om te wreken. Wraak is
de begeerte om te straffen en ook de bestraffing zelf. Men spreekt
van wraak, wanneer de personen die zich wreken willen daarvan
volstrekt geen geheim maken. Wrok daarentegen is de heimelijke
begeerte om zich ter gelegener tijd te wreken. Wraak komt voor
uit geleden onrecht, wrok uit bitteren haat.
f. Zonder voorvoegsels worden werkwoorden afgeleid van bijvoegl.
naamwoorden, zelfstandige naamwoorden en voornaamwoorden. Ze
heeten denominatieven, omdat hunne grondwoorden nomina (naamwoorden)
zijn. Oudtijds hadden ze veelal voor de werkwoordelijke
uitgangen een i of j, die den overgang bewerkte -van a in e en
van e in i b.v. dak--delcicen, tam —temmen, vel--villen, recht—richten.
De denominatieven van bijvoegl. naamw, gevormd zijn : óf over.
gankelijk en beteekenen dan : maken tot hetgeen het grondwoord
beteekent b.v. wit—witten, week--weeken, stijf—stijven ; óf ze zijn
onovergankelijk en beteekenen : worden tot hetgeen het grondwoord
beteekent : groen—groenen, rijp—rijpen.
Alle denominatieven worden zwak vervoegd.
485
II. Breda en Arnhem.
Nederlandsche Taal I. (12 uur).
TROOST.
Neen, zij niet, die met u den reisweg gaan,
De dierbren, die nog steeds uw disch omgeven,
Die naast u strijden in de worstelbaan,
Die met u denken, lijden, lieven, leven —
Maar de andren, die uw hand met smartelijk beven
Ten grave droeg van 't aardsche schouwtooneel,
Wier namen in uw ziel staan aangeschreven:
De dooden slechts, behooren u geheel:
Gij zaagt hen eens met wangen rozenrood;
Hun hart — gij hoorde er 's levens slinger tikken:
Paar greep de dood in 't uurwerk, wreede dood!
Gij zaagt hen als verwelkte lelies knikken.
Eens mocht ge u aan hun vroolijk woord verkwikken,
Uw beeld werd in hun vriendlijk oog weerkaatst:
Nu zaagt gij hoe uit half gebroken blikken
Hun hart u danken wilde, eens nog, voor 't laatst!
Toch waren zij niet gansch uw eigendom
In 't leven : gij moest hen met andren deelen.
Gij hier ; zij daar; zoo vlogen maanden om.
Nu hebt ge alleen wat ge eens bezat met velen.
De dood verzoent : hij doet een lichtglans spelen
Up 't bleek gelaat, waaruit nu de Engel lacht:
't Herdenken hunner deugden blijft u streelen,
Hun feilen zijn met hen naar 't graf gebracht!
Zoo zijn zij de uwe ! En nooit meer scheidt u 't lot,
Gij houdt hen vast met zoete erinneringen.
In vrede slaapt hun stoflijk overschot,
En wat zou meer hun vrijen geest bedwingen?
Geen zonde of zorg ! Op al uw wandelingen
Neemt gij hen mee. En zwijgt uw moede keel,
Zij blijven in uw ziel het : »Voorwaarts !" zingen.
De dooden slechts behooren u geheel!
TEN ,KATE.
Geef uw indruk van dit gedicht zóó weer, dat gij toont den gedachtengang
des dichters volkomen te begrijpen en let daarbij op het verband
van inhoud en titel.
Nederlandsche Taal II (1 uur.)
a. Verklaar twee van de volgende uitdrukkingen:
Een nieuwen lap op een oud kleed zetten.
Zijn kruit verschoten hebben.
486
Wie zijn neus schendt, schendt zijn aangezicht.
Op oud ijs vriest het licht.
De hand in eigen boezem steken.
b. Breng een van de volgende stellen woorden in goede zinnen en
tracht het verschil in de beteekenis der synoniemen duidelijk te maken:
Volgeling, aanhanger, voorstander, medestander.
Opmerking, bemerking, aanmerking.
Bepraten, overtuigen, overreden.
IJdel, verwaand, trotsch.
I. Troost.
Hoe smartelijk worden we getroffen, wanneer de dood een onzer
geliefde bloedverwanten of vrienden uit ons midden wegrukt. Hoe
gaarne hadden wij hem of haar bij ons gehouden, om te zamen
den levensweg verder af te leggen, elkander steunende met raad
en daad. En toch, eene troost, een heilige, troostende gedachte
zal ons kracht kunnen schenken, waar we treurend nederzitten :
de gedachte, dat zij die van ons weggenomen werden, ook dan
eerst pas ons geheel toebehooren.
't Is een dwaling, wanne*er we meenen, dat verwanten en vrienden,
met wie we dagelijks verkeeren, die met ons den grooten
strijd des levens strijden, die lief en leed met ons deelera, ons geheel
toebehooren, neen, dát is slechts het geval met hen, die we met
treurend gemoed naar hunne laatste rustplaats brachten, en wier
werken en leven ons in eeuwige herinnering zal blijven. Die
overledenen, wij hebben hen gekend in hunne volle kracht, blakende
van gezondheid, tot opeens de wreede dood hen uit ons
midden wegrukte. Hoe leeft in ons de herinnering op aan hunne
opwekkende , woorden, aan de vriendelijke uitdrukking hunner
oogen, waarmee zij ons zoo onbevangen konden aankijken ; maar
tevens brengt die herinnering ons het laatste oogenblik voor den
geest, toen stervende hun oog ons nog van vriendschap en dank
sprak.
Hoe nauw ook verbonden, toch leefden zij destijds niet voor ons
alleen. Ook anderen wijdden zij hunne zorgen ; wat waren zij
soms niet voor langen tijd ver van ons gescheiden. Laten wij ons
over hun heengaan troosten met de gedachte, dat wij thans eerst
hen geheel alleen bezitten ! Wij zien hen weder voor ons, zooals
wij hen gekend hebben in hunne beste tijden, hunne deugden
spreken luide tot ons ; op kleinere en grootere tekortkomingen
letten wij niet meer, ze vallen in 't niet op, bij al het goede en edele,
487
dat de herinnering aan vroeger dagen ons voor den geest brengt.
Zoo leven wij als het ware nog met hen en zij met ons. Wat
wij ook doen en waar wij ook gaan, overal zullen wij ons hunner
herinneren. Zorg noch zonde zal hun geest kunnen weerhouden
om ons aan te moedigen in den grooten strijd. En zoo onze
ijver al eens verslappen, onze opgewektheid verminderen mocht,
de herinnering aan hun strijden, de overtuiging, dat wij handelen
moeten in hunnen geest, zal onzen ijver weder kunnen opwekken.
Terecht zegt de dichter, dat alleen de door ons betreurde afgestorvenen
ons geheel toebehooren, terecht meent hij, dat die wetenschap
een heiligende troost voor ons, achterblijvenden, kan zijn.
II. a 1. Een nieuwen lap op een oud kleed zetten.
Een kleed kan zoo gesleten zijn , dat het niet gebruikt kan
worden, zoolang het niet versteld is. Nu kan men echter dit oude
kleed niet met nieuwe lappen verstellen ; want niet alleen zullen
kleur en stof van kleed en lap te veel verschillen , maar allicht
zal de nieuwe . lap , sterker dan de rest, van de versleten dee' en
afscheuren , en dan ontstaat er een erger scheur (zie Marcus II
vs. 21 en elders). Wie dus op een oud kleed nieuwe lappen zet,
herstelt het zoo, dat het onbruikbaar wordt en zelfs nog slechter
dan het aanvankelijk was.
In fig. zin wordt deze uitdrukking gebezigd om er mee aan te
duiden, dat men nieuwe bepalingen, nieuwe gebruiken invoert bij
een oud stelsel, dat van een geheel anderen geest getuigt dan de
nieuwe wijzigingen. Zoo bedient men zich van die uitdrukking
wanneer in een wet van zeer behoudende strekking een artikel in
zeer vrijzinnigen geest gewijzigd wordt. Het nuttelooze en schadelijke
van zulk eene wijziging wordt daarbij ook aangeduid.
2. Zijn kruit 'verschoten hebben.
Een jager of een soldaat, die al zijn kruit verschoten heeft,
mist het noodige materiaal om te schieten. Hij is ongevaarlijk, hij
is machteloos.
Men gebruikt deze uitdrukking met betrekking tot dengene, die
al zijne krachten verbruikt of verspild heeft. Een vroolijk gezelschap
is bijeen. Een der leden heeft zich in 't begin van den
avond bijzonder verdienstelijk gemaakt door 't gezelschap aangenaam
bezig te houden, maar later op den avond hoort men niets meer van
hem. Van hem zal men zeggen dat hij zijn kruit verschoten heeft.
488
3. Wie zijn.' neus schendt, schendt zijn aangezicht.
De neus is een in 't oogvallend deel van 't aangezicht. Een
wonde of schram aan of op den neus valt anderen dadelijk op en
geeft het geheele gelaat een leelijk voorkomen. Evenals door een
geschonden neus het geheele gelaat ontsierd is, zoo kan een lid
een geheele familie tot schande strekken. En evenzeer als men er
zelf voor zorgen moet den neus niet te ontsieren evenzeer zal men
wijs doen om van zijne familieleden of nabestaanden geen kwaad
te spreken, daar men volgens veler oordeel zelf in de schande deelt.
4. Op oud ijs vriest het licht.
Als al het water met een ijsvloer bedekt is en de dooi invalt,
dan geven de liefhebbers van 't ijsvermaak nog niet alle hoop op
om nog eens lustig langs de ijsbaan te zwieren ; zij weten toch,
dat het slechts weinig behoeft te vriezen om weer een goede,
sterke baan te krijgen, zij weten, dat het op oud ijs licht vriest.
Zoolang er nog overblijfselen van 't oude ijs aanwezig zijn, kan
door eene kleine wijziging de vorige toestand weer terugkeeren.
Ook in fig. zin bezigt men deze uitdrukking en wil daarmee te
kennen geven, dat zoolang er nog eenig overblijfsel van iets of
eenige geschiktheid tot iets is, dat gemakkelijk weer opgewekt kan
worden. Zoo is deze uitdrukking van toepassing op iemand, die
van dronkaard een matig gebruiker van sterken drank geworden
zijnde, later weer aan den drank verslaafd raakt.
5. De hand in eigen boezem steken.
De boezem is de ruimte tusschen de borst en het daarover geplooide
of hangende gewaad. Deze beteekenis heeft boezem alleen
nog in enkele zegswijzen, terwijl in die uitdrukkingen met boezem
tegenwoordig bedoeld wordt de ruimte, waarbinnen het hart met
zijne aandoeningen, driften, wenschen en gevoelens besloten ligt.
Ine hand in eigen boezem steken beteekent dus : zijn geweten of
gemoed onderzoeken, zich zelf beproeven en eigen schuld erkennen
in tegenstelling met 't beschuldigen van anderen. (N e d. W d b.
III, kol. 231.)
b. 1. Volgeling, aanhanger, voorstander, medestander.
Kies geen partij, of maak vooraf bedingen. Schaars houdt verdedigd
recht zich . gansch van onrecht vrij ; nooit werd er leer
verbreid, of bij haar volgelingen, schoot soms de drift haar doel
489
voorbij. (S t a r i n g). Mahomet wilde boven alles zijne aanhangers
tot dappere soldaten vormen. De aanhangers der nieuwe leer
hadden het gedurende de regeering van Filips II hard te verantwoorden.
Als voorstander van opvoedend onderwijs moet ik
aandringen op afschaffing van alle examendressuur. Zelfs lieden,
die eerst beslist tegen een leerplichtwet gekant waren, zijn nu
langzamerhand onze ,medestanders geworden, nu zij ervaren hoe
heilzaam de wet werkt.
Alle vier woorden ! geven te kennen, dat men het met een persoon
of gevoelen eens is.
De aanhanger is gehecht aan een persoon of eene zaak en tracht
in vei eenigin f met anderen, die hetzelfde bedoelen, den persoon,
dien hij aanhangt of aan diens leer invloed te verschaffen. De
volgeling omhelst slechts de gevoelens en handelt volgens de leerstellingen.
Medestander en voorstander onderstellen een strijd en
geven te kennen, dat men er aan deelneemt. De medestander strijdt
met anderen, die als hoofdpersonen beschouwd kunnen worden,
de voorstander kan ook alleen strijden voor een persoon of voor
een gevoelen.
2. Opmerking, benerking, aanmerking.
Bemerking wordt in de laatste jaren vaak als germanisme beschouwd
en daarom • afgekeurd. Bemerking heeft twee beteekenissen
nl. le de oudere die van beschouwing, bedenking en 2e de
jongere meestal veroordeelde die van opmerking, soms ook van
aanmerking. 1
Zie voor de behandeling der synoniemen opmerking, aan7nerl ing
en bedenking Noord en Zuid, J aarg. 1898 bl. 178 enJaarg.
1902 b 1. 282 en 283.
3. Bepraten, overtuigen en overreden.
Eerst nadat men door opsomming van tal van feiten den burgemeester
overtuigd had van de noodzakelijkheid eener reorganisatie van
de politie, beloofde deze met de wethouders in overleg te treden
om in eene volgende raadszitting hervormingsvoorstellen ter tafel
te brengen. A. had zich door B. laten overreden om voorloopig
van zijn plannen af te zien. Hoewel hij het niet met zijn vriend eens
was, had hij tegenover diens woordenvloed slechts enkele onbeduidende
opmerkingen kunnen stellen en had hij ten slotte toegegeven.
Gij hebt u zeken weer laten bepraten om een lot in die loterij te
490
nemen ; de verkooper zal u wel voorgespiegeld hebben dat ge dezen
keer stellig iets winnen zult.
De drie woorden wijzen er op, dat iemand door een ander er toe
gebracht wordt zijne eigen meening te wijzigen of zijne handelingen
in overeenstemming te brengen met de zienswijze van dien ander.
Over•tuuigen is door logische redeneering, door het aanvoeren van
deugdelijke bewijzen iemand dwingen zijne eigen meening, die
meestal bestaat in het niet gelooven aan zekere waarheid, te laten
varen. Overreden wil zeggen, niet zoozeer door -bondige dan wel
door wegslèepende redeneering iemand er toe brengen, overeenkomstig
onze wenschen te handelen, Is overtuiging tot 't verstand gericht,
overreding werkt op 't gevoel.
Bepraten door praten, door aanlokkelijke voorstellen iemand bewegen.
onze inzichten te volgen.
4. IJdel, verwaand en trotsch.
Gij kunt er trotsch op zijn, zulk werk geleverd te hebben. Hulp
van anderen heb ik niet noodig, luidde het trotsche antwoord van
den bedreigde, die zijn eigen kracht overschatte, Gelijk bij alle
ijdele menschen, hingen ook bij den heer Kegge de levensgroote
portretten van den heer en de vrouw des. huizes aan den wand der
kamer. Hoe verwaand van u, te meenen, dat gij de eenige in deze
plaats zoudt zijn, die in dezen goeden raad kan geven.
Deze woorden worden alle drie gebruikt, met betrekking tot personen,
die een grooten dunk van zich zelf, een meer dan gepast
gevoel van eigenwaarde hebben.
Tvotssch wordt zoowel in goeden als in kwaden zin gebezigd;
in g u n s t i g e n zin wijst het op een betamelijk gevoel van eigenwaarde,
in o n g u n s t i g e n zin op dwaze zelfverblinding De
verwaande heeft een veel te gr-ooten dunk van eigen kunde en
eigen voortreffelijkheid, hij meent alles beter te weten en te kunnen
dan anderen. De ijdele wordt gaarne bewonderd, geprezen en gevleid.
491
III. Utrecht.
Opstel (9.45--11.15).
1. Beleefdheidsvormen.
2. Ons volkskarakter.
3. De roman.
4. Hooft als dichter.
5. Da Costa of een zijner grootere gedichten.
Nederlandsche taal (11.15-12.30).
(De opgave behoeft niet te worden herhaald.)
Geef den inhoud van Vondel's onderstaanden »Vredewensehs zoo getrouw
mogelijk met uw eigen woorden terug.
VREDEWENSCH AAN
CONSTANTIJN H UIGENS, 1)
Ridder, Heer van Zuilichem.
(1633. )
0 Ridder. die den noit verwonnen held
Gestadigh volght, in 't bloedigh oorloghsveld,
En saeght hem korts, in 't oude worstelperek,
Beschieten myn' geboortstroom, voor Rijnberck ;
Wat port ghe my, dat ik den leeuw ophits
Die al te heet op 't sorgelycke spits
Sich selven waeght in veldsla.gh en voor vest,
En sleept den roof in syn doorluchtigh nest ?
Hij spiegel zich veel eer aan Cazimir,
Die onlanghs wierd getroffen van dit vier;
Hij spiegel zich aan de eer van Swedenr"ek, 2)
Wiens weduw treurt op het gebalsemt lijck.
Het oorlogslot verschoont nu den soldaet,
En lacht, wanneer men opperhoofden slaet:
De koegel snort d` onedelsten voorbij,
En blindeling treft de grooten op een rij.
•t Is veylighst dat gliy den Nassauer stuyt
Op synen toght: dies stel uw gulde luyt,
En streel den held, dat het gemoed bedaer,
En vre verkies voor oorloogh en gevaer.
De vree, een schat bij veelen onbekent
Dies overtreft triomfen sonder end;
D'olijf behaegt my boven den laurier.
Wat is de krygh een woest verslindend dier!
Dat weet het volck, 't welck op de grensen sucht,
En eeuwigh kermt in een benaeude lucht,
Wat heeft het schier een eeuwe niet besuurt
Elek vecht 'om peis ; maar Ne êrlands oorloogh duurt.
Het uitheemsch schuim d'inlandsche vruchten maeit.
De zee en 't veld met lycken syn besaeyt,
1 ) Secretaris van Frederik Hendrik. 2 ) Gustaaf Adolf.
492
De nagebuur die schent ons jaerlijxs aen
Uyt eige baet, en juicht soo wy vergaen.
Vervloekte krijgh ! is 't noodlot, dat dit land.
Tot 's anders rust, heel Spanje hou aen band;
Soo moeten wy het dragen met gedult,
En achten ons rampsaligh buiten schuld.
Vredeuwensch.
„Verwacht van mij niet", zoo spreekt Vondel Huygens aan, dat
ik den stadhouder zal aanmoedigen om voort te gaan op den weg,
die den oorlogsheld tot meer roem en eer voert. Hij kan zich wel
voorstellen, dat een gedicht ter verheerlijking van Frederik Hendriks
wapenfeiten Huygens aangenaam zou zijn, Huygens, die als
secretaris den onverwinbaren en door de krijgskans zoo zeer begunstigden
stadhouder vergezelt op 't bloedig slagveld ; die getuige was
van de beschieting en inneming van Rijnberk. Maar Vondel meent,
dat de stadhouder zich te veel bloot geeft 'en zijn leven wel wat
roekeloos waagt, waar hij in veldslag of bij beleg den vijand
zooveel mogelijk schade tracht toe te brengen. Frederik Hendrik
moest volgens Vondel niet uit het oog verliezen, hoe de Friesche
stadhouder Ernst Casimir evenals hij ten strijde getogen, het leven
er bij inschoot toen hij Roermond belegerde. Hij moest bedenken
hoe luttel roem en eer Gustaaf Adolf baatten toen hij in 1632 bij
Lützen sneuvelde en hoe diens weduwe treurend achterbleef.
De eenvoudige soldaat trekt ongedeerd verder, de kogels snorren
zijn hoofd voorbij, doch de aanvoerders worden het eerst getroffen.
Niets zou beter zijn, zegt Vondel dan dat het Huygens mocht
gelukken den prins af te brengen van verdere veroveringstochten.
Hij zou wellicht door zijn dichtkunst het gemoed van
den prins kunnen streelen, wellicht zou -de oorlogsheld dan de
zegeningen van den vrede verkiezen boven de onzekere oorlogskansen.
Want, hoewel velen er niet van overtuigd zijn, brengt geen
overwinning zoovele zegeningen met zich mede als de vrede verschaffen
kan. De olijfkrans als symbool van den vrede stelt de
dichter ver boven de lauwerkrans als zinnebeeld der overwinning.
En dan klaagt hij over de verschrikkelijke verwoestingen door den
oorlog aangericht. Hoe zwaar drukt die krijg niet op de arme
bevolking nabij de grenzen. Wat hebben zij al niet geleden in al
die jaren. Iedereen verlangt naar vrede en rust en beijvert zich
om die te bewaren, alleen de oorlog tusschen Nederland en Spanje
duurt voort. Vreemden eigenen zich de vruchten van onzen bodem
493
toe ; honderden jonge mannen zijn op zee en in 't veld omgekomen.
Onze naburen bestoken ons om zich zelf te bevoordeelen en verheugen
zich in den achteruitgang der eens zoo bloeiende gewesten.
Die langdurige oorlog is een vloek voor deze streken. Het heeft
er allen schijn van, alsof hij ons opgelegd is om Spanje handen vol
werk te geven, opdat het elders geen kwaad zal stichten. Mocht
dat noodlot op ons rusten, laten we dan het opgelegde juk geduldig
dragen met de overtuiging, dat we zoo ongelukkig zijn zonder
eigen schuld.
IV. Deventer en Assen.
Nederlandsche Taal (1 L uur.)
BLOEI.
De boomgaard vloeit over
Van rood en van wit;
Waar plaats was voor loover,
Nam bloesem bezit;
En zwaarhoofden duchten,
In weelde zoo groot
't Verstikken der vruchten
Uit wit en uit rood!
Den jong'ling omzweven
De vreugd en de min,
Voor d'ernst van het leven
Geen zweemsel van zin:
En boetpreekers schildren
Het blakend geneugt,
Als dreigde verwild'ren
In minne en in vreugd!
Och, wacht -maar ! — fluks komen
De storm en de smart,
Ter redding dier boomen
Tot loutring van 't hart;
Een blaadrenzee wiegelt
In spijt van den worm,
En zielsadel spiegelt
Uit strafferen vorm!
Wat dunkt u verloren?
Wat acht ge verkwist?
De lent' heeft Bekoren
De liefde beslist:
0 heerlijk ontbloeien
In vruchten volend,
Een heiligend gloeien
Dat opwaart zich wendt!
494
1. Geef duidelijk aan, hoe deze vier coupletten onderling met elkander
in verband staan en samen één geheel vormen.
2. Werk in een kort opstel de gedachte van den dichter uit.
Nederlandsche Taal. (14 uur.)
Maak een opstel over:
a. een der hekeldichten of treurspelen van Vondel, of
b. een der romans van Mevr. Bosboom-Toussaint, of
c. een der grootere gedichten van Da Costa.
(Zorg, dat wat ge er van schrijft, zooveel mogelijk een geheel is en dat
goed uitkomt, wat ge in het werk mooi hebt gevonden.)
1. Dit gedicht levert eene vergelijking van den bloeienden
boomgaard en de onbezorgd genietende jeugd. In 't eerste couplet
schildert de dichter ons de boomen in bloei ; alles is even schoon en
bekoort om 't zeerst het oog. Van 't nuttige is nog niets te bemerken.
Bladeren toch missen we. Mogelijk bloeit de boom te
overvloedig en zullen de vruchten later elkander verstikken!
In 't tweede couplet beschrijft de dichter ons de onbezorgde,
volop genietende jeugd. Geen zweem van ernst nemen we waar.
Zou al dat genieten den jongeling niet ongeschikt maken voor het
hem wachtende ernstige leven ?
De parallel loopt door. Bij beide wordt het verbroken evenwicht
hersteld. De storm verspreid den al te overvloedigen bloesem ;
levensstormen brengen door verdriet en tegenspoed ernst in 't hart
van den jongeling. En thans komt voor beide de tijd van arbeiden.
De bladeren verrichten hunnen nuttigen arbeid, de jongeling brengt
zijne edele beginselen in toepassing.
In 't vierde couplet geeft de dichter te kennen, dat niets geleden
heeft onder dien overvloedigen bloei en dat volop genieten en
eindigt hij met een verheerlijking van beide.
V. D. MATE.
495
ADAM IN BALLINGSCHAP.
„Aller treurspeelen treurspel' noemt Vondel zijn drama ; het
treurspel van 't eerste menschenpaar is ook het treurspel van al
hunne nakomelingen, van geheel 't menschdom. De zonde van
Adam en Eva is de onuitwischbare erfzonde, die alle menschen
aankleeft reeds bij hunne geboorte en die eerst door Christus lijden
is weggenomen van degenen, die werkelijk in Christus gelooven.
Vondel wijst dan ook in zijn „Berecht" op de groote waarde der
behandelde stof, omdat het leerstuk der erfzonde de grondwaarheid
is voor vele andere stellingen. „Het leerstuk van den staet van
den eersten mensche, voor en na den val, is gewightigh en van
overgroot belang, dewijl dit, recht opgevat en verstaen, dient tot
eene grontvest van andere leerstucken, hier op gebout, en ter eeuwighe
zalighheid nootwendigh." Vandaar ook het motto : „prima malorum
causa" : de eerste oorzaak aller rampen.
Volgens Vondel was het eerste menschenpaar begiftigd met eene
„overnatuurlijcke schenckaedje", met gaven dus, die niet menschelijk
waren. „De goddelijcke voorzienigheit beschonck den mensch
met eenerhande uitmuntende gave van Er frechtvaerdigheit, waermede,
als met een gouden toom, het meerder het minder deel
moght intoomen, en het meerder deel in gehoorzaemheit onder
Godt lichtelijck ingetoomt worden." Adam en Eva worden dan ook
steeds voorgesteld als bekleed met het gewaad van Erfrechtvaardigheid,
het gewaad, waardoor de naaktheid voor het hemelsche oog
en ook voor dat der menschen-zelf bedekt werd.
Vgl bv. hetgeen Lucifer zegt:
Vs. 103. 1) ............ »Houdt u stil, als of gy sliept,
En slaet dees laen in, daer de schaduw meest verdiept
In 't oogh van 't lieve paer, van d'englewacht zoo blijde
Te groeten, daerze treen, gekleet in witte zijde
Van erfrechtvaerdi,gheit, geslingert om hnn leen,
En oock zoo fijn van draet, dat door de zijde heen
De schoonheit van het lijf uitschijnen kan, en gloeien:
Gelijkwe door den dau het ryzend licht zien groeien."
Zoodra de overtreding begaan was, viel dat kleed van hunne
leden en stonden ze geheel onbedekt, zich schamende over hunne
naaktheid, maar tevens verdween hunne volkomenheid. Adam en
Eva werden gewone, zwakke menschen, of zooals Gregorius zegt:
1 ) Alle citaten zijn opgenomen uit de uitgave Van Lennep-- Unger.
496
„Toen Adam de Godtheit ontviel, waer van zijn hart gepropt was,
bezweeck het licht des verstante, en alle blijschap, in den paradijze
genoten." In deze overtreding ligt de oorsprong der erfzonde, die
op alle nakomelingen overgaat. Pelagius ontkende dat : hij beweerde,
dat Adams misdaad alleen hem en niemand zijner nazaten deerde,
ieder mensch werd in dienzelfden staat van volkomenheid geboren,
waarom hij dan ook de noodzakelijkheid der genade niet erkende.
Ieder mensch had een vrijen wil.
Vondel is het hiermee op het voetspoor der andere kerkvaders
niet eens ; hij betoogt dan ook, dat het menschdom wel degelijk
met de erfzonde belast wordt. Die mensch heeft geen vrijen wil,
terwijl Adam en Eva dien wel bezitten. Vgl. 155-158:
,,Gy dommelde uwen heldren luister
In onze ziele, een majesteit
Van vryen wille, onsterflijckheit,
En reden, noit bewolckt noch duister."
De belangrijkheid van het onderwerp moest Vondel reeds aansporen
deze stof te dramatiseeren, ' maar bovendien werd hij hiertoe
gedreven, omdat ze voor hem zoo echt tragisch was. Het tragische
immers schuilt bij hem in 't godsdienstige, een werk van hem wordt
een treurspel, zoodra de Godheid op 't tooneel treedt en daar duidelijk
de almacht van 't Opperwezen gesteld wordt tegenover de nietigheid
van den mensch 1 ).
Het paradijsverhaal nu moet noodzakelijk aanleiding geven tot
het verheerlijken van Gods grootheid, terwijl de zwakheid van den
mensch er tevens duidelijk in uitkomt.
Bovendien was de stof zeer geschikt voor een drama naar Vondels
opvatting. De poëet immers en vooral de dichter van een
drama moet schilderen met woorden, volgens Vondels eigen gezegde:
schildert' is stomme poëzie, poëzie spreeckende schildert'. De hoorders
en toeschouwers moeten alles wat bezongen wordt, voor hun
geest zien verrijzen, het geheele drama moet eene opeenvolging van
beeldengroepen zijn en van natuurtafereelen, die den achtergrond
voor die beelden vormen, terwijl we ten slotte van alles één indruk
krijgen en behouden ; in dit geval : het niet opvolgen van Gods
geboden is de oorzaak van alle rampen. Dit onderwerp nu gaf aanleiding
tot het schilderen van grootsche tafereelen, waarbij het
talent van een' dichter als Vondel eens goed tot zijn recht kon
1 ^ Zie hierover uitvoerig Te Winkel : Vondel als treurspeldichter.
497
komen : het schilderen van 't paradijs en den geluksstaat van 't
eerste mensehenpaar was eene stof den meester waardig.
Misschien heeft het schrijven van den Lucifer, waarvan Adam in
Ballingschap het vervolg is, wel bijgedragen tot het ontstaan van
't laatste treurspel ; de beschrijving immers van het paradijs, zoo
uitstekend geslaagd in den Lucifer, hoewel in beknopten vorm,
lokte als vanzelf uit tot het voortzetten en uitbreiden van deze
regels, terwijl het slot van den Lucifer, dat op Adams val wijst,
den dichter er haast toe moest brengen, dat laatste gedeelte nog
eens opnieuw volledig uit te werken.
Adam in Ballingschap is, zooals duidelijk uit de „opdraght" blijkt,
geschreven om later op het tooneel gebracht te worden ; Vondel
immers zegt : „Indien d'aenschouwers, na het speelen, met een
vroolijck hantgeklap eenstemmigh toonen dat hun dit behaeght,
zullenwe deze moeite niet qualijck besteet achten," maar toch is
dit handgeklap den dichter nooit te beurt gevallen : het drama is
geen enkelen keer opgevoerd. En geen wonder ! Het was toch
niet mogelijk de eerste menschen op te laten treden in 't kleed der
„erfrechtvaerdigheit", geen kleermaker kon zeker een zoodanig
gewaad vervaardigen ; terwijl in 't laatste bedrijf, als dat kleed
heelemaal afviel en de spelers zich schaamrood met een vijgeblad
moesten dekken, de toestand nog erger zou • worden.
Het doel van Vondel bij 't schrijven van zijn drama was : ,,leerachtigh
Adams ballingschap, het treurspel aller treurspeelen, tooneelwijs
t' ontvouwen", m. a. w. den val van 't eerste menschenpaar aanschouwelijk
voor te stellen tot stichting van 't publiek.
De oorzaak van dien val, als oorzaak van den val der geheele
menschheid, moest vooral duidelijk uitkomen, er moest dus zeer
de nadruk op gelegd worden, dat overtreding van Gods gebod zelfs
den volmaakten mensch in het verderf stort.
Om dit doel te bereiken en vooral om de gevolgen van die overtreding
helder in 't licht te stellen, heeft Vondel gebruik gemaakt
van eene scherpe tegenstelling, zooals we die dikwijls in zijn werken
aantreffen ; hij heeft ons in 't begin in heerlijke verzen den geluksstaat
der eerste menschen geschilderd, het paradijs, de volmaaktheid
van man en vrouw, hun omgang met God en als toppunt van
geluk : hunne bruiloft door 't Opperwezen zelf geboden en bereid
door de Engelen, om dan plotseling, juist terwijl het geluk zijn
hoogtepunt heeft bereikt, diezelfde jubelende, in-gelukkige en zalige
,Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 32
498
schepselen door ééne overtreding van Gods geboden neer te doen
storten in „eerre Ilias van ontelbaere rampzaligheden naer lichaem
en ziel." Wel moest dat indruk . maken op den toeschouwer, (of
lezer, want ook deze is, volgens Vondels opvatting van het drama,
toeschouwer !) die daar zoo helder de zwakheid van den mensch
en de almacht der Godheid vóór zich zag ; wel was er reden voor
den dichter om te veronderstellen, dat zijn werk tot leering zou
strekken, dat het eene aansporing zou wezen om Gods geboden te
eeren en na te komen. Adams val wordt gesteld tot een waarschuwend
teeken voor al zijne nakomelingen, gelijk Lucifers hoogmoed
en straf strekt ten klaren spieghel van alle ondanckbare
staetzuchtigen".
Nadere bespreking van den inhoud.
Eerste bedrijf.
Lucifer, de vorst der duisternis, komt „uit den zwavelpoel opdondren
van benéen," en betreedt het -Paradijs. Wraak is zijn doel,
bestrijden, benadeelen wil hij de Almacht, die hem pas zoo vernederd
en bestraft heeft en waarop hij nog steeds schimpt:
vs. 13. »De naera van almaght is een titel zonder daet,
Een krachtelooze klanek van i•oemzueeht .....«
vs. 91. »...... want de hooghste is niemants vrient
Dan die zijn hoovaerdy ten roem en aenwa..r dient.«
Hij bespot die Macht, die hem toch niet geheel kan vernietigen,
en hij peinst op wraak. God zelf is niet te treffen, daarom wil hij
't Opperwezen aantasten in 't geen door Hem is geschapen :
28. » Want ick, veraert van 't goet, dien vloeck der vloecken haet,
En wensche hem, wien niets kan in zin wezen deeren,
In zijn geschapenheén te schenden en schofeerenn."
Lucifer heeft iets geleerd door zijn val, hij is voorzichtiger
geworden :
72. ))Men moet den tweeden sprongk zoo reuckeloos niet waegen,(c
geweld helpt niets, list alleen kan hier baten. Vandaar dat hij
zich verbergt om Adam en Eva te bespieden en het juiste oogenblik
afwacht om zijn slag te slaan.
De Satan is hier zeer goed geíeekend : wraak spoort hem aan, list
is zijn middel, verderf brengen zijn doel. En hij juicht al bij de
499
gedachte aan de overwinning, met helsche vreugde zal hij zijn
triomf genieten.
68. »Zoo zou de lusthof hem gedyen tot een graf,
Ick, om de lijeken heen, met peck- en zwavelkranssen,
Hier onder 's levens boom, in 't ront triomfe danssen,
En brullen dat het aerde en hemel overklonck."
Daar komen Adam en .Eva, zoo glanzend van geluk en zaligheid,
dat zelfs de erfvijand op het oogenblik, waarin hij zone booze
plannen smeedt, een kreet van bewondering niet kan weerhouden.
(vgl. vs. 103-118.) Een waardig begin dus der schildering van
't eerste menschenpaar.
Thans vangt de beucrtzanq aan tusschen de twee gelieven en in
dit verrukkelijk tafereel schildert Vondel ons den gelukzaligen toestand,
waarin ze zich bevinden ; pas is de zon verrezen, of de
gelukkigen wandelen samen door 't heerlijke Paradijs, de vogelen
heffen hun gezang aan en ook de menschen volgen dit voorbeeld ;
uit de volheid huns harten klinkt de beurtzang omhoog ter eere
van God. Ze danken Hem voor al 't geschonkene, ze weten, hoe
Hij alles heeft geschapen uit niets en alles heeft gegeven aan hen;
Eva looft den Heer, die in Adam het edelste heeft geschapen, wat
er bestaat :
161. »Gy zweemt naer d' edelste natuure,
En hebt tiet aerdtscheit iets gemeen.
d' Alwijze wist twee ongelijcken,
De ziel en 't lichaem door een' bant
Te binden met zijn stereke hant,
Een bant, die nimmer zal bezwijeken.s
Adam prijst den Schepper, die hem „zijn zuster, dochter of bruit"
tot gezellin heeft geschonken.
191. »Nu kenne ick eerst het heil van 't goet
Der megenootschap, nu gy blijde
U weet te voegen aen mijn zijde.
Wat valt my uw genootschap zoet!
Wat 's eenzaemheit by 't lief genieten
Van uwe tegenwoordigheit!
Mijn hulp, indienge van my scheit,
Zou 't leven my dan niet verdrieten?
Mijn zuster, dochter, of mijn bruit,
Hoe zal ick u, mijn liefste, noemen?
Het paradijs strooit palm en bloemen:
Voor uwe voeten groeit liet kruit."
Hoe rein is dit menschenpaar, aan niets denkend dan aan 't
32*
500
Opperwezen, wandelend in cordon, waarin de adem Gods waart
door al 't geschapene. Hun karakter is nog onbevlekt.
En straks gaan ze zich weer vermeien in die heerlijke dreven,
gevolgd en beschermd door eene rei Waclitenqelen, die "by beurte
op een ry, den oirsprong aller dingen ontvouwen." Alles zingt en
jubelt, zelfs de galm van 't paradjjs verkondigt Gods heerlijkheid.
213. »De galm van 't paradijs sehept lust u na te zingen
Hoe dit heelal uit niet zoo heerlijck wiert gebout.«
T wee deb e d r ij f.
Nog is het toppunt der gelukzaligheid niet bereikt, nog meer
is voor de gelieven weggelegd: God wil thans door Engelen hunne
hruilo{t bereiden en hen voor altyd vereenigen. Reeds zweven de
Aartsengelen Gabriel, Ra[ae'Z en Micha?}l naar beneden met de
hemelsche laurierkransen. Hoor, hoe Gabriel hun tocht besehrjjft :
299. »Wij zweefden zacht en stil den blancken Melckwegh neer,
De morgenzon voorby, die, schijnende uit het meer
Van 't oosten zuidwaert aen, met. haeren gouden wagen,
Den middagh kroonen gingk.«
307. »ZOO streecken wy terstont de vleugels hier tel' ste:
Gelijck een arentsvlught, die wijt, van over zee,
Of uit de starren strijckt in top van hooge cederen,
En dan zich zelve deckt en schaduwt met haer vedercn.«
Daar ligt het voor hen, 't heerljjke Paradjjs, welk lieflijk oord
Gabriel thans tracht te schilderen. Vondel zag juist: door de
menschen was dit Eden niet te besehrijven, slechts de tong van
een Engel kon al het goddelijke onder woorden brengen, wat daar
te aanschouwen was, Hier is de dichter in zijn element: "poezie
is spreeckende schildery", dat was zijn machtspreuk en daardoor
toovert hy ons het heerlijke tafereel voor oogen, wat hy zelf in
gedachten zag. Deze verzen kunnen wedijveren met de schoonste
uit den "Lucifer." (299-338,)
En de Koning van al dat overschoone is Adam, Koning in den
waren zin des woords, want alles wat zich in 't Paradijs bevindt,
draagt zijn stempel 1) of dien van Eva, de Koningin: niet aIleen
het purperkleurige lam, maar ook de bruine eenhoorn, de donkergekleurde
muskadel, de oranjeappel, de diep-schitterende turkooizen
en karbonkelen, waarnaast het reine, blank» der Koningin, de witte
1) Vondel stelde zich Adam voor als eenigszins bruin van huidskleur.
501
lelie, de schitterende diamant, de blanke roomkleur der beek.
Maar toch schiet Gabriël te kort bij 't bezingen der goddelijke
schoonheid, want zooals Rafaël opmerkt:
342. »Het lofbazuinen kan zijn schoonheit slechts verdoven.«
De Engelen maken intusschen den bruilofsdisch gereed, die overvloeit
van al 't weelderige, dat Eden voortbrengt en van wat de
hemel bovendien geschonken heeft : (manna en laurier) de bruiloft
zal plaats hebben onder den le-vensboont, de bekoorlijkste en heiligste
plaats uit geheel 't Paradijs, terwijl Michaël, Gods veldheer, zelf
het heiligdom zal beschermen:
371. »Godts veltheer Michaël blijf midlerwijl de wacht
Bevolen van den hof. « . . , . . . . . . . .
De Aartsengelen begroeten de gelukkigen en bekransen hen met
de goddelijke laurierbladen.
453. »Gedooght nu dat we u beide, in 's hooghsten naem, bekranssen,
Terwijl de hemelen al juichende om u danssen.
Ontfangt deel kroonen, gy die (lus geluckigh paert.
Een grooter kroon wort u in eeuwigheit bewaert.«
Een rei Wachtengelen bezingt hierop het volmaakte menschenpaar,
dat met de Aartsengelen door 't Paradijs zweeft om zich
naar den bruiloftsdisch te begeven en beschrijft nogmaals hun
gelukzaligen, bijna goddelijken toestand. Maar tegelijk klinkt reeds,
evenals in den rei der Edelinqen uit den Gysbreght, een waarschuwende
toon :
541. ))Eert uw hantvest, ó gelieven,
En bewaert uw' vaders last,
Zoo kan u geen vyant grieven.
Houdt u buiten leedt en last.«
Derde bedrijf.
Asmodé (de verstoorder !) is op het stampen van Lucifer verschenen
aan den voet van den boom der kennis, om met hem te be.
raadslagen. Lucifer heeft geen rust : de zucht naar wraak drijft
hem voort. Asmodé blijkt het vertrouwen zijns meesters waardig,
want weldra is 't helsche plan gereed : de appel zal dienen om 't
onschuldige paar in 't verderf te storten, vermomming onder 't
masker van een draak (slang) is het middel. De draak wordt met
opzet uitgekozen, immers:
616. »Geen dier is menschen in zijn kloeckheit zoo gelijck,
En ons zoo nut, om stil een aenslagh uit te .wercken,
502
Dan een geschubde draeck, voorzien van schoone vlereken. 1)
Hy is in vliegen en omzweven uitgeleert.
Zijn tong, om 's menschen spraeck te volgen, gebootseert,
Zou geestigh weifelen, en liegen er, bedriegen.
Dat waer de rechte valek om van mijn hant te vliegen,
En deze onnozelen te grijpen in hun vlught. s
De vrouw moet het eerst verleid worden:
653. »De vrou moet voortrêen, als de zwackste van hun beide.«
De man zal niet weigeren van de vrucht te proeven, als zij het
hem vraagt.
' '2. .......... Zoo zy 't verzoeckt met traenen,
))Hy slaet zoo kleen een bê de jonge bruit niet af.«
De snoepzucht zal de vrouw ten val brengen en de zucht om 't
verbodene te doen, zal daartoe niet weinig bijdragen.
647. »Een dertle snoeplust kan haer brengen tot vergrijp.s
664. Oock terght veibodt de lust. Het dreigen van de straf
»Ontvonckt de lust.((
Lucifer moest wel toestemmend antwoorden, als Asmodé hem
toevoegt:
665. ............ »Gy weet hoe lust u kon vermaken.«
Ten slotte zal de drang naar kennis den mensch alle aarzeling
doen overwinnen:
69. ........ »Noch zal hy 't zeil niet strijeken,
Maer willen Gode zelf in wetenschap gelijcicen.((
Belial, de „schaleke" schildknaap van Asmodé, zal de uitvoerder
van deze booze plannen zijn, en dat hij in staat is den opgedragen
last te volbrengen, blijkt uit het feit, dat hij zelf reeds dadelijk
met een volledig werkplan voor den dag komt. Ook hij denkt
eerst de vrouw en daarna den man te verleiden.
746. »Die (de man) ziet te scherp, en zal dool grijns en schoon blancketten.
Der logen heenezien. De vrouwenkunne is zwack
En simpel, als een duif. Wy moeten met ghemack
Te werck gaen, en den man door 't vrouwebeeld genaeckenz.s
»Geweer te spillen op een sterek en scheutvry helt
Is ongeraden. Hier Belt loosheit. geen gewelt.
Men moet het steenes hart vermurwen door gebeden,
En rrouwelippen.
1 ) De slang wordt hier voorgesteld als voorzien van vleugelen ; eerst
door de straf werd ze gedoemd tot kruipen.
503
Ook de manier, waarop hij Eva denkt te verleiden, stelt de sluwe
Belial zich reeds duidelijk voor:
735. ,t Gehoor moet voorgaen, en de rede hun den schroom
Beneemen, om allengs wat nader aen den boom
Te treden, voet voor voet ; dan met de hant genaecken
Den appel, die het oogh bekoort, den mont tot smaecken
Verloekt. Zoo wort de doot onweetende gekust,
En niet ontmomt, eer 't vier der snoepkoortse is geblust.«'
Evenals Asmodé onderstelt ook hij, dat Adam noodzakelijk het
voorbeeld zijner bruid zal moeten volgen Wie kan zijn liefste
een verzoek weigeren ?
766. »De doffer volgt de duif, het hart de trouwe hinde,
De leeu de bosclileeuwin. d' Een ga sleept d' andre voort:
En waer valt weêrstant, als de liefde een lief bekoort «
Onder den levensboom wordt ondertussehen de bruiloft gevierd
en nu sluipen de helsche geesten dichter bij, om dien vetten buit"
te bespieden en eene gunstige gelegenheid af te wachten. De
feestvierenden heffen een lied aan ter eere der Godheid en de
wachtengelen, zwevende op hunne vleugels en zich vasthoudende
aan bloemfestoenen, dansen den feestdans rondom het bruidspaar.
Vierde bedrijf.
Nog eens stelt Vondel Adam en .Eva in al hun geluk voor ons,
ja, hun staat van gelukzaligheid is nog gerezen : zij gevoelen zich
reeds bijna één met God. Gabriël immers heeft aan 't feestbanket
gesproken :
954. »Hy schoof de nevels van het menschelijk gezicht,
En toonde ons weick een stadt de Godtheit in liet licht
Hier boven boude.« — -- -- — — -- — -- —
Zij hebben het hemelsche Jeruzalem aanschouwd en trachten nu
in hunne opgetogenheid nog eens de stad te beschrijven, zooals die
door Gabriël voor hunne oogen werd getooverd. 1 )
En nog meer:
997. »(d' Aertsengel) hoopte 't menschdom eens in 's hemels paradijzen
Te wellekomen, op een blijder bruiloftsfeest."
1) Vondel volgt hier in hoofdzaak de beschrijving, zooals die in den Bijbel
wordt gegeven. (Vgl. Openb. XXI: 18-20.) 't Was dus dus niet heel
fair van Jonckbloet den dichter te verwijten, dat hij een poëtische voorstelling
gaf, »die aan geldwinnende Amsterdammers van dien tijd geviel."
(17e eeuw, deel II, blz. 302).
504
De hemel is voor hen weggelegd. Niets dan rozen op hun
levenspad, dat tot den hemel voert.
999. »Terwijlwe hier benêen, van eenen zelven geest
Gedreven, onderling elekandere beminnen,
Laet ons, van dagh tot dagh, een' trap ten hemel winnen,
En steigeren van 't laeghste in 't opperste geluck".
„Van eenen zelve geest gedreven, onderling elckander beminnen,"
dat zal voortaan hun doel zijn, een hemel van liefde opent zich
voor hen. Alles om hen heen spreekt en zingt van liefde, de
doffer liefkoost de duif, de zwaan bekoort de zwaan, de sterke
leeuw is als een zacht lam voor zijne geliefde leeuwin, het veil
omhelst den olm, de eene boom wordt geënt op den anderen ....
ook zij zullen nu dat heerlijke geluk der liefde smaken.
1022. »Zoo lang het aerdtrijck in den arm des hemels hangt,
En d'aerde, zijne bruit, haer vruchtbaerheit ontfangt
Van zulek een bruidegom, die haer met duizent oogen
Van starren aenlonckt, en bestraelt uit 's hemels boogen,
Zoo lang zal mijne min met d'uwe gaen gepaeit,
En eleke dienst en kus blijft iny een wêerkus waert.«
Zoo jubelt de gelukkige Eva ; zij zal haar man beminnen, zoolang
de hemel zijne bruid, de aarde, toelonkt en in zijne armen houdt.
Zoo staat ze, overstelpt van weelde en geluk, terwijl Adam even
ter zijde treedt om zijnen Schepper te danken voor al de geschonken
gaven, zoo staat ze droomende aan den voet van den boom
der kennis en daar verschijnt haar Belial, in de gedaante van eene
slang. Welluidend en zacht klinken de tonen zijner stem, als een
nagalm van 't door Adam gesprokene, als een luidop gesproken
droom van Eva zelf :
1032. Geluck, ' bruit, aenstaende moeder
Der eeuwen : heil in d'echte staet.
De hemel zy en blijve uw hoeder,
De bruidegom uw toeverlaet.
en vleiend vervolgt die zoete stem:
»De roos en leli luieken onder
Uw voeten schooner op, ' bloem
ver schoonste bloemen, weereltswonder
Van alle schoonheên, die haer' roem
En vlag voor uwe schoonheit strijeken,
Noch schooner moetge namaels prijeken «
Kan Eva vluchten, kan zij zich af keeren van iemand, die haer
met zulek een gloet van liefde nadert ?" Zeker, neen ! Belial heeft
505
al veel gewonnen, maar nog rept hij niet van den appel, eerst
moet de schuwheid geheel overwonnen. En hij spreekt haar nogmaals
aan met dezelfde zachtvleiende stem, hij zegt haar, hoe al
de dieren haar vereeren, hoe zij ieder heeft bekoord : de vogels
zweven rondom haar in de lucht, die zij inademt ; de dolfijn streelt
met zijn staart en vinnen de oevers van het land, waarop zij wandelt;
de woeste eenhoorn zelfs schreit van verlangen, als hij haar aanschijn
ziet. Zoo eert ook de slang haar, zij behoeft niet bevreesd
te zijn, het arme dier zal Eva niet deren, het vraagt slechts de
gunst, haar iets te mogen aanbieden:
1088. »Mijn maght is kleen, mijn hart dienstvaerdigh
Voor u ten beste. Iek noode u uit
Op dezen boom, waerin de prijs leit
Van alle wetenschap en wijsheit.cc
Eva schrikt, als had die mond een godslastering uitgesproken,
ze legt den vinger op de lippen en schuw zegt ze:
1092. »Zwijgh stil, en wacht u my te nooden
Op ooft, dat wetenschap belooft.
Dees appel wert mijn mont verboden,
Dies noodtme op geen verboden ooft. x
Hoe, vraagt Belial, heeft God U verboden te eten van 't geen er
groeit in 't Paradijs ? Neen, dat niet, antwoordt Eva, wel plukken
we vele vruchten, maar deze brengt ons ongeluk, pest en dood.
Och, wat ! denk toch eens, dat kan immers niet : „dees wet is
strijdigh met recht en reden .. ...."
En hij laat de appels blinken voor haar oogen, verleidelijk
klinkt het weer:
1122. »Deze appels kennen geen venijnen,
Zy smilten lieflijck op de tong,
Verheugen 't hart, als hemelwijnen.
Zy houden 't menschdom eeuwigh jong.«
Bovendien, gij zijt de bruid thans, hoe zou men U op dezen dag
zoo streng behandelen en niets toegeven ?
1126. »En 't is nu bruiloft, daer Godts reien,
Uit lust om u te prijck te zien,
In uwe schoonheit zich vermeien,
Wat wellust zou men u verbiên !<c
Zie, niet alleen de dieren rondom U, zelfs deze vruchten beminnen
U, ze vragen smachtend om een kus .. . .... . . .. . . .
1131. »Dit ooft verlieft op uwe lippen !c,
506
Nog durft Eva niet plukken, nog aarzelt ze, maar toch Belial
kan tevreden zijn : ze vraagt reeds waarom en dat is het begin van
allen twijfel
1140. »Ay zeghme eerst, die my dus durft nooden,
1Jraerom is my dien boom verboden?
Waeromn is aen lees vrucht te smaecken
De doot gehecht ? Zwaerorn verbiet
De hovenier haer aen te raecken,
Op lijf- en zielstraf, schuilt'er niet
Venijnighs, onder schoone verven ?"
Belial zal haar dit geheimnis ontvouwen. Listig is zijne inkleeding
: hij mag dit eigenlijk niet zeggen, „het is verboden Godts
geheim te melden." Zwaar zal wellicht de straf zijn van dengene,
die toch licht durft verspreiden, waar nu duisternis heerscht, maar
Al zoudtme zelf het leven gelden.«
toch zal Belial uit liefde voor .Eva alles openbaren.
Wie plukt en eet van dezen boom zal zien met oogen des
verstants", zoodra ze dezen rijken schat heeft aangenomen, zal ze
1167. »Veranderen in een . Godin,
En Gode in geene wijsheid wijeken."
God weet dat alles, de nijd alleen van Hem is het, die dit verbod
heeft doen ontstaan. Zijne heerlijkheid zou misschien verduisterd
worden door den stralenden glans der nieuwe Godin.
1173. »Deze appelschel beschaduwt Godt.«
Tast toe nu, tast toe volschoone ! Zie, ik schud reeds aan den
boom, tast toe en de Godheid stort U in den mond. Zie, hoe hij
blinkt, die appel, die gouden vrucht zoo mild van sappen ...... .
Tast toe en de hemel zal uw deel zijn!
Het is beslist. Juist, zooals Belial het zich had voorgesteld en
met een zienersgave aan Asmodé mededeelde, juist zoo heeft de
zonde plaats.
Eva nadert met wankelende schreden, met kloppend hart, met
bevende leden. Zie, hoe lokt de vrruucchhtt.... ......... . .. . .
1186. »0 blozende appel, 'k zie u schieten
Een' strael van gout, en levend root ... ,cc
ze strekt de hand uit, verlangen, vurige begeerte spreekt uit haar
oog en ze hijgt
1188. »Die zonder smet u inoght genieten !cc
507
maar de hand zakt langzaam neer : als de daad toch eens ongeluk
over haar bracht . ... ...
1189. „Zou de doot,
Een worm zich in dien boezem bergen ?"
Ze twijfelt, maar weer verscheurt het groote verlangen om te
bezitten hare ziel: waarom mag zij ook niet genieten, waarom,
waarom niet ?
Daar plotseling, vastberaden, vlug de laatste stap : wat zou het
ook, „wat schaet een beet ?" 't Is maar een snoeperij tje, de moeite
niet om van te spreken ! Zoo'n kleinigheid wordt licht vergeten.
Een ruk en de appel hangt tusschen hare bevende vingers.
Maar de misdaad is nog niet volkomen, wel is de vrucht geplukt,
doch de mond heeft het sappige vleesch nog niet geproefd. Lang
duurt de weifeling niet : een enkele aansporing van Belial is voldoende
om ook dat te bewerken en zalvend kan de verleider
zeggen:
1201. »Nu eet, dat u de hemel zegen." 1 )
Toch is het helsche doel nog niet geheel bereikt, Eva's val is
slechts het middel om ook Adam te verderven : de bruid moet
thans haar bruidegom uitnoodigen om aan dit heerlijk „bancket"
deel te nemen en hij zal zeker den eersten wensch zijner geliefde
niet onvervuld willen laten, ook al voelt hij, dat deze stap een
verkeerde is.
Vervuld met gedachten aan G-ods heerlijkheid en liefde komt
Adam peinzend nader, zoekende zone bruid, zijn „halve ziel."
Maar . . . . , hoe : „ick zie my doof en stom !" niet kunnende
gelooven, wat zich aan zijn verbaasden blik vertoont, blijft hij
staan, terwijl Eva hem vleiend toespreekt:
1225. „Genaeck mijn liefste ....c<
en als hij aarzelt, klinkt het verwonderd uit haar mond:
... • ....... Hoe ? is nu de bruidegom
Af keerigh van zijn bruit ? lok wacht u met verlangen."
Doch Adam kent te goed dat verbod, hij beseft duidelijk, dat
het niet enkel een onnoozel snoeperijtje is, maar een overtreden
van 't geen God heeft verordineerd, een stap, waarvan de gevolgen
1 ) Jor^ckbloet, die over dit treurspel een buitengewoon ongunstig oordeel
uitsprak, erkende toch van 't verleidingstafereel, dat het »menschkundig"
geschreven was.
508
heilloos zullen zijn. En hoe de schoone ook lokt, hoe verleidelijk
ze den appel ook voor zijn oogen laat blinken, hij blijft standvastig
: hij ziet niet eens het lokkende van de vrucht, hij denkt
slechts aan de gevolgen, die deze daad met zich moet brengen.
„Wat spreekt ge van schoonheit, wat van lekker smaken !"
1236. »Och srnaeck ! een koude koorts rijdt over al mijn leên,
Mijn haer rijst c>verendt. Och lief, waer wil dit heen!
Wat wort mijn hart beklemt ! dat Godt dien appel schende,
Den boom uit d'aerde rucke, o jammer, ' elende!
Is dit alree de vrucht, de vreught van 't bruiloftsbedt?
Ontheilightge zoo snoot des allerhooáhsten wet ?"
Zelfs nadat Eva gewaagt van de wijsheid en kennis, die in de
vrucht verscholen liggen, blijft hij zijn Schepper getrouw.
1259. »Godt vreezen is 't begin van kennisse en van wijsheit.
Wie hem gehoorzaemt en zich onder zijne wet
Gewilligh buight, is vry van zulck een lastersmet.«
Toch is er strijd in zijn binnenste : hij beseft, dat er gekozen
moet worden tusschen , zijn vrouw en zijn God.
1288. „0 welck een strijt ! hier staet het vrouwebeelt; daer Godt,
Hier vleit me haere bê ; daer dreightme een streng verbodt
Hij weifelt, maar toch kiest hij. Zijn Heer, zijn Schepper kan
hij niet ontrouw worden:
1303. »'k Getroostme niet van Godt, maer eer van u te scheiden:
Indien ick een van bey moet kiezen. Dit sta vast «
De duivel, die door Eva's mond spreekt, schijnt het pleit te
zullen verliezen, daarom het laatste middel beproefd : de bruid
toont zich gegriefd, diep vernederd schijnt ze te zijn door Adams
woorden en ze keert zich van hem, ze verwijt hem zijn onstandvastigheid,
zijn trouweloosheid, hij bemint haar niet meer. Ziet, al
de dieren uit het Paradijs eeren en beminnen hunne wijfjes, maar
Adam, de Koning van den hof, verstoot zijne bruid.
1318. »Ick neem den hof, en al de dieren tot getuigen
tiran uwen wrevlen aert. De wreetste leeuwen buigen
Zich onder hun leeuwin. De tiger brant van min,
En ziet niet lievers dan zijn lieve tigerin
Naer d' oogen en den mont. Zij drincken uit eene ader
En eeten eene spijs, en wandelen te gader:
Maer Adam acht zijn bruit, zijn jonge weêrga, niets
Ze gaat heen:
»Leef lang. Gedenck dat gij uw vrou nu 't leste ziet.«
509
Dat is te veel en hoewel Adam weet, dat hij verkeerd handelt,
geeft hij toe uit liefde voor Eva en deelt den appel met haar.
1339. »Och zwijg, mijn liefste, zwijg. Gij nijpt mijn hart met schroeven.
Hoe kan ick Gode en u behaegen in does zaeck!
De hooghste Nvijsheit vint in troubreuck geenen smaeck.
Zij voeghde ons t' zaemen. Laet ons dan te zaemen leven.
0 vader, kuntge uw' zoon een struickeling vergeven,
Dat ick een' oo;enblick mijn wederga behaegh',
Zoo zie dit over. Dit 's een overgaende vlaegh.
Men moet een zwacke zacht en minnelijck bejegenen,
Met alle eerbiedi,gheit. Gij kunt den appel zegenen,
En scheiden het vergift, gesproten van 't verbodt.
Nu geef den appel hier, zoo doelen wy een lot.cc
Adam beseft het gewicht van zijn stap nog niet ten volle, hoewel
hij weet, dat de handeling verkeerd is, maar de grootte der overtreding
wordt hem reeds iets meer bewust, nu plotseling het vreugdegezang
der engelen verstomt, en daarna overgaat in een klaagzang:
t352. — -- — — — — — -- »Ick hoor de bruiloftsreien
Een klaght aenheffen, die den bruiloftsgalm verdooft.«
en ook Eva verschrikt, als ze hem plotseling ziet verbleeken.
1353. „Mijn lief, hoe zietge dus bestorven om uw hooft ?s
Doch moedig vervolgt ze:
»Schep moet, mijn lief: gy hoeft te schricken nog te schroomen,
Ick hebbe alleen dien last op mijne ziel genomen.«
De reij •vvn Wachtengelen jammert om den val der eerste menschen,
die zoo gelukkig in eeuwigheid hadden kunnen leven en nu door
hunne zwakheid in een poel van jammer zijn neergestort. 't Is de
klacht, die reeds Adam hoorde aanheffen, toen hij zijn mond aan
de verboden vrucht zette.
Vijfde bedrijf.
De helsche geesten juichen en Lucifer belooft Asmodé straks te
zullen inhalen op schorre nachtklaroenen". Ze zullen feestvieren
en verheugd van hart zijn, omdat God zelf in Adam is vernederd.
Lucifer gevoelt zich reeds ten deele gewroken over de vernedering,
die God hem vroeger heeft aangedaan. Asmodé wordt rijk beloond:
• 1419. »Wy kroonen u ten vorst der oostersche landouwen.
Gy steurde het eerste feest der levenden, en zult,
Ten Godt der bruiloften van 't oosten ingehult,
Gemaghtigt worden, 's nachts het bruiloftsbedt t' ontsteecken
510
Met geile vlammen, en des bruigoms hals te breecken,
Daer lij ,gewonden leght in d'armen van zijn bruit.s 1)
De dankbare dienaar antwoordt:
142. »Dat's meer dan ick verdiende. Op uwen zegen sluit
My d'ysre kroon om 't hooft. Zy roeste, uw' naem ter eere.<c
Adam en .Eva gevoelen reeds duidelijk, hoezeer ze misdreven
hebben jegens hunnen Heer, wat blijkt, als Asmodé verhaalt van
hunne vernedering. Het kleed der erfrechtvaardigheid is verscheurd
en afgevallen, de ongelukkigen zien hunne naaktheid en vol
schaamte vlechten ze vijgebladen samen om zich . te dekken.
1432. »Zy weven schaemroot, om de schamelheit t' ontgaen
Van hunne naecktheid, een groen web van vijgeblaén
Om 't middenlijf; want wy hen by de locken sleurden
Door braem, en doornehaegh, en distelpunt, en scheurden
De witte zijde van hunne eerste onnozelheit.«
De liefde en harmonie, die in de eerste bedrijven zoo roerend
geschilderd werden, zijn verdwenen:
1439. „Men hoortze elekandere de schuit der misdaet wijten."
Vooral Adam is troosteloos en haast waanzinnig van smart.
Hoor zijn klachten:
1443. — -^– — — -- — »Waertoe, waer ben ick toe vervallen!
Iek gaf mijn bruit niet, maer mijn vyandin gehoor.
Mijn vleesch heeft my verraén. lek volghde een heilloos spoor.
Een vuile snoeplust was de pijl, die Eva griefde,
En my al teffens. Och, dit komt van vrouwenliefde.
Iek ben van mijne ribbe en eigen vleesch verraén.
De vrouweliefde komt my al te dier te staen.cc
Lucifer jubelt van vreugde bij 't hooren van deze woorden.
Hoogmoedig en verwaten bralt hij :
1460. „Zoo wort mijn wraeck verzoet. Nu triomfeert de hel."
Vgl. tot vs 1473.
Zijn hart zwelt van vreugde bij de gedachte, hoeveel menschenzielen
in de toekomst voor hem bestemd zullen worden en hoe
weinig daarentegen de hemelsche zaligheid deelachtig zullen worden:
,1474. ,,Laet al de weerelt vry van Adams erven krielen:
Uit sestigh eeuwen berght hy pas een hantvol zielen,
Zoo stijge iek, na mijn' val, op eenen hooger trap.c(.
1) Overeenkomstig deze voorspelling zien we Asmodé in de vertelling
van Tobias, de bruigoms van Sara, Reguels dochter, achtereenvolgens verworgen.
511
Hoe meesterlijk heeft Vondel hier den hoogmoedigen Lucifer
geteekend. » De hoogmoed werd de oorzaak van zijn val, en toch,
na zijn vernedering, blijft die hoogmoed steeds een zijner voornaamste
karaktertrekken.
Thans voert de dichter ons voor het laatst het paar voor oogen,
dat we voor weinige oogenblikken zagen als de gelukkigste stervelingen,
terwijl er nog grooter geluk voor hen scheen weggelegd,
welke wezens nu langs ons heen sluipen, vol schaamte, diep rampzalig,
verteerd door wroeging, vruchteloos een plek zoekende, waar
rust is te vinden. Hun toestand is nog erger, dan Asmode ons
Verhaalde. Adam is werkelijk den waanzin nabij.
1509. »Iek zie de spookery, en hoor het nachtgeraes
Rondom my heene. Zie de razeryen klimmen
Van onder op, en hoeze ons dreigen, en begrimmen :
De nevel, die 't gezicht benevelde, verdwijnt.
Nu zienwe een' ommegangk van spoock, dat ons verschijnt.
Iek kan de rampen en het leet, by u gebrouwen,
Niet overzien ------ -- — --------,«
Het leven is niets meer voor hem, de dood alleen kan rust en
verlossing brengen:
1540. »'k Verbeeldme, waer ick ga en sta, een bange doot,
Zy grimtme lelijck aen. Och, open uwen schoot:
Ontfangme, o aerde; want de lust is my benomen.
Ontfangme wederom. Iek ben van u gekomen.«
Vgl. tot vs 155.
Eva poogt hem tegen te houden en tot bedaren te brengen,
maar Adam luistert niet naar haar : hij vloekt zijne vrouw.
1569. . . . . . . . . (Gij zijt) „'t vleesch, dat mij verriet,
Verleide. u valsche tong, met slangegift bestreecken !"
„Gy zijt de boze slang, die my den dootsteeck gaeft."
Eva toont zich hier sterk en moedig ; ze bekent schuld en vraagt
Adam aan zijn zijde te mogen sterven. Kunnen we niet langer
samen geluk smaken, laat ons dan tenminste gezamenlijk den dood
onder de , oogen zien. Nu leert ook de man zich weer van zijn
betere zijde kennen:
1589. ,,Och liefste, 't is mijn schuit. Mijn troost, mijn waertste pant,
Iek wil mijn leven, u ter liefde, noch verlengen.
Wisch af dees traenen, die de bleecke blaên besprongen
Van uwe kaecken. Zet uw edel hart gerust."
Maar juist, nu hun smart één oogenblik door de liefde wordt
512
gelenigd, verschijnt Uriël, de straffende engel met het vlammende
zwaard.
1602. „Wat hoore ick daer ? een storm begint hier op te steecken,
De donkre en zwangre lucht onstuimigh uit te breecken.
De bladers ruisschen uit vier hoecken heene en weer.
De bulderende wint smijt bosch e ,l boomen neêr.
Het aerdtrijek davert, dreunt, en loeit, en huilt van onder.
Het blixemt bliek op bliek. Op `t weêrlicht rolt de donder
De donderklooten door de woleken slagh op slagh,
En d` avontschaduw jaeght den ondergaenden dagh."
Wegschuilen baat niet, Uriëls stem roept de ongelukkigen op
om het vonnis aan te hooren.
»0 Adam, Adam, hoorcc
Verpletterend klinken de woorden van den straffenden engel,
1655. „0 hofslang, listigh dier, gevoel nu `s hoogkisten toren."
Vgl. tot 1675.
„Gij, Cherubijnen, verjaeght de ballingen, verjaeght dit paar
bandyten ten paradijze uit". De engelen, die zoo even nog met
het gelukkige paar ter bruiloft gingen, verdrijven hen nu voor
eeuwig uit het schoone Eden, dat door blakende vlammen wordt
afgesloten. Verpletterd, bevende, met onvaste schreden gaan de
gevloekten hunne ballingschap tegemoet ; hun land vol geluk en
zaligheid ligt daar voor altoos achter hen, een leven vol kommer,
jammer, moeite en ellende, wacht de verstootenen.
„Helaas'', klaagt Adam:
1698. llelaes, wie onderstut mijn twijfelende stappen?
Mijn weêrgade, onderstutme in droeve ballingschappen.
De beenen sidderen. _Het is hoogh tijt te vliên.
Wij scheiden, zonder hoop van immer u te zien,
0 lusthof paradijs ! o schoot van ons geboorte!
Wat baet het ommezien ! ons wort geboón dees poorte
Te ruimen, om een dorre en dorstige landou
Te zoecken, in elende. ó knaegend naberou,
0 zweetende arrebeit, ó endelooze elenden!
Geleitme, volghtme na, met heele kommerbenden!
Hier heeft de zomer uit. De winter klamptme aen boort.
Godts slaghzwaert volght ons op de hielen. Spoenwe voort."
Amsterdam. E. RIJPMA.
513
ONREGELMATIGE WERK WOORDEN.
Enkel op den naam afgaande, zou men tot deze groep alle werkwoorden
rekenen, die maar eenigszins van de gewone regels der
vervoeging afwijken, zooals b.v. jagen, omdat de verleden tijd soms
joeq, soms jaagde luidt, eten, daar 't verleden deelwoord niet ge-eten,
maar geqeten is, en meer dergelijke. Dit is evenwel niet het geval
: tot de onregelmatige werkwoorden rekent men slechts eenige,
die in alle Germaansche talen gelijksoortige afwijkingen van de
regels der vervoeging vertoonen en die dus al eeuwen lang onregelmatig
geweest zijn.
Deze nu kan men verdeelen in onregelmatig sterke en onregelmatig
zwakke werkwoorden.
A. Onregelgnatiqe sterke werkwoorden.
Hiervan noemen we in de eerste plaats de werkwoorden met opgeschoven
verleden tijd n.l. zullen, kunnen, mogen, moeten en weten.
Ze heeten werkwoorden met opgeschoven verleden tijd, omdat de
vormen, die thans als tegenwoordiqen tijd dienst doen, vroeger den
verleden tijd uitmaakten van een ander werkwoord, dat nu niet
meer gebruikt wordt. We hebben dus hier 't geval, dat een verleden
tijd geworden is tot tegenwoordigen tijd. Ter toelichting
nemen we het werkwoord weten. Vroeger bestond er een sterk
werkwoord witen, dat zien beteekende, en evenals de andere werkwoorden
der 4e klasse (b.v. schrijven, eertijds scriven) vervoegd
werd : witen, wait, witen, gewiten. De verleden tijd ik wait beteekende
dus ik zag en omdat we van iets, dat we gezien hebben,
ook kennis hebben gekregen , kreeg ik wait tevens de beteekenis:
ik bezit kennis. Zoo kreeg de verleden tijd dus de beteekenis van
een tegenwoordigen tijd en nu ontstond een nieuw werkwoord witen,
(later vervormd tot weten) met de beteekenis : kennis hebben van,
dus ons tegenwoordig weten. Van de overige vier werkwoorden is
de ontwikkeling niet zoo goed na te gaan als bij het behandelde
geval.
De tegenwoordige tijd van deze werkwoorden moet nu, omdat de
vormen oorspronkelijk die van een verleden tijd zijn, ook de eigenaardigheden
van dien tijd vertoonen. Dit is vooral duidelijk bij
zullen, kunnen en mogen. 't Groote verschil in vorm van beide
tijden is immers het ontbreken van de t als uitgang voor den derden
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 33
514
persoon van den verleden tijd en het ver$cltil in klinker tussehen de
vormen van enkelvoud en meervoud. [Bij vele werkwoorden is dat
verschil in klinker weggevallen, b.v. drinken--dronk, (vroeger drank)
dronken ; bijten - beet – (vroeger bait) beten]
De tegenwoordige tijd van zullen vertoont nu dezelfde verschijnselen
als een verleden tijd : bij hij zal ontbreekt de t, terwijl tusschen
ik zal en wij zullen verschil in klinker bestaat. 't Zelfde zien
we bij kunnen en mogen ; hij kan – maq en de meervoudsvormen;
zij kunnen—mogen. Moeten en weten hebben schijnbaar deze eigenaardigheden
niet ; de klinker heeft voor enkel- en meervoud denzelfden
klank, terwijl ook het ontbreken van de t niet valt te consta
teeren, daar de stam van beide werkwoorden op eene t eindigt
(vgl. hij zit). In het Duitsch echter komen de afwijkingen weer
helder aan 't licht : de derde persoon luidt er weiss, er nauss, dus
zonder t, terwijl het meervoud duidelijk een anderen klinker heeft
wir wissen. wir mussen.
Al de werkwoorden' met opgeschoven verleden tijd hebben een
zwakken verleden tijd gevormd.
Zullen, dat oorspronkelijk tollen luidde, (vgl. voor den overgang
o tot u bondel en bundel !) vormde als verleden tijd zolde, dat overging
tot zoude en zou (vgl. soudenier en soldenier, woud en wolel.)
't Verleden deelwoord dat gezuld of gezold zou moeten luiden, ontbreekt.
Kunnen of konnen vormde koude, dat door assimilatie tot konne
en door wegvallen (apocope) van de e tot kon werd. 't Verleden
deelwoord werd regelmatig gekund.
Mogen had den verleden tijd mooyde, dat later verliep tot moochte,
mochte en eindelijk tot mocht. 't Verleden deelwoord werd weer
regelmatig gevormd : gemoogd.
Weten of, zooals we vroeger zagen, eigenlijk witen, kreeg witte,
dat vervormde tot wiste en daarna wist. 't Verleden deelwoord is
sterk: geweten.
Moeten komt met het vorige werkwoord vrijwel overeen : de
verleden tijd was eerst moette, daarna moeste en moest, terwijl het
verleden deelwoord sterk is : gemoeten.
Vroeger was het aantal werkwoorden met opgeschoven verleden
tijd grooter dan tegenwoordig, zoo behoorden er nog toe : onnen,
(het tegenwoordige gunnen), dogen (thans deugen) en ook dorven
den moed hebben. Van dorren is nog dorste of dorst over, wat we
515
tegenwoordig gebruiken als verleden tijd van durven, naast den
regelmatigen vorm durfde.
Dezelfde afwijking, als we bij bovengenoemde werkwoorden opmerkten,
nl. het weglaten van de e in den derden persoon enkelvoud
van den teg. tijd, vertoont ook willen. Dit is echter geen
gevolg van opschuiving van den tijd, maar wel hiervan, dat de
vormen van de aanvoegende wijs in de aantoonende zijn doorgedrongen
: hij wil staat dus eigenlijk voor hij wille. De verleden tijd
vertoont twee vormen wilde en wou ; de eerste is op regelmatige
wijze gevormd, de laatste is -ontstaan uit wolde, dat eerst woude en
daarna wou werd. Wo/de was een bijvorina van wilde.
Zeer onregelmatig is het werkwoord zin, dat in de vervoeging
niet minder dan vier verschillende stammen vertoont, nl. be, is, zij
en wees.
Be komt te voorschijn in den vorm : ik ben en in de meervoudsvormen
: wi bennen, enz., welke in de spreektaal gebruikt worden.
Ik ben luidde oorspronkelijk : ik bem, in welken vorm het in 't
Middelnederlandsch nog zeer dikwijls voorkomt, zoo b. v. in den
Reinaert : ie bent- .vorlmeer so out.
De stam is komt alleen voor in den derden persoon enkelv. van
den tegenw. tijd : hij is, waarbij we nog opmerken, dat de uitgang
t afgeworpen is, (vgl. het Duitsche er ist).
Zij en wees zijn de stammen, waarvan de meeste vormen zijn
afgeleid. In 't meervoud van den verleden tijd is de s van wees
overgegaan in eene r : waren. een verschijnsel, dat we ook aantreffen
in verliezen, vriezen, naast verloor en vroor.
't Verleden deelwoord is zwak : geweest, welke vorm behoorde geschreven
te worden geweesd, omdat s onecht is (wezen) Daar de
vorm qeweesde niet voorkomt, (we gebruiken qewezen !) kan hier
zonder eenig bezwaar de regel der beschaafde uitspraak worden
toegepast en schreef men dus eene t.
B. Onregelmatiq zwakke werkwoorden.
Vooreerst noemen we : zoeken, denken dunken, brengen en koopen,
die alle de onregelmatigheid vertoonen, dat de e in den uitgang
van den verleden tijd is afgesleten, n.l. zocht, dacht, docht, bracht,
en kocht, welke onregelmatigheid we reeds bij 't werkwoord naogen
terloops hebben besproken. (mocht voor mochite.) Bij al deze woorden
werd reeds in zeer ouden 'tijd de uitgang de vlak achter den stam
33*
516
geplaatst, dus niet, zooals b.v. bij hoorede door een e er van gescheiden
en daardoor ontstonden in dien stam verschillende veranderingen.
Zoo ontstond uit zoekde of zoekte eerst zoechte daar de k door
invloed van de volgende .t overging in oh. De oe werd daarna tot
Bene korte o, waardoor zochte ontstond, evenals tegenwoordig nog
blom naast bloem, en nog later viel de e van den uitgang weg, zoodat
men zocht kreeg.
Bij dankte, de oorspronkelijke verleden tijd van dankjan (later
denken) viel eerst de n uit, terwijl tevens de à gerekt werd ; zoo
ontstond dankte en nu had hetzelfde proces plaats als we zoo pas
bij zoekte hebben aangegeven. De k werd eh, dus daachte, daarna
werd de klinker kort, dus lachte, terwijl eindelijk de e weer afsleet
en dacht ontstond.
De verleden tijd van dunken was eerst donkte, van een bijvorm
donken gemaakt, en verder dookte, doochte, dochte, docht dus precies
dezelfde ontwikkeling als bij denken.
Brangde, de verleden tijd van brangjan, ons brengen, werd op de
zelfde wijze tot braagde, braachte, brachte en bracht.
Koopen vormde koopte, dat ko f te werd, [kof t is nog in Friesland
in gebruik] omdat de p voor eene t dikwijls in een f overgaat,
vgl. b.v. bruiloft, eig. bruid-loop. Ko f te. werd kochte door overgang
van de f in de eh, zooals b.v. ook in hecht naast heft, gracht naast
graf t. De e van kochte sleet af, waardoor kocht ontstond.
Gemakkelijk kan men er toe komen om den vorm placht eveneens
te beschouwen als een af korting van plachte. Dit is echter niet
het geval ; plegen was n.l. vroeger een sterk werkwoord, dat in den
verleden tijd plag luidde en hierachter is nu later eene t gehecht,
zoodat de vorm placht ontstond. Deze t is dus paragoqisch.
Wèl komt met de bovenstaande afwijkingen nog overeen de vorm
wrocht, de verleden tijd van worken, een oude bij-vorm van werken.
Eerst werd regelmatig de zwakke verleden tijd workte gevormd,
de k werd evenals bij de vorige werkwoorden tot eh, zoodat er
worchte kwam. Door letterverspringing (metathesis) werd dit wrochte
(dus dezelfde grammatische figuur als in ros uit ors, dorpel naast
drempel, dorp en (Gel)drop) en dit vervormde langzamerhand tot
wrocht. Het verleden deelwoord gewrocht is op dezelfde wijze ontstaan.
Zeer onregelmatig is het werkwoord hebben, dat ontstaan is uit
habjan, en waarnaast een bijvorm haven bestond. Deze bij vorm heeft
517
gediend bij de vorming van den derden persoon hij heeft ; eerst
luidde dit hij hauif, later havet, dat langzamerhand heeft werd.
De verleden tijd habde werd door assimilatie hadde en daarna
had (vgl. de vorming van kon, zou en wou !) Het verleden deelwoord
werd op dezelfde wijze gehad.
Ten slotte vermelden we het werkwoord doen, dat merkwaardig
is wegens den verleden tijd deed en het verleden deelwoord gedaan.
De laatste d van deed zou men kunnen houden voor een uitgang,
omdat in doen slechts Bene d voorkomt, maar toch is ze dat niet.
Doen vormde al den verleden tijd door -verdubbelinq (reduplicatie)
van den oorspronkelijken stam da, zoodat de vorm dada ontstond,
die langzamerhand dede en ten slotte ons deed werd. De laatste d
is dus afkomstig van den stam. In het verleden deelwoord gedaan
leeft de stam da nog voort 1 ).
Amsterdam, E. RIJPMA.
1) Bij deze en andere artikelen — die op dringend verzoek van vele
abonnés geschreven worden — denke men aan geen nieuwe ontdekkingen
of diepgaande studiën op het gebied der spraakkunst. Het doel dezer
artikelen is een reeks lessen te geven over onderwerpen uit de spraakkunst,
vooral voor hen, die voor de hoofdacte werken, zoodat deze opstellen dus
volstrekt niet de pretentie hebben van iets nieuws te geven. Deze mededeeling
is noodzakelijk, omdat de schrijver natuurlijk bij de behandeling
zich soms meer of minder nauw bij de een of andere spraakkunst moet
aansluiten, of gebruik maakt van hetgeen over het onderwerp in verschilleude
tijdschriften is gezegd. Daardoor zou men het kunnen opvatten,
alsof als oorspronkelijkheid voorgesteld werd, wat reeds anderen gevonden
hebben, terwijl zijne taak vooral zal wezen, op eenvoudige wijze te veru'erken,
wat verschillende taalkundigen ons mededeelen.
Het doel zal bereikt zijn als blijkt, dat de onderwerpen zóó behandeld
zijn. dat de lezers het taalkundig verschijnsel goed begrijpen.
518
TIJDSCHRIFTEN.
De Gids. September.
De B i b 1 i o g r a p h i e bespreekt twee boeken ; vooral het oordeel
over het eerste Japanse Teerzen door J. K. R e n s b u r g
schijnt ons zeer juist. Wij lezen : „Dat moet zoo gegaan zijn:
De heer J K, Rensburg voelde zich dichter, maar de dichters
verdringen zich heden ten dage in ons kleine land : men let nauwelijks
meer op de nieuw aangekomenen en de heer Rensburg
wilde dat er op hem gelet zou worden. Bovendien, de kultuur
van „duf, klein West-Europa" kon hem niet meer voldoen en zoo
voer hij in zijn „droomjonk" „tot heil der toekomst-kunst" naar
Japan, zoekend naar „niwe (lees : nieuwe) schoonheidssferen". Tot
die „toekomstkunst" behoort ook zekere spelling, radikaler dan de
Kollewijnsche, waarvoor de dichter, nederig en wel, de welwillendheid
der lezers en lezeressen verzoekt, daar (hij) zo doortastend
mogelik die wenst te verniwen tot behoud en verbreiding van onze
taal in Zuid-Afrika en elders''. Een paar regels vroeger hebben
wij vernomen dat deze verzen niet enkel bestemd zijn voor „de
ontwikkelden uit de burgerklasse", maar ook „voor di arbeiders,
welke reeds onze literatuur beginnen te kennen,"
En nu heeft de heer Rensburg in die hyper-Kollewijnsche spelling
verzen geschreven vol Japansche voorwerpen, een heel Japansche
museumpje op rijm, waarin de dichter in zijn modieus Europeesch
pakje rondwandelt, met zijn badinetje de merkwaardigste
voorwerpen aanwijzend en verklarend, er heel veel modern Europeesch
en niets ter zake dienende bijvoegend, maar met al zijn
woordenrijkheid en zijn handigheid er niet in slagend ons meer
dan een enkel oogenblik — misschien in Bruiloft — in stemming
te brengen. Het blijven meest nagemaakte Japansche prentjes en
poppetjes, nagemaakte Japansche ornamentjes voor schoorsteen of
wand. Een dichterlijke schepping, zooals hij die, niet onaardig in
Zode-teelt in beeld brengt, „gevoed met kracht der werkelijkheid'',
„gedrenkt door gouden zon der Fantazi", hebben wij in dit boekje
niet gevonden. Het is te vreezen dat de vervaardiger voor al zijn
studie en voor de werkelijk groote moeite, die hij aan zijn knutselwerk
moet hebben besteed, niet beloond zal worden en dat de
„arbeiders, welke reeds onze literatuur beginnen te kennen" het
tot de kennismaking met — laat staan de waardeering van — deze
519
Japanse Verzen nooit zullen brengen. Of de heer Rensburg in
Zuid-Afrika, waarheen hij zijn gedichten, dank zij zijn nieuwespellingsjonk,
hoopt te vervoeren, gelukkiger zal zijn ?"
Van Het heilige Weten door Louis Couperus lezen wij : „Het
diep tragische van dit laatste gedeelte der Kleine Zielen is dat
Addy, die raad weet voor al de leven van zijne familie, die ze
steunt, troost en redt, machteloos staat tegenover zijn eigen lot.
Alles, of bijna alles voor anderen wetend, weet hij niets voor zich
zelf : een motief. dat ook aan dit boek -- weer vol mooie dingen
vol rustig fijne ontledingen, waarin Couperus op de wijze, waarvan
hij het geheim bezit, de stemming bij de lezers suggereert meer
diepte geeft dan aan de vorige".
Nederland.
Het September-nummer bevat een artikel Maria Stnart en hare
dichters door Mr. M. G. L. v a n L o g h e m. „De voorraad gedramatiseerde
Maria - Stuart's is al te groot (zegt schr.) om er een
eenigszins volledig overzicht van te geven : wij willen ons bepalen
tot de Maria Stuart van Vondel, die van Schiller, die van Alfieri
en de trilogie van Swinburne". Wij hebben het artikel met genoegen
gelezen, maar omdat 't buiten het eigenlijk studieveld der
Nederlandsche letterkunde valt, mogen wij niet meer doen dan er
met ingenomenheid naar verwijzen.
De Kroniek , is aan een tweetal boeken gewijd. De Verzen van
H. C. K a k e b e e k e worden niet onverdeeld geprezen .... „Vaak
ontbreekt het streelende, soepele, zoowel als het voorname ; de
intellectueele of krachtig-dichterlijke inhoud is heel gering ; de
rythmiek zou het dus moeten . doen en deze is vaak een zaak van
gehoor ... Zoo komen er ons te veel gelijke oude rijmen in voor,
telkens „nacht, klacht, macht, pracht", te veel gelijke inversies, te
veel oude beelden .... maar andere gedichten lijken ons wel het
mooie papier waard" ... .
F r a n s C o e n e n Duisternis en Zondagsrust. „Frans Coenen Jr.
is ongetwijfeld een kunstenaar van buitengewoon talent, al is
hetgeen hij schrijft dan ook • buitengewoon onaangenaam om te
lezen". De geschiedenis van den jongen man, die zich ophangt, is
even akelig als de beschrijving van den Zondag en zijn „rust".
Deze schildering — lezen wij — is zoo overtuigend reëel, dat zij
wel waar moet zijn, — en men kan het betreuren dat de „Pijp"
520
van Ruysdaelkade tot Hemonystraat niet sinds lang naar verdienste
door vuur uit den hemel tot een Doode Zee gemaakt is." — Met
dat • al is het knap werk ; het vervolgt zonder vermindering de
reeks van Frans Coenen's troostelooze schetsen".
De Spectator.
In het nummer van 22 Augustus schrijft Van Nouhuys over
Verwey's Leven van Potgieter. Het artikel is zeer waardeerend.
't Begint met te wijzen op de tegenstelling tusschen het boek van
Groenewegen en dit nieuwe van Verwey : de oude biograaf gaf
meer het uiterlijk, de jongere het innerlijk beeld. — Met vrijmoedigheid
wordt 'teen en ander gelaakt : Zoo de „eenzijdigheid" van
Verwey, waar hij Beets veroordeelt wegens zijn vinnigheid. „De
verschillende hoofdstukken van Verwey's boek zijn, door zijn dringen
in het innerlijk leven van Potgieter, van zelf geworden wat
de eigenaardige waarde aan het boek geeft : brokjes psychologie,
gevende den kijk van Verwey op Potgieters ziel."
Onze Eeuw.
Wij vermelden de zeer uitvoerige aankondiging van Albert
Verwey's Leven van Potgieter door den Redacteur 1(a) S(aussaye).
Gaarne staan wij hier enkele oogenblikken stil: ten deele omdat
deze beschouwingen ons zeer juist en scherpzinnig voorkomen ; ten
deele omdat wij gelegenheid zullen hebben het een en ander over
Verwey's werk in het midden te brengen.
Zooals bekend is, bestaat er een vrij uitgebreide literatuur over
Potgieter. Kort na zijn overlijden verscheen het mooie boekje
van Busken Heet Persoonlijke Herinnerinqen, waarvan de eenige
fout is dat het Potgieter met al te lieflijke kleuren schildert,
een opmerking (zie Huet's Brieven) die ook o. a door Mevrouw
Bosboom—Toussaint werd gemaakt. Aan het einde van het tweede
deel der Verspreide en Nagelaten Poëzie schreef Potgieter's trouwe
vriend en volgeling Johan C. Zimmerman een -Narede, waarin hij
enkele wetenswaardigheden aan het licht bracht, gelijk J. P. Hasebroek
de nieuwe uitgave van -Het Noorden met een Vriendenwoord
inleidde. Ook het jaar 1886 bracht bij 't herdenken van 't vijftigjarig
bestaan van De Gids, iets nieuws : het artikel van den
Redakteur Muller. Nog later (wij blijven natuurlijk alleen bij 't
voornaamste staan) verscheen het fijne boekje van Nicolaas Beets,
waarin deze uitnemende kunstenaar zijne herinneringen aan Pot521
gieter had opgeteekend. De geschiedschrijver van onze letterkunde
der I9de eeuw, Dr. Jan tPn Brink, had een tamelijk wijdloopig
overzicht gegeven van Potgieter's leven ; vloeiend en aangenaam
geschreven, gelijk bijna alle werken van den Leidschen professor,
liet het toch nog wel het een en ander te wenschen over .... een
gebrek, dat misschien mede hieraan is te wijten dat den schrijver
niet alle gewenschte bescheiden ten dienste stonden. Beter toegerust
was de heer J. H. Groenéwegen. Nadat hij zich eerst verdienstelijk
had gemaakt door een voortreffelijke Bibliographie, gaf
hij een lijvig boekdeel uit Het leven van Potgieter. Het werk van
een kunstenaar was het niet : vooreerst is de stijl, de vorm niet
bijzonder aantrekkelijk, en vervolgens is de schrijver allermeest
blijven staan bij 't uiterlijke, zonder in de diepte van het gemoedsleven
van zijn held af te dalen. Maar 't was het werk van een
conscientieus geschiedschrijver ; en de studie van Potgieter is in
menig opzicht gebaat door al hetgeen de heer Groenewegen heeft
gedaan.
Wèl het werk van een kunstenaar is de biographie van Albert
Verwey. Deze dichter-auteur heeft vooral zich rekenschap willen
geven van wat er in hoofd en hart van zijn bewonderden voorganger
is omgegaan ; van diens uiterljken levensloop heeft hij
slechts zooveel verhaald, als tot recht begrip onontbeerlijk was.
„Het leven schrijven van een bewonderenswaardig voorganger is
niet het naast elkander plaatsen van zijn lotgevallen, maar het is
uitstorten van het leven dat hij in ons heeft opgewekt. Het is zijn
beeld dat hij in ons ontstaan deed, zichtbaar maken voor anderen,
de gedachten die hij in ons groeien liet weergeven, de aandoening
waarmee hij ons bezielde meedeelen." „Ziedaar" — aldus de Heer
Saussaye -- „de grootsche opzet, het ideaal van dit boek ; tevens
een, misschien het ideaal der litteraire biografie. Mocht men vreezen
dat men hier zal vinden den lyrischen toon en de hartstochtelijke
eenzijdigheid van Da Costa's leven van Bilderdijk : Verwey heeft
beide weten te vermijden. Mocht men bang zijn voor te veel
„aandoening", *te weinig „lotgevallen" : het persoonlijk gevoel dringt
den zakelijken inhoud toch niet terug Ja, het .-is waar, gelijk ik
hoorde opmerken, dat bij het doorbladeren ons oog nauwelijks een
jaartal ontmoet ; toch is met feiten en gegevens voldoende rekening
gehouden. De schrijver weet zeer goed dat omstandigheden en
gebeurtenissen een plooi kunnen geven aan het karakter ; hij heeft
522
zelfs op Potgieter's familie-verhoudingen scherp, voor zoo ver ik
weet, nieuw licht laten vallen (p 8, 139). Verwey heeft de.Zwolsche
omgeving en den invloed, dien zij op het kind oefende, de revolutiedagen
te Antwerpen en haar gevolgen voor Potgieter's leven, de
indrukken der Zweedsche reis luide doen spreken ; ik noemde daar
de beste hoofdstukken van zijn boek : I, III, V."
Dat het boek goed geschreven zou zijn, was van een dichter als
Verwey te verwachten ; telkens vinden wij van die teekenachtige
gezegden of uitdrukkingen, welke de vruchten zijn van diep nadenken
en een benijdenswaardigen aanleg. Potgieters studie van algemeene
literatuur beschrjvend, zegt Verwey, dat hij begonnen was
„het Vaderland te omringen door Europa." De heer Saussaye merkt
dan ook op, dat hij, hoe wantrouwend ook jegens - fraaie zinnen,
op een groot aantal van deze geen aanmerking heeft, daar zij den
toets van herhaald lezen en overdenken zeer goed doorstaan. Toch
brengt hij enkele „verflensde mooiigheden" bij, b.v.: de verborgen
bloeiende bloem van zijn dichterschap was hier in de zon
van de openbaarheid geraakt". —
Na de opmerking, dat ook de samenstelling van het boek te
prijzen valt, lezen wij de volgende interessante uitweidingen, waarvoor
ik de aandacht . mijner lezers vraag : . . . Verwey teekent
Potgieter's omgeving ; nog meer is het hem te doen om het innerlijk
bestaan van zijn dichter en om diens litterair werk, waarvan uitvoerige
proeven in proza en poëzie worden medegedeeld .. .
De verschillende personen, die in den loop zijns levens voor Potgieter
min of meer beteekenis hebben gehad, treden naar voren:
uit zijn jeugd ter Pelkwijk te Zwolle, later te Antwerpen Willems,
te Amsterdam Da Costa, verder Aernout Drost, Bakhuizen van den
Brink, Busken Huet. Het komt mij voor dat de schoonzoon van
Van Vloten diens plaats in Potgieter's leven te breed heeft uitgemeten,
en dat de Amsterdamsche kring Joh. Zimmerman, P. N.
Muller, en van de Gidsredacteuren vooral Quack te veel in de
schaduw blijven."
Natuurlijk volgt uit ingenomenheid met Verwey's werk niet dat
schrijver met al zijne beschouwingen instemt, of zijn oordeel doorgaande
goed gemotiveerd acht. Zoo heeft hij den indruk dat V.
„met Bilderáijk geen weg weet". Wel laat hij er op volgen : „In
zijn vroeger geschrift _Toen de Gids werd opgericht had Verwey
vrijwel met den stroeven rhetor, in wien hij zelfs weigerde een
523
kunstenaar te zien, afgerekend ; nu heeft hij reuzenschreden gedaan
in de erkenning van diens grootheid : van een neiging om Bilderdijk
bij enkelen onder zijne tijdgenooten achter te stellen bespeuren wij
niets, integendeel is hij de groote figuur in het Nederland zijner
dagen (p. 5, 41, 43, 49). Waarin Verwey hier te kort schiet is
dat hij wel Bilderdijk als uitlooper der 18de eeuw, maar niet als
geestelijk vader eener richting van de 19de eeuw vermag te teekenen".
Deze opmerking, treffend door hare groote juistheid, is de overgang
tot een andere, dat Verwey zeer onbillijk is tegenover Beets, op
wien hij niet kan nalaten te smalen. Hier is inderdaad partijdigheid
in het spel. Verwey heeft getoond dat hij de schoonheden in de
poëzie van Beets kan waardeeren (men zie zijne bloemlezing van
Nederlandsche dichters) ; maar omdat Beets in zijn boven vermeld
boekje over Potgieter sommige dingen zegt, die Verwey als innig
bewonderaar van den Meester niet aangenaam in de ooren klinken;
omdat tusschen beide oudere voorgangers geen waarachtige harmonie
en vriendschap kon ontstaan ; daarom (en ik wil gaarne aannemen
dat 't onbewust is geschied) is Verwey nu doorloopend onbillijk
tegenover den goeden, beminnelijken dichter, die ons kort geleden,
na zoo werkzaam en vruchtbaar leven, heeft verlaten. Hij acht
Potgieter niet alleen veel meer „wezenlijk" (p. 213) — zelfs de
humor der Camera is hem niet goed genoeg (p. 267). „En dat,
terwijl ' ons wordt verzocht de Jans en Jannetjes van Potgieter
geestig te vinden !" —
,,Treden wij nader tot den inhoud van Verwey's boek" — aldus
de Heer la Saussaye verder --- „dan kan ik niet ontkennen dat
hij in mijn oog te kort schiet in sommige beschouwingen, die toch
bij hem een centrale beteekenis hebben. Zoo waar hij de 18de
eeuw als die der algemeene denkbeelden tegenover de 19de als die
der historie stelt.
In het algemeen is deze kenschetsing natuurlijk niet onjuist:
men kan bij Taine, bij Stahl en bij velen nalezen hoe de achttiende
eeuw zich aan abstracties vergaapt heeft Maar Verwey blijft hier
bij het zuiver formeele staan : hij beseft zelf dat Kinker, dien hij
herhaaldelijk ook naast Bilderdijk noemt, eens anderen geestes-kind
was, maar hij verzuimt doorgaande .die algemeene denkbeelden naar
hun inhoud te kenschetsen.
Iets soortgelijks overkomt hem met de romantiek. De Europeesche
Romantiek in Nederland is Potgieter" : zoo luidt zijn slotsom.
524
Wij mogen dus wel verwachten een duidelijke voorstelling van
romantiek te krijgen ; maar wij worden teleurgesteld. Romantiek
is „hartstocht voor de geschiedenis", „verdieping van het nationale",
de „zenuw van haar bestaan" vindt Potgieter zelf in het bevredigen
van „nationale behoeften" (pag. 6(3, 208, 236). Maar romantiek
wil ook zeggen „teleurstelling, vlucht uit de werkelijkheid, verlangen
naar het verleden", zelfs „lijden aan het doellooze" (pag. 117,
133, 34). De romantiek heeft haar humor, geboren uit de botsing
tusschen verbeelding en werkelijkheid (pag. 169, 191). Er is een
romantiek der reactie (Da Costa) en eerre van den vooruitgang
(Potgieter).
Ziedaar de verspreide trekken. Geven zij een beeld ? Loopen er
niet onder die uiterst vaag zijn ? Toch niet elke richting op het
verleden is romantisch, evenmin als elk gevoel van teleurstelling.
Waar vinden wij de eenheid van een strooming waar wij vorsten
als Alexander I van Rusland en Friedrich Wilhelm IV van Pruisen,
geleerden als J. Grimm, de Savigny, Schleiermacher, dichters als
Byron en Victor Hugo, waartoe wij de Schlegel's en Tieck, Novalis
en Fouqué rekenen, ja waarbij Verwey zelfs, vreemd genoeg,
Heine (N.B. de schrijver van de „romantische Schule") schijnt te
tellen ; -- nog eens : waar is de eenheid van zoo uiteenloopende
gestalten en verschijnselen ? Is romantiek een gemoedsstemming ?
een geestesaanleg 9 een levensbeschouwing ? een historische richting?
een kunstvorm of complex van kunstvormen ? Mij dunkt dat deze
vragen dieper en scherper moeten behandeld worden dan Verwey
zelfs poogt te doen. Zoo neem ik de qualificatie van Potgieter als
romanticus, ja zelfs als een der grootste romantici in Europa, voorloopig
voor kennisgeving aan. Zij zegt mij nog niet genoeg, of
liever : ik weet niet precies wat zij hier zeggen wil.
Over Potgieter's persoon deelt Verwey mede, dat hij altijd „waar
hij zich vertoonde" bemind was (pag. 53) ; hetgeen — merkt de
heer La Saussaye te recht op — velen moeite zullen hebben te
gelooven. Inderdaad, wanneer wij, behalve andere getuigenissen,
alleen maar het boekje van Beets lezen — een boekje, waarvan
wij v o e 1 e n dat het eerlijk moet wezen — dan zullen wij den
onuitwischbaren indruk krijgen, dat Potgieter niet in de eerste
plaats een beminlijk man was. Maar Verwey verheerlijkt nu eenmaal
zijn held, en = gewoon verschijnsel in dergelijke gevallen ! —
hij gaat daarin véél te ver. Goed gevat is de tegenstrijdigheid
525
tusschen Potgieter's eenzelvigheid en zijne sterke behoefte aan
menschen : stellig een rijke bron van lijden. Maar dat Potgieter
van het geestelijk leven zijner dagen niet slechts een typische gestalte,
maar ook het middelpunt is geweest, zoodat hij weinig bewegend
van alle beweging de kern was (pag. 268, 290), waarbij dan
aan den arbeid zelfs van Thorbecke, gelijk van Jonckbloet, Bakhuizen
van den Brink, Van Vloten gedacht wordt : — dit is ongerijmd
en doet den heer La Saussaye te recht zeggen dat 't zóó
onjuist is, dat hij zelfs niet kan begrijpen hoe de schrj ver een
dergelijken invloed aan zijn held kan toeschrijven. — Volkomen
juist is de karakteristiek van Potgieter's vriendschap voor Busken
Huet : „Potgieter was beminnaar van het talent bovenal" (pag. 315,
317). Trouwens, om dàt te begrijpen, behoefde men geen wonder
van scherpzinnigheid te wezen : Huet zelf had 't reeds ronduit
gezegd (Litterarische Fantasiën XII, 94) : „ Potgieter hield van mij,
onderstel ik, op dezelfde wijs als hij van Da Costa, en van een
ieder hield, zonder onderscheid van rigting of geloof, in wien hij,
bij gelijke liefde voor de algemeene zaak, eene sprank heilig vuur
ontdekte."
Belangrijk zijn ook de woorden, waarmede schrijver zij ne beschouwing,
die wij op den voet volgden, hier en daar een opmerking
makend, besluit : „Over deverhouding van zijn eigen kunst
en die van zijn geslacht tot Potgieter's werk zwijgt Verwey. Wat
acht hij in Potgieter verouderd ? Waaraan schrijft hij vormende
kracht toe ? Hij zegt het niet. Het nationale in Potgieter en zijn
liefde voor de zeventiende eeuw zullen stellig Verwey aantrekken.
Maar : de romantiek" ? Het „geslacht van 1880" wil toch niet
„romantisch" zijn ? En hoe staat het met natuurgevoel en de
natuurpoëzie ? Wij hooren er opmerkelijk weinig van. Hoe is
dit te verklaren bij Verwey ? over Potgieter ? Dus : vragen en
bedenkingen te over. Toch eindig ik gaarne als ik begon : met
lof voor dit belangrijke boek dat te denken geeft : een boek, zooals
er nu niet juist al te veel in Nederland verschijnen."
Voorts wordt, over het algemeen met waardeering, gesproken
over de Natuurindrukken van F. J. v a n U i 1 d r i k s. Men zou
tot lof dezer schrijfster kunnen zeggen : zij tracht literatuur te
maken van haar beschrijvingen der natuur. En dit is allen lof
waardig, al is zij in dezen ook geen baanbreekster, daar reeds
Buffon en zijn medewerkers hier een breeden weg hebben gebaand.
526
Van de twee gaven hiertoe vereischt : een diep inzicht en warme
liefde tot de natuur en eene daaraan beantwoordende vormkracht
en woordkunst, bezit zij de eerste in bijna volkomen en nooit
falende mate, de tweede echter bijwijlen en gedeeltelijk." Want
geen woordkunst (met een oneerbiedigen term zou ik willen zeggen:
woordkunstmakerij) is de alliteratie in een zin als deze : „Deert u
het dorre en doodsche, dat daarbuiten droef en dof in de Decemberkoude,
door den daverender wind dooreengeschud, de dunne
leden rekt ?'' —
Onze Leestafel van het September-nummer bespreekt eenige pasverschenen
boeken. Wij halen uit den rijken overvloed het volgende
aan:
„Peterke's Beeldenstorm en andere dorpsgeschiedenissen" door
Marie Marx Koning. Peterke is een stilzwijgend „als een klein
boertje gekleed jongske", dat, als eerst de zieke poes sterft, en
daara ook de koe ziek wordt, voor haar beterschap wil gaan bidden,
maar de kerk gesloten vindende en ook 't catechismus-zaaltje,
waar het beeld van de Heilige Moeder Gods staat, dan een steen
opneemt, een ruit ingooit en door de zoo gemaakte opening zijn
gebedje om beterschap voor de koe opzegt. Maar als dan de koe
toch sterft en moeder ook al ziek wordt, staat hij, den eersten keer
dat er weer catechismus is, van zijn plaats op, klimt ten aanzien
van den pastoor en van alle jongens uit zijn bank, en trekt het
Maria-beeld naar beneden, zoodat het ineens in stukken op den
vloer ligt.
Wie nu zijne goede meening over de schrijfster van Van 't
viool tje dat weten wilde gaarne behoudt, leze niet verder. Want de
techniek is voortreffelijk en met enkele rake trekken is Peterke en
zijn omgeving geteekend, soms in uitstekend afgeluisterd dialect ..
Maar o wee, wie verder moet lezen ! .... Het beeldstormen houdt
niet op .... In een volgende schets .Een Leven gaan alle dorpsautoriteiten
tegen den grond, eindelijk ook het goede, dat zij zelve
trachtte te stichten en eindigt de schrijfster met te schreien om
de Onrechtvaardigheid van het (zijn) Bestaan" .... In de laatste
schets Verzoening .... ligt alles weer tegen den grond -- behalve
Zola ! Beoordeelaar spreekt dan van een „mager resultaat", waarvoor
hij niet uit beeldstormen gaat.
Van het akelige boek In Duisternis door F r a n s C o e n e n J r.
komt ook hier een bespreking voor. In ieder ander tijdvak van
527
onze letterkundige geschiedenis zou men eenparig en met walging
zulke boeken afgewezen hebben. Zeker, de heer Coenen heeft
talent ; maar het bezitten van talent geeft geen vrijbrief om met
zulke wan-producten den goeden smaak en de kracht ten leven te
vergiftigen .... Het is een oordeel tegen onzen tijd dat zulke
boeken ontvangen en zelfs hier en daar geprezen worden !
De Redacteur H S(missaert) schrijft : „Dit wil weer zijn, en
is dan ook weer, een proeve van die pijnlijk-nauwkeurige photo -
grafeerkunst, die den mensch, een willekeurig mensch, plaatst voor
den kodak en hem dan neemt" niet à travers un temperament
d'artiste, maar door de nuchtere, preciseerende lens, zoodat het
beeld straks den mensch vertoont in al zijn doen en laten, dooden
doodgewoon, zonder iets er af en er bij. In dit boek wordt
ons verteld één dag, de laatste van een kantoorheertje, dat zich
verslingerd had aan een café-chantant-juffie, door haar verlaten is,
geen geld meer heeft en geen werk, een betrekking zoekt, maar
niet vindt dan — om toch iets te doen — een steen gooit door
een café-ruit, daarna naar zijne kamer teruggaat en .... zich
ophangt ! Van minuut tot minuut schier wordt meegedeeld wat de
man dacht, zei, deed .. , . en het wordt onder het lezen als een
obsessie."
Veel aantrekkelijker niet alleen, maar ook van oneindig blijvender
-
der waarde is zeker het nu al zoo gunstig bekende Boefje van
M. J. B r u s s e. Hier glinstert humor, trilt leven, hier bovenal
klopt een hart. Terecht merkt beoordeelaar dan ook op : „Photografeer-
kunst deze ook, maar hoeveel warmer, inniger, aantrekkelijker.
Men voelt op elke bladzijde het leven tintelen ; men voelt
dat deze auteur niet een geval bedacht heeft, waarop hij weer eens
het bekende procédé van alles-vertellen kon toepassen, zelfs als
objectief vertooner achter de schermen blijvend, maar dat deze
schrijver uit eigen aanschouwing en herinnering de geschiedenis
van Boefje verhaalt, van den jongen uit de Rotterdamsche achterbuurt,
het „klantje van Lombroso", maar die nog zoo gelukkig
terecht komt. En het zuiver-realistische van dat verhaal maakt
het humoristisch, wekt een lach en een traan, terwijl ge tegelijk
den auteur leert liefhebben om zijn warm hart" .... Inderdaad,
hier is een boek dat niet anders dan goed kan doen en waaraan
men, zonder profeet te zijn, een lang leven mag voorspellen !
Dat de nieuwe roman van T h é r è s e Hoven Zoo men zaait ...
528
oppervlakkig en weinig diepgaand is ; dat de karakters alle met
een of twee adjectieven kunnen worden aangeduid, spreekt van zelf
voor ieder, die ooit een werk van deze dame in handen heeft gehad.
Ten overvloede kan men het in deze boekenbespreking lezen. De
schrijver heeft zich de moeite getroost een inhoudsopgave te leveren
en vertoont ons het misbouwde geraamte van een roman, die, tot
kwelling zijner lezers, bijna 300 bladzijden lang is geworden.
Niet onvermakelijk ten slotte is de aankondiging van 's heeren
P. H. M u 1 d e r's Handleiding bij het gebruik van de vereenvoudigde
schrijftaal. „Aan enthousiasme ontbreekt het den schrijver dezer
handleiding niet Hij gelooft in „de Vereenvoudigde'', wier voordeelen
hij in eene vergelijkende reclamelijst (p. 39 ) tegenover „de
Vries en Te Winkel" opsomt ; hij verwacht heerlijke vruchten van
de nieuwe vrijheid op taalgebied. Maar zijn geloof maakt hem
noch welsprekend, noch helder."
Voorloopig zijn wij nog geen enthousiasten voor deze nieuwigheid
; wij houden ons aan de geestige uitspraak die wij eens in
Nederland vonden (naar wij vermoeden afkomstig van den Redacteur,
die een man van smaak is), dat de woorden in de nieuwe spelling
er zoo „ongewasschen uitzien". De heer Mulder geeft ons, in zijn
aanvang, het volgende Hebreeuwsch te ontcijferen : „Vereenvoudiging
van de schrijftaal heeft geen betrekking, noch op wat zich
aanbiedt als letterkundig werk, noch op wat reeds als zodanig is
aanvaard". Inderdaad, hier zou eenige vereenvoudiging niet misplaatst
zijn ! Elders is onze autenr niet onduidelijk, maar drukt hij
zich leeli k en gebrekkig uit : de bewering als zouden in het
tegenwoordige Nederlands geslachten en naamvallen bestaan, berust
op gebrekkige, of zelfs gebrek aan, waarneming." Men zou mogen
'wenschen dat een schrijver, die zich zoo onbeholpen uitdrukt, zijne
moedertaal wat beter leerde gebruiken, vóór hij zich geroepen voelde
een handleiding voor anderen te schrijven. Nu maakt zijne smaadrede
over „halfdoode" en „versteende" vormen weinig indruk ; en
met instemming schrijven wij de slotwoorden der beoordeeling af:
„Voor de zaak zelve, welke de mannen der vereenvoudiging voorstaan,
is het te wenschen dat, er spoedig eene handleiding verschijne,
wier schrijver , eene andere opvatting van „beschaafd Nederlands"
huldigt dan de heer Mulder".
529
BLOEMLEZING UIT HET WOORDENBOEK DER
NEDERLANDSCHE TAAL.
Aflevering 5.
Achterbaks. Dit bij woord is door aantrekking der adverbiale s
gevormd van het voorzetsel achter en het verouderde zelfstandig
naamwoord bak, rug, dat ook in bakboord wordt aangetroffen en in
ballast (baklast) verscholen ligt. Achterbaks beteekent dus : achter
den rug en stond als zoodanig voorheen tegenover het verouderde
voorhoofd. Het woord was reeds in het Middelnederlandsch bekend.
Thans wordt het alleen in gemeenzamer stijl gebezigd.
Achterdocht. Dit woord, onregelmatige vorm van achterdacht,
gelijk men vroeger ook wel schreef, is afgeleid van het verouderde
spreekwoord ach terdenken, op dezelfde wijze gevermd als aandacht,
voordacht en gedachte, doch met vervanging van a door o, evenals
in de spreektaal docht en brocht, welke verandering echter hier
door het gebruik gewettigd is.
Voorheen beteekende achterdocht : nadenken, neiging tot nadenken,
gewoonte van na te denken, bezorgdheid voor de toekomst, vrees
voor een dreigend gevaar. Thans beteekent het: kwade dunk, ongunstig
vermoeden, verdenking, achterwaan.
Synoniemen zijn argwaan, mistrouwen, verdenkinq, wantrouwen, kwaad
vermoeden.
Al deze uitdrukkingen geven te kennen, dat men met meer of
minder twijfel, gelooft aan de mogelijkheid van iets kwaads, hetzij
dit bestaat in iets, dat op zich zelf kwaad is, hetzij in iets onschuldigs,
maar dat ons benadeelt of bedreigt.
Mistrouwen, wantrouwen en verdenkingen onderscheiden zich daardoor
van de overige uitdrukkingen, dat zij altijd aangewezen personen
betreffen. Mistrouwen is de zachtste uitdrukking, en eigenlijk
niet meer dan de ontkenning van vertrouwen. Men mistrouwt
iemand, omdat men hem niet genoegzaam kent, omdat men niet
zeker weet, of hij wel eerlijk en oprecht is, wel de noodige kunde
of bekwaamheid bezit. Wantrouwen is sterker dan mistrouwen.
Hem, dien men wantrouwt, acht men om bepaalde redenen — die
evenwel ongegrond kunnen zijn — in staat bij voorkomende gelegenheden
oneerlijk te handelen, kwaad te brouwen, of uit onkunde
of onhandigheid iets verkeerds te doen. Zoo wantrouwt men iemand,
dien men eenmaal op een oneerlijkheid of een dubbelzinnig gedrag
Noord en Zuid, 26ste Jaargang. 34
530
betrapt heeft, of wiens onkunde of onbekwaamheid ons duidelijk
gebleken is. Beide, mistrouwen en wantrouwen, zien dus op toekomende
handelingen, en wel van personen, met wie wij te doen
hebben, wier doen en laten ons daarom niet onverschillig is. —
.Verdenkinq daarentegen betreft verledene handelingen, ook van
personen, tot wie wij in geenerlei betrekking staan. Het is een
tamelijk sterk vermoeden, dat iemand reeds zekere kwade daad
verricht heeft, onverschillig, of deze ons persoonlijk aangaat of niet.
De drie behandelde woorden onderstellen, dat men van het kwaad,
aan welks mogelijkheid men gelooft, een bepaalde voorstelling heeft.
Dit heeft doorgaans ook plaats bij kwaad vermoeden. Daarentegen
geven achterdocht en argwaan het geloof te kennen aan het bestaan
van iets, waarvan men geen duidelijke voorstelling heeft ; ook behoeven
zij niet, en evenmin kwaad vermoeden, een aangewezen
persoon te betreffen. Achterdocht onderstelt, dat men aanvankelijk
niets . kwaads vermoedde ; het geeft eenvoudig te kennen, dat men
niet meer gerust is, dat men een donkere, onbepaalde vrees voedt
omtrent de handelingen of bedoelingen van anderen. Door verder
nadenken en vergelijken, kan de voorstelling bepaalde vormen aannemen
en grootere waarschijnlijkheid verkrijgen, in welk geval de
achterdocht tot kwaad vermoeden overgaat. Argwaan geeft het koesteren
van allerlei kwade gedachten te kennen, die geheel onbepaald kunnen
zijn. De beteekenis, die men thans aan waan hecht, brengt
het bijdenkbeeld van ongegronde verdenking mede, en geeft aan
het woord een ongunstige beteekenis, ook ten aanzien van dengene,
die den argwaan voedt. Het kan verstandig, en zelfs plichtmatig
zijn, een onbekende te mistrouwen ; omstandigheden kunnen ook
den braafste aanleiding geven tot achterdocht, wantrouwen, verdenking
of kwaad vermoeden ; maar argwaan vindt alleen plaats in
zwakke karakters of bij lieden, die zelf kwade voornemens koesteren.
Achtereenvolqens. Dit bijwoord is gevormd van achtereenvolgend,
door aanhechting der adverbiale s en met uitstooting der d, gelijk
ook bij nopens, volgens, wetens, willens heeft plaats gehad.
Synoniem van dit woord zijn achtereen, achterelkander, één voor één.
De beide eerstgenoemde woorden loopera in gebruik en beteekenis
aanmerkelijk uiteen. Voor zoover zij synoniem zijn, bestaat het
onderscheid daarin, dat achtereenvolgens een niet altijd onmiddellijke
opvolging onderstelt van handelingen of voorvallen, die verschillend
zin of ten minste als verschillend gedacht worden, terwijl achtereen
531
het begrip van gelijkheid en onafgebroken samenhang medebrengt.
Achterelkander staat in de meeste gevallen met achtereen gelijk.
Somtijds echter waar bepaaldelijk sprake is van verschillende subjecten
of objecten, wijkt het daarvan af, en heeft dan, evenals
één voor één meer gelijkheid met achtereenvolgens, welke uitdrukking
zich niet zelden door de beide andere laat vervangen. Doch achterelkander
geeft dan meer bepaald te kennen, dat het eene op het
andere onmiddellijk volgt, zonder dat er iets anders tusschenbeide
komt, terwijl bij achtereenvolgens meer het denkbeeld eener geregelde
orde op den voorgrond staat, waarbij echter eenige tusschenruimte
bestaan kan. Bij één voor één stelt men zich elk subject of object
afzonderlijk voor, zonder ander verband met de overige dan alleen
dat elk volgende eerst dan aan de beurt komt, als het voorgaande is
afgehandeld. In achterelkander en achtereenvolgens daarentegen worden
de verschillende subjecten of objecten altijd in onderling verband
gedacht, als bijeenbehoorende en te zamen een reeks uitmakende.
Achterklap. Als synoniemen zijn aan te merken laster en lasterinq.
De eerste is het gevolg van een lichtzinnige praatzucht, veelal
zonder opzet en kwade bedoeling, en brengt het bijdenkbeeld mede.
dat de onbedachte praatjes wel eenige waarheid behelzen. De
laster liegt, tijgt alleen opzettelijk verzonnen kwaad aan, en heeft
daarom altijd boosaardige oogmerken. Lasterinq, voor zoover het
synoniem is met de genoemde woorden, is een rechtsterm en onderstelt
dus niet noodwendig laster ; het kan met blooten achterklap
gelijkstaan, waarvan het zich echter altijd onderscheidt door de
openbaarheid, die het kenmerk van lastering is Achterklap heeft
alleen plaats in het afwezen van hem, wien het betreft. Laster en
lastering kunnen in zijn bijzijn geschieden.
Achterklap als ondeugd beschouwd, heeft voor synoniem kwaadsprekendheid.
Achterklap verschilt weinig van kwaadsprekendheid. Beide be-
'teekenen de geneigdheid om anderen, door het vermelden van kwade
eigenschappen of handelingen, in hun goeden naam te krenken.
Daar spreken echter overleg, klappen onbezonnenheid onderstelt, doet
kwaadspr•ekendheid bepaaldelijk het booze opzet uitkomen en is dus
sterker en hatelijker dan achterklap.
Achterloopen. Dit werkwoord, dat gezegd wordt van uurwerken,
die te langzaam loopen en daardoor bij den werkelijken tod ten
achteren zijn, heeft de synoniem achtergaan.
3^#
532
Dit laatste echter is ruimer van opvatting, en wordt ook gezegd,
wanneer het uurwerk tij delij k ten achteren is, b.v. ten gevolge van
een kortstondigen stilstand ; terwijl achterloopen altijd ziet op den
te langzamen loop en dus een voortdurend achtergaan te kennen
geeft. Vandaar dan ook, dat een bepaling, de hoegrootheid van
het verschil in tijd aanwijzende, wel bij achtergaan, maar niet bij
achterloopen op haar plaats is. Men zegt wel : de klok qaat een
kwartier achter, maar niet : zij loopt een kwartier achter ; want bij
het achterloopen, dat een gevolg is van een gebrek in het uurwerk,
neemt het verschil in tijd aanhoudend toe en vangt terstond weder
aan, nadat men het door 't verzetten der wijzers heeft weggenomen.
Achterst. Niet zelden vindt men, in plaats van het achterste voren
(voor), in den zin van : in verkeerden stand, averechts ; figuurlijk:
op een verkeerde wijze, ten achterste voren (voor). Dit is echter
onjuist en zou geen redelijke verklaring toelaten. Blijkbaar heeft
men 't achterste verkeerdelijk als t' achterste, te achterste opgevat,
en daarna, om den volgenden klinker, dit gewaande te in ten
veranderd.
Achterstalliq. Dit adjectief is, door middel van het achtervoegsel
iq, afgeleid van het substantief achterstal, thans in onbruik geraakt.
Dit laatste is samengesteld uit achter en stal, welk laatste woord
een afleiding is van staan, evenals stand, en gold voorheen in denzelfden
zin als dit naamwoord, gelijk blijkt uit stal houden voor
stand houden, blijven staan. Achterstal is dus in den grond hetzelfde
als achterstand. Het beteekent eigenlijk, den stand van iemand., die
zich bevindt achter het punt, waarop hij vroeger gestaan heeft of
waarop hij behoorde te staan ; doch overdrachtelijk opgevat den
toestand van hem, die in zijn zaken ten achteren geraakt, achteruitgegaan
of verachterd is. Bij uitbreiding werd het ook, in concrete
opvatting, gezegd van iets, dat achter staat, dat achtergebleven is,
dat is blijven staan.
Achtervoegsel. In de spraakkunst verstaat men onder dezen term
een letterklank of lettergreep, die zelf geen woord is, maar achter
grooter of kleiner woordstammen gevoegd -wordt, om daarmede een
afzonderlijke klasse van nieuwe woorden te vormen.
De achtervoegsels worden onderscheiden in toonlooze achtervoegsels,
waarop bij het uitspreken volstrekt niet gedrukt wordt, achtervoegvoegsels
met den vollen, met den halven klemtoon ; samengestelde achtervoeq$
els, die uit twee vereenigde achtervoegsels bestaan, welke te
533
zamen genomen slechts de kracht van één achtervoegsel hebben, als
b.v. linq, dat uit el en ing is samengesteld.
De meeste — waarschijnlijk alle — achtervoegsels zijn voorheen op
zich zelf bestaande woorden geweest, hetzij pronominale stammen,
hetzij eigenlijke begripswoorden. Die der laatstgenoemde soort hebben
veelal duidelijke sporen van hun vroeger zelfstandig bestaan bewaard,
doordien zij als tweede leden van samenstellingen, dus als werkelijke
woorden, behandeld worden. De pronominale stammen en ook
enkele begripswoorden, als achtervoegsels gebezigd, zijn met het
grondwoord als 't ware geheel samengegroeid en hebben allen zweem
van zelfstandigheid verloren. Op dit verschil berust de onderscheiding
in zelfstandige en onzel fstandige achtervoegsels.
Zel fs tancdige samen.voegsels zijn zulke, die voorheen binnen den
kring der Germaansche talen als zelfstandige woorden bestonden,
en nog heden, vooral bij het schrijven, als zoodanig worden beschouwd,
doordien zij, gelijk alle tweede leden van kennelijke samenstellingen,
den halven klemtoon hebben, geen invloed oefenen op
de spelling van het grondwoord, waaraan zij gehecht zijn, noch
zelf daarvan invloed ondervinden, en bij de verdeeling in lettergrepen
geheel afgescheiden worden, zonder een letter van het grondwoord
tot zich te trekken. Tot de zelfstandige achtervoegsels behooren
b v. dom, heil, schap, baar, lijk, loos, zaam, achtiq,
De onzel f$tandige achtervoegsels worden onderscheiden in twee
soorten.
a. Zulke wier vroeger zelfstandig bestaan binnen den kring der
Germaansche talen uit niets meer blijkt ; die geheel toonloos zijn
of den vollen klemtoon hebben, invloed oefenen op de spelling van
het grondwoord, of er zelf invloed van ondervinden : en, zoo zij
met klinkers beginnen, bij de verdeeling in lettergrepen niet meer
zuiver van het grondwoord gescheiden worden als b.v t, el, es en
in, in klacht van klag(en), koe-pel van hoep, meeste-res van meester,
reu-zin van reus, enz.
b. Zulke, die, wat hun oorsprong betreft, tot de zelfstandige
zouden behooren, maar, ten gevolge van het verlies van allen
klemtoon, de overige eigenschappen der onzel fstandige hebben aangenomen
; als b.v. erd in lie-verd van lief.
Als synoniem van achtervoegsel kan gelden uitgang.
Voorheen maakte men geen onderscheid tusschen de beide woorden
en werden zij door elkander gebezigd. Een achtervoegsel kan
534
dan ook inderdaad een uitganq heeten, wanneer het woord er op
uitgaat of eindigt. Doch de bepaaldheid en duidelijkheid, waarnaar
een wetenschap behoort te streven, eischen, dat een zelfde begrip
steeds door eenzelfde woord uitgedrukt worde. Het is daarom
raadzaam uitgang niet langer te bezigen in den zin van achter.
voegsel, maar alleen voor die eindletters of — lettergrepen, die niet
achtergevoegd zijn, maar noodwendig tot een woord behooren ; dus
als algemeene benaming voor de buigingsletters- en lettergrepen,
zonder welke een woord geen eigenlijk woord, maar slechts een
stam is.
Achtervolgen. Dit werkwoord wordt in de samengestelde tijden
vervoegd met hebben of zijn, naar gelang men de beweging als een
plaatsverandering of als een handeling beschoewt. Oorspronkelijk
werd dit werkwoord gevolgd door een 3den naamval ; doch in gelijken
zin wordt het ook als overgankelijk werkwoord met een
lijdend voorwerp gebruikt en ook in den lijdenden vorm achtervolgd
worden. Hetzelfde is ook het geval met volgen. De zaak laat zich
gemakkelijk ' verklaren door het nevens elkander bestaan van twee
min of meer verschillende opvattingen, doch die nagenoeg op hetzelfde
nederkomen. Bij de eene stelt men de handeling van het
subject, het gaan, de beweging of verplaatsing, op den 'voorgrond;
bij de andere, de werkinq op het object, dat men bijhoudt of tracht
te bereiken. In een aantal gevallen nu is het uit den aard der
zaak niet te bepalen, of achtervolgen als onovergankelijk of als overgankelijk
moet worden opgevat, of men met een 3den of met een
4den naamval te doen heeft.
Achterwaarts. Dit bijwoord van richting is gevormd van achter
met het achtervoegsel waarts. Nevens achterwaarts is ook nog de
oudere vorm achter-waart in gebruik, zonder de adverbiale s ; doch
die op waarts is thans de meest gewone, evenals bij alle met dit
achtervoegsel gevormde woorden.
Synoniemen van achterwaarts zijn achteruit, naar achteren, ruggelings,
rug zwaar ts, terug.
Al deze woorden geven te kennen, dat een beweging, of wel een
werking, die als beweging gedacht wordt, geschiedt of in de richting,
waarheen de achterzijde van het bewegende of werkende voorwerp
gekeerd is, of in die, welke tegenovergesteld is aan de richting der
beweging, welke te voren heeft plaats gehad. Achterwaarts drukt
dit uit zonder eenig bijbegrip ; het laat onbeslist, of het bewegende
535
voorwerp zich omkeert of niet, en verschilt in dit opzicht van
ruggelings en rugwaarts, die, evenals achteruit, uitdrukkelijk te verstaan
geven, dat het zich niet omkeert, maar zich beweegt in de
richting, waarheen de rug of de achterzijde gewend is. Doch de
beide eerste woorden ruggelings en rugwaarts, worden alleen van
personen gezegd en behooren thans tot den hoogeren stijl.
Achteruit en naar achteren zijn de meest gewone uitdrukkingen.
Het eerste ziet op de plaats, die het zich bewegende voorwerp
verlaat ; het tweede, op de plaats, waarheen het zich begeeft. Men
gaat achteruit, als men zich te veel vooraan bevindt ; naar achteren,
als men achter wezen wil ; men zet achteruit, wat in den weg staat;
men brengt naar achteren hetgeen men achter wil opbergen of gebruiken.
Bij het achteruitgaan trekt hetgeen voor ons is ; bij het
naar achteren gaan, hetgeen achter is, onze belangstelling. Uit dit
onderscheid vloeit voort, dat men zich bij het achteruitgaan niet
omkeert, ' maar naar voren blijft kijken, zonder toe te zien, waar
men de voeten zet ; bij het naar achteren gaan daarentegen vat
men het doel in het oog.
Terug onderstelt het wederkeeren naar de plaats, van waar men
gekomen is. Men gaat of keert terug naar zijn huis, naar zijn
woonplaats. Aan de vorige woorden is dit bijdenkbeeld vreemd:
door achterwaarts, 7vvuggelings, rugwaarts, achteruit of naar achteren
te gaan, kan men komen, waar men nooit geweest is.
De opgegeven onderscheidingen blijven ook in 't figuurlijke bestaan,
voor zoover de woorden in die opvatting gebezigd worden, hetgeen
bij achteruit veelvuldig, bij terug in enkele gevallen bij de overige
in 't geheel niet plaats heeft. Iemand qaat in zijn zaken, in gezondheid
en krachten achteruit, niet achterwaarts of naar achteren,
omdat het streven voorwaarts en het oog naar voren gericht blijft;
na het doen eener belofte treedt of krabbelt hij -achteruit, omdat hij
bemerkt, dat hij te ver gegaan is en zich nu genoopt gevoelt
achterwaarts te treden, maar, als 't ware, ongemerkt en dus met
het aangezicht naar de tegenpartij gekeerd. In soortgelijken zin
wordt evenzeer terugtreden gezegd, en ook in terugtrekken en enkele
andere woorden geldt terug in overdrachtelijke opvatting. Doch
achteruit en teruq blijven alsdan op gelijke wijze verschillen. Het
eerst — de meer alledaagsche uitdrukkiug — onderstelt slechts
een gedeeltelijk terugkeeren op den afgelegden weg, terwijl het
laatste te kennen geeft, dat men achterwaarts gaat tot op het
536
standpunt, van waar men is uitgegaan. Wie iets beloofd heeft en dan
achteruittreedt, volbrengt de belofte slechts ten halve of poogt er
zich af te maken. Wie terugtreedt of zich terugtrekt, maakt er zich
geheel van af, beschouwt ze als ongedaan.
Achterwege. Dit woord is een koppeling der verouderde uitdrukachter
weqe, bestaande uit het voorzetsel achter, in den zin, waarin
het voorheen den 3den naamval regeerde, en wege, den ouden vorm
van den 3den naamval van 't zelfstandig naamwoord weq. Achter
beteekent hier, dat iets of zich binnen zekere ruime beweegt,
zonder dat de richting in aanmerking komt, of overal binnen die
ruimte verspreid is. Achter wege geeft dus eigenlijk te kennen, dat
iemand of iets zich ergens op den weg (onverschillig waar) beweegt;
ongeveer hetzelfde, wat thans op weq of onder weg heet, ofschoon
met dit onderscheid, dat de beide laatste uitdrukkingen het doel
om ergens aan te komen onderstellen, terwijl achter weqe alleen
aanduidt, dat men zich op den weq bevindt, zonder meer.
Al vroeg echter begon de uitdrukking in den overdrachteli ken
zin te gelden, waarin zij thans uitsluitend wordt opgevat. Wat
achterwege is, wat zich nog op den weg bevindt, is nog niet aangekomen,
nog niet verschenen, waar men het verwacht. Zoo bracht
achterwege van zelf het begrip mede van afwezigheid, het niet verschijnen,
het uitblijven van hetgeen verwacht wordt. Het staat
gelijk met het bijwoord weq, verkorting van eweq, oudtijds enwege,
dat insgelijks oorspronkelijk niets anders dan op den weg beteekende.
Achterwege b1^ ren en wegblijven zijn dus inderdaad hetzelfde, te
weten hier of daar op den weg blijven, niet aankomen, niet verschijnen,
niet geschieden ; achterwege laten of weglaten, iets op den
weg laten staan, laten varen, maken, dat iets niet verschijnt of
niet geschiedt.
Achterwege is thans alleen nog in gebruik in vereeniging met de
werkwoorden blijven, laten en houden.
Achtste. Opmerking verdient de verouderde uitdrukking zijn
aclitsfere of zijn achtster, die in de 16de eeuw in' gebruik was, en
zelfs, naar 't voorbeeld van oudere Bijbels, nog in den Statenbijbel
gebezigd werd, in den zin van : hij zelf de achtste zijnde : hij met
zeven andere personen : 2 Petrus II, 5 : Indien Godt ... de oude
werelt niet heeft gespaert, maer Noë ... su achtster bewaert heeft.
In vroegere Bijbels, uit de 16de eeuw, leest men Noë zijn achter,
sijn achtster en zijreder achtster ; zie Dr. A. de Jager, Archief voor
537
11Tederl. Taalkunde, III 205. En op gelijke wijze in den Statenbijbel,
2 Machabeën v. 27 : Judas, de Machabeër, sijn tiende?' geworden
zijnde dat is : van negen personen vergezeld. Elders vindt
men haerlieder achtstere, u, hun en ons tweestere, ook wij tweestere,
zijn tweedere, zijn fierder, zijn vierdere enz., of haerlieder ti'enster,
haar tiender, en reeds in het Middelnederlandsch veelvuldig hem
fierder, hem vierder, hem vij fier, hem twintichster enz. Zie Taalk.
Magazijn I 55 en 371, Archief III 201 en 393 en IV 249.
Buiten twijfel is de uitdrukking zijn achtster, zijn tiender een
latere, verbasterde vorm. De oorspronkelijke zegswijze luidde hem
derden, hem tienden ; zoo ook, haer anderen. Het was de , datief van
hi derde, hi tiende, si andere, als casus absolutus gesteld, en beteekenende
dus eigenlijk : hij de derde zijnde, enz. ; vergelijk het
Fransche lui huitième, moi sixième, enz. Maar nevens deze spreekwijs
was vanouds in de Saksische en Friesche streken een andere
in gebruik, die hetzelfde beteekende, te weten de genitief meervoud
van cum, som (mig), iemand, een (Engelsch some). Door verwarring
van deze zegswijzen, door het ineénloopen van achtere som en
hem achtsten, is de laatste uitdrukking al spoedig tot hem achtstere,
hem achtster verbasterd.
De latere verandering van hem in zijn heeft niets bevreemdends.
In de volkstaal treedt niet zelden zijn voor hem in de plaats, gelijk
mijn voor mij, als b.v.: ik heb het van zijn gehoord. In het
gewone met zijn achten, voor het oude met hem achten, heeft dezelfde
verwisseling plaats gehad, die trouwens in hem achtster - te eerder
ontstaan kon, omdat in de analoge uitdrukkingen haar achtster,
u achtster en ons achtster de beide vormen, die van het persoonlijk
en van het bezittelijk voornaamwoord gelijkluidend waren, terwijl
mij achtster van mijn achtster althans in de spreektaal niet verschilde.
Achtzaam, gevormd van den stam van achten, in den zin van:
acht geven, opletten, en het achtervoegsel zaam, Hoogduitsch achtsam
; het beteekent : op zijn zaken of handelingen goed acht gevende,
oplettend en zorgvuldig ; het tegenovergestelde van achteloos. Het
woord wordt gevonden bij Kiliaen. Thans echter is het in onbruik
geraakt (behalve misschien hier en daar in gewestelijke spraak),
ofschoon het ontkennende onachtzaam en het daarvan afgeleide
veronachtzamen nog in dagelijkseh gebruik zijn. Er is alle reden
om te wenschen, dat men achtzaam weder opneme en in zwang
brenge. Het drukt het denkbeeld eigenaardiger uit dan eenig
538
ander woord, en zal, hoewel ongewoon, toch terstond door iedereen
verstaan worden.
Addergebroed of adderengebroed (welke vorm meestal te verkiezen
is, daar het woord doorgaans in figuurlijken zin wordt genomen).
Eigenlijk beteekent het woord : gebroed van adders, jonge adders;
doch veelal wordt het overdrachtelijk gebruik als scheldnaam, meest
voor boosaardige menschen, die door nijd en laster het geluk van
anderen vergiftigen.
In den Statenbijbel is adderengebroedsel gebezigd, dat de beteekenis
nog hatelijker uitdrukt. Als allesomvattend collectief laat
dit woord eigenlijk geen meervoud toe, dan voor zoover men,
oneigenlijk en bij uitbreiding, een enkel jong of een enkel persoon
een .qel» oedsel zou kunnen noemen. De Statenvertalers gebruiken
werkelijk het meervoud, in navolging van het Grieksch.
Men heeft den naam adderengebroed, -broed of broedsel afgekeurd,
als wetenschappelijk onjuist, dewijl de jongen van adders niet uitgebroed
worden, maar levend ter wereld komen , aan welke eigenschap
het Latijnsche vipera, voor vivipera (uit vivus, levend, en
parere, baren), herinnert. Doch in de volkstaal worden broed,
gebroed en ,gebroedsel ook in ruimeren zin opgevat voor de gezamelijke
jongen van dieren, als van bijen, enz., zonder dat men denkt
aan de wijze van geboorte ; en vooral heeft dit plaats, wanneer
die woorden met verachting worden gebezigd. Des te eerder laten
zij zich in samenstellingen van overdrachtelijke beteekenis rechtvaardigen.
Zelfs van menschen zijn broed on !gebroed, als scheldnamen,
zeer gewoon (dievenbroed, verachtelijk qebroed enz.) Adderen-
•gebroedsel is dus zeer zeker onberispelijk en het ware woord.
Adderenkroost, dat men in de plaats heeft willen stellen, is niet
aan te bevelen : kroost wordt wel niet -uitsluitend van menschen
gezegd, maar toch altijd met het bijdenkbeeld van ouderlijke liefde,
nooit met verachting.
Adel. Synoniemen adeldo'7a en adelstand.
De drie woorden verschillen weinig in beteekenis, meer in het
gebruik. In bepaalde spreekwijzen vindt elk der drie zijn eigenaardige
plaats. Men zegt van adel zijn, adeldom verleenen, tot den
adelstand verheffen. Het verschil, dat zich, in verband met deze
uitdrukkingen, laat opmerken, komt hierop neder, dat, in de abstracte
opvatting, adel het algemeene woord is, dat het ruimste begrip
vertegenwoordigt en daarom ook het meest geschikt is voor over539
drachtelijke en dichterlijke toepassing, terwijl adeldom en adelstand
meer bepaald of beperkt zijn. Het eerste, adeldom, stelt de hoedanigheid
voor in betrekking tot den persoon, dien zij betreft : het
is meer het bezit van den rang zelf. De koning verleent iemand
adeldom, adellijke titels en voor hem en zijn geslacht ; men bewijst
zijn adeldom, de aanspraak, die men heeft op dien rang. Men zegt,
het is waar, ook zijn adel bewijzen, doch die uitdrukking behoort
meer tot de vrijere spreektaal ; adeldom is bepaalder, meer de eigenlijke
rechtsterm. In adelstand treedt het begrip van den adel als
stand op den voorgrond, en dus tevens de tegenstelling met andere
standen. Wie brieven van adeldom voor zich zelf en zijn nakomelingen
heeft verworven, en dus nu van adel is, de algemeene hoedanigheid
van een edelman bezit, is daardoor tevens tot den adelstand
geraakt tot een hoogeren stand, dan waartoe hij vroeger
behoorde.
In de concrete en collectieve opvatting, voor adellijke personen,
is adeldom thans niet meer in gebruik. Adel en adelstand blijven
hier verschillen op dezelfde wijze als in de abstracte beteekenis.
Adelstand doet terstond denken aan den maatschappelijken stand
der personen, in tegenstelling van andere standen. Aan adel is ook
wel ditzelfde begrip verbonden ; doch dit treedt hier niet zoo bepaald
en uitsluitend op den voorgrond. Daarom is adel ruimer van
toepassing Alleen de geheele stand, als zoodanig, kan de adelstand
heeten ; adel wordt ook van een. gedeelte, van een zeker aantal
edellieden, gebezigd, als b.v. „er woont hier veel adel."
Adelborst. Dit woord is samengesteld uit adel, eertijds als bijvoegelijk
naamwoord met edel gelijkstaande, en borst, knaap, jongeling,
Hoogduitsch Burseh-, Bursche. Adelborst beteekent dus letterlijk
hetzelfde als ede/knaap, eigenlijk in 't algemeen : een jongeling uit
den adelstand. Het werd echter reeds vroeg inzonderheid toegepast
op die jongelingen van edelen huize, die zich als vrijwilligers aan
den krijgsdienst wijdden. Thans is de opvatting nog beperkter en
geldt adelborst uitsluitend in het zeewezen, als rangbenaming van
de jongelingen, die tot zeeofficieren worden opgeleid, onverschillig
of zij al dan niet van adel zijn.
Ademhalen. Uit adem en halen, in den zin van : tot zich trekken,
Voorheen werd het in tweeën geschreven, , adem halen, waarnevens
men ook den adem halen zeide ; iets waarvan onze uitdrukking geen
adem kunnen halen nog de herinnering bewaart. Door de gewoonte
540
van met elkander verbonden te worden, zijn allengs de beide
woorden samengegroeid; en thans, nu ,men de eigenlijke beteekenis
van halen niet recht meer gevoelt, kunnen zij niet anders dan als
één samengesteld werkwoord worden opgevat, dat echter in de
vervoeging scheidbaar blijft. De bij dichters gewone samentrekking
van aám voor adem is hier alleen geoorloofd in die vormen, waarin
de deelen gescheiden zijn en adem dus op zich zelf staat : hij haalt
atim, haalde aám, aám te halen, enz. ; maar aámhalen, dat hij admhaalde
en aámgehaald zijn volstrekt ongehoord.
Rotterdam, 25 September 1903. A. M. MOLENAAR.
DENOMINATIEVEN, CAUSATIEVEN, FREQUEN-
TATIEVEN EN INTENSIEVEN.
De werkwoorden, die afgeleid zijn van nomina, (naamwoorden)
n.l. van zelfstandige of bij voeglij ke uaamwoorden, noemt men denominatieven.
le. van zelfstandige naamwoorden : egqen, kleeden, peulen, visschen.
Deze woorden drukken eene werking uit, die in een of ander
verband staat met de zelfstandigheid, die het grondwoord noemt.
Zoo is b.v. egqen eene bepaalde werkzaamheid met een eg verrichten,
peulen is de peul van iets afnemen enz.
2e. van bijvoeglijke naamwoorden.
a. witten, bleeken, warmen, sterken.
b grijzen, rotten, rijpen, groenen.
De werkwoorden onder a genoemd zijn overgankelzj k en hebben
de beteekenis : maken tot datgene, wat het grondwoord uitdrukt, dus
wit maken, bleek maken. b.v. De stukadoor wit den muur de
stukadoor maakt den muur wit.
De onder b genoemde woorden zijn daarentegen onovergankelijk
en beteekenen : worden tot datgene wat het grondwoord uitdrukt,
dus groenen — groen worden, grijzen — grijs worden b.v. Zijn haren
grijzen zijn haren worden grijs.
Eene eigenaardigheid van sommige denominatieven is de uitgang
eeren, die we aantreffen in voeteeren, kleinveren, sto ffeeren, afgeleid
van voet, klein en stof. Deze werkwoorden zijn gevormd in navolging
van Fransche vormen als : fêteeren, zich amuseeren en dergelijke.
541
Naast deze denominatieven staan de werkwoorden, die van andere
woordsoorten zijn afgeleid.
le. van bijwoorden. b.v. uiten, innen, opperen, naderen, vernederen.
Zoo beteekent uiten in : de beschuldigde kan geen woord uiten, hetzelfde
als : uit brengen ; naderen is nader of dichter bij iets komen, enz.
2e. van voornaamwoorden : mijnen = mijn roepen op een verkooping.
Vgl. ook het Duitsche dutzen du tegen elkaar zeggen en het
Friesche don-en, dat dezelfde beteekenis heeft.
3e. van tussehenwerpsels. Verfoeien van foei, over iemands daden
en handelingen foei zeggen ; hemmen dat is hm tegen iemand roepen.
Eveneens het Duitsche dchzen (weeklagen) van ach.
Causatieven. Het eigenaardige van deze woorden is, dat de werking
die ze uitdrukken, de oorzaak is, dat er Bene andere werking geschiedt,
genoemd door een werkwoord, dat in beteekenis en vorm
met het eerstgenoemde verwant is. Als voorbeeld nemen we het
werkwoord leggen in : ik leg het boek op tafel. De werking leggen,
die verricht wordt, is de oorzaak, dat er eene andere werking n.l.
lágyen plaats heeft, 't gevolg van de eerste handeling is immers,
dat thans het boek op tafel ligt. Zoo ook vallen ; het vellen van
een boom heeft tengevolge, dat deze valt, de eerste werking is dus
weer de oorzaak, dat de tweede geschiedt.
We zeiden boven, dat beide werkwoorden in beteekenis verwant
zijn ; deze verwantschap blijkt duidelijk uit hetgeen reeds gezegd
is, terwijl bovendien dit ook helder wordt aangegeven door . 't volgende
: vellen doen vallen, drenken doen drinken, zooyen
doen zuigen, enz.
Ook in vorm bestaat verwantschap : alleen de klinker is verschillend.
De meeste causatieven kwamen in klinker oorspronkelijk
overeen met den onvoltooid verleden tijd van 't andere werkwoord;
zoo luidde drenken vroeger drankjan en had dus denzelfden klinker
a als de onvoltooid verleden tijd van drinken, dat vervoegd werd:
drinken, drank. Drankjan vervormde tot drenken, de a werdt,onder
invloed van de volgende j tot een korte e (umlaut.)
Oorspronkelijk waren vele causatieven denominatieven ; zoo werd
vellen of valjan, zooals het vroeger . luidde, gevormd van 't zel fstandáq
naamwoord val, en beteekende : het veroorzaken van een val,
dus doen vallen. Eveneens vormde men drenken of drankjen van
drank. Tegenwoordig kan men in lang niet alle caasatieven een
542
zelfstandig naamwoord terugvinden en het is ook niet zeker, of
dit vroeger met al deze woorden wel het geval is geweest. Misschien
zijn sommige er van gevormd naar analogie van reeds bestaande
causatieven en dus zijn die werkwoorden nooit denominatieven geweest.
Sommige causatieven hebben niet meer de sterke oorzakelijke
kracht, welke deze groep kenmerkt : zoo wordt b.v. tegenwoordig
door velen leggen verwisseld met liggen, een fout, die zelfs bij goede
schrijvers voorkomt. Van anderen, zooals leiden en voeren is het
verwante werkwoord verloren gegaan, maar toch blijft de causatieve
kracht behouden. Het hondje leidt den blinde, beteekent nog steeds:
is de oorzaak, dat de blinde gaat en nu is bekend, dat naast leiden
vroeger lijden stond, dat werkelijk gaan beteekende. (Nog behouden
in overlijden.)
Intensieven. Naast het werkwoord nijgen, dat beteekent : eene
langzame, deftige buiging maken met het hoofd, of met het geheele
bovenste deel van 't lichaam, . staat nikken, dat eene kortere
en vluggere beweging aangeeft. Op dezelfde wijze staat bukken
naast buigen, hikken naast hijgen, stikken naast steken, wikken,
naast wegen. In al deze gevallen merken we op, dat de eerstgenoemde
werkwoorden, wat de beteekenis betreft, in hoofdzaak met
de laatstgenoemde overeenkomen, maar dat bij alle de grondgedachte
iets scherper, sterker aangegeven is. Deze woorden noemt men
in tensieven of werkwoorden van versterking.
Ook de vorm vertoont bij alle een zekere verscherping : de
zachte g van nijgen is overgegaan in de scherpe k van nikken,
welke eigenaardigheid we ook opmerken bij bukken — buigen,
hikken — hijgen, wikken -- wegen. Tevens is de klinker van den
stam verkort, de ij van nijgen werd tot de korte i van nikken, de
e van wegen tot de i in wikken, enz.
.+requen tatieven of werkwoorden van herhaling, zoo genoemd, omdat
ze een gedurig herhaalde werking beteekenen, b.v. klapperen aanhoudend
klappen, kibbelen = aanhoudend kijven. Zoo ook stotteren
naast stooten, bibberen. naast beven,. dribbelen naast draven, bedelen
naast bidden. Al deze woorden eindigen op eten of eren, doch hoe
de vorming van alle frequentatieven in zijn werk is gegaan, valt
niet met zekerheid te zeggen. Sommige er van zijn denominatieven
b.v. hameren, dobberen, hengelen, gevormd van hamer, dobber, hengel,
543
Deze werkwoorden komen overeen met de verholen denominatieven
als : brijzelen, hobbelen, plunderen, bulderen, welke gevormd zijn van
thans verouderde grondwoorden nl. brijzel -- kruimel, hobbel = knobbel,
verhevenheid, bulder = geraas en plunder huisraad.
De overige frequentatieven zijn gevormd van den stam van een
verwant werkwoord b.v. kibbelen van kijven. (zie boven.) Deze
noemt men wel echte frequentatieven, in tegenstelling met de schijnn--
bare, welke eigenlijk denominatieven zijn, zooals pas is aangetoond.
Niet alle werkwoorden op elen of eren zijn tegenwoordig duidelijk
frequentatieven ; de beteekenis voortduren, herhalen is bij sommige
zoo verzwakt, dat men die haast heelemaal niet meer voelt, zooals
b.v. bij wandelen, aarzelen en luisteren.
Enkele frequentatieven zijn tegelijk intensieven b.v. stribbelen,
bibberen, jakkeren. Jakkeren. beteekent voortdurend jagen b v. de
voerman jakkert zijn paard af en is dus een frequentie f ; tegelijk
echter geeft het woord een versterking aan van jagen , het zegt,
dat de werking met nog meer kracht geschiedt, en daarom moet
het bij de intensieven gerekend worden. De overgang is trouwens
heel natuurlijk, daar het aanhoudend verrichten van een werking
gemakkelijk eene verscherping in de uitvoering er van tengevolge
kan hebben.
Amsterdam. E. RIJPMA.
HET ONDERWERP BIJ DE CAUSATIEVEN.
Tot grondig verstand van den aard der causatieven is het zeer
gewenscht, bijzonder stil te staan bij de grondbeteekenis van dat
woord, hoe weinig we anders geneigd zijn, de vertaling der spraakkunst-
termen aantebevelen.
Bij de werkwoorden wijst gewoonlijk het onderwerp den persoon
aan, die de werking verricht, bijv. het kind schrijft, waarbij het
kind de persoon is die de handeling van schrijven verricht, en dus
ook in den zin de boom valt, de boom de persoon, die de werking
van vallen verricht. Men bedenke daarbij, dat in de spraakkunst
persoon heet, 'wie wat doet en zaak datgene wat iets ondergaat;
zoo is in : de knaap slaat den hond, de knaap persoon en de hond
zaak, maar in de uitdrukking de hond bijt den knaap is hond de
persoon en knaap de zaak ; zelfs in de uitdrukking : de nedervallende
steen doodde den man is steen persoon en man zaak.
In de uitdrukking : de houthakker. velt den boom is de houthakker
544
zeer zeker de persoon, die iets verricht, maar niet datgene wat
door het werkwoord wordt uitgedrukt. De houthakker toch slaat,
hakt, zaagt, beukt, trekt of wat hij verder mag bedenken en uitvoeren
om den boom tegen den grond te krijgen, maar met het
werkwoord vellen heeft het woord houthakker een geheel andere
betrekking van bijv. in den zin de houtkakker slijpt den Bijl met
het werkwoord ,slijpen, Onderwerp van vellen is hier zeer zeker de
houthakker, maar de beteekenis van dien zin is : de houthakker
maakt dat de boom valt en doen vallen beteekent vellen. Men
vergelijke de beide uitdrukkingen : de houthakker velt den hoorn en
de houthakker doet den boon -vallen, dan ziet men dadelijk het
verschil. In den laatsten zin toch is de houthakker de persoon die
iets doet, in den eersten zin de man, die maakt dat er iets gebeurt,
zoo ook : het paard drinkt ; hier doet het paard iets. Maar we
vinden bijv. in een oud verhaal de uitdrukking . de grijsaard drenkte
de keinelen en hier vinden we volstrekt niet verteld, wat de grijsaard
eigenlijk doet, water scheppen, water putten, den dieren een
bak met water voorhouden of de dieren naar de drinkplaats geleiden,
van dat alles vernemen we niets, maar heel duidelijk staat er,
dat de grijsaard maakte dat de kemelen dronken. De grijsaard is
dus oorzaak (Latijn: „causa'') dat de kemelen dronken.
Dit laatste woord dronken brengt ons van zelf tot een andere
vraag betreffende de vervoeging der werkwoorden. We hebben
hier naast elkaar staan de werkwoorden drenken en drinken. Als
we nu tot recht verstand der zaak streng wetenschappelijke terminologie
laten rusten, dan zouden we ons zoo eenvoudig mogelijk
uitdrukkende de zaak aldus kunnen voorstellen : We hebben hier
te doen met twee werkwoorden : drinken en drenken. Hierbij valt
het ons op, dat men vervoegt : drinken, dronk, gedronken. Dat dit
werkwoord sterk vervoegd wordt is het bewijs, dat we hier met
een ouderen vorm te doen hebben, immers door afslijting of welk
ander woord men daar ook voor wil gebruiken, wordt de taal wel
regelmatiger, eenvoudiger, gelijkvormiger in zijn verschillende deelen
maar niet omgekeerd. Dit blijkt o. a. uit de omstandigheid, dat
bij lachen het imperfect niet meer klinkt loep, zooals bij v. in V a n
A 1 p h e n ' s „Zegezang der Matrozen bij de verovering der Spaansche
Zilvervloot":
Daar zagen wij de kisten staan
Daar loeg aan alle kant
545
Ons blinkend goud en zilver aan
Robijn en diamant.
Integendeel een andere vorm dan „lachte" gebruiken we tegenwoordig
nooit.
Naast „woei" gebruiken we steeds meer „waaide" ; „stiet" wordt
gaandeweg verdrongen door stootte" en niemand zegt meer „biek"
er is geen ander woord in gebruik dan „bakte". Nu staat naast
dit sterk vervoegde werkwoord „drinken", het causatieve werkwoord
„drenken''. Bij de vervoeging van „drinken" merken we verandering
van den klinker op in het imperfect en het verleden deelwoord,
bij „drenken" merken we verandering van klinker op in de onbe.
paalde wijs, wat natuurlijk geldt voor alle vormen van dat werkwoord,
wat natuurlijk ten gevolge heeft, dat deze klank niet weer
op nieuw verandert, dat er dus niet weer klankverandering plaats
heeft in het imperfect of het verleden deelwoord. Daaruit volgt
dus, dat de causatieve werkwoorden altijd zwak zijn. Drenken,
drenkte, gedrenkt. Zoo staat ook naast vallen, viel, gevallen het
werkwoord vellen, velde, geveld.
Sommigen ontmoeten moeilijkheden in de verklaring ' van het
verleden deelwoord der causatieve werkwoorden.
Hieronim.us van Alphen schrijft in een zijner „Kinderen
gedichten"
Welkom zoele zomerdropjes, .
Die het dorstig aardrijk drenkt
En aan ieder blad en loover
Balseming en laafnis schenkt.
Hier staat dus werkelijk dat de regen het dorstig aardrijk doet
drinken, dat is het aardrijk te drinken geeft ; wanneer we nu letten
op de uitdrukking • de grond niet burgerbloed gedrenkt, dan zal men
om deze te verklaren die uitdrukking omzetten in de volgende : de
grond, die met burgerbloed is gedrenkt geworden dus de grond is met
burgerbloed gedrenkt geworden of in den bedrijvenden vorm : het
burgerbloed heeft den vaderlandschen grond gedrenkt, d. i. heeft doen
drinken, bijgevolg heeft de grond gedronken en is dus de bedoeling,
wat men ook elders aldus uitgedrukt vindt : de grond, die het
bloed van zijn edelste zonen had gedronken. Op gelijke wijze doorwerkende
vindt men voor „de strijder eindelijk neergeveld", de
strijder „dien men eindelijk had doen vallen."
D. B.
Noord en Zuid 26ste Jaargang, 35
546
NADENKEND LEZEN.
XIV. DE BEER.
Het kan niemand verwonderen, dat we aan den naam van dit
dier heel weinig uitdrukkingen te danken hebben.
Wel is oorspronkelijk de beer bij de Germaansche volken de
koning der dieren, eene plaats, die hij later aan den leeuw heeft
moeten afstaan, wel beroemen we er ons bij de een of andere
gelegenheid op, dat we van Germaanschen oorsprong zijn, maar
dit heeft onze taal niet verrijkt met vele benamingen, woorden of
uitdrukkingen, die op den naam van den beer betrekking hebben.
In sprookjes en verhalen is het bericht tot ons gekomen, dat de
jongen der beren een onoogelijk voorkomen hebben en eigenlijk
eerst een behoorlijken vorm krijgen, nadat ze door de moeder lang
genoeg zijn gelikt. We laten dat verhaal voor wat het is, dat wil
zeggen, we beoordeelen het niet, we wijzen er alleen op, dat er
nu en dan in de litteratuur op wordt gezinspeeld en herinneren
ons tegelijkertijd een regel uit een onzer oudere dichters:
Aldus verfraait de beer door likken,
Zijn jong, maar 't blijft een berenjong.
Het beeld is herhaaldelijk toegepast op schrijvers, die zich heel
veel moeite gaven, om verzen, met weinig gedachten en slechts
flauwe sporen van kunst, te vervormen terwijl het werk daardoor
toch volstrekt niet aan waarde toenam.
Aangaande het fabeltje van het vormen van berenjongen door
likken, nog het volgende. De uitdrukking, ongelikte beer in de
beteekenis van een ruw onbeschaafd mensch, komt zeer veel voor.
Deze uitdrukking is zeer oud. P 1 i n i u s X 63, spreekt er reeds
van en 0 v i d i u s, in de -Herscheppingen X F 379-381, geeft er
zelfs eene uitvoerige beschrijving van.
Bene eigenaardige beteekenis krijgt het woord beer, aanvankelijk
in de taal der studenten, maar vandaar langzamerhand bij alle
andere menschen ter aanduiding van onbetaalde rekeningen of liever
van lastige schuldeischers ; vandaar beren, schulden en berenleiders,
== schuldeischers.
Volgens professor S c h 1 e g e 1, zijn deze termen, die alleen in
Nederland en Duitschland bestaan, afkomstig uit Indië.
Naar luid van eene oude Indische legende uit Dartistan, zou
dat beren afstammen van een' man, die krankzinnig geworden wao
547
was, omdat hij zijne schulden niet betalen kon en in het gebergte
vluchtte, om zich schuil te houden. De Zigeuners of Zingari dat
zijn de bewoners aan den Sin of Indus, zijn zeer nauwgezet in het
betalen der schulden, die ze bij hun stamgenooten gemaakt hebben.
Het meest bekende spreekwoord, op dat dier betrekking hebbende,
luidt : men moet de huid van den beer niet vericoopen, voor hij gevangen
is met andere woorden, men moet geen geld uitgeven voor
men het heeft, niet rekenen op voordeelen, voordat ze behaald zijn,
zich niet verheffen op een titel of ambt, voor men titel of ambt
bezit kortom, men moet bij alles erop rekenen, dat wat wij hopen,
nog niet altijd gebeurt en dat we van geen zaak zekerheid hebben,
voor het zoover is De oorsprong van die geschiedenis heet te zijn,
een vrij algemeen bekende fabel, die waarschijnlijk uit de oudste
oudheid tot ons is gekomen en die luidt als volgt:
Twee jagers gaan op weg, om een beer te dooden en rekenen
erop, dat zijn huid hun veel zal opbrengen. Onderweg berekenen
ze dan ook reeds, welke voordeelen ze er uit kunnen halen maar
toen ze het beest zien naderen, dat veel grooter en sterker is dan
ze gedacht hadden, klimt de - een in een boom terwijl de ander
op den grond gaat liggen en zich houdt, of hij dood is ; hij denkt
namelijk aan het beweren, dat de beer geen doode menschen eet.
De beer nadert den man, die op den grond ligt, besnuffelt hem
van de voeten tot aan het hoofd, en gaat heen, De man, die in
den boom veiligheid gezocht heeft, komt naar beneden en vraagt
aan zijn' kameraad, wat de beer hem wel heeft ingefluisterd en
het antwoord luidt : „De beer zeide „men moet de huid van een
beer niet verkoopen voor hij gevangen is.'.` De minder aangename
geluiden, die de beer laat hooren, voornamelijk wanneer hij uit zijn
humeur is, deed de naam brombeer ontstaan, eene uitdrukking, die
heel vaak voorkomt en veelal op oudere lieden wordt toegepast
vooral op lieden, die tegenover jongeren deze of gene aanmerking
maken te hunner verbetering. Die uitdrukking komt reeds voor
bij Jesaja LIX:11 en bij Ovidius (zie Vondel's vertaling
der Gedaanteverwisselingen II, 485.)
Bij het woord beer, denken we tevens aan de berenmutsen , oudtijds
hoofddeksel van grenadiers later van huzaren, naar de soort
bont waarvan ze gemaakt zijn of heetten gemaakt te zijn. Daaraan
hebben we ook nog de aanduiding van de militaire marsch te
danken:
35*
548
Turf in je ransel, turf in je ransel, turref in je berenmuts.
Dat de beer juist niet altijd af keurenderwijze besproken wordt,
blijkt wel uit de omstandigheid, dat H a y d n de aardigheid had,
den berendans (als dansmuziek) in de finale van eene symphonie,
op te nemen.
Als sterrenbeeld wordt de beer reeds bij Job vermeld, IX 9 en
XXXVIII 32. Met de „kinderen" worden hier de drie sterren bedoeld,
die den staart vormen en waarvan de verste de Poolster is ; het
is wel de moeite waard, om bij 0 v i d i u s in de Gedaan teverwisselingen
II, 408-530 eens na te lezen, hoe Calisto door Juno
in eene berin veranderd en vervolgd werd en hoe Zeus (Jupiter)
haar en haar zoon Arcas een plaats aan den hemel onder de sterren
geeft. Juno, die dat niet kan veranderen, smeekt de zeegoden hen
te beletten, ooit de vermoeide leden in den vloed te baden, wat
ook werkelijk gebeurt ; deze beide sterrenbeelden, de groote beer
Calisto, en de kleine Arcas, komen nooit onder den horizon ; met
een vreemd woord heeten ze, stelle circuripolaris.
We komen thans terug op de vroegere mededeeling, dat oudtijds
in de Noorsche mythologie, de beer de koning der dieren was.
G r i m m zegt daarvan, dat hij in het volksgeloof vereerd werd
als een hoog en heilig wezen, begaafd met menschelijk verstand
en met een kracht van twaalf mannen ; hij heet woudkoning, goudvoet,
zoetvoet en ook wel, de oude, de oude grootvader, de groote.
Vele van deze eigenschappen vinden we in „Reinaard de Vos" aan
den beer nog toegeschreven. Geen wonder derhalve, dat allerlei
namen van personen aan den beer ontleend zijn. Thor, de machtige
godheid der Noren, voerde den bijnaam Björn d. i. beer en in
vele benamingen, waarvan sommige tot op onzen tijd voortleven,
komt de naam beer voor ; we noemen b.v. den naam Bernhard
(soms samengetrokken tot Benno) Beringarius, Baerwald (een naam,
die o. a. in Zuid-Afrika herhaaldelijk voorkomt) ; verder Berends,
Berns, Bernicke vanwaar ook waarschijnlijk Wernicke, die alle
dus gewijd waren aan den koning der dieren gelijk de Grieken
hun koning der dieren vernoemden in Leonidas, Timoleon en
anderen. Maar overigens vinden we in Nederland al zeer weinig
meer, wat ons aan een' beer herinnert.
Niet onvermeld blijve het woord berebij t, dat te Amsterdam nog
als de naam van een gewoon koffiehuis aan den Amstel voorkomt.
Nog voor een kleine dertig jaar stond op die plaats een gebouw
549
uit de 17e eeuw, waarvan een deel der bijgebouwen was afgebroken.
Daar stroomden in de 16e en 17e eeuw een menigte bezoekers
samen, naar het zeer geliefde volksspel, waarbij — als bij een
stierengevecht in het klein — een beer door groote honden werd
bestreden. Dergelijke gelegenheden waren er te Amsterdam vroeger
op verschillende plaatsen, die aan den Amstel was de laatst overgeblevene.
XV. HAAN EN HEN.
Dat zijn dieren, die heel wat meer in onzen taalschat voorkomen
en in de taal van het dagelijksch leven wat duidelijker sporen
hebben achtergelaten.
Als we aan het begin van den dag denken, spreken we geregeld
over het kraaien van den haan waarbij we ons de opmerking
veroorloven, dat de Romeinen even als alle Romaansche volken
den haan niet laten kraaien, maar zingen ; uit den „Reinaart"
herinnert men zich den naam Kanteklaar van het Fransch Chante
clair, letterlijk (die) helder zingt, ook Cantecleer genoemd, een der
twee hanen uit den „Reinaert."
Als vogel, die het naderen van den morgen aankondigt, wordt
hij reeds genoemd in Mattheus XVI. vers 34.
Het is genoeg bekend, dat de' haan niet alleen kraait als de dag
begint, maar dat hij ook bij verschillende andere gelegenheden zijn
schelklinkend geluid laat hooren ; hij roept de kippen te zamen,
waarschuwt voor een of ander gevaar en kraait ook soms zonder
dat het mogelijk is, de juiste aanleiding daartoe te ontdekken;
vandaar, dat men oorspronkelijk van eene onbeduidende zaak zeide :
daar zal geen haan naar kraaien met andere woorden, het is eene
zaak van zoo geringe beteekenis, dat zelfs een haan ze te onbeduidend
zou achten, om er om te kraaien. In dezen zin komt die
uitdrukking tegenwoordig niet meer voor; men bedoelt er thans
mede, dat zal niet bekend worden en maar al te vaak is die uitdrukking,
er zal geen haan naar kraaien", eene aanmoediging,
om te doen, wat men moest laten, eene verontschuldiging, om iets
verkeerds te doen, omdat men toch moet aannemen, dat het niet
bekend zal worden.
Dat kraaien van den haan, wat de kippen hem niet na kunnen
doen, is oorzaak, dat men het als een bijzonder teeken zijner waardigheid
beschouwt en vandaar het indertijd zeer bekende versje:
550
Het is in huis geheel verdraaid,
Waar 't haantje zwijgt en 't hennetje kraait.
De roode kam van den haan is een voorwerp, dat stellig dadelijk
de aandacht trekt. Aan den kam ziet men, in welke gemoedsstemming
de haan verkeert en wel daaraan, of hij zooals gewoon,
zwak neerhangt of wel slap en bleek wanneer de haan ziek is.
Bij Nolet de Brauwere van Steeland, komt eene
bijzonder geestige bewerking voor van een sprookje van A n d e r s e n
waar eene kip een veer verliest wat aan zeer bedenkelijke omstandigheden
wordt toegeschreven , waarvan de laster zich meester
maakt en eindelijk het verhaal doet ontstaan, dat vijfkippen elkander
alle veeren hebben uitgeplukt en gestorven zijn.
Tot schande en groot misbaar
Van hun familie en tot verlies van d' eigenaar.
En levert aldus het bewijs :
Hoe door konkelen en knoeien,
Een enkele veer kon tot vijf kippen groeien.
Als het lasterlijk gerucht de ronde begint te doen, bereikt het
het kippenhok en komt ter kennis van den haan ; en de dichter
vertelt ons verder :
De roode kam hing slap hem langs zijn ooien
En bleek van ergernis.
Die roode kleur nu, gaf aan de klaproos ook den naam van
coquelicot een Fransch woord, dat ook ons Hollanders niet onbekend
is evenals het woord cocarde, een voorwerp dat door kleur en vorm sprekend
gelijkt op den kam van een haan. Eene bekende uitdrukking is,
iemand den roodgin haan op het dak zetten of wel, de roode haan laten
kraaien. Ter verklaring daarvan dienen we te verwijzen naar
G r i m m 's Mythologie 568 waar over het vuur gesproken wordt.
Dat vuur nu, geldt voor levende wezens ; bij H e r o d o t u s en
bij C i c e r o wordt er in dien zin over gesproken. Het vuur wordt
genoemd : een vraatzuchtig, hongerig, nooit verzadigd dier ; in
verband daarmede, spreken we dan ook van vlammen, die hun
roode tongen uitsteken en van vuur, dat lekt of leelct langs de
gedeelten, die het in brand zal steken Zoo ook bij H o m e r u s
Ilias XXIII. r. 177 en II. r. 780 en r. 52) ; daar wordt van de
vlam getuigd, dat zij niet de tonq likt en vreet en weidt, het geheel
afweidt en van geen rusten weet. In de .Edda wordt ons verhaald,
dat het vuur de broeder is van den wind en de zee en daarom
r
55l
zelf ook bezield en goddelijk. Het volksgeloof vergeleek het vuur
met den rooden haan die van huis tot huis vliegt en we moeten
de uitdrukking terug brengen (vergelijk G r i m m ' s Mythologie
635), tot de vuurgoden en de huisvogels die tot offer dienden. In
tegenstelling van den rooden haan, kennen we den zwarten haan
die in de geschiedenis van heksen en tooveren eene belangrijke
rol speelt. Hij staat hier echter niet onder bescherming van den
boozen geest, maar omgekeerd ; waar we lezen van schatgravers,
daar vinden we ook vermeld, dat wanneer zij een schat zochten,
dien de duivel beschermde, dat deze zich terug moest trekken,
wanneer men hem een zwarten haan offerde. Minder gemakkelijk
is het te verklaren, waarom er op den kerktoren juist een haan
staat. G r i m m, H e y n e en andere geleerden hebben daarover
mededeelingen gegeven, die echter niet met elkander overeenstemmen
en door hen zelven ook slechts als vermoedens worden opgegeven.
Als we den haan trotsch heen en weer zien loopen, blijkbaar
zeer met zich zelf ingenomen, dan kan het ons niet verwonderen,
dat er een woord coquet bestaat, waarmede men personen aanduidt,
die zeer met zich zelf ingenomen zijn en die ingenomenheid graag
op andere menschen wenschen over te dragen. De haan is een
strijdlustige vogel maar dat is niet de reden, waarom een strijdlustig
mensch kemphaan genoemd wordt. Bij kemphaan, waarbij
kemp gelijk kamp, denke men aan de hanegevechten, waarbij de hanen
tegen elkander werden opgehitst om in tegenwoordigheid van een
groot publiek elkander aan te vallen en met elkaar te strijden
waarbij het niet ontbrak aan teekenen van levendige belangstelling
bij de toeschouwers en evenmin aan weddenschappen, misbruik van
sterken drank en vechtpartijen. Een andere benaming is snaphaan
nl. vrijbuiters, roovers, stroopers, plunderaars ; snaphanen waren
krijgslieden of ruiters, die op strooptochten uitgingen. Vandaar
werden de zesstuiverstukken, wegens den daarop afgebeelden ruiter,
ook snaphanen geheeten. Die snaphaan is uit Duitschland tot ons
gekomen, het was oorspronkelijk de benaming van struikroovers
te paard, die zich in de 15e eeuw op de wegen in Noord-Duitschland
ophielden, tot de Hanse-steden ze weerloos maakten. Denkelijk
werden zij naar het wapen, den „snaphaan" genoemd, met zekerheid
is de oorsprong niet optegeven.
Dat hanen en kippen er minder gunstig uitzien, als na een zwaren
regen de veeren hun aan 't lijf kleven, is bekend genoeg;
552
vandaar, dat iemand, die treurig gestemd, tengevolge van tegen -
spoed voor ons verschijnt, door dezen of genen wordt aangeduid
met de karakteristieke woorden : „hij zag er uit als een nattè kip".
Deze uitdrukking is ver verspreid en het is heel eigenaardig, dat
men ter aanduiding van een slimmen kerel, die goed op zijn voordeel
weet te letten, in Engeland eenvoudig zegt : dat is een
flinke kerel ; hij zal zijne kippen niet op een regendag verkoopen.
Andere uitdrukkingen zijn er nauwelijks aan de kippen ontleend,
eigenaardig is het, dat we wel de woorden hen en hoen hebben
met de meervoudsvormen hennen en hoencier$, maar dat we die
twee woorden zeer weinig gebruiken. De meest gebruikelijke uitdrukking
is wel : met de kippen op stok , dat is, vroeg naar bed.
Wanneer de kippen door 't natte zand loopen, ziet men naderhand
allerlei streepjes en krabjes, die op schrift gelijken, maar het
toch niet zijn. Vandaar ook, dat men slecht schrift wel eens
aanduidt met hanepoten en in de dagen, toen de schrijflessen begonnen
met rechte strepen, halen, haken en dubbele haken of
spekhaken, heette het ook van een pasbeginnend schrijver : jawel,
hij schrijft al hanepooten en menschebeenen. Gelijk men van iemand,
die stoutmoedig optreedt, dikwijls zegt, het is een haan, zoo hoort
men tot een lief, zacht meisje of tot eene vrouw soms liet woord
kippetje gebruiken, maar heel veel komt de naam dezer dieren
toch niet in onze taal voor, waarschijnlijk, omdat het aantal karakteristieke
eigenschappen niet zoo bijzonder groot is. P. Q.
(Slot volgt.)
POËTIEK. 1 )
1. Proza en Poëzie.
Wat door studie en nasporing ontstaat, zoodat vooral het verstand
en de scherpzinnigheid de waarde van het geschrevene bepalen,
dat is proza. Daarbij is de voornaamste eisch, le strenge logica,
dat wil zeggen, eerre zoodanige redeneering, dat het voorafgaande
de onmiddellijke oorzaak en wat volgt, het onverbiddelijke gevolg,
1 ) Op herhaald en dringend verzoek van vele lezers, beginnen we hier
eene serie lessen over Poëtielc. De meesten, die zier voorbereiden voor een
of ander examen, schijnen moeilijkheid te vincii in het behandelen van
de verschillende soorten van kunstwerken op het gebied der letterkundige
kunsten van rhythmus en inetrielc; we hopen door deze lessen daarin
tegemoet te komen. Red.
553
aanwijst ; 2e. dat alles zoo duidelijk en helder wordt voorgesteld,
dat er geen verschil van meening kan bestaan, zoodat de lezer
niet alleen weet en begrijpt, wat hem gezegd wordt, maar ook
innig overtuigd is, dat het zoo is en niet anders kan zijn en hij
dus geheel overtuigd is door den schrijver.
Met het oog op die eischen is het dus van zeer ondergeschikte
beteekenis of de schrijver zich in werkelijkheid zeer sierlijk heeft
uitgedrukt, of de zinnen mooi gevormd zijn, of de taal zoetvloeiend
is, en of men met een keus van woorden en sierlijke uitdrukkingen
in het kunstwerk te doen heeft.
Bij het eigenlijk proza, kan men al die schoone eigenschappen
waardeeren en bewonderen, maar waar ze ontbreken, heeft niemand
het recht, daarop aanmerking te maken.
De taal moet zuiver Hollandsch zijn, maar voor alle dingen,
moet het duidelijk zijn en overtuigend werken en verdere eischen
heeft men aan dergelijk werk niet te stellen.
Daarmede is evenwel niet gezegd, dat onze wetten — in de
eerste plaats de postwet, maar overigens het grootste deel van onze
wetten en verordeningen — dat onze vonnissen, en dat al onze
officiëele stukken aan den eisch van fatsoenlijk proza beantwoorden;
de wijze, waarop die stukken ontstaan, is bewijs genoeg, dat men
hier met heel iets anders te doen heeft. De meeste van die stukken
ontstaan evenals eene legkaart ; ze zijn uit allerlei stukken en
brokken van wetten en verordeningen aan elkander gezet en het
natuurlijk gevolg daarvan is, dat ze veelal niet verstaanbaar zijn.
Als in het begin van 't jaar eene wet afgekondigd wordt, dan
is er aan het einde van 't jaar heel dikwijls een boek verschenen,
waarin een hooggeleerd man vertelt of verklaart, wat eigenlijk in
die wet staat en al komen er tien dergelijke toelichtingen bij, dan
zullen de rechters en advokaten, zoo lang de wet bestaat, met
elkander kibbelen over de eigenlijke bedoeling van den wetgever
en de eigenlijke zin van het wetsartikel.
Het is volkomen waar, dat er wetenschappelijke werken zijn,
ook zelfs schoolboeken, die in duidelijk Hollandsch zijn geschreven
en de schrijvers, die veelal met Duitsche lektuur zijn gevoed, zouden
goed doen, een klein beetje meer zorg te besteden aan de
taal, waarin ze schrijven, maar overigens, we herhalen , dat vooral
duidelijkheid een eerste vereischte is en men de eischen aan taal
en stijl in dergelijke werken niet te hoog moet stellen.
554
Al datgene echter, wat bestemd is, uit het hart des sprekers,
schrijvers of dichters in het hart des hoorders of lezers over te gaan,
wat voortvloeit uit ons' innigst gevoel, uit rijke fantasie, uit den
toestand, waarin we verkeeren als een of ander voorval diepen
indruk op ons heeft gemaakt, in één woord, al datgene, waarbij de
gemoedswarmte de waarde van het geschrevene bepaalt, dat is
poëzie. Die poëzie nu, die we geheel als zuivere kunstschepping
moeten beschouwen, moet natuurlijk, gelijk bij alle ware kunst,
zoowel aan materiaal als bewerking, aan de hoogste eischen voldoen.
Daarbij vergete men niet, dat de eerste eisch van alle letterkundig
kunstwerk is, dat de muziek der taal tot hooge uiting kome.
Wanneer H e 1 m e r s van den naam „Holland" schrijft, dat
Die goddelijke naam .... nooit verdwijnen zal,
Maar bij de slooping van 't heelal,
Nog door de wrakken der verbrijzling heen zal kraken
dan komt men tot de ontdekking, dat Helmers, hij moge bezield
zijn geweest voor de glorie van zijn land, een zeer onmuzikaal
mensch was, die de taal van het . land, dat hij vereerde, in zooverre
niet kende, dat hij geen begrip had van de muziek, die in die taal
wordt aangetroffen en dat hij dus geen vers kon schrijven, ' dat
een kunstwerk kon heeten.
Vergelijk daarmede v. L e n n e p ' s „Graaf Floris' eerste kruistocht"
en let eens op de klanken, die elkander daar afwisselen en
die bestemd zijn, wel om ons een verhaal te geven, maar ook, om
ons onder den indruk te brengen, van hetgeen in dat verhaal in
hoofdzaak wordt uitgedrukt.
Daar ginds, van Egmond's achtbaar slot,
Tot aan het Schoorel's duin,
Daar klinkt en weerklinkt over 't veld,
Trompet en krijgsbazuin.
Hier is beweging en leven, maar de dichter wil ons ook iets laten
zien, en waar hij ons daarop wijst, houdt dat verward rumoer op
en hooren we een geheel andere opvolging van klanken.
Daar staat in vollen wapendos,
Een machtig hein geschaard,
Daar hoort men onverpoosd gebriesch,
Van menig oorlogspaard.
Eerst aan het slot, waar van het brieschen der paarden gesproken
wordt, merkt men weer de snelle opvolging der schelle klanken.
555
Deze onderscheiding van proza en poëzie betreft alleen den inhoud
van het geschrevene en het zou zeer verkeerd zijn, proza en poëzie
te verwisselen, of voor hetzelfde te houden, als gebonden en onqebonden
taal.
De taal van het dagelijksch leven, de taal van couranten, van
de kerk, van het maatschappelijk verkeer, van de gerechtszaal enz.
dat alles is ongebonden taal ; ongebonden, omdat- de schrijver of
spreker aan geenerlei vorm gebonden of gehouden is, wat niet wegneemt,
dat we meermalen voor de rechtbank een pleidooi hebben
hooren uitspreken, dat in werkelijkheid van het begin tot het eind
treffend en meeslepend was en poëzie kon heeten, maar een poëtisch
vonnis hebben we nooit hooren uitspreken.
Alles, wat naar lettergrepen wordt afgemeten, en waarbij welluidendheid
als eisch moet worden gesteld, dat is gebonden taal
omdat de schrijver of dichter daarbij gebonden is aan de lengte
der regels, den klemtoon, het lange of korte der klinkers dikwijls
ook aan het aantal regels, en dergelijke. Men zou het eerste dus de
vrije uiting der gedachte, en het laatste de kunstmatige uiting der
gedachte kunnen noemen.
Een rechtstreeksch gevolg van het vorenstaande is dus, dat een
werk, dat naar zijn inhoud tot de hoogst poëtische scheppingen
kan gerekend worden, toch geschreven kan zijn in ongebonden
taal terwijl een zorgvuldig bewerkt gedicht, zeer dikwijls niets
poëtisch in zich heeft en doodeenvoudig proza is. Zoo hebben we (we
letten hierbij niet op tijdsorde) zoo hebben we o.a. bij P o t g i e t er
en Pierson, bij Oosterzee, ten Kate en Fruin van
de ouderen, bij Verwey, v. Eeden, Borel, v. Looy en
een zeer groot aantal der prozaschrijvers van de jongere generatie,
met werken in ongebonden stijl te doen die gelijk staan met de
hoogste poëzie, die werkelijk poëzie zijn.
Wanneer er nu sprake is van de geschiedenis der letterkunde,
dan bedoelt men daarmede, fraaie letteren, dat wil zeggen, datgene,
wat we hierboven poëzie hebben genoemd en de oorzaak daarvan
ligt voor de hand. Alles namelijk, wat in een land geschreven
of gedacht of gedeeltelijk zelfs, alles wat gesproken. wordt, behoort
tot de litteratuur; het is namelijk de uiting van het geestelijk
leven, denken en streven van alle bewoners van het land. Daaruit
volgt, dat iedere courant, maar ook iedere anecdote, ieder schoolboek,
zelfs een logarithmen tafel, behoort tot de litteratuur van
556
het land. Naar de verschillende trappen van beschaving der menschen,
naarmate namelijk, of meer verstand of meer gevoel werkzaam
is, wordt de literatuur verdeeld in twee verschillende
deelen, wetenschap en poëzie of fraaie letteren. De wetenschap
wordt verdeeld in zoovele deelen, als er wetenschappen zijn en
omdat het gebied van iedere wetenschap te groot is, dan dat een
enkel mensch het in zijn geheel zou kunnen overzien, wordt
ieder deel weer in talrijke afdeelingen verdeeld en een goed
overzicht daarover heeft slechts een man van het vak, iemand,
die zich nauwlettend en voortdurend heeft bezig gehouden met
al datgene, wat op dat onderdeel , van een gebied is gewerkt
en geschreven. In een jaarboek, hier vroeger meermalen aangehaald,
„Jahresbericht über die Erscheinungen auf dem Gebiete der
Germanischen Philologie" waarin tevens ook alles, wat op dat
gebied in Nederland verschijnt, vermeld wordt, zijn twee en twintig
afdeelingen. vertegenwoordigd en negentien verschillende medewerkers
hebben hunne bijdragen geleverd om dat werk tot stand
te brengen en daaronder is er waarschijnlijk wel niet een, die
geheel en al in staat zou zijn, den arbeid van een der anderen op
zich te nemen.
De geschiedenis der letterkunde behandelt alleen het niet wetenschappelijk
gedeelte en spreekt in hoofdzaak alleen van die werken,
die, of den geest van den tijd weerspiegelen, of juist hun ontstaan
te danken hebben aan de omstandigheden, waaronder ze ontstonden
; of wel, die gedurende langeren of korteren tijd met geestdrift
werden ontvangen en nagevolgd, of zelfs aanleiding gaven, dat
eene geheele school van schrijvers of dichters deze tot voorbeeld
koos en zocht na te streven. Zoo kan het gebeuren, dat een of
ander werk van betrekkelijk geringe dichterlijke waarde eene
belangrijke historische waarde heeft en bijgevolg in de geschiedenis.
der letterkunde moet vermeld worden.
Naar den inhoud gerekend , is die literatuur episch , lyrisch,
didactisch of dramatisch. Epische poëzie verhaalt en beschrijft, de
lyrische spreekt het gevoel uit, de didactische leert, de dramatische
heeft ten doel, datgene, wat vroeger gebeurd is, of wat men zich
kan denken te gebeuren, ons nog eenmaal voor oogen te stellen.
Dat onderscheid heeft echter alleen betrekking op het hoofdkarakter
van het kunstwerk.
Waar de verteller ons mededeelt, wat hij zelf van zijn held denkt
557
en ons opgeeft welke gevoelens in het hart van zijn held opleven,
daar wordt de epische dichter lyrisch ; waar de lyrische dichter uit
datgene wat hij zegt te gevoelen en waar te nemen, laat besluiten,
aan welke voorvallen of gebeurtenissen hij denkt, daar werkt hetzelfde
gedicht, alsof het episch was en waar de didactische schrijver
tot versterking of verklaring van hetgeen hij zegt, voorbeelden
aanhaalt, daar geeft hij ons iets episch.
Zonder lyrische en epische fragmenten kan men zich geene dramatische
poëzie denken ; we rekenen daarbij niet het lyrische
drama, eene kunstschepping, die zoo na mogelijk met de muziek
verbonden is en de opera nadert. Waar in het drama de gevallen
held in pijnlijke herinnering aan de verloren vrijheid, jammert en
weeklaagt, of waar de gelukkige minnaar vol geestdrift spreekt
over de zaligheid der verhoorde liefde, daar geven beiden ons een
lyrisch fragment of lyrisch intermezzo ; waar de bode verhaalt, hoe de
koning de overwinning behaald heeft, waar de gauwdief mededeelt,
hoe hem de roof is gelukt, waar de grappenmaker ons vertelt, hoe
hij het heeft aangelegd, om die slimme streek te volvoeren, daar
worden ze episch en hunne rede wordt een episch fragment. Deze
poëtische kunst is klassiek of romantisch dat wil zeggen, ze geeft
ons eene kalme handeling waarbij rustig en bedaard, zonder schok.
ken, alles wordt afgewerkt en door ons met overleg en verstand
wordt ontvangen of wel, in hartstochtelijke uitingen treft en boeit
het ons en deelt ons mede van den gloed, dien de dichter bezield
moet hebben, op het oogenblik, dat hij het schreef.
Het verschil tusschen klassiek en romantisch is het beste aan te
toonen in de dramatische poëzie. In de stukken van H e n d r i k
Harmen Klijn, Wiselius en hun tijdgenooten Bilderdijk
voor het grootste deel o. a. ook H i 1 m a n , geschreven in navolging
van de pseudo-klassieke drama's van R a c i n e en C o rn
e i 11 e en andere Fransche auteurs, wordt in meer of minder
welluidende, en meer of minder schoone verzen, de liefde, de haat,
de woede en dergelijke, van de personen, die er in optreden, uitgesproken,
maar in het moderne drama zien we de liefde, den haat,
den moed en dergelijke in daden en handelingen = In een dergelijk
geval moet men aan de taal den eisch stellen, dat juist het rechte
woord den toon aangeeft, zooals die bij de bedoelde gemoedsstemming
volkomen past ; vandaar, dat na veel schommelingen uit het
romantische het platte, en zelfs het gemeene kan ontstaan,
558
Sommigen hebben wel eens gesproken van klassieke schrijvers,
in de beteekenis van naar het voorbeeld der ouden gevormd, bijzonder,
naar dat der Grieken. en Romeinen.
Die benaming klassiek, die men aan deze schrijvers geeft, is aan
het oude Rome ontleend ; daar noemde men schrijvers van den
eersten rang Scriptores classici in navolging van de classici in de
bevolking van Rome namelijk die burgers, die tot de eerste der
vijf vermogende klassen behooren in tegenstelling van de Proletarii,
die, hoewel niet geheel zonder vermogen, toch niet tot de vermogende
klassen gerekend werden. Hier te lande is de benaming
klassiek of klassiek schrijver ter aanduiding van een of ander
dichter weinig gebruikelijk en het begrip zeer moeilijk te begrenzen,
hoogstens bedoelt men er mede, personen die gedurende
langer of korter tijd aan de spits der literatuur hebben gestaan
en door de algemeens verspreiding hunner geschriften onder de
besten des lands, door de plaats, die ze in de letterkundige wereld
innamen en door den invloed, dien ze op de maatschappij in het
algemeen, en op de schrijvers en lezers in het bijzonder, uitoefenden,
mede tellen, zoo niet tot de eersten des lands, dan toch door de
eersten des lands, althans door de meesten geroemd.
TAco H. DE BEER.
HET THEMA „ONDANKBAARHEID" IN DE
LETTERKUNDE.
De „Spiegel der vaderlandsche kooplieden" is de kroon op Langendijks
werk, zonder twijfel het troetelkind zijner oude dagen, de
verrassende zwanenzang van den dichter, de logische afscheidsgroet
van den mensch Langendijk.
»Och, d'ouders teelen 't kint en maecken 't groot met smart,
Het kleine treet op- 't kleed, het groote treet op 't hart,"
Vondel's schoone verzen, had Langendijk als motto boven den
„Spiegel" kunnen plaatsen. De ondankbaarheid der kinderen is het
motief waarop het sombere blijspel is gebouwd. Voor de intrige,
althans voor eenige hoofdbestanddeelen daarvan, riep de dichter
weder vreemde hulp - in. Hij toont ons twee vaders, die hun bezittingen
aan hun zoons afstaan, in het volle vertrouwen op hun liefde
bij deze komen inwonen, doch na korten tijd bemerken, dat zij met
559
hun geld ook de achting en eerbied hunner kinderen hebben prijs
gegeven. Een fabliau uit de 13de eeuw, -door L. P e t i t de J u l
1 e v i 11 e op blz. 363 van zijn „Théa'tre en France" medegedeeld,
in M o n t a i g 1 o n en R a y n a u d' s „Recueil .général et complet des
f abliaux des XIIIe et XI Ve siècles" (Paris, 1872-90, 6 vol.) zonder
twijfel te vinden, is waarschijnlijk de oorspronkelijke °bron van
dit in tal van bewerkingen voorkomende thema. Een grijsaard
heeft zijn goederen onder zijn kinderen verdeeld en wordt nu door
deze veronachtzaamd ; op raad van een zijner vrienden veinst hij
een kist metgoudstukken te hebben achtergehouden - en weet aldus
speculeerende op hun hebzucht, zijn zonen te dwingen, hem met
voorkomendheden en goede zorgen te overstelpen. L a n g e n d ij k
kan in een of andere vertaalde novellenverzameling kennis met deze
stof gemaakt hebben. Het bestaan van een vertaling, niet van den
oorspronkelijken labliau maar van een latere redactie daarvan, is
onlangs aangewezen. Johannes P a u 1 i heeft in No. 435 van
zijn „Schimp f . und .Ernst" den fabliau een plaatsje gegeven. In
deel X (N. R. dl. II), afl. 2 van het „Tijdschrift voor Nederlandsche
taal en letterkunde" vestigde dr. J o h a n n e s B o 1 t e uit Berlijn
de aandacht op een nog onbekend An twerpener Cluchtboech" van
1576. De 76ste geschiedenis, daarin verhaald, draagt den titel:
„ Van den ouden man, die alle syn Boet syn kinderen ghegeven hadde,
ende hoe hij hier door op ghenade moeste leven", en is volgens genoemden
heer ontleend aan het reeds genoemde No. 435 van
Pau 1 i ' s volksboek. In de voortreffelijke uitgave van „Schimp f
und Ernst" van H e r m a n n 0 s t e r 1 e i (Stuttgart, 1866) vindt
men meer dan twintig novellenverzamelingen, volksboeken enz, genoemd,
die dezelfde geschiedenis in meer of minder gewijzigden
vorm bevatten, wel een bewijs voor de algemeene bemindheid, die
zij genoot, de ruime verbreiding die zij vond, een grond te meer
voor het vermoeden, dat L a n g e n d ij k een der vele navolgingen
van den f abliau of een vertaling daarvan gekend heeft. Ook aan
dramatische bewerkingen van deze stof heeft het, met name in de
Fransche litteratuur, niet ontbroken. Als eerste vinden wij : „Le
Mirouer et l'exemple des Enfants ingi ats pour lesquels les pères et
mères se détruisent pour les angmenter, qui, à la fin, les décognoissent"^
van 1589. Verder noemen wij Les fels ingrats", ook „l'.Ecole des
pères" betiteld, (1728) een weinig bekend blijspel van P i r o n;
„Qonaxa, ou les gendres dupés" (1710) een nog minder bekend van
560
ongenoemden maker ; Les deux gendres" (1810) van E t i e n n e,
het beste werk van dien schrijver ; ten slotte „Cadet Roussel beau
père", folie-vaudeville, een parodie van het voorgaande, met de v $Jgende
grappige slotwoorden als normaal : „ne donnons jamais rien'
à nos enfants, si nous voulons qu'ils ont pour nous une reconnais -
sance égale à nos bienfaits". Het eerst hadden wij misschien op
„Kinq Lear" van S h a k e s p e a r e moeten wijzen ; ook de dochters
van den Engelschen koning verliezen alle achting en eerbied uit
het oog, zoodra hun vader hun zijn macht en heerschappij heeft
afgestaan. Ten slotte zij herinerd aan ,,Le père Goriot", een der
bekendste romans van H o n o ré d e B a 1 z a c, door enkelen den
„King Lear" van den 19den eeuwschen S h a k e s p e a r ,e genoemd,
aan T o u r g u e n i e f' s „Een Koning Lear der steppen" aan de
episode van le père Fouman in Z o 1 a ' s "La Terre" en aan „Jan
,Danszen" het fraaie en algemeen bekende vers van N i e. B e e t s.
F. Z. MEHLER ')
NASCHRIFT.
De nieuwste bewerking van dit thema is La course du flambeau"
van Paul Hervieu, onder den titel : „De Fakkelloop" in keurige
vertaling en met schitterende insceneering in 1902 door de Koninklijke
Vereeniging „Het Nederlandsch Tooneel" opgevoerd. Harder,
strenger en wreeder' dan in eenig mij bekend stuk, wordt hier de
veeleischendheid en de ruwe ondankbaarheid van elk volgend geslacht
tegen het voorafgaande in forsche trekken geteekend ; hier
staan in opvolging, dochter, moeder en grootmoeder, iedere jongere
eischt volkomen opoffering van de oudere en acht geen offer voldoende
zoo lang er nog iets te offeren blijft, het leven zelfs niet
uitgezonderd, wat niet belet, dat zwarte ondankbaarheid, koelheid
onverschilligheid en geringschatting het eenig loon zijn.
D. B.
) F. Z, M e h 1 e r, Pieter Langendijk Culemborg, Blom & Olivierse. Prijs
f 0.75.--