D ETA ALG I D S.

D ETA ALG I D S.
T IJ D S C H RIF T
TOT UITBREIDING VAN DE KENNIS
DEtt
NEDERLANDSCHE TAAL,
ONDER REDACTIE
VAN
DR. A. DE JAGER EN DR. L. A. TE WINK~L.
-- ------
};EHS'I'E ,TAAHGANG.
UTRECHT,
C. VAN DER POST JR.
1859.
GEDRUKT BIJ GlEIEN &, DUMONT.
I N HOU D.
Blz.
Voorbericht van de Redactie .••.••••••••••••••..••••• , .• .•• . . . . . . 2
L. A. Til WINKEL, Over de natuur der woorden... .....•.••••.••••• 5
Sprokkels, verzameld door Mr. J. PAN............................ 27
Prof. VAN VLOTEN, Taalbederf ••••.•••••••.•••..•••.••.•.••..•. '" 33
J. Il. VAN DALE, Iets over de afleiding van het woord vierschaar..... :::8
J. Il. VAN DALE, Een Biervlietenaar mag tweema(ll zijn mes trekken..... 40
T. II. BUSER, Proeven van woordverklaring........................ 42
L. A. TE WINKEL, De zoogenoemde stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden. 49
A. DE JAGER, Man en maag. - Eerlang. - Hagendeveld............ 72
Dr. II. KERN, Bijdrage over de woorden veel en er. ••••• .•.•.• • .• ••. 87
Prof. J. DAVID, PR., Over de regelmatigheid in de spelling bij de oude
Nederlandsche Schryvers.............................. ..•...... 91
D. VAN KALKllN, Bijdrage tot de kennis der Noordh. Volkstaal. .•. 102, 2,,2
H. M. LABBERTÉ, Eenige woorden over het gebruik van d' •• ••. '. • •••. 116
B. seHOLTEN, Tabak drinken............................ . . . . . . . .. 120
J. J. VAN DER l{LOES, Ter verklaring van een paar plaatsen uil Nederlandsche
Dichters van de zeventiende eenw ••••••.•.••••.•.•.•••• 121
Q., Helsche koude....................................... . . . . • .• 12.3
A. DE JAGER, ilfoederziel alleen ................................... 12·;
E., Het betrekkelijk voorn. w. dat •••• .•••••••••••••••••...•...... 127
A. DE JAGER, Verweenthede...................................... 1 ~8
E. en D., Over de nitdrukkingen ter goedel' trouw, ter goeder ure, teil
1IIijnen huize, ter dezer plaatse • •••.•••••••..••••••.•....•...••.. , 1 41
L. A. TE WINKEL, Over: dit doet in dezen niets af .••.•.•••. 0 •••••• 145
L. A. TE WINKEL, Over de causatieve werkwoorden •• 0 0 0 0 0"" 0'" o. 147
VlIr INHOUD.
Blz.
D., Over de categol'Ï8che en verkorte concessieve bijzinnen •..•.••.•. 163
Mr. J. PAN, Opmerkingen en aanteekeningen van den Hoogleeraar
J. H. VAN DER PAL U over de Nederlaudsche Taal, uit zijne werkeu
verzameld •.....••..•.••...•..••••••••..•••••••••.••••••••• " ) 67
L. A. TE WINKEL, lets over het achtenoegseI aadje •••• ••••••••••••• 217
L. A. TE WINKEL, Iets over het werkwoord koopen ••••••••••••.•••.• 220
A. C. OUDE)IANS, TerechtlVijzing ..•••••••••••••••••••••••••••••••• 224
Prof. VAN VLOTEN, Ceedse: chaise of siege?. • • • • • • • • • • . • • • • • • • • • •• 226
A. DI'. J,\GER, In !talld gaan ••••••••••• •••• " ., •••• " • '" •••••.•• 228
L. A. TE WINKEL, Over de uitdrukkingeu: mijns gelijke, uws gelijke, enz. 230
L. A. TE WINK~]L, Iets over het werkwoord houden •••.•••.•••••••••• 233
A. DE JAGER, lets over den uitgang ig •••••••••••••.•.••••• ••••••• 236
L. A. TE WINKEL, Iets over het woord vooroOl·deel ••••••••••••••••.• 238
Prof. M. DE VRIES, Woordafleidingen (Aamechtig, aamborstig. Fransc!,e
titel. Gas. Kuipen, kuiperv'. Slabba1c1cen. Uitbundig. Vaak) ......... 247
A. DE JAGI!:R, Nalezing ..•••.••...•...••.•.••••••.•.•••••••.••••• 30S
Vragen ..•.•..••...•.•.............•.••.•••.•••••••••• 90, 166,310
Zaakregister. " ....•...•....•..•....•....•.•••.•.•....•••.....• 311
Woordregister. . • . • • . . . . . . . . • . . • • • • • • • . • • • • • . . . • • . . • . • . • • • • • . • .. 315
Bom'AANKONDIGING.
A. DE JAG~R, Proeven van Woordgronding door G. L. VAN Dl~N IIEDI.
Eerste stukje ............•...••.•.......•...••.•.•.•••.••.••• 240
D., Spraakwording , taal en schrift; Nederlandsche spreek- en schrijftaal.
- Iuleidende taalbespiegeling van JOH. VAN VLOTEN, (met eene
bijlage ovc!' Prof. ROOROA'S verhandeling..... . • • • • • • . • • . . • • • • • .• 244
ER RAT A.
Blz. 31 reg. 16 staal: brandzeilen, lees: brsmzeilen
105 ,,25 benghel, bengel
263 " 7 den, " dem
VOO H HEn I C II T.
Indien de waarde eener wetenschap moet geschat worden
naar de waarde van het voorwerp harer beschouwing,
dan is de taalkunde voorzeker de allernuttigste en belangrijkste.
Niet alleen toch is de taal onmisbaar voor de zamenieving
en het verkrijgen van de ontwikkeling en beschaving,
die de omgang met natuurgenooten oplevert, niet slechts komt
de kennis van hetgeen anderen ondervonden en gedacht hebben,
en van hetgeen elders en vóór ons is voorgevallen of
bestaan heeft ontvangen, alleen door de taal tot ons; maar
zij is, wat oneindig moor zegt, de volstrekte voorwaarde voor
alle ontwikkeling van den geest en de eenige grondslag van
alle mogelijke menschelijke kennis. Reeds elders is door een
van ons gewezen op deze onschatbare eigenschap der taal,
die meestal geheel voorbijgezien, nooit hoog genoeg op prijs
gesteld wordt. 'Wij herhalen het daar gezegde: IJ Geene ontwikkeling
van den geest, geene bepaalde voorstellingen, geene
begrippen, geene gedachten, geene kennis, geene wetenschap
is zonder de taal mogelijk of slechts denkbaar. Zonder haar
konden wij alleen onbepaalde, voorbijgaande aanschouwingen
en phantastische droombeelden hebben, maar geene ware,
blijvende kennis, die ook maar ten halve dien naam verdienen
zou; zonder de taal ware de mensch geen denkend wezen,
ware hij geen menseh. Door middel van de taal schept
hij zich eene inwendige wereld, die de afspiegeling is der
1
2
werkelijke wereld buiten hem; - en deze bestaat voor hem
alleen in zoo verre en alleen zoodanig , als hij haar door
middel van de taal in zich heeft opgenomen. Alleen door
de taal stelt hij zich hetgeen hij kent en weet voor den geest,
en brengt hij dit tot een helder bewustzijn."
Het verband tusschen onze gedachten en onze uitdrukking
daarvan is dan ook zoo innig en onafscheidelijk, dat het vermogen
om zaken en voorvallen juist en duidelijk voor te stellen
en uiteen te zetten hetzelfde is als eene juiste en heldere
kennis van die zaken en voorvallen te bezitten; en dat omgekeerd
eene scheeve of duistere uiting onzer gedachten als
het zekere blijk moet beschouwd worden, dat onze kennis
gebrekkig is, en dat wij - ten minste in het oogenblik
des sprekens of schrijvens - niet geregeld hebben gedacht.
Eene klare en juiste voorstelling van de kracht en beteekenis
der woorden en eene naauwkeurige kennis en goede opvatting
der taalregels, in één woord grondige kennis van de
taal, waarin wij denken en ons uitdrukken, is derhalve
niet alleen onmisbaar voor eene duidelijke en onberispelijke
uiting onzer gedachten, maar zelfs yoor juist en geregeld
denken.
Dat alles betreft. de taal in het algemeen; doch de moedertaal
in het bijzonder heeft nog eene andere, weinig minder
belangrijke zijde. Indien hetgeen wij gezegd hebben niet
overdreven, maar met de waarheid geheel overeenkomstig
is, dan moet eene taal het afdruksel zijn van de eigenaardige
ziens- en denkwijze, van de bijzondere wereldbeschouwing
van het volk, dat die taal spreekt; en indien de taal
het middel is, waardoor die eigenaardige ziens- en denkwijze
van de ouders op de kinderen, van het voor- op het nageslacht
overgaat, dan moet de moedertaal worden beschouwd
als het levensbeginsel der nationaliteit van een volk, als datgene,
waaraan deze hare wording en haar voortdurend bestaan
verschuldigd is. De moedertaal opbouwen en beschaven
is dan hetzelfde als de nationaliteit aankweeken en veredelen;
haar geringschatten en verwaarloozen is zich zelven in zijne
2
natie minachten, het eigen volksbestaan veronachtzamen en
lijdelijk medewerken om het te ondermijnen.
Meer zal wel niet behoeven gezegd te worden om het plan
van den Heer VAN DER POST tot het geven van een nieuw
tijdschrift, aan de belangen onzer taal gewijd, te regt vaardigen
en te doen toejuichen. Door Z. E. aangezocht om de redactie
van dat tijdschrift op ons te nemen, hebben wij gemeend
ons aan een zoo nuttig en gewigtig werk niet te mogen onttrekken;
en het is hier, dat wij de eer hebben het plan,
dat wij zullen volgen, mede te deelen en te ontwikkelen.
De bloei eener wetenschap kan op twee wijzen bevorderd
worden: - door de wetenschap zelve op te bouwen, en -door
bij te dragen tot de uitbreiding van de kennis dier wetenschap.
Het is noodig, dat in beide rigtingen gewerkt
worde, en het ware te wenschen, dat voor iedere rigting
een afzonderlijk tijdschrift kon bestaan. Voor als nog echter
schijnt het raadzaam beide in ons "tijdschrift te vereenigen
en het zoowel aan de verspreiding van taalkennis als aan
de taalwetenschap zelve dienstbaar te maken. .De :I'aalgids
zal daarom niet slechts stukken bevatten, waarin, volgens
de strenge eischen der wetenschap, de beteekenis, afleiding
en geschiedenis van enkele woorden geschetst, de onderlinge
verhouding van synoniemen aangetoond en door voorbeelden
opgehelderd, spraakkunstige regels bepaald en verklaard, algemeene
en bijzondere eigenschappen der taal in het licht
gesteld en beschouwd worden; maar wij zullen zorgen, dat
elk nummer ook zoodanige opstellen beyat, als onder het bereik
vallen van een ieder, ook van hen, die van taalstudie
niet hun hoofdwerk maken. Wij wenschen telkens eenige
langere of kortere stukken te leveren, waarin de beproefde
uitkomsten der wetenschap op éene be,"attelijke wijze worden
voorgedragen en verklaard; soms zonder streng betoog, wanneer
namelijk het volgen van het betoog de kennis van
weinig bekende vreemde talen onderstelt of zulk diepzinnig
denken vereischt, als geacht mag worden de krachten van
ongeoefenden te boven te gaan. Nooit echter hopen wij ons
ll}
3
doel, de verspreiding yan ware en grondige kennis, uit het
oog te verliezen.
Daar wij wenscllen het tijdschrift zoo nuttig mogelijk te
maken, zullen wij trachten inzonderheid bevorderlijk te zijn
aan de vorming van onderwijzers, wier taak het immers is
bij de natie de grondslagen voor alle taalkennis te leggen,
en op wie, ook in dit opzigt, de hoop op eene betere tookomst
is gevestigd. Daarom zullen de algemeene taalbegrippen,
de zoogel1aamde grammatische categoriën, die immers
bij het taalonderwijs onophoudelijk worden toegepast, in het
bijzonder onze belangstelling gaande houden. Wij zullen de
daaromtrent bestaande vooroordeelen, dwalingen en misvattingen
aantoon en en bestrijden, en onze pogingen aanwenden
om, zoo wij hopen, betere begrippen in de plaats te geven.
Ook aan de Logische Analyse en de Stijlleer wenschen wij
eene plaats in te ruimen; en vragen, bij den Uitgever of
eenen onzer vrachtvrij ingezonden, zullen wij trachten naar
ons beste weten te beantwoorden. Insgelijks zullen wij verslag
geven van hetgeen in buitenlandsche tijdschriften of andere
taalkundige werken voorkomt en middellijk of onmiddellijk
op onze taal betrekking heeft; kortom wij zullen alles
aanwenden, wat strekken kan om het tijdschrift voor alle
beminnaars onzer taal nuttig en aangenaam te maken.
A. DE JAGER.
L. A. TE W TNKEL.
4
OVER DE NArrUUR DER WOORDEN.
Elke zonde brengt hare eigene natuurlijke straf mede; dit
is waar in het zedelijke en niet minde: waar in het verstandelijke.
En gelijk op het gebied der zedelijkheid de straf
geëvenredigd is aan de zwaarte der overtreding, zoo ook op
het gebied der waarheid. Hoe algemeenel' een verkeerd begrip
en eene valsche grondstelling zijn, des te schadelijker
is de invloed, dien zij op het verstand oefenen, des te grooter
zijn de hinderpalen, die zij aan het verkrijgen van ware
kennis in den weg leggen. De gevolgen van een en misstap,
begaan bi.j het binnentreden van het gebouweener wetenschap,
zijn niet te berekenen; zij zijn gelijk aan onkruid,
gezaaid in eenen vruchtbaren akker, dat welig opschiet en
bijna niet weder is uit te roeijen.
Elke wetenschap heeft hare eigene stof, die zij beschouwt,
en waarvan zij de eigenschappen, krachten en werkingen of
het gebruik leert kennen. Zoo zijn de planten de voorwerpen
van beschouwing voor de plantenkunde , de getallen die voor
de rekenkunde, de uitgebreidheden die voor de meetkunde;
en even zoo maakt de spraakkunst de woorden en zinnen tot
voorwerpen van hare bespiegeling. Vormt men zich nu van
het begin af aan van die dingen verkeerde of onvolledige begrippen,
of brengt men die reeds van te voren mede en legt
men ze niet geheel af om ze voor betere voorstellingen
te verruilen, het kan niet missen, of alle volgende beschou6
win gen zullen insgelijks in grootere of geringere mate verkeerd
en gebrekkig zijn. Behaalt het gezond verstand later
ook al somtijds de zege over de dwaling, gelukt het ons in
het vervolg wel eens het verkeerde begrip ter zijde te schuiven
en voor het oogenblik nagenoeg onschadelijk te maken,
onze kennis zou natuurlijk altijd beter, ons inzigt zou helderder
zijn, indien wij van eene juiste voorstelling waren
uitgegaan. De Spraakkunst heeft derhalve vóór alles uit te
maken, juist te bepalen en duidelijk uiteen te zetten ,wat
Woorden en Zinrtert zijn. Met het onderzoek naar de natuur
der Woorden zullen wij ons in dit vertoog bezig houden, omdat
de kennis van de natuur der Zinnen daaruit moet worden
ontleend, en omdat alles, wat verder in de gansche Spraakkunst
over woorden en zinnen kan gezegd en geleerd worden,
daarop moet gegrond wezen, daaruit zijne verklaring en
rechtvaardiging moet ontvangen.
1Vel niets schijnt gemakkelijker te kennen dan de natuur
der woorden. 1Yij behoeven ze immers niet uit verre oorden
te ontbieden, we hebben ze steeds bU de hand en kunnen
ze ieder oogenblik tot voorwerpen van ons onderzoek maken;
ja, wat meer zegt, wij brengen ze zelven voort, zijn er de
makers van, en wat kan men beter en grondiger kennen dan
hetgeen men zelf maakt? Geen wonder dan, dat de oude
spraakkunstschrijvers het niet eens der moeite waardig hebben
geacht een oogenblik over de natuur der woorden te
denken, veel minder ze tot een voorwerp van ernstig onderzoek
te maken. Noemen zij ze al, het is slechts in het
voorbijgaan en ten einde eene geschikte aanleiding te hebben
om met de beschouwing der letters te beginnen: l) de taal",
heet het, )) bestaat uit woorden, en de woorden zijn zamen))
gesteld uit letters." Doorgaans komen zij lat~r op de woorden
terug, en dan is een woord voor hen l) eene zamenstelling of
vereenigillg van letters." Dat deze wijze van zich de zaak
voor te stellen dwaas is en tot niets goeds kan leiden, zal
men inzien, zoodra men begrijpt, dat men niet eer over letters
gedacht heeft, voor men behoefte gevoelde om het ge7
dachte en gesprokene tegen de vergetelheid te bewaren door
het in blijvende, zigtbare teekens of karakters op te teekenen.
Eerst toen merkte men op, dat de duizenden woordklanken
zich in een betrekkelijk klein getal (in onze taal thans
31) van telkens wederkerende bestanddeelen laten oplosser.,
en dat men slechts voor elk dezer weinige bestanddeelen een
zigt baar teeken had uit te denken om alle woordklanken voor
het gezigt als het ware te kunnen afbeelden. Beide, zoo wel
de bestanddeelen der klanken als de zigtbare teekens, noemde
men letters; en men beging hierbij den misslag, dat men dé
letter1clan1cen niet behoorlijk van de letterteekens onderscheidde,
een verzui~, dat tot veel misverstand en verwarring
aanleiding heeft gegeven. Eerst toen, en niet v66r er
woorden waren, had men eenig beg I' i P van letterklan1cen, en
bestonden er lettertee1cens. Vergeet men dezen gang van
zaken niet, dan ziet men in. dat men noodwendig eerst moet
weten, wat woorden zijn, voor men kan begrijpen, wat letters
zijn; gelijk men eerst moet weten, wat een mensch is, voor
men zich eene goede voorstelling van zijne handen of voeten,
van zijne longen of hersenen kan vormen. Ook zal
men wel niemand een duidelijk begrip van een mensch geven,
door hem te zeggen, dat hij eene vereeniging of zamenvoeging
is van een hoofd, eenen romp, armen en beenen.
Bedoelde spraakknnstenaars gingen dus uit van iets onbekends
(woorden), vormden zich daaruit eene natuurlijk duistere
voorstelling (letters), en bedienden zich van deze weder om
tot het begrip van het eerste onbekende (woorden) te komen.
Dit is duizelend in eenen kring ronddraaijen, waarbij men
geen enkelen stap voorwaarts doet. Dat zij inderdaad de
moeite niet hebben genomen om zich een helder denkbeeld
van een woord te vormen, blijkt uit het onbepaalde begrip.
dat zij hebben van eene letter. N u eens is het iets hoorbaars,
een klank, dan iets zigtbaars, een karakter of geschreven
teeken; en de begrippen van letterklank en letterteeken
worden door hen onophoudelijk verwisseld en onverschillig
door elkander gebruikt, alsof ze volkomen hetzelfde
8
waren. Wat begrip moet men wel van een woord hebben,
i ndien men er niets anders van weet te zeggen, dan dat het
eene vereeniging , of ook wel eene l) verzameling" is van zulke
onbekende dingen, als letters zijn? Moet dan niet noodwendig
alles, wat later van de woorden geleerd wordt, de duidelijke
blijk~n van deze schromelijke onachtzaamheid en begripsverwarring
dragen? Zullen niet alle bepalingen van de
soorten der woorden of zoogenoemde rededeelen, indien al
niet geheel verkeerd en verward, dan toch minder juist en
duidelijk moeten zijn, dan zij konden en moesten wezen?
Dwaling baart niets dan dwalingen; het kroost gelijkt op de
moeder. Eene ezelin werpt slechts ezels; en al vermengt zij
zich met een edeler dier, het veulen is en blijft slechts een
koppige muilezel, die nimmer een edel ros wordt. Dwaling,
al paart zij met waarheid, brengt nimmer zuivere waurheid
voort.
Eerst in den jongsten tijd is men begonnen het gewigt der
vragen: wat is taal? wat zijn woorden? te beseffen en ernstig
naar de antwoorden te zoeken. Sommige in de laatste jaren
te onzent uitgekomene taalkundige werken geven dan ook
eenige resultaten van dit onderzoek op: D Een woord is een
klank, die een begrip uitdrukt"; »Een woord is de uitdrukking
eener gedachte"; » Een woord is de voorstelling van een
denkbeelcl of van de betrekking, die twee of meer denkbeelden
op elkander hebben"; l) Een woord is een dom' de spraakorganen
gevormde (gearticuleerde) klank (als het eenlettergrepig is), of
zamenstelling van zulke klanken (als het meerlettergrepig is),
waaraan em zin of beteekenis gehecht wordt." In den loop van
ons onderzoek zal blijken, dat de laatst vermelde definitie,
die door den Hoogleeraar ROORDA opgegeven wordt, den
palm wegdraagt, en dat er slechts eene nadere bepaling van
hetgeen men door l) den zin of de beteekenis" der woorden
te verstaan heeft, aan toegevoegd moet worden. De overige
definities zijn alle nog min of meer besmet met den zuu1'deesem
der oudere taalbeschouwing, die in de taal niets anders
zag dan het geschiktste middel ter mededeeling der ge9
dachten. Uit al de aangehaalde bepalingen te zamengenomen
blijkt echter, dat een woord naar gelang het één- of meerlettergrepig
is, één spraakgeluid is of eene opeenvolging van
spraakgeluiden, waarbij iets gedacht wordt. Een woord heeft
dus eene u i t wen d i ge, eene zinnelijke zijde, die voor het
gehoor waarneembaar is, en ook eene in wen di ge, die niet
onder het bereik der zinnen valt en daarin bestaat, dat er
eene werking van het denkvermogen mede gepaard gaat.
Wij moeten bij ieder dezer zijden wat stilstaan om ze nader
te bezien, dewijl zij ons veel kunnen leeren , dat bij de beschouwing
van, en het spreken over woorden verdient behartigd
te worden.
Een woord is dan vooreerst een geluid, d. i. eene trillen;.,
de of golvende beweging der lucht, sterk genoeg om in ons
oor eene trilling van het trommelvlies te veroorzaken en zoo
onze gehoorzenuwen aan te doen. Een woord is dus slechts
eene voorbijgaande wel' kin g, niet iets zelfstandigs, blijvends,
ligchamelijks; waaruit volgt, dat wij ons bij het spreken over
woorden voor de ongerijmdheid te wachten hebben, dat wij
er hoedanigheden of werkingen aan toe schrijven, welke alleen
ware, ligchamelijke, zelfstandigheden kunnen bezitten of te
weeg brengen.
Niet elk geluid, waarbij men iets tlenkt is een woord. Aan
het geroffel eener trom, het geluid eener trompet, het lossen
van het geschut, het luiden der storm- of brandklok verbindt
men ook gedachten; het zijn kennisgevingen en waarschuwingen,
of het is noodgeschrei ; maar het zijn geene
woorden. Alleen luchttrillingen, door den menseh met zijne
spraakwerktuigen veroorzaakt en, zoo als men het noemt,
gearticuleerd, worden met den naam van woorden bestempeld.
Wat articuleeren is, zullen wij wellicht bij eene andere ge·
legenheid nader onderzoeken, voor het oogenblik zij het
genoeg aan te merken, dat de mond en strot daarbij bepaalde
standen aannemen, en dat de tong en lippen daarbij
bepaalde bewegingen verrichten; waaruit volgt, dat zelfs niet
eens alle geluiden, door den mensch met zijne spraakwel'k10
tuigen voortgebragt , woorden kunnen heeten. Kreten van
smart of aangename verrassing, van droefheid of vreugde,
van afgrijzen of bewondering, zijn geene woorden, zoo zij
slechts dat gevoel te kennen geven en niet gearticuleerd zijn.
Bezien wij thans de woorden van de andere zijde, die ons
tot meer en veel belangrijker opmerkingen aanleiding zal
geven. Bij een woord moet iets gedacht worden : eerst door
den zamenhang van een gearticuleerden klank of 8praalcgeluid
met eene werking van het denkvermogen wordt het
spraakgeluid een woord. Weet iemand aan een gehoord
woord geene voorstelling of gedachte te verbinden, dan is
het voor hem niets meer dan een 8praalcgeluid, geen eigen·
lijk gezegd woord. Hij mag uit de wijze, waarop hij het
geluid tusschen andere woorden hoort bezigen, vermoeden dat
het ook een woord is, het wordt dit voor hem in waarheid
eerst dan, wanneer hij er de beteekenis van leert kennen.
Een woord goed verstaan is er de rechte beteekenis aan weten
te hechten. Deze eigenschap der woorden wijst ons naar
binnen in de diepte van onzen geest om daar, zoo mogelijk,
te bespieden en na te gaan, wat er bij het uitspreken en
hooren van een woord voorvalt. Daar hebben alsdan werkingen
plaats, waarvan wij wel is waar de natuur niet volkomen
kunnen doorgronden, even weinig als de natuur van
onzen geest zelven, maar wij moeten in allen gevalle trachten
er zooveel van te leeren kennen, als wij ter bereiking
van ons doel volstrekt weten moeten. Laten wij derhalve
niet vragen, wat die werkingen eigenlijk wel zijn, maar zien
wij , hoe ze ontstaan, en geven wij vooral acht op de verschillen,
die wij er in kunnen opmerken. Metandere
woorden, zoeken wij. ons duidelijk te maken, waarin het
onderscheid bestaat tusschen aan8cTzouwingen, voor8tellingen,
hegrippen en gedachten, want z66veel verschillende soorten
van werkingen van onzen geest gaan met het uitspreken en
hooren der woorden gepaard. De boven aangehaalde bepalingen
spreken ieder afzonderlijk van begrippen, gedachten en
denkbeelden, Jletgeen den ongeoefende kan doen denken, dat
11
deze woorden volkomen of nagenoeg hetzelfde beteekenen ,
terwijl juist alleen eene naauwkeurige onderscheiding der werkingen
van onzen geest ons in staat kan stellen om de natuur
der woorden goed te begrijpen en de gewigtige diensten,
die zij den mensch bewijzen, te leeren kennen en naar waarde
te schatten. Bij dat onderzoek echter zullen wij de genoemde
woorden moeten bezigen in beteekenissen, wel niet strijdig
met die, welke men er in het gewone leven aan hecht,
maar wij zullen deze beteekenissen deels ruimer, deels enger
moeten stellen, dan men pleegt te doen. vVij zijn wel
volstrekt gedwongen om daarbij eenigzills van het gewone
spraakgebruik af te wijken. Daar men in het dagelijksch
gesprek niet gewoon is zoo diep in zijnen geest in te dringen
en zulke fijne en strenge onderscheidingen te maken, als wij
voor ons doel behoeven, zoo ontbreekt het de taal aan bewoord
in gen , die juist hetzelfde I niets meer en ook niets
minder beteekenen , dan wij hebben uit te drukken. Trouwens
zulke, altijd min of meer willekeurige uitbreidingen of
beperkingen van de beteekenis der woorden, die men als
lcuu8ttermen wil bezigen, zijn in alle wetenschappen zoo noodzakelijk
en ook zoo zeer in gebruik, dat wij voor de onze
geene verschooning zullen vragen. Maar komen wij ter zake
en dalen wij moedig af in de diepte van onzen geest, al zou
ook bij die afdaling het hoofd ons wat duizelen en zeer doen;
de paarlen, die op den bodem te vinden zijn, kunnen onze
moeite honderdvoudig beloon en. Gelooven wij het getuigenis
van hen, die gewoon zijn zich in zich zelven terug te trekken
en de gangen van hunnen geest te bespieden; zij allen
verzekeren, dat ook bij dat werk het begin het moeijelijkste
is 7 dat ook daarbij oefening vaardigheid geeft, en dat het
na eenige volharding niet slechts eene zeer vruchtbare, maar
ook eene hoogst aangename bezigheid wordt de werkingen
van zij n en eigenen geest gade te slaan . Vergeten wij vooral
niet, dat, zoo wij voor de moeijelijkheden terug deinzen,
de ware natuur van het woord en van alles, wat daarop
rust en daaruit voortvloeit, zich voor eeuwig voor ons ver12
borgen houdt, en dat Spraakkunst en Stijlleer zich dan ook
nimmer in het ware daglicht aan ons vertoonen zullen. Beginnen
wij met te zien, en vooral bij ons zeI ven waar te
nemen, wat aanschouwingen zijn.
Door aanschouwing verstaan wij de gezamenlijke indrukken,
die de waarneming van iets buiten of binnen ons in onze
ziel verwekt. Zoo maken b. v. het gezigt, de reuk en de
smaak eener spijs en het genoegen of de walging, die het
eten daarvan te weeg brengt, t e z a men gen 0 men
de aanschouwing van die spij s uit. Derhal ve, wanneer de
afzonderlijke indrukken, die onze zinnen van eenig voorwerp
ontvangen, tot ons bewustzijn komen en door onze ziel tot
eene eenheid verbonden worden, dan hebben wij eene aanschouwing
van datgene, hetwelk die indrukken veroorzaakt.
Uit het gezegde volgt vooreerst, dat wij de woorden aansc!
touwen en aanschouwing hier in eene veel ruimere beteekenis
nemen dan in het dagelijksche leven. vVij aanschouwen
niet alleen hetgeen wij met onze oogen zien, maar ook hetgeen
wij hooren, voelen, ruiken en smaken. Wij hebben
dus ook aanschouwingen van muziek en, wat vooral niet te
vergeten is, van woorden, zoowel van ges pro ken e als van
geschrevene woorden.
Wanneer eene aanschonwing niet al te vlugtig voorbijgaat,
vooral, wanneer zij bij herhaling plaats grijpt, dan laat
zij eenen min of meer duidelijken afdruk in de ziel na, I:m
dan verkrijgt deze ten gevolge der haar ingeschapene terugroepende
verbeeldingskracht het vermogen om, ook wanneer
het voorwerp niet tegenwoordig is, dien afdruk min of nieer
getrouw naar willekeur te hernieuwen, vast te houden en op
haar gemak te beschouwen; zij aanschouwt dan eene vroegere
aanschouwing; zij heeft dan de aanschouwing van ecne aanachouwing.
Eene aanschouwing van eene aanschouwing noemt men
'Voorstelling. Men heeft derhalve voorstellingen van afwezige
dingen, die men eenmaal aanschouwd heeft; b. v. van een gebouw,
dat men gezien, van een muziekstuk, dat men gehoord,
van eellcn maaltijd, dien men bijgewoond heeft. Vooral moet
men niet voorbijzien, dat men ook eene voorstelling heeft van
een woord, en dat het zich vertegenwoordigen of voorstellen
van zulk een spraakgeluid juist datgene is, hetwelk meu gewoon
is te noemen: een woord zacht bij zich zelven uitspreken.
Wanneer twee aanschouwingen te gelijker tijd of kort
na elkander tot ons bewustzijn komen, dan verbinden zij
zich onderling zoodanig , dat zij het vermogen erlangen om
elkander wederzijds te voorschijn te roepen, zoodat , wanneer
eene der beide aanschouwingen, door welke oorzaak dan ook,
in onze ziel hernieuwd wordt, de andere zich terstond en
als van zelve als voorstelling in ons opdoet. Komen wij b. v.
op eene plaats, waar wij iets buitengewoons hebben zien gebeuren,
terstond herinneren wij ons het voorgevallene; zien
wij eenen bekende, dan denken wij al lichtelijk aan het een
of ander, dat wij hem hebben zien doen of hooren zeggen.
Wat hier van aanschouwingen gezegd is, geldt natuurlijk evenzeer
van voorstellingen, begrippen en gedachten, en de hier beschrevene
wijze, waarop de eene aanschouwing, voorstelling
of gedachte de andere opwekt, is eene der wetten van de gedachtenopvolging.
Wanneer men eene aanschouwing van iets heeft en daarbij
te gelijker tijd door anderen steeds hetzelfde woord hoort
uitspreken, dan verbindt de ziel, volgens de zoo even beschrevene
wet der gedachtenopvolging , de aanschouwing van
dat- iets en de aanschouwing van het gehoorde spraakgeluid
met elkander, en het spraakgeluid wordt dan de benaming of
1Jitdrukking van, d. i. het woord voor die aanschouwing. De
aanschouwing van het voorwerp kan zich dan doorgaans niet
hernieuwen, zonder dat men zich het woord herinnert; en
omgekeerd verkrijgt het woord het vermogen om de voorstelling
of aanschouwing der aanschouwing van het voorwerp te
veroorzaken.
Wanneer wij uit eene aanschouwing of voorstelling al datgene
verwijderen, wat niet eigenlijk gezegd tot het voorgestelde
behoort, namelijk alle toevallige omstandigheden en
de betrekking tot, of den zamenhang met andere dingen, il1-
13
14
zonderheid den aangenamen of onaangenamen indruk, dien
het op ons maakt, zoodat wij in de voorstelling alleen datgene
overhouden, wat het we zen van het voorgestelde uitmaakt,
dan verkrijgen wij een begrip. Zoo verkrijgen wij
b. v. het begrip van rood door uit de aanschouwing of uit
de voorstelling van eene roode roos of van een rood lint de
voorstelling van de roos zelve of van het lint weg te denken;
en op dezelfde wijze vormen wij ons begrippen van
warmte, blijdschap, wijsheid, wasdom, schande enz. 0- Een
begrip is derhal ve de z u i ver e voor8telling van hetgene het
wezen van iets uitmaakt.
Een 8oortbeg1'ip wordt verkregen, wanneer wij uit verschillende
voorstellingm van dingen van dezelfde 800rt al datgene
verwijderen, wat het eene ding van het andere onderscheidt,
zoodat in de voorstelling alleen overblijft, wat aan
al die voorstellingen gemeen is. Op deze wijze vormen wij
ons de 800rtbegrippen van een menseh, dier, huis, tafel enz.;
en het is duidelijk, dat zoodanige soortbegrippen wederom
niets anders zijn dan de 1)oor8tellingen van hetgeen het wezen
van een menseh, dier, huis, tafel enz. uitmaakt. Dikwerf
wordt door het woord begrip alleen een 8oortbeg1'Ïp verstaan,
doch blijkbaar ten onregte, daar men zich ook begrippen
vormt van dingen, die eenig zijn in hunne soort.
Begrippen zijn derhalve gezuiverde voor8tellingen, die niets
anders bevatten dan hetgeen het we zen van iets uitmaakt,
en die zich telkens op dezelfde wijze herhalen in elke aanschouwing
of voorstelling, die men heeft; doch alsdan altijd
vermengd en vermeerderd met eene menigte bijzonderheden
en kenmerken, die aan het aanschouwde of voorgestelde
voorwerp in het bijzonder eigen zijn. Zoo bestaat b. v. de
aanschouwing of voorstelling van eenen bepaalden boom altijd
uit de zuivere voor!l.telling van het begrip b oom, vermeerderd
met de voorstelling van de hem in het bijzonder
eigene kleur, vorm, dikte, hoogte enz.
Uit hetgeen wij gezegd hebben blijkt, dat het vormen
van begrippen eene bewerking is, waaraan de geest de aan15
schouwingen en voorstellingen onderwerpt; en het is duidelijk,
dat het wel gelukken daarvan vooreerst afhangt van de
deugdelijkheid der stof, die bewerkt wordt, en vervolgens
van de meer of minder geschikte wijze, waarop de geest te
werk gaat en de stof behandelt.
Deugen de aanschouwingen of voorstellingen niet, zijn zij
onvolledig uithoofde van de onvolmaaktheid onzer zintuigen,
of wel uit gebrek aan belangstelling en opmerkzaamheid, het
noodwendig gevolg zal zijn, dat het begrip, hetwelk wij uit
die aanschouwingen opmaken, onvolledig wordt. Wie de kleine
oogen der mollen voorbijziet of niet naauwkeurig genoeg beschouwt,
die zal zich met PLINIUS een verkeerd begrip van
den mol maken, als van een dier, dat blind is.
Maar ook ten andere is het niet minder duidelijk, dat de
bewerking der aanschouwingen en voorstellingen niet altijd
wel gelukt. Het onderkennen van het toevallige en overtollige,
dat uit de aanschouwingen moet verwijderd worden,
en van het wezenlijke, dat moet behouden blijven, vereischt
dikwijls eene mate van scherpzinnigheid, als niet alle menschen
bezitten. 'Vie b. v. met de oudp. grammatici van oordeel
is, dat de plaats, waar sommige woorden zich in den
zin bevinden, tot het wezen dier woorden behoort, die maakt
zich noodwendig verkeerde begrippen van lidwoorden en voorzetsels,
als van woorden, die, onder andere kenmerken, ook
dit bezitten, dat zij v66r de zelfstandige naamwoorden geplaatst
worden.
Uit het aangevoerde volgt, dat niet alle menschen van dezelfde
zaak hetzelfde begrip hebben, en dat er onjuiste, onzuivere
en geb1'elclcige begrippen zijn, evenzeer als juiste, zuivere
en volledige. 1ntusschen ieder mensch vormt zich begrippen,
van welken aard dan ook, en de begrippen, die hij zich gevormd
heeft, maken voor hem in het bijzonder datgene
uit, wat men door de bet e e lc e nis der woorden te verstaan heeft.
Het is voornamelijk aan de onvolkomenheid der 11cgrippen toe
te schrijven, dat niet alle menschen aan hetzelfde woord dezelfde
beteekenis hechten, en dat zij elkander dikwijls niet begrijpen.
lG
De werkingen van den geest, aan de woorden verbonden,
bestaan wel in den regel in voo1'stellingen en beg1'ippen, maal'
er zijn ook woorden, die eene volledige gedachte uitdrukken.
'Wij hebben dus ook nog na te gaan, wat gedachten zijn.
Wanneer wij uit eene aanschouwing of voorstelling een of
meer kenmerken of bijzonderheden afzonderen, ons afzonderlijk
voorstellen en ons duidelijk bewust worden, dat zij tot
de aanschouwing of voorstelling behooren, dan vormen wij
eene gedachte. 1Vanneer wij b. v. een fraai, nieuw, groot
schip snel zien zeilen, of ons een zoodanig schip zeilend voorstellen,
zoo kunnen wij op een of meer kenmerken in die
gansche aanschouwing of voorstelling bijzonder onze aandacht
vestigen, ze als het ware van de voorstelling afscheiden, ons
afzonderlijk voorstellen en daarna weder met de voorstelling
ver bin den. Wij hebben dan eene volledige ge d ach t e, die
in woorden uitgedrukt, aldus luidt: dat g1'oote, f1'aaije, nieuwe
schip zeilt snel, of dat sltel zeilende schip is g1'oot, of nog nieuw,
of zeer f1'aai enz. - Maar men kan in eene aanschouwing
of voorstelling ook de afwezigheid van eene hoedanigheid of
werking opmerken, zich dat afwezige te gelijk met de aanschouwing
voorstellen en zich van dat gemis duidelijk bewust
worden. Men heeft dan eene negatieve gedachte en sc hei d t
de beide voorstellingen: dat g1'oote, fraaije, nieuwe schip ligt
niet vast, of is niet sterk. Eene ge d ach t e bestaat derhal ve
uit drie werkingen of verrichtingen van den geest: de geest
heeft eene aanschouwing of voorstelling, die men gewoon is
het onderwerp te noemen; -- de geest stelt zich een gedeelte
dier aanschouwing of voorstelling, of wel eene hoedanigheid
of werking, die ni e t in de aanschouwing ligt, afzonderlijk
voor, - en eindelijk, de geest erkent in het eerste geval,
dat de beide voorstellingen verbonden, in het tweede, dat
zij gescheiden zijn.
De zoogenoemde imperatieven of gebiedende wijzen zijn
woorden, waaraan gansche gedachten verbonden zijn, b. v. aan
luister. De geest heeft dan eene aanschouwing van eenen
tegenwoordigen persoon en vermist in die aans~hoU\ving de
17
voorstelling luisteren. Daar hij intusschen verlangt, dat zij
in zijne aanschouwing zal voorkomen, en meent zulks door
zijn spreken te kunnen bewerken, zoo zegt hij: luister. Aan
dit woord is derhalve al het noodige verbonden, dat tot eene
volledige gedachte behoort. - Ook vocatieven, als: vriend!
jongetje, jongetje! liefje! schurk! en alle tusschenwerpsels, die
geene klanknabootsingen zijn, als: 0, wee, ach, ja, neen enz.
knnnen als uitdrukkingen van gansche gedachten aangemerkt
worden. Ofschoon de gedachte daarbij nog wel niet, of ten
minste onvolkomen, in hare deelen opgelost is, zoo zal men
toch in elk voorkomend geval eenen zin kunnen bedenken,
die juist uitdrukt, wat men door die aan- en uitroepingen
wil te verstaan geven.
Uit al het verhandelde is dan gebleken, dat een woord een
spraakgeluid is of eene vereeniging van spraakgeluiden, die
àf met eene aanschouwing, Of met eene voorstelling, d. i. eene
aanschouwing van eene aanschouwing of een begrip, Of met
eène geheele gedachte gepaard gaat. Zien wij thans welk ge,,;
bruik wij van de woorden maken, welke onwaardeerbare diensten
zij ons bewijzen.
Wanneer wij eene voorstelling krijgen, hetzij door onmid·
dellijke aanschouwing van iets tegenwoordigs, hetzij die voorstelling
iets afwezigs. betreft en slechts door de eene of andere
aanleiding als van zelve in onzen geest opkomt, dan herinneren
wij ons meestal terstond het daarbij behoorende woord,
stellen ons dien klank voor of spreken hem luide uit; en zoo
wij dan verder over die voorstelling nadenken, dan bekleedt
de voorstelling van het wo 0 r d in iedere gedachte, die wij vormen,
de plaats der voo r 8 te II in g zel1Je. Komt die voorstelling
in onze gedachten voor in verschillende betrekkingen, waarvan
het onderscheid door ons duidelijk gevoeld wordt, dan bekomt
het woord ook eenen min of meer anderen vorm, - of er
komen andere afzonderlijke woorden in onzen geest op, welke
aan de voorstelling dier betrekkingen verbonden zijn, - of
het woord treedt in de gedachte op eene bestemde plaats, -
of wel, het wordt met eene bijzondere stembniging llitge-
2
18
sproken. Kortom wij worden ons geene bijzonderheid in onze
gedachten duidelijk bewust, die niet terstond Of door afzon~
derlijke woorden, Of door eenen bijzonder en vorm, Of door de
plaatsing der woorden, of door den toon vertegenwoordigd of
aangeduid wordt; zoodat men met volle recht zeggen kan:
wat in de taal niet is uitgedrukt, dat wordt ook niet helder
gedacht. Men werpe mij hier niet tegen, dat er in de taal
vormen zijn, die zeer verschillende betrekkingen uitdrukken,
b. v. de eerste naamval, die behalve als vorm voor het onderwerp
en het gezegde, ook nog als vocatief dient om aan
te spreken; en de tweede naamval, die de zeer verschillende
betrekkingen van bezitter, oorzaak, lijdelijk voorwerp der
werking, metaphysisch subject en andere uitdrukt. Men verlieze
niet uit het oog, dat niet wij, die door het aanleeren
van vreemde talen ons verstand hebben gescherpt, maar dat
het gros der natie de taal gevormd heeft, toen dit nog op
een laag standpunt van ontwikkeling stond en niet zoo streng
onderscheidde, als wij thans kunnen doen. In de betrekkingen,
waarin wij nu een hemelsbreed verschil opmerken, zag
men Of geen onderscheid, Of men achtte niet noodig dit uit
te drukken, dewijl men zonder dat zijn doel bereikte. Zulks
is b. v. het geval bij den tweeden naamval, wanneer deze
als attributieve genitief gebruikt wordt. Het doel is dan een
ander zelfstandig naamwoord te bepalen, en dit wordt volkomen
bereikt door eene betrekking van den genoemden
persoon of de genoemde zaak tot eenen anderen bekenden
persoon of eene andere bekende zaak aan te duiden, zonder
dat men juist noodig heeft den aard der betrekking tevens
naauwkeurig op te geven. De attributieve genitivus is eenvoudig
de uitdrukkillg van het bijeenbehooren van twee dingen,
en niets meer.
Ten andere vergete men vooral niet, dat de taal vroeger
in vergelijking met thans veel meer onderscheidene vormen
bezat, die door den tijd of geheel zijn afgesleten, Of aan andere
gelijk geworden zijn, en dat wij, hetzij door den toon,
hetzij door de rangschikking der woorden, hetzij des noods
19
dool' omschrijving het gemis dier vormen onschadelijk maken.
Zoo blijkt b. v. het onderscheid tusschen den Ilominativus en
den vocativus duidelijk genoeg uit den toon, waarop men
dezen laatsten uitspreekt, en uit het gemis aan allen zamenhang
met andere woorden. Nog altijd blijft het eene waarheid,
dat geene voorstelling, geene bijzonderheid in eene
voorstelling, geene betrekking van de eene voorstelling op de
andere duidelijk wordt gedacht, of zij vindt op eenigerlei
wijze in den volzin haren weerklank; en dit is zoo volstrekt
noodzakelijk, dat wij bij het achterblijven der aanduiding,
zeker kunnen zijn, dat zij Of aan onze aandacht ontsnapt en
niet tot ons bewustzijn gekomen is, Of dat wij de vermelding
ter bereiking van ons doel niet noodig hebben. Wij kunnen
dan ook niet eigenlijk gezegd den ken zonder woorden, ten
minste niet zonder tee1cena te bezigen, waarmede wij ons onze
voorstellingen vertegenwoordigen. ""Vat zou er wel van ons
denken komen, indien wij, b. v. over eene stoommachine,
eenen veldslag of eene staatsregeli.ng willende nadenken, ons
telkens al de deelen van het zoo zamengestelde werktuig, of
de tallooze verrichtingen en bewegingen van den veldheer en
zijne onderhebbenden , of den vorst, zijne ministers en onderbeambten
ieder in hunne verschillende werkkringen in alle
bijzonderheden moesten voorstellen, en deze langwijlige voorstellingen
zoo dikwijls moesten herhalen, als zij het eene of
andere lid -eener gedachte uitmaakten. Voorwaar, indien zulks
al mogelijk ware, de vlugste denker met het getrouwste geheugen
zou het in zijn gansche leven niet ver brengen; van
onze kennis, die wij immers voor het grootste gedeelte door
eigen nadenken verkrijgen, zou niet veel komen; en aan een
stelselmatig weten, aan eigenlijk gezegde wetenschappen, viel
wel in het geheel niet te denken. Altijd heeft de geest zinnelijke
teekens noodig, waaronder hij zich de voorstellingen
vertegenwoordigt, en die bij het denken de plaats der
voorstellingen vervangen. Woorden nu zijn de eigenaardigste
teekens voor onze voorstellingen en gedachten. Daarom
brengen wij ons bij het denken in den regel alleen woorden
2'"
20
voor den geest, en slechts zelden eigenlijke voor8teUingi!n; en
wanneer wij over eene voorstelling hebben na te denken, dan
.werken wij haar in onzen geest wel nader uit en brengen
wij ons hare bijzonderheden en kenmerken te binnen, doch
al wederom niet die kenmerken zelve, maar de woorden,
waarmede ze uitgedrukt worden. Alleen bij voorstellingen,
die ons nagenoeg geheel nieuw zijn, en waarmede wij ons
nog niet gemeenzaam hebben gemaakt, gebeurt het somtijds,
dat wij ons niet met de woorden kunnen vergenoegen, maar
genoodzaakt zijn onze verbeeldingskracht te hulp te roepen,
teneinde in staat te wezen om de aanschouwing zelve zoo
levendig mogelijk te hernieuwen en er in op te zoeken, wat
wij voor ons doel behoeven.
Zoo gewigtig, zoo onwaardeerbaar dan is de dienst, die de
woorden ons bewijzen, dat wij zonder die teekens onmogelijk
geregeld en met eenig goed gevolg zouden kunnen denken.
Eerst op eenen vrij hoogen trap van ontwikkeling kunnen
wij bij ons denken somtijds voor een gedeelte de woorden ontberen;
maar dan moeten zigtbare teelcen8 noodwendig de plaats
vervullen. Zulks geschiedt b. v. in de wiskunde. Zoo ziet
de geoefende wiskundige in de formule al = ~ terstond een
a
getal, dat den vierden term in ~ene evenredigheid uitmaakt.
ook zonder de formnle eerst onder bewoordingen te brengen;
doch het is duidelijk, dat hij het zonder woorden nooit zoo
ver zou hebben kunnen brengen.
Uit het aangevoerde blijkt de ongerijmdheid van het gevoelen,
dat de taal of de woorden het gereedschap, de middelen
of werktuigen zouden zijn, opzettelijk uitgedacht om onze
gedachten aan anderen mede te deelen. Zonder woorden kan
men niet denken; hoe zou men, zonder eerst de onontbeerlijke
middelen voor het denken te bezitten, de middelen door
denken hebben kunnen uitvinden? De taal is dan ook geene
menschelijke uitvinding; zij is ons met het leven, het gevoel
en de ademhaling gegeven en een noodwendig uitvloeisel van
de gansche inrichting van ons wezen. ·Wij spreken, wij be21
zigen de woorden wel is waar ook om aan anderen te kennen
te geven, wat wij denken; doch wij doen zulks alleen.
omdat de woorden zich zelve als de geschiktste middelen daartoe
aanbieden. Dit vooral bewijst de hooge voortreffelijkheid
der spraak, dat z~i te gelijk twee groote behoeften vervult,
dat zij ons in staat stelt om te denken en om het gedachte
mede te deelen. Zoo zijn wij dan als van zelven gekomen op
de tweede, weinig minder belangrijke dienst, die de woorden
ons bewijzen, namelijk de uitdrukking en mededeeling der
gedachten, die wij thans te beschouwen hebben.
Veroorzaakt eene aanschouwing of voorstelling, volgens de
boven beschrevene wet der gedachten opvolging , bij den denker
de voorstelling en bij den spreker het uitspreken van het
daarbij behoorende woord, zoo heeft bij den hoorder volgens
dezelfde wet het omgekeerde plaats. Het hooren van die
gearticuleerde klanken of het zien der schrifttrekken wekt bij
den hoorder of lezer terstond die voorstelling op, die hij voor
zich aan het woord pleegt te verbinden; en zulks geschiedt
des te gemakkelijker, omdat ook bij hem, even als bij den
denker en spreker, het woord in den regel de plaats der voorstelling
zelve bekleedt. Vergenoegt hij zich echter niet met
het woord, zoo is hij toch in de gelegenheid gesteld om zich
de gansche voorstelling, hetzij eene aanschouwing van eene
aanschouwing, hetzij een begrip, voor den geest te brengen,
en zoo doende dezelfde of nagenoeg dezelfde voorstelling te
krijgen, als de spreker heeft.
De aldus bij den hoorder verwekte voorstelling zal eene
aanschouwing van eene aanschouwing zijn, wanneer het woord
op een voorwerp betrekking heeft, dat hij zelf vroeger heeft
aanschouwd; en de juistheid en levendigheid zijner voorstelling
zal dan grootendeels afhangen van de naauwkèurigheid,
waarmede hij vroeger heeft waargenomen. Doch betreft het
gehoorde woord een voorwerp, dat de hoorder nooit te voren
aanschouwd heeft, dan verwekt het natuurlijk bij hem niets
meer dan een begrip, hetwelk slechts door bijvoeging van
verschillende andere woorden tot eene min of meer levendig41
22
aanschouwing kan uitgewerkt worden. Het is niet onvermakelijk
na te gaan, hoe elk woord in het bijzonder daaraan
het zijne toebrengt.
Zondert men de eigennamen nit, dan is aan elk woord op
zich zelf alleen de voorstelling van een begrip verbonden. Een
gemeen zelfstandig naamwoord teekent dus als het ware in
den geest des hoorders slechts eene schets, die uit bloote
omtrekken bestaat en niets meer voorstelt dan de gezamenlijke
kenmerken, die noodwendig tot het wezen van het voorgestelde
behooren. Elk bijvoegelijk naamwoord echter, dat
het zelfstandig naamwoord verzelt, teekent in die schets de
eene of andere bijzonderheid, voegt er eenen trek aan toe,
brengt licht of schaduw aan, geeft kleur aan de teekening.
De bijvoegelijke voornaamwoorden en voorzetsels stellen het
beeld in betrekking tot andere beelden; en eî~delijk het werkwoord
stort er leven in, bezielt het, vertoont het in volle
werking. Zoo ontstaat als door betoovering voor den geest
des hoorders een levendig tafereel, dat dikwijls in staat is
om de liefelijkste aandoeningen, de hevigste smart, de vreeselijkste
hartstogten te veroorzaken.
Uit het behandelde laten zich verscheidene voor de taalbeschouwing,
het taalonderwijs en de stijlleer zeer belangrijke
gevolgen afleiden; wij zullen ons echter voor het oogenblik
slechts tot eenige weinige bepalen, die wij bij wijze van voorbeelden
zullen vermelden.
Uit de natuur van het woord volgt vooreerst, dat een woord
onmiddellijk slechts betrekking heeft op eene voor8telling, op
eene werking in den geest, en alleen middellijk op een voorwerp
buiten ons; een woord stelt niet eene zelf8tandigheid,
hoedanigheid, werking of betrekking voor, maar blootelijk de
voor8teUing daarvan, en niets meer. Het toepassen van de
voorstelling op iets werkelijks buiten of ook wel binnen ons
wordt geheel aan den hoorder of lezer zeI ven overgelaten. Bij
elk wooru, dat wij uiten, bij eIken volzin, dien wij tot een
ander richten, heeft men dus vier verschillende dingen te 011-
23
derscheiden : 1. het voorwerp, dat genoemd wordt; 2. de voorstelling
van dat voorwerp in den geest des sprekers; 3. het
woord, door den spreker geuit en door den hoorder vernomen;
en 4. de voorstelling, die de hoorder daarop in zijnen
geest vormt en op het bedoelde voorwerp toepast. Hoe vreemd
en paradox het beweren ook moge klinken, dat een woord
met het voorwerp eigenlijk niets te maken heeft, men zal er
de waarheid van inzien, wanneer men opmerkt, dat de beteekenis
van een woord dikwijls in het geheel niet overeenstemt
met de natuur van het voorwerp, maar altijd met den
vorm, waaronder de geest zich het voorwerp voorstelt. Het
onderscheid tusschen zelfstandigheid en lioedanigheid, tusschen
iets, dat op zich zelf bestaat, en iets, dat niet op zich zelf
bestaan kan, maar slechts in of aan iets anders kan gevonden
worden, is zoo groot, dat wij er ons niet bij behoeven op te
houden. Even zoo en om die reden wordt ook het onderscheid
tusschen een zelfstandig naamwoord, eene benaming van eene
zelfstandigheid, en een bijvoegelijk naamwoord, eene benaming
van eene hoedanigheid, cIoor iedereen duidelijk genoeg
gevoeld. En nogtans, in weerwil van deze verschillen, bezigt
men niet zelden zelfst. naamwoorden, als zwaarte, duurte,
/deur, hitte, wij8heid, om hoedanigheden aan te duiden. Blijkbaar
geschiedt zulks in die gevallen, waarin men eene hoedanigheid
als het ware uit de zelfstandigheid, waarin zij zich
bevindt, uitneemt, afzondert en als iets, dat ook op zich zelf
bestaat, beschouwt. Gebruikt de spreker een zelfst. naamw.
ter aanduiding eener hoedanigheid, dan stelt hij zich die hoedanigheid
als oone zelfstandigheid voor, en wil hij, dat ook
de hoorder zulks doen zal. Hieruit blijkt intusschen ten duidelijkste,
dat het zelfst. naamw. eigenlijk slechts op de voorstelling
betrekking heeft en niet op het voorgestelde, dat
immers van eene geheel andere natuur is dan de voorstelling.
- Werkwoorden zijn de woorden, die aan de werkingen
der dingen doen denken, en evenwel drukken sommige zelfst.
naamwoorden, als loop, beleg, wandelilIg , werkingen uit; en
men bezigt deze woorden telkens, wanneer men de werking
24
m zijne gedachten van de werkende zelfstandigheid afzondert
en zich insgelijks als eene zelfstandigheid voorstelt. - An-
9,ere zelfst. naamwoorden, als volk, b08ch, kudde maken, dat
men, in strijd met de werkelijkheid, eene 'IJ e e l heid als eene
een heid aanmerkt. - Bij sommige bijv. naamwoorden heeft
een dergelijke strijd tusschen werkelijkheid en voorstelling
plaats. Eene hoedanigheid is iets, dat aan of in eene zelfstandigheid
gevonden wordt, en evenwel zijn er bijv. naamwoorden,
als laat, voormalig, gindsch, afwezig, die betrekkingen,
d. i. dingen, die niet in eene zelfstandigheid liggen, als
ware hoedanigheden voorstellen.
Het aangevoerde zal, achten wij, meer dan toereikende zijn
om den lezer te overtuigen, dat een woord eigenl~k slechts
aene voo rs t e lli n g vertegenwoordigt; maar eene andere
vraag is, of dit in leerboeken en bij het onderwijs behoorlijk
d. i. zoo veel doenlijk, in acht genomen wordt. Het antwoord
make men zelf op, wanneer men somtijds het zeZfstandig naamwo
0 r d met de zelf8tandig ft e i d ziet verwarren en bij het vertoonen
van een boek of potlood op de vraag; ll""V at heb ik
hier"? hoort antwoorden: II Een zelfstandig naamwoord, meester".
V erwart men het ding met het woord, welk begrip
heeft men dan van een woord? en wat zal men dan van de
voorstelling weten? 1ntn8schen moet men den gewonen onderwijzer
hierover niet te hard vallen; dergelijke onverklaarbare
begripsverwarringen overkomen wel wijsgeren van professie,
van wie men zulks zeker wel het minst verwachten zou.
Zoo leest men in eene » Handleiding tot het onderwijs in de
zinsontleding bij het lager onderwijs" dat "een volledige zin",
d. i. eene reeks van woorden, II uit .twee hoofddeelen bestaat,
een onderwerp" (d. i. dus één of meer woorden), »daarover gesproken
of daar iets van gezegd wordt enz. " Volgens deze
definitie zouden de wo 0 r den: )) onrijpe druiven", niet de
druiven zelve, )) zuur moeten 8maken". Men zegge niet, dat
dit alles er niet zoo juist op aan komt, dat men alles zoo
precies niet behoeft te nemen, dat men toch wel begrijpt, wat
bedoeld wordt; het verwarren van dingen, die wezenlijk zeel'
25
van elkander yerschillen, heeft den nadeeligsten invloed op
de ontwikkeling van het denkvermogen, het maakt warhoofden
en is mede eene oorzaak van een verwarden en duisteren
stijl. Men kan de jeugd niet te veel gewennen aan streng
onderscheiden en logisch juist denken.
Hetgeen wij aangaande de natuur der woorden geleerd heb·
ben, strekt ter verklaring en beoordeeling van verschillende
uitdrukkingen, die men gewoon is ten opzigte van de woorden
te bezigen. Men zegt, dat een woord dit of dat betee1cent,
uitdrukt, te kennen of te verstaan geeft, vermeldt, aanduidt. Al
deze bewoordingen zijn min of meer figuurlijke uitdrukkingen,
die blijkbaar niets anders beteekenen dan: dit of dat
woonl heeft het vermogen om bij den hoorder deze of die voorstelling
te verwek1cen. Zij hebben dus haren grond in de
vroeger algemeen heerschende zienswijze, volgens welke de
woorden middelen zouden zijn, uitgevonden om onze gedachten
aan anderen mede te deelen. Zij geven derhalve de woor·
den: slechts van ééne, en wel van hunne minder belangrijke
zijde te beschouwen; aan hunne hoofdeigenschap, dat zij plaats·
vervangers of vertegenwoordigers zijn van de voorstellingen,
wordt daarbij niet gedacht. Klaarblijkelijk zou het beter zijn
te zeggen: dit of dat woord vertegenwoordigt deze of die vooratelli1tg;
want dan zinspeelt men op de dienst, die de woorden
zoowel aan den denker en spreker als aan den hoorder
bewijzen. Daar deze uitdrukking echter te lang en te omslagtig
is om in alle gevallen gebruikt te worden, zoo zal men
wel altijd genoodzaakt blijven nu en dan de boven opgenoemde
kortere bewoordingen te bezigen. Intusschen loopt het in het
oog, dat zulke figuurlijke uitdrukkingen niet geschikt zijn om
de ware gesteldheid der zaak te dpen kennen, en dat men
wel zal doen, zoo veel men kan, de eigenlijke uitdrukking te
bezigen. In het algemeen zijn figuurlijke bewoordingen en
vergelijkingen in de wetenschappen zoo veel mogelijk te vermijden;
en in bepalingen of definities behoorden zij nooit voor
te komen, dewijl zij, zoo ze al geene denkbeelden aanbrengen,
die niet tot de zaak behooren, en dus lIiet rechtstreeks
26
schade doen, altijd toch de oorzaak zijn, dat men de eigenlijke
uitdrukking niet bezigt, die alleen geschikt is om de
zaak in hare ware natuur voor te stellen.
De boven aangehaalde uitdrukkingen hebben alle nog eenen
gezonden zin, zijn onschuldig te noemen; maar men hoort en
ziet er bezigen, die de schromelijkste begripsverwarring verraden
en daarom ten sterkste zijn af te keuren. Wat zal
men b. v. zeggen van levende» letters, die op zich zelve een
geluid geven"? van ligchamelijk werkende " naamwoorden,
die eene zelfstandigheid tot voorwerp hebben"? van denkende
en sprekende "zelfst. naamww., die aan iemand eene
werking of eigenschap toe ken n en"? van gedienstige ,) werkwoorden,
die eene werking tot den werkenden persoon t er
u gvo ere n"? van fabuleuze " werkwoorden, die een bedrijf
beteekenen , waarvan het lijdende voorwerp [ligchamelijk] in
het werkwoord ligt opgesloten, b. v. visschen" l Welken ver·
standigen zin kan men aan zulke uitdrukkingen hechten?
Niemand zou er dan ook iets van kunnen begrijpen, indien
niet de voorbeelden te hulp kwamen, of liever, in weerwil
van de definitie, het gansclle werk verrichtten. Indien voorbeelden
alleen het begrip moeten aanbrengen, dan late men
nog liever dien onzin geheel achterwege. Intusschen ben ik
geenszins van gevoelen, dat men bepalingen ontberen kan.
Wij hebben boven gezien, hoe wij ons uit aanschouwingen
en voorstellingen begrippen vormen, wat de geest daarbij te
doen heeft, en hoe deze daarbij falen kan. Passen wij dit
hier toe. De voorbeelden moeten de voorstellingen leveren,
en de difinitie moet den geest bij de b ew er k in g der voorstellingen
besturen. Deze moet hem opnoemen, wat hij in het begrip
behouden moet, op dat het v 0 11 e d i g worde, en bij gevolg
ook zijdelings aantoon en , wat hij uit de voorstellingen te ver·
wijderen heeft om een geheel z u i ver begrip over te houden.
Nog een aantal andere nuttige wenken en leeringen zouden
wij uit het beschouwde kunnen trekken; intlIssehen zal
hetgeen wij bijgebragt hebben reeds genoeg zijn om den lezer
het hooge belang eener juiste kennis van de natuur der woor27
den te doen beseffen en hem te overtuigen, dat die kennis
den grondslag uitmaakt niet alleen van de Spraakkunst en
Stijlleer, maar eigenlijk ook van de Onderwijskunst.
L. A. TE WINKEL.
SPROKKELS,
VEl{ZA~1ELD DOOR .1\1". J. PAN.
1.
Besiell.
Het woord besien komt in de Staten-overzetting van het
Oude Testament dikwijls voor in de gewone beteekenis, doch
enkele malen in de verouderde van bezoeken. Zoo wij ons
niet bedriegen, is dit door de HH. YPEIJ, ACKERSDlJK en
DE JAGER niet opgemerkt. Men leest Genesis XXXIV: 1.
» Ende Dina gingh uyt, om de dochteren van den lande te
besien." Verder 1 Sam. XIX: 15. »Doe sondt SAUL boden,
om DAVID te besien." De kantte eken aar verklaart hier het
woord door besoeken. 2 Kon. VIII: 29 » ende AHASlA - quam
af, om JORAM, den sone ACHABS, te Jizreël te besien, want
hij was kranck." V gl. 2 Chrono VIII: 29, alwaar VAN DER
PALM aanteekent, dat de Hebreeuwsche tekst zien heeft. Bij
de Septuaginta vind ik hier laûv. Op beide plaatsen vertaalt
LUTHER besehen, van wien onze 0verzetters het misschien hebben
overgenomen, maar dit beslissen wij niet, te meer daar
LUTHER elders een ander woord heeft. In onze overzetting
van het Nieuwe Testament wordt het gewone besoeken gebezigd,
b. v. Handel. VII: 23; XV: 36, alwaar het Grieksch
hrurxirrrofUXl heeft, dat met het Latijnsche invisere, visitare
overeenkomt. Thans gebruikt men het woord zien in tegengestelden
zin VOOl' bezoek ontvangen. B. v. » veel menschen
28
zien."' II Zij zien niemand." Maar om bezoekelt aan te duiden,
voegt men er gaan of komen bij, zoo als het Fransch alter
voir, en het Engelscll to go to sce.
2.
I~ange Lijsen.
Onlangs viel mijne aandacht op de benaming Lange Lijsen,
aan de ~jnste soort van Chineesch porcelein gegeven. Zij
schijnt ontleend van de poppen of beeldjes daarop geschilderd,
welke veelal rank of spichtig zijn voorgesteld. Lange Lijsen
zijn dus tauge poppen. De naam Lijs of Lijsje , verkorting
van den voornaam Lijsbet, Etisabet, was vroeger een zeer gewone
voornaam der vrouwen in Holland. De kinderen noemden,
zoo als thans nog in Noord-Holland, hunne speelpoppen
Poppelijs. In de vorige eeuw schreef reeds LE FRANCK VAN
BERKHEY in zijne Gedichten, Il, 313.
Cf Maar Poppelijs, want dit is toclt oud Hollands naam
In kinder poppekraam."
Meer dan eene eeuw vroeger stelt de dichter WESTERBAEN
den naam Lijs even algemeen gebruikelijk voor als dien van
Jan. Z. zijn Ockenburg, bI. 13, uitg. 4° .
.Dell kraemsvrouws Oom -
Gaf de geheele zoó, geboren van Margriet,
Het Kersten doopsel in de bec1cens die ghij siet.
j)e knechtjes werden J ans, en at de meysjes Lijsen .
3.
Coever of Koever .
Mr. S. VAN LEEUWEN, handelt in zijne Censura Furensis,
1, 2, 17, over den Thijns, een kleinen last of uitgang op
vast goed gevestigd, jaarlijks op te brengen, en die bij wanbetaling
gezegd werd, » te coevering op te loopen. " Volgens
zijne verklaring geschiedde dit bij verdubbeling, zoo dat de
Thijns voor het eerste jaar twee-, voor het tweede vier- en
29
voor het derde jaar acht malen verschuldigd werd, en zoo
verder bij opklimming. Tot opheldering van het woord beroept
hij zich op KILlAAN en op eene voor mij onverstaanbare
plaats van J. OUDAAN. KILIAAN geeft hier geen licht.
De zelfde Schrijver maakt in zijn Oud Hollands Regt, 11, 12,
van dezelfde spreekwijze melding, en later Mr. W. SCHORER
in zijne aanteek. op Je Inleid. van H. DE GROOT, 11, 46, 6·
De Heer OUDEl\lANS verklaart in zijn Woordenboek op Bredero
het w. Koever, )) overvloed, genoegzame voorraad" en verwijst
naar het Glossarium van den Lekenspieghel. Aldaar leest
men: )) vercoeveren, zich her8tellen. Van het oude substantivum
cuever, dat in beteekenis geheel overeenstemt met het
Latijnsche copia, en dus zoowel voorraad, overvloed, als !eracht
en vermogen (tot iets) aanduidde. KILlAAN kent !eoever slechts
als adjectief en adv., in den zin van abundans, copiosU8, maar
vermeldt nog het w. w. koeveren , d. i. verkrijgen. - Yom'raad
verkrijgen en kracht hekomen , is dus de grondbeteekenis; vercoeveren
kan dus niet anders zijn, dan zijne !erachten hernieuwen,
zich her8tellen."
Hiermede echter is de beteekenis, door s. VAN LEEUWEN
vermeld, nog geenszins opgehelderd. Deze opheldering wachten
wij van taalkundigen.
4.
Cover. Goverzeil.
Dr. A. DE JAGER heeft onlangs de literatuur van BILDERDIJK
weder verrijkt met eene Voorlezing over de Lijkgedachtenis
van Prins WILLEM v, door LE FRANCQ VAN BERKHEY,
en de omwerking daarvan door BILDERDIJK I). Hij
bespreekt aldaar in eene aanteekening het woord goverzeil,
door BERKHEY gebezigd, en is in de onzekerheid over de
beteekenis. Volgens een deskundige zoude goverzeil het groot-
1) Opgenomen in de N. Reeks der Werken van de Maatschappij van Neder!.
Letterkunde te Leiden, D. VII, St. 2.
30
zeil van een vischhoeker zijn, en op andere plaatsen bij
BERKHEY zoude go ver, een doek, huif of lcleeding~t1tk te kennen
geven. Het gevoelen van BILDERDIJK, die in zijne Vel'klar.
Ge81. lv'at, op de w. w, gover, keuvel en kuif, het woord gover
door kap, hoed of 81uijer, als verwant met het Engelsch C01Jer,
verklaart, komt hem minder aannemelijk voor.
Niet zonder schroom wagen "";ij het, om van onzen taalkundigen
vriend te verschillen. De meening van BILDERDIJK
schijnt ons gegrond, en zij wordt met de plaatsen van BERKHEY,
door Dr. DE JAGER aangehaald, bevestigd, Duidelijk
is het, dunkt ons, dat BERKHEY door govel'zeil niets anders
verstaat dan het bovenste zeil, gewoonlijk topzeil genaamd.
Een kundig en bevaren Zee-Officier bevestigt dit, en beweert,
dat goverzeil dus nimmer eene verbastering kan zijn van het
woord 8choverzeil, thans verouderd, waarvoor nu bij het zeewezen
het woord groot~eil wordt gebruikt. Voorzeker is goverzeil
niet door BERKHEY uitgedacht. In zijne werken komen
vele oude woorden voor. Hij gebruikt dit woord op twee
plaatsen, en gover op twee andere, alle door Dr. DE JAGER
aangewezen, Wij laten die hier volgen:
1. Uit het HS. der Lijkgedachteni8, Couplet ~H).
Hangt gij uit men8chenvree8 het huikjen na den wind,
Om, na de Hofhaan kraait, uw goverzeil te rlraaY'en.
2. Zeet?'iumph, II, ~~94.
- ua orde wa8 ge8teld
Op beide?' schepen, 8tapt den jlink8chen Jonker over,
Met vrijheid8 knechten, wijl de zeilen door den go ver
Een p008 gedekt zijn, opdat men wat drijven kan.
3. Uit het HS. van BERKHEY door BILDERDIJK medegedeeld
in de Kl'ekelzantlen, II, 212.
lJan baat in 't hal·de lot geen hartelijke traan.
Geen ?'ouwjloer8 op de huif. geen lamfer op den gover.
4, In de ernstige en bOe1·tige ve?'teUingen mijne?' jeugd, bI. 24.
Ook i8 uw rok en UWe1~ gover,
Vrij kaalije8, afge8leten, pover.
Uit de derde plaats is het zeer duidelijk, dat gove?' door
31
BERKHEY voor mut8, kap of hoed IS genomen. Immers tot
op onzen tijd wordt de lamfer van den hoed afhangende, als
teeken van rouw gedragen bij begrafenissen, alsmede door
de aansprekers bij de bekendmaking van het overlijden. De
opvatting van BILDERDIJK en zijne vergelijking met het
Engelsch cover schijnt juist, en onze taalkenners zullen het
woord wel bij onze ouden aantreffen; ook de verzekering van
BILDERDTJK waarborgt ons, dat het bij hen voorkomt.
Er blijft nog overig, hoe de uitdrukking in de Zeetriumph:
- wijl de zeilen door den gO/ier
Een p008 gedekt zijn, opdat men wat drijven kan.
moet worden begrepen. Ook hier over hebben wij niet te
vergeefs onzen Zee-Officier geraadpleegd, die het dekken der
zeilen door het topzeil aldus voldoende opheldert: » wil men
stil liggen met handzaam weder, dan neemt men de onderzeilen
en de brandzeilen weg, en brast een der marszeilen
tegen, waardoor dit (vooral, als men het andere tegenhaalt)
het andere dekt. De Engelschen noemen topzeilen, wat wij
marszeilen heeten. Ook wij geven op schooners en andere
vaartuigen, die geene eigenlijke marszeilen voeren noch marsen
hebben, den naam van topzeilen. Men drijft dikwijls
eene rivier af alleen met het topzeil, doch in zee niet dan
als bijliggende of lenzende."
5.
Paardje.
Op alle de Noord-Hollandsche kaasmarkten korten de kooplieden
aan de boeren bij de betaling, voor eIken stapel, te
Hoorn dertig en elders vijfentwintig centen, waarvoor de ver·
kooper eenige verversching, als koffij , bier, wijn of sterken
drank, kan eischen. Op de graanmarkt is dit mede gebrui·
kelijk. Deze korting draagt den naam van het paardJe, en
is, volgens de overlevering, reeds sedert onheugelijken tijd
in zwang. Zij moest strekken ten voordeele des kasteleins of
des winkeliers, in wier huizen de betaling geschiedde, omdat
de verkooper dikwijls uit eigen beweging geen vertering maakte.
Deze korting wordt nimmer betwist, ook dan niet, als de
koopman te zijnen huize betaalt. Maar wat beteekent nu
de zonderlinge naam van paardje? Ook hier kan het W 001'denboek
van KILlAAN opheldering geven. Men leest aldaar
v. peerdelcen: )) peerdeken , peerdken. vetus. sicamh. j.
)) anderhalven stuyver, twee blancken: numus sic dictus ah effigie
)) equitis." Het paardje was dus een oud muntstuk, waarop
een ruiter te paard was afgebeeld, even als onze gouden rijders
van den ruiter den naam ontleenden. Het geldstuk verdween,
maar de korting bleef, doch werd in den loop der tijden verhoogd.
Onlangs vond'8l1 wij in het Gt08sarium op Bredero
van den Heer OUDEMANS het woord paartJe verklaard, als:
»eene zekere biermaat , de helft van een vaan, een mengel."
Nu komt bij ons het vermoeden op, dat die biermaat in oude
tijden anderhalven stuiver kostte, en dus hare benaming van
dit kleine geldstuk bekwam. Voor de korting heeft de boer
van het bierdrinkend voorgeslacht, toen koffij en sterke drank
nog niet in zwang wa'ren, eene maat bier genomen.
Wij wagen eene soortgelijke gissing ten aanzien van het
woord vaan, dat meer bekend is. Het beteekent , volgens
den Heer OUDEMANS in v., eene maat voor drank, meestal
voor bier, waarschijnl\ik gelijk staande met twee pint. Het
is niet onmogelijk, dat deze maat, even als het paardje, den
naam van een muntstuk ontleende, waarop eene vaan of vaandel
voorkwam. Mijn geachte vriend VAN DER CHIJS, hier
over door mij geraadpIeegd, meldde mij, dat op vele oude
munten, inzonderheid van Vlaanderen én Henegouwen. een
ruiter is te zien met eene lans, aan welke eene vaan is gehecht.
Deze stukken hadden den naam van grooten met den
ruiter, of caIJaliers. Het kwam hem niet onwaarschijnlijk voor,
dat zulke geldstukken in de volkstaal vaan of vaantje konden
heeten, zooals bij BREDERO namen van geldstukken voorkomen,
hem van elders onbekend.
Evenwel onze gissing over dit woord hlijft onzeker, zoolang
het als geldstuk niet hij een onzer oude schrijvers wordt ge-
32
33
vonden. De afleiding van BILDERDIJK wijst op een anderen
oorsprong, dan hierover mogen taalkundigen beslissen 1).
T A A L BED E R :P.
Heeren bestuurderen van den Taalgids.
Waarde Heeren en Vrienden,
U we uitnoodiging voor den Taalgid8 komt, als of zij geroepen
ware. Niet alleen, dat het mij ten zeerste verblijdt,
de voortzetting uwer beide tijdelijk gestaakte, maar werkelijk
onmisbare Tijdschriften, door dit nieuwe gewaarborgd en bewerkstelligd
te zien, maar reeds sinds geruimen tijd daarenboven,
had ik een lange lijst van grieven en bedenkingen op
het hart, uit het doorbladeren en lezen ontsproten van verschillende
in 't Hollandsch, naar 't heet, geschreven boeken,
maar die voor een goed deel zeer weinig Hollandsch heeten
1) [Ter bevestiging van de verklaring, hier door den beer P,IN gegeven, moge
de volgende aanteekening strekken, uit den Holl. Spectator van VAN EFFEN, bij
zijn 91 C vertoog gevoegd: »Hoewel ik niet van zins ben den Spectator door Aenteekeningen
op te helderen , viude ik hier echter een uitdrukking, die in alle Pro.
vincien onzer Nederlanden, zelfs in verscheiden steden eu daeraen palende Dorpen
en Landstreken onverstaenbaer, ten minsten zeer dubbelzinnig zyn moet. Hy spreekt
van een paerlje Ie houden, dat is een weddenschap te willen aengaen om een
pael·tje. Door dit paertje moet men geenszins verstaen, dat de Boer, die hier
de weddenschap voorstelde, wedclen wilde om een jong of klein Paercl, welk voor-stel
met de vasthoudendheid \"an Boeren, onder malkander, ongetwyfelt geen nengang
kon vinden. Maer de Boer, die hier onderstelt word, spreekt, gelyk Boeren
in Rhynland gewoon zyn te spreken van een kanneije Biers, dat één Mingelen oi
twee Pint jes, by gevolg een paar pintjes houd, en wil derhalve een weddenschap
aengaen, die Boeren begelden kunnen. Myn geheugen zegt, dat in andere streken
van Zuidholland de uitdrukking van een paertje, in den genoemden zin, mede
plaats heeft; maer in Amsterdam, en in meer andere steden, kan ik my niet
erinneren dat zy my is voorgekomen." - A. D. J.]
3
mogen.
juist bij
leiding,
34
'" aal' beter breng ik die bezwaren aan 't licht, dan
uwe nieuwe onderneming, die, onder zoo beproefde
inderdaad belooft een Gids te worden, voor al wie
zich in 't rijke, maar vaak onzekere taalgebied van Nederland,
met wissen tred en va ste schreden bewegen wil ? Waar beter
geef ik de dwaalwegen aan, door velen aanhoudend ingesla-·
gen, en die daardoor allengs van 't goede pad dreigen gehouden
te worden? - Er dringen _zich namelijk allengs allerlei
woorden en zegswijzen in onze schrijftaal, die alleen uit onkunde
of achteloosheid omtrent andere - van volkomen gelijke
kracht, maar ons oorspronkelijk eigen - hun bastertbestaan
ontleen en , en die, door min of meer bàende schrijvers
herhaaldelijk aangewend en gesteund, zich weldra voor
zuiver Nederlandsch zullen uitgeven. Zij zijn grootendeels
aan onze Ooster naburen, de Duitschers, ontroofd, dien ik
't er echter voor hoû, dat wij wel zouden doen, ze hoe eer
hoe beter terug te geven. 'Wij lezen veel Duitsch hier te
lande, en dat dikwijls -- want anders stake er minder gevaar
in - zonder in onze eigen taal behoorlijk onderleid te
zijn; en wij meenen dan al zoo licht, dat ons een of andere
zegswijs, ons uit ons lezen eigen geworden, beter dan eenig
andere - die ons van kindsbeen eigen moest zijn - eene
of andere gedachte terug geeft. Vandaar, dat men zoo velen,
die 't zij in wetenschappelijk of gemeenzaam geschrijf optreden,
hun toch reeds gebrekkige taal van tijd tot tijd met een
Duitsche uitdrukking ziet verrijken, van welke men volstrekt
niet begrijpt, wat er, naast een even juiste N ederlandsche ,
hen toe drijven kan, ten zij men de min of meer beleedigende
veronderstelling wagen woû, dat zij Of gaarne met hun Duitsche
belezenheid pronken, Of hun moedertaal niet behoorlijk machtig
zijn. Daar zij het Duitsche woord - hoe onnoodig ook -
echter tevens in Duitschen vorm en als uitheemscll aanwenden,
is het gevaar, uit hun bedrijf voor 't Hollandsch te duchten,
minder groot. Bleef het dus ook maar dáárbij, het liet
zich geruster aanzien; maar een tweede stap op dit verderfelijk
terrein volgt weldra op dien - hier zoo licht gewaagden -
eersten, cn die tweede dreigt m et de on bereken baarste gevolgen.
Niet tevreden zijn Duitsch of ander uitheemsch
woord;- maar wij hebben 't hier bepaaldelijk op 't Duitsch
voorzien; - een of andermaal aan den man gebracht te hebben,
gaat men, tot een vermeende taal verbetering , weldra verder,
en zoekt zich en anderen diets te maken, dat men 't maal'
rechtstreeks overnemen moet. Op die wijze dreigt dan onze
arme moedertaal weldra met allerlei uitdrukkingen beweldadigd
te worden, die zij in 't minst niet behoeft, en die desniettegenstaande
steeds verder schijnen dool' te dringen en
zich voor onmisbaar willen doen gelden. Ik wil van dat afschuwelijke
begeestering niet spreken, tegen hetwelk ik ook
vroeger reeds meel' dan eens ben opgekomen, en dat, het eerst
dool' de Groninger Godgeleerden uitgevonden, thans uitsluitend
nog door de Heeren HOFDlJK - die toch waarlijk beter
weten moest - en DORBECK wordt voorgestaan, en aan hun
lezers opgedrongen. In 't Hollandsch zegt men bezieling. Maal'
er zijn, buiten dit woord, bepaaldelijk nog twee of drie andere
woorden en zegsmanieren , die hoe langer zoo meer veld winnen
en toch volstrektelijk geen Hollandseh, maar klinkklaar
Duitseh, en vooral volkomen overtollig zijn. In de eerste
plaats het woord onbevangelt, dat ik aanhoudend voor twee
zuiver N ederlandsche woorden zie bezigen: onbevooroordeeld
en ongedwongen. Het dient nu eens door 't een, dan door 't
ander vertolkt te worden. Ziet hiel' een paar voorbeelden;
ik neem ze uit de Ge8chiedeni8 der Nede1'l. Letterkunde en On8
Vool'!}esZacht van HOFDlJK, wien ik in de eerste plaats van
plan ben, hier onder handen te nemen, daar hij er zoo ruimschoots
aanleiding toe geeft, en, om zijn taal- en leeraarsambt
zelf, daar toch dubbel tegen waken moest. Er valt echter bijna
geen geschrift, of ook maar de eenvoudigste aankondiging te
bedenken, waar - komt er 't denkbeeld te pas - niet dat
jammerlijk onbevangen in optreedt, en het wordt daarom hoog
tijd er tegen te waarschuwen. )) De beker" zoo lees ik On8 J7.
bI. 191, » blijft onbevangen (lees: ongedwongen) rondgaan ;" in
de N. L. bI. 328: )) HUYDECOPER, minder onbevangen (lees:
3'"
35
3t>
onbevoorool'deeld) dan TE.N KATE." Bij den zelfden HOFDIJK
vind ik een ander dreigend inkruipsel, waaraan echter ook
veel zuiverder schrijvers, dan hij, een enkele maal mank gaan;
een geheel overtollig gebruik namèlijk van 't voorzetsel in
in woorden als inwerX:en en ingrijpen. Zelfs BEETS heeft er
zich in zijne scboone Ve1poozingen aan schuldig gemaakt, waar
hij (bI. 141) )) dit alomvattende harer inwerking" (waarom niet
eenvoudig werking?) schrijft. In Ons Voorg. lees ik, bI. 98:
)) die drukkend op on:le stemming inwerkt." Even als dit in,
wordt ook het Duitsche hin, in zijn N ederlandschen vorm
van heen, geheel overtollig bij ons aangebracht; en heb ik dit
zelfs bij den man, die zoo geestig tegen 't Nieuw Hollandsch
is te velde getrokken, bij Mr. J. VAN LENNEP, aan wien het
zeker onwillekeurig ontsnapt zal zijn, aangetroffen. In zijn
Elizaoeth Muieh vertelt hij (H. 21), dat zij en BUAT » naar
het oude Hof waren heengereden;" ook in Ons Voorg. zal men
't meer dan eens vinden. Dit heen is bovenal onuitstaanbaar,
wanneer het met wij.~en verbonden, en dan in de plaats van
ons verwijzen geschreven wordt. - 'Vat samenstellingen betreft,
heeft laatst Dr. PIJN A.PPEL (van de Delfsche Academie) het
5choone woord: plantenkundige uitgevonden, alsof wij niet
kruidkundige hadden, en alsof het niet in ieder geval plantkundige
zou moeten heeten; in dergelijke samenstellingen toch
nemen wij in 't Hollandsch den onverbogen vorm van 't
woord, als eerste lid op, en niet het verbogen zelfstandig
naamw. Elders vond ik dezer dagen lezeren-kring in plaats
van leeskring. Regeetmaeht daarentegen, dat ik onlangs weder
elders las is minder juist; men zegt, waar 't woord niet in
't afgetrokkene gebezigd wordt, regeerings· even als krijgs- en
oorlogs-maeht.
Zeer onhollandsch, maar meer Latijn dan Duitsch toch,
is het gebruik van 't mannelijk of vrouwelijk betrekkelijke
voornaamwoord, in plaats van 't onzijdige; gelijk bijv. in de
reeds aangehaalde Elizabeth Museh (H. 24) » heeft UEd.
hoop? - die heb ik;" bij een zoo los en levendig schrijver,
als de Heer VAN LI:NNEP, is dat natuurlijk weder een geheel
37
onwillekeurig verzuim; even als bij den vertaler - of althans
den bezorger der vertaling - van MOTLEY, die bI. 229 te lezen
geeft: » deze (in plaats van dit) zijn eenige afzonderlijke
voorbeelden ,Ol enz. Maar anders is 't eene fout, tegen welke
men niet genoeg waken en waarschuwen kan, daar zij ons
een stijven boekvorm voor de levende spreektaal opdringt,
en velen toch niet slechts volkomen juist, maar zelfs uitsluitend
noodig dunkt. Zoo heb ik zelfs eens een eigenwijzen uitgever
gehad, die zich verstoutte, ze, buiten mij om, in mijn
drukproef te brengen, en mij - van den Kardinaal GRANVELLE
gewagende - te laten zeggen_: »deze (in plaats van dat)
was de man"; gelukkig dat mij zijn geknoei nog bij tijds in
het oog viel. Genoèmden Kardinaal voert de vertaling van
MOTLEY (bI. 307) met het volgende Germanisme op 't tooneel:
»hij kon den Prins niet voorwerpen" (lees: verwijten of tegenwerpen);
welk Germanisme mij van zelf weder op den Heer
HOFDIJK terugbrengt, uit wiens YoorgesZacht ik o. a. de volgende
staalt jens van Duitsche en andere taalzonden heb op'
geteekend, waarmede ik voor dit maal besluiten wil: de
8pinnetin (lees: 8pin8ter), heer8cher8 (lees: beheerschers) , onbeteelcenend
(lees: onbeduidend of van weinig beteekenis), de meest
oppervlakkige (lees: alteroppervlalckigst; ook een steeds voortdringend
misbruik, om in plaats van 't bijwoord, het bijv. nwo
te bezigen, waar tegen ik mij echter ook reeds vroeger verklaard
heb), rondom u heert (voor rondom u), geestachtige (lees:
8pookachtigfJ) , belichting (lees: verlichting), roep (lees: naam),
geldt het ee1~ eere (lees: g-eldt het als een eer), in den verre
(lees: ver weg), krijgers aZ8 zij zijn, die dier' nacht (voor die
nacht, enz.
rerbZijve voort8, hoogachtend er~ vriendschappelijk
DeL'tm/er, 20 Nov. 1858. Uw lJw.
VAN VLOTEN.
lErrs OVER DE AFLEIDING VAN HErr' 'WOORD
VIERSOHAAR.
DOOR
J. H. VAN DALE.
Door twee van N eêrlands bekwaamste taalkundigen is onlar.gs
bij vernieuwing de afleiding van het woord Vierschaar ter
sprake gebragt : door Dr. L A. TE WINKEL in hèt Nieuw
Nederl. Taal-Mag., lIl, N°. 3, bI. 1()1, en door Dr. w. G.
BRILL in Dr. DE JAGERS Nieuw Archief, St. 5, bI. 421. Het
onderzoek der genoemde taalkenners heeft tot het besluit geleid,
)) dat het eerste bestanddeel van het woord Yierschaal' werkelijk
niets anders wezen kan, dan het woord vier." Dit toch wordt
ten sterkste bevestigd door » de oude duitsche spreekwijzen:
binnen den vier bänken en var die vier bänke kommen, welk laatste
zooveel beteekent, als voor de vierschaar verschijnen."
De verklaring van het tweede lid der zamenstelling levert
meer bezwaar op. Dr. BRILL verklaart het als eene wijziging
van schoor, d. i. stut, schraag, gelijk schraag dan ook in het
hoogduitsch 8chranne heet. Yierschranne heet dan ook oudtijds
regtbank , gelijk reeds door W ARNKÖNIG, die vierschaar
door en gelijk vier~,chranne verklaart, in zijne Plandrische
Staats- und Recht8ges~hichte bilJ zum Jahr 1301 is opgemerkt.
Zijn wij overtuigd, dat het eerste lid van het woord, vier, een
telwoord is, gelijk wij zulks dan ook aan het slot dezer aanteekening
door de mededeeling van een stuk uit de 14e eeuw
nader hopen te bevestigen, wij aarzelen alsnog de verklaring
van 8chaar door 8chO?1' de ware te noemen. In de bescheiden
39
en keurbrieven der 14' en 15e eeuw heeft het wJord vierschaar,
zoo niet altijd, ten minste dikwijls den vorm van vierscame,
en zou dit niet hetzelfde zijn als Vie1'8Cranne, en door
letterwjsseling daaruit ontstaan? Uit vierscranne is dan vierscarne,
vierscaerne, vierscare gevormd. "Vij laten hiel' uit
het Boek met den knoop, onder de Archiven der stad Aardenburg
berustende, eene aanhaling volgen, waaruit, 0, i.,
overtuigend blijkt, dat men in de 14" eeuw, toen men de
beteekenis en den oorsprong van het woord nog wel gekend
zal hebben, het eerste lid vier als een telwoord beschouwde.
Eene scra/me of scarne moet destijds iets bekends zijn geweest,
daar het hier, niet alleen in verbinding met vier, maar ook
als een op zich zeI ven staand woord, substantief, voorkomt.
Aldus luidt de opmerkelijke aanhaling, getrokken uit het
hoofdstuk des genoemden boeks, dat ten opschrift draagt:
Hier machmen vinden ghescl'even tale ende wedertale ende
die v'mete die der tale toebehoren.
J) bailiu, wildi dinghen ?
ja{c, Scouteete ..
Ic maenne ju heeren, ju scepenen, jof so hoghe anden
dach gheghaen is, dat ic vierscarne bannen mach, omme eIken
meinsche recht ende wet te doene, die te deser viersc'ne commen
zal, ende wets ane mi begheren zal; nu seghet daerof
recht, N! ic maens hu ende huwen ghesellen. Scepenen. Es
die clocke gheluud? C. jaes heere. Scepenen. Zo din ct mi,
dat so hoghe anden dach es gheghaen, dat ghi viersc'ne bannen
moghet, omme eIken mensche recht ende wet te doene, die
te desel' .IIII. sc'ne commen sal ende rechts ende wets ane hu
begheeren sal. Scouteete. Hier so banne ie dese IIII. sc'ne
van mijns heel'en weghe van Vlaenderen ; dat dese niemene
v'terde, v'roupe, noch vJuke; dat niemene en spreke, en zij
bi rade ende bi taelmanne, ende dat niemene taelman en worde,
en zij bi oorlove; 'tslop van der vierscarne ghebiedic te rumen
up die hogheste boete, ende dit es Ix U:."
EEN BIERVLIEI1ENAAR MAG TWEEMAAL
ZIJN MES TREKKEN.
DOOR
J. H. VAN DALE.
Onder de spreekwoorden, welke het bijzonder eigendom
zijn van 't Westelijk deel van Zeeuwsch Vlaanderen, verdient
het bovengenoemde, voor zoo verre ons bekend is, nergens
nog opgenomen of verklaard, eene eerste plaats. Hoe 't gebruikt
wordt, blijkt uit het volgende. Is men ergens te gast,
en wordt ons eenige spijs of drank voorgezet, dan kan men,
na er behoorlijk gebruik van gemaakt, zijn mes neêrgelegd en
bedankt te hebben, hJ eene herhaalde uitnoodiging gevoegelijk
zijn mes weder opnemen en den maaltijd hervatten, met
het gezegde: een Biervlietenaar mag tweemaal zijn mes trekken,
wel te weten, zoo men te Biervliet t' huis hoort. Is dit
het geval niet, en bedankt men, ook bij eene tweede of dringende
uitnoodiging , dan geschiedt dit wel met de woorden :
Ik ben geen Biervlietenaar. - Naar men wil, heeft dit spreekwoord
een' historischell oorsprong. 't Is bekend, hoe dikwijls
Vlaanderen in vroeger eeuw door binnenlandschen krijg ge~
teisterd werd, en de Gentenaren daarin immer eene hoofdrol
speelden. In October 1384 beproefde FRANCIS ACKERJHAN,
Ruwaard te Gend, zich van Biervliet meester te maken, doch
zijne pogingen leden schipbreuk. Omstreeks de helft des vol·
genden jaars herhaalde hij, door eene Engelsche vloot te water
gesteund, den aanval, edoch met gelijken ongunstigen uitslag.
Ten t wee de n ma Ie: gespten de Biervlietenaars het zwaard
41
aan ter verdediging der besprongene veste: de Engelschell
moesten wijken; de Gentenaars het beleg opbreken. 't Is in
deze beide, kort opeen volgende afweringen van een' zelfden
vijand, dat wij den oorsprong van het spreekwoord zouden
zoeken. Dat de Biervlietenaars overigens kloeke lieden waren,
bewijst het aandeel dat zij hadden in de verovering van Konstantinopel,
onder graaf BOUDEWIJN van Vlaanderen, en de
moed waarmede zij in 1488 niet alleen het beleg van MAXIMILIAAN
van Oostenrijk doorstonden, maar hem zelfs bij zijn'
aftogt vervolgden en drie schepen met krijgsvolk op hem
veroverden.
S. , 20 Nov. 1858.
De Redactie doet de vraag, of het spreekwoord: nEen Biervlieten
aar mag tweemaal zijn mes trekken" misschien opgehelderd
wordt door de opmerking, dat de Zeeuwen het werkwoord
mogen in de dubbele beteel\:enis van mogen en moeten
gebruiken. De Bierrlietenaars mogten (moesten) eens tweemaal
hun mes trekken en daarom mogen (mogen) zij het nog doen (?).
Met het ww. mogen heeft in Zeeland hetzelfde plaats, wat
men door het gansche land met moeten heeft zien gebeuren.
Eerst had het de beteekenis van kunnen (physieke mogelijkheid),
daarna die van mogen (moreele mogelijkheid) en thans
heeft het uitsluitend die van noodzakelijkheid.
PROEVEN
VAN
vV OOR D VER K LAR ING.
I.
Spéculacie.
Dus is de naam van zeker klein suikergebak , in allerlei
figuren, als sterretjes, hartjes, haantjes, enz., en van 't zelfde
deeg gebakken als het zoogenaamde 8uiker Sint-Nicolaas, ofschoon
het niet als dit, alleen op een bepaalden tijd van 't
jaar, maar het geheele jaar door wordt verkocht. De benaming
is ook elders bekend, zie de N avol'scner, 1855, bI. 31,
176 en oijbtad, bI. 90.
Het woord moet tot specuteeren, Latijn speculari, gebracht
worden, en wel omdat de kinders, volgens den Heer HALBERTSl\
IA, en de bakkers volgens den Heer ROOS;1. c. ter gelegenheid
van Sint·Nicolaas, enz. er op en mede speculeeren;
doch hiertegen kan men aanvoeren, dat de kinders op alles
speculecl'en wat lekker is, en de bakkers op alles, waar maar
geld aan te verdienen valt.
Neen, de zaak is anders.
Bij het begin van het vrijen, zond de jongman in de zeven·
tiende eeuw aan haar, die zijn hart had veroverd, geschenken
van klein suikerwerk, door HOOFT speellcoorn, later spéculacie
geheeten, hetwelk in versierde mandjes met kunst· en vliegwerk
in een der vensterbanken van het slaap. of woonvertrek
van de geliefde werd gezet of op een geplanten staak of mei43
boom aangeboden I). Deze toezending was eelle spécuZaci.e op
het hart van het meisje, waar de vrijer zijn oog op had laten
vallen en in wier gunst hij trachtte te komen. Is het nu
vreemd, dat het voorwerp waarmede gespeculeerd werd, bij
overgang de benaming van spéculacie ontving? immers neen,
en aldus is, dunkt mij, dit suikerwerk aan dezen naam gekomen.
Il.
Lichtekooi.
Hony .ait qui mal y pense.
Verschillende afleidingen zijn van dit woord yoorgedragen,
welke echter min juist schijnen; die mij tel' kennis kwamen,
zal ik hier kortelijk nagaan en el' ten slotte eene van mij
zeI ven bijvoegen, die, voor zoo vel' mij bekend is, nog niet
is opgegeven.
BILDERDIJK 2) beweerde dat het woord lichte koe of koei is.
Deze afleiding schijnt wat vel' gezocht, en met allen eerbied
voor den grootén man gezegd, onaannemelijk.
WEILAND 3) zegt: ,l ligtekooi, een vrouwmensch dat ligt met
iemand kooit ;" conform HALMA 4): )) ligte1cooi, hoer, een
vrouwmensch dat ligt met iemand kooit. PUTAlN , femme ou
flUe abandonnée I pailla1'de."
TERWEN 5) geeft geene andere uitlegging.
In het tijdschrift de Navorsclter 6), wordt geleerd dat de benaming
lichtekooi ontsproten is van eene strafoefening, die
voorheen hiel' te lande aan liederlijke vrouwen werd voltrok-
1) SCHELTEMA, »volksgebruiken der Nederlanders bij het vrijen en trouwen,"
Gesch. en Let/eTk. Mellgelwerk, 4 (S), blz. 31 eu 32.
2) Vet·h.ol'er de Gesl. der Naamw. 2e druk, blz. 314 en Geslacht/ijst op het woord.
H) Beknopt Nederl. TaalIc. Woordenb. op ligt.
4) Woordenboek, 1 7 81.
5) Etymol. Hand-Woordenboek, blz. 358.
6) Jaargang 1852, blz. 97.
44
ken, en daarin bestond dat men ze in een ijzeren kooi sloot,
welke eenigen tijd heen en weêr werd gedraaid. Deze afleiding
is in het zelfde tijdschrift I) door een ongenoemde te recht verworpen,
welke daar ter plaatse tevens zegt: »ik meende dat
ligtekooi beteekent iemand, die gereed is, om met iedereen te
kooijen, welk woord nog overig is in het bij het scheepsvolk
bekende zeggen, in de of te1' kooi gaan. Men noemt daarom
ook ligte kooijen, ligte vrouwen, die zich ligt, spoedig laten
overhalen." De laatste afleiding heeft niet den gloed der
niewheid, gelijk men ziet. Deze etymologiën, met die van
BILDERDIJK incluis, worden echter in het genoemde werk 2)
almede verworpen, en kooi gladweg verklaard door maagd,
meid, deerne. Men zou in deze verklaring, hoe apodiktisch
ook, kunnen berusten, ware er eenig gezag voor deze beduidenis
van genoemd woord bijgebracht, dat wf!' zoo gaarne,
even als zeker schrijver 3) in meer genoemd tijdschrift, hadden
gezien; deze zegt er nog bij: IJ kooi vind ik alleen in de beteekenis
van verzamelplaats ter rust, nest, bed, en dan is
ligtekooi eene die zich ligtelijk , gereedelijk, ter kooi begeeft.
Voorts is coy in 't oud-Engelsch, gelijk in 't Fransch, rustig,
stil. Verg KILIAAN op koije." Dit laatste is zoo, en van daar,
om dit met een paar woorden hierbij te voegen, voor die het
niet weten de uitdrukking in de Fransche taal: IJ tenez-vous
coi," voor: II houd u stil."
Zoo even werden wij verwezen naar KILlAAN op kOlle (niet
koije). Wij willen dezen wenk volgen, doch vragen eerst,
hebben over het algemeen zij, die over het woord in kwestie
geschreven hebben, er zich wel een juist begrip van gevormd?
en dit betwijfelen wij: ltchtekooi toch, is niet een vrouwspersoon
dat te kooi (bed) ligt: dan toch zou haar bedrijf weinig
opleveren; integendeel, zij noodigt en lokt ter kooi; zij is ook
niet zoozeer eene die lichtelijk en gemakkelijk gekooid wordt,
1) Navorscher&lJ/ïblad, 1853, blz. 14.
2) Idem, blz. 42.
:J) Idem, blz. S3.
45
want zij is zelve eene kooieend die anderen aanroept en in
het net brengt.
Ten tweeden, is wel gelet op de beteekenis van het woord
kooi, zoo als KILlAAN het verklaart door: )) billen, achterste,
aars?" mij dunkt, dat men bij de verklaring van het woord
lichtekooi, alleen aan deze beteekenissen van het woord kooi I)
moet hechten. Nemen we daarbij in aanmerking hetgeen bij
BILDERDIJK 2) ergens is te lezen, dan heeft de verklaring van
het woord geene zoo groote moeilijkheid, zou ik oordeelen.
Genoemde taalkundige namelijk, gaf bij het volgende kod·
dige spreekwoord, door HUIGENS uit het Spaansch vertaald 3):
Die een' Vrouw keuren will, of een' Meloen,
En kan 't niet beter als by 't steertstuck doen.
deze opheldering, welke wij in haar geheel hier laten volgen:
)) By 't steertstuck. Wat heeft HUYGENS hier ten aanzien
van de vrouw bij gedacht? Slaat het op de billen van Parij,~,
by CATS, waar FEITH laf en dom genoeg meê spot, om dat
hy 't niet verstaat, en da~ een bloote vertaling uit 't Fransch
en Italiaansch is, als elk Letterkundige weet of behoort te
weten? - Eenigzins van ter zijde. Doch de zaak is deze:
In den tijd onzer Overgrootmoeders was er. een cul de Paris
aan de cotillons der vrouwen bekend, welke eenigzins schudde
in het gaan, en waarop in mijn vroege kindschheid nog een
dansliedtjen bestond, waarvan het refrein was: Hoe staat u die
nzeuwe Japon. Van welke Japon het dan heette:
Van achteren met een cul de Paris,
Ik moet er om lachen als ik het zie.
Dan welke dracht aanstootelijk gerekend werd, zekerlijk om
dat de naam aan de billen van Parijs, in Italië en Spanje
ook ten spreekwoord, herinnerde. Dit staartstuk nu werd alom
het kenmerk van een lichtekooi gerekend. Hiervan 't Spaansche
J) Kooi, \ormde het verouderde, bij KILlAAN saam gesteld voorkomende, werk·
woord glterde-koyen, (zie hem op gherde-gaeten) voor incoxare, cossim sedere,
jacere, aul Mare, »asseoir en cuisse," voegt er de Kilianus allctu8 (1642) bij.
2) Aant. op c. HUYGENS, Koren-bloemen, Leyden, 1825, D. VI, blz. 66.
3) Koren. bloemen, als voren, II, 281.
46
spreekwoord. - Het woord een jonge klikkebit werd in mijn
vroegen tijd, zonder het te verstaan, nog wel op een vlug
jong meisjen toegepast. 't Beteekende va~ ouds een recht
wulpsche lichtekooi. Verder behoort het tot APULEJUS vertelling
van zijn lieve FOTIS quae tam lepide quatiebat nates, ook
toe. HUYGENS wist wat hy schreef."
Bij eene aandachtige lezing en overweging van dit een en
ander, wordt ons het woord lichtekooi duidelijk: het zal primitief
gezegd zijn van zulk een opgevulde cul of cu, waarvan
BILDERDIJK gewaagt en die onder het gaan heen en weêr
ging of een schuddende beweging maakte, een dracht, wier
hespottelijkheid wij hebben gezien, toen ze in onzen tijd weder
in zwang kwam, alhoewel voor een korte poos, zoo als
vele mijner lezers zich zéker nog wel zullen herinneren, en
die het eerwaardig voorgeslacht - dat veel minder, dan thands
wel het geval is, met Fransche modes ophad - wel als licht
en aanstootelijk moest voorkomen en alleen goed voor die
wezens, welke w~i met het woord liclttekooi aanduiden, voor een
. . . . . wive die wint ghelt
Dorperlijc met haren lichame 1).
V:m het voorwerp ging de benaming op de persoon zelve
over, die zich aldus op eene ergerlijke wijze opschikte. en
weldra werd er ieder geriefelijk meisje door aangeduid.
Even zoo betitelt men haar, die met heure partes.posteriores
in het gaan eene sterke beweging maakt. met den naam van
schuddegat , waarvan mij dit, hiertoe betrekkelijk rijmpje te
binnen schiet:
Gij moet zoo niet draaien,
Gij moet zoo niet schudden met je g .• ;
Anders komen de kraaien
En pikken je in je g .• !
Synoniem met het laatstgenoemd woord, is draaigat, dat ik
elders vind vermeld 2):
1) Eeatrijs, ~ene sproke uit de XIII eeuw, uitgegeven en opgehelderd door
Prof. JONCKBLOET, 1841, blz. 13, vs. 348.
2) Taal· Dicht eu Lelle/·k. Ma:;a,ijll, 1787, IJ, 168.
47
Men lacht, en onderdes vertoont zich in 't verschiet
Lij8 draaigat, rond van aars, en met gehoepte rokken.
Dat draaien en schudden met den aars onder het gaan,
was dan ook ons voorgeslacht een doorn in 't oog; zoo lezen
wij bij BREDERO I):
• • . • • • • • • • • hebje van al u dagen
Sulck draey-aer8en gesien? ick kant niet wel verdragen.
en in andere blijspelen uit de zeventiende eeuw;
Die gaet so dray-eer8en, besietse eens te degen,
Hadse een beusem in 't g. " sy sou de straet wel vegen.
Se kan wel draaióiUen, en zoo de straat wel gaande vegen,
Had ze maar een bezem in haar naars steken.
Dat draainaerat dan straet op, straet neêr 2).
alsmede bij LANGENDIJK 3):
CHARLOTTE.
'k Moet by den juwelier eens ZIen of de orlietten
Al klaar zyn.
KLAAR.
Goed, juffrouw.
Ja wel, dat is wat raars.
Jou orlietten! zie hoe draayt ze met haar naar8.
Naar deze verklaring is lichtekooi alzoo samengesteld uit
lichte van lichten en kooi voor: cuZua, 8ede8, nafe8, clune8, als
KILlAAN en fe8sea, Ze cul, als MELLEMA 4) heeft, dus eigenlijk
lichtekooi, gelijk wij onder andere bij TEN IUTE het woord
ook geschreven vinden 5); later, als in meer woorden, viel
1) Moortje, 1644, p. m. 78.
2) Aangehaald in het Nieuw Nederl. Taalmagazijn, IV, 36.
3) Ged. 1721, II, 147 ("het wederzyds huwelyksbedrog").
4) Den Schat der Duytscher Tale, 1618.
5) Aenl. tot de kermisse van het verhevene deel der Nederd. sprake, lT. 3J 6,
kolom·2. Bij IlREDEltO, k/ucl,/ van de leDe, 1644, p. m. 17, vind ik het woord
lichte. koy geschreven.
48
het hyphen weg en het saamgestelde woord smolt ineen tot
lichtekooi, gelijk nu, alhoewel minder goed, geschreven wordt.
Op de zelfde wijze nu, als lichtekooi, zijn ook 8chuddegat, draaigat,
enz. samengesteld. Worden door de laatste woorden personen
aangeduid, die het achterste 8chudden en draaien, even
zoo beteekent lichtekooi een vrouwspersoon dat bewegelijk is
van billen, ze telkens rechts en dan weêr links draait, beweegt,
schudt of doet schudden en trillen.
Men kan deze beweeglijkheid op tweërlei wijze nemen,
te weten: in betrekking tot de zoogenaamde cul de paris, als
hoeren dracht , ten einde de attentie der mans in het openbaar
tot zich te trekken; of wel 't is toepasselijk op de kunstenarijen
van afgerichte boeleersters in re veneréa. Daar mij
echter het tweede te ver gezocht voorkomt, zou ik het woord
in den eersten zin nemen, schoon het beide tevens te verstaan
geeft.
Hiermede eindig ik dit opstelletje. Mocht ik mistasten in
de afleiding - die ik voor niet hooger dan eene proeve geef -
het zal mij genoegen doen, wellicht door dit mijn geschrijf
eene betere te hebben uitgelokt; immers: du cnoc des opiuious
jaillit la verité.
ZWOLL!~, 1858. T. H. BUSER.
DE ZOOGENOEMDE S'TOFFELI.JKE BIJVOEGELIJKE
NAAMWOORDEN.
Met dien naam bestempelde WEILAND, en misschien reeds
anderen vóór hem, eene soort van bijvoegelijke naamwoorden,
waarbij men aan de stof denkt, uit welke een woorwerp bestaat,
en die de betrekking van het voorwerp tot de stof als
eene hoedanigheid van het voorwerp voorstellen. De Grieksche
grammatici noemden zoodanige woorden IU:Tovrruxrrnxá
(metusiastica) , en ik zal nu en dan zoo vrij zijn mij van dit
woord te bedienen om niet altijd de vervelend lange uitdrukking:
s t 0 ff e I ij k e b ij v 0 eg e 1 ij ken a a mwo 0 l' den
te bezigen. Men maakt er in onze spraakkunsten opzettelijk
melding van, omdat zij in den tegenwoordigen toestand der
taal als onverbuigbare woorden beschouwd en behandeld worden,
en alleen attributief, d. i. ter bepaling van een zelfstandig
naamwoord, worden gebezigd. Men zegt zoo wel
eene gouden speld en tien fJouden kandelaren, als een gouden
ring en één gouden kandelaar; altijd onveranderlijk gouden, fJOl&den;
en men zegt niet: die ring is gouden, die kandelaren
waren gouden. Voorheen was zulks anders; men verboog ze
even goed als andere bijv. naamw., en bezigde ze ook als
praedicaten bij het werkw. zijn; zoodat die schotel is zilveren
even gebruikelijk en onberispelijk was, als: die schotel is groot
en kostbaar. Dit alles is bekend als de weg naar Rome, en
ik zou die woorden dan ook stil hebben laten rusten, indien
4
50
ik het niet een pligt rekende het mijne aan te wenden om,
zoo mogelijk, te voorkomen, dat bij de natie een wanbegrip
ingang vinde, omtrent den aard en oorsprong dezer woorden,
hetwelk in sommige leerboeken thans als evangelie verkondigd
wordt. Niet, dat dit wanbegrip op zich zelf zoo verschrikkelijk
en gevaarlijk is, dat het zou dreigen de verstanden
te verbijsteren en eene lange reeks van nieuwe dwalingen
en vooroordeelen achter zich na te slepen; maar elk valsch
begrip, hoe onschadelijk ook op zich zelf, ontsiert natuurlijk
<cene wetenschap, en het bedoelde is zoo ongerijmd in het
oog van eIken kenner der Germaansche talen en getuigt
van zulk eene onbekendheid met hare geschiedenis, dat het
uiterst geschikt zou zijn om den vreemdeling een zeer geringen
dunk van de schranderheid en taalkennis der N ederlanders
te geven, zoo het onverhoopt een volksbegrip mogt
worden. Immers, indien eens een beroemd natuurkundige
hier in eene openbare voorlezing over de dieren van Nederland
over soorten handelde, die hij niet goed kende, omdat
zij in het land, waar hij zich gewoonlijk ophoudt, niet
gevonden worden; indien hij aan onze dieren eigenschappen
toeschreef, welke misschien aan die van zijn land uitsluitend
eigen zijn, en bij die gelegenheid leerde, dat de N ederlandsche
vleermuizen geene zoogdieren, maar ware vogels zijn,
die eijeren leggen en hunne jongen uitbroeden; en zoo dan
sommige zijner hoorders, door den roem des geleerden verblind,
die leer geloovig aannamen, allerwegen verkondigden
en tot een volksgeloof verhieven, welk denkbeeld zouden andere
beschaafde volken dan wel moeten vormen van de natuurkennis
der Nederlanders ? Zouden zij hen niet in staat
rekenen om een gekleeden aap voor een mensch aan te zien;
zonden zij niet het volste regt hebben om te denken, dat hun de
allereerste beginselen der dierkunde onbekend waren? Vooral
zou zulks het geval wezen, indien zij vernamen, dat die geleerde
zelf een Nederlander was; dat hij na eenige tegenspraak ontmoet
te hebben ter verduidelijking van zijn betoog aan zijne
toehoorders eenige opgezette exemplaren van vleermuizen had
51
vertoond, die nog de duidelijkste sporen aan zich droegen,
dat zij werkelijk eenmaal gezoogd en dus levende jongen ter
wereld gebragt hadden, en er bijgevoegd had, dat, zoo sommige
vleermuizen zich al mogten verstout hebben om levende
jongen te werpen, zulks a1t~jd verkeerd van haar gehandeld
was, dat zij zich hadden behooren te vergenoegen met vogels
te blijven. Voorwaar men zou alle reden hebben om zich
niet alleen over de onkunde der Nederlanders , betrekkelijk
de dieren van hun eigen land, maar ook over hunne verregaande
onnozelheid vroolijk te maken. Hoe ongerijmd en
ongeloofelijk het schijnen moge, zulk eene schande bedreigt
ons, zoo het bedoelde gevoelen aangaande onze stoffelijke bijvoeg.
naamw. in leerboeken en scholen doordringt en der jeugd
als met den paplepel ingegeven wordt. Niemand zal het dus
vreemd vinden, zoo ik eenige bladzijden van dit tijdschrift
aan eene opzettelijke beschouwing van de genoemde adjectieven
wijd en eene poging aanwend om het gevaar af te
weren door den lezer met den waren aard en oorsprong dezer
woorden bekend te maken. Ik hoop niet, dat iemand afgeschrikt
mag worden van mij te volgen, zoo wij bij ons onderzoek
eene reis door de voornaamste deelen van Germaansch
Europa hebben te doen en zelfs den langen weg naar den
Beneden Donau moeten afleggen, om in Moesie de schim van
den vermaarden Gothischen bisschop ULFILA op te roepen,
ten einde ook zijn getuigenis in deze zaak in te winnen.
Niemand zal dit vreemd en ongepast vinden, wanneer hij
beseft, dat er geen heden zou zijn, zoo er geen gisteren geweest
was, en dat het tegenwoordige niet kan gekend en naar
waarheid en bil1ijkheid beoordeeld worden, zoo het verledene
ons niet onderrigt en ons den maatstaf der beoordeeling in
handen gegeven heeft. Voor wij ons echter op reis begeven,
moeten wij ons duidelijk voorstellen, waarin de bedoelde dwaling
bestaat, wat wij verlangen te vernemen, en waarop wij
bij ons onderzoek te letten hebben.
Tot voor weinige jaren beschouwde men algemeen de stof
felijke bijv. nuamw., ijzeren, zilveren enz. als afgeleide woor,1"
52
den, door miJdel van het achtervoegsel -cu, gevormd yan
de zelfstandige naamwoorden ijzer, zilver enz. Zoo beschouwde
ze reeds TEN KATE in 1723, lI, blz. 76, en zoo beschouwde
ze nog Prof. LULOFS in 1833, in zijne Gronden der Nederl.
vVoordafleidkunde, blz. 85. Men beging toen wel de fout,
dat men dit achtervoegsel voor één en hetzelfde hield met
andere, die thans insgelijks onder den vorm -en. voorkomen,
maar in oorsprong en beteekenis zeer verschillen, en voorheen
zich ook onder geheel andere vormen: an, un, in enz., vertoonden;
doch men had evenwel in zoo verre volkomen gelijk,
dat men het als een waar achtervoegsel of suffix aanmerkte.
Eenige weinigé jaren geleden echter is de Hoogl. ROORDA
begonnen een geheel ander gevoelen te leeren , hetwelk als
ongegrond bij de mannen van het vak tegenspraak vond,
doch desniettegenstaande nog onlangs ten sterkste door hem
is verdedigd. Volgens den genoemden geleerde zou de lettergreep
-en, waarop de stoffelijke bijv. naamwoorden uitgaan,
geenszins een achtervoegsel of suffix, maar een buigingsuitgang
zijn, namelijk de uitgang van den genitivus der zwakke
declinatie, dien wij onder andGre ook in des heeren, des menschen,
des harten, enz. ontmoeten. Dien ten gevolge zouden
wij bij de woorden aarden, goudert, marmeren, enz. niet met
bijvoegelijke naamwoorden, maar met de zelfstandige
nww. aarde, goud, marmer enz. te doen hebben; en dit zou
de reden zijn, waarom die woorden niet verbogen worden,
of, zooals Z. H. G. zegt, )) ten minsten niet be h 00 l' en
verbogen te wordèn."
Eer wij nagaan, hoe 116t eigenlijk met de zaak gelegen is,
moeten wij trachten ons duidelijk voor te stellen, waarin het
onderscheid tusschen een achtervoegsel en een buigingsuitgang,
tusschen verbogene en afgeleide woorden bestaat.
Aan een woord, zagen wij blz. 15, is een bepaald begrip
verbonden, dat steeds in alle betrekkingen, waarin het voorkomt,
hetzelfde blijft. Het begrip moge juist of onjuist zijn,
het moge verkeerde, te veel of te weinig kenmerken bevatten,
de ,som dezer kenmerken, die door het woord vertegenwoor53
di gd wordt, blijft steeds dezelfde, onverschillig of het begrip
het onderwerp of het gezegde eener gedachte uitmaakt, of
het als lijdelijk of als terugwerkend voorwerp eener werking,
dan wel in eenige andere betrekking voorkomt. Even zoo
blijft een woord steeds hetzelfde woord, wanneer het in zijnen
vorm veranderingen ondergaat, die eeniglijk moeten dienen
om de betrekking van het begrip tot andere begrippen aan
te duiden. Zoo zal b. v. iedereen aan het woord God in de
zinnen: God i8 groot; .De Heer i8 God, e1t niemand meer; Looft
God, looft zv'n naam alom; Geeft Gode de ee1'; Leer God8 weg
aanbidden, onveranderlijk hetzelfde begrip of dezelfde voorstelling
verbinden, die h ij zich van God gevormd heeft; en
even zoo blijft het woord God hetzelfde woord, wanneer er
de buigingsuitgangen -e en -,~ achter gevoegd worden, waardoor
sommige betrekkingen ~worden aangeduid, Met andere
woorden: het woord God blijft door alle naamvallen heen het·
zelfde woord. Het is dus duidelijk, dat buigingsuitgangen
het begrip of de voorstelling zeI ve, die aan een woord verbonden
is, volstrekt niet aandoen of veranderen; zoodat de
woorden aarden en gouden, indien zij werkelijk slechts genitieven
waren, zelfstandige naamwoorden bleven en aan de
zelfstandigheden aarde en goud zouden doen denken.
Geheel anders is het bij de afleiding; daarbij verandert niet
de betrekking der voorstelling, maal' de voorstelling zelve.
Bij zondig en vi88ehen (werkw.) maakt men zich geheel andere
voorstellingen dan bij zonde en vi8eh; en zoo ook bij
werelrlselt en wereld, rijkdom en rijk. De achtervoegsels en
suffixen, d. i. de letter klanken , die bij de afleiding achter
een woord gevoegd worden, doen dus de natuur van het woord
aan, veranderen zijne beteekenis geheel, zoodat het niet meer
hetzelfde woord blijft. Afgeleide woorden zijn dus geheel nieuwe
woorden, die terstond in al de rechten treden, welke eigen zijn
aan de andere klasse, waartoe zij zijn overgegaan. Behoort die
klasse tot de verbuigbare woorden, dan kan het nieuwe woord
ook verbogen worden, even als de overige dier soort. ",Vordt het
dan evenwel ni e t verbogen, zoo ligt zulks alleen aan den
54
v 0 r m, die misschien niet voor verbuiging geschikt is, en,
indien hij al verbogen werd, onwelluidende klanken zou opleveren.
Maar in dit geval moeten ook andere woorden van
dezelfde klasse, zoo zij denzelfden vorm hebben, insgelijks
onverbogen blijven. IJzerene, kopel'ene, zilverene, diamantene,
pUl'pere1le zijn woorden die zeker niet aangenaam klinken;
maar evenmin doen zulks vedwvenere, vel'makelijkere, onschuldigere,
8chamelere. Zoodanige opeenhoopingen vau toonlooze
lettergrepen zijn moeijelijk uit te spreken en veroorzaken
wangeluiden, zegt WEILAND, Spraakk. I, § 186, en daarom
geeft hij vrijheid om zoo wel de nagelaten gedichten als de
nagelatene te zeggen, en verklaart hij het onbezonnen gedrag
voor verkieslijker dan het onbezonnene. In § 196 verzet hij
zich wel tegen het gevoelen, dat de vergroot ende trap onverbogen
moet blijven; doch hij voegt er bij: »maar men zegge
niet: ik heb nooit eenen ondragelijkel'en, of hatelb'keren man
gezien; hetwelk men liefst bij verkorting uitdrukt: ik heb
nooit een' ondragelijker' of hatelijker' man gezien". De reden
van de onbuigbaarheid onzer stoffelijke bij v, naamw. is ongetwijfeld
in de onwelluidendheid der ,meeste verbogene vormen
te zoeken; want oudtijds, toen de uitgang -ijrt (spreek
uit: ün) luidde, dus nog niet toonloos was, en het verbuigen
derhalve nog geen ,van geluid veroorzaakte, werden zij, gelijk
wij straks zien zullen, wel degelijk verbogen.
Hetgeen TEN KATE van de stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden
zegt, bevestigt dit gevoelen ten sterkste. In zijnen
tijd ging men zelfs verder dan thans. Men verboog toen nog.
even als andere adjectieven, de zoodanige , die van een eenlettergrepig
substantief gevormd waren, als »G l az en, G lazene"
vau gtas; ») Guldene, Goudene" van goud;» Beenene"
van been. Doch eindigde het stamwoord reeds op eene toon-
100ze lettergreep, dan liet men zelfs wel het geheele achtervoegsel
-en weg. Op blz, 76 van het 2de Deel zijner Aenleiding
enz leest men: )) Deze onze 1'el'minatie EN of NE
werd thans veeltijds agterwege gelaten, voornaemlijk bij Woorden,
die reeds een zagten staert hadden, als IJ ze r e voor
55
IJzeren,', en ZilvertJ voor Zilvere1", enz." Hieruit
kunnen twee belangrijke gevolgtrekkingen opgemaakt worden:
-- men achtte het noodzakelijk deze woorden te verbuigen
en beschouwde ze derhalve als ware adjectieven, en - men
hield de opeenhooping van toonlooze lettergrepen voor zoo
onwelluidend, dat men niet schroomde de woorden te verminken,
ten einde het wangeluid te voorkomen, dat door de
verbuiging veroorzaakt zou worden.
Nog eene opmerking. Een woordstam kan dikwijls meer
dan éénen buigingsuitgang te gelijk achter zich bekomen;
doch d,m duiden die verschillende uitgangen natuurlijk betrekkingen
aan, die met elkander vereenigbaar en te gelijk
bestaanbaar zijn. Zoo kan b. v. een werkwoord vooreerst
een en modusuitgang hebben, die aanduidt, of de zin als een
oordeel, of als een wensch, of als een bevel, of als eene
willekeurig gevormde gedachte moet opgevat worden; in de
tweede plaats kan het een tijdsuitg3:ng hebben, die den tijd
aangeeft, waarin men zich de werking heeft voor te stellen;
vervolgens eenen persoonsuitgang , waaraan men ziet, of het
subject de spreker zelf is; of de hoorder, of iets anders; ten
vierde eenen uitgang, die te kennen geeft, of het subject
enkelvoudig of meervoudig is, en eindelijk eenen vijfden uitgang,
die uitdrukt, of het subject de werking doet of ondergaat,
en in het eerste geval, of zij op hem zeI ven of op
iets anders gericht is. Doch er zijn betrekkingen en toestanden,
die volstrekt niet zamengaan; zoo zal een en hetzelfde woord
niet te gelijk en ke lvoudig en mee rvoudig kunnen zijn. Zoo
lang deze grondregel der metaphysica nog geldig is: het is
onmogelijk, dat iets te gelijk is en niet is, zoo lang zal ik mij
geen denkbeeld kunnen maken van eene stof, die te gelijker
tijd eene eenheid en eene menigte is. Ik geloof wel, dat wij
in verstandelijke ontwikkeling eenen trap hooger staan dan
onze voorouders, en wel in het bijzonder hooger dan de Gothen
ten tijde der volksverhuizing, maar ik geloof dat dezen,
even weinig als wij nu, het ondenkbare gedacht en zich volslagene
ongerijmdheden voorgesteld hebben. De hier bedoelde
56
onzin is van de Gothen wel het allerminst te verwachten, die
als erkende Arianen, zelfs het leerstuk der Drieëenheid verwierpen.
En toch diezelfde Gothen zouden, zoo het bewe·
ren van den Heer ROORDA op waarheid gegrond was, zich
zilver, goud en andere stoffen te gelijk als eenheid en als
veelheid hebben voorgesteld. Het woord siluDr (zilver) zou dan
onder den vorm siluDre,tnaize (silubr-ein-aizé), Matth. XXVII:
3 en 9, te gelijk in den zwakken genitivus van het enkelv
0 u d en in den sterken genitivus van het mee rvo u d voorkomen.
De uitgang -aizé immers duidt, als bekend en erkend
is, den tweeden naamval van het meervoud aan, en
de lettergreep -ein zou volgens den Heer ROORDA het teeken
van den zwakken genitivus van het enk e lvoud zijn. Zulke
ongerijmde vereenigingen van enkel- en meervoud zouden
dan dikwijls moeten voorkomen, onder andere ook 2 Tim.
II: 20, alwaar van gouden, zilveren en houten vaten,
Dkasa gultheina jah silubreina jah triweina" sprake
is. Hier zouden de woorden gztUh (goud), siluór (zilver) en
triu (hout) om den uitgang -a en om hunne beteekenis meervoudig,
en om de lettergreep -eirt tevens enkelvoudig zijn.
Niet alleen de Gothen, al onze taalbroeders van voorheen,
en onze ouders evenzeer, zouden zoo scheef en ongerijmd
hebben moeten denken; want allen gebruikten en verbogen
die gewaande genitieven zoowel in het meervoud als in het
enkelvoud. Ik erken gaarne, dat ik mij moeijelijk een denk.
beeld kan vormen van eene zoo algemeene verstandsverbijsterii1g,
waarvan de Hoogduitschers ten huidig en dage nog niet
genezen zijn; die spreken immers nog altijd van gold-en-en
Uhren en ird-en-en 1'dpfen.
Het is echter wel eens gebeurd, dat een meervoudig woord
als een enkelvoudig beschouwd en gebruikt werd; maar dit
geschiedde eerst na dat het lang in den onveranderden meervoudsvorm
gebezigd was, en de veranderde beteekenis aanleiding
gaf om het als een enkelvoudig woord aan te merken.
Daarbij had dan eene overdragt plaats van eene veelheid op
eene werkelijke eenheid, een overgang van het oorspronke·
57
lijk bedoelde op iets geheel anders, waarbij de eigenlijke beteekenis
geheel uit het oog verloren en vergeten werd. Men
behandelde het dan ook geheel en al als een enkelvoudig
woord en kende er alle eigenschappen van zulk een woord
aan toe. Zoo zijn door overdragt van beteekenis alle landnamen
op -en, die gevormd zijn van den naam der inwoners,
als Pruisen, Polen, Beijeren enz., oorspronKelijk meervouden,
en wel waarschijnlijk datieven, van Pruis, Pool, Beijer enz.
geweest. Daar men deze woorden meestal gebruikte of hoorde
gebruiken met een yoorzetsel, dat den derden naamval regeerde,
tel' aanduiding van de plaats, waar iets was voorgevallen,
of waar iemand woonde, van waar hij kwam of
waarheen hij ging, droeg men ze allengs van het volk op
het land, van de bewoners op de woonplaats over. Zoo ontstonden
de landnamen Thuringen en Lotharingen (niet uit hOtharii
regnum) en de plaatsnamen Everdinge1t en Siegmaringen.
Men vergat daarbij de personen geheel en al en hield de
plaats vast, waardoor het meervoudige getal in openbaren
strijd kwam met de nieuwe beteekenis. Sedert lang dan ook
zijn al zulke woorden ware enkelvoudige substantieven van
het onzijdige geslacht, en worden zij geheel als zoodanig gebruikt
en verbogen. Immers men zegt en schrijft: Pruisen
ligt aan de Oostzee; het korenry'ke Polen, en ook, ten minste
in deftigen stijl: Pruisens korting, Polens onafhankelijhheid;
niemand vindt dit ongepast en beweert, dat het )) niet behoorde"
te geschieden en dat zij weder als meervouden moeten
gebruikt worden.
Geheel verschillend zou het geval zijn bij de stoffelijke bijvoegelijke
naamwoorden. Waren gouden, zilveren, houten
werkelijk genitieven, men zou nog altijd aan goud, ziZver en
hout blijven denken, niet aan iets volRtrekt anders, zoo als
bij de land- en plaatsnamen geschiedt. Het begrip van het
enkelvoud en dat van het meervoud zouden altijd naast elkander
blijven bestaan.
Indien men het onverbogen blijven dezer woorden, hetgeen
eerst in de laatste vijftig jaren heeft plaats gegrepen, wilde
58
aanmerken als eenen terugkeer tot den echten ouden vorm,
als een ontwaken van het taalgevoel, hetwelk dan reeds vóór
Ulfila moest ingesluimerd zijn, zoo zouden wij een voorbeeld
hebben van een wakker worden uit eenen slaap, die over
de anderhalf duizend jaren geduurd had, en waarbij de legende
der bekende Zeven Slapers in het niet weg zonk.
Na deze opmerkingen en herinneringen weten wij, dat wij
bij ons onderzoek op twee dingen te letten hebben: vooreerst,
of de stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden door onze taal·
broeder:s en door onze voorouders verbogen werden of niet;
en ten tweede, of de stam, die na afwerping der buigingsuitgangen
overblijft, in vorm volkomen gelijk is aan dien van
eenen z~wakken genitivus in dezelfde taal. 'IV erden zij even
als adjectieven gebruikt en verbogen, dan heeft men ze blijkbaar
ook voor adjectieven gehouden; en komt daarenboven
hun stam overeen met den vorm van eenen zwakken genitivus,
dan kunnen zij misschien gelijkstaan met de boven opgenoemde
namen van landen, en dan kan de Heer ROORDA
voor de helft gelijk hebben, echter altijd met vooronderstelling
van het bestaan der zooeven genoemde algemeene verstandsverbijstering_
Doch stemt de vorm van hun stam niet
met dien van een en genitivus overeen, verschilt hij daarvan
bij al onze oudere taalbroeders, die de ware beteekenis en
den oorsprong dezer woorden natuurlijk beter dan wij moeten
gevoeld en gekend hebben, dan is zijne stelling blijkbaar
volstrekt ongegrond. Beginnen wij ons onderzoek bij het Gothisch,
als die Germaansche taal, waarvan de oudste overblijfsels
tot ons zijn gekomen, en waarin de klanken de minste
verbastering hebben ondergaan. Herinneren wij ons vooraf,
dat de mannelijke en onzijdige woorden maar éénen vorm van
zwakken genitivus hebben, en dat deze op -ins eindigt. Zoo
is b. v. hanina de tweede naamval van het zwakke mannelijke
woord ltana (haan), en lzairtins die van het onzijdige hail'tó
(hart). Vervolgens, dat de vrouwelijke substantieven twee
vormen van zwakke genitieven hebben, waarvan de eene op
-óna en de andere op ·eins uitgaat, b. v. tuggóna van tuggó
59
(tong) en manageina van managei (menigte). Vergeten wij
echter vooral niet, dat al de woorden, die op -ei eindigen en
dus hunnen genitivus op -eins vormen, eene beteekenis hebben,
die niet toelaat, dat er stoffelijke bij voegelijke naamwoorden
van gevormd worden. Bijna alle zijn abstracte, d. i.
zij stellen 0 n zelfstandigheden voor, b. v. aglaitei (onkuischheid)
,audagei (zaligheid), usbeisnei (geduld) , hauhhairtei (hooghartigheid),
hrainei (reinheid), milcilei (grootheid, grootsch.
heid) enz. Van aithei (moeder), thramstei (sprinkhaan), ma·
rei ( zee) en waimei (schedel), de eenige, die geene abstracte
beteekenis hebben, zijn geene metusiastica denkbaar.
In de betrekkelijk geringe overblijfsels van ULFILA'S bijbelvertaling
treffen wij op zijn minst 13 stoffelijke bijvoegelijke
naamwoorden aan, te weten: airtheins (aarden) van airtha,
fem. (aarde); barizeins (gersten, van gerst), van baris (eng.
barleg, gerst); gultheius (gouden) van guUh, neutr. (goud);
eisarneins (ijzeren) van eisarn, n. (ijzer); thaurneins (doornen)
van thaurnus, masc. (doorn); Zeilceins (v leezen , van vleesch)
van Zeilc, n. (vleesch); Zitthadeins (van licht) van liuhad, n.
(licht); muldeins (van stof) van mulda, fem. (stof); riqizeina
(van dnisternis) van 1'iqis, n. (duisternis); siZub1'eins (zilveren)
van silubr, n. (zilver), staineins (steenen) van stains, m. (steen);
triweins (houten) van trilt, n. (boom, hout, ons tier in egelantier,
d. i. stekelboom) ; fiUeins (lederen) van fiU n. (vel).
Te zamen genomen komen deze vormen ten minste 26 maal
voor; dus dikwijls genoeg om met volle zekerheid een besluit
op te maken aangaande de wijze, waarop zij gebruikt en verbogen
werden. De vorm, waarin die woorden hier opgegeven
zijn, is die van den eersten naamval van het mannelijk enkelvoud
der sterke verbuiging, waarin de s het teeken van
den eersten naamval is. Het bestaan van dien vorm wordt
bewezen door PAULUS' verklaring aangaande zich zelven ,
Rom. VII: 14: » want wij weten, dat de wet geestelick is;
ma er ir:lc ben vleescheliclc" »ith ilc leilceins im"; en door
1 Cor. XV: 47: » de ee1'ste menscne is uit de ae1'de ae1'dtsch"
"sa f1'uma manna [ist] us airthai 11Z u l dei n s" . Deze twee
60
plaatsen alleen zouden toereikend zijn om iederen onbevooroordeelde
te overtuigen, dat -ein een achtervoegsel (suffix)
moet wezen, dat -eins geen genitivus kan zijn; doch beschouwen
wij ter meerdere zekerheid een voor een al de grondwoorden.
Thaurnus en stains, waarvan de bijv. nw. thaumeins (doornen)
en staitteina (steenel1) zijn gevormd. zijn mannelijk, maar sterk,
en maken in den genitivus thaurnaus en stainis; waren zij zwak,
dan zouden z\j in den nominativus thaztrna en staina moeten
luiden, en dan nog zou hun genitivus thaurnins en stainins,
niet thaumeins en staineins zijn. Airtha en mulda, waarvan
airtheins (aarden) en muldeinlJ (yan stof), zijn sterke feminina,
die in den genitivus airthós en muldós maken; hun zwakke
genitivus zou airlheins en muldeins kunnen luiden, doch dan
moest hun nominatief op ei uitgaan, en dit zou gelijk wij
boven zagen in strijd zijn met hunne beteekenis. Wilde men
airtha en mulda in de zwakke declinatie overbrengen, dan
zou hun nominativus airthó en muldó en hun genitivus airthóns
en muldóns moeten worden. Gulth (goud), eisam (ijzer),
Zeik (vleesch), liuhad (licht), riqis (duisternis), silubr (zilver),
triu (hout) en jilt (vel, leder) zijn onzijdig, maar sterk, en
hebben in den genitivus gulthis, eisarnis, leikis • liuhadis,
riqizis, silubris, triwis , fillis; waren zij zwak, zij zouden in
den nominativus op ó moeten eindigen: gulthó, eisarnó enz .. ,
en dan nog zou hun genitivus op .ins, niet op -eins uitgaan:
gulthins, eisarniu,s enz.
Komen genoemde woorden reeds in den nominativus niet
met eenen zwakken genitivus overeen, zij deelen bovendien
in al de rechten van een gothisch adjectief, d. i. zij worden
zoo wel zwak als sterk verbogen en voegen zich geheel naar
het su bstantivum , dat zij bepalen. Wij zullen eerst de sterk,
en daarna de zwak verbogen voorbeelden opgeven. Airtheina,
nom. sing. fem., komt voor 2 Cor. V: 1; airtheinaim, dat.
pI. neutr., 1 Cor. IV: 7 en Phil. JII: 19; eisarneinaim, d.
pI. f., Marc. V: 3; thaurneina, acc. s. fem .• Marc. XV:
17; leikeins, n. s. m., Rom. VII: 14; leikeina, n. s. f., 1
Tim. IV: 8; leilceinai, d. s. f., 2 Cor. 1: 12; leikeinaim, d.
61
plo f., 2 Cor. lIL: 3; liuhadein, n. s. ll., l\1atth. VI: 22;
muldeins, n. s. m., 1 Cor. XV: 47; riqizeinai, d. s. f. , Eph.
IV: 18; riqizeirt, n. s. n., Matth. VI: 23; silubreinaizl, g.
pI. m., Matth. XXVII: 3 en 9; silubreina, n. pI. n., 2 Tim.
II: 20; staineinaim, d. pl. f., 2 Cor. lIl: 3; triweina, n.
pl. n., 2 Tim. II: 20; fiUeina, n, s. f., Marc. I: 6.
De voorbeelden van zwak verbogene vormen zijn minder
talrijk: airtheinins, g. s. m., waarin men dan eenen dubbelen
zwakken genitief zou moeten hebben, komt voor 1 Cor. XV:
49; barizeinam, d. pI. m., Joh. VI: 13; sa muldeina, n. s.
m., en thai muldeinans, n. pI. m., 1 Cor. XV: 48; thaurneinam,
a. s. m .• Joh. XIX: 5.
Dat de gothische metusiastica ook praedicatief gebruikt
werden, hebben wij uit de zoo even aangehaalde voorbeelden,
Hom. VII: 14 en 1 Cor. XV: 47, gezien; men kan er
nog bijvoegen die, welke Matth. VI: 22 en 23 opleveren:
» indien dan uwe ooge eeuvoudigh is, soo sal uw geheel lichaem
verlicht [liuhadeirt d. i. eigenlijk ?Jan licht] wezen. Maer
indien uwe ooge boos is, soo sal geheel uw lichaem duister
[riqizein, d. i. eigenlijk van duisternis] zijn".
Uit het aangevoerde blijkt dan op de sterkst overtuigende
wijs, dat de Gothische stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden
ware, met een afzonderlijk achtervoegsel gevormde adjectieven
zijn, die in alle opzigten als andere adjectieven gebezigd werden,
en dat daarbij zelfs in de verte aan geen zwakken genitivus
te denken valt, dewijl van geen enkel' grondwoord
de genitivus op -ei1tS eindigt.
Op deze uitvoerige beschouwing der Gothische metusiastica
kunnen wij bij die der overige Germaansche talen korter zijn;
wij zullen echter bij al onze oudere taalbroeders dezelfde waarheid
duidelijk uitgesproken zien. Beginnen wij met het Oud
Hoogduitsch. De zwakke genitivus eindigt daar in het mann.
en onz. op -in: kano (haan), hanin; ara (arend), arin; herza
(hart), herzin ; ouga (oog), ougin; - de vrouwelijke op -un
en -în: zun1ca (tong), z11.n1cun,. mucca (mug), muccun; -managt
(menigte), managîn enz. De i van in is in het mannelijke
G2
en onzijdige geslacht kort, in het vrouwelijke lang. Daar de
oudhoogduitsche korte i met de gothische i, en de ohd. lange
î met de goth. ei overeenstemt, zoo beantwoorden deze uitgangen
aan de gothische, met uitzondering alleen, dat de 8
afgeworpen is. De stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden eindigen
- insgelijks in overeenstemming met het Gothisch-op
în met de lange î; zij verschillen dus in quantiteit van
den uitgang des zwakken genitiefs, behalve van dien der
feminina op î. Daar deze woorden echter, even als de overeenkomstige
gothische, abstracta zijn en geene metusiastica
opleveren, zoo kunnen zij geene aanleiding tot het kiezen
van den uitgang ·:tn gegeven hebben. De oudhoogduitsche
stoffelijké bijvoeg, naamwoorden worden insgelijks verbogen,
zoowel sterk als zwak; zoo komen b. v. de woorden guldîn
of culdîn (gouden) en silbarîn, silberîn .(zilveren) onder de
volgende vormen voor: culdînaz, n. s. n.; 1culdînemo, d. s.
m. en n, ; culdînez, a. s. n.; guldîne, n. pI. m.; culdîrti16, n.
pl. n.; guldtnen, d. pl. - silbedna n. s. n.; 8ilbedniu, n. pl.
n.; ûlberînero, g. pI. m.; 8ilberînan, d. pI. omnium gen., ûlberîne,
a. pI. m. Ook het Oud Hoogduitsch bezigde deze woorden
praedicatief, b. v. in WILLERAM'S Uitbreiding van het
Hooglied, Cap. III: 10: )J diu lineberga is! guldtn" )) de leuning
is gouden". - Het Nieuw Hoogduitsch is aan het oude
gebruik in zoo verre getrouw gebleven, dat het nog heden
ten dage, gelijk bekend is, deze adjectieven sterk en zwak
verbuigt: ein goldener ring, eine goUene Uhr, ein goldenes
Kleinod.
De Angelsaksische zwakke genitief eindigt in het mannelijke,
vrouwelijke en onzijdige geslacht op -an, en van sommige
vrouwelijke woorden op -0: gum a (man), guman; fJ1'ecca
(balling), vreccan; tunge (tong), !16ngan; 8!/rcé (hemd), 8!/rCan;
menigeo (menigte), menigeo. De angelsaksische metusiastica
verschillen wederom onmiskenbaar, daar zij op -en eindigen:
{J1jlden (gouden), 8!/lfl'en (zilveren), !fren (ijzeren) enz. Ook
worden zij verbogen: 8!/lfl'enu falu, niet 8!/~fren fatu, zijn
zilveren vaten; en Gen. XLIV: 2 zegt JOZEF tot zijn ver()
3
trouwden knecht: I) n!/m minne 8!Jlfrenan laefyl" "Neem mb'n
zilveren beleer en doe hem in den zak van den jongsten".
Het Oud Saksisch van het vaste land leert hetzelfde. De
zwakke genitieven gaan daar uit op -an, -en, -on of -un, nooit
op -in: 8unna en 8unno (zon), gen. 8unnan en 8unnon,. de metusiastica
op rEn: bomîn (houten), isa1'7tÎn (ijzeren), 8ilubrin
(zilveren). Ook zijn deze verbuigbaar: gouden penningen
heeten: guldîne scattos,. twee koperen muntstukken: twene
erine 8catto8,. zilvergeld: 8ilfrîna 8cat.
De Oud N oordsche metusiastica vertoonen even weinig
verwantschap met eenen genitivus; zij eindigen op inn: gullinn
(gouden) van gult, gen. gUll8" 8ilfrinn (zilveren) van
silfr, gen. 8ilfrs. De zwakke substantieven eindigen in den
genitivus op a, u en i: hana van hani (haan), tungu van
tunga (tong), mildî van mildî (zachtheid), hiarta van hiarta
(hart). Ongetwijfeld hebben deze genitieven vroeger eene n
gehad, die zij hebben afgeworpen; doch waarom dan ook
niet de r~ der metusiastica, indien deze waarlijk genitieven
waren? Buitendien zijn alle vrouwelijke substantieven, die
dan in vroeger tijd in den genitief op -in uitgingen abstracta,
wier beteekenis niet geschikt is om stoffelijke bijvoegelijke
naamwoorden op te leveren.
In het Oud Friesch eindigen alle zwakke substantieven,
door Mr. M. HETTEMA de opene !toofdsoort genoemd, in den
genitivus op a: hona m., van hona (haan), tunga, vr. van
tunge (tong) , ara onz. van are (oor) ; de metusiastica, die
insgelijks verbuigbaar zijn, op en. Zoo heet het in het landrecht
der Rustringen : » Dit is ook landrecht: dat wij :Friezen eenen
zeeburgt (dijk) hebben te stichten en te stutten, eenen gouden
hoepel [enne geldene Mp], die om geheel Friesland gaaf'; ook
leest men van da goldena sela (de gouden zuil), van goldena
1Mynen (gouden wagens), een goldene troen (een gouden troon).
Het Nederlandsch toont ook in zijne stoffelijke bijvoegelijke
naamwoorden, dat het eene echté spruit is van den
algemeen en Germaanschen stam. In volkomene overeenstemming
met de overige dialecten eindigden deze woorden oudtijds
64
op het achtervoegsel -ijn, d, i. eigenlijk -iirt, met de opene i,
zoo als men voorheen uitsprak en dikwijls, b. v, in den roman
der Kin der en van L i mbo l' g ook schreef. De
gothische tweeklank ei toch beantwoordt aan de oudhoogduitsche,
oudnoordsche en oudsaksische lange î, en ook aan onze
opene i, zoo als b. v. blijkt uit goth. eiaarn = oudhd. , ouds.
en oudn. îaarn = nederl.ijzer; goth. akeinan = ohd. en os.
adnan = on. akîna = ned. achijnen; goth. meina, theina,
aeins = ohd. mîn, àîn, aîn, = os. mîn, thîn, aîn = on.
mînn, thînn, aînn = nederl. mijn, db'n, zijn, Daarom was
het a priori te verwachten, dat de metusiastica ten onzent in
hunnen onverbogen toestand op -ün of ·ijn, in de verbogen
vormen op -îne, -înen enz. eindigden. Dat dit inderdaad het
geval was, weten allen, die ook maar een weinig middelnederlandsch
gelezen hebben, waarom wij dan ook 'slechts weinig
voorbeelden zullen aanhalen. Zoo leest men in Ton d a-
1 u s' V i s i 0 en, § 11: )) Tondalus sach eenen glûdînen setele
verschiert met steenen ende met fJuldîne letteren"; en eenige
regels verder wordt van)) guldîne nappen ende aelverîne bekers",
van" guldîne croenen", )) guldîne lessenaers" en» !faerîrte banden
gesproken. In den roman van Floris ende Blancefloer,
vers 1517, is sprake van buikgordels voor paarden, die aidijn
(van zijde) waren, en vers 1550 wordt gezegd, dat het gebit
silverijr6 was. vVanneer men naast zulke vormen ook gulden,
ailveren, !jaeren geschreven vindt, dan bewijst zulks niets ande
l'S , dan dat de uitspraak, die reeds in zoo vele andere
uitgangen en achtervoegsels de helder klinkende vormen en
tweeklanken a, i, 0, enz. in toonlooze e's veranderd had, nog altijd
op weg was en het werk toen nog niet had ten einde geb ragt.
De uitkomsten van ons onderzoek zijn dan, dat de stoffelijke
bijvoegelijke naamwoorden van de oudste tijden af door
alle casus verbogen en dus als ware adjectieven behandeld
werden, en dat hun grondvorm in geenen deele overeenkwam
met dien van zwakke genitieven; zoo dat er geene enkele
reden bestaat om ze aan te zien voor zwakke genitieven, die
natunrlijk verder onverbuigbaar zonden zijn, In tegendeel, zij
65
behoorden als andere adjectieven zich naar den vorm der sub·
stantieven te voegen; en zoo wij en andere nieuwere volken
ze thans niet meer verbuigen, zoo is zulks eeniglijk aan de
verzwakking der uitgangen in het algemeen of aan het volstrekte
verlies van alle verbuiging toe te schrijven. De eerste
reden bestaat bij ons, de laatste b. v. in het Engelseh.
Het beweren van den :ij:eer ROORDA wordt des te onbegrijpelijker,
wanneer men bedenkt, dat de zwakke of sterke
verbuigingsvorm van een woord zich niet tot den genitivus alleen
bepaalt, maar zich over bijna alle naamvallen uitstrekt; zoodat
een woord om eenen zwakken genitivus te kunnen vormen
ook noodwendig een en zwakken nominativus moet hebben.
De vergelijking der verbuiging van twee woorden zal zulks
duidelijk aantoonen.
Sterk. Zwak.
fisks (visck) hana (kaan)
fiskis hanins
fis ka hanin
fisk hanan
Sterk.
giha (giJt)
gibOs
gibai
giba
Zwak.
tuggêl (tong)
tugg6ns
tugg6n
tugg6n
fiskos hanans gibOs tuggons
fiskê hananê gibO tugg6nÓ
fiskam hanam gibOm tugg6m
fiskans hanans gibOs tugg6ns.
Bepaaldelijk is het reeds m den nominativus zigtbaar, hoe
een woord verbogen wordt. In het Gothisch eindigen alleen
de zwakke masculina op a, de vrouwelijke op eene lange d
of ei, de onzijdige op ó; en een woord, dat deze uitgangen
niet heeft, zoo als g1ûtk, silubr, eisarn, triu, fiU wordt sterk
verbogen. Ondergaat een woord tweederlei verbuiging, sterk
en zwak, dan heeft het ook een dubbelen vorm van nominatief:
b. v. het gothische woord dat vuur beteekent, vormt
zijne sterke buigingsvormen van den nominatiefjón, zijne zwakke
van junó. Voor het begrip vrouw bezit die taal twee verschillende
woorden: qtna, dat sterk, en qinó, dat zwak wordt
verbogen. In het Nederlandsch is het evenzoo. De woorden,
5
66
die thans nog eenen zwakken genitief op -en hebben, eindigen
nu nog in den nominativus op -e, als b. v. naaste, overste,
bode, getuige; of zij eindigden er voorheen op, gelijk bij mensch!]
, nere, prince, grave het geval was. Verreweg de meeste
metusiastica zijll van sterke onzijdige substantieven, als goud,
zilver, hout. steen, gevormd, van welke woorden men geenen
zwakken nominativus: goude, zilv(;re, houte, steene, en dus
evenmin eenen zwakken genitivus zal kunnen aal1toonen.
Het beweren dat goud, zilver enz. behalve hunnen gewon en
genitivus op -s, b. v. in: eene ton gouds, eene baar zilvers, nog
eenen anderen op -en maken, staat gelijk met het beweren,
dat aurum, argentum, lignum, behalve hunnen erkenden genitief
op -i nog eenen tweeden op -eus of op -eis zouden vormen:
aureus, argenteus, of aureis, argenteis. Op welken grond de
Heer ROORDA beweert, dat gouden die vorm van den genitief
zou zijn, welke vóór, en gouds die, welke achter het
regerende substantief komt, weet ik niet, en betreur het, dat
Z. H. G. niet heeft goedgevonden eenige voorbeelden van
een dergelijk gebruik aan te voeren; want, dat men zegt:
» Wat is er van Mijnheel's dienst?", maar daarentegen: » de
dienst des Heeren" , zou misschien wel als een argument voor
het omgekeerde kUllnen aangevoerd worden, maar bewijst
blijkbaar hier niets. Om het onderscheid tnsschen Mijrtheers
en des lIeeren te verklaren, bedenke men, dat de zwakke
genitivus in de taal steeds afneemt, en dat men er geene
nieuwe meer vormt, zoodat men reeds a priori kon verwachten,
dat het woord Mijnheer, hetwelk van nieuwe vorming
is, zijnen genitivus op s zou maken. Hetzelfde heeft plaats
bij veldheer: des veldheers zegt men.
Ook vergete men niet, dat men met hetzelfde achtervoegsel
-ein, -tn, '-ijn nog andere adjectieven vormde, die men bezwaarlijk
voor metusiastica, maar nog veel minder voor genitieven
kan aanzien., Zoo vindt men in het Gothisch nog
aiweins (eeuwig), 8inttins (dagelijksch), gumeins (mannelijk),
qineins (vrouwelijk). Aiweins 'komt van aiw8 (eeuw); doch
hoe zou het begrip eeuwig bij mogelijkheid door den geniti67
vus van eeuw, door tler eeuw of van de eeuw, kunnen uitgedrukt
worden ? Van sintein8 is de onmiddellijk voorgaande
stam, mij ten minste, onbekend; doch gumeins en qineins
zijn van de zwakke substantieven guma (man) en qinó (vrouw)
gevormd; en deze maken in den genitivus niet: gumein8 en
qineins, maar gelijk andere: gumins en qinóns, b. v. 1 Cor.
XI: 3: » ith haubith q i n ón s rist] aba" II maar [het] hoofd [der]
vrou w is [de] man." Hier blijkt derhalve onwedersprekelijk,
dat de uitgang -eins van den genitivus verschilt. -- Ook het
middelnederlandsch had bijvoegelijke naamwoorden op -ijn,
die geene metusiastica zijn, b. v. eigijn; doch naar zwakke
genitieven op .ijn zal men te vergeefs zoeken.
En hiermede is de zaak voor goed afgehandeld, en de onhoudbaarheid
der theorie van den zwakken genitivus bewezen,
zal misschien ieder zeggen, die mij wel heeft willen volgen.
Mis geoordeeld, waarde lezer; het is alles buiten den waard
gerekend. Daar heeft de Heer ROORDA voor gezorgd door
eene geheel nieuwe, expresselijk voor de gelegenheid vervaardigde
theorie van de toonlooze e. )Vaarschijnlijk hebt gij,
even als ik in mijne onnozelheid, gedacht, dat 8pelten niets
anders was dan door bepaalde, algemeen aangenomen zigtbare
teekens aangeven, welke klanken men achtereenvolgens
in het uitspreken van een woord heeft voort te brengen; en
dat er verschil in spe 11 i n g bestond, als dezelfde klank door
verschillende teekens werd aangeduid, maar verschil in ui tsp
r a a k, wanneer men teekens van verschillende waarde bezigde.
Zoo zult gij zeker gemeend hebben, dat, wanneer
b. v. wAGENAAR staaten, voorneemen, beslooten, uuren, hegtenis,
gedagten enz. spelt, waar wij statlm, voornemen, besloten, uren,
hechtenis, gedachten schrijven, alleen dit onderscheid verschil
in spelling moest heeten, omdat door beide schrijfwijzen toch
maar één en het hetzelfde spraakgeluid wordt aangeduid.
Daarentegen zult gij leken en lekken, lekken en lilclcen, vegen
en vagen, leugen en logen, ster en star, niet eene verschillende
8pélling, maar eene verschillende uitspraak genoemd hebben.
5"
68
Die theorie moet voortaan grootendeels opgegeven worden,
ten minste wat de uitgangen betreft; want daar heeft men
volgens de nieuwe leer bloot en alleen met toonlooze e's te
doen, met Hebreeuwsche )) Scheva's of Sjewà's", of Javaansche
II P ~ pet 's". Hooren wij den Heer ROORDA zeI ven spreken.
II Deze 0 n b ep a aid e of 0 n bes tem dek 1 i n k er ondergaat
»Gaar de verschillende natuur van de volgende of vooraf·
»gaande medeklinker, naar het verschil van tongval, en ook
»naar de verschillende gesteldheid van ieders spraakorganen,
»in de uitspraak allerlei wijzigingen, zoodat hij nu eens meer
»van een i, en dan weer meer van een e, of ook wel van
» een oe of 0 heeft, en daarom hebben de oudèn , om de klank
D er van in Europeesch schrift te beteekenen , nu eens deze,
II en dan eens die klinkletter er voor gebruikt, al naardat zij
»in die onbestemde klank nu eens meer deze, dan eens meer
»die klinker meenden te hooren. Als men bij voorbeeld voor
• ka ne (Ol1S haan, in het Gothisch ha na en in het Oud.hoog))
duitseh hano, in de Genitief in 't Gothisch hanins, en in 't
"Oud-hoogduitsch hanin, en in het meervDud in 't Oud"
hoogduitsch hanun [spreek uit: hanoen], geschreven vindt;
)) dan behoeft men daarin niets anders te zien als verschil
»lende spellingen van hane, hanens en hanen". "In
"het Angelsaksisch en Oud friesch w'ierd de onbestemde klank
II e dikwijls met een a geschreven, gelijk men daarom Dok in
)) het Engelsch bij voorbeeld and schrijft voor het voegwoord,
)) dat men ë n duitspreekt". Als andere voorbeelden van den
"onbestemden klinker" voert de Heer ROORDA aan: WiUem,
Willam en WiUaem; landetiaen en vennetiaen voor landetjen en
venneijen, so en soe voor se. - Gelukkig, dat deze leer zich
voor als nog tot de uitgangen bepaalt, en, zoo men Wilh el m
uitzondert, zich nog niet over de stammen uitstrekt; anders
zouden wij bij geene mogelijkheid kunnen weten, of onze
goede voorouders aan een man in de maan, dan wel aan
een Ulaan in de ma1~ geloofd hebben; vooral niet nu het yoor
goed uitgemaakt is, dat zij altijd een en de hadden behooren
te zeggen. Ook is het niet te hopen, dat zij ooit verder
ti9
zal worden uitgestrekt. Men kan echter voor de toekomst
niet instaan; en dan is het onzeker. of het nageslacht niet
misschien denken zal, dat wij aan de kometen loopbeen en in
plaats van loopbanen hebben toegeschreven. Intusschen is deze
theorie alleszins merkwaardig, daar zij blijkbaar strekt om de
leer der declinaties en conjugaties zeer te vereenvoudigen en
de uitspraak veel welluidender te maken. Zoo zal men zich
voortaan weinig te bekommeren hebben over de natuur der
klinkers, die voorheen in uitgangen en voorvoegsels voorkwamen,
vermits deze al te gader toonlooze klinkers of pepets zijn.
En dat de uitspraak in welluidendheid zal winnen, blijkt, wanneer
men silubreinaizé uitspreekt zoo als het behoort, namelijk
alsof er s i leb l' ene z e stond; managizeinó, g. pI. f., managizané,
g. pI. m., managizóna, n. pl. n. onverschillig: manegezene;
lagidédeina als I a g ede den e enz. enz. Ook kan daardoor veel
verklaard worden. In de eerste plaats, waarom de Heer
ROORDA al hetgeen wij tot hiertoe hebben gezien, volstrekt
niet als een bewijs vóór zijne stelling wil aangemerkt hebben.
Hooren wij hem wederom zelven : "Al wilde men ook al
» de uitgang in of iin als de oudste en oorspronkelijke beI)
schouwen, en de uitgang en als een latere toonlooze ver
»korting daarvan; hoe is het dan toch mogelijk, dat iemand
I) die in de vergelijkende Germaansche taalstudie geen vreem·
»deling is, die uitgang in of iin heeft kunnen aanvoeren tot
I) een bewijs. dat de stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden oor·
)) spronkelijk geen Genitiven kunnen zijn! Trouwens,· de uit·
n gang van de zoogenaamde zwakke Genitief, die in het nieuII
were Hoogduitsch en luidt, is in het Oud-hoogduitsch juist
ft in, en in het Gothisch ins. Mag men dus, indien men aanD
neemt, dat de uitgang van de stoffelijke bijvoegelijke naamft
woorden oorspronkelijk in of iin géweest is, hierin niet juist
• integendeel een bewijs zien, dat die uitgang niets anders als
"de uitgang van de Genitief is? Nee n, dit mag men
• n iet, want als men de uitgang en bij de Ouden met een
Jl i geschreven vindt, dan is dit, zooals ons reeds gebleken
I) is, niet anders als een andere oude spelling". - Daar al die
70
verschillende klinkers en tweeklanken: a, ê, i, î, ii, Vo, 0,
ó, u, ei, wanneer zij in uitgangen voorkomen, nu toch niet
anders zijn dan verschillende )) oude spellingen" van éénen en
denzelfden »onbestemden" klinker e, zoo mogen wij ook niet
vragen, waarom de Heer ROORDA, die volstrekt geen vreemdeling
tS in de vergelijkende Germaansche taalstudie, wanneer
hij zegt, dat de zoogenoemde zwakke Genitief 1) in het
Oud-hoogduitsch juist -Ï n, en in het Gothisch -1 n s luidt" , niet
tevens vermeldt, dat de metusiastica in die talen niet op -ï n s
en -Ï n , maar op -e ins en -i n eindigen. Dit doet thans blijkbaar
niets meer ter zake; en daarom alleen is die vermelding,
als iets geheel overtolligs, nagelaten.
Waarschijnlijk. zal de een of ander, die inziet, dat de Heer
ROORDA met die nieuwe theorie ook den grond onder zijne
eigene voeten weggegraven heeft, de volgende bedenking maken.
Indien dan nu het verschil tusschen hanins en gultheins,
qinóns en qineins niets t e gen, en dus ook de overeenkomst
van zilveren en gouden met heeren en menschen niets
v 661' de stelling van den Heer ROORDA bewijst, waarop berust
zij dan; waar heeft Z. H. G. haar dan van daan gehaald?
Men zal toch den infinitivus loopen bezwaarlijk' ook al
voor eenen genitief van loop kunnen houden? Is zij mogelijk
op het begrip der betrekking gegrond? Kan men zich
de betrekking van de stof tot het daaruit vervaardigde voorwerp
misschien niet anders dan als eene betrekking van den
genitief voorstellen, zoodat men wel volstrekt genoodzaakt is
hier het bestaan van dien casus aan te nemen? Onderzoeken
wij ook dit nog bij eenige onzer taalbroeders , die geene
Germanen zijn, en vragen wij aan de Indiërs, Grieken,
Latijnen en Slavoniërs, hoe zij die betrekking hebben opgevat.
- Het Sanskritische woord ma1'akatas (smaragd) maakt
in den genitivus marakatasya, en het stoffelijke bijvoegelijke
naamwoord voor smaragden luidt: mt/rakataa; hiranyam (goud),
gen. hiranyasya, maakt hiranmayas (gouden); kás'tam (hout),
gen. ká8'tasya, maakt kás'tamayas (houten); maM (aarde),
gen. mahyás, maakt máMyas (aarden). - Het Grieksche chry71
80S (goud), gen. chrysoy, maakt cltr!Jseos en chrysinos (gouden);
challcos (koper), gen. chalkoy, maakt chalkeos en chalkikos
(koperen); argyros (zilver), gen. argyroy, maakt argyreos (zilveren).
- Latijn aurum (goud), gen. auri, maakt aureus; argentum
(zilver), gen. argenti, maakt argenteus (zilveren); aes
(koper of brons), gen. aeris, maakt aere1,S en aeneus (bronzen).Poolsch
zelazo (ijzer), gen. zelaza, maakt zelazny, -a, -e
(ijzeren); doto (goud), gen. dota, maakt zloty (gouden);
sreól'O (zilver), gen. M'eóra, maakt sreu1'ny (zilveren); drewno
(hout), gen. drewna, maakt drewniany (houten). - Boheemsch
zelezo (ijzer), gen. zeleza, maakt zeleznfJ (ijzeren); zlato
(goud), gen. zlata, maakt zlat{; (gouden); strjóro (zilver),
gen. strjbra, maakt strjbrnfJ (zilveren); drwo (hout), gen.
drwa, maakt drewennfJ (houten).
Wij zien dus, dat genoemde, gedeeltelijk hoogst beschaafde
volken de betrekking van de stof tot het daaruit bestaande
voorwerp wel degelijk als eene hoedanigheid van het voorwerp
hebben opgevat en door adjectieven hebben uitgedrukt,
zoo dat zij niet de minste noodzakelijkheid gevoelden om den
geniti vus te bezigen. Waarom zou voor ons en de overige
Germaansche volken, die immers tot denzelfden hoofdstam
behooren, die noodzakelijkheid bestaan hebben? Wanneer wij
dus van eenen ring van goud of van een en óeker van zilver,
en de Franschen van un chaurlron de cuivre en un óáton de
óois spreken, dan behoeven wij de voorzetsels van en de even
weinig voor plaatsvervangers van den genitivus te houden als
in de uitdrukkingen: zij bouwden huizen van steen, het mes
valt van de tafel, its bátirent un pont de pierre, nous venons
de Paris.
Nemen wij al het gevondene te zamen, de nieuwe theorie
der toonlooze e niet uitgezonderd, dan zien wij dat alles
te gen den genitivus pleit, niets er voo r, behalve bloot en
alleen de meening van den Delftschen hoogleeraar , die in dit
opzigt zeker wel alleen zal blijven staan.
L. A. TE 'YINKEL.
MAN EN MAAG. -- EERLANG. - HAGENDEVELD.
Gewoon is het zeggen man en maag te hulp roepen voor
iedereen. HUYDECOPER 1), en anderen na hem 2), merkten
reeds op, dat deze uitdrukking vaak misverstaan, en daar ..
door verbasterd wordt tot man en maagd. Dus SIX VAN
CHANDELIER, Poesy, bI. 72:
Dat arme jongalce, eilaaci, lclaaght,
Myn vaaderlief, och, och, en vraaght
Aan man en maagd, waar vaader bleef;
LANGENDIJK, Gedichten, II. 337:
Haar oom heeft haar alom doen zoeken door de atadt,
En aanstonds opgemaalct haar' vrinden en haar' maagen,
Die haar aZom, van man en maagd, na laaten vraagen.
Zoo mede de keurige MESSCHERT in zijn voortreffelijk dichtstuk l
de Gouden Bruiloft, bI. 51;
- Man en maagd
Staan op haar wenk gereed, e'(l, draven op en neder.
1) Rijmkrouijk van MEr.IS STOKE, I. 847.
2) WEILAND, Taalk. Woord. op maag, en BILDERDIJK , Nieuwe Taal- en DichtI •.
Verscheidenheden, lIl. 196.
73
en III zijne Nagel. Gedichten, bI. 191:
Reeds klonk de herderdoren,
En • t lang verstomd getoet
.Drong man en maagd in de ooren,
En deed den Zwitser goed.
Eene nieuwe verbastering kwam mij onlangs voor in het
proza·geschrift: Schetsen uit de Kosterie te Kleihuizen, waar
men bI. 127 aantreft: man en magt.
Dat de uitdrukking van ouds luidde man en maag is niet
moeijelijk te staven. Ik breng slechts uit een tweetal oude
schrijvers eenige plaatsen bij. MELIS STOKE, Il. 103:
Als den Conine quam de mare
Wart hi uter maten blide,
Ende sende ut in elken zide
Bede an mannen ende an maghen ,
Ende dede dit hem allen elaghen.
Hoe Bere dat lti was versproken.
aId. bI. 205;
Haerre gheen quam te worde,
]Jat si den Bis8eop iet ontsaglten:
De (die) dat mannen ende maghen
Claghede, ende bat oee mede,
Overal, in elke stede.
Roman van Limborch, Il. 66:
aId. bI. 85:
en bI. 128:
Ic hoerde oee dat hi hem ()ntboet,
!Jat die soudaen sijn broeder laghe
Met mannen ende met maghen
Te Constantinople vore die Blad.
Maar die grave riet haer stranghe
Vun Athenen" dat si ontbode
Man ende maghe: hi hoept an gode
.Dat si hare wet verweren sal.
Want ie heden in den daghe
Hebbe Plan ende maghe
74
Verloren al buten ghetale.
De woorden man en maag beteekenen hier blijkbaar leenman
of va8at en maag8chap. Ten duidelijkste blijkt dit uit
deze plaats van de Rijmkronijk van JAN VAN HEELU, vs.
1596:
Van Gelre die gra17e Beinout,
]Jie Limborch doen hilt met ghewout,
]Jaer dat orloge om bega1t,
Ri was maech ende man
]Jes hertog hen van Brabant.
d. i. REINOUD VAN GELDER was bloedverwant en leenman tevens
van den hertog van Braband. Zoo ook in de Dietsche
Warande, 1. 339:
Doen wa8 a8todimu8 ólide,
Ende woude sonder eneghe beide
Ont/aen sijn _lcer8tenheide.
IJaer doeptene at. jan
Hem ende sine maghe ende sine man,
Enten rechtre van der atat mede.
Van de uitdrukking man en maagd zal men daarentegen
niet ligt een voorbeeld uit onze ouden kunnen aanvoeren.
Men zou dan behooren te zeggen man en vrouw, of nog beter
man e1t wijf. Maagd kan wel gesteld worden nevens of tegenovel.'
jongeling, maar niet nevens of tegenover man. Zoowel
de aard der uitdrukking zelve als de voorgang der ouden
pleiten derhalve voor man en maag.
Men zeide ook niet zelden vriend en maag, naar 't schijnt
in denzelfden zin; b. v. de reeds aangeh. VAN HEELU, vs.
2446:
Want die hertoge laadde doe
Sijn vriende ende sijn maghe daer toe
Met hem àaer bracht, dat8i met awerden
Beeurten woude, wien dat werden
]Jat lant van Limborch {Joude te deele.
Roman van Limborch, II. 130:
Onse vriende ende onse maghe
75
])ie heden storven in den dagne
Willen wi graven werdelilee.
KAUSLER, Denkmäler, I. 264:
Als grave Lodewijc dit verhorde,
Weet, dat hi hem zeere stoerde,
Ende vergaderde in curter tijt
Ruddren ende cnapen, des seleer sbt,
Ende daer toe vriende ende maghe.
Vrienden zijn hier in dienst zijnde manschappen. De meer
gewone beteekenis heeft het woord, Maer!. Spieg. Hist.
IIl. 77:
Eens quamic in J herusalem
Ende liet thuus vrient ende maghe,
Ende sette tleven in die waghe.
Elders wordt magen met moyen verbonden, waarschijnlijk
om de alliteratie die ook in man en maag wordt gevonden;
WILLEMS, Mengelingen, bI. 38:
Ik dronlee gerne goeden wijn,
M aer ie en weet waer met copen:
.Dus moet ic achter lande lopen,
Te minen moyen, te minen maegen,
nie mij1t ongeval luttel claegen.
M oy is moei, vaders of moeders zuster; b. v. MAERLANT,
Sp. Rist. Il. 169:
Mathien ende Joseph Barsabas ,
])ie 8ymoën ende Juden broeder was,
Ende ons heren moyen sone.
anders ook, zoo als nog in Vriesland , stiefmoeder; zie het
Glossarium van den heer LEENDERTZ, achter Der Minnen
Loep.
Het bijwoord van tijd: eerlang is niet verstaanbaar. Het
woord beteekent in het gebruik binnen leort, weldra, en
het zegt voor of binne1t lang. Dan, de uitdrukking was
76
oorspronkelijk eer iet of iets lang. B. v. MAERLANT, Spieg.
Hist. I. 451:
Ende alsi alle waren Vl'oe,
Nam !ti doe venijn also
Voer hem alle, ende d1'anc,
Ende stam! also daer eer iet lane.
D. lIl. 155:
Soe soude sterven eer iet lane.
aId. bI. 240:
Ter erden vielen si eer iet lane,
Beede te samene, ende baden
Gode dor sine genaden.
KAUSI.ER, Denkmäler, I. 86:
IJie grave ontstac hem eer hiet lane
Van onder de voete die banc
Ende /ti bleef !tang!tende daer.
VAN VEL'fHEM, fo. 328:
Ende (ni) werd gesco ten , ende 80 gewont,
nat !ti starf eer yet lane.
Roman van Limboreh, I. 49:
JJoe ghine Echites eer iet lane
JJaer hi sinen ghes.elle vartt.
Home Belgicae, V. 23, leest men iet laItc:
Est sake dat ghi mi gheeft
Een drincpenninc ende saljt mi die !wnt,
So sult ghise spreken iet lane
.Also veel als uw herte begheert.
Hier zal men, zoo al niet te lezen, toeh ee1' iet lanc te
verstaan hebben. Men vindt ook over iet lanc, Roman van
Limboreh, 1. 336:
JJaer Ita over iet lane
Ontsliep si toten daghe.
D. Il. 51 is het over niet lanc:
JJaerna over niet lane
Ghinghen slapen alle ghemene
Ter het'berghen groet ende clene.
77
hetwelk misschien eene misstelling is, ofschoon de uitdrukking
op zich zelve volkomen goed kan zijn. Over niet lang is over
kort. Zoo lees ik ook bij een' later' dichter, WESTERBAEN,
Ged. 1. 250:
So sal ick eer niet langh met duydelijck be8cheydt
U proeven laten sien van 't geen ick heb geseyt.
en dit kan zich laten verklaren; doch als ik bij denzelfden
dichter, aId. bI. 252, lees:
r an ligchaam zb·n wy teer, so doen wy oock van sinnen:
.Dies laten wy ons eer van onspoed 'Overwinnen.
lJit voet iele in my selfa: want eer een langhen tijd
Beswycle ick en ick raecle mijn kracht en leven quyt.
dau vrees ik, dat zoo wel de eene als de andere uitdrukking
uit misverstand van het toen reeds gewone eerlang zijn gesproten.
De oorspronkelijke uitdrukking eer iets lang zegt letterlijk
voor (of binnen) ~enigzins (een weinig) lang I), en heeft zoowel
als ons er uit voortgesprotene em'lang altijd betrekking
op het toekomende, nimmer op het verledene. BRUINING
intusschen zegt in zijne Synonymen, Il. 191: IIVan lang komt
eerlang, dat het verloop van een en geruimen tijd na een bepaald
tijdstip aanduidt, en door. TENGNAGEL nopens iets verledens
wordt gebruikt, daar hij nopens zijne windhonden zegt:
Sy hadden al te saam,
Eerlang hem (den vluchter) irt.gehaald."
Hier geeft onze synonymenschrijver in drie regels twee
onwaarheden te lezen. Eerlang duidt niet het verloop van
een' geruimm tijd aan, maar van een niet geruim en of korten
tijd; en als TENGNAGEL van zijne windhonden zegt, dat zij
den vluchter eerlang haMen ingehaald, is dit wel verleden op
den tijd, in welken TENGN AGEL spreekt, maar niet in den
tijd, van welken hij spreekt. Het inhalen had plaats na iets
1) HOOFT zegt eer weeni!Jh daaghen, voor: Iloor, binnen weinig dagen; zie het
Woordenboek des Institnuts.
78
anders dat voorafgegaan is, en staat dus ten aanzien van dit
als toekomend tot verleden.
Op het onpersoonlijke werkw. hagen heeft WEILAND in zijn
Woordenboek opgenomen de uitdrukking hagendeveld, die hij
van het genoemde werkw. afkomstig acht, en die volgens
hem in den lagen stijl gebruikelijk is voor iets, dat in zijne
soort uitmuntend is. Tot voorbeelden van het gebruik voert
hij aan: het is een hagendeveld, voor het is een overvlieger;
en hagendeveld van nieuwe neuten! De laatste spreekwijze wordt
duidelijk als men de opheldering leest, die HALMA geeft.
Hagendeveld, zegt deze in zijn bekend Nederduitsch·Fransch
Woordenboek , "word van den omroeper van zommige eet.
waren, en ook altemet van andere menschen gebruikt,
ons te beteekenen dat het geene zij te koop hebben, uitmuntend
goed is. Hagendeveld van zalm te koop! Hij
roept hagendeveld van kaatsen. 't Is een hagendeveld, eet'
overvlieger. "
HALMA laat de afleiding der uitdrukking rusten, en doet
dus eigenlijk beter dan WEILAND, die, met haar tot ons
werkw. hagen of behagen te brengen, en verder niets te zeggen
wat dat verband opheldert, de zaak nog even duister
laat.
TUINMAN zegt (Spreekw. I. 363) dat de uitdrukking 't is
een hagen en veld (zoo als hij schrijft) zooveel te kennen geeft
als: in hagen en velden is zulk een niet te vinden. Die overgang
van den naam der streek, waar een persoon niet te vinden
is, op dien persoon zelf, is wat zonderling. Natuurlijker
zou het mij voorkomen, dat iemand den naam kreeg der
plaats, waar hij wél te vinden was.
Nog eene andere opvatting vinden we bij den heer SPRENGER
VAN EIJK (Vad. Spreekw. van het Landleven, bI. 5).
Volgens dezen, zoo ik hem wel vat, zou het spreekw. beteekenen
: het is alles, wat men wenschen zou, een veld met
zijne omheining, en dus een compleet stel. Dit levert zeker
een' ZIn op; doch de spreekwijs ziet niet zoo zeer op het
volledige van een persoon of zaak, als wel op de uitstekendheid
er van. Ik zou ook niet durven zeggen, dat de haag juist
een noodwendig bestanddeel uitmaakt van een veld. Bij ons
te land - en dat het spreekwoord van elders zou ontleend
zijn blijkt nergens - zijn, naar ik meen, meer veldell zónder,
dan mét hagen.
Ik geloof dus, dat er naar eene andere verklaring zal moeten
worden omgezien, en meen die werkelijk te hebben gevonden.
De in zijn' tijd vermaarde schilder en dichter SAMUEL VAN
HOOGSTRATEN gaf in 't jaar 1669 te Amsterdam uit een
wat wij thans zouden noemen, romantisch verhaal, getiteld:
» De Gestrafte Ontschaking, of Zeeghafte Herstelling van den
Jongen Haegaenveld, versiert met wonderlyke Bejegeningen
der Hollandsche Nimfen. Toegeëygent aen de Hooggebore
Prinsessen ELISABET MARIA en EMILIA LOUISA." In dit
verhaal, blijkens de lofdichten, die het voorafgaan, in der tijd
zeer geacht, is Haegaenveld, op den titel genoemd, en op de
titelprent door een heldendaad verheerlijkt, een hoofdpersoon,
die zich door moed en dapperheid onderscheidt. De zoo
even gemelde heldendaad bestaat in het bevechten van een'
vervaarlijken reus, KliJtspringer genaamd, die het Haagsche
bosch en zijne omstreken beheerschte, en die uit zijn slot,
in de digte haag gebouwd, van welke 's Gravenhage nog den
naam voert, aan 't hoofd van eene bende Katten, de omstreken
onveilig maakte. Het verhaal van het feit laat ik hier
letterlijk volgen, omdat het tevens den oorsprong aan de hand
geeft van den naam des dapperen helds. »Gy hebt (zegt de
Schrijver bI. 101 en volgg.) ook wel van den Doorluchtigen
H AEG AEN VELD gehoort, die uit den Voorburg het Westland
en de vlakke velden beheerschte; maer mooglyk is u noch
onLewust, waer uit hy dezen naem kreeg, die anders te vooren
Veldvoogd genoemt wiert. 't Gebeurde dan dat VELD VOOGD
een jong en vroom heer zynde, van BlIrgel'harts afkomst,
79
80
eenichzints door den overlast hem van Klijt8pringm' aengedaen,
doch meest door de overvloedige klachten zoo van
vremden als ingezeten door den Reuze mishandelt, hewogen
wiert een stoute daet ter hand te slaen. Hier by geprikkelt
,ran Eerzucht, kon hy dueren noch rusten, ma er stelde zyn
voornemen met alle vlyt te werk. Want schoon hy alleen
den Reus wilde bevechten, zoo liet hy bedektelyk al zyn
vrinden en onderdanen wapenen, om het roofnest te stooren
en de roofgierige Katten op te slaen. Gereed zynde liet hy
Klijt8p1'inge1' de gestolen goederen afeyschen of by weygering
uitdagen. De schriklyke Reus zulk een trots ongewoon,
berst verbolgen ten Haeg uit, dreigt den Voorburg
te vernielen, en Veldvoogd den hals te breeken. Maer
den jongen heere van Eedelen yver bereeden , trat hem te
ghemoet en bevocht het grove Monster voor de vuist. Dry
dagen duerden dezen stryd met wederzydsche wonden; ja
men zeit dat al 't water van 't Veen roodachtich van 't bloed
wiert, waer van hedensdaeghs de visschen die men daer noch
vangd bruin zyn; maer als de zon aen den darden avond
begon te zinken, sloeg de Reus zyn lesten slagh, vermidts
hy zyn vyand missende plotsling voorover storten, 't zy door
dien den grond glibrich van 't bloed was, of dat hem de kracht
bezweek, hoewel men daer aen zouw mogen twyffelen; want
hy zetten leggende noch zulk een keel op, dat men hem zelf
in 't huis te Merwe gehoort heeft. De Jongeling viel hem
flux op 't lyf en bond hem handen en voeten. Hier op bersten
een oorlogskreet gans Westland over uit: Haeg aen Veld,
Haeg aen Veld, men sleepte den Reus gevangen meede, en
men viel gelykerhand in de Haege tot in Klijtsp1'inge1's slot,
dat men eindlyk inkreeg; men plante d' Ojevaer-standert op
den tooren, en riep over al Haegaen-veld: welken naem sedert
aen Veldvoogd en zyn gansche geslacht bleef."
Uit dit verhaal zien wij, dat Haegaenveld zijn naam kreeg
van de wapenkreet ltaeg aen veld, dat is: de ltaeg behoo1't aan
Veldvoogd, zoo als eigenlijk de naam des helds was, en die
alleen tot veld werd verkort. Het stamhuis van Haegaenveld
81
heeft, volgens des Schrijvers verzekering, gebloeid tot koning
WILLEM het den Haag afhandig maakte (bI. 103) en leverde
eene reeks van brave helden, die eenwige gedachtenis yerdienden.
Het is dan ook niet vreemd, dat de schrijvers van het laatst
der zeventiende en het begin der achttiende eeuw iemand, die
zich door dapperheid onderscheidde, bestempelden met den
naam van een Haagaanveld. Zoo spreekt men van een razenden
Roeland, en doelt dan op den held van ARIOSTOOS onsterfelijke
zangen; zoo, in meer gemeenzamen stijl, van een Jan
de Wasser, een Steven van der Klok, en heeft dan iemand op
het oog, die aan deze, uit onze kinderprenten en almanakken
welbekende, personaadjes gelijkt. Dus leest men bij G. VAN
SPAAN (Opkomst der O. I. Compagnie, 1711) bI. 76, van
een oorlogsman :
Tot Bantem .~fJeelde hy ook braaf de Haagneveld,
En stut met groote magt het 'vyandl1jk geweld.
PAFFENRODE, Ged. (12" dr. 1711) bI. 174, zegt met toe·
passing op eene uitstekende vrouw:
Je bent een hagenevelt van alle vrouwen.
Inzonderheid komt de spreekwijze voor in de werken van
den Medicinae Doctor SALOMON RUSTING, die, naar ik hoop,
beter, althans reiner, recepten maakte dan verzen; doch hij
bezigt haar bijwoordelijk, en op dezelfde wijze, als wij het
woord puik gebruiken. Daarmeê komt ook overeen de omroepers
term , van welken HALMA melding maakt. De uitdrukking
houdt dan op juist toegepast te worden, maar is verminkt
en dient tot bewijs. dat de kennis aan haren oorsprong
verloren raakte, wat ook zigtbaar is aan de verschillende vormen,
die zij aannam; van haagaanveld , werd zij hageneveld,
ltaagne1Jelt, hagen en veld, haag en veld en hagendeveld. Eenige
plaatsen uit RUSTING mogen het gezegde bevestigen. OVIDIUS'
Klaagdichten, bI. 62:
Met my is 't seker na geen vreugde nu gestelt ;
Maar wel na klagen; en dat kan ik haagnevelt.
Gehoornde Duvel, bI. 143:
6
82
So !tJ OU8, doo!' sJn !tulp, wil sterken,
Soo gaan de saken haagnevelt.
Lucifer 111 zijn Biegtstoel, bI. 10:
- en daarom stelt
lIg, na de konst, en haagnevelt •
Om hier en daar een plaats te stoppen,
Een stopwoord, al zourt elk hem fOPPé'n.
Lucifer ll1 zijn Regterstoel , bI. 30:
Maa!' 't wa8 een Jager, die het wilt
- - haagnevelt kon vinden.
Duvels Leven, bI. 88:
'Per t!ide, als iX; -
- 17ly dorst verstouten,
Om d' eerste mensc!ten om te kouten,
]Jaar ik 1Jig haagnevelt in queet.
Ibid. bI. 113:
Ook heb ik menigte van geesten
En haag'nevelt van blllderbeesten
Op aarde, 17lg tt1~ dienst (Jf?wyt.
A. D. J.
BIJDRAGE OVER DE vVOORDBN PEEL EN ER.
Veel.
In schier alle geschriften, die tegenwoordig uitkomen, vindt
men bovenstaand woord als bijvoegelijk naamwoord verbogen;
men leest telkens II vele gerechten," »veler meening ," II velerlei
," enz., terwijl slechts hoogst zeldzaam het onveranderde
veel wordt aangetroffen. Men moet daardoor van zelven tot
het vermoeden gebracht worden, dat ons schrijvend publiek
het kortere en gemakkelijkere veel voor eene taalfout aanziet.
Moge dit vermoeden gegrond zijn of niet, een klein plaatsje
voor het betoog, dat vele, veler en wat dies meer zij, op zijn
zachtst uitgedrukt, onduitsch zijn, alsmede waarom ze dat zijn,
zal men een' voorstander van het oude veel wel niet weigeren.
Indien we ons op het volk wilden beroepen, zouden we
al terstond tegen de adjectievische verbuiging van gemeld
woord dit kunnen aanvoeren, dat de spreektaal het als substantief
behandelt, dat is met andere woorden, het onveranderd
laat, met uitzondering van den genitief veel8, die
slechts in enkele zegswijzen nog in zwang is; het meervoud
velen wordt nooit gebruikt, om later te vermelden redenen.
Zoo iemand mocht meen en , dat veel als meervoud kan staan
voor vele, na afkapping der e, zij hij indachtig, dat de kenmerkende
e van het meervoud der bijvoegelijke naamwoorden
niet uitgelaten mag worden, dus nooit )) goed menschen"
voor ) goede menschen" te dulden is. "VVanneer veel voor
lJet Mnl. . vde staat, dan is dit op zich zelf al een teeken ,
dat de slot-e in vele niet de e van het meervoud = Goth.
ai is, maar een' anderen ldinkel' vervangt.
6"
84
Voorts zouden we de vraag kunnen opperen, waarom blijven
genoeg. wat enz. onveranderd, en schrijft men niet)) genoege
gerechten ," » genoeger meening ,tI »wie al rampen" voor
)lwat al rampen?" Staan de gevallen elkander niet volkomen
gelijk? "\Ve zonden meenen van ja. Dl)ch dit alles zou
waarschijnlijk niet de overtuiging wekken, dat het tegen den
aard onzer taal aandruischt, veel als een bij v . naamw. te
verbuigen. Laten we daarom liever de zaak een weinig dieper
ophalen. en de geschiedenis van veel nagaan.
In de oudste der ons bekende duitsche talen, in het Gothisch,
is filu, ons veel, een als substantief gebruikt adjectief
in het onzijdig geslacht. » Veel woorden" drukt men op
zijn Gothisch uit dool' )) filu vaurde ," d. i. dool' het substantievischefilu
en den meervoud genitief van vaunZ. Alle overige
duitsche talen volgen dezelfde constructie 1). Om allen omhaal
te vermijden, verwijzen we den lezer op de litteratuur
dier talen in GRIMMS Gr. IV, 760. Alleen bij het Middelnederlandsch
willen we een oogenblik langer stilstaan.
In het Mnl. wordt vele = goth. filu = mnl. veel (geldersch
völe, spr. völle) verbonden met een' genitief van het meervoud,
of bij collectieven van het enkelvoud, even als in de
Zustertalen. Zie hier voorbeelden. In den Walewei#, vs.
1008 leest men:
vs. 2081:
vs. 4535:
vs. 5278:
Daer waren hogher liede vele
Ri seide: 1) Gaefdi mi deset slaghe vele,
So ghinct met mi al ut en speie.
Ri es van vele IJwam'e slaghen
Van hem vieren heden ontstaen.
Bi wat sake (1. saken) mochdi spreken
Ende weit dus vele quadel' streken?
1) Het Oud-nool'dsch heeft in plaats van het als substantief gebruikte filu een
snbstantief .fiölth » veelheid."
85
In den Roman der L01'reinen (Kar. de Gr.), I, 2155:
80 overvele was dier stene
H, 735 vgg.:
V, 302:
Dat der onser in allen wegen
Al te vele bleef verlegen,
Ende oec der 8arrasinen mede
Bleef vele doet daer ter stede.
Met menegen saracijnschen man
Ende vele coninge nochtan.
In Wapene Martijn vs. 439:
Ic waen mer also vele vint
Minres in trouwen ghehint,
Als men doet swarter swanen:
Collectieve naamwoorden staan bij veel in den genitief
van het enkelvoud. Dat zien we uit Walewein, vs. 4769:
Dat scone licht, dies hi sach vele
vs. 10597:
Vele sprekens was daer gheen tijt
Rom. der Lorr. II, 931:
Maer sijns volC8 was al te vele
Zoo lezen we vs. 1795: 80 vele scats.
En in den Reinaert, vs. 661:
vs. 1593:
Hier in desen selven boom
Es honichs utermaten vele;
Doe ge doge di vele ongevaZs
Op dezelfde wijze als vele werden en worden ook wat, iets,
genoeg, luttel, iemand, dikwijls ook meer; weinig behandeld.
Indien hier en daar eene adjectievische verbuiging van vele
voorkomt, zal dit wel van de hand der uitgevers afkomstig
zijn, zoo is in den Walewein, vs. 2354, naar het handschrift
te lezen: » Die coninc, die waerd was vele ere(n) ," en niet,
zoo als de uitgever wil, veler.
In onze hedendaagsche taal is de genitief van het meervoud
niet meer van de overige naamvallen te onderkennen. Dien
86
ten gevolge blijft het voor het oor ongewis, in welken naam·
val het meervoudige woord bij veel staat. Wordt daarentegen
een enkelvoud vereischt, dan is bij mannelijke en onzijdige
woorden de genitief duidelijk kenbaar, bijv. in "-veel wijns,"
» veel werks. " Het is waar dat men gewoonlijk II veel wijn,"
II veel werk" zal zeggen, en slechts van bijv. naamwoorden
in het onzijdig geslacht de 8 behoudt, bij v • in .. veel goeds,"
)) wat aardigs," »iets treurigs ," »weinig beters," maar dan
blijft veeZsubstantievisch. Men mag II veel wijn ,Ol »veel werk"
verklaren zooals men goedvindt, dit staat vast, dat veel hier
evenmin bij v . naam woord of bijwoord is, als in »een glas
wijn ," II een boel werk" een [flas, een boet, bijvoég. naamw. of
bijwoorden zijn.
Maar, zal men ons misschien te gemoet voeren, al vatte
ook het Mnl. vete als een substantief op, al stemt onze spreektaal
ook daarmeê overeen, zijn de sedert een paar eeuwen
door achtenswaardige geleerden ingevoerde vormen vele, veler,
veten enz. zoo verwerpelijk? "\Ve schroomen niet te antwoor·
den: ja; want naar onze zienswijze heeft niemand recht iets
in de volkstaal te veranderen, vóórdat hij kan aantoonen,
dat het volksgebruik op eene dwaling steunt. En dit aan
te toon en, zou in het bewuste geval, gelooven we, bezwaarlijk
gaan. Ook in taalkunde is het oneindig gemakkekelijker
nieuwe wetten te maken, dan oude wetten te begrijpen.
- In ons geval is het echter niet zoo moeijelijk te
begrijpen, waarom het volk van geen adjectief veet wil weten.
Het is licht te verklaren, dat het volk )) goede daden,"
JJ witte rozen," »menige menschen" zegt, want het zijn meervouden
van 'I eene goede daad," )) eene witte roos," llmenig
menseh. " Maar het volk geeft veet niet het kenmerk van
het meervoud, omdat )) vele menschen" niet het meervoud
van II veel menseh" kan zijn. We kunnen, zonder aan veel
eene qualitatieve beteekenis te hechten, die het in onze taal
nooit bezit, dit woord niet als adjectief verbuigen. Als substantief
kan het in den genitief een 8 aannemen, bijv. in
p veels te groot," maar meestal omschrijft men den genitief,
87
eyen als bij alle andere substantieven. Wilde men van veel
een meervoud vormen, dan zou dit volgens een' bekenden
regel velen zijn, even als van» een arme" het meervoud» armen"
is. Daar}) veel menschen" beteekent » eene groote
hoeveelheid van menschen," zou» velen menschen" naar den
aard onzer taal kunnen aanduiden » groote hoeveelheden,
groote groepen menschen," doch dit is niet gebruikelijk,
hoewel denkbaar. Maar )) vele menschen" en dergelijken
zijn met den aard onzer taal in strijd, zijn, naar onze misschien
zeer gewaagde meening, taalfouten, waarvoor ieder, die het
» vox populi, vox dei" indachtig is, zich moet wachten.
Der, el'.
Zeer opmerkenswaardig is het gebruik van den meervoudgenitief
van het aanwijzend voornaamwoord, die, dat, namelijk
der of na afwerping der d ook er, na telwoorden of
woorden, die in het algemeen hoeveelheid aanduiden. Men
zal kunnen zeggen: » Ik had honderd gulden; veertig heb ik
er verloren, dus houd ik er zestig over;" of ook: ). Hebt ge
boeken voor me? Neen, ik heb el' geen;" of: » Waren er
(daar) veel menschen? Ja, er (daar) waren ei' (der) veel."
In al deze uitdrukkingen, die men naar welgevallen kan vermeerderen,
is er of, zoo als men gewoonlijk in den volksmond
hoort, der duidelijk de genitief van het meervoud van die,
dat, dezelfde genitief, die ook voorkomt in dergelijke. Waarom
deze genitief niet alléen als eigenlijke partitieve genitief,
maar ook bij veel, weinig, wat, geen, genoeg staat, zal uit het
voorgaande opstel geen opheldering behoeven.
Daar geen onzer taalkundige leerboeken, zoovel' ons bekend
is, het gebruik van dit der, er vermeldt, zullen we er eenige
voorbeelden van bijbrengen en wel uit onze oudere taal, daal'
een ieder zich die uit onze hedendaagsche zelf kan kiezen.
Zoo wordt in den Walewein, vs. 2967 het volgende gezegd:
1fenighen rudder sachi daer voren,
88
Die alle speelden, ",'eet dat wel,
SC'aec of werptafeIspel ,
Ende vele sloegher daer den bal.
Zoo men in plaats van het voornaamwoord het zelfst. naamw.
herhaalt, krijgt men der ruddera voor er.
Voorts vs. 5117:
Acoleyen ende violetten,
Lelien die gherne smetten
lJie1' stont daer een groot deel.
Neem voor dier hét substantif, en ge krijgt: 11 der acoleyen,
der violetten, der lelien-"
Zie ook vs. 78:
VS, 1952:
vs. 6582:
\"8. 8201:
Van al den heren die daer waren
Sone durster een niet varen:
Si saten alle ende sweghen stille.
Als sire alle waren comen
Ende sire waren vergadert alle
Dae wasser daer bi rechten ghetalle
Twintich hondert ofte mere.
Daer waser hondert ofte mere
Die litteken mochten toghen.
Daer scoter harde vele toe,
Die den coninc droeghen doe
Uter parssen achterwaert.
In den Rom. der Lorr. lI, 1018:
X. L. dusentech, sonder sage,
So wasser, die hi (Karel) verloes,
Daer hi grote scade ane eoes.
Ende vele meer, dat weet wel,
Verloesser Agulant int spel.
In gevallen, waar de genitief van het enkelvoud del' collectieve
naamwoorden gevorderd wordt, dus na woorden die
een hoeveelheid bete eken en , kon het Mnl. van die, dat den
89
genitief des. dies, 's gebruiken, den genitief, dien wij nog
over hebben in desgelijks, insgelijks.
Tot voorbeeld diene Wa lewein , vs. 866:
Doe liep die cnape ende haelde coren
Ende stort ets hem (' t paard) ghenouch te voren.
vs. 4769:
Dat scone licht, dies hi sach vele.
Ferguut, vs. 860:
Daerna so brochte men hem dat cruut,
Die joncfrou naems ende Ferguut.
Reinaert, vs. 592:
Ic sals u so vele beraden,
Gine atet niet met u tienen.
Thans kunnen we in de gekenschetste gevallen het enkelvoud
des, dies, 's niet meer gebruiken, behalve in enkele
spreekwijzen, als »wat dies meer zij." We omschrijven dien
genitief door het bijwoord daar van, er van. In het voorbijgaan
zij opgemerkt, dat het Fransch zoowel het meervoud
der, als het enkelvoud des door een bijwoord, door en, zou
moeten uitdrukken.
Het bovenstaande moge een nieuw bewijs leveren, hoe in
den loop der tijden geheel verschillende woorden, als er uit
daar, en er uit der, elkander in klank volkomen gelijk kunnen
worden. Hoe verder men de geschiedenis der taal nagaat,
des te scherper scheiden zich woorden en vormen. Zoo
heden ten dage in dezen volzin: II er zijn er veel," voor \l daar
zijn der veel" twee woorden uiterlijk niet te onderscheiden
zijn, in de taal, die vóór duizend jaar gesproken werd, in
het Oud-Saksisch zou het verschil in vorm voor het oor duidelijk
genoeg wezen; men zeide toen II thar ist thero filo."
Nog merkbaarder is het verschil in het Gothische: II th ar ist
thizê filu." Onder de hedendaagsche duitsche talen maakt
het Hoogduitsch nog het meeste verschil, want daar klinkt
er als do" en del' als deren.
Maastricht. H. KEUN.
V RAG E N.
1. 'Vat beteekent de uitdrukking moederziel aUeen in den
zm: Hij bleef moedereiet aUeen te huis.
2. Hoe is de uitdrukking te verklaren: Beatr. vs. 258 :
Hets u vrient, dat ghi siet? Zie pag. 47.
3. Welke is de afleiding van het woord verweenthede l Dr.
M. DE VRIES is toch in zijn glossarium op )) Der Leken Spieghel"
tot geen eindresultaat gekomen.
4. Zijn de uitdrukkingen ter goeder trouw, ter goeder ure, telt
mijnen huize, ter dezer plaatse goed te keuren?
5. Waarom schrijft men: dit doet in de zen niets af?
6. Dr. BRILL en Dr. TE WINKEL, e. a. schrijven zoogen
(causatief van zuigen). Dr. TE WINKEL verklaart die spelling
in het woordenlijstje van de Nederl. spelling enz. door säugen.
Heeft de stam zoog dan niets te maken met den stam zog l
7. Zinnen als deze: .Dit werk ofsehoon '11 iet vrij van gebreken,
verdient toeh aanbeveling; dit kind, hoewel niet vlug van begrip,
moogt gij niet verwaarloozen, zag ik onlangs tot de h y pot etische
gebracht. Mij dunkt het zijn categorische hoofdzinnen,
met verkorte concessieve bijzinnen. Welk
gevoelen is het ware?
Z.
OVER DE REGELMA'rIGHEID IN DE SPELLING,
BY tm
OUDE NEDERDUITSCHE SCHRYVERS.
Men heeft lang gedacht dat onze oude nederduitsche dich·
ters, namelyk die der dertiende en veertiende eeuw, geene
regelmaet in hunne verzen hielden, weinig of niets van de
prosodie verstonden, en te vrede waren wanneer er slechts
een rymwoord op het einde stond. Een nader inzien en een
meer critisch onderzoek hebben doen erkennen dat men de
Ouden te kort deed; en thans is men het genoegzaem daerover
eens, dat de versificatie by hen, ofschoon j a veel
vryor dan by ons, echter aen zekere regels verbonden was,
en dat, zoo hunne verzen, somtyds van alle maet en kadans
verstoken, op de deerlykste wyze in den war loopen, zulks
ten grootsten deele te wyten is aen de onachtzaemheid der
afschryvers, aen de onwetendheid dier latere poëten, die,
buiten het rym, in verzen niets meer wisten te vinden dan
in proza, en die de schriften der Ouden, by het afschryven,
naer hunne valsche begrippen verminkt hebben en verknoeid.
Men bedriegt zich even zoo zeer, wanneer men gelooft dat
de nederduitsche tael, in de eeuw van MAERLANT en in de
volgende, in het onzekere dobberde ten aenzien der spelling.
Oppervlakkig geoordeeld, ja, schynt het dat onze dichters van
den ouden dag in het wilde schreven, en geene doorgaende
regels kenden, naer welke zy zich rigtten in het spellen der
7
92
woorden; doch wederom, wanneer men wat dieper en wat
nauwkeuriger inziet, ontwaert men weldra dat, verre van
op den tast voort te gaen, onze Ouden wel degelijk een ge·
noegzaem volledig spelling-stelsel hadden, en in hunne schriften
in acht namen; spelling-stelsel zeer verschillig van hetgene
thans gangbaer is, doch hetwelk in sommige punten welligt
beter, in andere even zoo wel gegrond was als het hedendaegsche.
Onkundige afschryvers hebben ook hierin de oude dichters
veel nadeel gedaen; zy lieten niets in zyn eigen vorm; alles
werd, gelyk het heette, verjongd; bewoording en spelling
gewyzigd naer het spraekgebruik of misbruik van hunnen
tyd; somtyds zelfs naer het provinciael dialect dat den afschryver
eigen was. Zoo werden er, natuerlyker wyze,
letters en lettergrepen verplaetst, ingelascht, of onderdrukt,
volgens de grilligheden van den copist, waerdoor dan de 001'spronkelyke
regelmaet noodwendig moest te zoek raken. Doch
te midden van die verwarring is het niet onmogelyk de oude
beginselen· op te speuren, en het rigtsnoer weGr te vinden,
dat de Ouden geleid heeft.
Het volgend Vertoog zal daerover, vertrouw ik, eenig licht
verspreiden; doch ik geef het als eene bloote liefhebbery,
niet als eene volledige en doorwrochte verhandeling. Dewyl wy
meer dan ooit de vaderlandsche oudheid doorsnuffelen, om te
zien hoe ryk wy zyn in voortbrengselen der belgische litteratuer,
en om daer eene aenmoediging in te vinden, ten einde
onZfl letterkunde weGr in eere te brengen, kan het niet dan
aengenaem wezen zoo wy elkander mededeelen wat ieder in
de schriften der Ouden heeft opgemerkt I).
Nu, ik zeide dat zy een regelmatig en beredeneerd spelling-
stelsel kenden en volgden, en dat staet my te bewyzen.
Voor eerst, wat het hoofdpunt raekt, waeromtrent sedert
I) De Redactie van de Taalgids neemt, met goedvinden des geachten Schrijl"ers,
dit vertoog nit WILLllMS' Mnseum, D. lIl, over, in de meening dat het ook hier
te lande nuttig kan zijn, inzondcl'hei,l voor hen, die van de studic onzer Oudcn
geen hoofdwerk hebben gemaakt.
93
lang zoo veel en zoo hevig getwist is, namelyk welke van
twee, de enkele- of de dubbele yokaelspelling, best overeenkomt
met den aert der nederduitsche spraek, daer was in de dertiende
eeuw geen geschil over. De enkele vokaelspelling was
algemeen in zwang; de regel bestond, was gekend, en werd
getrouwelyk gevolgd. Alle lange klinkers dus, wanneer zy
de lettergreep eindigden, werden enkel geschreven. Men
spelde dan niet alleen mrt1ce1~, meten, hopert, 1tren, met een
enkelen klinker, zonder bygevoegde e; maer zelfs si, claerbi,
hi, btivelt, enz. , houdende de i ook voor lang wanneer zy
het woord of de lettergreep eindigde, en derhalve niet noodig
oordeelende haer met byvoeging van e of door verdubbeling
te verlengen.
'Yanneer in tegendeel de lange klinker het woord of de
lettergreep niet eindigde, zoo werd hy verlengd het zy door
de bygevoegde e, het zy door verdubbeling. Zoo werd a en
u door eene naestgevoegde e verlengd, ofschoon men de 'IJ,
soms met zich zelve verlengd ontmoet; maer de e, de 0 en
de i werden regelmatig door verdubbeling lang gemaekt.
Men schreef in de vroegste tyden ii ,als hi áti~j~, !ti clriift;
doch ten tyde van MAERLANT werd reeds de tweede i met
een' steert van onder doorgehaeld, en men stelde ij, gelyk
de Hollanders doen.
De hedendaegsche ij-klank, zoo zeer zweemende naer ei,
was by de Ouden onbekend. De echte uitspraek van ij, als
lange of verlengde i, is nog bewaerd gebleven in vVestVlaenderen
en elders, alwaer men een treffend onderscheid
opmerkt in het uitspreken van leielen (ducere) en lijelen (pati),
welk laetste daer als Zielen klinkt.
Men schreef dan getrouw si, lielen, blive1t, enz. met eene
enkele i; maer 8ijn, blijft, mijn., met eene 1:/.
Zy kenden echter ook de y, gelyk wy Belgen ze nog
meestal schry"en; doch daer spreek ik aenstonds van.
vVat onze ie betreft, welke thans voor eene verlengde i
doorga~t, dat was wel degelyk by de Ouden een tweeklank.
En men hoort hem nog in zyne oorspronkelyke zuiverheid
7"
in den mond der Westvlamingen , die de woorden nyd en niet
gansch verschillig uitspreken.
Doch hoe was het in de dertiende eeuw gelegen met het
onderscheid, dat thans alle schryvers maken tusschen de zachten
de scherplange e en 0, en volgens welk men lezen en
hopen schryft, even als makert en uren; maer in tegendeel leeren
en loopett, steeds met eene dubbele vokael, alhoewel zy de
sylbe sluit?
Dit onderscheid bestond oudtyds waerschynlyk in de uit·
spraek wel, maer in de spelling of in de schryftael niet,
althans niet regelmatig . Voor eerst by MELIS STOKE, ten
minste in het handschrift door WOUTER den klerk vervaerdigd,
hetwelk HUYDECOPER gevolgd heeft, vindt men over 't algemeen
geene verdubbeling van klinkers op 't einde der lettergrepen;
de e en de 0 volgen daer den gemeenen regel. Men
leest er groot en noot, meel' en heer; maer tevens crone en 8cone,
sere en ere, niet tegenstaende dat de e en de 0 in de vier la etste
woorden ook scherplang zyn, gelyk wy thans zeggen, en
daerom altyd dienen verdubbeld te worden, ofschoon zy de
lettergreep sluiten. Dat is nu de regel; maer MELIS STOKE
kende of volgde hem niet: de vokael die de sylbe eyndigde
gebruikte hy enkel.
l\IAERLANT gaet hier gelyk met STOKE, voor hetgene wat
de 0 betreft; maer voor de e ziet het er by hem anders uit.
Hy onderscheidt eene tweevoudige lange e, gelyk wy; doch
misgrypt zich in het schryv'en niet zelden: zoo dat men duidelyk
opmerkt dat het gebruik niet vast ging, en dat het
verschil tusschen scherp- en zachtlang, in het schrift ten
minste, niet zeer nauwkeurig in acht werd genomen. Men
ziet. de algemeene vokaelregel had de overhand; echter
is het niet waer hetgeen TEN KATE zegt (Deel I, bI. 159),
dat dit gebruik tot niet lang voor 1600 stand hield. Het
is in tegendeel zeker, dat men al vroeg opmerkte dat de
enkele e en 0 in menigvuldige woorden aen de uitspraek niet
beantwoordde; en dat moest men noodwendig. Het onderscheid
tU55chen e en ee, 0 en 00 ligt in den aert onzer tael;
94
zy heeft dat gemeen met de teutonische talen waermeê zy verwant
is, gelyk TEN KATE het ter aengehaelde plaets bewyst,
en in de er op volgende woordenlysten zigtbaer voorstelt.
Voor e- schreef men aldra ee, gelyk wy 't nu doen; men vindt
zulks al vry regelmatig in het handschrift der chronyk van
JAN VAN HEELU, behoorende tot de eerste helft der XV· eeuw.
Doch voor de 0 werd er langer gehaspeld. Men beproefde
eerst oe; zoo leest men bij MAERLANT poef/en, ltoeclteit, altoes,
enz.; andere verkozeu oi, als behoiren, toeóeltoiren; doch hy
VAN HEELU reeds ontmoet men dikwerf 00, welk laetste dan
ook langzamerhand algemeen is geworden_
Uit dit alles hlykt het ten overvloede, dat de enkele
vokaelspelling hy de Ouden een doorgaende schryfregel was,
dien zy met de volmaektste nauwkeurigheid, ja tot in het
overdrevene waernamen. Enkele afwykingen, welke men in
oude handschriften ontmoet, moeten aengezien worden als
ingeslopen schryffeilen, op de rekening der copisten te stellen.
Daer ik geen opzettelyk onderzoek versta te doen omtrent
het taelgeschil over enkel- en dubbel vokaelspelling, wil ik
hier niet verder intreden. Het is my genoeg te hebben getoond,
hoe de nederduitsclle schryvers van de dertiende eeuw
het begrepen, en waeraen zy zich hielden.
Maer hoe stelden zy 't met die tweeklanken, waerin wy
thans, wy Belgen, nog veelal de y gebruiken, terwyl de
Hollanders getrouwelyk en algemeen dezelve met i samenstellen,
als waerheid, huis, zaei-tijd, ooit, enz.?
In dat opzigt was hun systeem zoo wel verschillend van
dat der Noordnederlanders als van het onze.
Vooreerst , zy schreven zeer regelmatig ei, en nimmer ey,
in leiden, waerheid, enz. Zoo doon het de Hollanders nog,
en zyn daerin de oudheid getrouw gebleven.
"\Vat den tweeklank ui of 1t!! raekt, dezen kenden noch
VAN l\UERLANT, noch zyne tydgenooten; men vindt by hen
altoos u of 16e daervoor gebruikt, naer gelange de klinker
al of niet de lettergreep sloot. Zy schreven dus rumen, vlIel,
voor ruimen, vui,t, en de oude uitspraek kwam met het ge-
95
96
schrift volstrekt overeen: zy spraken gelyk zy schreven, en
omgekeerd. Zoo spreekt men nog in W est-Vlaenderen , maer
men schryft anders. In Brabant is de oude uitspraek even
als het schrift veranderd, behalve in de woorden duivel en
duizend, welke nog heden in den mond van 't volk duvel en
duzend uitgesproken worden.
Maer ik zeide boven, dat de Ouden ook de y kenden en
bezigden. En inderdaed, by VAN :à1AERLANT en zyne tydgenooten
vindt men regelmatig die letter gebruikt, in samenvoeging
met a en met 0; hy schryft sayt, saeyM', ay, pays,
en zoo ook hoy, moeye, noyt. Men ontmoet ze ook in 't begin
sommiger woorden, als ydel, yemen, ystorie, enz. Hierin
zyn zy derhalve geheel verschillend van het gebruik, dat by
onze noordelijke buren algemeen is.
Deze byzonderheid is des te treffender, daar de y, als
upsilon en in één letterfiguer, in de oude tentonische talen,
welke met de onze verwantschapt zyn, of nimmer, gelyk in
het Gotisch, of zelden, gelyk in het Franksch, voorkomt.
Het schynt dat deze afwyking herkomstig is uit het naburig
franseh, en van daer by onze nederduitsche schryvers
overgenomen. De Fransehen schreven toen ter tyd, en nog
eeuwen later, essay, j'ag, le ra!}, la loy, wa erin overal de
'!J slechts de weerde heeft van eene enkele i. Niet onwaerschynlyk
is het derhalve, dat onze Ouden, die veel franseh,
of gelyk zy 't noemden walsen lazen en vertaelden, dat gebruyk
gevolgd hebben. En wy bevinden inderdaed dat de '!J meest
voorkomt in samenstelling met a en 0, waerin zy by de
Franschen algemeen in zwang was. Later is dat gebruik
allengskens meer en meer uitgebreid geworden; en zoo zal
dan het schryven van y in alle tweeklanken met de i samengesteld
by ons de overhand genomen hebben.
Thans handelen wy over de medeklinkers, waeromtrent
de oude spelling van MAERLANTS tyden zeel' veel verschilt
van de hedendaegsche.
Vooreerst was het by de schryvers der dertiénde en volgende
eeuwen een stokregel, met den aert der nedel'duit97
sche tael gansch overeenkomstig, dat alle medeklinker,
wanneer hy het woord sluit, hard is in de uitspraek, en
het daerom ook wezen moet in het schrift. De stem kan
inderdaed niet berusten op zachte medeklinkers als d en g:
en daerom is het dat nog heden geen neêrduitsch woord
eindigen kan of mag op eene v of op eene z. Maer de
Ouden waren daerin veel consequenter dan wy: en uitgaende
van dat beginsel, schreven zy zeer getrouw wb'ngaert, werelt,
geleert, hoeft; en zoo ook ie mach, lach, dach, noch, menec1z,
dorstech, enz., liever van de natuerlyke afleiding zich verwyderende,
dan een zachten medeklinker te gebruiken daer,
waer hy, noodzakelyker wyze, in de uitspraek hard en
scherp was.
Gy ziet, dat beginsel steunt op logische gronden; maer
zy volgden 't nog verder op: en altoos van hetzelfde princiep
uitgaende , verscherpten of verzachtten zy den medeklinker,
volgens dat hy van een scherpen of zachten medeklinker
voorafgegaan of gevolgd werd, Zoo schreven zy mochten,
macht, bericht, enz., en zoo ook 't folc, 't fordeel, opter (op
der), totte1z (tot den), enz. In tegendeel, dleve1t, dlant, dwoort,
dweZc, enz., de t verzachtende, en daerom in d veranderende,
ter oorzake van de volgende zachte Z of w.
Hierin volgden de Ouden, mogelyk zonder het te weten,
het systeem der Grieken ten opzigte hunner ml~tae; daer deze
ook hunne ~ in 'lr , de y in u, de a in T veranderden, naer
gelange van den medeklinker waermede zy dienen moesten,
En deze ontaerding van de eene consonant door de andere,
hoe vreemd en hardstootend zy thans in 't geschrift ook moge
voorkomen, ligt zoodanig in den aert der spraek, dat wy
zonder er aen te denken in vele gevallen nog spreken gelyk
de Ouden spraken en schreven. Men zegt immers nog gedurig
nam' 't stat gaen, iets op 't solder dragen, aent tafel zitten;
alhoewel wy de stad, dfn zolder en de tafel zeggen, Te
Antwerpen is het, en zal het altyd zyn, aen 't Scheld woon en ,
in • t Scheld vallen, enz.
Daerenboven hadden de Ouden nog ecne andere reden om
98
dus met de medeklinkers te werk te gaen; namelyk omdat
zy gewoon waren kleine woordjens , als lid- en voornaemwoorden,
niet op hun eigen te schryven, maer ze zoo wel
in schrift als in uitspraek als en clitica aen het voorgaende of
volgende woord aen te hangen, en daer te laten op rusten.
Iets waerin zy wederom Grieken en Latynen waren opge:volgd,
en dat thans in onbruik is geraekt, behalve voor het
onzydige het, tot 't verkort, en zoo nog wat. Zoo schreven
zy ics, voor ik dea, danetens (dankten des), maehire (mag hy
er), namen (nam hem), en honderd andere zulke aerdigheden,
die thans den lezer wel eens doen haperen.
Maer dit gebruik maekte hen op eene andere noodwendigheid
opmerkzaem. Door het achteraenhangen van de enclitica
kon het voorgaende woord, of liever zyn klinker, van
lengte veranderen; zoo werd dat, met er vereenigd, noodwendigerwyze
da-ter. Om zulks voor te komen, en altoos getrouw
aen het eenmael aengenomen grondbeginsel, verdubbelden
zy eenvoudig de slotconsonant van het eerste woord,
en schreven onbeschroomd weg, settic, haddie, seggie, hebbic,
totten, datter, enz.
Een ander punt. Het is bekend, dat het alphabet, hetwelk
wy heden nog gebruiken, by ons zoo wel als onder de Franschen,
door de Romeinen is ingevoerd; of, wil men, dat
de oudste schryvers, meest klerken, dat is geestelyken, voor
het neêrduitsch schrift, de romeinsche letteren hebben gebruikt,
als \vaemen zy gewend waren. Nu, in het latynsch alphabet
komt de medeklinker k niet voor. Men vindt die letter, welke
uit het grieksch haren oorsprong schynt te hebben, in oude
schriften van de Teutonische taeltakken, zelfs van in do eeuw
van KAREL den Groote; doch zy is er zelden in gebezigd.
Zoo was het ook in de eeuw van l\lAERLANT: de !c was niet
onbekend, doch werd algemeen vervangen door de e, welligt
naer het voorbeeld der Fransehen , die nog heden de Ic missen,
en daervoor e gebruiken. Men schreef dan ie, oee,
earmen, eoen; en insgelyks voor andere medeklinkers, beclagen,
Zeet, enz.
99
Die letter was over 't algemeen toereikend om den bedoelden
k-klank te verbeelden; maer gevolgd zynde door de vokalen
e en i, haperde het. Voor die vokalen klonk en klinkt
zy by de Franschen als 8, en zy had in 't latyn mede een'
klank, die van dien der k afweek. Al vroeg, en zelfs in de
Karolinger tyden, heeft men in dat gebrek voorzien, en de
k gebruikt, wanneer zy van e of i gevolgd werd. Die regel
was doorgaende in de eeuw van MAERLANT; hy, JAN VAN
HEELU, MELIS STOKE, enz. schryven getrouw kerke, maken,
en zoo ook bekinnen, makic, enz.
Later, wanneer de tael verliep, en de spelling in den war
geraekte, heeft men voor de gezeide vokalen e en i de e
verhard en versterkt, door byvoeging van k, en men heeft
geschreven kCl'cke, maecken, enz.; en zoo is dan vervolgens,
door meer en meerder vel'loop, de ek bykans algemeen geworden
in de nederduitsche schriften.
Als gevolg van het even gezegde verklaert zich van zelfs
het ontbreken in onze oude tael van den vermengden medeklinker,
dien wy thans verbeelden door kw, zynde beide
letteren in het latynsch en fransch alphabet niet voorhanden.
By MAEHLANT en zyne tydgenooten is inderdaed die dubbele
consonant niet bekend, en wordt regelmatig vervangen door
de twee latynsche boekstaven q en u, Zy schreven derhalve
quade, wy quamen, quü't, enz,: en dit gebruik heeft stand gehouden
tot op het laetst der verledene eeuw, wanneer eindelyk
de q als eene omluitsche letter uit het alphabet is
verdreven, even als de x.
"Vat den eygenlyken w-klank betreft, deze werd van oudsher
uitgedrukt door de dubbele uu, en men schreef uuaer,
uuorden, enz.
Hetgene ik zeide van Ic en w, geldt mede voor de letter
Z, even zoo min te vinden in de latynsche letteren-rei.
Deze medeklinker is nagenoeg onbekend by MAERLANT en de
schryvers van zynen leeftyd. Men had, om dien zachten
klank uit te drukken, niet anders dan de 8; maer deze was
noodzakelyk tweederlei, nflmelyk de scherpe en de zachte.
100
Men schreef dus niet alleen stof, staen, enz., in welke woorden
de s een scherpen klank voorstelt; maer ook seggen,setten,
ile sat, seleer, sot, enz., alwaer zy den zachteren klank
der z aenneemt.
Dit uitsluitend gebruik der s voor beide klanken duerde
echter niet lang. De z wordt reeds gebruikt in den .Dietschen
.Doctrinael, een schrift van de veertiende eeuw, en komt voor
in alle latere nederduitsche werken. Nogtans heeft zy de
zachte 8 niet geheel kunnen verdringen, en deze is tot op
onzen leeftyd toe min of meer in zwang gebleven .
. Eene andere byzonderheid opzigtelyk de s, byzonderheid
door MAERLANT, STOKE en andere gelyktydige schryvers
nauwkeurig in acht genomen, en toon ende hoe nauwgezet
die eeuw op de spelling was, is namelyk het tweevoudig letterfiguer,
waermede zy de s verbeeldden, naer gelange zy
het woord of de lettergreep begon of sloot. In het eerste
geval gebruikten zy altyd de lange f; in het tweede steeds
de gekrulde 8. Dit onderscheid is zeer dienstig in samengestelde
woorden, om alle dubbelzinnigheid voor te komen.
In de volgende, by voorqeeld, is de beteekenis gansch verschillig
, volgens dat de.y het eerste woord sluit of het tweede
begint: ryk-ftaf (ryks-taf), leoning-ftaf (konings-taf), dorp-fluoper
(dorps-Iooper) ,enz. De lange f is by de Hollanders zoowel
als by de Duitsehers nog in gebruik, en by ons te herstellen.
Eertyds was er ook een onderscheidend letterfiguer voor
de r aen het begin en de r aen het einde of in het lichaem
van 't woord. Men schreef beterend, bewateraer, met de aenvangs-
r (welke alleen op onze drukkeryen gebleven is) om
niet beter-end, bewater aér te lezen; maer in tegendeel cruis
(cruus) , croost, enz. met eene andere en, als 't ware, omgekeerde
r, welke wy in 't schrift nog gebruiken. Dit echter
heeft niet lang regelmatig stand gehouden, en is later geheel
vervallen.
Ik zeide boven dat de k-klank voor de vokalen e en z
niet voldoende door de c kon worden nitgedrukt, omdat
deze letter in het franseh, en mede in het latyn, voor die
101
klinkers anders uitgesproken werd dan voor de overige vokalen,
namelyk a, 0 en u, of een' medeklinker. Hetzelfde
merkte men op omtrent de letter g, die in 't fransch en in
't latyn nagenoeg klinkt gelyk in onze tael, als zy gevolgd
is door a, 0 of u, of door eenen medeklinker; maer gevolgd
van e of i heeft zy eenen verschillenden klank in beide die
talen. Niet onwaerschynlyk is het dat zy in dat geval by de
Latynen klonk even of omtrent als nog heden by de Italianen,
die de 9 uitspreken als dje.
Men vond derhalve goed, om den zachten g-klank voor
de e en i te behouden, haer in dat géval te verbinden met
de ft, en men schreef g1l.e en g1l.i; als in draghen, wy gTtinghen.
Deze spelling is regelmatig gevolgd by MELIS STORE. Zy is
mede op te merken by MAERLANT en VAN HEELU, doch niet
zoo doorgaende. Zy werd minder waergénomen door de
schryvel's der volgende eeuw; doch later, wanneer spelling
en spraekkunst geheel en al verliepen, werd het gebruik der
ft naest de 9 genoegzaem willekeurig, en men zag die letters
vereenigd, waer volstrekt geene reden was om het te doen.
Hiermede meen ik van dit onderwerp te mogen afzien.
Het blykt dat de Ouden wisten hoe zy schreven en waerom;
dat hun spellingstelsel beredeneerd en regelmatig was, en dat
zy de grondwet, sch!'!!} gelyk gy spreekt, waer thans weêr
sterk op aengedl'ongen wordt, zeer wel kenden, ja en veel
getrouwer nakwamen, dan wy 't heden doen.
1839. J. DAVID, PRo
B IJ DRA G E
TOT DE KENNIS DER NOORDHOLLANDSCHE VOLKSTAAL.
(EERSTE GEDEELTE).
Ieder, die de schriften der Ouden beoefent, ondervindt
daardoor al meer en meer, dat vele woorden, die uit den
schrijfstijl verbannen, of in onbruik geraakt zijn, hier en daar
in de volkstaal nog blijven voortleven.
In de laatste jaren hebben twee voorname letterkundige tijdschriften,
t. w. het Belgisch Museum en Dr. de Jagers Taalkundig
Magazijn, proeven van ondel;scheidene dialektèn geleverd.
Van het N oordhollandsch zijn die echter zeer gering
geweest, als zijnde de geleerde schrijvers zekerlijk te weinig
in de gelegenheid geweest er meer van op te zamelen.
De jaren mijner jongelingschap heb ik in Noordholland
doorgebragt. Ik verkeerde er met arm en rijk, jong en oud,
stedeling en dorpbewoner , en leerde daardoor de taal des
volks in al hare nuances kennen.
Thans draag ik grijze haren, en geloof dus gaarne, dat
veel van mijne kennis dier taal te loor geraakt is. Als ik
het dus waag eene bijdrage tot de kennis daarvan te leveren,
zal men btJgrijpen, dat mijn arbeid ver van volledig is. Ik
wil ondertusschen zeggen, dat het geleverde meer is dan eene
aanteekening van hetgeen mij van tijd tot tijd als Noordhollandsch
voor den geest kwam.
Bij de beoefening der oude letterkunde had ik dikwijls ge103
legenhéid, oude N oordhollandsche kennissen aan te treffen;
ook daarvan werd notitie genomen.
Door het eene met het andere verkreeg ik datgene, wat
ik hier als bijdrage aanbied.
D. VAN KALKEN.
Aerf, aerve, anderhalf, anderhalve.
A e sen t, aangezigt. Dit woord treft men ook aan in de
blijspelen der zeventiende eeuw, o. a. in BRED. Kl. v. een
Huysm. bI. 3:
houje liever je locleen wat lang byje aasengt? I)
Z. V. OUDEMANS op BREDERO.
Af ge die ft, versterkingsbijwoord : buitengewoon, ongemeen,
alleruitmuntendst. Het is verwant aan indieft en
ondieft, dat men in de blijspelen der 17,1. eeuw nu en dan
aantreft. Als verwonderingsuitroep , zegt men: Wet af gedieft,
wat is het koud!
Af terend, achterkamer.
Afterend (in 't) raken, achteruit gaan.
Alliens, eveneens. Men vindt dit bij HOOFT, N. Hist.
82: alleells oft het onrecht •••. recht zijn moeste. En BRED.
J erol. bI. 32:
lI-Iaer 'le weet niet hoe iele 't heb, het schijnt alliens b!/get
Of mijn Joncleer nimmer gheen hongher schier en het.
A 11 i e n s, hetzelfde, om het even. In dezen zin komt
het ook voor in Spiegh. Bysp Alm. Nov. 1:
I) Eene andere zamentrekking van aanzigt is aanst, in Vlael'd. Hedel'ijekb. bi. 16 :
Sy hebóen Deck-mantels, die N uUe vreughde hieten,
Mom-aensden vall Blyscl,ap, en deughdelij'ck gh61lieten.
d. i. mom-aanzigten. Te dezer gelegenheid zij nog opgemerkt, dat onze spreektaal
een werkwoord aanzigten kent, dat onze Woordenboeken niet vermelden, voor (op
liet gezigt) staan of passen. Men zegt dit of dat aanzigt m{j al of ni~t. Bij VAN
EFFEN, Speet. lIl. 693, leest men daarvoor aangezigten: Wy brengen geen halve
dagen ten eynde 0111 met onse kamenier te overleggen welke kleur van stof ons best
sal aangesigten. A. Il. J.
104
Alst geluk wit met de mar~, 't is alleens wat dat h!l kal~,
en HOOFT, vV arenar , Bedr. 1. 5:
WAR. ])ats alliens het moet nu volstaen, mb'n dochte1' zs
de b1'uit.
A II ij k, in den zin van: Hoe h eet h ij a I lij k? hoe heet
hij ook? In de beteekenis van geheel, volkomen; om het even,
hetzelfde, komt het bij de Ouden dikwijls voor, ook bij KIL.
A Ir ene est, allernaast. Men vindt dit ook in den 'Vap.
Mart v. d. Driev. coupl. 19, vs. 9.
A n g, bang, beangst, bevreesd, beklemd van gemoed.
Dit woord vindt men niet 'bij KIL.; maar bij de Ouden wordt
het meermalen in dien zin aangetroffen. Ten voorbeelde
strekke HOOFT, Ned. Bist. blz. 578: Gescheept, geestZijken
en weyrlijken, elke soort op bezondren boodem, werden (ang
voor argher, naam lijk te gronde booren) aalZ Sant Antonisdij!c
opgezet. En FOKKENS, Dronkken Hansje, B. 1. v: ik ben
niet ang, maa1' 't ha1't is zoowat bevreest.
A n lij den, duren, aanhouden. Men vindt dit in HOOFTS
Ned. Hist. blz. 839.
Anspreken, afhalen.
Appelpent, appelmoes.
Be b, bes, grootvader, grootmoeder.
Bed u c h t, beangst, bevreesd. Bij KIL. vindt men het
in die beteekenis, ook in den Pass. Somerst. frl. 177, v. kol. 2:
lst sake dattet heer ende menichvoudicheit del' boser viandert ende
ha er becoringhe ter;1ten mi opstaelt, mijn he1't en sat niet ontsien
noch beducht wesen. In den Sp. hist. Il. 19, vs. 28,
komt het als compar. vo~r in den zin van gevaarlijker, zorgwekkender.
Bij PLANT. vindt men: Beducht sijn, in twijfel
zijn. Het ww. beduchten en hem beduchten komt dikwijls
voor in den zin van vreezen. 't Staet te beduchten, het is te
vreezen (BINN. KIL. Br. Yeest. 6. 11358, Matth. An. Dl. I.
blz. 252. Woordb. op H.), twijfelen, vermoeden (PLANT. en
BINN.), in twijfel staan. (BlNN.)
Be cl u c h t, buitengemeen, buitengewoon, schrikkelijk.
B. v. 't Is beducht koud. Der was beducht veel "olk op de bien.
105
Bed v ak, bedstede.
Begrepen (ik ben daarmeê), het spijt mij.
Beg l' oot en, het begroot mij, 't gaat mij aan 't hart.
Bekant, bij kant, bijna. Dit woord vindt men nu en
dan bij de vroegere schrijvers, o. a. Leven v. Sint Al\1AND,
Dl. 1. vs. 552:
(In dese1' rrzanie1'en, so sjJrae Amand ,)
Ben ie den riede ghelije bicant.
Gest. Roman. Cap. 133: Doe die enen hont bicant van den
wolf verwonnen was. en Matth. An. 8vo• I. blz. 494.
Bel u I, verstand, begrip, besef, denkbeeld; zoo zegt men
van een zieke: hij is zijn belul !cwijt, hij is buiten kennis.
Hij heeft er geen belztl van, hij heeft er geen erg in. Ofschoon
het bij KIL. niet voorkomt, werd het toch veel gebruikt, 0 a.
BI1ED. Griane, H. 4. v.:
Sonder belnl voert hy de vlagh,
Ily b1'enght sijtt ylheyt aan den dagh,
Recht als de holte leghe vaten.
en HOOl<'T, Ned. Hist. blz. 785: In voeghe dat zy bezwaart
Valt dran!c en vaa!c, luttel beluIs van weerbieding hadden.
Ben a men, namelijk, inzonderheid. Dit woord komt o. a.
voor in W ALTES, de Bedr. Gierigaart , A. 4. v.: De M a!celaars
!canne dit !cunsje mee wel, benamen die wat game binnen,
en BRED. Schijn-Heyl. blz. 36, Z. OUDEl\1.
Be ng hel, klokje, dat geluid wordt, om te verwittigen,
dat de tijd daar is, om de poort, de beurs enz. te sluiten,
of dat dp, schuiten of schepen afvaren; van daar bengelen.
Overdr. stoute, ongehoorzame jongen.
Beschieten, helpen. Men vindt dit ook in Hild. Ged.
f'. 24. r. b.: het beschoot niet wat fty dede.
Be tij en, bet i en. In: laat mij maar betijen, laat mij maar
begaan, laat het maar aan mij over. En: laat be tien , laat
staan, schei er uit. Die uitdrukking vindt men ook in NOO·
ZEMANS Lichte Klaart je, 1650, A. 4. r.: N01t J.It[ay!ce laet
betien. En lager B. 2. r.:
Gants daelders laet betien, och! mocht ie!c vry vyt sjJreecken.
106
Bij s gel ij k s, bij voorbeeld.
Blaadj e (een) leggen, kaart spelen. Aldus. BRED. Lucelle,
blz 30:
G!I lecht gaern een blaetje, dat ka1t ick u?Jt iou duymen sien:
B I ik, schitterende lichtstraal, weerlicht (KIL).
BI ik ken, (prim. "an blikkeren) een snel schichtig weerschijnend
licht van zich geven, z. HUYD. Pro Il. 305, weerlichten,
lichten. KILIAEN heeft het in de beteekenis van: schijnen,
lichten, blinken, schitteren, flikkerl.'n, flonkeren, glinsteren,
glans geven; in welken zin het bij de Ouden dikwijls voorkomt,
O. a. VELTH. B. 8. Cap. 2R:
Ende om dit, alse d' Ewangelie seit :
lJie gherechte sy?t ') in der waerheit
Blieken gelike der sonnen claer.
en Bijb. 1477. Exod. 19 (vs. 16):
Ende blixemen bf'gonsten te blieken.
Bon, bon n e tj e, bon tj e, kast, kastje. VISSCHER ,
Quicken, Schock 6, N°. 27. HOOFT en BRED. gebruiken het
woord Bom voor trommel en kast: Zende hiernevens de bom
ge"toffeert met lekkern!Jen (Briev. bI. 86). Sy haelden eensdaags
een groot Linneweb u!lt het middelste bom. (Je rol. blz. 34).
Bon keI, zwerm, vlugt, menigte. Een bonkei spreeuwen.
B 0 0 s, adv. zeer sterk, geweldig, fel; het is boos koud.
VONDEL gebruikt het als adj. Samson, Bedr. 2. Toon. 1: -
van 't stof en zweet en bozen stanck bekrozen , en in den
zin van guur gebruikt het HOOFT in zijne Brieven Mengelw.
blz. 307: Z()ude de Spanjaart de hitte wel t' zijne1zt
bekommert houden, om, nu 't hem aan 80ldaaten gebreekt,
tI onze voor M aast1"Ïcht, met booze daagen en bittere nachten
te bevechten?
B reg, brug. Trekken over markt en bregh. VOND. Poezy,
Dl. Il. blz. 172.
B u i, stuip. De zieke heeft beduchte lluijen.
Bult. menigte, b. v. een bult hooi, een bult water.
1) Lees; sullen.
107
B u uk, overdr. kind. Zoo zegt men in De Streek : »wil je
men buu!cje niet eens zien P"
Ce eds e, (besloten) bank of zitplaats in een kerk. TUINMAN
geeft daarvan in zijn Fakkel het volg. voorbeeld: s!f
stonden op van haren ceedsen.
Dagschaer of dagscheer (om een) sturen, voor
niet laten loopen. Dit woord is mij in die beteekenis voorgekomen
in de navolgende Blijsp. Ardelia en Flavioos vryagie,
1629, Act. 1. sc. 6: Sieu ic!c wel, 800 !comt daer de Knecht
die mij stuerden om een dach-schaar. En NOOSEMANS Lichte
Klaart je , A. 4 verso:
slachtje al de boetJen •
IJie de menschen uJtlacchen als sJ haer om een dagh" scheer
hebbe1t geteyt.
HOOFTS Ged. f'>. 49:
-- heb i!c de Grieken !connen leeren
De Goón te roepen om een dakschaar , met haar zweeren;
Te leiden om den tuin, de lcindren door het spel,
IJe mannen door den eedt. -
Volgens het Woordenb. des lust. is da1cschaar of rlag8chaar
op de Korenbeurs te Amsterdam ge.-;egd voor dagloon, of zoo
veel als men zich op eenen dag bescharen kan; en is met
zweeren de Godn roepen om een dalcschaar, om een dagloon valschelijk
zweeren. Bij de korenmeters en dragers te Amsterdam
verstaat men er juist het tegengestelde door, t. w. als
zij op een werk op zeker uur bestemd zijn, en men is tot
het afleveren of ontvangen niet gereed, dan moeten zij, na
nog een bepaalden tijd daarop gewacht te hebben, zonder vergoeding
terugkeeren 1).
1) HOOFT spreekt ook niet van zweeren om eell dakscltaar, maar van /net te
zwe"en de Goden voor niet te roepen, B1LIoIERIlIJK (Aant. op HOOFT, IJl. 37) legt
dakscham" of dagscheer uit door dakpanscherf of morgenkrieken.- De uitdrukking
voor een dagschee,' houden beteekent voor dm gek houden, iu Je klncllt ])a
Verliefde Lubbert, bI. 31.
Hoe i. 't, honje me "eur een dagseheel'. "oe zelt l"He'l. A. D J,
8
108
De el, menigte. Dus komt het voor in BRED. Rod. en
Alph. C. 2. v.:
Hoe duysent 8uyekererreten weet ghy 't dan? ••..
Kanje Kollyen? Of laat jet jou van Waar,ycgh8ter8 8egghen?
lek gi8 jy hebt een diel Lary8ter8 8taagh op jou vloer.
De kie s, per metathesin deksel. Aldus hengle,9, 8ehepZe8,
zaagle8; b. v. HOOFT, Waren ar, Bedr. 1, toon. 5: Een hiel
penning au zageles om de vloer te beatroyen. En BRED. Sp. Brab.
F. 2, vO.: h!! i8 80 drooch a8 sagelis. Dit komt hij de Ouden,
vooral in den uitgang der werkwoorden, dikwijls voor.
Deun, z. IJoon.
Dik, d uk, dikwijls, veelal. Zeer oud is dit woord. Bij
de vroegste schrijvers treft men het reeds aan. Ten voorb.
strekke Reinaert, vs. 203:
lsengrijn sprac: Hebdi geleert
An uwen oom dus liegen apeert?
lmte !tebbe daer niet geloge?,
Ghi hebt minen oom bedrogen
Harde dicke meneger wi8en.
en Passion. "Vinterst. fo. 3, vO.: al80 dicke als wz verwonnen
worden in 80nden ende in quaetheden, al80 dicke loghenen wi
gode: en al80 dicke al8 wi wel doen 80 beZien wi hem.
Di essek, di e s sak, dij zak of broekzak. Ik wil mij in geen
geschil met de Heeren DE VRIES en OUDEMANS inlaten, die
bij HOOFT en BREDERO aan dief-zak, geheime zak, denken I),
en zeg alleen, wat men er in Noordholland door verstaat. In
een broek heeft men er vier zakken, t. w. twee die8sakken, een
scheezak en een horlogiezak. KIL. heeft dieling, dijeling, femorale.
Di g gel, scherf, stuk van een pot of pan, enz.
Din g si g, gevoelig, aangedaan.
Din g si g hei d , gevoeligheid, betrekking. Hij het veul
dingsigheid voor dat meisje.
Don k ere n (i n), in het donker. Aldus St. Bijb. Ps. 11, vs. 2 :
I) Wnarhij nu ook de Heer J. n;;; BRINK komt, zie zijn GERBP. ;.DR. BHEDEROO,
Hi,t. Aesth. Studie, h'. 205. A. n. J.
109
8y schic/cen hare pijlen op de peu, om III uonckel'en te schieten
nae de oprechte vat' het'tm.
Do 0 n, d eu n, digt bij. lJoOIt of deun an de weeg, digt bij
het beschot, schutting of wand. Dit woord vindt men ook bij
KIL. in de beteekenis van» cito, statim," en in de Brab. Yeesten
voor» nuauw beperkt ," alwaar men B. 6. vs. 8024 leest:
Ende voerdene. • • . • • . .
Te Niemeghen, daeme 8aen
lJie hertoghe van Gelre helt,
Sijn leven lanc, in 8ier ghewelt,
Vast gevangen ende done.
Dooven, velen, uitstaan. In den zin van" 't is zoo heet,
i/c /can 't niet dooven."
Douwdeinen, een kind in de armen schommelen en in
slaap zingen of sussen. Een voorb. van dit woord vindt men
bijgebragt door OUDEMANS op BREDERO'S JeroL blz. 3: 't Gheoeurden
80 hy een8 zijr~ soontje wat douw-deynden.
Drenzen, vindt men opgehelderd in DE JAGERS T. Mag.
Dl. lIl. blz. 296.
D rijt, stercus, sordes. KIL. Van daar het scheldwoord dri·
tensoon, dat voorkomt in Ferguut, vs, 4694.
D rijt en, cacare, forire. KIL.
Dril (op den) zijn, hier en daar loopen, omzwerven;
zoo zegt men ook II op den hort zijn." lJril is beweging,
omloop, zwerving; Z00 vindt men in HOOFTS Brieven (Mengelw.
blz. 333): IJe werelt dwerelt, zoo doet ze ze/cer, en wy
zijn er in, laat on8 dan meé dwerlen op haaren dril.
Droelie (de), bastaardvloek. Dus in NOOSEMANS Lichte
Klaart je , 1650, B. 1, VOo :
Soo /cost het mijn noch. gelt! de droely moetje 8chenden.
D r 011 i g, snaaks ~ grappig, aardig. Dus bij BRED. Kl. v.
d. Molenaar, blz. 10 :
lIy is drollich van praet en hlijgeestich as hy singt.
Duiker, duiventer, bastaardvloek yoor duivel. Voor
een paal' eeuwen reeds in gebruik, o. a. in NOOSEMANS Klaart je
bovenv. B. 1, 1'0.: De duycker, hier 's mijn 2oij/.
8(1
110
D uk, dikwijls, vindt men in v. D. SCIIt:ERENS Tcuth. en
in der Minn. Loep; z. 't Gloss.
Dus s c he, dus k e, dusdanige, zulke. In dien zin treft men
het aan in HOOFT, Schijnh. (D. War. 1I. blz. 216): Hg
draeght • •• een hoedt met dllssche breé randen; en NOOSEM.
Klaart je, B. 1, 1'0.: wie 80lt om dusken vreltcht doot wille zijn.
Eng, benaauwd, bevreesd, komt reeds voor in STOKE, z.
Dl. lIl. bI. 187.
Er gj e, in de spreekw. dat'a op een ergje.
Fe i I, dweil. In dien zin bij de Ouden in gebruik, o. a.
BRED. Sp. Brab. blz. 43:
V1jndt iek dan ouwe feylen • . of bloedighe doeeken •
])ie wasdt iek en blieek iek op de Cingel.
Feilen, dweilen. Dus J. F. VIJCII, Kl. v. Jaep Rontvoet,
blz. 12:
]Je bancken ewassen, de potten eschuurt, de glasen espoelt,
J)e vloer op eveylt, met natten en droogen.
en V. ARP. Kl. v. Claes Klieck, blz. 3:
Schrobt den haert, schuert • .•• en failt de kelder,
Maekt het van boven tot onder helder. (DE VRIES op 'V.)
-Flipje, elders kadetje, broodje van eenhalven stuiver.
Gaar, bij de hand.
Gard, roede. Dus in BR. Moortje, blz. 22.
Gard, waaijervormige roede om er tapijten en vloerkleec1en
mede af te stoffen.
Ga r z ij n e n, rozijnen. Reeds ten tijde van HOOFT alzoo
in de platte volkstaal gebruikelijk. B. v. Warenar , Bedr.
5, 3:
't Was zulcken zoeten dier, 't bedreef zulclce ranken.
])oe '.t nu begon te loopen by 8toelen, b!J banken,
]Jan. was het af ter de garzijnen dan aftel' de bom
J)aer de 8uiker in was.
Ga r s tel en, een term bij de bakkers in gebruik om aan
te duiden het schroeijen van de, met dik strijksel besmeerde,
bovenkorst van 't roggebrood, hetwelk men tot dat einde op
ijzeren lagen in een heet en oven brengt, eer het gebakken
111
wordt. KIL. heeft gortselen en verklaart het door. torrere,"
schroeijen, zengen, roosten.
Gat e np et i el, verbastering van gatenplateel, vergiettest.
Ges t kl ad der, gestverkooper.
Gestreken (hij is er voor), hij is overleJen. Het denkbeeld,
dat deze spreekwijze van ft het zeil of de vlag strijken"
ontleend of afkomstig zoude zijn, kan mij niet ten volle bevredigen;
in dat geval zoude men zeggen n hij heeft er voor
gestreken." Is het welligt afkomstig \'an strijken, gaan, weggaan,
heengaan, vertrekken? In dezen zin komt het immers
bij de Ouden herhaaldelijk voor; een paar voorb. ten bewijze.
MAERL. Sp. H. lIl. 147, 26:
Selue so es ki gestreken
In een bedehuis daer bi.
Hetz. werk, D. IIl. der 4°. uitgave, blz. 375, vs. 86:
Van dal,en es alt kere gestreken
Ten borghen van Jkeru8aZem.
Van den Houte, vs. 86 :
Sed na de8en danen 8cltiet,
Ende dede dat hem zijn vader bat.
Hi streec al den zetuen pat
ToUen dale van Eóroene.
Gest. Rom., Cap. 55: Al8 die vierde 8uster, die vrede,
hoerde, dat aldu8 veel twi8t ende gC8cheel wa8 onder kare .~u8teren,
80e streeck 8i, ende ghinck uut alle dat lant ende coninckrijck
ende liep wech. Z. v. Gl. Lek. Sp., Minn. Loep en OUDEM.
op BRED.
Ginsen veer, ginder ver; aldus VISS. Tepelw. blz. 166.
G I 0 p, opening in een rij huizen. Dit woord is bij KIL.
onbekend, maar door HOOFT overdr. gebruikt in een brief
(Mengelw. blz. 292): dit maakt een groot glop in mijn daageZijclcs
bedrijf.
Gn a p, knap, knaphandig. Voorbeelden vindt men bijgebragt
uit BREDERO'S blijspelen door OUDEMANS.
Gorter, grutter.
Gor ter ij, grutterij, KIL.
112
Graaij en. In Zuidh. zegt men uithalen, voor het schoonmaken
in den natijd.
G r a a ij en, rommelen, morrelen, wroeten, snuffelen. Dit
woord is mij in geen woordenb., noch bij eenigen ouden schrijver
in die ueteekenis voorgekomen.
G ris sen, steelsgewijs afnemen. Z. WEIL.
Groezelig, groezeligheid, morsig, vuil, vuiligheid.
KIL. heeft "Groese ," en vertaalt het o. a. door »incrementurn."
Kan het dus met vuil begroeid en een aanwas van
vuil beteekenen ?
Har men, dommekracht.
Heelendal, heelengans, heelemaal, geheel.
Hen 0 fom t ren t, bij of omtrent, KIL. heeft» Hende ...
Heuker, kleinhandelaar in granen. Bij KIL. Ifucker, hoecker,
huccker.
Hol ften, elders hol8blokken, holle blolclcen.
Hoog I ij k, zeer, hartelijk, vriendelijk. Men vindt bij
KIL. » Hooghelick" en in de Gest. Rom., Cap. 102: Die
ridder heeft den mee8ter hoechlic ghedand van 8inen lenen, dat
hi doel' hem behouden hevet. En HOOFTS Br. (Mengelw. blz.
347): voor 't afschrijven ben ik hooghlijk gehouden in UEd.
zoone, die danklijk gegroet zy.
Hoop, menigte. Zoo zegt men: er was een hoop, of hoope
volk op de bien, er is een hoope water gevallen. In MATTH.
An., Dl. V. 8°, blz. 13, vindt men: ende rechtevoert vloeyede
ute1' 80uter aerde hoip van ver8chen water. HOOFT heeft dit
woord in dien zin reeds gebruikt in zijn Ned. Historien, blz.
487: een hoopen luiden. En in zijn Tacitus, blz. 251 : een'
hoope la~terreeden.
Hou we s (u i t), in ernst. Zoo zegt men: »gaatet uit joks
of uit houwe8 r
H u I, zekere vrouwen111uts. Bij KIL. reeds erkend. Hiervan
het ww. hullen, ook bij KIL. te vinden.
Ja den, de koeijen op den stal bczorgen. WEIL.
Ie 111 es dag en, onlangs, voor ecnige dagen.
Ie 1l i g, eenzaam.
113
lm et. iemand. Zoo vindt men III BRED. Gl'ialle, D. 4,
r".: al sachet imet.
I n wa er dan, binnenwaarts.
Kant (aan den), omtrent, ongeveer, bijna. Dus HOOFT,
Ned. Rist., blz. 615: aan den kant val~ driehondert rappe geoeffende
knechten. Zie \Vbk.
Kapitorie, kaft, omslag, papier; bij KIL. "koffertorie."
z. OUD. op nR.
Kasseidentje, jakje, Fr. caaaquin.
K e d a ar, eilieve kijk, ziedaar. Dit woord vindt men In
J. V.PAFFENRODE, Ropman Ulrich, Bedr. 2, 1: Joris. Se
zullen aen dees toetakeling wei aien, dat dit geen kat ia om aonlIer
handschoenett aen te tasten.
'k Wou dat ik e1' aen was, kedaer: soo ik ) er den eerste slag
niet een 't hoeft af en 8la, 800 aal ik doen al8 diea Rome!Jne
Vettt, !toe !tiet !ty ook nu.1
Ket, hit, klein paardje.
Ket, ket tig, pret, pleizier; prettig, vermakelijk.
Kieft, kiewiet. In VlSS. Sinnep. 8ch. 2, 57.
Kit tig, handig I vlug, vaardig Dus HOOFT, Ned. Rist.,
blz. 594.
Kladde, kl at, klisse, ook bij KIL. en ·Waren., 1, 4:
Zoo komt'et dat hy dus o,enhoudt as een klat.
Kla d di g, vuil. KIL. heeft o. a. kladden, schoonmaken I
afborstelen; kladder, borstel, vaatdoek, en het freq. kladde1'en,
afborstelen.
K I a k keI 0 Ó s, eigenl. zonder klak, d. i. slag of stoot,
ongemerkt, onvoordachtelijk, onverwachts, onvoorziens, (ook
zegt men 8lutterig). In onderscheidene andere beteekenissen
komt het voor bij schrijvers der Ode eeuw; o. a. 1°. in die
van zonder reden. HOOFT, Ned. Bist, blz. 253: omdat h!J
zoo klakkeloos op een enkel gerucht geweeken was. - 2". in die
van zwak, nietig, onbeduidend, nietswaardig. AId. blz. 372:
onder die van binnen ree8 mompeting hoe dit volk kouwelijk vervolf/
nl werd, en klakkelooze weel'e bood. En BRED. Rodel.,
blz. 32:
114
Al klackdoose leuren (d. i. vodden)
.lJie 'k van 't vertaaaghde lb! met atucken aal of acheuren.
3°. in die van onbedachtzaam. Ned. Rist., blz. 874: Roe
't waa, dit klakkeloos acheide1~ uit Troude nam. de Prina van
Parma zeer quaalijk, en deed den Hopman aen den halze atraffen.
Z. V. D. SCHUEREN, het W oordenb. op HOOFT, en OUDEM.
op BRED. I).
K la p m uts, mannenslaa;pmuts. Verg. KIL. waar men het
in een andere beteekenis vindt.
Klaren, klaarster, klaartijd, schoonmaken, schoonmaakster,
schoonmaaktijd. Klare1~ was oudtijds voor zuiveren,
reinigen, reeds bij STOKE in gebruik. AId. leest men B.
6, vs. 12:
Op dat lti hem purgeren 80ude,
Ende claren van der acoude.
VI. Reder.-L. Cc. I, vo.:
Ghy aout, hoe ghij u wieat, met waaaen niet weer klaren.
Klaren, gedaan krijgen, in orde brengen. Zoo leest men
ook in vVarenar, Bedr. I, 1 :
Nu ia 't al verZooren, ik en zie het niet te klaeren.
en VOND. Ovid. Herseh. B. 11, vs. 652:
Deea paat op bakboort : die wit touw en takel klaeren.
Kl u i tj es, elders klontjea of lclompjca, kandijsuiker.
K nee h t, zoon. In die beteekenis komt het ook voor in
MATTH. Anal. 8° uitg. VI, blz. 302: voere waert dat een
Poorter atorve, die kijnder af ter liet, aoo aoude die outate knecht,
wa ir dair eenich, ende wair dai/' gheen, ao aoude die Olltate
dochter den erfpacht behouden.
Kn ech t, kne eh tj e, jongen, jongetje, knaapje. Dit woord
komt in dien zin ook voor in den Pass. Somerst. fo. 172, 1'0. :
])oe riep 't knechtkë: mijn heer dye bia8cop ia int graf gegaen.
Kneppelen en knuppelen. EenkatkneppeZen, meteen
kneppel naar een ton, die aan een lijn hangt en waarin zich
een kat bevindt, gooijen. Een spel onder de landlieden vrij
I) Zie van dit woord mijne Laiere Verscheidenheden, blz. 454. A. D. J.
115
algemeen in gebruik. Men verbeelde zich den verschrikkelijken
toestand van het dier, dat daarin zoolang aan de herhaalde
schokken ten prooi blijft, tot de ton in duigen geworpen
wordt, en dat dan, door de jongens, met een ijselijk geschreeuw,
achtervolgd, een goed heenkomen zoekt, zoo het daarvoor
nog krachten heeft behouden.
Kom bof, (in Z. Holl. snuivertje), kleine aanbouw van een
huis, waarin men stookt en kookt. Zie WEIL.
K 0 nk elp 0 t, koffijketel of pot. AId.
Krapp en, boeksloten. Z. WEIL.
Kr i el en, krakeelen, twisten.
Kruijen (intr.), voor gaan. Aldus in NOOSEM. Lichte
Klaart je , A. 4, vO.: Iele kruy weerom na huys. Zoo zegt men
ook algemeen in dien zin, oppakken, opleruijen, opkramen, opruimen,
ophoepelen, oprijden.
Kwatten, (op de Veluwe tuffen), spuwen.
Kweesten, vrijen; z. Pro YPEY, Taalk. Aanm. i. v.
Dus in Hopman Ulrich, Bedr. 5, 5: Om op zijn Noord-holla1td8
t' jouwend een lutje te komen queesten.
EHNIGE WOORDEN OVER lIErl' GEBRUIK VAN ti'.
DOOR
H. M. L A. B BElt T É.
'Vij hebben een' taalleeraar , die wil, dat men niet, zoo
als WEILAND leert, de eer, de oorlog, maar d' em', d' oorlog
schrijve, dat men d' gebruike, zoo het volgend naamwoord
met eene vokaal aanvangt. Zijne gronden daarvoor heeft hij
medegedeeld in het Mag. van Taalk., waarbij hij de uitnoodiging
heeft gevoegd, hem, ingeval hij mogt dwalen, daarvan
te willen overtuigen. Geen onzer taalkundigen heeft zijne
pen aan de wederlegging of bevestiging der gronden, door
Dr. NASSAU openbaar gemaakt, geleend. Ook wij willen noch
het een noch het ander doen, maar meen en de gronden te
mogen mededeelen, die ons WEILAND niet ten eenen male
in het ongelijk deden stellen, waar hij een spaarzaam gebruik
van d' aanbeveelt; doch wij geven, in plaats van die te formuleren,
wat wij te dezen aanzien opgeteekend hebben.
Bij BILDERDIJK (Yerh. o. d. Gesl. der Nederd. Naamw.),
vonden wij dat de Ouden de, zelfs voor een woord, dat met
eene konzonant begint, zoo kort uitspraken, dat de e van de
niet of naauw hoorbaar was; dat zij de hemel, de duif, de
lepel, de tafel, enz. zouden uitgesproken hebben, als stond
er dltemet, duif, rllepel, dtafel. Dit moge door dengenen ingeroepen
worden, die cr Eierkrans, d' r rouwe Jacoba, en dergelijke
opschriften, gelijk er soms boven koffijhuizen of op
de schepen worden aangetroffen, voor echt hollandsch mogt
117
willen doen doorgaan; maar onwillekeurig verrijst, dunkt ons,
bij ieder, die niet alles dadelijk voor goede munt aanneemt,
de vraag: op wat grond weet BILDERDIJK , hetgene hij daar
schrijft? Hij zegt ons niet, waaraan hij deze zijne kennis
ontleent; wij gelooven echter, niet ver van de waarheid te
zijn, zoo wij stellen, dat hij die verkregen heeft door het
lidwoord in dbroot, dwoort, dwol~t voor de aan te zien. Dat
hij dit doet, getuigt hét art. woord in zijne Verkt. Geslachtt.
der Nederd. Naamw., waar hij opgeeft, dat dit woord oudtijds
vrouwelijk is gebezigd, en waaruit hij ook het vrouwelijke geslacht
van antwoord, dat nog bij onze Bijbelvertalers voorkomt,
afleidt. Doch woord, brood en woud zijn van ouds onzijdig
geweest en d, hiervoor gebruikt, is niet anders dan t
(van het), voor de b, l en w wel eens tot d geassimileerd;
want ook vindt men twoort, tbroot, twout, tlanz; terwijl onze
Oud~n op deze woordjes niet die, maar dat, als enkelv. betrekkel.
voornaamw., laten volgen, tenzij ze meervoudig zijn.
vVat antwoord, daarentegen, betreft, is het volstrekt niet als
eene zamenstelling van ant en het genoemde woord te beschouwen:
antwoord (0. hl. antworde) is een zelfstandig naamwoord,
dat afkomt van de aanvoegende wijze van den betrekkelijk
tegenw. tijd van het ongelijkvloeijend werkw. antwcrden, antward,
aJltwol'de, antworden, en daarom - gelijk wij later gelegenheid
zullen hebben aan te t0011e11 - vrouwelijk; doch
de verwarring \'an zijn laatste bestanddeel met het besproken
woord deed het in later' tijd het geslacht van dit zelfstandig
naamwoord aannemen, waarin het nu alleen voorkomt. Blijkbaar
is het dat BILDERDIJK niet altijd naauwkeurig opmerkte;
de Roman van Limborch, welk geschrift hij bij de bepaling
van het aloude geslacht der naamwoorden dikwijls aanhaalt,
levert daarvan een allerovertuigendst voorbeeld in triere, dat
hij aanziet voor eene beurs; terwijl de dichter van de stad
Tl'Ïer sprak, eene zonderlinge woordverklaring, die nog onverklaarbaarder
is, daar, gelijk hier van Trier gesproken wordt,
waarheen Heinrich (?) van Limborch toog, zoo ook de vaart
naar Athene beschreven wordt.
118
rVij meellen nu te hebben aangetoond, dat de grond, waarop
BILDERDIJK de uitspraak van de, voor eene kon7.onant,
vaststelde, onverdedigbaar is; thans moeten wij doen opmerken,
dat diezelfde Ouden ook niet dtafel, dcamer , dzomer,
enz. schreven, gelijk men anders zou verwacht hebben, maar
de tafel, de camer, de zomer, enz. Zelfs is d voor een woord,
dat met, een' klinker aanvangt, b. v. dapostel, dere, darc, enz.
niet eenig en doorgaande te noemen; hiervoor vonden wij ook
meer dan eens de apostel, de ere, de arc, enz.; terwijl diegenen
hunner, die nog minder de schreven, bij voorkeur die
apostel, die ere, die arc bezigden. Hieruit kunnen wij nog
leeren, dat het zoogenoemd bepalend lidwoord de uit het aanwijzend
voornaamwoord die oorspronkelijk is, of wil men, dat
beide een zelfden oorsprong hebben en alleen verschillen
in de functie, die zij in de rede hebben ingenomen.
't Verwondert ons wel, dat HUYDECOPER, die grondige beoefenaar
onzer middelnederl. litteratuur, hierover het stilzwijgen
bewaart; doch waarschijnlijk kwam het in zijn' tijd bij
niemand op, d' als een taalvereischte, als eene taalwet in te
voeren; maar men beschouwde het als eene vrijheid, die
niet alleen den dichteren , maar ook den prozaschrijvers gegund
was; zie de citatiën in het Mag. van Taalk. door Dr.
NASSA u. Ja, eene vrijheid is het, of wilt ge een' vorm, die
evenzeer als de oorlog, de aak, op het voorbeeld van achtbare
schrijveren kan wijzen. ZOU HUYDECOPER er ook niet zoo
over gedacht hebben? Schreef hij doorgaans de: ook begreep
hij, niet tegen de taal te zondigen, met een en andermaal
d' te schrijven; want diezelfde Ouden hadden het, van welke
hij getuigen moest, zijne kennis van taal en taalvormen niet
weinig verrijkt te hebben.
Toen WEILAND optrad en een spaarzaam gebruik van d'
en 't aanbeval, die hij tot de dichterlijke vrijheden rekende,
was het te verwachten dat men zich aan den eenen vorm -
de en ket - hield, met verzaking van den anderen. Dr.
NASSAU heeft ontegenzeggelijk door zijn geschrijf tot een betor
inzigt van die vrijheden bijgedragen en ons aangetoond,
119
dat het voorgeslacht haar niet den dichteren alleen toestond;
doch de geschriften van hunne voorgangers, op wier voorbeeld
zijne gevierde schrijvers d' en 't bezigden, toonen dat
men zich nu niet van deze taal vrijheid behoeft te bedienen
om, gelijk Dr. NASSAU wilde, niet meer de en het te schrijven.
Een historisch taalkundig onderzoek leert, meen en wij,
dat de eerstgenoemde schrijfwijze van b. v. de apostel, de ere,
de ara volstrekt niet nieuw te noemen is, reeds voorkomt in
geschriften, die meer dan een derde gedeelte onzer Christelijke
jaartelling oud zijn; maar ook dat dapostel, dere, dare,
in 't algemeen de plaatsing der d voor het volgend naamwoord,
hetwelk met eene vokaal aanvangt, evenzeer te wettigen
is! Poogde DI'. NASSAU nu voor te komen, dat men
die vrijheid binnen zulke enge grenzen beperkte dat zij ophield
het te zijn: wij zijn van oordeel, dat hij in zijn volste
regt is; doch meen en , dat, zoo hij de oog en , de aken, de
emmer, de appel, enz. als taalstrijdig beschouwt, van hem in
gevoelen te moeten verschillen, omdat wij daardoor tot een
ander uiterste zouden vervallen dan hij aan WEILAND toeschreèf.
Wilde men nog die taalvrijheden in overeenstemming
brengen met den stijl: wij zouden, even als WEILAND,
een spaarzaam gebruik van d' en 't in den ernstigen en deftigen
stijl aanbevelen; doch oordeelen, dat die beperking zich
niet verder mag uitstrekken. dat men overigens van den
eenen of anderen vorm kan gebruik maken; omdat zij beide
wettig zijn bevonden; terwijl wij, evenzeer als Dr. NASSAU,
zouden meenen, d' en 't niet enkel als eene dichterlijke vrijheid
te mogen beschouwen, hoedanige b. v. d' voor den is.
Gelijk maat en rijm rl' en 't niet altijd behoeven; zoo behoeven
wij ook in proza niet altijd van deze vormen ons te
bedienen. Gebruiken wij ze een en andermaal: wij hebben
daartoe het regt. BILDERDIJK begreep dit ook; en hoezeer
hij in proza minder d' en 't bezigde, vinden wij het toch ook
in zijne Spraakleer en Geschiedenis des Vaderlands; doch geen
uitsluitend gebruik van beide, zoo als wij bij Dr. NASSAU
aantreffen! 'Wij zien niet in, dat dit kan geschieden, zon120
der de vrijheid, die de bal hier verleent, tot een beider
vormen des zoogenoemden bepalenden lidwoords te beperken.
TABAK DRINKEN.
Dat men in sommige streken van Duitschland de uitdrukking
J'abaclc trinlcen bezigt voor roolcen, b, v. I trinlc e
wengli Tubalr. [HEB EL , GeisteJ'beaucn. au! dem Peldberg ,J
kwam menigen Hollander zeer vreemd voor, zooals mij dikwijls
gebleken is; bij verder nagaan van de eigenlijke beteedenis
van het woord trinken verminderde wel die bevreemding
I doch men gaf nooit gereedelijk toe, dat de uitdrukking
tabalc drinken ooit bij ons in gebruik zou geweest zijn; daar
zulks evenwel het geval is, en ik veronderstel, dat ik den
een of anderen beoefenaar onzer taal misschien eene dienst
doe door hem ééne plaats althans op te geven, waar hij ze
vinden kan schrijf ik af:
Artikel 45 uit een
Articulbrief en Instructie.
Roerende den oorloge ter zee, waar na allen en een yegelyck
het zy Admiraal, Vice-Admiraal, Capiteynen, Lieutenan-·
ten, Edelluyden, Schippers, Ofciers, Soldaten en gemeene
Matroosen, ter zee dienende hen te reguleeren hebben, op
de straffen. poenen, boeten en Correctien daar inne begreepen.
Uitgeg. in 's Gravenhage
By JACOBUS SCHELTUS, ordinaris Drucker van de Hoog
Mog. Heeren Staaten Generaal der Vereenigde N ederlanden.
Anno 1672.
Welk artikel aldus luidt:
)) Oock en sal niemandt hem vervorderen ergens Tabaclc te
" drind'en, of by avondt met Licht of Lonten in het Kabel121
» ruym te gaan, op poene van by den kryghsraadt daar o\'l~r
)1 gestraft te werden na behooren , maar sal het J'abaclc drincb
ken moetèn geschieden tusschen de Groote- en Fockemast,
» of daar het sal worden geordonneert, op poene als vooren. "
Ik herinner mij niet, dat iemand op de uitdrukking Taback
drinken gewezen heeft.
Doesborgll. Jlilij 1858. B. SCHOLTEN.
TER VERKLARING VAN EEN PAAR PLAATSEN
urr NEDERLANDSCHE DICH'rERS V AN DE
ZEVENTIENDE EEUW.
1.
C. HUYGENS, Korenbloemen. Derde Boeck (Uitg. van Mr.
w. BILDERDIJK. Dl. I, bI. 161).
't Verdrijven van den tijd is verre van sijn poogen,
Hy volgt den Oogenblick soo verr hy hem kan oogen,
En wilde Flus waer' Nu, en Nu nog eens soo taey,
En Wesen van een Ael verandert in een' Maey.
N u Nu soo vluchtigh is, en Flus soo flucks te voren,
En Weaen schier gelijek geboren en verloren,
Soo leeft hy twee mael eens, en besight oock den tijd
Die in des Vorsten dienst nauw besigheit en lijdt.
Op deze plaats zegt BILDERDIJK in zijne Aanteekeningen:
» "'VeRen ?iatt een Ael, enz. enz. Hy wenscht NU nog eens zoo
taag, d. i. niet zoo kort; derhalve wenscht hy, dat het WESEN
Ct geen schier geenen duur heeft, maar zoodra verloren ats geboren
is) meer uitgestrektheid had. Hy wenscht dus noodzakelijk
dat het in de lengte mocht winnen; niet afnemen.
Men verbetere derhalve dit bedorven vers en leze: En 't wesen
tot een Ael verandErd uit een maer (of made)."
122
Tot zoo ver BILDERDIJK. Wij durven niet beslissen, of de
groote man hier door zucht tot emenderen gedreven werd,
dan wel of zijne gewone gevatheid hem voor een oogenblik
in den steek liet. De glibberigheid van den aal levert, naar
onze wijze van zien, een treffend beeld van de snelheid des
tijds, terwijl de made aan dat, waarop zij ontstaan is, stevig blijft
vasthouden en zich er niet gemakkelijk van laat verwijderen.
IJ.
VONDELS Palamedes (VONDELS Werken. Ui tg. van Mr.
J. VAN LENNEP. Dl. II, bI. 383 vlg.).
Men zal geëffent sien, en tot den grond geslecht
't Hof van Laömedon, en dees benyde vesten:
Als Inachus geslacht, die 't kryghsvolk geeft ten besten,
Dat overwinnel' noch, den tienden zomer, zal
De Goon verschricken met soo eysselijck een val.
» Die :" zegt VAN LENNEP in zijne Aanteekening, 11 niets
wettigt deze geslachtsverandering. Geschiedde het welligt om
het stootende van het geknotte 't na de t van dat te vermijden,
zoo had het lidwoord van krijgsvolck even goed kunnen
wegblijven. "
Het komt ons voor, dat de geleerde uitgever hier geheel
uit het spoor geraakt is; misschien wel door de snede, die
in zijne uitgave abusivelijk (wij toch vinden haar niet in de
oudere van 1707 I) achter Als lnachus geslacht ingeslopen is.
Die kan hier onmogelijk door Geslachtsverandering voor dat
staan. Bij zoodanige opvatting zoude het onderwerp Inachu8
geslacht geen predikaat hebben. De zin der aange)laalde regels
komt eenvoudig hierop neder: 11 Het hof van Laömedon en
de benyde stad zullen tot den grond toe verdelgd worden,
als de Grieksclle aanvoerders die (hof en stad) ten prooi geven
aan de willekeur van en de vernieling door het krygsvolk,
dat enz."
1) Ook niet in de nog oudere vau 1652, bI. 23. A. D. J.
Nij"megen. Dr. J. J. VAN DER KLOES.
HELSCHE KOUDE.
Bij de beoefening der oude N ederl. Letterkunde, nam ik
in den beginne, hoe tegenstrijdig het mij ook voorkwam, met
volle zekerheid de verklaringen der woorden aan, zoo als die
door de uitgevers er aan gegeven werden. Zoo geloofde ik
ook, gelijk de uitgevers van den Wapene Martijn verklaarden,
dat koude door de Ouden somtijds in de beteekenis van hitte
gebezigd werd. Toen ik echter naderhand ondervond, da~'
men in de verklaringen wel eens mistastte, begon ik wan:
trouwend te worden, en stelde mij niet meer te vreden door
een anders bril, maar begon meer door eigene oogen te zien.
Hoe langer hoe twijfelachtiger kwam h(')t mij ook voor, of
de uitlegging van het woord /telsc/te coude den toets der waar-heid
wel zou kunnen doorstaan.
Vooreerst vind ik in den Passionaal Winterst. f1'. 87, va. :
Ende /ti 8eide acht punten van d' hellen. IJat wa8 wormen, donclcerheden,
8lagen, coude ende hitte, der duvelen aensien, 8cande
varl 8onde.n en geween.
Vervolgens in VONDELS Lucifer, Bedr. 5, laatste Ton:
Vnt8teeck den Zwavelpoel, -in 't middelpunt der aerde,
En pijnigh Lucifer, die zoo veel gruwlen baerde,
In 't eeuwig brandend vier, gemengt met killen vorst.
Ten slotte in de Litanie voor de Overledenen:
Van de wrede vlammen, verlo8t haar Heere,
Var& de onverdragelijke koude, verlost enz.
Men zal mij welligt op het laatste punt tegenwerpen, dat
9
124
het vagevuur geen hel is. Hierop gelieve men in aanmerking
te nemen, dat eenige van de vroegste Kathol. Godgeleerden
reeds van gevoelen waren, dat de pijnen in het vagevuur
met die der helle gelijk stonden, met dien verstande, dat de
eerste maar tijdelijk zijn.
Die voorstelling vindt men duidelijk in 't Leven van St.
Christina vs. 951:
Na de woerde sinte Kerstinen,
Sa es die stat (t. w. het vagevuur) sa gruwelee van pinen,
]Jat t1Jselten de helsche pine ende de gene
Engeen mulersceden en es, dan allene
]Jart dat hoer hoep es ende hoer troest,
1)at si doch moeten werden vedocst.
Si seid ace dat voer seker waer,
J)atte viande bi hen sijn daer,
Ende daise den vianden vander hellen
Gelevert sijn, diese daer quellm
Also vele te swarleker, als sijt
Wel weten, dat si carteren tijt
Selen moglten de gene daer queUen,
lJan die si queUen in der hellen.
Dat daar zoowel ondragelijke koude als hitte heerscht,
blijkt aldaar mede uit vs. 1465-1494, waar men leest dat
Christin a , na den dood van Greve Lorlewic:
sach inder selver uren
Sijn zieZe te swaren veghvier vuren.
Omdat ha er sijns ontfarmde sa sere,
Sa vercreegh si aen onsen lIere,
]Jat si met heme 80ud deiZen hier
]Je pine, die hi leet int veg7wier.
Sa mocht merlse daer na lang hen tijt sien
In der nacht groet pine liJen,
In den heten baden, ende ondertide1~
In de1t baden die waren sa cout,
125
IJat si daer pine leet menechjout.
Ik geloof hiermede genoegzaam bewezen te hebben, dat
l.\lAERLANT wel degelijk helsche koude bedoeld zal hebben.
Q.
MOEDERZIEL ALLEEN.
Antwoord op vraag 1: )) "Vat beteekent de uitdrukking moe·
derzieZ alleen in den zin: Hij bleef moederziel alleen te huis."
De uitdrukking moederziel alleen, anders ook moederlijk alleen,
heeft dit eigenaardigs, dat BILDERDIJK, die anders niet
ligt terugdeinsde om eene verklaring te geven, ditmaal er
voor stond. Hij noemt haar, in de Aanmerkk. op HUYD.
bI. 47: )) een wonderlijk zeggen", en gist, dat zij te kennen
geeft: gely'k de moeder alleen moeder is. Die gedachte uit hij
op eene stellige wijze in de Aanteekk. op HUYG. VI. 143,
waar men leest: D 't Ziet op het andwoord van de vrouw,
die, gevraagd wiens kind het was dat zij droeg, tot bescheid
gaf: A en B en C en D zijn de vaêr, maar ik ben de moêr
alleen." TOBLER, in zijn Appenzell. Sprachschatz, p. 325,
verstaat er door: wie ein Kind im Mutterleibe, en ook prof.
DE VRIES oppert dit als gissing, ofschoon men, naar zijn
oordeel"het geheele zeggen voor een misbruik zou kunnen
houden, uit louter schertsende, doch onverstandige nabootsing
van het bekende en begrijpelijke moedernaakt ontsproten; zie
's Hoogl. \Varenar van HOOFT, bI. 200. Dr. VERWIJS houdt
moeder.ziel voor ontstaan uit moedm·zalig en dit van zate, schoot;
zie het Gloss. op den Wap, Martijn, bI. 168. ADELUNG heeft
nog eene andere opvatting; namelijk die van zoo alleen als
ee1t kind van zijne moeder verlaten. SCHMIDT, in zijn Westerwäldisches
Idiotikon, noemt de uitdrukking )) donker", en
9'"
126
denkt aan eene verbastering van het fransche autre seul; en
VON SCHMID, Schwäb. Wörtel'b., aan nog vreemder dingen.
Ik geloof, dat de verklaring der uitdrukking moederziel alteen
niet zoo moeijelijk zou gevallen zijn, als men meer uitsluitend
op de taal gelet had, waarin zij voorkomt: de taal
des volks. Als het volk van een of ander wezen of voorwerp
wil aanduiden, dat het onverbasterd of onvermengd is,
dan zegt het: zoo als het va1t de moér komt, d. i. in beschaafder
vorm overgebragt : zoo als het was bij de geboorte, zoo als
net gebOl'en of geschapen is. Ditzelfde denkbeeld drukt men
uit in de za mens telling moedernaakt, d. i. zoo naakt als bij
de geboorte. Van daar ook bij SCHMELLER muetter-bloss,
moederbloot. Van daar dan ook moeder-alleen, of moeder-een,
d. i. zoo één of alleen, zoo onverzeld als bij de geboorte.
Dus leest men reeds in den ouden roman van Ferguut,
vs. 2791:
Aldus dolende, reet Perguut
al moederenen in dat wout.
aId. vs. 2957:
vs. 4951:
en vs. 5151:
- 't achterste quam gevaren
een ridder al moederene.
ie geloefde heme al moeder ene
doe ic sciet van Rikenstene.
dus voer hi ween al moeder ene.
Zoo mede in Der Minnen Loep, B. Il. vs. 1022, de var.:
(Si) l!lep tot dier fonteynen
Haestelic: si wa8 al moeder eyne.
Nog LU FOCQUENBROCH, I. 225:
Zo dat h!l hier in schau van dichte beukeboomen,
Vol nare m!lmfJring, gedurig liep te rlroomen,
En 8torte, moer alleen, met troosteloos geluit
." oor bosch en bergen, dees verwarde klachten uit.
Later zeide men moederlijk alleen, zoo als HOOFT, Ged.
fol. 275:
127
Ik raek in huis, we waMen al moerlijk allien.
nUYGENS, Korenbl. I. 585:
lek moeyerlyck allieen? -
BREDERO, Griane, 45:
lek sel segghen: dat iek dit kindt al moerlijcke-liennigh uyt
de Voolwijek gehaelt heb.
Dez. Kl. v. d. Molenaer, bl. 3 :
Sy wast en sy pZast 't hiele huys al moerlijcke lienigh.
Thans hoort men veelal zeggen: moederziel alleen, 't welk
in het Wezen der zaak met moeder-alleen geen verschil maakt.
Moederziel, anders ook wel moedermen8eh, duidt hetzelfde aan
als moeder, doch is nog wat nadrukkelijker. Geen wonder derhalve,
dat in de volkstaal, waar het te doen is om eene krachtige
versterking aan de uitdrukking te geven, moederziel-alleen
boven moeder-alleen de voorkeur verwerft. In het hoogduitsch
is de gewone term ook mutterseelert alleirt , of mutterselig allein,
zoo als de meeste Idioticons aanwijzen.
A. D. J.
HET BETREKKELIJK VOORN.W. lJAT.
Ahtwoord op vraag 2: »Hoe is de uitdrukking te verklaren:
Beatrijs, vs. 258: Hets u vrient, dat ghy siet? Zie pag. 47."
Dr. JONCKBLOET zegt ter aangeh. pI.: » Dikwijls volgt op
een mannelijk zelfstandig naamwoord bij onze ouden het betrekkelijk
wornaamwoord in het onzijdig geslacht, b. V. MAERLANl',
Leven van St. FRANS. HS. vs. 257:
Hi voer daer hem te zine stoet;
Enen ridder, datti gemoet,
Edel, arem, qualike gecleet, enz.
Hetzelfde is reeds opgemerkt door HUYDECOPER, Proeve
128
van T. en D. I. bI. 234 en 303. Vergelijk ook REIZIUS,
Belga Graecissans , pag. 317 (de nominum constructione)."
De opheldering van dit gebruik geeft Dr. BRILL, in zijne
Spraakleer, pag. 741. Volgens dezen is dat ghi siet een
substantieve zin ter verklaring van het determinatieve het.
De uitdrukking zegt eigenlijk dat, wat gij ziet, i8 uw vriend.
E.
VERWEENTHEDE.
Antwoord op vraag 3 : » Welke is de afleiding van het woord
verweenthede t'
Yerweent had bij onze Ouden de beteekenis van rijk, prachtig,
weelderig. Meermalen wordt het naast het eerste gesteld.
Beatrijs, vs. 579:
Segt mi, 8eit8i, vrouwe goede,
E8 dit covint, van ioffrouwen.?
J aet, 8eit8i, bi miere trouwen!
]Jat verweent e8 ende rike.
Men weet hier niewer 8ijn8 ghelike.
D. Doctrinaie, bI. 243:
Een hU!J8 dat e8 al te rib,
Ende te verweent , die ghelike
En mach niet hebben tanghen 8poet.
VAN VELTl1EU, fol. 25:
Ende in Latina, die Ke1ûe mede
8ijn van Monkr,1l diesgelike
]Jie verweent 8ijn ende rike.
BLO~ll'l1AERT, Oudvl. Ged. lIl. 34:
- om haer hoverde groot -
Over haer verweende cleder hier
Worden 8i gewijst in 't ltel8che vier.
d. 1, om hunne prachtige kleederen. Beatrijs , vs. 406:
129
(si) waren in ycrweenden leven
Met gemteehten van lichamen.
d. i. zij leefden in weelde, tot, gelijk er volgt » die penningho
verteert waren." Lev. van S. Christina, door BORMANS,
vs. 1374:
- om hem (Gr. Lodwic) stonden vele venveende
riddre, als plegert om !teren te done
ende om grote !tog!te barmte.
d. i. prachtige, aanzienlijke. - Nieuwe Reeks van Werken
der Leidsche Maatschappij, lIl. 154:
Alsoe saen alse !ti gewect was,
Saeh he enen tilcen !tere
])ie hem doehte verweent sete.
d. i. prachtig, weelderig. Dus ook Del' Lek. Sp. B. IV.
Cap. 5, vs. 16, (de var.):
(die) haten tij t dan gaen leiden
In verweender ledicheiden,
In eten, in dtincken ende in jeesteten.
Dat het woord op zich zelf volstrekt geene ongunstige beteekenis
had, blijkt ook daaruit, dat het een titel van hoogachting
was voor vereerde personen; Hor. Belg. Il. 19:
lJfaria, godes moeder,
ghelovet moetlltu sijn,
verweende coninghinne,
der eng helen anescijn!
en lager van het kind-zelf:
Het leghet in een re cribben,
dat lieve cleine kint,
met sinen verweenden tibben
in snoden doelcetkijn.
HOFFMANN verklaart dit door ), berühmt;" 't is voor verheven,
heerlijk; gelijk het woord tijk zelf wel bij God gevoegd
werd als titel. Zie meer voorbeelden van dien aard
bij FORTMAN , achter zijne Dicht!. Mengelingen, bI. 37 en 3!1 ,
De aangewezen beteekenis heerscht insgelijks in de afgeleide
woorden verweendelic en vel'weent!teit. MaorI. Sp. Bist. Il. 203;
lBO
Een cle1'c was van haven rike
Ende levede verweendelike.
Belg. Mus. IIL 211:
Als hic leefde op aerderilce,
So wasic een hoverdeelt man;
Goe at ende dranc verwendelike,
Ghoudine eleder droegltican.
Wat es mi bleven, seelt, opinij,
Van deser groeter verweenthede?
D. VIII. 96:
Een hoghe gheborne maghet 1'ilc(!
Saghie sitten, verweendelike
Ghesiert, in hare lcemenade,
Met dieren costelilcen ghewade.
vAN VELTHEl\1, fol. 215:
.Dus voer hi weder in Oestrilcli;
Ende 'lIJaende daer verweendelike
Hebben gelegen, alse een groet Here,
Sonder sttiden Votwerd mere.
Le Long verklaart het woord hier door » gemaklijk;" dit
kan wel, als men daardoor verstaat wat anders in weelde en
gemak heet, in gemeenzamel1 stijl op zb'n gemak, à son aise.
Zoo moet de nitdrukking ook begrepen worden in Reinaert
de Vos, vs. 1065, waar WILLEMS minder juist aanteekent
» in luisterlyke houding, met pracht:"
.Dus liep hi henen sinen pas,
Tes hi quam te Maupertuu8,
Ende vant Reinaerde in sijn huus
AlZene staen, verwendelike.
Hor. Belg IV. p. 25:
hi en leeft niet, die u gheseide
die verweentheit van den ghereide,
ende ooe aen dat voorboeeh
es te prisene ghenoech.
d. i. die rijkdom, pracht. Dus ook in MEIJERS Leven van
Jezus, bI. 25, waar de satan tot den Zaligmaker zegt: AUe
131
dese verwentheit sal ie di gheven, weltu vaUm vore mi ende
anebeden mi. AId. bI. 41: Ghine mogt nit Gode dienen ende
der quader verwentheit , d. i. den Mammon. BI. 81: donlede
van der werelt ende de ry'kheit ende de verwentheit verdruk1cen
dat saet. En bI. 196: want du in den cleinen ghetl'owe hefs
ghewest, so 8alie di setten boven dat grote. eom ende ghebruc der
verwentheit dyn8 heren. D. i. heerlijkheid. - Belg. Mus.
IX. 173: al8 men ter reef ter comt, soe es die prioer, die custode,
die gardiaen, ende die lee8meester, ende andere rike broederen,
die rijn ten hebben ofte dochteren, diet hem gheven. ]Jese
sijn alle in cameren besiden, ende pleghen haer verweentheit.
Ende die arme bruedere gaw te reejtere ende hebben potagie,
ii. heringhe. ende dunne bier. D. i. verwaendheid, zegt WILLEl\
IS; kwalijk: 't is weelde, weelderige leefwijs. Zoo ook D.
X. 58, in 't verhaal van een schatrijken keizer:
Verweentheit es voor Gode ommael';
Hoverde ea sonde boven al.
]Jaer Lucifer om viel den val.
Lager leest men:
Verwaentheit ende hoverdicheit
(Sprac die keyser) wiUie taten
Al mijn leven ende haten.
Der Leken Spieghel, I. 53:
- om datsi dreven mede
]Jer werelt verweenthede
Ende des vleeseh8 ghemac 80 menicn/oude,
So doghen 8i die grote coude.
Dus de variant; de tekst heeft verwaenthede. De zin is
blijkbaar: weelde, dartelheid, ijdelheid; zoo ook aldaar bl. 122:
Gheen dinc en i8 80 ombescede1t
Alse weelde ende verweentheden.
Men bespeurt, dat in de laatst aangevoerde voorbeelden de
toepassing van het woord minder gunstig en aan de beteekenis
het denkbeeld verbonden wordt van de zedelijke gesteldheid,
waartoe iemand die in rijkdom of weelde leeft, alligt
geraakt. Nog duidelijker is dit in den Bijbel vs. 1477, 2
132
Machab. 5: ])us1lam anthiochu8 dusent ende acht hondcft talenten
wt den tempel. ende hi keerde hacstelic weder te anthiochien :
ende hem docht van hoveerrlien dat hijt Zant soude maken datmenre
met scepen soude mogen overvaren: ende die zee datmenre
overgaen soude overmits die verweentheit ,~ijnre herten. De
Statenoverzetting heeft te dezer plaatse, vs. 21: door de 1100-
veerdigheydt sijrtes herten, en verweentheit verschijnt alzoo hier
in den zin van ons tegenwoordige verwaandheid.
Zeer natuurlijk rijst hier de vraag, of ons verwaand en het
oude verweent dan niet hetzelfde woord is. Volgens KILlAAN.
TEN KATElI. 541), }'ORTMAN, t. a. p. en anderen 1), ja;
de Hoog!. DE VRIES verklaart zich echter tegen die meening
(Gloss. op Der Leken Sp.), en zegt: » hoezeer ik erken, dat
weelde en trots zinverwante woorden zijn, en dat aan verweend
meermalen het bijdenkbeeld van hoogmoed verbonden is, zoo
komt mij toch de afleiding van het ww. ver wanen daarom
hoogstonwaarschijnlijk voor, omdat de oudste beteekenis buiten
twijfel die van heerlijk was, en de uitdrukkingen verweende
Here, verweende Joncjrouwe enz. (van Heiligen gezegd), alle
verwantschap met verwanen buitensluiten." Deze bedenking
is allezins gegrond, als men het gewone gevoelen aankleeft,
dat het ww. verwanen van wanen, denken, verbeelden, afkomt,
en volgens hetwelk het eerstgemelde dan letterlijk zou
beteekenen : te groot of te veel van zich zelven denken, zich
te veel inbeelden. Doch ziedaar, waaraan ik zeer twijfel.
Het ww. Vei'wanen en zich verwanen is thans verouderd.
HUYDECOPER (Proeve, Il. 154) en FORTMAN , t. a. p. hebben
er eenige voorbeelden van bijgebragt uit de 15" en 16" eeuw.
Dan het komt ook bij vroegere schrijvers voor. MAERL. Sp.
Hist. IV. 75:
Elc daer 6ere prisen began
j)er !einder gelave ende haer heilechede,
So dat si hem verwaenden daer mede,
IJat dese miraale hem was gesciet.
I) BlLm~llDIJK leert ja en neen te gelijk; zie zijne Geslacht!. op waan en weelde.
Haer abt, die de8e dinc vel'siet
Ende van hoghen rade wa8,
lIi begonde vruchten da8
])at die ongeleerde joget
Hare verwanen mochte in sulker doget.
en nogmaals eenige regels lager:
- 8i Gode en siere goede
Leerden diene1~ in Oilloede,
Niet in miraclen verwanen.
AId, bI. 308:
en bI. 339:
Mi dinct den lieden beter al
Ongeluc dan gheval
Want tgeluc ver wanen doet,
Ende ongeval maect menegen m'oet.
Sulc van hem, 8eget Segebrecht,
Verwaende hem ende wart 8tom echt.
Dit lJerWanen beteekent blijkbaar zich verheffen, zich verhovaardigen;
zoo als wij van iemand, die zich hovaardig aanstelt,
nog zeggen, dat hij verwaand is, dat hij verwaandheid
bezit; en met dit verwanen is naar mijne meening verweend
hetzelfde woord.
Ik grond die meening niet zoozeer op de omstandigheid,
dat, gelijk prof. DE VRIES deed opmerken, in verschillende
Handschriften van hetzelfde rijmwerk verwaent wel met verweent
verwisseld wordt: verwaent komt ook elders voor, waar
juist niet blijkt, dat het in stede van verweent is gezet I b. v.
Lancelot, B. Il. vs. vs. 1766:
Al80 die coninc Age8te8 dat ondervant,
])ie doe here wa8 in dat lant,
Dat hem 8ijn volc 80 bekeerde
Ende Goede ende sine wet so eerde,
lIi had8 groete 8erichede.
Ende hi wa8 8ere verwaent mede,
Ende hi peinsde dat si van de8en
Quaet te bringene souden we8en.
133
134
Hier vindt men 't woord reeds voor fier, trotsch, en dus
nagenoeg in zijn tegenwoordige beteekenis. Voor weelderig,
dartel, daarentegen leest men het in Der Lek. Sp. B. lIl.
cap. 9, vs. 54:
Want wijf, te nauwe ghe8paent
alt oec ghehoude1~ te verwaent,
En e8 o1'ooe1' noch oec goet,
Si en Wa1'e van naturen V1'oet.
Het tegendeel daarvan is onve1'waent, bij MAERL. , Sp. Hist.
Il. 368:
])ie (Epykure) 8eiden in ha1'e Schrijture,
]Jat el8 en ware ghene salecheit
]Jan des lacharnen weldicheyt.
Stoici die andre hieten:
]Jie desen waen al achte1' lieten,
Ende seiden, die up perste zalichede
Ware in onverwaender zede.
De schrijfwijze van ve1'waent blijkt derhalve meer te zijn,
dan eene willekeurige verandering der afschrijvers. Doch er
is meer, en ik kan ten voordeele mijner meening het bewijs
leveren, dat in MAERLANTS taal verweent van het ww. verwanen
niet onderscheiden wordt: hij kent werkelijk het epitheton
verweent toe aan iemand die zich verwaant. In den
Sp. Hist. lIl. bI. 160 wordt capittel26 besloten met deze regels:
H01't noch een oisjJel bedieden
Van verweenden begevene lieden.
Het hier bedoelde en in 't volg cap. vermelde voorbeeld van
J) verweende lieden" is ontleend aan een monnik, die als kluizenaar
leefde en door God zeer werd beweldadigd. Doch
het gevolg hiervan was:
- dat !ti hem van siere doqhet
So verwaende, ende ve1'hog!tet,
Also dat !ti alle dag!te
Een deel wart lat ende traghe.
d. i. hij verhovaardigde en verhief zich zoo op zijne deugd,
dat hij dagelijks wat luijer en trager werd. Hij werd daar135
over door God bezocht, stond de bezoeking door, en ontving
van een engel onder anderen deze vermaning:
Nu wacht vort wel dijl~ leven,
Ende du di selven oec vermaens,
IJaUu di rtemmermeer verwaens.
Een gelijksoortig geval werd reeds eenigé capittels vroeger
verhaald. Bl. 156 leest men: "
Hort, wat bi8pel dese Jan
Sprac van eenen verweenden man.
Het betreft weder eenen vromen, doch hoogmoedigen monnik,
met wien het erger afliep, en tot wien bI. 158 dool' de,
duivelen dus wordt gesproken:
- O! meester groot!
Ghi wanet sijn eens ingels genoot,
Ende wesen des hemels geseUe,
Hoe sidi dus ghedweZmet in de /Zelle
Nu proevet dat verwaent moet
Emmer vallet onder voet.
» Dat verwaent moet" is: het trotsche gemoed, en het blijkt
ten duidelijkste, dat MAERLANT de uitdrukkingen verweent ,
verwaent en verwanen toepast op denzelfden persoon en in dezelfde
omstandigheden, zoodat el' niet aan te twijfelen is, of
deze woorden zijn een en dezelfde, en het woord verwaand,
dat wij nog kennen en gebruiken, is geen ander woord, dan
het boven behandelde verwee1/t del' Ouden, doch alleen in beteekenis
daarvan afwijkende. Die afwijking is echter niet vreemd;
zij is veeleer natuurlijk en gewoon. De oudste bete eken is
van verweent - de HoogI. DE VRIES merkte het teregt aan -
was buiten twijfel die van heerlijk, schoon; vervolgens: rijk,
weelderig; en, op personen toegepast, verbond zich als van
zelf daarmeê het denkbeeld van ingenomenheid met zulk een
toestand, zelfverheffing, trotschheid. De zamenstelling met
het voorzetsel ver was zeer geschikt, om die ongunstige beteekenis
te doen ontstaan en in zwang te houden. In het
woord weelde ligt oorspronkelijk niets dan geluk en rijkdom
opgesloten; doch zich verweelden , zich verweelderen en zich.
136
verweeldigen geven te kennen: zich overmatig aan de weelde
overgeven, en slaan tot ondeugd over.
Uit het opgemerkte volgt, dat bij de werkww. vcrwanen en
1iel'Wenen, waar verwaand en 1ie1'weend de deelwoorden van
zijn, de afleiding van wanen, denken, moet worden opgegeven.
Daaruit toch kan onmogelijk de beteekenis van heerlijk
zijn voortgévloeid, hoe groote overeenkomst er ook tusschen
de woordvormen onderling moge bestaan. Ik meen ook, dat
zich hier eene andere afleiding als van zelve aanbiedt.
Het oudduitsch kende het bijv. naamw. wahi voor uitstekend,
schoon, voortreffelijk, uitmuntend. Zie GRAFF, Sprachsch.
1. 700 en GRIMl\1. Gr. Il. 71. Dus in OTFRIEDS Evangelien.
Libr. 1. Cap. 5, 84: A1'1~nti gahaz ioh harto filu uuahaz,
d. i. haastige en zeer uitstekende boodschap. Cap. 17,
30: Si zaltun seltsani, joh zeihan filu uuahi, d. i. zij verhaalden
zeldzame en vele uitmuntende teekenen. Cap. 27, 11:
In uuisduame so uuahi, d. i. in wijsheid zoo uitstekend. Cap.
27, 59: Vns zaltun sie 0ito uuahaz, joh manag settlianaz, d. i.
zij vertelden ons dikwijls vO(lrtreffelijke en zeer zeldzame dingen.
Zoo ook bij WILLERAMUS' Paraph. Cantic. Canticor. p.
15: Wahe goltchetenon - machon wir thir, d. i. 8choone gouden
ketens maken wij u. De kantvertaling luidt: ';Vatte gouden
ketenen enz. JUNIUS, in zijne Observationes, p. 41, waarschuwt
teregt tegen zulke uitlegging, doch vertaalt zelf: molles
catenae aureae, denkende aan » weeke vel geboog8aeme goude
ketenen."
Van daar was in het middelhoogd. waehe, sierlijk, schoon,
heerlijk, in veelvuldig gebruik; zie BENECKE, lIl. S. '159
u. 460; en wähe, herrlich, bij KAINDL, die Teutsche Spr.
aus ihren vVurzen, IV. 461. Ik breng slechts een énkel voorbeeld
bij, uit den Wigalois, (Leipz. 1847) S. 23:
uz einem smaragde wa8,
rehte fjruene alsam ein gras,
diu rinke wol ergraDen,
von golcJe eilt ar dar ui el'haben
mit ge8melze hal'te wuehe.
137
Unwaehe was onschoon, leelijk ; Barlaam und J osaphat, S. 47:
ner ander ietweder schl'in
Was nicht wan einvalt hulzin,
lJie man geziel'rle gar erliez;
~lit kZebe er si bestrichen hiez;
Mem Zie si gar un waehe swarz.
d. i. men liet haar (de kist) onoogelijk, ZeeZijk zwart. - Van
daar wederom het werkw. waehen, dat mede voorkomt in den
zin van verfraaijen , kunstig uitvoeren, verheerlijken; überwaelten,
voor in schoonheid overtreffen; zie BENECKE.
Mogen deze woorden in de tegenwoordige hoogduitsche taal
niet zijn overgegaan: zij zijn in verschillende harer dialecten
blijven voortleven. Immers SCHl\1ELLER (Bayer. Wörterb. IV.
49) heeft wiih, schoon, sierlijk, en unwähe, onschoon; VON
SCHMID, Schwäb. Wörterb. S. 513, wäh, goed, schoon, sierlijk
gekleed (voorbeelden: der Marschalk wech, wehe Zeut,
die Ritter wech, wer die Königin noch als wäch); TOBLER (Appenz.
Sprachsch. S. 437) wäck, schoon, schoon gekleed, goed,
lekker (van spijzen). -- Het is te verwachten, dat een woord,
in de oudduitsche taal aanwezig, in het middelhoogduitsch
zoo druk gebruikt, en nog in verschillende tongvallen aangetroffen,
aan het middelnederlandsch niet geheel vreemd zal
zijn, en wij vinden dat in ons oude 1Jerweend terug, dat in
zijne oudste beteekenis geheel met waeke overeenstemt. De
vorm ver-wenen wijst een frequentatief aan van weken, even
als het hoogd. er-wähnen afkomt van het primitief wahen, denken.
Geheel onbekend was de frequentatiefvorm ver-wenen bij
onze naburen niet. In de navolgende plaats uit Gr. Rudolf,
in 1828 door GRIMl\I uitgegeven, aangehaald door MEIJER in
zijn Lev. v. JEZUS, bI. 293, vindt men hem tweemaal:
nar uf (op 't paard) saz der cuone degen
ttnde reit banechen an daz velt;
ia ginc virwenentliche in zelt
Bonthal't recht aZsame ein tier;
ia was virwenet un fier
del' helt die dar lI:fJe saz.
138
Het is zoo, in BE~ECKES 'Yörterbuch, lIl. 4!)8, wordt firwenet
gebragt tot vel'waenet, partic. van vel'waenen, gelooven,
denken, en alzoo verklaard door )) der ei ne gute meinung von
sich hat, daher mutig, unverschrocken." Ik moet echter
tevens doen opmerken, dat BENECKE - of zijn collaborator-zelf
die uitlegging mistrouwt, want er wordt bijgevoegd: )) doch
vgl. auch ahd.jal'wanjan desperare." Voorts, dat niet één ander
voorbeeld van vel'waenet in den zin van unve1'8chl'ocken
wordt aangevoerd, en dat niet één der overige plaatsen, van
het ww. vel'waenen bij geb ragt , die beteekenis begunstigt. En
eindelijk, dat de woorden fil'wenet en vil'wenentlich uit den
Rudolf ruim zoo goed kunnen opgevat worden als: schoon,
prachtig, heerlijk uitgedost, en derg. en dus in dezelfde beteekenis,
die vel'weent bij ons van ouds eigen was, als dit woord
van een held of ridder gebezigd werd.
De slotsom van het aangevoerde komt, naar ik meen, hierop
neder. Het middelnederl. woord vel'weent, middelh. jil'wenet, is
het deelw. van vel'wenen of vel'wanen, dat afkomt van wehe, waehe,
wahe, oudd. wahi, dat schoon, sierlijk, heerlijk, voortreffelijk
beteekende • en stemt. wat zijne oudste beteekenis betreft,
met die afleiding volkomen overeen. Àan dien zin knoopte
zich menigwerf het bijdenkbeeld van dartel, weelderig, en
fier. Van daar had het ww. zich vel'walzen de bete eken is van
zich verheffen op iets, en ons thans nog gebruikelijke vel'fJlaand
voor opgeblazen, trotsch, heeft geen' anderen oorsprong.
Het werkw. wanen, voor meenen of denken. is daarvan te
onderscheiden.
Ik meen ook. dat de afleiding van ons vel'waand van het
werkw. wanen, denken of meenen, hoe algemeen ze ook aangenomen
zij, niet opgaat. Men verstaat vel'wanen, waarvan
vel'waand het deelw. zijn zou, als te hoog denken van zich,
zich eene ingebeelde waarde toekennen, zich te veel inbeelden.
Doch als men vel'wanen in dezen zin neemt, is hij die vel'waant
niet een verwaande, maar een vel'wanende j met andere woorden,
men heeft dan te doen met het bedrijvend, en niet lllet
het lijdend deelwoord. Hij die vel'denkt is geen verdacht menseh,
139
maar een verdenkend menseh; die e1'[J denkt, een erg denkende,
en geen erg gedachte; die argwaant, een at'[Jwanende, en geen
arggewaande. Even zoo is hij die verwaant, een verwanend en
geen verwaand menseh. Heeft men nu nooit anders gezegd
dan een verwaand menseh, dan volgt daaruit, dat dit verwaand
geen deelwoord kan zijn van tierwanen, in den zin van te
veel (van zich zelven) denken.
Die zwarigheid vervalt, als men ons verwaand, volgens hetgeen
ik bijgebragt heb één met het verweent onzer Ouden,
niet afleidt van wanen, denken - wat ook. als wij zagen, strijdt
met de oudste beteekenis des woords - maar van een adjectief
wahe, wehe, dat heerlijk '/ schoon, beteekent. Dit geeft
de frequentative werkwoorden verwanen, verwenen, die beteekenen:
heerlijk, schoon zijn; vervolgens trotsch zijn, en de
ver1. deelwoorden daarvan verwaand en 1Jer1lJeend kunnen als
adjectiven gebruikt worden. Zoo zegt men lierzot voor zot
op iets, verzadigd voor zad van iet8, enz.
Om de historie van het behandelde woord volledig te leveren,
moet ik hier nog de opmerking bijvoegen, dat, nevens
verwaand, ook verweencl tot in de 18", ja tot in de tegenwoordige
eeuw in gebruik is gebleven, doch in beteekenis van
verwaand steeds onderscheiden; het laatste alleen in die van
'opgeblazen, trotschj het eerste in velerlei zin, nu eens meer
dan eens minder gunstig, met eene wankeling, die we reeds
in veel vroeger tijdperk bij 't woord bespeurden.
Voor heerlijk, luisterrijk. gold het bij RODENBURGH, Hoecx
en Cabeljauws, I. 44:
Ghelijck mijn ziele haeckt 11 8choonhayt te be8ichten,
't Verweendelijck ghe8trael UW'8 8choorte ooghen~ lichten.
en Poeet. Borstweringh, bI. 294:
Zom Bruydegom8 hun Bruyden 8chencken lied Juweelen,
Robynen, diamanten, glin8ter'ich ghe8teent,
rercierende de lichaem8 prachtich, en verweent.
Vrouw. Cieraet van St Agnes, bI. 120:
Een al te dieren stuck van alderlei !Jesteent
Zoo aerclelick gewrocht, zoo lco8ttick, zoo verweendt,
10
STARTER, F'riesche Lusthof, blo 45:
- het verweend cieraed,
J)aer zy med prijeken, en proncken staegh.
De plaatsen van SPIEGHEL, HOOFT I), VONDEL en BREDERO
ga ik voorbij, daar zij vermeld staan bij FORTMAN , t. a. p.;
doch ik noem CATS, bij wien verweend dartel, weelderig, beteekent
, D. 1. fol. 370:
IJe spille, Sf?yt de man, vereiert het ""rou ges/agt
Gelv'ck een swacke lans de koene ridders plagt.
Maer siet ons Zeeusche Jeugt, en haer verweende sinnen;
Sahier 1p:emant van den hoop is lustig om te spinnen.
En D. Il. fol. 67:
Jolinde, schoon verweent en tot de pracht,genegen.
Dus ook bij anderen, b. v. WESTERB-4.EN, Ged. Il. 428, . . . van een Jong meIsJe:
- J)aer sal z!J over' t vier
En in den moolen gaen, en dat verweende dier
Sal iele hem leveren. -
VAN DER VEENS Zinnebeelden, bI. 31:
Haar zangh er/. haar gespet verkeert in weenen,
En haar verweende lach in 1clachtyek steenen.
LYDIUS, Vrol Uren, bI. 103:
Pulycrates, venveemt (sic) door lang voorspoedigh leven,
Heeft meel' en meer sijn kirt in trotsigheyt verheven.
OUD AAN • Agrippa, bI. 309: tot blanketsel, tot .<pel, tot
verweentheit, tot wellul!t. Hier voegt best dartelheid; doch
elders bij denz. ziet het woord op de kleederpracht, bI. 305 :
op verweendheden en prachtigheid verleklcert, door de eergiel'igkeid
der optoierijen rlerzelver beurzen kaal maken. In den laatsten
zin hebben ook DE DECKER, H. 18:
Uw statig ampt, Antroon, en uw' verweende kleéren
En konnen uw' waerdy (leen hair b!f m!f vermetre1t.
En INGENS Getr. Herderin, bI. 16:
1) Hoewel 't wooru bij dezen driemanl voorkomt, wordt het artikel in het
Woordenboek déS lust. gemist.
140
141
Zo 8wiel'dm onder een ltd purper, geel en root,
Van hun verweendp, ldeertn.
KRUL, Pamp. Wel'. Il. 426, neemt het woord voor liefelijk:
Ach! ik voet mijn hert gewond
Door het helder sterrenlicht
Vart u verweend en zoet gezicht.
en FORTMAN volgde dit na, Dichtl. Mengel. blo, 36 :
Het oog verlustigt zich in 't liefelijk gestraat
r an uw verweend gezicht. -
Anders geldt bij onze latere schrijvers de beteekenis van
opgeblazen, trotseh, alzoo nabijkomende aan verwaand; b. v.
MACQUET, Dichtl. Uitsp. lIl. 161:
Geen onbeperkt gezag, nock weidscke tooi en pragt,
Met uw verweenden moed en aller reuzen lcragt
Zat ij voor deze wraek des grammen Gods oekoeden.
en VAN HALMAEL, Rein. en Will. v. Oldenbarn. hl. 47:
])e Leeuw van Holland brult, en ,yckudt van toorn de matten,
En. doet uw gloriezon , verweende Oranje, tanen /
Bepaaldelijk in het ge~al hier van Oranje zou ik van toepassing
willen maken, wat BILDERDIJK (Aanteekk. op HOOFT,
lIl. 45) hoewel uit een taalkundig oogpunt anders min juist,
verklaart: » verweend is meerder fier dan verwaand, en drukt
rechtmatige fierheid, geen opgeblazenheid, uit, schoon dit
onderscheid niet altijd betracht is."
A. D. J.
OVER DE UITDRUKKINGEN
TER GOEIJFJR TROUW; TER GO.BlJER URE, TEN
MIJNEN HUIZE, TER JJEZER PLAATSE.
Antwoord op vraag ,1-: • Zijn de uitdrukkingen ter goeder
trouw, let' goeder ure, ten mijnen kuize, ter dezer plaat8e goed
te keuren?"
10·
142
Deze uitdrukkingen zijn overig gebleven uit cene vroegere
peri0de der taal. In het mnl. toch regeerden de praeposities
zoowel den dativus als den accusativus. Van daar de dativus
in deze uitdrukkingen (zie Dr. BRILL, Syntaxis, p. 86). Ook
de sterke dativus in het 1e, 2e en 4e voorbeeld dagteekent
van vroeger. Thans volgen de qualitatieve adjectieven alleen
de zwakke buiging, vroeger echter de sterke (zie BRILL,
p. 208).
Uur is zoowel vrouwelijk als onzijdig (BRILL, p. 154).
In de twee laatste voorbeelden zijn mijn en deze bij voegelijke
voornaamwoorden, die als zoodanig de buiging van 't
adjectivum aannemen (BRILL, p. 213, 2).
De e achter ure, huize, plaatse is het teeken van den sterken
dativus (zie BRILL, p. 159).
De vraag of deze uitdrukkingen goed te keuren zijn, moet
toestemmend beantwoord worden.
De tegenwoordige taal bevat nog vele zegswijzen, die herinneren
aan eene vroegere periode der taal, toen deze veel
rijker aan vormen was, dan tegenwoordig het geval lSo
E.
»Zijn de uitdrukkingen ter goeder trouw, ter goeder ure, ten
my'nen huize, ter dezer plaatse, goed te keuren?"
Om dit te beslissen moeten drie zaken herinnerd worden.
1 o. Sommige voorzetsels regeren nog in enkele uitdrukkingen
den derden naamval. 2°. Ter en ten zijn zamengestelde woorden
en bestaan uit te en der en te en den. 30 • De bijvoeg.
naamw. werden vroeger ook sterk verbogen. Het zal voldoende
zijn deze stellingen kortelijk toe te lichten.
10. Men vergelijke de uitdrukkingen: inderdaad, metter
woon, in den gebede , om den broode, in gebreke, in gemoede,
met dien verstande, op den huize enz., die wij schrijven en
spreken, en die zoovele uitzonderingen zijn op den misschien
wat willekeurig gestelden regel » de voorzetsels regeren den
143
vierden naamval." Het voorzetsel te regeert ook veelal den
derden.
2°. Na de onderdrukking der toonlooze e van te, smolt de
d van het lidwoord met de overgebleven t zamen en zoo ontstonden
ten en ter. De weglating van deze e heeft dikwijls
plaats, b. v. t' hui8, voor te hui8, than8 of thand8 voor te hand;
zoo ook ten voor te den (mann. of onz. enk. 3" nv.), en ter
voor te der (vr. enk. 3· nv.). Het zoude toch eene schromelijke
dwaling wezen, het woord te voor verbuigbaar te
houden.
3°. Het is niet mogelijk uit den tegenwoordigen toestand
onzer taal iets stelligs aangaande de sterke verbuiging te leeren.
Door verschillende oorzaken zijn de sterke en zwakke
vormen verward en enkele zelfs buiten gebruik geraakt.
Als voorbeeld van sterke verbuiging der bijvoeg. naamw.
diene die van het bez. voornw. mijn, waaruit opgemaakt kan
worden, dat de sterke verbuigin~ van het bijvoeg. naamw.
hierop zal komen te staan:
Mannelijk Vrouwelijk Onzijdig Alle drie de ges!.
Enkelvoud. Enkelvoud. Enkelvoud. in het meerv.
1. goed. 1. goede. goed. goede.
2. goeds. 2. goeder. goeds. goeder.
3. goeden. 3. goeder. goeden. goeden.
4. goeden. 4. goede. goed. goede.
Ten opzigte van het zelfst. naamw. moet worden opgemerkt,
dat wij in de opgegeven voorbeelden tweederlei e's
hebben; de e van huize staat niet gelijk met die van plaat6e
en van ure. De eerste, n1. die van huize is een naamvalsuitgang,
d. i. het teeken van den derden naamval. De e
van ure I) en plaatse, ook wel de vrouwelijke e genoemd,
gebruikt men even als bij veel andere vrouwelijke zelfst.
naamw. of bij mannelijke van de zwakke verbuiging in alle
naamvallen, b. v. de ure i8 gekomen, hij ve1wacht die ure met
1) Het woord uur wordt op tweederlei wijze verbogen: het is zoowel vrouwelijk
als onzijdig.
144:
smart. Het plegtige dezer Urf!. Heere, gerlenlc mijner. Looft
den Heere enz.
Toetsèn wij nu de opgegevene uitdrukkingen aan de herinnerde
waarheden, dan bevinden wij: ter goeder trouwen
ter goeder ure zijn bijwoordelijke uitdrukkingen, bestáande uit
het voorzetsel te en de woorden de goede trouwen de goede
ure (vr. enk. 3" nv. met een' sterken vorm van het bijv.
naamw.). Het komt ons voor, dat op deze twee uitdrukkingen
geene aanmerkingen te maken zijn. Men laat ook
wel het lidwoord weg en schrijft te goeder trouw, t,e goeder
ure. Deze schrijfwijze verdient o. i. geene afkeuring, integendeel!
De sterke vormen van het bijv. nwo worden bij
voorkeur gebruikt, wanneer er geen bepalend woord vooraf
gaat, en volgens dezen regel zou te goeder trouw beter zijn
dan ter goeder trouw. Anders is het gelegen met de derde
en vierde uitdrukking. Ten mijnen huize is te den mijnen.
huize en ter dezer plaat8e = te der dezer plaatse. Wij zouden
geneigd zijn deze uitdrukkingen onvoorwaardelijk af te keuren,
omdat het mijne huis, en de deze plaats onbestaanbaar
zijn met een gezond begrip van lidwoorden. Het lidwoord,
dat den bepaalden zin van het zelfst. naamw. moet aanduiden,
wordt overtollig. zoodra een ander bepalend woord voor
het zelfst. nw. geplaatst wordt. (Zie over het lidw. Nieuw
Nederl. Taalm, I, jaarg. blz. 27 en volgg.).
Het woord mijn bewijst hier tweederlei dienst: het vermeldt,
dat er sprake is van een bepaald individu, een van
alle andere onderscheiden huis, en dat dit huis van den spreker
is. De eerste functie maakt het lidwoord geheel overtollig.
Indien wij dus aannemen, dat het mb'n huis en de
deze plaats niet bestaan kunnen, dan is het ook ongerijmd
ze met een voorzetsel, welk ook, tot eene bijwoordelijke
uitdr. te vereenigen , en daarom zouden wij meenen, dat er
zonder eenigen twijfel geschreven moest worden te mijnen huize
en te dezer plaat8e. - Doch wij mogen niet onvermeld laten,
dat deze uitspraak geheel in strijd is met die van een hooggeacht
taalkundige, Dr. BRILL. In de spraakleer voor In145
richtingen van hooger onderwijs wordt aangevoerd, dat men
oudtijds zeide de deze (zie 2de druk, blz. 224). Het komt
ons voor, dat men dit nog wel zegt, doch dan treedt het
woord deze als zelfstandig \'oornaamw. op, en dus bewijst het
niets voor dit geval. Het is echter moeijelijk aan te nemen,
wat verder wordt gezegd » en nog tegenwoordig zegt men
)} de deze in bijwoordelijke uitdrukkingen, ten dezen aanzien,
)) dat is te den dezen aanzien, ter dezer ure, dat is te der dezer
.. ure." Later blz. 237 wordt geleerd, dat men ten en ter
gebruikt, "waar het artikel overtollig zou kunnen schijnen;"
terwijl in de llollandsche spraakleer van 1846, blz. ~5(i wordt
gezegd » in zulke zegswijzen treft men niet zelden een pleo))
nastisch gebruik van het lidwoord aan, als: ter naauwer
nood, ten eenen male, ter zee nevens te land of te water." Onze
slotsom is dus: ter goeder ure en ter goeder trouw zijn goed te
keuren, ten mijnen huize en ter dezer plaatse niet, maar moeten
aldus verbeterd worden te mijnen huize, te dezer' plaatse.
D.
OVER: DIT DOEl' IN DEZEN NIE1'S kF.
Antwoord op vraag f>: » Waarom schrijft men: dit doet in
de z en niets af?"
Daar dezen in de bovenstaande uitdrukking geen substanti
vum verzelt, noch terugslaat op een, dat te voren genoemd
is, zoo moet het Of geheel zelfstandig staan en de voorstelling
van eene onbepaalde zelfstandigheid vertegenwoordigen,
Of er moet een zelfstandig naamwoord verzwegen zijn, hetwelk
in de gedachte moet aangevuld worden, gelijk b. v.
het woord dag in uitdrukkingen als: Hij komt den vierde1~
[dag] der volgende maand. Mijns inziens heeft hier het eerste
geval plaats, en is dezert niets anders dan de derde naamval
146
vau het aanwijzend voornaamwoord dit, hier gebezigd in eene
min of meer onbepaalde beteekenis, die de lezer of hoorder
uit het voorafgaande of uit de omstandigheden zelf moet opmaken.
Immers men gebruikt de onzijdige voornaamwoorden:
het, dit, dat en wat niet altijd en uitsluitend om op zelfstandigheden
te wijzen, die door enkelvoudige onzijdige zelfstandige
naamwoorden aangeduid kunnen worden, gelijk b. v.
in de zinnen: II aal het paard uit den stal. II et staat reeds
voor de deur. - Waar is het boek? Het ligt op de schrijftafel.
Zet dit in de kast, en geef mij dat. De genoemde voornaamwoorden,
alsmede hetgeen, kunnen elk begrip van zelfstandigheid
vertegenwoordigen, onverschillig of dit door een man·
nelijk, vrouwelijk of onzijdig, door een enkelvoudig of
meervoudig, of in het geheel niet door een zelfstandig
naamwoord uitgedrukt wordt. Ik zal hier eenige voorbeelden
bijbrengen, waarin de genoemde voornaamwoorden nu eens
één of meer personen, dieren of levenlooze individuen, dan
eens stoffen, hoedanigheden, werkingen of betrekkingen aan·
duiden, al hetwelk dan echter blijkbaar als ééne enkelvoudige
zelfstandigheid gedacht en voorgesteld wordt. ~Iet wien stond
gij daar te praten? lIet was de aannemer vatt het nieuwe
kerkgeb01lw. - Wie wandelen daar.p I1c ken die menschen niet;
het Zijlt vreemdelingen. - Wat is dat voor eert hond? II et
is een Nieuw-Foundlander. - Wat zijn dat voor paarden.? lIet
zijn Holsteiners. - Wat hebt gij daar voor fraaije boeken l
IN t zijn van Lennep's romantische werken, da t zijn TfJUens' gedichten.
- IJ a t is katoen, maar dit is zuiver linnen . . - J) at
is lekkere wijn. - lIoe noemt gij die kleuren l ]Ja t is bister,
dit heet sapgroen. - J)ie fraaije stof kost zes gulden de el.
lJa t is ttiet heel duur. - Het is gezond vroeg op te staan.
]J a t heet ik werken. - J) a t zijn maar voorwendsels en uitvlugten.
- IJ a t is onverantwoordelijk gehandeld. - Wat hij het
eerst verhaalde kan waar zY'1t; maar dit is steUigverzonnen. -
Hetgeen ik zeg is de zuivere waarheid, het is niet overdreven.
- Wat hij ook ortdemeemt, het gelukt hem altijd, -
Noemt gy' dat zich vergissen l ik heet het schandelijk liegen.
147
Moeijelijk zou het zijn om zelfstandige uaamwoorden uit
te denkeu , die volkomeu juist uitdrukten hetgeen in de negen
laatste voorbeelden door de voornaamwoorden wordt aangeduid;
en uit alle voorbeelden blijkt, dat deze dikwijls dienen
moeten om alles, wat slechts als object kan gedacht worden,
als eene onbepaalde zelfstandigheid voor te stellen. De onzijdige
vorm der voornaamwoorden beteekeut dus dikwijls
niet veel meer dan het geheel on bepaalde iets, zonder dat
daarbij aan soort, getal, hoedanigheid of eenige andere bepaling
wordt gedacht. Het is duidelijk, dat in de uitdrukking
in questie het woordje dit (dativus: dezen) met zulk eene
onbepaalde beteekenis gebezigd wordt. Men zou in sommige
gevallen wel is waar kunnen aannemen, dat het substantief
geval verzwegen was, zoo dat de uitdrukking eigenlijk
zou moeten luiden: dit doet in dezerb gevalle niets af. De
gevallen laten zich echter denken, dat: in deze o'l1lstattdigheden,
juister gezegd zou zijn, waarom het veel waarschijnlijker
is dezen voor den datief van het onbepaalde dit te houden
en liever niet noodeloos naar een verzwegen substantief te
~Qeken.
L. A. T. W.
OVER DE CAUSATIEVE WERKWOORDEN,
Antwoord op vraag 6: » Dr. BRILL, Dr. TE WINKEL en
a. schrijven zoogen (causatief van zuigen). Dr. TE WINKEL
verklaart die spelling in het woordenlijstje van de Nederl.
spelling enz. door säugen. Heeft de stam zoog dan niets te
maken met den stam zog?" Zie bladz. 90.
Het N ederlandsch bezit, evenals andere talen van den
148
lndo-Germaanschen stam, eenige werkwoorden, die te kennen
geven, dat het subject de . oorzaak is, dat het object eene
werking verricht, gelijk b. v. drenken, hetwelk bete ek ent
veroorzaken, dat een ander drinkt. Zoodanige werkwoorden
heeten causativa of factitiva; in het N ederlandsch kan men
ze gevoegelijk oorzakelijke werkwoorden noemen. Zij onderstellen
natuurlijk het bestaan van een ander werkwoord, hetwelk
de veroorzaakte werking uitdrukt, en waarvan zij door
afleiding gevormd zijn; dit grondwoord noemt men wel eens
bij tegenstelling immediativum . • Zoo onderstelt b. v. het causativum
drenken noodwendig het vroegere bestaan van het
immediativum drinken, niet alleen omdat het daarvan is afgeleid,
maar ook omdat het begrip drinken in het begrip
drenken = laten d rin ken ligt opgesloten. Daar de kennis
van de wijze, waarop de causativa van de immediativa gevormd
zijn, de spelling van sommige der laatste moet beslissen
en ook buitendien niet onbelangrijk is, zoo zal ik
naar aanleiding van de ingezondene vraag betrekkelijk de
spelling van het werkwoord zoogen het een en ander aangaande
onze causativa in het midden brengen.
Behalve het boven reeds genoemde drenken bezit onze taal
nog zestien kennelijke causatieven, namelijk beden, (ge)nel'en,
lcwellen, leeren, leggen, leiden. neigen, sprengen (spre?tkelen), steigen.,
1JeUen, voeren, wekken, wenden, zenden, zetten en zoogen.
Misschien zouden er nog eenige bij te voegen zijn; daar echter
hunne causatieve beteekenis aan eenige bedenki~g onderhevig
is, zullen wij ze thans liever met stilzwijgen voorbijgaan.
De opgenoemde woorden behooren, dewijl zij afgeleid zijn,
tot de zwakke of gelijkvloeijende verbuiging, met uitzondering
alleen van zenden, hetwelk echter voorheen werkelijk
zwak was en eerst later door verloop sterk of ongelijkvloeijend
is geworden. De grondwoorden daarentegen, waarvan
zij zijn afgeleid, zijn, of waren althans voorheen, alle ongelijkvloeijend.
Daar nu het wezen der ongelijkvloeijende werkwoorden
hoofdzakelijk daarin bestaat, dat de zoogenoemde worHU
telklmker in de verbuiging verwisseling of wijziging ondergaat,
zoo zullen wij bij ons onderzoek hoofdzakelijk moeten navorschen,
welke der twee, drie of vier wortelklinkers van het grondwoord
in het afgeleide woord is overgegaan, dewijl de spelling
van het afgeleide woord natuurlijk daarvan afhangt. Zoo
heeft b. v. het werkwoord zuigen, ik :i66g, wij zogen, gezogen,
drie wortelklinkers : de tweeklank ui in den tegenwoordigen
tijd; de scherpe opene 0 in het enkelvoud van den onvolmaakt
verleden tijd der aantoonendé wijs, ik zoog en hij zoog;
en de zachte opene 0 in het meervoud van dienzelfden tijd
der aantoonende wijs, in den ganschen onvolmaakt verleden
tijd der aanvoegende wijs en in het verleden deelwoord:
wij zogen, gg zoogt, zij zogen, ik zoge enz., gezogen; de voorname
vraag zal dus zijn, met welken dezer drie klanken is
zoogen gevormd? Moesten wij het antwoord op deze en alle
dergelijke vragen in onze eigene taal in haren tegenwoordigen
toestand zoeken, wij zouden tot weinig bevredigende uitkomsten
geraken. Gelukkig echter staat ons het Gothisch met
zijne zoo duidelijk kenbare vormen ter zijde om ons overtuigend
te leeren ,hoe het Germaansch veertien eeuwen geleden
bij de vorming der causativa te werk ging; en ons onderzoek
zal vervolgens de duidelijke blijken opleveren, dat onze causath·a
volgens dezelfde wetten gevormd zijn. Ten einde die wetten
op te sporen zullen wij van hd veertigtal bekende gothische
causativa hier eenige opgeven en vergelijken met de lmmediativa,
waarvan zij zijn afgeleid:
CAUSA.TIVA. Il\ll\1EDIATIV A.
Infinitivus. Infin. Praet. sing. Pl'aet pluTo Pariicip.
rannjan, rinnan, rann, runnum, runnans,
(laten loopen) (loopen) (liep) (liepen) (geloopen)
tanrljan, tindan , tand, tundum, tundans,
(aansteken) (branden)
tltf;Anjan, tltinan, titan, thénum, thinans.
(dun maken, H D. (dun zijn)
dehnen)
150
OAUSATIVA. IMMEDIATIV A.
Infinitivus. Infin. Praet. sing. Praet. plur. Particip.
saijan, sita'Jt, sat, ser,um, sitans.
(zetten, doen zitten) (zitten)
sóthjan, sathan, sóth, sótlmm, sathans.
(verzadigen) (verzadigd zijn)
A • óg, A ogJan, agan, ogum, agans.
(bevreesd maken) (vreezen)
gaz8Jan, geisan, gais, gisum, gisans.
(verschrikt maken) (verschrikt worden)
raisjan, reisan, rais, risum, risans.
(opwekken) (opstaan)
lausjan, liusan, laus, lusum, lusans.
(los maken) (los raken, verliezen)
drausjan, driusan, draus, drusum, drusans.
(doen vallen) (vallen)
De uitgeschrevene voorbeelden leeren ten eerste, dat al
de causativa: rannjan, tandjan, thanjan, satjan, ógjan, sóthjan,
gaisjan, raisjan, drausjan, lausjan , in den infinitivus op -jan
uitgaan en dus tot de zoogenoemde eerste zwakke verbuiging
behooren, wier kenmerk daarin bestaat, dat de stammen
op i eindigen: rartni, tandi, thani, sati, ógi, sóthi,
gaisi, raisi, drauf/i, lausi. Deze i gaat voor eenen klinker
inj over of versmelt er mede, zoodat ranni-an, tandi-a, sati-is,
ógi-am, ógi-is, raisi-ith overgaan in rannjan, tandja, satjis,
ógjam, ógeis, raiseith. In den verledenen tijd en in het verledene
deelwoord echter treedt de i weder te voorschijn:
rannida, tandidés, satiths, ógiths.
Ten tweede zien wij, dat de klinkers of tweeklanken,
die in de causativa voorkomen, namelijk a, ó, ai en au,
dezelfde zijn als die van het enkelvoud van den verleden
tijd der aantoonende wijs van de immediativa, zoo als blijkt
uit de vergelijking van rannjan met rann, praeteritum van
151
ri/man, ógjan met óg, prae te rit. van agan enz. Gaan wij thans
na, in hoeverre onze causativa blijken geven, dat zij volgens
dezelfde twee wetten gevormd zijn.
v\Tij hebben boven reeds aangemerkt, dat de nederlandsche
causativa zwak verbogen worden; dit is dus in overeenstemmi.
ng met de gothische. De i van den stam is wel is waar
bij ons verdwenen, doch niet zonder, in sommige woorden
althans, duidelijke sporen van haar vroeger aanwezen achter
gelaten te hebben. Wanneer wij namelijk in aanmerking nemen,
dat eene i in den uitgang gewoonlijk de oorzaak is, dat
eene a in de stamlettergreep in e overgaat, dan kunnen wij
juist uit het vroegere aanzijn eener i in den uitgang verklaren,
waarom wij in generen, kwellen, leggen, sprengen, vellen,
wekken, wenden en zetten eene e en niet eene a hooren. Ook
is aan die verdwenen i toe te schrijven, dat in kwetlen en
welr/cen de medeklinker verdubbeld en de wortelklinker gesloten
is, in tegenstelling van de enkelvoudige medeklinkers
en de opene klinkers in hunne grondwoorden Kwelen en
waken.
Ten einde aan te toon en , dat ook de tweede wet bij ons
gegolden heeft en dat onze oorzakelijke werkwoorden, evenzeer
als de gothische, den klinker of tweeklank van het enkelvoud
van den onvolmaakt verleden tijd der aantoon ende
wijs hebben, zullen wij onze causativa één voor één in oogenschouw
nemen en met hunne immediativa vergelijken. Voor
het gemak zullen wij daarbij de orde in acht nemen, welke
Dr. BRiLL in zijne Spraakleer bij de behandeling der sterke
werkwoorden gevolgd heeft. Tevens zullen wij ter meerdere duidelijkheid
ook de vormen opgeven, die beide werkwoorden in
het Gothisch Of werkelijk vertoonen Of moesten vertoonen,
indien zij in de gothische fragmenten voorkwamen. Ofschoon
de gothische vorm van een werkwoord door vergelijking met
het Oud Hoogduitsch of Angelsaksisch telkens met volkomene
zekerheid is op te maken, zoo zullen wij nogtans de woorden,
die niet werkelijk voorkomen door een sterretje kenmerken.
152
1'16 KLASSE.
Voor zoo verre wij weten, bezit onze taal slechts één waar
causativum, hetwelk van een sterk werkwoord der eerste
klasse gevormd is, namelUk :
kwellen van kwelen, ik kwal, wij kwálen, gekwalen,
Goth. °qaija1~ .. *qilan, qat, qe?nm, qulans.
Het sterke werkwoord kwelen is thans vel'ouderd en moet
vooral niet verward worden met het nog gebruikelijke kweelen,
dat uit kwedelen is zamengetrokken en zingen beteekent.
Het hier bedoelde kwelen beteekende pijn lijden, verdriet hebben,
ge lc wel d worden. KILIAAN verklaart quelen, quenen,
quijnen door languere, gemere, lallguore tabescere, en quelende
door langueus, languidulJ. Dat het woord die beteekenis had
en dat het sterk verbogen werd, blUkt onder andere uit de twee
plaatsen, die wij hier zullen aanhalen. De eerste is uit het
gedicht Vandmt levcrm ons Heren. De dichter laat, vers
4822, CHRISTUS in den »doemsdag" tot de veroordeelden aan
zjjne linkerhand de volgende woorden zeggen:
)) Gaet vollike in dat bitter seer
Ende won et daer in emmermeer;
Gaet te dien draken in die helle,
Daer ghi emmer selt in queUen."
)) Gaat haastig in de bittere pUn en woont daarin voor altijd;
gaat tot den draak in de hel, waarin gij altijd smart zult lijden."
De tweede plaats ontleen en wij uit het Spel van Lantsloot
van .Denemerken ende die scone Sanrlrijn, door Dr. HOFFMANN
von Fallersleben uitgegeven in de Horae Belgicae, P. V.
REINOUT zegt daar, vers 709 en volg., van Lantsloot sprekende,
tot San<lrijn, die door dezen zwaar beleedigd IS:
» 0 scone Sandrijn, ghi sult sijn staet
aensien ende sijn swaer misval:
het en was nie sint, hi en qual,
edel wijf, sint dat hi u verloos,
so heeft hi gequolen altoos
ende geleeft in pinen groot."
153
nO schoone Salldrijn, gij moet zijnen toestand in aanmerking
nemen en zijn zwaar ongeluk: sedert heeft hij nooit een
oogenblik gehad, dat hij niet kwal (zich niet kwelde). Edele
vrouw. sedert hij u moest missen, heeft hij altoos gekwolen
(zich gekweld) en in groote droefheid geleefd."- Van denzelfden
wortel komt het zelfstandig naamwoord kwaal, hetwelk
den klinker van het meervoud van den onvolmaakt verleden
tijd heeft. Kwellen is dus zoo veel als ,Ytlzart of pijn
doen lijden, verdriet veroorzaken. Waarom kwellen eene
e heeft, en niet eene a, hebben wij boven gezien; het is de
uitwerking van de i of j van den uitgang jan. Dat nu die
e werkelijk uit a, de vocaal van het imperfectum, ontstaan
is, lijdt geenen twijfel. Had kweUw oorspronkelijk eene i gehad,
die i zou ongetwijfeld gebleven zijn, omdat de lettergreep
gesloten is, en de i slechts in opene lettergrepen in
e pleegt over te gaan; men vergelijke bid-den met gebe-den,
lig-gen met gele-gen, zit-ten met geze-tert, gijt met ge-ven, ziften
met ze-ven, nicht met ne-ve, schip met ache-pen enz.
IIde KLASSE.
De sterke werkwoorden der 2,10 klasse hebben in het Nieuw
N ederlandsch eene verandering ondergaan, die men hier volstre1.t
niet moet voorbij zien. De onvolmaakt verleden tijd namelijk
heeft thans in het enkelvoud even als in het meervoud eene
0, b. v. ik bond, hij bond; doch oudtijds luidde deze tijd aldus:
ic bant, du bants, hi bant, wi bonden, ghi bondt, 8i bonden.
Daar nu onze causatieven reeds van voor lang dagteekenen
,zoo moeten wij bij de afleiding den mi d d e lnederlandschen,
niet den n i e uwe l' e n vorm in vergelijking
brengen.
De causatieven, die van werkwoorden dezer klasse afstammen,
zijn de volgende:
drenken van drinke1l, ik drank, wij dronken, gedronken,
Goth. dragkjan tl drigkan, dragk, drugkum, drugkans;
wenden )) winden, ik wand, wij wonden, gewonden,
Goth. wandjan )) win dan , wand, wundum, wundans;
154
sprengen J springen, spranc,
Goth. "spraggjan)) spriggan, spragg,
sprongen, gesprongen,
spruggum, spruggansj
zenden » (zinden, zand, zonden, gezonden) ,
Goth. sandjan )) sinthan, santh, sunthum, sunthans.
Bij drenken hebben wij niets bijzonders aan te merken,
dan dat de lezer bedacht zij om de gothische g, wanneer zij
voor eene andere g, voor eene k of eene q komt, naar grieksche
wijs als n uit te spreken, en dat de woorden dl'aglrjan,
drigkan, spl'aggjan en spriggan dus moeten gelezen worden, alsof
er dran1rjan, drinkan, ,çpmngjan en spl'ingan stond. Bij de overige
woorden zullen wij echter een oogEmblik langer moeten
stilstaan.
De causatieve beteekenis van wenden is boven alle bedenking
verheven; immers het roer, den ste'IJen wenden, zich wenden
is blijkbaar ,;eroorzaken, dat het roeI', de steven draait of
zich wendt, dat men zelf draait; minder in het oog loopend
echter is de immediatieve zin van winden, daar dit woord thans
alleen transitief wordt gebruikt. Intusschen blijkt de oorspronkelijke
intransitieve beteekenis uit het verouderde winde,
bij KILlAAN: "katerol (katrol), trochlea et ergata," en »winde
t, poleye, trochlea"; een katrol toch is een ding, dat zich
draait. Duidelijker nog blijkt de oorspronkelijke beteekenis
uit het Oud Hoogduitsch,. waarin wintan onder andere 1'0-
tare, d. i. zick draaijen, en ook terugkeren beteekent , zie
GRAFF Sprachsc1zatz, I, bI. 746 en 747. Zoo zegt OTFRIED
I, XXII, 52, van JOZEF en MARIA, toen zij op hunnen
terugtogt van ,T eruzalem naar Nazareth den twaalfjarigen
JEZUS bij het reisgezelschap niet vonden:
)) Si uuantun (wantun) ernustin
mit grozen angustin"
d. i.: )) zij keerden haastig terug met grooten angst." En
IV, XXXIV, 37, leest men na de vermelding van de wonderen,
die bij het sterven van CHRISTUS voorvielen, van de
huiswaartskerende scharen:
» Thiu liuti kertun sare
mit mihilemo sere
155
Ultantun (wan tun) heim tho spato
thero armilichun dato"
d. i.: »De lieden keerden na deze erbarmelijke daad spoedig
met groote droefheid naar huis."
Dat sprengen hier in den zin van sprenkelen, d. i. eenig
vocht in druppels laten springen, en niet in de algemeene beteekenis
van het hoogduitsehe sprengen genomen is, behoeft
naauwelijks vermelding.
Boven reeds hebben wij aangemerkt. dat zenden door ver·
loop en ten onregte sterk verbogen wordt, en dat het oudtijds
naar behooren gdijkvloeijend was. Wij zullen hier een paar
voorbeelden aanvoeren ten bewijze, dat het praeteritum Yfoeger
werkelijk door achtervoeging van de gevormd werd, en
dat het verleden deelwoord op d, niet op en eindigde,. In
Der Leken Spieghel B. lI, cap. 36. vers 185 en volg.
verhaalt BOENDALE, dat de vrouw van PILATUS haren man
eenen bode 7.ond om hem te zeggen, dat hij CHRISTUS niet
moest veroordeelen.
)) Te hant so aeindde hier na
Pylatus wijf, ver Publiea,
Tote Pylatum enen bode
Die seide, datsi hem ontbode,
Dat hi hem cleine noch groot
En onderwonde van Jhesus do ot :
Haer ware so vele in hare dromen
Pinén ende anxte van hem comen."
)) Terstond hierop zond PILATUS' vrouw, vrouwe PUBLICA ,
tot PILATUS eenen bode, die zeide. dat zij hem liet aanzeggen,
dat hij zich volstrekt niet moest inlaten met JEZUS' dood."
In hetzelfde Tweede Boee, Hoofdstuk VI, hetwelk handelt
van GABRlELS 7.ending tot MARIA. heet het vers 32:
Hi (die Zone) sende voren ter zelver uren
Den alreëersaemsten bode,
Die ye geaent was van Gode,
Om die bootscap te doene wel:
Dat was dynghel Gabriel."
11
» Hij, Gods Zoon, zontl vooraf den allereerbièdwaardigsten
bode, die ooit van God gezonden was, om de boodschap behoorlijk
te doen: het was de engel GABRIEL." De causatieve
beteekenis van zenden = doen gaan, doen j'eize1t blijkt duidelijk
uit de beteekenis van het stamwoord, dat in het OudHoogduitsch
sindon luidde en gaan of reizen beteekende, alsmede
uit 8ind (weg), 8aman,vindo en ga8indo (reisgenoot).
lIlde KLASSE.
De causativa, die van werkwoorden der 3de klasse afstammen,
zijn:
leggen van liggen, lag, lágen, gelegen,
Goth. lagjan ') ligan, lag, lêgum, ligans;
zetten zitten, zat, záten, gezeten,
Goth. satjan sitan, sat, sêtum, sitans;
(ge)neren genezen, na8, názen, genezen,
Goth. nasjan » *nisan, nas, nêsum, nisans.
Bij leggen en zetten valt niets aan te merken, dan dat de
beteekenis van zetten eenigzins is gewijzigd en gelijk is aan
doen 8taan, niet aan doen zitten. Generen echter zal ons
langer moeten bezig houden, daar de vorm verklaring, en de
causatieve beteekenis nadere aanwijzing behoeft. Beginnen
wij met den vorm.
Onze r is tweederlei : oorspronkelijk, of uit 8 ontstaan. Tot
de laatste soort behooren de r's in vroor van vriezen, verloor
van verliezen; verkoren van verkiezen; wij waren, meervoud
van ik ulas; leeren van goth. lai8jan; hoore1z van goth. nau8-
jan; oor van goth. aU80; en de r's in alle comparatiElven. De
verandering van 8 in r is derhalve een gewoon verschijnsel en
het verschil tusschen de r in generen. en de z in genezen levert
dus geen bezwaar op tegen de identiteit van generen en gana8jan,
en dus ook niet tegen de verwantschap van generen
en genezen, welke straks blijken zal.
De causatieve beteekenis van generen, het nieuwhoogd.
nähren, loopt eerst dan duidelijk in het oog, als men de
verschillende beteekenissen, die ganasjan en ganisan oud·
156
157
tijds hadden, met elkander vergelijkt. Wanneer men in aanmerking
neemt, dat de neus, het orgaan der ademhaling,
noodwendig aandeel heeft in de uitspraak der n, dat sanskr.
nt1st1 (neus), latijn ttasus (neus), hoogd. Nase, het neder!. neus en
niezen ten minste uiterlijk met nisan, nezen verwant schijnen
te zijn, dan wordt het hoogst waarschijnlijk, dat nisan oorspronkelijk
ademhalen heeft betéekend; en daar het ademhalen
een bewijs van leven is, zoo zal leven de tweede beteekenis
zijn geweest. In oudhoogduitsche glossen op de Boeken der
Koningen en op dat van JUDITH treft men inderdaad ganesan
aan, als vertaling van het latijn respirare (ademhalen) en van
vivere (leven). Doch reeds bij ULFILA is de gewone beteekenis
van ganisan, g ere d, b e hou den, ver los t wor den, en
die van ganasja1~ redden, behouden, verlossen, d. i.
veroorzaken, dat men gered, behouden, verlóst
wor de. Daarom staat het gothische nasJands gelijk met ons
Heilartel , verlosser, redder. De oudhoogduitsche overzetter
van ISJDORI HISPALENSIS Epistola ad S01'orem de Christi nativitate
vertaalt zelfs den naam Jezus door nerrendo = goth.
nasJands, Cap. IV. § 6: nDe quo Dominus Jesus Christus
propria voce testatur: Spiritus Domini super me." D U mbi
dhen druhtin nerrendo Christ sineru selbis stimmu urchundida,
dhuo ir quhad: Druhtines gheist ist ubar mir."
Genezen had oudtijds ook bij ons de beteekenis van behouden
blijven, ontkomen, verlost worden. Zoo leest men
b. v. in den Roman van Heinrie ende Matgriete van Limboreh,
B. I, vers 264, waar HEINRIC verhaalt, hoe een beer zijn
paard heeft verscheurd:
I) Ghisteren avont quam mi toe
Een bere die mi in pert verbeet;
Daer wart miin rouwe ende miin leet
Swarre dan te voren was;
Dat ic selve van den diere genas
Dat was wonder."
II Gisteren avond kwam op mij af een beer, die mijn paard
verscheurde; toen werd mijn rouwen leed zwaarder dan het
11*
158
te voren was; dat ik zelf aan het dier ontkwam, dat was
wonder." Wat verderop wordt verhaald, hoe MARGRIETE
door het spreken van haar gebed uit de magt van vele dui·
velen verlost wordt, waarop zij tot haren reisgenoot zegt:
II En hadde god niet gedaan onze wachte
Wi waren nimmer ghenesen."
»Was God onze wacht niet geweest, wij waren nooit be·
houden gebleven." De tegenwoordige beteekenis van genezen =
aan eene ziekte ontkomen is dus slechts eene bijzondere opvatting
van behouden worden, in het leven blijven, waarop de beteekenis
van zich generen = zich onderhouden, zich in het
leven behouden, volkomen past.
IVd. KLASSE.
Tot de 4de klasse behoort alleen:
voeren van varen, voer, voeren, gevaren,
Goth. *forjan faran, for, forum, farans.
Ofschoon de gothische overblijfselen geen voorbeeld ople.
veren, dat het bestaan van fórjan bewijst, zoo is de deugdelijkheid
van den vorm toch genoegzaam gewaarborgd door
verscheidene andere werkwoorden, die op dezelfde wijs gevormd
zijn; als ógjan van agan, só1cjan van sa1can, sóthjan
van sathan I bótjan van bataJ~. - Wat de causatieve beteekenis
van voeren betreft, zij is ruimer dan die, welke varen
in den tegenwoordigen toestand der taal heeft, doch juist
daardoor is zij meer in overeenstemming met de vroegere vrij
onbepaalde beteekenis van varen, dat ook voor gaan en rv'den,
te paard en in rijtuig, werd gebruikt.
Vde KLASSE.
Van werkwoorden der 5de klasse zijn gevormd:
leiden van lijden, leed, leden, geleden,
Goth. laithjan leitllan, laith, lithum, lithans;
Goth.
Goth.
neigen, 1)
hnaiwjan II
steigen II
staigjan
rt/:Jgen 'lJeeg, negen I genegen,
hneiwan, hnaiw, hniwum, hniwans;
stijgen, ,yteeg, stegen, gestegen,
steigan, staig , stignm, stigans;
159
leeten
Goth. laisjan van leisan, lais, lisurn, lisans,
beeten » bijten, beet, beten, gebeten,
Goth. baitjan beitan, bait, biturn, bitans.
Leiden = doen gaan is het causativum van lijden in zijne
oorspronkelijke beteekenis: gaan, die nog overgebleven is in
vededen, hoogd. vetgangeni vededen jaar, vergangenes J ahr i alsmede
in ovedijden = [in eene andere wereld] overgaat~. In die
oorspronkelijke beteekenis vindt men lijden gebezigd onder
andere in Het teven van Jezus, Cap. 86: » Op enen saterdack
so ghevil, dat Jhs ende sine yongren led en dor coren, dat stont
op een velt." )) Op eenen sabbath geschiedde het, dat JEZUS
en zijne jongeren gingen door koren dat stond op een veld"; en
cap. 98: Jl In somert staden es ghescreuen, dat die bcrch ontploec
ende lJlakde Item stat d01'e te liden". )) Op sommige plaatsen
is geschreven, dat de berg openging en hem plaats maakte om
door te gaan."
Hoewel er in de beteekenissen van nijgen en neigen eene
schromelijke verwarring is ontstaan, zoo is de oorspronkelijke
verhouding van beide woorden toch niet te miskennen. Nijgen=
ziek buigen, overhellen, is steeds instransitief en regeerde oudtijds
steeds den dativus; neigen is eigenlijk doen nijg en, doen
buigen, en indien het thans ook intransitief wordt gebezigd,
zoo is zulks eeniglijk daaraan toe te schrijven, dat nijgen, behalve
het deelwoord genegen, zijne beteekenis geheel tot die
van buigen uit eerbied of beleefdheid heeft beperkt.
Steigen is thans buiten gebruik. Dat het evenwel bestaan
heeft, blijkt uit zijn derivaat steiger, d. i. toestel, die doet
st ij gen. KILlAAN geeft steigen ook op, doch onderscheidt
het niet behoorlijk van stijgen; hij houdt namelijk steghen,
steeg hen , steyglten, steygheren en stijghen voor woorden van
dezelfde beteekenis: adscendere en etevare. Intusschen i:. het bij
hem blijkbaar causatief in de uitdrukking het watm' steyghen,
d. i. het water opstuwen om het te doen stijgen.
heeren is alleen causatief in de beteekenis van kennis of vaardigheid
me de d e e l en, niet in die van kennis of vaardigheid
160
op doe n, en wanneer wij het thans in de laatste beteeken is
bezigen, dan heeft hier wederom dezelfde verwarring van
begrippen plaats, die wij bij neigen en steigen hebben opge·
merkt. Het immediativum van teeren, hetwelk aan het go·
thische teisan beantwoordt en in het Nederl. lijzen zou moeten
luiden, is bij ons onbekend, en geen wonder, daar teisan
reeds in het Gothisch niet dikwijls meer gebruikt werd. Het
komt ten minste in de overblijfselen der bijbelvertaling slechts
eenmaal voor, te weten Phil. 4. 12: »l a i s jak kaunjan mik,
l a i s jak ufarassu ka ban" )l ol~tX Kocl TOC1fUVOVcr{fcu, 0 I ~ á KOCt
1féQlcrcra}up" »Ende iek wee t vernedert te wordenj ick wee t
oock overvloet te hebben." Lais, dat volstrekt een verleden
tijd moet zijn, dient dus ter vertaling van oI~tX, ik weet;
het moet derhalve zooveel als ik keb geleerd, ik ben te weten
gekomen hebben beteekend , en onderstelt noodwendig een
werkwoord leisan, lais, tisum, lisans, leeren kennen, waarvan
regelmatig niet alleen laisjan, maar ook list en listig
kunnen afgeleid worden.
Beeten is thans geheel buiten gebruik, ofschoon het oudtijds
vol leven was en in zeer verschillende, doch verwante
beteekenissen gebezigd werd. Het beteekende eigenlijk laten
bijtel~, zoowel met het doel om te eten als om te vangen en
te dooden. Vandaar de twee hoofdbeteekenissen van beeten:
1) van zijn paard of ezel stijgen om die dieren te laten bij ten,
eten; en 2) met vallrenjagen, valken en sperwersZaten bijten.
De eerste hoofdbeteekenis ging over in die van afstijgen, in
het algemeen, neerdalen, neerlaten. ziek neerzetten, ziek ter
rust begeven, ondergaan (van sterren).
Ik zou van dit woord, als geheel verouderd, geene melding
gemaakt hebben, indien wij in den scheepsterm beeting of
beetings geen afleidsel bezaten, dat zeker nog lang in gebruik
zal blij'tlen. Mr. VAN LENNEP verklaart dit woord in zijn
Zeemans-Woordeboek, blz. 26, aldus:
))BETING, z. n. v. of Betings mv. - Naam van twee sterke
staanders, door een zwaren balk verbonden, of soort van galg
voor den fokkemast geplaatst en dienende om 't ankertouw
161
of ketting aan vast te leggen. 't Woord beteekent aflating,
van het oude oeeten (afdalen)."
VIde KLASSE.
Slechts één werkwoord is met zekerheid af te leiden van
een immediativum der 6de ' klasse, namelijk:
Zoogen van zuigen, zoog, zogen, gezogen,
Goth. <>saugjan» *siugan, saug, sugum, sugans.
Hoewel saugjan noch siugan in het Gothisch niet werkelijk
voorkomen, zoo zijn die vormen wederom volkomen gewaarborgd
door andere werkwoorden van denzelfden vorm als
drausjan van dl'iusan, en door het Oud Hoogduitsch, dat zoowel
saugjan als st1gan, soug, Sltgun weet aan te wijzen.
VIlde KLASSE.
Van de werkwoorden der 7de klasse Zijn gevormd:
vellen van vallen, ?)iel, 1)ielen, gevallen, en
wekken J) waken, wiek, wieken, gewaken.
Welclcen, dat thans gelijkvloeijend is, werd oudtijds sterk
verbogen, blijkens de volgende plaats uit den Roman van
Walewein:
,,11020. Als si des daghes worden gheware
Ende si ontwieken, na mine wane,
Si ghereden hem op te stane
Ende quamen ter salewaert."
De woorden vellen en wekken vertoonen de a van den tegen~
woordigen tijd, door de werking der i of j in e veranderd.
Zij hebben dus niet gelijk de andere causatieven de vocaal
ie van het enkelvoud van den verleden tijd, en zulks kan
niet bevreemden, wanneer men in aanmerking néemt, dat
de werkwoorden dezer klasse oorspronkelijk den klinker niet
verwisselden, maar zoogenoemd reduplicerend waren, zoo dat
de verleden tijd van fallan (vallen), indien het in het Gothisch
bestond, JaifaU, JaifaUum zou luiden. De vocaal ie
kan dus niet geacht worden aanwezig te zijn geweest, toen
de causativa gevormd zijn.
162
Wanneer wij op het behandelde eenen blik terugwerpen,
dan vinden wij in al de causati va, behalve in de twee laatstgemelde,
den klinker of tweeklank van het enkelvoud van
den onvolmaakt verleden tijd der aantoonende wijs van het
grondwerkwoord. Toonen wij dit nog met weinige woorden
aan.
De e van de verba der 2de klasse: drenken, wenden, 8prengen
en zenden, kan vooreerst niet ontstaan zijn uit de 0,
oorspronkelijk u, van het meervoud van den onvolmaakt verleden
tijd of van het verleden deelwoord. Deze 0 of tb (oe)
zou ze hebben opgeleverd, zoo als men ziet bij hullen (huljan ),
van helen, hal, halen, gehoZen (hilan, hal, hulum, lmlans).
De e moet dus ontstaan zijn of uit de i van het praesens of
uit de a van het praeteritum. Het eerste kan ook niet plaats
hebben, want er bestaat geene oorzaak, die de i in e zou
hebben kunnen veranderen. De j of i toch van den uitgang
jan kan wel den overgang van a in e veroorzaken, maar zou
juist het behoud der i hebben moeten bewerken; er blijft
dus niets anders over dan de e uit de a van het praeteritum
te verklaren.
De eder causativa van de 3Je klasse, leggen en zetten, kan
niet verklaard worden uit de lange opene á van lagen, zaten,
daar eene verandering van zulk eene a in e, voor zoo verre
ik weet, zonder voorbeeld is; die werkwoorden zouden dan
lagen en zaten moeten luiden. "Wij hebben dus wederom te
kiezen tusschen de i van liggen en zitten en de a van lag
en zat, en dan geldt volstrekt hetzelfde dat wij bij drenke1~,
wenden en zenden gezegd hebben. Dat men gene1'en, en niet
generren zegt is aan de werking der r toe te schrijven, WIer
invloed op eenen voorafgaanden klinker zeer groot is.
Dat voeren de vocaal van het praeteritum van varen, voer,
gevaren heeft, behoeft evenmin aangetoond te worden, als dat
leiden, neigen en 8teigen die van het enkelvoud van het praeteritum
van lijden, nijgen en atijgen vertoonen. Uit de verwante
talen weet men, dat het praeteritum oudtijds in het
enkelvoud ai en in het meervoud i had, terwijl ai in ei of
1G3
wel in de scherpe ee, doch i. in de zachte e is overgegaan.
Dat wij teeren , en niet leiren zeggen, komt weder van de r,
die geenen tweeklank voor zich duldt.
Eindelijk, dat de 0 in zoogen uit den oorspronkelijken tweeklank
van het enkelvoud au of ou ontstaan is en niet uit de
u van het meervoud, wordt bewezen door de oud· en nieuwhoogduitsche
werkwoorden saugjan, säugen en saufjan, säufen,
die van sugan, saug, sugun en sufan, sauf, sufun zijn gevormd.
Daar nu de tweeklank au, ou eene scherpe lange of opene 0
heeft opgeleverd, terwijl de zachte uit u ontstaan is, zoo is
de spelling van zoogen met de scherpe 0 de eenige ware, die
trouwens reeds door KILlAAN en door TEN KATE, Aenleiding
enz., D. I, blz. 309, werd voorgestaan. Ook de zoogenoemde
staten -overzetting des bijbels heeft soogen; vergelijk M atth.
XXIV: 19; Marc. XIII: 17 en Luc. XXI: 23: nwee den
bevruchten en den soogenden vrouwen in die dagen" en
Matth. XXI: 16: nU yt den mondt der jonge kinderen ende
der 800gelingen hebt gij u lof toebereyt."
OVER CATEGORISCHE EN VERKORTE
CONCESSIEVE BIJZINNEN.
Àntwoord op vraag 7: )) Zinnen als deze: lJit werk ofsehoon
niet vrij van gebreken, verdie1tt tóch aanbeveling; dit kind, hoewel
niet vlug van begrip, moogt gij niet vel'waarloozen, zag ik
onlangs tot de h y pot het is c h e gebracht. Mij dunkt het zijn
categorische hoofdzinnen, met verkorte concessieve
bijzinnen. Welk gevoelen is het ware?
Er is een zeer eenvoudig middel om te onderscheiden of
een zin hypothetisch is of niet. Men late den bijzin weg,
en, behoudt de hoofdzin dan zijne volle kracht, zoo hangt
lIet daarin gestelde van geéne voorwaarde af en de zin is
niet hypothetisch, maar categorisch. Passen wij deze handelwijze
op de bedoelde zinnen toe, dan bevinden wij, dat de
beide hoofdzinnen geene verandering ondergaan: .Dit werk verdient
aanbeveling. Dit kind moogt gij niet verwaarloozen. Zij zijn
dus categorisch. - Hypothetisch zouden zij wezen, als er b. v.
stond: 1. Indien dat werk vrij van gebreken is, verdient ltet aanbeveling;
2. Zoo dat kind niet vlug van begrip is, moet gij er
nog meer moeite aan besteden dan aan een ander. -. Laten wij
in den eersten zin den bijzin, die nu wel eene voorwaarde
bevat, weg, dan wordt de waarde van het gestelde in den
hoofdzin geheel anders: Dit werk verdient aanbeveling. Het
onderwerp, dit werk en het predicaat aanbeveling verdienen,
worden als bij elkander behoorende voorgesteld en daarmede
gaat men te ver, want eerst moet blijken, dat er voldaan is
aan de voorwaarde, en dat het werk vrij van gebreken is. In
den tweeden zin wordt het besteden va1t meer moeite afhankelijk
gesteld van ltet niet vlug van begrip zijn. Omdat nu
de beide zinnen die in de vraag zijn aangehaald, hiermede
volstrekt geene overeenkomst hebben, zoo gelooven wij, dat
ze geheel ten onregte tot de h y pot het i s c he zijn gebragt ,
want dat het werk aanbeveling verdient en dat gij ltet kind niet
moogt verwaatloozen, is van geene voorwaarde hoegenaamd
afhankelijk.
Met deze beschouwing komt overeen die van Prof. T.
ROORDA. In de deelen der rede en de redeontleding wordt
geleerd, dat hypothetisclte zinnen zijn olzdel'8tellende, waarin
iets gezegd of voorgesteld wordt als plaats hebbend in een
als mogelijk gesteld of ondersteld geval. (Zie ') Over de deelen
der rede" enz, , 2de druk, bI. 13). - Ook Dr. L. A./TE WINKEL
leert, dat in een zin de verbinding of scheiding van onderwerp
en gezegde voorwaardelijk of onvoorwaardelijk plaats
heeft en dat deze in het eerste geval hypothetisch wordt genoemd.
(Zie)) de logische Analyse" enz., blz. 68, 69, 129)
en Dr. w. G. BRILL: )) De bijwoordelijke zinnen van de vierde
u soort zijn te onderscheiden in hypothetische zinnen, die
D eene veronderstelling te kennen geven en met den hoofdzin
164
165
)) verbonden worden door middel der voorwaardelijke voegwoorIl
den: als, wanneer, zoo, indien, of, in geval (dat),. bijaldien,
»ten zij, ten ware, mits:' (Zie" Leer van den Volzin," blz.
253). Wij zouden ook bebben kunnen volstaan met ons op
de beteekenis der woorden hypothese, onderstelling, voorwaarde
te beroepen.
Nu is aangetoond, dat de twee bedoelde zinnen niet hypothetisch
zijn, moet de vraag worden beantwoord, of zij al dan
niet tot de cOllcessieve bebooren. JJit werk verdient aanbeveling
is een bevestigende, assertorische en categorische zin.
bebal ve dat het aanbeveling verdient, wordt nog in een elliptischen
bijzin vermeld, dat bet werk niet vrij van gebreken
is. De bijzin is ook assertorisch en categorisch, want
het" niet vrij van gebreken zijn ," wordt onvoorwaardelijk aan
bet subject verbonden, daarom is de zin categorisch, en het
wordt voorgesteld als overeenkomende met de werkelijkheid,
daarom is bij assertoriseb. Brengt men nu de beide zinnen
met elkander in verband, dan schijnt het gestelde in den eersten
met bet gestelde in den tweeden te strijden, docb bet
eene sluit bet andere niet uit, of bet werk Bchoon gebreken
heeft, het verdient toch aanbeveling.
Het zal dadelijk in het oog vallen boe zulk een zin van
een hypothetischen verscbilt, want op deze wijze wordt de
onvoorwaardelijke verbinding van ond. en gez. zoo sterk mo~
gelijk uitgedrukt. Dit wordt duidelijk als men bern laat
voorafgaan door een hypo en een eenvoudig cat. - B. Y.
Als het mooi weder is, ga ik wandelen (hyp.). Ik ga wandelen
(cat.). Ojsc7lOon het hard waait, ga ik wandelell. De bijzin
dient dus ook om den hoorder te voorkomen. De spreker
weet, dat bern de eene of andere omstandigbeid bekend is,
waardoor de onvoorwaardelijke verbinding bij hem niet boven
alle bedenking kan wezen, en op die omstandigheid wordt
in den bijzin gedoeld. Men noemt zulke bijzinnen concessieve.
Deze naam is zeker voor zulke bijzinnen niet zeer
gepast en wij bedienen er ons van, zooals de heer ROORDA
zegt, "bij gebrek aan betere benaming." (Deelen der rede 1
H6
2de dr., blz. 26), meer gepast is hij voor zinnen als: Al zweert
hij er op - ik geloof hem toch niet. Men neemt iets aan,
geeft iets toe, laat iets in het midden, zoo als hiel' II dat hij
er op zweren zal," het beweerde, dat men hem niet gelooft,
blijft gelijk het is. Men vindt den naam concessieven volzin
ook in de beide andere werken, die boven zijn aangehaald.
El' zijn ook concessieve onderstellingen, over welke wij later
een enkel woord willen in het midden brengen, maal' zij verschillen
zeel' van de opgegeven bijzinnen.
D.
V RAG E N.
8. Moet men schrijven miJns geliJke of mijnsgelijke .?
9. Is het werkwoord houden, hield, gehouden regelmatig of
onregelmatig?
10. Zijn de uitdrukkingen regtlijnige driehoeksmeting, aardrijkskundig
woordenboek en dergelijke goed te keuren?
N.
11. Er bestaat verschil in de uitspraak van het woord vooroordeel;
in den dagelijkschen omgang spreekt men van mensden
met voor66rdeelen behebd, redenaars waarschuwen niet
zelden tegen vóóroordeelen. Welke uitspraak is de ware?
De Redactie noodigt hare lezers uit tot het beantwoorden
van deze vragen t die reeds in het Nieuw Nederl. Taalm.
werden geplaatst, doch tot heden onbeantwoord zijn gebleven.
~-~------- ----~-- - ---
ERRATUM.
Op bladz. 42 reg. 13 v. o. staat: IlALBERTSMA lees: HALBERMA.
OPMERKINGEN EN AANTEEKENINGEN VAN DEN
HOOGLEERAAR J. H. VAN DER PALM
OVER DE NEDERLANDSCHE TAAL,
UIT ZIJNE WERKEN VERZAMELD
DOOR
MI'. J. PAN.
Nam mihi vÏlltltur M. Tullius, Ctlm se totum ad imitationem Graecorum contu·
lisset , (::ffinxis:;e ,'im Demosthenis, copiam Vlatonis, jucunditatem lsocratis.
Nee vero quod in qU0'lue optimum fuit, itudio consecutus est tantum, sed
plurimas, vd potius omnes ex se ipso virtutes extulit immortalis ingenii beatissima
ubertate. - Cum interim haee omnia, quae vix singula quisquam in ten tissi ma
CUfa consequi posset , fluunt illaborata, et iUa, qua nihil pulerius audit u est I
oratio prae se fert tamen felicissimam facilitatem. Quare non immerito ab
horninibus aetatis suae regoare in judiciis dictus est: apud posteros vero id consecutus,
ut Cicero jam non hominis nomen, sed eloquentiae habeatur. Hune
igitur spectemus: hoc propositurn nobis sit exemplum: ille se profecisse seiat,
cui Cicero valde placebit.
Q~I"CTI! •.• Insl. Oral. X. 1.
Op de uitnoodiging der redactie om. eene bijdrage voor
het woordenboek der N ederlandsche taal te geven, vestigden
wij onze keuze op VAN DER PALMS werken, aan wien wij
gedurende eene lange reeks van jaren zoo vele genoegelijke
en nuttige uren verschuldigd zijn, en die in den ouderdom
ons nog als een getrouw vriend ter zijde staat. N a het vol·
brengen dezer taak, kwam bij ons de gedachte op, om de
verstrooide opmerkingen over de taal uit dit werk af te zonderen,
en aan de Taalgids af te staan.
VAN DER PALl\l was, zoo als zijn levensbeschrijver aanmerkt
(bI. 83), geen linguist; maar hij neemt toch als prozaschrijver
den eersten rang in, en zijn fijn taalgevoel blinkt
overal door. Hierom hebben zijne opmerkingen over de taal,
zijne vermelding van woorden en spreekwijzen een groot gezag,
en dit geeft daaraan zekeren ijk en eene gangbare waarde.
Al is er later over deze en gene punten een nieuw licht
verspreid; het blijft altijd belangrijk, zijn gevoelen te kennen.
Wij namen dus zelfs kleine en schijnbaar min beduidende opmerkingen
en mede enkele woorden op, maar onthielden ons
meestal van bepalingen, die met taalstudie in geen onmiddelijk
verband stonden; want een redekunstig woordenboek lag buiten
ons bestek. Nu en dan veroorloofden wij ons eenig gering
bUvoegsel, eene bedenking of twijfeling; breedere ontwikkeling
kwam hier niet te pas. Men heeft wel eens beweerd,
dat VAN DER PALM vele Germanismen zoude hebben begaan,
maar deze beschuldiging niet gestaafd. Bij de beoefening
12 "
170
zijner schriften, merkten wij maar zeer WeInIge op, die hier,
benevens enkele Latinismen en Gallicismen, ter waarschuwing
zijn aangewezen. 'Wij zijn niet blind voor de gebreken,
die hier en daar zijne werken aankleven, maar men moet
hem, even als eIken schrijver en kunstenaar, naar zijne beste
gewrochten beoordeelen. Deze zullen, zoo lang Nederlands
taal- en letterkunde in eere wordt gehouden, de toetssteen
van de echte welsprekendheid en van den zuiveren smaak blijven,
en het nageslacht zal het oordeel der tijdgenooten bevestigen.
De herhaalde uitgaven zijner werken getuigen ook
van voortdurende belangstelling, die nog zeer bevorderd
zoude worden door eene afzonderlijke uitgave der voorlezing
van den Hoogleeraar VAN ASSEN over V. D. PALM, in de
Nieuwe werken der Leidsclle Maatschappij opgenomen, welke
eene voortreffelijke inleiding tot de schriften van den grooten
man bevat.
Hoorn, April 1859.
Leerr.
1. Vit.
1. Xt.
Sal.
3 Leerr.
Reilv.
Gedenlcs.
VERKORTINGEN.
Leerredenen, 3 Deelen. D. 1 van den vierden,
en D. 2 en 3 van den derden druk.
Zestallen. Tien deelen. Eerste druk.
'l'ientallen. Elf deelen. Eerste druk.
Salomo. Tweede druk.
Drie leerredenen. 1843.
Redevoering. en Verhand. Eerste druk. 5 deelen.
Gedenkschrift. Eerste druk.
HOOFT. Uitlegkundig Woordenboek op HOOFT, uitgegeven
door het Instituut.
Bb'bel v, d. J. Bijbel v. d. Jeugd. Eerste druk.
Aangeven.
» Al wat waarlijk bevallig is, en door den liefelijken toon,
dien het aangeeft, een snaar des gevoels harmolliesch trillen
doet." Redv. 3, 159. Vgl. Rerlv. 3, 211. Opheffen,
Hd. angeben, Fr. donner le ton.
Aan matiging .
.. Het eigen karakter der onbescheidenheid; evenzoo mat igin
g der bescheidenheid". Reelv. 3, 206.
Aannemelijk.
&- even gelijk wij ook, volgens ons spraakgebruik, iets
aannemelijk noemen, dat wij voor geloofwaardig houden."
Leerr. 2, 200.
Aanschennen.
l) - door de tong der trotsheid a a n ges c ho n ne n." Bal.
3, 83, d. i. aangerand. Het w. komt bij HOOFT voor
als» tot aanval nopen." Dus ook BILD. op HUYGHENS 2.
331. Prof. CLARISSE schijnt dit w. af te keuren, z. het
1'aallc. Mag. van Dr. DE HGER 4, 245. BILD. gebruikt
het in den Perzius 52:
Goel omhoog in 't aanzicht aan te schennen,
Bleef overig.
V gl. WEIL. v. schennEn.
Aanstellen.
)) - een onderzoek." Bal. 8, 268. Deze spreekwijze heeft,
even als het thans zoo gebruikelijke instellen, veel van
172
een Germanisme. Z. echter HOOFT. Onze Statenoverzetting
heeft ook dit woord meermalen, b. v. P8. 50, 23, Sp1"euk. 26,
24. V gl. de Lat. Ver8cheidenn. van Dr. DE JAGER, 166.
Aanstalte.
}) - aanstalten treffen." 10 Xt. 38. Germanisme. Het
w. is door Prof. Sn~GENBEEK in zijne Lij8t maar flaauw verdedigd.
Aanwandelen.
Bekruipen, zacht, van lieverlede naderen. B. v. }) den liefelijken
slaap zich van lieverlede te voelen aan wandelen."
Sal. 6, 9 en 306. V gl. 1, 209; Red1;. 4, 83 »van waar is
den Galiléer die kennis aangewandeld ?" 6 Xt. 82.
Prof. SIEGENBEEK veroordeelt het in zijne Lij8t, en wil
het alleen in de beteekenis eener zachte beweging gebruikt
hebben.
Ach ter kla pp er.
» V olgons den aard en de nai ve uitdrukking van het Nederlandsche
,voord, iemand, die achter den rug eens anderen
van hem klapt, en vertelt hetgeen beter gezwegen was." Sal.
1, 341. Dus ook WEIL. Van ouds zeide men ach ter h 0 0 n,
volgens BILD. op HUYG. 1, 23.
Adderenbeet. Bat. 5, 187? Luitenspeler. Redo.
1, 7. Daarentegen dich terstijl. Redv. 2, 80.
Ademen.
» De reine en gezonde landlucht, die in dit gezegend oord
ademt." Redv. 1, Voorr. 2.
» 'Waarheid ademen. In het Hebr. waarheid blazen."
Zoo geheel van de waarheid doordrongen zijn, dat zij ons
even natuurlijk en eigen is geworden als de ademtogt, dien
wij uitblazen, dat wij ze, als het ware, uitademen," Sal.
2, 242.
Alkove.
» Alcove, sofa (8offa), saffraan, chemise, (kamies , kamisool)
w.w. van Arabischen oorsprong door de kruisvaarders uit het
Oosten, of door de Mooren uit Spanje tot ons gebragt. "
Sal. 4, 89.
173
Ar g I is tig.
)IBeteekent in onze taal listig en boosaardig tevens."
v. D. P. op Genesis 3, 1. KILlAAN )) dolus malus." Dus ook
WEIL. S!Jnon. 1, 171 en BRUINING S!Jnon. 1, 51.
Asch.
I) De vonk lag thans bedolven onder de asch der Farisesche
beuzelarij." 3 Leen·ed. 18. V gl. Redv. 1, 323.
In het meervoudig gebruikt. Z. Redv. 1, 250. Ook bij
TOI,LENS en bij BOGAERS in zijn Metalen !cruis.
Wij blazen niet met euvlen moed
In oude veten nie1~wen gloed,
l'erwijl ze dooven in haar assenen.
Baatzuch t.
)) Eigenbel~ng moet niet in b a at z u c h tontaarden; en deze
heeft dan plaats, wanneer het bejagen van voordeel of winst
de grootste drijfveer van onzen handel is. - Fr e b z u c h t is
nog erger, wanneer men begeert, wat buiten het bereik is."
Sat. 8, 26. Vgl. 4, 126. Z. ook WEil,. S!Jnon. 1, 188.
Inhaligheid is nog slechter, zie in v.
Balling.
Dit w. wordt door v. D. P. meermalen gebruikt van iets
dat ontbreekt, bijv. )) Beminnelijke nederigheid, waar ge ook
balling wezen moogt I"~ Sal. 1, 284. )) Waar nijd, tweedragt
en alle booze driften balling waren." Leerr. 1> 264. Redv.
3, 288.
Barnen.
)) - barnende en lommerlooze woestijnen." Leerr. 2, 276.
D. i. b I' a n den de. Ook bij HOOFT en bij vroegere dichters,
z. YPEIJ Aanm. Statenove1'z. 20. Het w. is verouderd,
doch door BILD. nog gebezigd, z. de Proeve 017e1' BilrZ.
van Dr. DE JAGER, 202, en zijne We1'lcw. van 1te1'1tal. en
during, 175.
Bedrijf.
ll1\hn van bedrijf."? Meer gewoon is: be cl I' ij v i g 111 a 11.
l> Zonde van nalatigheid en bedrijf." Z. zo 11 cl c.
Behelpen.
174
D De echte goedhartigheid behelpt zich, om anderen te
hel pen," Sal. 7, 338.
Bestemmen.
Het woord bestemd wordt door v. D. P. dikwijls voor
bepaald gebruikt, ) bestemde denkbeelden." Redv. 1, 206.
)) Bestemde waarde." Redv. 2, 155. II Den algenleenen toon
bestemmen." Dus ook II korter noch bestemder uitdrukken."
2 VIt. 168. II Onbestemde denkbeelden," 5 Xt. 267.
Het w. is thans algemeen in gebruik, maar als Germanisme
teregt door Dr. NASSAU afgekeurd in het Magaz. v. l'aal!c.
6, lOS. V gl. Dr. DE JAGER in zijne Proeve over Bild. 95.
Bet I' ach ten.
Doen, behartigen. II Deugden van onthouding en van betrachting."
Redv. 4, 95. » Eene waarheid meer der betracll'
ting dan der bespiegeling." heerr. 1, 255.
)J Dit woord heeft buiten twijfel ook in onze taal de beteekenis
van waarnemen, gadeslaan, zoowel als van
overdenken en beoefenen." v. D. P. op Joó 7, 20.
V gl. HOOFT, de Halte/leid. van Dr. DE JAGER v. en zijne
Lat. Verscheid. 186. BILDERDIJK gebruikt het ook meermalen
in de eerstgemelde beteekenis, z. de Proeve van Dr. DE JAGER
205; WEIL.~ houdt 't voor verouderd (?) en Prof. SIEGENBEEK
veroordeelt het in zijne Lb'st V., zoo ook Dr. NASSAU
in 't N. N. l'aalm. 1, 99.
Bies.
II Het hoofd laten hangen als een bies." LeerT. 1, 126,
Spreekwijze vermoedelijk ontl<.>encl uit Jesaja 58, 5.
II Spreekwoorden moeten nooit woordelijk worden uitgelegd;
b. v. het onze: llpak uwe biezen." v. D. P. op Psalm 11, 1.
Gelijksoortig is: zijne matten oprollen, verhuizen, weggaan.
Bijstaan.
Helpen, verdedigen. llDe gelijkenis schijnt uit den
krijg ontleend te zijn, van den wapendrager of wapenbroeder,
die in het heetst des gevechts niet wijkt van de zijde zijns
medgezels, maar met hem of voor hem strijdt." Leerr. 2,274.
175
Bijval.
I) Bijval geven." Redv. 1, Voorl'. 27.
Dr. NASSAU keurde dit w. in zijn geestig vertoog in de
Gids van 1840 en later in zijne l'aalJllijmeringen ten hoogste
af. Het wordt door Prof. SIEGENBEEK in de Lijst v. en ook
door WEIL. in de S!Jnon. 1, 364 aangenomen, die het van
sterker beteekenis acht dan go e d keu l' ing. Nog onlangs
is dit w. verdedigd door Dr. DE JAGER in zijne Lat. Verscheid.
371.
Blanketsel.
» In alle talen is bed l' 0 g de figuurlijke beteekenis van het
woord blanketsel, vermits men door hetzelve niet alleen
gebreken poogt te bedekken, maar ook schoonheden en bevalligheden
aan te nemen, die men weet niet te bezitten."
Sal. 2, 376.
B re s.
»Zich voor iemand in de bres stellen. Spreekwijze
uit het Hebreeuwsch genomen. Zij is uit den krijg ontleend,
daal' hij, die in eene bestormde vesting, waal' reeds bres is,
in die bres zich vooraan stelt, het gevaar van allen op zich
neemt." v. D. P. op Psalm 106, 23. Even zoo WEIL. v.
Carricatuur. Contrast.
Hiervoor is in onze taal geen woord. Sal. 2, 172.
Daarstellen.
v. D. P. noemt het op Numeri 24, 23 I) een woord niet
van den besten stempel." Evenwel komt het meermalen bij
hem voor, b. v. Redv. ~, 105; 3,121; 4,50,190; Geaenks.
165. Dit w. is door Dr. NASSAU afgekeurd in 't
Magaz. v. N. Taalk. 5, 267; 6, 107, alsmede door Prof.
SIEGENBEEK, die het des noods alleen wil bezigen van voorwerpen,
welke voor het oog ten toon zijn gesteld. WEIL. is
er ook niet mede ingenomen, z. Synon. 1, 351. Tegen een
en ander heeft echter de taalkundige OUDEMANS eenige bedenkingen
ingebragt in het Magaz. van Ned. Taallc. 1, 307.
Daar te boven.
v. D. 1'. keurt af: » het doorweven zijner rede met d c176
welke's, daar te bovens en gezochte taalkundige naauwkeurigheden,
die de gewone beschaafde zamenspreking niet
gedoogt." Z. Redv. 4, 103.
Daar te boven is eigenlijk daar en boven, nu verouderd
volgens BILD. T"erhand. 347. V gl. de Lijst van Prof.
SIEGENBEEK v.
Deel.
)) Geheel of ten grooten deele." Redv. 5, 304 en 324. Meer
gewoon schijnt g l' oot end e els.
Deugd.
v. D. P. keurt te onregt het meervoudige van dit w. af,
bewerende, dat men dan even goed go d vruch t en, VI' oom-
11 ede n zeggen kan, z. Bal. 3, 68. Het meervoudige is ook
door hem nu en dan gebruikt, b. v. LeerT. 2, 20; Bal. 6,
421. Redv. 4, 94. Het wordt van goede hoedanigheden gezegd,
even als het enkelvoudige de u g d. B. v. "d ede u g cl
van 't 1 ede 1', d. i. de sterkte.
Deugn i et.
II Eigenaardig woord in onze taal, om een mensch af te
teekenen , die, met verloochening van alle beginsels, zich in
het kwade toegeeft, van wien men niets goeds te wachten
heeft:' Bal. 4, 383.
Dewelke.
l) Velen zijn er, die naauw keuriger dan anderen meenen te
spreken, als zij, voor het betrekkelijk voornaamwoord, nooit
die, maar altijd de wel k e gebruiken. Dit mishaagt mij
grootelijks. 'tV ant vooreerst is de wel k e voor een betrekkelijk
voornaamwoord veel te lang, en deszelfs herhaling
brengt in den stijl matheid, koude en stijfheid, zoodat het
spaarzaam en alleen duidelijkheidshalve mag gebezigd worden.
En ten anderen miskent en verwaarloost men aldus eene
eigenaardigheid onzer N ederduitsche taal, die zij ook met
andere talen gemeen heeft, volgens welke men het a a n w ijzen
d voornaamwoord in de plaats van het bet rek k e 1 ij k e
gebruiken mag:' Bal. 5, 273. Vgl. Ba/v. 4, 103 en BILD.
Versclteill. 3, 92.
177
D igthe id.
l) Door het woord di g t hei d verstaan WIJ 111 onze taal
verzwegenheid, geheimhouding, waarom men ook
van iemand, die zwijgen kan, zegt: hij i8 zoo di g t a l8
een pot; en daarentegen van een geheim, hetwelk openbaar
wordt, dat het uitlekt." Sal. 4, 88. Reeds' bij de Oude schrijvers
vindt men het openbaar worden van een geheim met het
lekken uit een geborsten pot of vat vergeleken. Fraai is de
plaats van TERENTIUS door v. D. P. in zijnen Sal. 1,115 aangehaald
uit den Eztnuch. 1, 2, 25, waar de slaaf zeer aardig
zegt, dat hij alleen ware geheimen zal zwijgen.
Quae vera audivi, taceo et contineo optime:
Sin jal8um au! vanwm, aut fictum e8t, continuo palam e8t:
Plenu8 rimarum 8um, nac atque iUac perfluo.
V gl. de Adagia van ERASMUS en anderen, p. 577, ed. fo.
Doek.
Voor zei 1. Sal. 6, 351. Het w. is eigenlijk meer bij
dichters in gebruik. Z. HUYDEC. P7wve 2, 209. In proza
zegt men zeildoek.
Dolen.
Dit w. komt bij V. D. P. dikwijls voor in de beteekenis
van zich ergens in verdiepen, mijmeren. B. v. J)dolen
in de geheimenissen van Gods raad." » Dolen in zijne angst."
2 Xt. 22. Misscllien ontleende hij het uit de Statenoverzetting.
Z. b. v. Spreuk. 5, 19, 20; 20, 1, en de kantteek.
aId.
Dood.
)l Doo d en leven hebben in 't Hebreeuwsch, ook in andere
talen, zeer verschillende beteekenissen. Behalve hunne eigene,
hebben zij die van g el uk en ong e 1 u k. Men bezigt ze
bovendien in een overdragtigen zin, om de u gd en 0 nde
u gd aan te duiden, als het leven of de dood onzer redelijke
natuur." Sal. 5, 391. Vgl. leven .
• vVij kunnen de spreekwijzen, dood zijn en weder levendig
worden, verloren zijn en gevonden worden, - verklaren in cenen
zin, dien het gewone spraakgebruik wettigt, waarin wij van
178
iemand, op wien wij betrekking hadden, die ons verlaten
had, en wien wij niet meer gehoopt hadden ooit weder te
zien, zeggen: dat hij dood voor ons was, dat wij hem verZoren
haddett." 5 VIt. 1 U3.
Doodstroom.
Als zelfstandig naamwoord: )) de doodstroom der vel'\'elende
eentoonigheid." Redv. 5, 308. Mr. v. LENNEP in zijn Zeemans-
woordenboek geeft eene naauwkeurige bepaling: I) Doodstroom,
z. n. m. (veroud.). Afwezigheid van den stroom:
waardoor men niet vorderen kan: stroom tusschen volle en
nieuwe maan, als het water minst wast: ook tusschen ebbe
en vlo eet Z. doodtij. Spreekwijze: 't Is er D- (er is geen
handel, geen beweging, er valt niets voor)."
Doorslippen.
- )) doorslippen van het anker der hoop." Sat. 2, 434.
Onjuist. De zeelieden zeggen, dat het anker doorg aat of
door kr abt. Als men het anker, met of zonder kabel prijs
geeft, laat men het slippen. Zulks stemt ook overeen met
het gewone taalgebruik. Iets te laten glippen of slippen
beteekent : iets te laten varen, er van afzien.
Dors t.
)) Wij bezigen ook de woorden honger en dorst in een
overdragtigen zin voor vurige en sterke begeerte;
doch wij voegen er dan een woord ter bepaling bij, waardoor
de overdragtige beteekenis terstond in het oog valt. Wij spreken
van geldhonger, ambtshonger, gouddorst, dorsten
naar bloed, naar eer, enz." Sat. 1, 21.
D u iz end.
»één uit duizend." Job 33, 23. AId. v. D. P. »D. i. in
den 008te1'schen stijl, een allervoortreffelijkst wezen. Z. Pred.
7, 28."
Hiervan is misschien onze spreekwijze )) een u i t cl u izen
d" afkomstig. Hetzelfde wordt in het Latijn door het
tegenovergestelde unus e paucis uitgedrukt, terwijl unU8 de
lIluttt8 eene ongunstige bdeekenis heeft.
Een h e id.
179
l) Dit woord, bij onze oude schrijvers en bij KILlAAN onbekend,
wordt in de rekenkunde gebezigd, om de waarde
van het eenvoudigste der getallen. waaruit alle anderen zijn
zamengesteld, uit te drukken. - Niet mintler eigenaardig
nogtans, en meer algemeen nog aangenomen is de overdragtige
beteekenis van het woord een hei d, om de zamen voeging
van vele verschillende deelen aan te duiden, waardoor zij met
elkander één geheel uitmaken." Redv. 5, 297. V gl. BRUIN.
S!/uon. 1, 439.
Een s tem mig hei d.
DE e n s t e 111 m ig hei d is onder het denkbeeld van eenheid
begrepen, niet eentoonigheid." Redv. 5,298.
Een voudig.
l) Eenvoudig noemt men, waaraan niets te veel is, niets,
dat tot hetzelve niet behoort; hetgeen men vervolgens,. sprekende
van den stijl, van di.chterlijke of redekunstige voortbrengselen,
bijkans uitsluitend toepast op onthouding van overtollige
sieraden of weidsehen pronk van bloemen of beelden."
Reclv. 4, 95.
Eenvoudig schoon.
» Lofspraak door niets anders te overtreffen." Rerlv. 4, 97.
Eenvoudig. (dood-)
)) - kan men bezigen van het gemeene, het alledaagsehe,
of 'tgeen daar nog beneden is." Redv. 4, 97.
Een vou d ig he id.
" Het valt gemakkelijker dit woord te spellen, dan het ware
denkbeeld te ontwikkelen, dat door hetzelve wordt uitgedrukt.
Het geeft eigenlijk eene hoedanigheid te kennen, die tot den
gansehen menseh, in al zijn handel en wandel, betrekking
heeft; in zijn uiterlijk voorkomen, in zijn spreken en doen,
in zijn huiselijk en openbaar leven. - Jammer derhalve, dat
men dit woord in zoo vele on eigenaardige en strijdige beteekenissen
gebruikt, dat het menigmaal twijfelachtig is, of door
hetzelve iets loffelijks dan berispelijks wordt te kennen gegeven;
en of de een v 0 u di g hei d onder de volkomenheden , dun
of zij onder de gebreken moet geteld worden." Redv. 4, 91.
180
Eer e n.
» - overeenkomstig ons oud Nederlandsch spreekwoord:
met wie n men ver k eer t, met die nwo r d t men g eëerd."
Sal. 5, 237.
Ei n d e.
l) Want voorwaar er komt een einde." Spreuk. 23, 18. AId.
v. D. P. )) Dit is hier hetzelfde als: het einde zal den last
dragen. Dus behoeft ge den boozen niet te benijden."
Erken tenis.
Voor her ken n i n g, - D ter beschouwing en ter erkentenis
aanbiedt." Redv. 2, 306. V gl. Dr. DE JAGE.R Archief
2, 401, BRUIN. S!/lZon. 1, 259 en WEIL. S!/non. 2, 157.
Ete n.
,. Zoo zullen ze eten de vrucht van hunnen weg, en verzadigd
worden van hunne raadslagen." Spreuk. 1, 31. AId.
v. D. P. IJ - wij spreken ook van datgene op te moeten
et en, waarvan men de nadeelige gevolgen ondervindt."
Is dit juist? - Bekend is verder de spreekwijze "eene
beleediging te moeten opeten" d. i. verkroppen, verduwen.
In de gemeenzame taal zegt men hier voor ook opslikkell.
Bij HOOFT vindt men: • zijn hart eeten," d. i. ten hoogste
onvergenoegd zijn.
Familie.
Geslacht, huisgezin. 'Wel en wettig in onze taal opgenomen.
Sal. 2, 173, ook bij WEIL. en BlLD. v.
F 1 e u r.
II Gelijk eene gezonde vrucht aan het ligchaam, frissche
sappen, bloei, fle']r en leven geeft. Leerr. 1, 274. II fleur
en tier zijn verdwenen." Sal. (j, 420.
II F Ie u r) dat mede bloei beteekent, wordt meestaloneigen·
lijk gebruikt voor jeugdigen welstand, vrolijkheid en opgeruimdheid."
WEIL. SZ/non. 2, 175. V gl. BReIN. SZ/non. 1,
423. Ook bij HOOFT.
Hiervan fl eu ri g. Redv. 3, 191-
F 1 u i s ter e n.
II De fluistering van den oorblazer en opstoker." Sal. 5, 281.
181
Het Latijn heeft: a u I' e sus u r I' are. Zeer fraai drukt zich
onze dichter VAN LENNEP uit in zijn verhaal: de moe der
end e mag is tra a t. Inleid. 9 : n als eenmaal ook in hare
ooren de stem der verzoeking zich fluisterend mogt doen
verstaan. "
Fraai.
D-- met kennis der fraaije wereld en hare zeden." Gedenlcs.
66. Dit schijnt een Gallicisme, beau monde. Liever))
beschaafde wereld." nFraaije geesten ," Bat. 2, 189.
Evenwel is de uitdrukking » fraaije letteren" bij ons aangenomen,
en komt bij v. D. P. meermalen voor, b. v. lledv.
4, 170. Elders onderscheidt hij de letterkunde in gele e rde
en fraaije, die hare vakken dicht- en redekunst heeft.
Z. Redv. 4, 153.
Gaan.
» Het gaat er overheen." Z. 0 ver he e n.
))Gaande en staande, gezegd van afnemende zwakke
gezondheid." v. D. P. op Zachar. 14, 12.
Gaar.
n het woord gaar, hetwelk inzonderheid gebezigd wordt
van die gelukkige gevatheid, om zich in alle voorkomende
aangelegenheden er door te redden." Sal. 3, 334. V gl. 1'ijp
Gedij en.
J) Spreekwoord: onregtvaardig goed gedijt niet." Bal, 8,31.
Geheugen,
n De vatbaarheid der ziel, waardoor men zich het vroeger
opgemerkte, overdachte, of het gehoorde en gelezene, weder
met zekere helderheid voor den geest kan brengen." Bal. 9, 6.
Gehoorsmaak.
)) Als de sprenkels van het fijnste zout onzen gehoorsmaak
prikkelen." Sal. 4, 353.
Gek.
n Er zijn zotten van allerlei soort, maar goene erger of
cl wazer dan t wis t g i e I' i ge zotten. Het is daarom, dat in
de taal onzer gemeenzame verkeering een ruziemaker, als bij
uitsluiting of bij uitnemendheid, een ge k genoemd wordt;
182
tel'wlil wij het bij voegelijk naamwooru nar ri g bezigen, om
iemand van slecht humeur of bitse redenen uit te duiden."
Bal. 5,264. Vgl. narrig.
Geld.
D '- gel d heb ben en l' ij k zijn, gelijkbeduidende spreekwijzen."
Bat. 5, 131. Vgl. hebben.
Gelooven.
)) Iets op de getuigenis van anderen evenzeer voor waarachtig
houden, als of wij het met onze eigene oogen gezien
hadden." Bat. 3, 177. Leerr. 3, 293.
V gl. WEU" Bynon. 1, 85. BRUINING Syuon. 1, 235.
Geluk.
»Om het denkbeeld van geluk aan te duiden, gebruiken
wij in onze taal eene menigte van woorden, die elk eene
bijzondere beteekenis hebben, maar die daardoor ook elk een
afzonderlijk en meer bepaald bestanddeel (i n g l' e die n t, als
ik het dus noemen mag) des waren geluks te kennen geven.
Het woord gel u k stelt ons iemand voor den geest, wien
zijne voornemens gel u k t zijn, die in zijne wenschen geslaagd
is." Sat. 2, 272.
Zie verder gen 0 e gen, hei I , z a I i g. V gl. BRUIN.
SI/non. 2, 281 volg.
Gemak.
)) Ie man dop zijn gem a k zet ten, iemand aangename
dingen voorpraten, waarbij hij zich veilig en gelukkig waant
te zijn; aan elk datgene te zeggen, wat hem meest behaagt
en streelt." v. D. P. op Ezechiet 13, 18.
Genie.
"Er is eene begaafdheid van den menschelijken geest,
waarvoor nog in geene taal eene gepaste benaming is uitgevonden.
Vindingrijk, oorspronkelijk vernuft noemen wij het,
en drukken daardoor ten minste iets uit, terwijl het daarvoor
gebruikelijk uitheemsch woord gen i e niets meer dan een
klank behelst." Redv. 3, 55.
Vgl. BlLD. v. genie en vernuft.
Geniezucht.
183
)) Het zijn de middelbare verstanden, wier koelheid de hitte
tempert, waardoor on beperkte geniezucht alles zou dreigen
te verschroeijen." Redv. 3, 149.
Genieten.
» Ook in onze en andere talen is de figuurlijke zegswijze (overnoeming),
waardoor de oorzaak in de plaats van het uitwerk·
sel gesteld wordt, gebruikelijk, en zeggen wij van iemand,
dat hij zij n e n a I' bei d gen iet, daardoor verstaande d e
vrucht van zijnen arbeid." BalI, 134. Vgl. leven.
Genoegen.
)) Soort van geluk. Bij dit woord denkt men aan iemand,
die gen 0 e g heeft, en in redelijkheid niet meer heeft te
begeeren." Bal. 2, 272. V gl. gel u k.
Geschiktheid.
IJ Eene hebbelijkhéid, om zich behoorlijk en met betamelijkheid
naar zijne omstandigheden te voegen, bijkans in dien
zin, waarin wij ges c hik t en ze d i g ménigmaal te gelijk
noemen." Bal. 1, 275.
Geven.
11 Men zegt, dat een boom rijkelijk geeft, d. I. rijkelijk
vruchten draagt." Bal. 1, 1!)2.
Ge v 0 elk u n d e.
»A e s th e tic a beteekent eigenlijk ge vo elk u n de. Latere
wijsgeeren gebruiken deze benaming, om daarmede die we·
tenschap aan te duiden, waardoor men het schoone in deszelfs
onderscheidene trappen in wflrken van vernuft en smaak
leert onderscheiden en beoordeelen." Bal. 2, 177.
Gez ondh ei d.
I) Die gesteldheid des ligchaams, wanneer het alle zijne
natuurlijke werkzaamheden geregeld en onbelemmerd kan
verrigten. Op gelijke wijze noemt men ook de geregelde en
onbelemmerde werking der verstandelijke vermogens g ezondheid
des verstands." Redv. 3, 177.
Dus ook HUYDEC. Proeve 3, 329.
Gierigheid.
I) Het woord gierig1teid wordt thans 111 een veel enger en
13
184
bekrompener beduidenis gebezigd I dan het voormaals had;
men verstaat er thans meestal door v rek hei d, opeenstapeling
van geld of schatten, zonder eenig genot of gebruik
van dezelve te hebben. Doch de ware beteekenis des woords
is veel uitgestrekter, en in den tijd. tooo onze gewone overzetting
vervaardigd werd, bezigde men het, om allerlei 0 nmatige
geldzucht aan te duiden, zoowel om daarmede
pracht of weelde en overdaad bot te vieren, als om zich in
schraapzucht toe te geven, of in bezit zonder genot zich te
verheugen." Sal. 4, 126.
Vgl. YPEIJ Taa~k. aanm. 29. BRUIN. S!Juou. 1, 103 volg.
Glad.
') Wij zouden in onze taal van gladde en effen vro-
1 ij k hei d, zoo wel als van ru 'Wen en sc her pen kom mer
kunnen spreken." Sal. 1, 5.
Glorie.
» En rondom hem was een luistervolle glans." Ezech. 1,27.
AId. v. D. P. llMen moet dit verstaan, rondom zijn hoofd.
Een g lor i e zegt men thans, een nim bus noemden het de
Latijnen." Men zegt ook stralenkrans.
Goed.
» Zich aan eenige weinige geregten te goed doen." Redv.
3, 130.
»Hij is geen goed man." Z. kl e i ni g hei d .
•) In de Zwitsersche gebergten heeft men goed matig te zijn."
Sal. 3. 320. V gl. 7, 279. Gallicisme. On a OOlt d'être 801m.
Graad.
Sommige familien schijnen door den naauwsten band aan elkander
verknocht; anderen, gelijk men het wel eens noemt, een
graad verder dan vreemd te wezen." &t. 2, 47.
Graven.
II En gij graaft tegen uwen vriend." J 00 6, 27. AId. v. D. P.
-graven en grieven zijn (lok in onze taal woorden van
dezelfde afstamming."
Grijz.igheid.
Voor grijsheid. Leerr. 1, 80. v. D. P. ontleende zeker
185
onwillekeurig dit w. uit de Statenoyerzetting. Z. b. Y. Spreuk.
16, 31; 20, 29 en elders.
Groeij en.
)) Groeijen in eens anders leed." Sal. 5, 45. D.I.zich
daarover verheugen. V gl. HOOFT, v. groeijing.
Haarfij n.
» Haarfijn uitpluizen." Bal. 8, 268.
Men zegt ook wel h a ark I e in, maar zeker minder juist.
Hak.
)) Tot hoe lang wankelt gij met verdeelde zinnen?" 1 Kon.
18, 21. v. D. P. aId. »In het Hebreeuwsch staat: hinkt
gij 0 P t wee tak ken; welke beteekenis van het gevogelte
ontleend schijnt, van den eenen tak op den anderen springende.
Een gelijksoortig spreekwoord hebben wij: van den
hak 0 p den tak sp rin gen; waarin hak misschien wel
kreupel- of hakhout, en tak voor hooger geboomte
moet genomen worden."
Wij stemmen toe, dat het spreekwoord van de vogels is
ontleend, maar betwijfelen, of hak wel kreupel- of hakhout
kan beteekenen , evenmin als tak op zich zelf het opgaand
geboomte. Veeleer denken wij bij hak aan hou wee I of
b ij I, maar ook dan blijft de spreekwijze duister. Duidelijk
echter is het, dat er gezinspeeld wordt op een wispelturig of
ongestadig mensch. Schoon TUINMAN dit spreekwoord niet
heeft, verklaart hij het echter zeer goed I, 370. )) Hij springt
van den os op den ezel. Dit zegt men van iemand. die op
eene schielijke wijze van het een op het ander overgaat, gelijk
de ekster van den een ent a kop den a n der e n
hup pel t. - Wij gebruiken het van ongestadigheid."
Haastig.
»Haastige menschen zijn geen verraders." Bal. 3, 193.
Hand.
))Met hand en tand vasthouden. Ons spreekwoord
komt in beteekenis met het Hebreeuwsch overeen, hetwelk
ontleend is van het gedierte, dat met tand en klaauw zijne
prooi vasthoudt." v. D. P. op Job 13, 14.
13*
186
Hand.
)) Beijver u zoo veel gij kunt," Spreuk. 6, 3. Aid. v. D. P.
D Het schijnt, dat het Hebreeuwsche woord hetzelfde beteekent,
als 't geen wij noemen handen en voeten roeren."
)) Van hand tot hand blijft de booze niet ongestraft."
Spreuk. 11, 21. Aid. v. D. P. nvan hand tot hand beteek
ent in het tweede en derde geslacht, bijkans gelijk wij
zeggen in d e t wee d een der d e h a n d." Dit is door
hem breed er ontwikkeld in zijnen Salomo 1, 417. )) De
spreekwijze hand aan hand wordt door onze overzetters in
hunne zoogenoemde kantteekeningen zeer juist en voldoende
verklaard, daar zij zeggen: dat is: van ha n d tot ha n d
niet alleen van zijn eigen persoon, maar ook in
zijne nakomelingen. Wij zeggen in de taal der gewone
zamenleving, dat het goed van de eene hand in de andere,
of in de tweede, derde, vierde hand komt, wanneer het
niet slechts door verkoop, maar ook door erfenis van den een
op den ander overgaat. Bij de Persianen wordt zelfs de
spreekwijze van h a n d tot h a n d bijzonder van erf 0 pv
0 19i n g gebezigd."
·Wij voegen hierbij, dat men bij den handel ook spreekt
van de eerste en tweede hand. De eerste hand is dan de
zeehandelaar. Ook zegt men van eene nieuwstijding of gerucht,
van een geschrift, )) dat het van hand tot hand gaat,"
d. i. in omloop komt en verspreid wordt.
Ha n d 0 ver h a n d.
)) Met stillen gestadigen voortgang." Sal. 2, 421.
Ha n d. (vóór de hand) voorhands."
)) De Hebreeuwen gebruiken de spreekwijze voor iemands
aangezigt, ofin iemands tegenwoordigheid in denzelfden
zin als wij de woorden voor de hand of voorhands,
d. i. in den beginne of voor het eerst." Sal. 3,146.
Handen.
II Ik wasch mijne handen in onschuld." Psalm 26, 6. AId.
v. D. P. II Dat dit eene zeer oude symbolische handeling was,
blijkt uit Deuteron. 21, 6." Men vergel. aId. de kantteek.
187
Deze zinnebeeldige handeling was ook bij andere volken
in gebruik, zoo als uit de daad van Pilatus bij MATTHAEUS
27, 24 blijkt, op welke plaats DE GROOT dit in het breede
heeft bewezen. In onze taal is deze spreekwijze overgeno~
men. Zijne handen van iets afwasschen beteekent,
zich van iets afmaken of onttrekken, het laten varen, er
verder geen deel aan nemen.
Hart.
»Het hart is, volgens ons spraakgebruik, de zetel van het
gevoelvermogen , van onze neigingen, gezindheden, begeerten.
A.ls zoodanig onderscheiden wij het van het denkvermogen,
en spreken van ver s t an den har t, wel niet als
tegenstrijdige ~ maar nogtans als verschillende voorwerpen~"
Sal. 8, 161. Dus ook WEIL. Synon. 1, 77.
Van den wijzen, openhartigen man zegt v. D. P.: DHetgeen
in zijn hart is, ligt daar niet als in een ondoorgrondelijken
put; neen! hij brengt het zelf naar boven, zoodat, gelijk
het gemeenzaam spreekwoord zegt, zijn 11 a I' top zij n
tong schijnt te· wezen." Sal; 6, 2-4~.
» Wij gebruiken ook menigmaal het woord hart, om dit
zelfde denkbeeld van een hoogen trap van volkomenheid
of echtheid aan den dag te leggen, wanneer wij van een
door en door goed of braaf mensch zeggen: hij is goed, h~
is braaf tot in zijn hart." Sat. 1, 67.
» Spreekt naar het hart van J erusalem." Jesaja 40, Z. A.ld-.
v. D. 1'-. DOok wij zeggen: naar iemands hart spreken,
voor: te zeggen, wat hem behaagt en hij gaarne hoort; doch
deze spreekwUs is bij ons waarschijnlijk uit den bijbelstijl in
de gewone taal overgegaan. Men vergel. Gene8. 34, a .. "
Men leest aldaar in d~Statenoverzetting )) en spraek na het
herte van de jonge dochter." De naive kantteekening luidt
aldus: "Dat is, dat haar aangenaam en behaaglyk mocht we:<
Ien, om haar te vreden te stellen en te vertroosten, dewijl
zij buiten twijfel over die onverwagte daat zeer ontstelt was.
Zie dergelijke manier van spreken onder 50. 1. Richt. 19,
3. Jesaj. 40, 2 en lIo.z. 2: 13."
188
Hebben.
)) De weldadigheid des geringen moet zich met wenschen
vergenoegen, hetgeen bijkans overeenkomt met ons spreekwoord:
die niet heeft, geeft nogtans een zucht."
Sal. 6, 171.
llGeld hebben." Z. geld.
Heb ben en be zit ten verschillen anders. Z. WEIL.,
Synon. 1, 359.
He bzucht. Z. Baa tzuch t.
Heil.
11 Het woord heil, dat wel hetzelfde zal zijn als he el, g ehe
el, schildert voor onze verbeelding het ongekrenkte, het
ongèstoorde yan den waren geluk staat." Sal. 2, 272. V gl.
ge 1 u k.
Even zoo BILD. Y. hei I en op HUYG. 2, 58. Z. ook
BRUIN. Synon. 1, ö84. WEIL. verschilt eenigzins in zijne
Synon. 2, 241.
Hem elsch.
I) vVij noemen niet slechts in den gemeenzamen, maar ook
in den deftigen stijl menigmaal iets hem els c h bij wijze van
vergrooting, om daarmede iets zeer genoegelijks aan te duiden;
en bij ons niet alleen, maar in bijkans alle talen is dezelfde
spreek manier aangenomen, die men naar den aard der
zaak, waarvan gesproken wordt, flaauwér of sterker verklaren
moet." Sal. 2, 432.
Prof. HERINGA veroordeelt het gebruik van dit woord te
streng in het A.rch.ief voor Ned. l'aallc., 1. 14. Op gelijke
wijze zoude men ook de woorden zal i g, gel u k z a I i g moeten
afkeuren, die toch algemeen in omloop zijn. V gl. zal i g.
Hoed.
D Om alles onder een hoed te vangen." Redv. 5, 323. D. i.
om alles in eens zamen te vatten. Het schijnt beneden den
deftigen stijl. v. D. P. noemt het zelf eene gemeenzame uitdrukking.
Van iemand, die bevreesd is en in het naauw zit, zegt men:
»hij is onder een hoed te vangen."
189
Honigzeem.
n De zuivere niet uitgeperste, maar uit de graten gelekte
honig. Eigenlijk eene zamenvoeging van twee gelijkluidende
woorden, want zeem beteekent ook honig. Van hier zeemleder,
voor zacht leder, eigenlijk honigleder." Sal.7,
374; 8, 171. Het w. komt ook in de Statenoverzetting voor,
z. de Handl. van Dr. DE JAGER v. Vgl. V. LELYVELD op
de Proeve van HUYDECOPER, 2, 201.
Hooren.
Voor be ILO or e n n indien hij wist hoe het hoorde." Redv.
3, 130. Vgl. HOOFT, v.
Het w. is in de zamenleving zeer gebruikelijk.
Hoop.
n Wanneer ik het denkbeeld, 'twelk in het woord hoop
ligt opgesloten, zorgvuldig ontwikkele, en op het gewone
spraakgebruik toepasse, dau komt het mij voor tweeledig te
zijn, en ik meen eene tweeledige hoop te ontdekken: de eene,
wanneer wij, in lijden en ongeval, ons opbeuren met de gedachte,
dat het haast zal eindigen, en plaats maken voor
wenschelijker omstandigheden: de andere, wanneer wij, ook
buiten ongeluk of rampen, het bezit van zeker begeerlijk
goed, met meerderen of minderen grond, ons beloven. In
het laatste geval verschilt hop enen we 116 eh en daarin, dat
tot het eerste een zekere grond van verwachting vereischt
wordt, di€ echter grooter, kleiner of geheel ingebeeld zijn
kan, zonder dat daarom het denkbeeld van hoop verloren
gaat. Bij voorbeeld, ik kan wenschen naar rijkdom, doch
zonder eenig vooruitzigt, om ooit tot bezit er van te geraken;
dit is en blijft een loutere wensch; maar ik heb rijke
bloedverwanten, wier natuurlijke erfgenaam ik zijn moet; of
ik heb zaken ondernomen, waarvan ik mij grove winsten
voorspel, nu wordt mijn wen s c h dadelijke hoop, en blijft
'hoop, al was de grond van mijne verwachting zoo gering en
beuzelachtig, dat een klein aandeel in eene geldloterij er het
eenige wezen van uitmaakte." Sal. 1, 221.
V gl. WEIL I S!flZOlZ. 2, 259.
190
lndrin ken.
» De teugen der geleerdheid alloopende indrinken gelijk
de hond uit den Nijl." Redv. 5, 240. Op eene andere plaats
leest men met bij voegin g van het voegwoor d a Is: » toejuichingen
gretiglijk door de ooren als ingedronken." Sal.
5, 315. Teregt, want deze uitdrukking behoort aan de dichters.
Zie de PrOe1Je van HUYDECOPER 2, 176 volg. en 2, 292 volgg.
1\1e11 vindt die reeds in het boek van Job 15, 16; 34, 7,
en elders. Bekend is de verheven plaats van HOI-tATIUS,
Carm. 2, 13:
Pugnas d exactos tyrannos
Densum humeris bibit aUl'e vulgus.
door BlLDEI-tDIJK, met behoud van het woord, oyergebragt,
Krelcelz. 1, 131:
En het drinlct met volle togen,
Oor en borlit en vlammende oogen,
Stl'oomen van geheiligd vier.
Inhaligheid.
» Verregaande hebzucht, die zich noch aan betamelijkheid,
noch aau billijkheid, noch aan algemeene achting bekreunt."
Sal. 5, 61. Vgl. baatzucht.
Kalmte.
J) Keer weder, ó mijn ziel, tot uwe ruste." P..~alm 11 Ü, 7.
AId. v. D. P. » Wij zouden zeggen, tot uwe kalmte, waardoor
een staat van aangename gerustheid, gelijk door het
Hebreeuwsche woord te dezer plaatse, wordt uitgedrukt."
Ook elders gebruikt v. D. P. dit woord: )) gelijk twee tegengestelde
krachten in de stoffelijke wereld de kalmte des evenwigts
veroorzaken." Redv. 3, 107. » Ook de gezondheid des
ligchaams is een staat van kalmte." Red/I. 3, 198.
Fraai is door WEIL. over dit woord gehandeld in de
Synon. 1, 212.
Kam.
Il Hierom worden alle haastige lieden, gelijk men zegt,
over eenen kam geschoren. Eene spreekwijs van de weverijen
ontleend, even eng of ruim van schering." Sal. 7, 43.
191
Kapittel.
» Wel en wettig in onze taal opgenomen." Bal. 2, 172.
V gl. BILD. v.
Karakter.
» Onder de woorden en spreekwijzen, die, te voren onbekend,
dagelijks in gebruik raken, verschijnen en verdwijnen,
en die wij meestal van onze naburen overnemen, behoort ook
thans de uitdrukking, karakter te bezitten, karakter
te vertoon en , een man van karakter 'te zijn; men
bedoelt dool' dezelve, een vast karakter te bezitten,
zich niet door eIken gering en tegenstand van zijne gevoelens
of voornemens te laten afbrengen." Bal. 3, 3. Vgl. 5, 173,
en eene breede ontwikkeling Bal. 2, 130. v. D. P. bedoelt
hier de Franschen, die zeggen: montrer, avoir du cara
ct è l' e. De Dictionnaire de l' Académie verklaart dit:
a voir, montrer de la force d'àme, de la fermeté."
Kasteel.
»Kast.e e len in del u c h t b ou wen. Spreekwoor.d, om
de dwaasheid van hem aan te duiden, die gewoon is, zich
met begobchelende hersenschimmen te verlustigen, en een
gedroomd geluk zich te verwezentlijken." Bal. 2, 9.
Keeren.
IJ Gemeenzaam spreekwoord in onze taal: bet e r h a I f g ekeerd
dan heel gedwaald." Sal. 7, 303.
Kinderlijk.
» De Mozaïsche gedenkstukken, die voor mij wel kinderlijk
dat is, een v 0 u d i g, treffend en bekoorlijk, maar geenszins
kinderachtig zijn." Sal. 4, 211.
Dus ook WEIL. Sgnon. 2, 306.
Klein igh ei d.
» In alle talen gebruikt men de figuur der verkleining
(Litotes), waardoor men het mindere zegt, om het meerdere
aan te duiden. Men gebruikt ze daar, waar men in hare
bedoeling niet kan mistasten, en ze heeft dan eene bijzondere
gevoelige en scherpe uitdrukking. Ook in onzen stijl heeft
het somtijds meel' kracht, van iemand te zeggen: h ij is ge e n
192
go e d man, dan hem l'egtstreeks ee n d eu g ni et te heeten."
Sal. 4, 280. Vgl. Sal. 6, 29.
» Wij noemen somtijds iets ni ets I e c h t, hetwelk wij voor
uitstekend goed houden, en spreken van geene kleinigheid,
wanneer wij eene zaak van groot gewigt
bedoelen." Sal. 5, 253.
Het woord bes t wordt ook eveneens gebezigd, om het
tegendeel aan te duiden. B. v. hij is geen beste, voor:
hij is een slecht mensch. Van een zieke zegt men: h ij is
in geen besten toestand, voor, zeer ongunstig. In
Gelderland en elders spreekt men van een heel beetje,
voor: reeds veel, eenigen tijd. B. v. een heel beetje over
t w a a I f beduidt, dat het reeds lang over twaalf ure is. Zie
't Taalk. Mag. van Dr. DE JAGER, 2, 417.
K loekz inn igheid.
»Een eenigzins verouderd woord, is hetzelfde als wij thans
zouden zeggen: schranderheid, beleid, doorzigt in de
zaken des gemeen en levens." Sal. 8, 261.
Koken.
,. Oudtijds was het woord kok e n onderscheiden van zoden,
en beteekende ook bakken, zoo als uit koeken, koekjes
blijken kan:' v. D. P. op 2 Chrono 35, 13.
V gl. BILD. op HUYG. 1, 40, en over het dichterlijk gebruik
van dit w. de Proeve van HUYDEC. 2, 467.
Kommer.
V. D. P. beschrijft de verwelking eener plant door de beet
van een worm en voegt er bij: " zoodanig is de natuur des
kom mer s, van hetgeen wij verborgen verdriet of hartzeer
noemen." Sal. 2, 313.
Koop.
• Die als aanbrenger rondgaat, openbaart geheimen." Spreuk.
11, 13. AId. v. D. P.: » Het Hebreeuwsche woord beteekent
eigenlijk: met zijne waren rond en te koop loopen.
Men moet er hier voornamelijk een ni eu w s y e l' t e 11 er, een
sta ds kro n ij k door verstaan, van wien wij ook zeggen,
dat hij allerlei nieuws te koop draagt." Elders, Sal. 1,247,
193
»een rondwandelende kronijk van allerlei nieuwigheden, 111-
zonderheid van kwaad en ergerlijk nieuws."
Kool.
}) Hij gluipt met zijn oog, is rusteloos met zijn voet, en
wrijft met de vingers." Spreuk. G. 13. AId. v. D. P. }) de
rustelooze beweging der voeten, het zit ten 0 p h eet e
kol en, zoo als wij zouden zeggen."
Kop.
- Gij hebt den mensch ons op den kop doen rijdèn." Psalm
66, 12. AId. v. D. P., }) onze gemeenzame spreekwijze:
i e man dop het hoof d (op den kop) zit ten, is misschien
de .beste uitlegging van dit gezegde."
Korz elig.
11 Dit w. schunt van steenkorrels of steengruis zijnen oorsprong
te hebben. Anders ook kregelig." Bal. 6, 142.
Krach t.
II Dit woord beteekent veel; eigenlijk 8 ter k te, maar ook
bloei, gezondheid, vaag des levens," Bal. 6, 428.
Krankz in nig.
II In tegenovergestelden zin noemen wij iemand, wiens begrippen
en oordeelvellingen geheel verward, ongeregeld en
buitensporig zijn, kr ank zin ni g, in welke benaming echter
het woord kr an k den hoogsten, althans een zeer hoogen
trap van ongesteldheid der redelijke vermogens te kennen
geeft." Redv. 3, 177.
Evenzoo WEIL. Synon. 2, 133: lIkrankzinnig en zinnel
0 0 s duiden het geheel gemis van verstand en zinnen
aan." Later echter schijnt hij aan het eerste woord eene
minder sterke beteekenis toe te kennen. BRUIN. Synon.
2, 148 neemt het in de eerste sterkere beteekenis. Wij gelooven
teregt.
Krenken.
DOns N ederduitsch woord kr en ken beteekent hetzelfde
als krank maken, niet slechts in den zin van verzwakk
e 11, maar ook van al het lijden, de smart en het verdriet,
die met den zieken staat verbonden zijn." Sal. 2, 430.
194
WEIL. Syn01t. 1, 274, )) kr é n ken geeft nevens de beleediging
het smartelijk gevoel te kennen, hetwelk zij voortbrengt."
V gl. BRUIN. S!Jnon. 2, 88.
Kru i pen.
)) - wiens bloed met tragen gang door de aderen kruipt."
Bal. 7, 126.
Bekend is ons gemeenzaam spreekwoord: het blo e d
kruipt, waar het niet gaan kan.
Kuipen.
)) De waarheid, dat iemand, die met slinksche streken omgaat,
hoe listig hij ook zijne zaken weet te besteken, echter
dikwijls op de grievendste wijze wordt te leur gesteld; deze
waarheid kan op menigvuldige wijzen goed uitgedrukt en
krachtig voorgesteld worden; maar zou deze voorstelling,
door het gebruik van woorden, wier eigenlijke, zoo wel als
overdragtige zin elkander juist beantwoordt, niet in bevalligheid
en schoonheid winnen, wanneer men b. v. zeide:
d e g I' oot s tem e est e I' i n het k u i pen zie t men i gmaal
zijn werk in duigen vallen?" Bal. 1, 5.
Ku n stelen.
v. D. P. keurt dit w. als Germanisme af in zijnen Sal.
5, 44. I) ZOO gebruiken wij ook al het woord kun st el en,
hetwelk naar zijnen vorm, of een frequentativum van het
werkwoord kunsten, of van het naamwoord kunstel zoude
moeten afgeleid worden. Maar noch het een noch het ander
bestaat in onze taal."
Dr. DE JAGER veroordeelde het w. als een Germanisme
in zijne Proeve der werkw. v. herhal. en d. 43, doch kwam
later hiervan terug, en erkent, dat het w. in de laatste jaren
bij ons in zwang is geraakt in de beteekenis van 0 nno O·
dige, beuzelachtige of valsche kunst aanbrengen;
hij beroept zich op het gezag van WISELIUS en van
BlLDERDIJK, bij wien ongekunsteld en on verkunsteld
voorkomt. Z. zijne Proeve over den invloed van BILDERDIJK 129.
Kwaad.
»-- gemeenzaam spreekwoord: het kwaad loont zijn
105
mees ter." Sal. 7, 333. V gl. cal. 5, 396. » Door eene
wijze schikking der natuur is het alzoo verordend, dat ieder
kwaad zijnen meester straft."
De kantteek. op den Statenbijbel heeft: • Gelijck men gemeenlick
seyt, 0 n I' e c h t -s I a ets ij n e y gen mee s ter ,
volgens de aanwijzing van Dr. DE JAGER in zijne Lat. Ver·
scheid. 419. Vgl. Werk.
Kwast.
)) Het oud Hollandsch spreekwoord zegt: voor een harden
kwast voegt een scherpe beitel, - zachte geneesmiddelen
doen niets dan het kwaad verergeren." Sal. 6, 147.
Onze kantteekenaars hebben hiervan deze variant: " Men
seyt gemeynlick, h arde sI a ge n I e er e n wel, ende to t
een harden noest moet men een scherpen bey tel
gebruycken." Volgens de aanwijzing van Dr. DE JAGER
in zijne Lat. Verscheid. 420.
Laatdunkendheid.
)) Het is het beeld der grofste zelfmiskenning , of liever de
dwaze partijdige zelfbeoordeeling; het is de bewustheid van
gebreken en onvolkomenheden te verdooven en te verdrukken
door buitensporige hoogschatting van eigen verdiensten."
Redv. 4, 1iO.
Nagenoeg aldus WEILAND Synon. 2, 149 en BRUIN. Synon.
1, 218. V gl. de Prowe van HUYDEC. 2, 531.
Leppen.
»Voor ge la af d wor den staat in het oorspronkelijke:.
met kleine teugen drinken, leppen, gelijk wanneer
men iets regt genoegelijk smaken wil." v. D. P. op Jesaja
66, 11.
Letter.
)) Het spreekwoord, dat men somtijds van bespiegelende voorstellingen
gebruikt, laat zich ook op zedelijke berispingswaardige
daden toepassen, dat er geen ketter is zonder
letter." &l. 4, 123.
Let ter kun d e.
Dit woord drukt een zeer onbepaald denkbeeld uit. Er is
196
eene geleerde en eene fraaije letterkunde. Deze heeft
weder hare onderscheidene vakken, dicht- en redekunst. De
eerste heeft hare verschillende dichtsoorten, de andere omvat
den ganschen prozastijl. Zoo wel de -redenaar als elk bevallig
schrijver moet voor beoefenaar der redekunst gehouden worden,
want de welsprekendheid, in haren gansehen omvang genomen,
is aan allen gemeen. Zie Redv. 4, 153.
Leven.
I) Het woord I e v en heeft, behalve deszelfs eigene, ook nog
de overdragtelijke beteekenis van v reu g de, hei I en gel u k.
Wij zeggen van iemand, die van verdriet ontheven, of tot
zeker merkelijk geluk is gekomen: n u zal hij beginnen
te leven." Bal. 1, 134. Z. ook dood en genieten.
Levensweg.
II Elk mensch bewandelt van zijne wieg af tot aan zijn graf
een zekeren weg. Die weg is zijn levensloop. - Ziedaar de
Bijbelsche voorstelling zoo natuurlijk en schoon, dat ze in
bijkans alle talen en bij alle volken is overgenomen." Sal. 6,380,
Lommer.
Dit w. beteekent de schaduw der boombladeren , z. KILlAAN.
Plaatsen uit VONDEL gaf KLUIT in de aanteek. op de Geslachtlijst
van HOOGSTRATEN in v. Later wordt het ,dikwijls
verkeBrdelijk voor de bladen zelve genomen, ook nu en dan
door v. D. P. Zie b. v. 3 VI t. 11, .boom met breede takken
en schaduwrijke lommer." Bal. 1, 94, Donder deze
lommer." Eene andertJ plaats uit den Bijb. v. d. J. 1, 120
is door den Heer OUDElUANS aangewezen in het Magaz. v.
Nederl. Taal!c. 2, 230 1). Men zoude dan met hetzelfde regt
onder het zonlicht kunnen zeggen. Juister spreekt v. D. P.
LeerT. 2, 276 van lommerlooze woestijnen.
1) [Breeder werd het verkeerde gebruik van lommer, iu VAN DER PALM8
Werken, aangewezen door den Heer OUDEMANS , in zijne Gemengde Taalkundige
Bijdragen en Bedenkingen (Leiden 1845), bI. 46 en 47; een werkje, dat bij
onze taalminnaars niet de aandacht heeft getrokken, die het verdient. De Schr.
wijst t. z. pI. ook aan, dat v. D. P. het woord lommer in driederlei geslacht
gebruikt. - A, D. J,J.
197
Luchtvormig.
»Luchtvormige gedaante," Bijb. v. cl. J. 1, 20. Dit wordt
door den Heer OUDEMANS afgekeurd, omdat aan luchtsoorten
geene gedaante kan worden toegekend. Z. Magaz. v. Nederl.
1'aallc. 2, 6H. Wij gelooven, dat deze aanmerking in het algemeen
juist is, en beter het woord ne vel ach t ig ware gebezigd.
Eene gedaante, welke geene bepaalde of scherpe omtrekken
bezit, maar die telkens vervloeijen of veranderen,
gelijk de gedaante der wolken en nevels. Zulke zijn de
luchtgeesten van OSSIAN. Vermoedelijk bedoelde v. D. P.
zoodanig eene, en welligt dacht hij aan de geestverschijning
van ELIFAZ bij Job 4, 15.
Lui en lekker.
J) De vadsige ledigganger is zelden matig; lui en lelcker zijn
twee woorden, die wij in onzen gemeenzamen spreektrant
dikwijls bijeenvoegen; en inderdaad dezelfde loomheid van
aard, die aan de ledigheid voedsel geeft, schijnt ook den
buitensporigen smaak voor grove zinnelijke genietingen mede
te brengen." Bal. 2, 369.
Maat.
D Het (de Hebreeuwsche maat Epha) komt mij voor, somtijds
als een algemeen (generiek) woord gebezigd te zijn,
even gelijk wij ons woord m a a t gebruiken, om allerlei soort
van groote en kleine maten aan te duiden. Een maat koren
en een maat meelbloem bevat niet dezelfde hoeveelheid."
Sal. 4, 278.
Man tel.
» Liefde bedekt alle misdrijven." Spreuk. 10, 12. v. D. P.
aId.: uDe Hebreeuwsche uitdrukking zegt een kleed er
over heen spreiden, hetgeen wij noemen: met den
mantel der liefde bedekken." Evenzoo Sal. 1,99.
Kan de daad van Noachs zonen, Gen. 9,23, ook aanleiding
tot deze spreekwijze gegeven hebben?
Mens eh enkenn is.
» De kennis van de verschillende karakters dergenen met
wie wij omgaan, of in eenige verbindtenis staan, is hetgeen
198
wij in den waren zin des woords men s c hen ken nis noemen.
Men moet dezelve niet verwarren met algemeene
men s c h kun de, die de wijsgeer zich in zijn boekvertrek
kan eigen maken." Sat. 2, 133.
Men sc hel ij k hei d.
v. D. P. Leerr. 3, 26 stelt dit w. gelijk met menschlieveudheid.
Onjuist gebruikt hij het hier en daar voor het collective
menschheid, b. v. 4 VIt. 221: "de groote belangen der
menschelijkheid." Sal. 1, 145: njaarboeken der menschelijkheid.
"
Middelmatig.
" Men kan het woord middelmatig in twee verschillende
beteekenissen gebruiken, de eene bij uitstek gunstig, de andere
bij uitnemenheid ongunst jg. Bij de eerste denken wij aan
die gulden middelmaat, die -alle schadelijke uitersten, ter
eene of ter andere zijde voorzigtig ontwijkt. Volgens de andere
beteekenis verstaat men er een zonderling iets door, moeijélijk
te beschrijven, dat noch goed noch slecht is, dat ook
eenigermate gelijkt naar hetgeen noch koud noch heet, maar,
flaauw en laauw, en niet verre af is van walging te veroorzaken."
Redv. 3, 141 volg.
Naberouw.
n Zulk berouw, dat niet eerder komt, dan wanneer de gevolgen
van het bedreven kwaad niet meer af te wenden en
onherstelbaar zijn, noemen wij in onze taal, die zoo rijk is
aan kiesche uitdrukkingen van onderscheiden aan elkander
verwante denkbeelden, na bel' 0 uw." Sal. 8, 180. Dus ook
WEIL. Syuon. 2, 465.
Narrig.
n Iemand van slecht humeur en bitse redenen." Sal. 5,
264. Vgl. gek.
IJ Narrig zegt men thans voor arrig (d. i. gramstorig), hetgeen
niet meer verstaanbaar zoude zijn." BILDERD. Vet·hand.
bI. 208. Vgl. WEIL. \'. Arre.
Natuur.
n Nat u u 1', in dien Zlll, waarin wij dat woord gebruiken,
199
om aan te duiden hetgeen kunsteloos, ongemaakt en onopgesmukt
is; eenvoudige ware natuur was het kenmerk van
alle zijne woorden en handelingen." Leerr. 1, 18.
Nederdrukken.
I) Wij gebruiken nederdrukken en opbeuren niet slechts
van ligchamelijke voorwerpen, maar vooral ook van eene tr e urige
of blijmoedige geestgesteldheid. Verdriet en droefheid
noemen wij druk; dus is het in bijkans alle talen gelegen:
inderdaad in alles, wat de natuur der menschelijke
gewaarwordingen betreft, kan het taaleigen der volken aan
geene groote verscheidenheid onderworpen zijn." Sal. 2, 310.
Nijd.
)Nijd is niets anders dan verdriet over het geluk van een
ander." Sal. 3, 293.
Dus ook WEIL. Synon. 1, 109.
On bezorgdheid.
» Er zijn geen twee woorden in klank en afleiding aan
elkander verwant, wier beteekenis zoo hemelsbreed verschillend
is, als onbezorgdheid en zorgeloosheid." 7 Xt. 271.
Onlust.
)) Elke stand heeft zijne genoegens en onlusten." Redv. 4,370.
Bekend is de formule in de oude koopcontracten »met lusten
en lasten" Vroeger gebruikte men meer dan tbans het
enkelvoudige onlust. Men vindt bet b. v. bij HOOFT en
CATS. Z. zijne novelle Onlust midden in de lust. WEIL. merkt
ook aan, dat het bijna niet meer anders dan in het meervoud
wordt gebezigd, z. Synon. 1, 309.
On tginning.
l) In onze anders zoo rijke taal ontbreekt ons een woord,
om bet Latijnsche noveUatio, het Fransche defrichement uit te
drukken. Ontginning is daarvoor wel goed en eigenaardig,
maar niet genoeg van algemeen gebruik, noch in die
beteekenis aan een ieder bekend. Uit dit alles blijkt, dat de
zaak zelve, het tot cultuur brengen van woeste gronden, in
ons land later in zwang geraakt is, en ook nu alle aanmoediging
en ondersteuning noodig heeft." Sal. 7, 38.
14
200
Dit schreef v. D. P. omstreeks 1814. N u zoude hij het
niet meer doen, daar het woord en de zaak van algemeene
bekendheid en gebruik zijn.
On tstaan .
• Of wanneer hem dit ontstaat." 5 Xt. 251. Zie HOOFT,
WEILAND. BILDERDIJK op HOOFT bI. 251 wil onstaan schrijven,
ter onderscheiding van ontstaan in den zin van worden,
maar vgl. de Proeve op BILD. van Dr. DE JAGER 210, en
meerdere voorbeelden uit oude schrijvers bij Dr. BISSCHOP
in het N. Archief van lJr. DE JAGER 1, 195.
Ontvouwen.
Van de zon: 11 maar oefent slechts deszelfs ingeschapen
kracht uit op andere voorwerpen, of ontvouwt ze onder verschillende
omstandigheden." 1 Xt. 116.
WEILAND beweert, dat dit w. niet voor ontwikkelen kan
gebruikt worden, z. zijne Synon. 3, 11.
Oog.
11 Kom, laat ons elkander in het aangezigt zien." 2 Koning.
14, 8. v. D. P. aldaar: )) eene uitdaging, om een oorlogskans
met elkander te wagen; wij zouden zeggen: 1 a a ton s
elk a n der 0 n der deo 0 gen zie n."
Oogappel.
1I Ook in andere talen is het gebruikelijk, iets, hetwelk
overdierbaar is, en welks bezit men met de meeste zorgvuldigheid
gadeslaat en bewaart, zijn oogappel te noemen."
Sal. 8, 237. Dus ook op Spreuk. 7, 2.
V. D. PAJ .. M had hier zeker voor den geest het Latijnsche
oculum esse alicui, in oculis esse, in oculis
ferre, gestare.
Bij de oude Schrijvers komt de spreekwijze, iemand meer
dan zijne oogen te beminnen, dikwijls voor. Men zie de
.Adagia van ERASMUS en anderen p. 48 der uitgave van
WECHEL 1643. V gl. DOERING op Catullus 3, 5 en vele anderen.
Het bevreemdt ons, dat v. D. P. behalve in de gemelde
aanteek. op Spreuk. 7, 2, nergens hierover iets heeft.
Immers vinden wij deze spreekwijze al in het lied van 1\:1:0-
201
ZES J)eUÜl'o1t. 32, 10: » Hij bewaerde hem als sijnen oogenappel."
De kantteek. heeft daar: )) Als de menschen hunnen
oogappel, die zeer teder is, naerstig plegen te bewaren.
Z. Ps. 17, 8; Zach. 2, 8 . Verge!. Spreuk. 7, 2."
Opvoeren.
D 'iVanneer zijn opregte dienaar in ouderdom, gelijk ELIFAZ
zegt, ten grave komt, gelijk de rijpe korenschoof in des
landmans schuur wordt opgevoerd." Sal. 1, 218.
v. D. P. breidt hier eenigzins uit het gezegde van ELIF AZ bij
Job 5,26, met behoud van het eigenaardige woord op voeren
(waarover z. de kantteek. aId.), dat hij echter in zijne overzetting
niet heeft. Andermaal zinspeelde hij op die plaats van
Job in de Redv. 4, 325: B- en die niet van ons worden weggenomen,
dan toen zij als rijpe garven in de voorraadschuur
der eeuwigheid werden opgevoerd." V gl. Redv. 1, 271.
Over.
)) Over vier dagen was ik vastende." Handel. 10, 30. Evenzoo
de Staten overzetting , in welke het ook elders voorkomt.
Het werd vroeger van den voorleden tijd gebezigd, volgens
BILDERD. in zijne Spl'aaklee1' 247: DOver had oudtijds de
beteekenis van voo r, en werd daarmede verwisseld." YPEIJ
in zijne Aanmerk. 75 en Dr. DE JAGER in zijne Handleid.
83 hebbeo zich over deze bete eken is niet uitgelaten. De
Hr.ouDEMANS verklaart hieruit teregt de woorden 0 v e rgrootvader
en overgrootmoeder, z. Mag. v. Nedel'l.
Taalk. 1,112. Vgl. BRUIN. Synon. 1,26. In onze spreektaal,
vooral in Noordholland , wordt 0 ver dus veel gebruikt,
welligt minder elders, z. Dr. NASSAU in het gemeld Magazijn,
1, 75.
Overheen.
)) Het middendenkbeeld is dat van b u i ten spo r i g hei d ,
of hetgeen wij in den gemeenzamen toon der zamenleving
gewoon zijn te zeggen, dat het er 0 ver he eng a at, dat
alle maat te buiten gaat." Sal. 2, 3.
J) In de gemeenzame taal zeggen wij somtijds: het g a a t
er 0 y e r he en, om den hoogsten trap van verkeerdheid of
14 *
202
boosheid, die niet langer te dulden IS, aan te duiden." Sal.
7, 229.
Deze spreekwijze is welligt ontleend van een glas of voorwerp,
geschikt om vocht te bevatten. Hiermede schijnt in
verband te staan ons spreekwoord: de laatste druppel doet
den emmer overloopen.
Overwegen.
D Indien iemand zich ergert aan het woord weg en, toegBpast
(lP een voetspoor, dat eigenlijk niet vatbaar is, om
ge w 0 gen te worden, die bedenke, dat er in alle talen vele
overdragtige spreekwijzen zijn, die door menigvuldig gebruik
het burgerregt van eigenlijke verkregp,n hebben, zoodat daarin
het teeken met de beteekende zaak in elkander reeds als
versmolten zijn. Hebben wij niet in onze taal een sprekend
voorbeeld van hetzelfde, dat wij hier aantreffen? Want wat
is overwegen anders dan herhaaldelijk wegen, weg
en en nog m aaIs we gen? men behoeft den klemtoon
slechts te veranderen en dien op 0 ver te plaatsen, om het
terstond te gevoelen; en wien zou het ergeren, wanneer men
las: overweeg, welk spoor gij te kiezen hebt."
Sal. 8, 166. V gl. WEIL. Synon. 1, 300.
Overwinnen.
n Gelijk wij in onze dagelijksche taal, wanneer wij iets,
na strijd en moeite, zijn te boven gekomen, zeggen: dat
wij het overwonnen hebben." 5 VIt., 24.
Pak.
Van de pligtsbetrachting: I) maar hij, die het deed en er
zich niet aan onttrok, al zeeg hij somtijds ademloos bij de
pakken neder." 6 Xt. 188.
Deze spreekwijze is ook in de gemeenzame taal zeer gebruikelijk.
Men zegt: bij dep a k ken ne der zit ten, van
iemand, die uit moedeloosheid zijne zaken verwaarloost. De
uitdrukking is vermoedelijk van lastdieren ontleend.
Redenares.
Sal. 8, 45. Uitvinderes, aId. 261. Leerares, 1 Timotlz.
2, 12. Dwingelandes, Leerr. 2, 39. In de vertaling van
203
het O. '1'. bezigt V. D. P. meermalen dezen uitgang, maar
bleef zich hierin niet gelijk. Zoo heeft hij Ezech. 23, 45
overspeelster en bloedvergieteresse; Jesaja 57,3
wichelaresse: Jeremza 46, 77 en 48,19 inwoneresse.
Daarentegen 1 Sam. 8,13 reukbereidster; Ezech. 16,
38 blo e d ver g iet s ter. Prof. SIEGENBEEK keurde in zijne
Lijst v. a anI eg g ere s, dezen uitgang, zoo het schijnt, af,
en verkiest a a n leg s ter, even als ver k 0 0 pst er, u itdraagster.
Evenwel is zangeres, dichteres, lezeres
bij ons aangenomen, en bij v. D. P. voorhande, b. v. 2 Chrono
35, 25; Nehem. 7, 67 en elders in zijne werken. Het w.
ge d a a g des s e wordt door Prof. SIEGENB. mede afge!,-eurd
als niet aan beide geslachten eigen, zoo als andere, b. v. besc
h u I d i g d e. De oude uitgang was se of s8che, welke laatste
in onzen Statenbijbel dikwijls voorkomt, alsmede bij HOOFT
en VONDEL. Z. de Rau(lteid. van Dr. DE JAGER, V .t1poHelcel'e8Se,
aan wien wij de aanwijzing der plaatsen uit het
O. '1'., door ons in de vertaling van V. D. P. nageslagen,
verschuldigd zijn. Onlangs heeft dezelfde taalgeIeerde weder
over deze vorming gehandeld in zijne Latere J1 el'scheid.
219. In Friesland hoort men nog Apothekersche.
Reuk.
Il Wij zeggen van iemand, die niet veel achting heeft bij
anderen: h ij i sin een k wad e n reu k ; terwijl men iemands
karakter een blaam aan te dichten, noemen kan: hem in een
kwaden reuk te brengen." SaZ. 2, 377. Vgl. stinken.
Rijp.
,) Het woord r'ij ph ei d wordt van de oorspronkelijke beteekenis
overgebragt tot rijpheid der kennis en del'
ervaring, tot rijpheid van raad en van uitvoering-,
en eindelijk tot den gunstigen uitslag, die doorgaans
de pogingen van welberaden mensenen kenmerkt. Een goed
staatsdienaar moet een man van rij pen rad e zijn, wiens
doorzigt hem nimmer verlegen laat. Wij gebruiken ook het
woord rijp in dezen zelfden zin, gelijk uit de straks aangehaalde
spreekwijzen kan blijken." SaZ. 3, 333. V gl. g aa r.
204
Rill en.
)) Van koude rillen." Sal. 4, 349. )) Het rilt ons door de
aderen." Leerr. 3, 162. Vgl. 2, 236.
Ri 11 e n wordt eigenlijk van de koorts gezegd. Z. BILDERD.
v. fee, rede. Rede beteekende koorts. Volgens WEIL.
Synon. 1, 3R8 drukt het w. een trillen of ligtelijk beven
uit door vermindering van dierlijke warmte, en het wordt,
even als sidderen, van levende en gevoelige wezens uitsluitend
gebruikt.
Roede.
»In den zin van stok, gelijk men b. v. zegt eene meetroede,
waarvan ook roede, voor eene zekere maat gebezigd,
zijne beteekenis ontleent." Bal. 7, 384.
Roer.
l) Die de wereld in roer hebben gezet." Handel. 17, 6.
Meer gebruikelijk is in rep en roer, zoo als men vindt III
de LeerT. 2, 202.
Bust.
" Rus t beteeke.nt allerlei voorspoed, inzonderheid na doorgestane
smart en kommer." v. D. P. op Ruth 1, 9.
» Tuchtig uwen zoorl, zoo zal hij u ruste geven." Spfeu1c.
29, 17. AId. v. D. P. )) Rust is hier het tegengestelde van
de zorg en bekommernis, die men lijdt van ontaarde kinderen;
l' U s t bekleedt dikwijls de plaats van het zoetste levensgenot.
"
Fraai heeft v. D. P. over dit w. het volgende Sal. 4, 50.
» Er is geen schat zoo groot als l' u st, en er is geen woord
zoo uitgestrekt van beteekenis, als het woord rus t. De
aangename gewaarwording, die wij gevoelen, als wij een
vermoeijenden arbeid hebben afgedaan, eh de lang gerekte
spieren en vezels zich langzamerhand ontspannen, noemen
wij ru st. Den slaap, die door geene angstige droomen is
gestoord, waaruit wij verkwikt, vrolijk en frisch ontwaken,
noemen wij l' u st. Als wij door vrees en zorgen gekweld
waren, en de oorzaak onzer bekommernissen is opgehouden,
dan zeggen wij, dat wij tot ru s t geraken. Als twist en
205
vijandschap onze dagen verbitterd heeft, en wij zien de fakkel
der tweedragt eindelijk uitgedoofd. dan noemen wij de zoéte
herstelde eendragt rust. Als onze driften sluimeren en wij
tevreden zijn met ons lot, dan noemen wij deze onuitsprekelijke,
zalige kalmte des gemoeds rus t."
Rustig.
» Dit woord heeft, behalve de gewone beteekenis van 0 nbeschroomd
en wel besloten, die van gerust en ongestoord."
Sal. I, 76.
Schadevreugd.
» De rede, waarom wij geene schadevreugd of onheilv
reu g d zeggen, is, omdat wij bij de uiteenzetting dezer
zamenstelling, niet zeggen kunnen, vreugde der schade of
des 0 n hei Is, maar 0 ver sc had e of 0 n hei 1. Hierom is
ook het thans gebruikelijke 1 eed ver m a a k af te keuren. De
billijke klagt over Germanismen in onzen hedendaagschen stijl
zoude onbillijk zijn, indien wij alleen de goede voorbeelden
onzer naburen, en niet voornamelijk de slechte volgden."
Sat. 5, 44.
Sc han d e.
» Schande, die men lijdt, of die men anderen doet ondergaan.
De eerste of lijdelijke beteekenis schijnt aan het woord
sc h a n de meer bijzonder eigen." Sal. I, 266. Vgl. v e rsmading.
SI e ch t.
n Bij onze Overzetters beteekende dit woord een v.ou dig,
o nn 0 0 zei, dat met den aard des woords veel meer overeenkomt
dan de latere beteekenis. SI e c h t beteekent effe n ;
s I e c h ten is, met den g ron d g e lij kma ken; een g eschil
beslechten, is hetzelve vflreffenen. De zeelieden
spreken van si e c h t wat er, en noemen eene kalme
zee een si e c h t e zee; en eindelijk ons spreekwoord: si e c h t
en reg t geeft ook niet anders te kennen dan een v 0 u di g en
opregt. Doch het woord slecht, in den zin van eenvoud
i g, 0 nno 0 zei gebezigd, heeft eene gunstiger of ongunstiger
beduidenis. Het kan eene goede hoedanigheid zijn;
206
het of staat tegen over si i m en door tra p t, of tegen
schrander en bedachtzaam. In zijne ongunstige beduiden
is beteekent het wat wij nog heden ten dage een
slechthoofd noemen." Sal. 3,172. Dus ook op Psalm
116, 6, en op Spreuk. 1, 22.
Vgl. HOOFT. Over dit w. hebben wijders uitvoerig gehandeld
YPEIJ J'aalk. aanm. 96, Dr. DE JAGER in zijne
Proeve over de werlcw. van hel·h. 196 volg. en in zijne HallcU.
97. V gl. zijne Latere Verscheid. 351.
Slinkseh.
llSlinksche wegen in te slaan beduidt ook bij oos,
zich van bedrog en valschheid te bedienen, om tot zijn oogmerk
te geraken." Sal. 6, 2.
Somtij ds.
"Dit woord beteekent ook bijgeval, misschien." v.
D. P. op Matth. 4, 6.
Volgens BRUIN. Synon.2, 194, heeft het ook de beteekenis
van 0 pee n i gen tij d, zonder eenig tijdstip te bepalen, en
veel overeenkomst met nu end a n.
Spel.
» - niet. dat heersch- en staatszucht hier geen schoon
spel vonden .... "
Gallicisme, avoir oealt jeu.
Spelen.
"Kwaad doen is voor den dwazen spel." Spreuk. 10, 23.
AId. v. D. P. »Deze spreuk schijnt te handelen over de
kracht der gewoonte, waardoor men iets, gelijk wij zeggen,
als pel end e doe t, zonder er over te denken, zonder er
zich over te bekommeren."
Eene breedere verklaring vindt men Sat. 1, 184, )) iets
zonder merkbare inspanning met zekere gemakkelijkheid en
alsof het eene uitspanning ware, verrigten. juist gelijk wij
gewoon zijn met zuike dingen om te gaan, die eene dagelijksche
gewoonte ons ligt gemaakt heeft, zoodat wij ze al
spelende, of gelijk wij ook zeggen, al slapende en droomende
kunnen uitvoeren.
207
Stinken.
» St i n ken van kwalijk geplaatste hoogheid. Eene bekende
uitdrukking in onze moedertaal geeft ons van dien
onaangenamen indruk een zeer levendig denkbeeld, door
denzelven te vergelijken met de gewaarwording van een onaangenamen
en walgelijken reuk, waarvan wij ons, zoo ver
wij kunnen, verwijderen, daar wij gewoon zijn van een trotschen
te zeggen: hij stinkt van hoogmoed." Sal.
1, 271. Vgl. reuk.
Men zegt ook, zie hst in ken cl mak en, welke spreekwijze
ook in onze Bijbeloverzetting meermalen voorkomt.
B. v. Genes. 34, 30. alwaar andere plaatsen in de kantteekening
worden aangehaald.
St rij ken.
» Wij gebruiken het woord st r ij ken in den ZIl1 van
v I e ij en, gelijk uit p I u i m st r ij ken blijken kan; maar
inzonderheid geven wij deze beteekenis aan het woord strooken,
dat met s tr e el en overeenkomt." Sal. 3, 355.
Het Latijnsche mulcere, demulcere heeft dezelfde beteekenis.
Ter u g w er kin g.
»Het nieuw uitgevonden zachtere woord ter u g w e r kin g
kan de ijsselijkheid der rampen niet verbloemen, die met de
zaak daardoor uitgedrukt gepaard gaan." Redv. 4, 227.
Tienheid.
Het meervoudige tienheden, even als honderdheden,
duizendheden, afgekeurd door v. D. P. Z. Redv. 5,297.
Toever z i gt.
,. Het volkomenste toeverzigt heeft de plaats des argwaans
ingenomen." Leerr. 3, 296.
Verkeerdelijk voor vertrouwen. Het w. is als Germanisme
afgekeurd door Prof. SIEGENBEEK v. V gl. Dr. DE
JAGER in zijne Proeve 01Jer BILDERD. 110, en den Heer
OUDEMANS in het Magaz. v. Ned. Taallc. 2, 236.
Twis t.
» Men gunne mij het woord t wis t in het vrouwelijk geslacht
te bezigen, gelijk de analogie vordert. Het is zeer
208
ongemakkelijk, dat het gebruik sommige woorden van dezen
uitgang mannelijk heeft gemaakt, b. v. die n st, en dus ook
God sdi en st; de buiging van den tweeden naam val wordt
daardoor bijkans onmogelijk." Bat. 5, a. Dit schreef v. D.
PALM in 1811 (D. 4 der eerste uitgave). Het is bekend,
dat BILDERDIJK later (1818) in zijne Yerhandeting over de
geslachten bI. 88 aantoonde, dat de woorden op st uitgaande
vrouwelijk zijn, en dat Prof. SIEGENBEEK in zijne
Taalkundige bedenkingen, (HaarI. 1827) bI. 24 volg,. zich
hiermede heeft vereenigd 1). Naderhand is het woord nog
wel eens ter spraak gekomen.
Uitbeelding .
• In zijne ziel alleen kon de gedachte die kleur en uitbeelding
ontvangen." Redv. 3, 79.
Germanisme, ook veroordeeld door den Heer OUDEM.\NS,
Taalk. Magaz. 2, 242, die nog wel eene andere plaats aanhaalt.
Evenwel zegt men a fb e e 1 den, ver be e I den.
U i tg ez 0 c h t hei d.
)) Keus en uitgezochtheid." [van woorden] Redv. 3, 131.
Vermoedelijk is dit woord van het Latijnsche e.xq1lÏsitus
ontleend, dat zoo dikwijls bij CICERO voorkomt.
U i toe fe n e n .
• Wraak uitoefenen." Bijb. v. d. J. 1, 158, Dit w. wordt
in bescherming genomen door den Heer OUDEMANS in 't
Magaz. v. Nederl. taalk. 1, 239, maar is vroeger veroordeeld
door Prof. SlEG EN BEEK III ZIjne .Lijst v.
U i t8 poren.
)) Hij zelf zoekt ze gretig op en spoort ze vlijtig uit." Bal.
[I) Het is intnsschen óók bekend, dat vAN DEl! PALM later over bet vrouwelijk
gebruik van dienst in tegenovergestelden zin schreef: .Ik ontveins niet, dat ik
dit (vrouwelijk gebruik) me.t eenig leedwezen heb opgemerkt, vermits ik in dit,
zoo wel als andere woorden van gelijken uitgang, een gebruik eerbiedig, dat zelfs
in de spraak der mindere volks-klassen is overgegaan." Brief aan SIEm;NB. voor
diens Taalk. Bedenkk. (Haar!. 1827, bl XIV). Men weet insgelijks dat prof.
KINKER tegen het vl'o'Jwelijke dienst heeft geprotesteerd; zie zijne Beoordeeling van
llILD. Spr., bI. 96_ - A. D. J ]
209
8, 55. Redv.2, 281. Het schijnt een Germanisme. Uitsporig
vindt men in de Leerr. 1, 277, dat ook bij WEIL. voorkomt.
U i tsteken.
II Goede wijn zegt het oude spreekwoord heeft geen uitgestoken
krans noodig." Redv. 4, 67.
v. D. P. bad hier zeker het Latijnsche spreekwoord voor
den geest I) vino vendibili suspensa bedera nihil opus."
Uitvisschen.
»Zoekende iets uit zijne mond op te speuren." Lucas 11, 54.
v. D. P. aId. »Het woord is van de jagt ontleend; wij zouden
in zulken zin zeggen: uit te visschen."
Het Latijn heeft expiscari, zoo als mede doorv. D. P. is
opgemerkt, Sal. 6, 237. WEIL. in zijne SI/non. 3, 207 zegt:
"het woord duidt aan. dat men daarbij op eene slinksche
wijze te werk gaat."
U i tza meI en.
II Zij zullen uit zijn Koningrijk uitzamelen alle ergernissen."
Matth. 13. 41, d. i. u i t wel' pen. Wij hebben dit w. elders
niet gevonden. Onze overzetting heeft aldaar. volgens den
grondtekst, vergaderen, en vs. 30 en 48 uitwerpen,
afzonderen, alwaar v. D. P. heeft uitzoeken, vergaderen.
Vatten.
» In een rotsigen grond heeft hij gevat" Job 8, 17, van
eene plant. v. D. P. aId. II Het Hebr. woord komt hier volkomen
overeen met ons taalgebruik, waarin vatten ook
gebezigd wordt van gewassen. die wortelen schieten."
Verdorren.
II Verdord van takken, verwelkt van bladen." Redv. 2,240.
Het woord ver wel k t schijnt hier minder juist en eigenaardig
gebezigd. Wij meenen, dat het w. verdorren van
bladen gebruikelijk is; het komt b. v. dus voor in de Sterrenhemel
van V. ALPHEN:
't Verdorde blaadje sç/zuifelt niet.
Planten en bloemen verwelken, verleppen, verflensen.
Juister drukt v. D. P. zich uit in Sal. 2,312.
210
»Zie deze edele plant, hare bloesems verwelken, hare bladen
hangen slap en krachteloos neder," en Leerr. 2, 105 heeft
hij J) onverwelkbare planten."
V gl. WEIL Synon. 3, 255.
Ver s c hei den hei d.
). Daardoor wordt niet enkel veelheid of' meerderheid der
deelen door mij bedoeld, maar ook een soortelijk verschil tusschen
dezelve; of minste zulke eene zamenvoeging der eenerlei
gedeelten, waardoor verschil in den vorm wordt te weeg gebragt."
Red/). 5, 298.
V gl. de fraaije omschrijving bij WEIL. Synon. 1 ~ 155 en
3, 30. Zie mede BRUIN. SljnOtt. 1, 433.
Ver s c h iet e n.
n De verschoten en verkleurde haren, als waren zij door
sneeuwvlokken verzilverd." Sat. 6, 422.
Het komt ons eenigzins twijfelachtig voor, of vers c h iet e n
van het hoofdhaar kan gezegd worden. WEILAND kent wel
aan het woord bepaaldelijk het begrip van ver b 1 ee ken toe,
z. Synon. 3, 2 3~, en beweert, dat ver kIe ure n alleen beteekent
eene andere kleur aannemen; maar wij kunnen
hem niet toegeven, dat ver s c h iet en alleen van het v e rb
lee ken van stoften wordt gezegd, en niet van het menschelijk
gelaat, waarvoor ver kIe ure n zoude moeten gebruikt
worden. zoowel in den zin van verbleeken als van blozen.
Immers het gebruik bewijst het tegendeel. Men zegt:
hij verbleekte van schrik, niet hij verkleurde. Ook
hoort men daarvoor, hij verschoot van kleur. Hij verkleurde
is niet aangenomen; wel: hij kleurde op dat
zeggen, of hij kreeg een kleur.
Ver s I i n den.
" Menschenkind, eet hetgeen gij vindt, eet deze rol." -
Ezec1t. 3, 1. v. D P. aId. • Wat eet en of 0 pee ten van
het boek in zinnebeeldige taal te kennen geeft, is niet
moeijelijk na te gaan. Hier inzonderheid beteekent het, den
zin daarvan zich geheel eigen maken, 'tgeen de Latijnen
zeiden: ins u c cum ets a 11 g 11 i n e m con ver ter e. Elders
211
beteekent 't. g r et ig ver s I i n den, met graagte lezen, en
het gelezene behouden. Z. de aanteek. op Jerem. 3, 1."
Op deze plaats zegt v. D. P. » Ook wij gebruiken het woord
verslinden (devoréren) in dergelijken zin, ook van
boeken, die men leest."
Het Latijn heeft mede devorare libros, b. v. CICERO, ad
Atticum 7 , 3. Elders, de Finib. B. et M. 3, 2, zeer aardig,
lzeluari libris. Het gretig luisteren naar iemands woorden
wordt door PLAUTUS in de Aulularia 3,6,1, ook eten
genoemd.
Nimium lubenter edi sermoném tuum.
Bij welke plaats sommige uitleggers ook naar het O. T.
verWIJzen.
Versmading.
D Dit wordt, zoo wel in den lijdelijken als in den dadelijken
zin, gebezigd, daar de lijdelijke beteekenis aan het
woord sc h a n d e meer eigen schijnt te wezen." Sal. 1, 266.
Ver s t e 11 e n.
»Geheel versteld en verbasterd." Sal. 7, 304 en 9 Xt. 219.
D. i. veranderd, vermomd. Z. WEIL. en de Taalk.
HandZ. van Dr. DE JAGER 123.
Verstolen.
II De jonge maagd haar huis verlatende, om haren minnaar
een verstolen woord toe te spreken." v. D. P. op het Hoogl.
2, 15. Verstolen blik, Redv. 2, 65 en 87.
Dit w. , door sommigen voor een groven Germanisme verklaard,
is door Prof. SIEGENB. v. goedgekeurd, en door BIL·
DERDIJK meermalen gebruikt, z. de Proeve van Dr. DE
JAGER 122.
Verwaten.
)) - en trok de verwatene schijndeugd dit schouders voor
u op." Red?J. 2, 136.
Volgens BRUIN. Synon. 1, 219 vereenigt de w. de beteekenissen
van t rot s c h en ver 111 et e 1. De eerste beteekenis
is vervloekt. z. over dit w. de Proeve over BILD. van Dr. DE
JAGER 219.
21Z
Verzadigen.
D Dit woord heeft (even als het Latijnsclle pas c i) de
dubbele bete eken is van: zich verlustigen, behagen
scheppen, en zich te voeden, zich zat te eten."
v. D. P. op Spreuk. 14, 14. V gl. Sal. 3, 163.
Verzorgen.
Dit w. wordt door v. D. P. wel eens gebrnikt voor b ezo
r gen, b. v. Redv. 1, 209. Op hevitic. 5, 15. Dus ook
Bedu. 4, 51.
Het komt ons bedenkelijk voor. Ver zo r gen duidt immers
aan, zijne zorgen aan iets'wijden, en bezorgen
beteekent, iemand iets geven, iets doen toekomen,
in 't bezit van iets stellen?
VI ugten.
)) Om ze te vlugten voor het aangezigt der Midianieten."
Bigt. 6, 11. v. D. P. aId. I·het woord vlugten in eene
werkelijke, niet in eenè lijdelijke beteekenis I gelijk wij van
gevlugte goederen spreken. Het was niet noodig,
hiervoor b erg e n in de plaats te zetten, daar het Hebreeuwsche
en het Nederduitsclle taaleigen hier volmaakt
overeenkomen. "
Onze Statenoverz. heeft hetzelfde w. Vgl. Dr. DE JAGER
in zijne Proeve van wer!cw. v. herh. 246, en in zijne Handleid. v.
Voorgaan.
)) Voo r g a a n, beteekent in het Hebr., even als in het
Nederduitsch, zoowel vooruitgaan als te boven gaan."
v. D. P. op Spreuk. 18, 12.
Vrede.
)I Een staat van liefderijke eensgezindheid, verwijdord van
twist en vijandschap." Sal. 2, 273.
)) Alles wat wij op aarde voor wenschelijk houden, zijn wij
gewoon onder het woord v red e te bevatten." 10 VIt. 58.
Van de bevrijding van zorgen of van de heugelijke omkeering
van ons lot schrijft v. D. P. in 't 2 VIt. 228, II die
streelende gewaarwording van kalmte en rust kunnen wij
met geen beter naam dan dien van v red e benoemen."
213
Vriendenmaal.
»Een gul en eenvoudig v r i end e n m aa I, hetwelk, naar
ons Hollandsch spreekwoord, haast bereid is." Bat. 7,170.
Vrucht.
»Het is ook in onzen Westerschen stijl gebruikelijk, dat wij
den loop, de bélangrijke uitwerkselen eener zaak v I' u c h ten
noemen." Leerr. 1, 26l.
Waarheid.
» Wij kunnen van waarheid spreken in tweeërlei zin; of,
voor zoover zij als een voorwerp onzer erkentenis, tegen
dwaling en leugen; of, voor zoo ver zij in de beteekenis van
wezenlijkheid, tegen bedrog en schijn is tegenovergesteld."
:Drie Leerr. 16.
Weinig.
"Met weinige - ophelderen." 1 VIt. 91.
Latinisme, teregt veroordeeld dool' Prof. SlEGENBEEK v.
Vgl. zie n.
Wereld.
»Dan zal het bed te kort zijn, om zich uit te strekken."
Jcsaj. 28, 20. v. D. P. aId. }) Dit schijnt een spreekwoordelijk
gezegde, om aan te duiden: alles zal te eng en te bang zijn!
Wat wij zeggen: de wereld is hem te naauw, zei men
in het Hebr. het bed is hem te kort, om zich uit te
st rek ken, enz., eene zeer eigenaardige spreekwijs."
Werk.
»Het is eene algemeen aangenomen waarheid, dat het
wel' k z ij ne n mee st e rio 0 n t, en een ieder vergelding ontvangt
voor hetgeen hij verrigt heeft." Sal. 2,215. Vgl. kwaad.
Wijsheid. z. zoon.
Wind.
II Wan niet met alle winden." Spreuk. van Siracn 5, 21.
v. D. P. aId. ))wij zeggen: waai niet met alle winden."
Deze spreekwijze vindt men reeds in de kantteekk. op den
Statenbijbel, z. de Latere Verscheid. van Dr. DE JAGER 419.
Onze dichter VAN LENNEP heeft ze ook niet vergeten bij de
rijke verzameling van spreekwijzen aan het w. win d ont214
leend, in zijn Zeemarl8wool'deóoe!c, 264. alwaar hij het ver·
klaart » hij praat ieder naar den mond." In gelijken zin
schreef reeds TUINMAN over dit spreekwoord bI. 10: »D. i.
't is een weerhaan, een ongestadig mensch. - Van zulk
een zegt men ook: hij hangt de huik na den wind."
Woorden.
»MIRJAM en AäRON hadden woorden met MOZES." Numeri
12, 1. AId. v, D. P. »Anderen, spraken met of tegen
M 0 zes. Het Hebr. q;re!cen wordt ook van t wis ten gebezigd,
en is dit niet ons wo 0 r den heb ben ?"
Wraak.
)) Daar is een stem des bloeds van uwen broeder, 't welk
tot mij roept van den aardbodem." Gene8. 4, 10. AId. v. D. P.
»Eene figuurlijke en dichterlijke wijze van voorstellen, ook
bij ons niet ongebruikelijk, wanneer wij van iets zeggen,
dat het om wraak schreeu wt."
Wrak.
Il De romp van een schip zonder mast of tuig." v. D. P.
op Joè'l 1, 7.
Deze bepaling is on volledig. Beter is die, welke door den
Luitenant ter Zee T. PAN is gegeven in zijne aanmerk. op V.
LENNEPS Zeeman8-woordeboe!c (Recen8ent, Dec. 1857): II Een
wrak is een schip op een rif, bank of op de kust gestrand
en bestookt door wind en golven, of reddeloos omdrijvende.
Het kan dus met of zonder masten zijn. Als het eindelijk
uiteengeslagen wordt, dan noemt men de stukken, die in zee
omdrijven, w rak hou t."
Zalig.
II Wanneer wij wezenlijk gel uk en daarbij het hoogste
geluk willen aanduiden, - dan gebruiken wij het woord
zalig." 10 VIt. 71.
»Wat het woord zal i g oorspronkelijk beteekene , - ik
vermoede, dat het denkbeeld van ge zeIl ig e vr eugd e in
hetzelve is opgesloten. TEN KATE [U. 533] denkt er anders
over, die dit woord liever van zie 1 schijnt te willen afleiden."
Sal. 2, 272.
215
BII,D. v. zalf verschilt. Fraai is door WEILAND oyer dit
woord gehandeld in zijne S!lnon. 2, 204. Bekend is de zamenstelling
gel u kz al i g.
Zee.
»Gansche zeeën van tranen en van bloed." Leerr. 3, 278.
n eene onzekere zee van lotgevallen." 7 VIt. 141. n de wisselvallige
zee dezer wereld." Leerr. 2, 217. »zee van twijfeling
en tegenspraak." JJrie Leerr. 17.
Elders gebruikt v. D. P. het woord Oceaan. »Deze aarde
is een druppel in den Oceaan der Werelden." 5 VIt. 67.
» W ereldmonarchij ,in een oceaan van bloed en tranen
verzonk zij." Redv. 2, 271.
WEIL. S!Jtlon. 2, 413 keurt deze hyperbole niet af, en
vermeldt, behalve zee van bloed en tranen, nog zee van
vuur, van zorgen en wederwaardigheden. Hij oordeelt,
dat zee tot den gemeenzamen en oceaan tot den deftigen
stijl behoort. V gl. de Proeve van HUYDEC. 1, 115, die vele
voorbeelden uit VONDEL aanhaalt, en zie mede v. LELYVELD
aId.
Zegen.
Het algemeene denkbeeld in dit w. opgesloten. is, dat het
geluk van God afkomstig is, zelfs de goede uitslag oItzer
pogingen en beleid. Het wordt niet gebezigd van al wat met
eer en deugd strijdig is. Het verijdelen, mislukken van ons
verlangen en begeerten noemt men soms ook een zegen.
Men spreekt van verborgen zegen. Dit alles en nog
meer vindt men ontwikkeld in Sal. 4, 257 volg. De plaats
was te uitgebreid, om hier over te nemen, maar wij bevelen
de lezing daarvan dringend aan, als een meesterstuk van
taalkundige ontleding j als een der juweelen, die den Salomo
versieren.
WEILAND bespreekt dit w. in zijne S!lnon. 3, 373, en vermoedt,
op voorgang van ADELUNG v. sege en signum, dat
het w. uit het Latijnsche signum in het Duitsch is overge·
bragt bij de invoering van de Christelijke godsdienst. TEN
KATE 2, 554, en BILD. v. houden zegen en zege voor een.
15
216
Zien.
)) V all wien wij straks nader zullen zien." 2 VIt. 88. Sal.
1, 122, d. i. spreken, handelen. Latinisme: lJe quo mox
virlebimus. V gl. wei n i g.
Zieners.
)) De Profeten gaven voor, klaarder en meer te zien, waar·
om zij zieners en hunne voorzeggingen gezigten genoemd
worden." v. D. P. op }}Iicna 3, 6.
Zoon.
)) Kinderen der wij sheid, is eene geheelOostersche uitdrukking;
en echter, wij ook, wij hebben haar overgenomen,
en bezigen ze dagelijks, als wij spreken van wijsheidszonen.
De beminnaars, de aanhangers, de betrachters der
wijsheid verstaan wij e:- door; echte zonen der wijsheid
noemen wij hen dikwijls, die haar beeld dragen, gelijk een
kind het beeld zijns vaders." 6 VIt. 4.
Zout.
)J De eigenschappen van het zout zijn voornamelijk twee: de
eerste, dat het door zijne prikkeling de spijze smakelijk maakt,de
andere, dat het dezelve voor bederf bewaart. Door deze
twee hoedanigheden is zout een zinnebeeld geworden, om
hetgeen voortreffelijk en onontbeerlijk is, aan te duiden. Op
het spreken toegepast, wordt er aangenaamheid, bevalligheid,
gepastheid door te kennen gegeven.--- Ook wij noemen onbehoorlijke,
laffe taal ongezouten." 11 Xt. las.
Zwak.
~ Ieder vindt zijn hoofdgebrek geringer en minder hatelijk
dan dat van anderen, - hij noemt dit zij n zwak, en daal'
toch ieder gezegd wordt zij n zwak t e heb ben, getroost
hij zich deze kleine vlek, die een schoon gelaat niet altijd
ontsiert." Sal. 4, 189.
Men zegt in onze gemeenzame taal z wak 0 p of voo r
iet s heb ben, in de beteekenis van op iets zeel' gesteld te
zijn, om het te bezitten, te bewaren.
IErrs OVER HE1' AClrrERVOEGSEL AAJJJE.
Het achtervoegsel aadje is, vooral in de laatste jaren, voor
velen een steen des aanstoots geweest. Men ergerde zich
over eene spelling, die buiten alle verhouding schijnt te staan
met den klank, welke bij eene goede uitspraak in woorden
als kijvaadje, stellaadje, vrijaadje gehoord wordt. Inzonderheid
wist men geene rekenschap te geven van de d, die men als
volstrekt overtollig en ongemotiveerd beschouwde. Daarom
sloeg men voor om in het vervolg kijvazje, stellazje, vrijazje
te schrijven. Die spelling heb ik door sommigen zeer hooren
prijzen, omdat zij - wat zeker niet te ontkennen is -
werkelijk nader bij den klank komt, dien men voorstellen
wil. Het komt mij intusschen voor, dat zij om verschillende
redenen niet zoo onbepaald is aan te bevelen. Vooreerst is
het denkbeeld niet nieuw, en is de uitvoering reeds te vergeefs
beproefd. De beroemde tooneelspeler ADAM KARELSZ
VAN GERMEZ, die in het midden der zeventiende eeuw bloeide
en door zijne tijdgenooten hoog vereerd en met RQSCIUS vergeleken
werd, spelde zijnen naam met zj: ZJERl\1EZ; ook
vertaalde hij uit het Fransch een drama van ROTROU , hetwelk
hij Klaagende Kleazjenor en IJoolende IJoristee betitelde;
doch het voorbeeld van den hoog geachten man vond geene
navolging. Misschien moet dit voor een gedeelte worden
toegeschreven aan den vreemden en onbehagelijken vorm,
dien de met zj gespelde woorden vertoon en; maar de hoofdoorzaak
is zeker wel, dat de klank der fransche g slechts gebrekkig
door zj voorgesteld wordt. Die klank toch is, even
15 "
218
zeel' als die van de fransche ch, een ondeelbaar spraakgeluid,
dat niet in twee bestanddeelen, z en j, kan opgelost en dus
ook niet door eene verbinding van twee letters kan voorgesteld
worden, Het gebrek zou dus dool' de spelling !fiet zj
niet weggenomen zijn; men zou slechts iets verkeerds wegwerpen
om er iets verkeerds voor in de plaats te stellen.
Buitendien geloof ik, dat de uitspraak bij dien ruil eer verliezen
dan winnen zou, De onkundige toch, die vrijaadje
geschreven vindt, zal vry'aad-je lezen, tot dat hij van een
ander de ware uitspraak hoort, die hij des te eerder zuiver zal
nabootsen, naarmate hij minder verwend is, doordien er geheel
geene overeenkomst tusschen die spelling en de uitspraak
van vrijaarlje bestaat. Schrijft men daarentegen vrijazje, dan
is er gevaar, dat hij zal beginnen met f)rijas-je of m'ijaas-je
te zeggen, welke on dragelijke uitspraak, eenmaal aangewend,
moeijelijkzal af te leggen zijn, juist omdat zij zoo na aan
de ware grenst, dat het onderscheid voor vele harde ooren
en stramme tongen bezwaarlijk te vatten is, Het komt mij
daarom voor, dat men beter doet met de oude spelling te
behouden; en misschien kan de kennis van den oorsprong
van het achtervoegsel aadje ten gevolge hebben, dat sommIgen
er zich eenigermate mede verzoenen.
Het achtervoegsel aa(lje verraadt zijne vreemde herkomst
:niet alleen door de onhollandsche uitspraak, maar ook daar.
door, dat het den klemtoon van de stamlettergreep aftrekt
en op zich overbrengt, Het is waarschijnlijk tijdens de Bourgondische
regering tegelijk met eene menigte fransche woorden
in de taal binnen gedrongen, en werd vroeger op verschillende
wijzen geschreven, In de geschriften der Rederijkers,
die van franscne woorden en vormen overvloeijen,
vindt men b. v. personaedgien en personagien,' stellage en
stellagie; stag ie , stage en staedgie. KILlAAN spelt boscltagie,
pagie, kijvagie, stagie, stetlagie, logie; maar ook stetlaedsie,
gueUaedsie, loodse. De d voor de fl en s bewijst, dat ook de
alleenstaande 9 in al zulke woorden toen een zamengestelden
219
klank voorstelde, dien men in het hedendaagsche Fi'ansch
door dj of (tg zou uitdrukken, Zulks was geheel in overeenstemming
met de toenmalige uitspraak der Franschen, die
de 9 oudtijds op dezelfde wijs uitbragten als de Italianen nu
nog hunne 9 voor e en i, en als de Engelsehen de 9 in [Jender ,
gentle. In den mond van minder beschaafden werd die klank
tot ds, gelijk onze kindermeiden thans nog de hedendaagsclle
9 van George, Angélique, en dej van Jules' en JeanneUe in z veranderen
en van Zorsje, Anzelieke, Zuulije en Zannetje spreken. In
loods, loodse, van toge (lees: to-dge) is die uitspraak ook in de beschaafde
kringen doorgedrongen en de heel'schende geworden.
Dat men in het Fransch voorheen eene (1 in den uitgang
age liet hooren, zal wel niet verwonderen, wanneer men in
aanmerking neemt, dat hij meest uit -aticus ontstaan is, b. v.
8auvage uit 8itvaticus, volage uit volaticus, ombrage uit umbraticum,
voyage uit viaticum. Die t-klank verdween natuurlijk
niet plotseling en. op eens, maar verweekte eerst tot d, die
in page, van het grieksche paidion, reeds aanwezig was. Het
Provençaalsch schreef, of schrijft misschien nog, 8alvatge,
'l}Qlatge, ramatge, damnatge (zie DIEZ, Grammatik der Roman.
Sprachen, II, 252). Geheel in overeenstemming met de 9
sprak men toen de elt uit t alsof er telt geschreven stond,
waaraan toe te schrijven is, dat woorden, die toen uit het
Fransch zijn overgenomen, met ts nitgesproken en geschl'even
worden, b. v. koet8 van co uche ,flit8 van fieêlte, rot8 van
'}loene, toort8 van torehe.
Men ziet dus, de oudfransche 9 vertegenwoordigde, evenals
de italiaansche en engelsche eenen zamengestelden klank,
waarmede de schrijfwijze dg gedeeltelijk zeer goed overeenstemde.
Aan de 9 echter moest men toen evenzeer cenen
onnederlandschen klank geven als thans aan de j, namelijk
denzelfden , dien 9 thans heeft in genie, vllflenieur, getei, ditigence,
horloge, asperge, manége, collége. Door wij nu. toch in
sommige gevallen genoodzaakt zijn om aan de fI eene vreemde
uitspraak te verbinden, zou de spelling age zeker de rationeel~
ste zijn. L. A. TE WmKEL.
IE'rs OVER HET WERKWOORD KOOPEN.
'Vat zoudt gij wel zeggen, waarde lezer, indien men eens
beweerde, dat gij als leerling uwen meester of uw schoolboek
hadt nagezegd, en, zoo gij zelf onderwijzer zijt, wederom
aan uwe leerlingen in goeden ernst geleerd hadt, dat alle
menschen sterfelijk zijn uitgezonderd alleen de Dom te Utrecht?
Gij zoudt zulks voor onmogelijk, en de bewering voor scherts
of den spreker voor krankzinnig verklaren. En toch, zoo
gij nog in den goeden tijd hebt schoolgegaan, toen men nog
iets aan de grammatica deed en het taalkundig onderwijs
nog niet bijna geheel bestond in logisch ontleden en in het
leeren , wanneer een werkwoord eene taanneemt, en wanneer
een verleden deelwoord op d of t eindigt, dan hebt gij
dikwijls iets gezegd, dat in den grond even ongerijmd is,
maar waarvan de dwaasheid alleen niet zoo sterk in het oog
loopt. Hebt gij niet geleerd en dikwijls opgezegd: IJ de zachtlange
0 heeft plaats in alle ongeZijlcvloeijende werlcwoorden,
behalve lcoopen, loopen en stooten" ? Welnu, het woord
lcoojJen is evenmin een ongelijkvloeijend werkwoord, als de
Domtoren een mensch is. Doch de schuld ligt niet bij u,
maar bij de gebrekkige onderscheiding der werkwoorden in
ongelijkvloeijende, gelijkvloeijende en onregel~
mat i g e. Deze verdeeling toch is eycn onjuist als de verdeeling
van de mensclwn in manuen, vrouwen en zieken.
'W' ant eyen als men de menschen èn in gezonden en zieken,
221
èn in mannen en vrouwen verdeelen moet, en de zieken
zoowel als de gezonden in mannen en vrouwen te onderscheiden
zijn, nagenoeg evenzoo is het met de werkwoorden
gelegen. Deze zijn natuurlijk of regelmatig of onregelmatig;
en gelijk de regelmatige ongelijkvloeijend of gelijkvloeijend
zijn, zoo ook de onregelmatige. Komen en houden b. v. zijn
in zeker opzigt onregelmatig, maar tevens zijn zij ongelijkvloeijend;
daarentegen zijn de onregelmatige 1coopen en zoeken
gelijkvloeijend.
Mag ik naar mijne eigene ondervinding oordeelen, dan
zijn goede begrippen van gelijkvloeijend en ongelijkvloeijend
nog niet zoo algemeen als men wenschen zou, en dan is het
niet overtollig, zoo ik hier eene poging doe om die begrippen
een weinig te zuiveren en nader te bepalen. Nemen wij
WEILAND'S definitie, die het gemakkelijkst te bevatten is en
waarin weinig te veranderen valt.
Op blz. 102 zijner Spraakkunst heet het: »OngelijX:vloeiJende
»werkwoorden zijn die, welke, in de vervoeging, den wortel"
klinker veranderen, en in het verleden deelwoord en met
I) een voorgevoegd ge hebben". De laatste bijzonderheid, het
voorvoegen van ge, moet wegblijven. Het voorvoegsel ge toch
behoort blijkbaar niet tot de kenmerken der ongelijkvloeijendheid;
vooreerst, omdat niet alle verleden deelwoorden van ongelijkvloeijende
werkwoorden, b. v. die van bedriegen, vergeven,
gedragen, dat voorvoegsel aannemen, en ten andere, omdat
vele verleden deelwoorden van gelijkvloeijende evenzeer ge
hebben.
Minder duidelijk is de bepaling der gclijkvloeijende: » Gelij1c
» vloeijende worden, daarentegen, zulke genoemd, welke in al
» hunne vervoegingen, aan geene verwisseling van wortel
» klinker onderworpen zijn, en in den volmaakt verleden tijd
Il tijd de, of te, en in het verleden deelwoord d, of t, insI)
gelijks met een voorgevoegd ge hebben". De tusschenzin:
» welke in al hunne vervoegingen aan geene verwisseling van
»wortclklinker onderworpen zijn", is, hocrwel letterlijk genomen
waar, overtollig en eene bron van verwarring. De
222
eigenlijke kenmerken der gelijkvloeijendheid zijn: 1. het vormen
van den onvolmaakt verleden tijd door aanhechting van
de lettergreep de, die soms in te en tovergaat, achter den
stam des werkwoords; en 2. het vormen van het verleden
deelwoord door aanhechting van d of t. De zoogenoemde
wortelklinker wordt wel eens verwisseld, b. v. in brengen,
ik bragt, en ondergaat meermalen verkorting of verscherping,
d. i. gaat van open in gesloten over, b. v. in zoeken -
zocht, koopen - kocht; maar het is de lettergreep de die
bewijst, dat het werkwoord tot eene geheel andere soort van
woorden behoort dan ongelijkvloeijende. Dat de toch is zelf
de onvolmaakt verleden tijd van het werkwoord doen; het is
eene verminking van deed, zoodat i!c reisde, schreeuwde, haalde,
vraagde, lachte oorspronkelijk beteekenden : i!c deed eene reis,
eenen schreeuw, eenen haal, eene vraag, eenen Zach. De onvol·
maakt verleden tijden der gelijkvloeijende werkwoorden zijn
dus eigenlijk zamengestelde woorden, en dit geeft aan het
gansche werkwoord een eigenaardig karakter, hetwelk niet
verloren gaat, al verandert de in t, gelijk in bragt, dacht,
docht, !cocht, zocht, of al verdwijnt het spoorloos gelijk in lei
en zei van Zeide, legde en zeide, zegde. Iedere klasse heeft
dus twee kenmerken, die te weken zijn in den onvolmaakt
verleden tijd en in het verleden deelwoord:
Onvolm. verled. tijd. Verled. deelw.
Ongelijkvloeijend Yerandering 1Jan den stamlclinlcer ·en
Gelijkvloeijend Aanhechting van -de, -te of -t -d of -t.
Er blijft nog eene vraag te beantwoorden over: )) Tot welke
klasse zijn de zoodanige te brengen, die van beide soorten
één kenmerk bezitten?" Zoo hebben b. v. heden en weven
in den onvolmaakt verleden tijd heette en weeJ·de het kenmerk
van gelijkvloeijende , maar in de verleden deelwoorden
geheet-en en gewev-en het kenmerk der ongelijkvloeijende ;
waaijen daarentegen maakt woei en gewaai-d, vragen en jagen
maken vroeg en joeg, gevraag-d en gejaag-d, zijn deze woorden
gelijk- of ongelijkvloeijend te noemen? In zulke gevallen
moet de oorspronkelijke vorm beslissen. Doorgaans zijn der223
gelijke werkwoorden vroeger ongelijkvloeijend geweest, en
het kan voor de spelling en afleiding van belang zijn dit
te weten en te erkennen. Alleen bij jagen en vragen heeft
het omgekeerde plaats, deze waren oudtijds gelijkvloeijend,
doch hebben zich van lieverlede geschikt naar de verbuiging
van graven, dragen en varen; al de overige zijn dus voor
ongelijkvloeijend te houden. Koopen maakte oudtijds kochtet
gekocht; zie b. v. 2 Samuel XXIV, 24: Alao k 0 c hte ]Javid
den dorachvloer" • Koopen is dus gelijkvloeijend, maar tevens
onregelmatig, omdat het p in ch veranderd en de lange 0
verkort heeft. Hetzelfde had plaats bij het verouderde verknopen,
waarvan verknocht nog is overgebleven. Een bewijs
dat aanknopen oudtijds aldus verbogen werd, treft men aan
in den Roman van Ferguut, vers 1592 en 93. Er wordt
verhaald, dat Ferguut, geene kans ziende om de steile Zwarte
Rots te paard te bestijgen, zijn ros aan eenen olijfboom bond ~
}) Te woude waert reet hi metticn;
Enm olivier heft hi versien,
Hier in die werelt en es BO acone,
]Jaer waren die ridders ane gewone.
Alai die avouture Bochten,
nat aire hare oraae ane knochten.
Ferguut gincker taine ane knopent
Eer hi woude danen lopen".
d. i. }) Meteen reed hij naar het woud, waar hij eenen olijf':'
boom bemerkte, zoo schoon als er een in de wereld is; de
ridders, die het avontuur wilden beproeven, waren gewoon
er hunne paarden aan vast te knopen. Ferguut ging er het
zijne aan knopen, eer hij daar van daan wilde gaan,"
L. A. TE WINKEL.
TERECHrrWIJZING.
In de Taalgids, Ie jaargang, bI. 120 vindt men van de hand
des Heeren B. ~CHOLTEN een klein opstel over de uitdrukking
tabalc drinken. Tot beter verstand van de zaak, zullen
wij de woorden zelven van den schrijver aanhalen, om naar
aanleiding daarvan eenige aanmerkingen te makel1.
II Dat men in sommige streken van Duitschland de uit))
drukking Taback trinken bezigt voor rooken, kwam mel1igen
)) Hollander (Nederlander?) zeer vreemd voor, zoo als mij
)) dikw~ils gebleken is; bij verder nagaan van de eigenlijke
lJ beteekenis van het woord [rinken verminderde wel die belJvreemding,
doch men gaf nooit gereedelijk toe, dat de uitlJ
drukking tabak drinken ooit (I!) bij ons in gebruik zou ge·
n weest zijn."
Hierop brengt de Heer SCHOLTEN , ter bevestiging dat
het wel in gebruik is geweest, een enkel voorbeeld bij uit
een Articulbrief, en is door dat voorbeel<1 als verrast en
veronderstelt, dat hij met de vermelding daarvan den een of
anderen beoefenaar onzer taal eene dienst doet, en sluit zjjn
opstel met te zeggen: .Ik herinner mij niet dat iemand op
)\ de uitdrukking Tabac1c drinken gewezen hE'eft:'
Bescheidenlijk vraag ik wie de schrijver door het woord
men, in de uitdrukking n doch men gaf nooit gereedelijk toe,
lJ enz." kan bedoeld hebben? "'Vaar vindt men het ergens
uitgedrukt, dat tabak drinken nooit hij ons in gebruik zou
geweest zijn?
225
Een taalgeleerde of taalonderzoeker kan er zeer zeker niet
dool' bedoeld zijn, want ieder, die slechts eenige schrijvers
der l7d •• ja zelfs del' l8d• eeuw gelezen heeft, weet, dat
die uitdrukking zoo menigmaal voorkomt. dat el' niet aan te
twijfelen valt, of zij is algemeen geweest. Slaan wij, tel'
bevestiging hiervan, op: J. VAN BEVERWYCK, Schat der ge·
8ontehyt, 1663, bI. 178, a., daar leest men:
), Dewijl wy nu van allerhande dranck gesproken hebben,
» soo en sal niet ondienstigh wesen, hiel' een weynigh by te
» voegen van den Tabaek, die wy mede in orlse tale seggen
"te dl'incken."
Eenige regels verder, in . kolom b, lezen wij: 11 De J'aback
)) moet des morgens gedronken werden ," en: » So heb iek on·
Je del' andere een man in dese stadt gesien, die alle daegh
n gewent was in de twintigh pijpen te drincken.··
Slaat men de werken van CATS op, ook daarin vindt men
de uitdrukking tabak drinken, b. v. in de volgende regels:
Al heeft matroos alleen een pijp ta back geclroncken,
Hy krijgt een vrolijck hert als waer hem wijn geschonken.
Uitg. DIEDEmcns, 1828, I, 56, a. do. van 1726, 1,27.
Ook bij BREDERO, om geene andere schrijvers te noemen,
vindt men:
Hy dl'inckt te veel Toeback.
Kl. v. d. Molenaer, bI. 3.
Loopt inde Taback-huysen, wil jy taback leggen en drincken.
Griane, bI. 1.
Wat hierbij nog vermelding verdient is, dat de Maleiers
op Java voor rooken dezelfde uitdrukking, namelijk mienom
roko (sigaren drinken) nog heden ten dage, en geene andere
daarvoor gebruiken.
Verder moet ik nog aanmerken, dat in het vVoordenboek
op de Gedichten van BREDERO, op bI. 93 en 386, wel degelijk
op deze uitdrukking gewezen wordt.
Leiden. Mei 1859. A. C. OUDEMANS.
CJrIElJSB: CHAISB Ol!' STEGE!
In het vorige stukje van d'it tijdschrift wordt, onder eenige'
woorden uit de Noord-HoUandsche- volks-taal, ook het woor&
ceed.~e voor" besloten bank of zitplaats in een bank" aangehaald,
en ter verklaring alleen op TUIN MANS Faldcel gewezen. Daar
leest men (bI. 5(1) dat het" zitse zijn zal, gelijk wij nog zeggen
een zitsteê" , en wordt voorts nog » de naam van het bekende
voertuig chaise, alsof men zeide een stoelkar" aan~voerd,
dat "wel van de Franschen overgenomen" heet. maar door
hen ~eertijds van onze grijze oudvaderen gekaapt, en naar
hunne mode verflikt. Waarom wij dat woord", zoo vervolgt;
men, I. uit een aloud erfrecht weder mogen aanboorden. Doch
mogelijk zullen de Latijnen om dat willen betwisten door hun
sedere en sediZe;" uit welk laatste dan elders (bI. 365) ook
stoel (voor s'dile! I) geboren heet.
Wie dit leest, zal zeker niet ontkennen, dat de ,voordgronding,
sedert TUINMANS dagen, wel eenigen voortgang gemaakt
heeft; zitse en sdiZe zijn stellig geen vormen, die
iemand thans nog gaarne voor zijne rekening nemen zou,
en chaise zal men gewis liever met DJEZ (Et!lmo~. Wörterbuch,
S. 588) als bastertuitspl'aak van dtaire (uit cathedra verkort)
dan als een verfranscht zi68e verklaren willen. Maar zou.
dan 't Noord·Hollandsche ceedse wellicht niet chaise zijn? Ik
geloof het niet; en dat vooreerst reeds, omdat wij dit laatste
in den vorm sjees (of hoe men 't and-ers spellen wil) bézitten;
227
en voorts nog, omdat er zich die cl dan moeyelijk in verklaren
liet. Mijns inziens is het daarentegen niet anders dan 't fransehe
sUge, waaruit zich die rl even gemakkelijk verklaart, als
die van den uitgang ·aadJe uit den fr. -age 1). Dat het woord
in Nederland - met name in Vlaanderen - gangbaar was,
blijkt onder anderen uit een paar plaatsen van den Vlaamsehen
tooneelrijmer EVERAERT, in wiens Esoatement van de
P'igetie, de Man zegt dat hij een siege maken moet op verbeUl'te
van tien schellingen groot, 't geen vervolgens door
den cnape bevestigd wordt:
Mijn meester heeft. hel ooft te volmakene ,
Als hedent, een siege, ic hoorde 't vermonden ,
Ende heift hemselven daerin verbonden
Up thien scellynghen grooten t0 verbuerene,
En se niet voldaen wort.
Ook zijn meester, die door een plagerij zijner vrouw inderdaad
de tien schellingen verbeurt, herhaalt dit ten slotte
nog eens:
Hedent haddic belooft te zijne vulmaect
Een siege, up de verbuérte van thien scellynghen ,
Nu hebbic my gebrocht iu deze quellynghe; -
Tien sc. grooten zo te verliezene! -
In de uitgave dier Vigelie in Het Nederlanrlsche kluchtspel,
1" aflev. (Haarlem, 1854) bI. 79 vv., is het woord, vragenderwijs
maar anders verkeerdelijk, met cierfJe in verbaud gebracht,
waarmeê het niets te maken heeft; de man heeft
blijkbaar beloofd een zetel af te werken, en dien niet klaar
gekregen. Met verwante beleekenis is siege nu in Holland
allengs voor een kerkelijke zitplaats of besloten bank gebezigd,
en komt dan in zoover op de zit8teé van TuINMAN
neêr, waarmeê het (van sedere en zitten uit) in oorsprong
inderdaad verwant is.
Deventer. 20 Mei 185\). VAN VLOTEN.
1) Zie ook bI. 218 en 219. - RED.
IN HAND GAAN.
Deze uitdrukking bezigt MAERJ.AJS T, in zijnen Spiegel
Historiaal, D. IV. bI. 258. Er is daar melding van een'
oorlog van ARTHUR tegen de Romeinen. Van de wederzijdsche
legerbenden zegt de schrijver:
Sona qua men si met des en ,
Dat etc mochte openbare
Ane scoltwen sanders scare
Ende hem die scuttren onder schoten
An beeden ziden vander roten.
Zij lagen zoo digt in elkanders nabijheid, dat zij
den zien en de schutters elkander beschieten.
volgt hij)
Maer die auent ginc in hant.
Men slouch tenten daer int sant
En beiden del' dagheraet.
lJes maerghens, als de zonne upgaet,
Ghereeddem menech man te stride.
elkaar konMaer
(ver-
Dr. HALBERTS)iA, in zijne Aanteekeningen op dit Deel,
bI. 221, verklaart die altent ginc in hant door: de avond ging
te 1001', zonder iets uit te rigten. Deze verklaring schijnt
niet zeer natuurlijk. Het verband der plaats doet eerder
denken aan: de avond viel, brak aan, ving aan of iets dergelijks.
Door aan de uitdrukking in hand gaan op deze wijze
eene tijdsbepaling toe te kennen, blijft men binnen den kring
229
uer beteekenissen, die aan zegswijzen van de hand ontleend,
meermalen eigen zijn. Men denke aan: op handen zijn voor:
nabij zijn; te hand voor: nu, tegenwoordig, en andere.
Wat l\lAERLANT van den avond zegt, leest men in den
Lancelot van den nacht, en wel in gelijksoortige omstandigheden,
B. Il. vs. 46927:
Si ,Mtden bliven optie canteZe,
Ende worpen ute ten castele
Stene groet ende swaer,
Ende dreve1t den coninc achter daer
Van dien castele opt velt,
]Jaer si Blogen haer geteLt.
Binnen dien ginc die nacht 111 hant;
Ende die daar comen waren int Zant,
Si slogen tenten ende paulione
Ende logierden in dat grone.
d. i. binnen dien of intusschen ving de nacht aan. Dat de
nacht niet » te 1001' ging zonder iets uit te rigten", blijkt uit
het vervolg der historie, waar men integendeel verneemt, dat
hij door de krijgslieden zeer ten nutte werd aangewend. ]Jus
(leest men er):
]Jus waren si sltachs inden cas teel
Sonder spel ende enech riveel.
Si nilden hen te gadere vaste
Alse vrome Ziede ende gode gaste.
Si aten ende dronken dat hen bequam.
Ende lalre irst dat men vernam
Dat der dageraet naecte,
J)aar ne was nieman die vaecte.
A. D. J.
OVER DE UITDRUKKINGEN: MIJNS GELIJKE,
UWS GELIJKE, ENZ.
Antwoord op vraag 8: 11 Moet men schrijven mijns gelijke
of my'nsgelijke enz.?"
Voor dengene , die zich een helder en juist begrip heeft
gevormd van hetgeen het wezen van een woord uitmaakt, kan
het antwoord op deze vraag niet moeijelijk of twijfelachtig
zijn. Weet men, dat aan een woord op zich zelf eene bepaalde
voorstelling is verbonden, die in alle gevallen en in
alle betrekkingen, waarin het voorkomt, steeds dezelfde is en
blijft, dan ziet men in, dat een woord al hetgeen toevallig
en veranderlijk is, niet in zijne beteekenis kan opnemen.
Een zelfde woord dient wel is waal' om voorstellingen en aanschouwingen
aan te duiden, die soms van zeer verschillenden
aard en onderling dool' eene menigte van bijzondere kenmerken
onderscheiden kunnen zijn, doch de kern van al die voorstellingen,
hoe verschillend ook, die kern, welke de eigenlijke
beteekenis van het woord uitmaakt, is standvastig en lijdt
geene verandering. Een bewoner van de Heeren- of Keizersgracht
te Amsterdam stelt zich ongetwijfeld bij de woorden
mijn huis wel iets grooters en fraaijers voor dan een dagloonel'
te Staphorst of te Rouwveen ; maar het begrip huis is
voor ieder altijd hetzelfde. De onderscheidende kenmerken
en bijzondere hoedanigheden, die in elke bijzondere voorstelling
aangetroffen worden, vloeijen voort Of uit de omstandigheden,
waarin de spreker of de hoorder zich bevinden, àf
uit h~t verband, waarin het woord voorkomt, àf uit de verbinding
met andere woorden, maar zij behooren niet tot de
beteekenis van het woord zelf. - Bezit iemand een fraai
i31
bruin paard, van zessen klaar, met witte kol, fijne witte
pootjes en korten staart, dan zal de koetsier bij de woorden
van zijnen heer: Jan, span het p a a r d voor de chais, noodwendig
aan het dus be6clJreven paard denken en het zich
min of meer levendig voorstellen; doch hij zal zich een gansch
ander beeld voor den geest brengen, indien zijn meester maar
een ouden graauwen schimmel met langen staart en grove
pooten, half blind, kreupel en stijf in de borst, op stal heeft
staan. De oorzaak van dit verschil iu de voorstellingen van
den koetsier zit blijkbaar niet in de beteekenis van het woord
paard, maal' in de omstandigheden, waarin hij zich bevindt.
Wordt er van Amsterdam gesproken, en zegt iemand dan:
in het begin !Jan September des IJorigen jaars was de stad in
feestgewaad gehuld, dan zal de hoorder zich bij het woord stad
niet het algemeene begrip sta d voorstellen, maar h~i zal aan
dat begrip een grooter of kleiner aantal bijzonderheden toevoegen,
afhankelijk van de mate van kennis, die hij van
Amsterdam bezit. Die toevoegsels zijn het gevolg van het
verband, waarin het woord stad hier gebruikt wordt. - Het
woord broeder verwekt niets meer dan de voorstelling van een
ouderen of jongeren mannelijken persoon, die met een of
meer andere personen dezelfde ouders heeft. Die beteekenis
heeft het in de zinnen: Die heer is de broeder van A. Die
dame huwt met den Heer B, een jongeren broeder van onzen
burgemeester. Maar ook hetzelfde, en niets meer, beteekent
broeder in de uitdrukkingen ttW broeder en die broeder IJan den
burgemeester, dien gij leent, ofschoon ik mij misschien bij de
eerste woorden een groot, zwaar en vroolijk man, en bij de
laatste een klein, schraal en knorrig persoontje moet voor
oogen stellen. Hier wordt het onderscheid veroorzaakt door
de bijgevoegde woorden uwen die - van den burgemeester,
dien ellZ. De voorbeelden, die wij aangevoerd hebben, waren
alle enkelvoudige woorden, doch het is duidelijk, dat het met
zamengestelde niet anders gelegen is.
Maar, indien dan een woord steeds een bepaald en onveranderlijk
begrip uitdrukt, en al het toevallige en verander-
16
232
lijke van elders moet komen, zoo is het duidelijk, dat de
woorden, die toevallige hoedanigheden of betrekkingen uitdrukken,
welke dus niet tot de eigenlijke beteekenis van het
woord behooren, ook niet met dat woord tot één za me nges
t e ld wo 0 r d vereenigd kunnen worden.
De woorden mijns, ons, zijn8, haars, hnns, uws, welke genitieven
zijn van de persoonlijke voornaamwoorden ik, wij,
hij, zij, gij, duiden zulke blijkbaar toevallige betrekkingen
aan, die niet in de beteekenis van het woord gelijke liggen.
Zij verschillen inderdaad niet wezenlijk van de bepalende
woorden deze, die, mijn, ons, zijrt enz., noch van andere
attributieve genitieven, als (de zoon) des buurmans, (de zuster)
uwer moeder, (het koninkrijk) der Nederlanden.' Even weinig
nu als men de woorden uw broeder, zijn boek, dit geschenk,
dat gebrek tot één z'amengesteld woord zal vereenigen , of pogingen
aanwenden om zamengestelde woorden te vinden, die
zoon des buurmans, boek uws broeders kunnen uitdrukken, even
weinig behooren mijns gelijke, 1tWS gelijke enz. tot zamengestelde
woorden vereenigd te worden.
Ten einde misverstand en verkeerde gevolgtrekkingen te
voorkomen moet ik nog eene opmerking maken, die ik om
den geregelclén gang der gedachten niet te storen, tot het
laatst bespaard heb, ofschoon zij iets betreft, dat reeds in het
begin van dit opstel gezegd is. Ik heb beweerd, dat een
woord voor ieder individu steeds dez~lfde beteekenis heeft;
dit moet met eene noodzakelijke beperking verstaan worden.
Een begrip is wel degelijk door den tijd aan verandering onderhevig.
Het is immers natuurlijk dat een verstandig mensch,
die nadenkt en acht geeft op hetgeen rondom hem is en gebeurt,
op zijn veertigste jaar van vele dingen andere en juistere
begrippen zal hebben, dan hij op zijn twintigste of op
zijn tiende jaar had. Met die verandering en verbetering der
begrippen, wordt noodwendig ook de beteekenis der woorden,
wat hem betreft, gewijzigd en verbeterd. Zoo zal b. v.
iemand, nadat hij de werktuigkunde beoefend heeft, een
naanwkeuriger en vollecliger begrip hechten aan het woord
233
stoommacltine, dan hij deed, vóór hij zich op die wetenschap
had toegelegd. 'Wanneer ik derhal ve zeg, dat de beteekenis
van een woord niet verandert, dan versta ik daardoor alleen,
dat zij niet gewijzigd wordt door de omstandigheden, noch
door het verband, noch door bepalende woorden, maar dan
spreek ik niet van de vermeerdering der kennis van de
personen, die het woord bezigen of hooren bezigen, welke
natuurlijk van den grootsten invloed moet zijn op de beteekenis
, die zij aan de woorden verbinden.
L. A. TE WINKEL.
IETS OVER HET WERKWOORD HOUnEN.
Antwoord op vraag 9: )) Is het werkwoord houden, Meld,
gehouden, regelmatig of onregelmatig?"
Een beslissend antwoord op deze vraag is moeijelijk te
geven, zoo het al niet volstrekt onmogelijk is. Het hangt natuurlijk
geheel af van de begrippen, die men zich van regelmatigheid
en onregelmatigheid heeft gevormd, en deze kunnen,
vooral ten opzigte van de werkwoorden, zeer uiteenloop end
wezen. Daarom zullen sommige taalkundigen houden voor
regelmatig, andere voor onregelmatig verklaren. Houdt men
zich stipt aan de weinige modellen van werkwoorden, wier
vormveranderingen geheel en al in overeenstemming zijn met
die wetten der vocaal- en consonantwijzingen , die in onze
taal volstrekt geene uitzonderingen toelaten, dan is het aantal
onregelmatige even groot als het aantal geheel regelmatige
sterke of ongelijkvloeijende werkwoorden. Laat men zich echter
door een minder streng beginsel leiden , houdt men voor regelmatig
alle afwijkingen van de bedoelde modellen, die zich op
den eenen of anderen redelijken grond laten verklaren en recht-
16*
234
vaardigen, dan blijven er slechts WeIl1lg werkwoorden over,
die voor waarlijk onregelmatig te houden zijn; en dan is
het zeer goed mogelijk, dat eene voortgezette taalstudie eindelUk
alle afwijkingen van den gewon en regel als noodzakelijk,
ten minste als redelijk zal doen erkennen. Een naauwkeurig
onderzoek naar de regelmatigheid of onregelmatigheid
van alle sterke werkwoorden zou meer tijd en ruimte vereischen,
dan ik thans beschikbaar heb; ik zal mij daarom
bepalen tot het aanwijzen van de verschillende uitkomsten,
die men verkrijgt, wanneer men volgens de beide bovengenoemde
beginselen te werk gaat. Nemen wij te dien einde
de Nederlandsche Spraakleer ten gebruike bij irtrichtingfn van
hooger onderwijs door Dr. w. G. BRILL voor ons, en doorloop
en wij de tien klassen der sterke verba.
In de Eerste klasse treffen wij slechts 3 werkwoorden aan,
wier regelmatigheid boven alle verdenking verheven is, te
weten bevelen, stelen en nemen; breken, steken en spreken behoorden
waarschijnltk tot Kl. lIl, dewijl hun stam niet op
eenen vloeijenden medeklinker eindigt. Behalve deze drie,
noemt Prof. BRILL er nog 12, die in een of ander opzigt
van den regel afwijken. - De Tweede klasse bevat louter
(48) onregelmatige, vermits de a in het enkelvoud van den
on volm. verled. in 0 is veranderd; de Derde 10 regelmatige
en 6 met grootere of geringere afwijkingen, waaronder ook
eten, om zijn participium gegeten. In de Vierde zijn alleen
deze drie regelmatig: dragen, graven en varen, terwijl het aantal
onregelmatige viermaal zoo groot is. De Vijfde telt er 52,
op welke niets valt af te dingen; maar schrijven, wijzen, belijden,
prijzen en wijzen behoorden zwak verbogen te worden.
Onder de 39 verba der Zesde klasse bevindt zich misschien
1 onregelmatig. In de Zevende is vallen alleen geheel onberispelijk,
de 9 overige wijken alle af. De Achtste, N egende
en Tiende klasse bevatten te zamen 10 regelmatige
en 6 onregelmatige werkwoorden. In de zwakke vervoeging
moeten leggm, zeggen, vragen, jagen en vonnissen voor onregelmatig
gehouden worden.
235
Voegt men nu de 16 verba, die Prof. BRILL als werkelijk
onregelmatig beschouwt, bij de 102 sterke, die in mindere
mate van hunne modellen verschillen, dan verkrijgt men een
getal van 118 onregelmatige tegenover 11 7 regelmatige
sterke werkwoorden.
Geheel anders echter wordt de verhouding, als men al
die verba ook voor regelmàtig houdt, die door Prof. BRILL
in de tien klassen tusschen de streng regelmatige zijn opgenoemd,
en wier afwijkingen Of zeer gering zijn, Of zich op
de eene of andere wijze laten verklaren. Maar op dergelijke
wijze kan men ook de onregelmatigheid van koopen en zoeken,
van weten en moeten, van kunnen, mogen en zulten rechtvaardigen,
en dan blijven er niet meer dan 9 of 10 onregelmatige
over, in tegenstelling van 226 of 225 regelmatige.
Houdt men het eerste beginsel vast, dan is houden ongetwijfeld
onregelmatig. De oorspronkelijke oudnederlandsche
vorm moet haldan, hiald, fJahaldan geluid hebben. Nu veranderde
ald, evenals uld, oudtijds regelmatig in oud, zooals
oud (aId), woud (waM), smout (smalt van smelten), koud (kaM),
mout (malt), goud (guM) en schout (schuldheet) bewijzen. Ook
zeide men oudtijds schoud voor schuld en gewoud voor geweld
(gewald). De verandering van haldan in houden was dus oudtijds
geheel in den regel. Maar er staat tegenover, dat deze
regel nu niet meer geldig is, en dat men vergald, versmald,
omwald, hij valt, malt, stalt, enz. zegt, zoodat de afwijking
van het model zich niet door eene thans heerschende taalwet
laat verklaren.
Neemt men echter als beginsel aan, dat alle afwijkingen
die oudtijds regelmatig waren, ook tegenwoordig nog als zoodanig
te beschouwen zijn, dan wordt niet alleen houden geheel
regelmatig, maar nog een aantal andere woorden, als: koopen,
~oekert, zulle1~, 'kunnen en mogen, 37 werkwoorden van de
tweede klasse en meer andere. Daar het doel der Grammatica
bestaat in het begrijpen en juist beoordeelen der vormen
en andere verschijnselen op het gebied der taal, en de gemakkelijkste
weg tot dat doel de verkieselijkste is, zoo komt
236
het mij voor, dat de handelwijze in de bovengenoemde grammatica
van Prof. BRIL!' gevolgd, waarin de afwijkende woorden
zooveel mogelijk gebragt worden onder de klasse, waartoe zij
behooren, alleszins als rationeel is te beschouwen. Volgens
dat beginsel is houden misschien regelmatiger dan eenig ander
onregelmatig woord.
L. A. TE WINKEL.
IETS OVER DEN UITGANG IG.
Antwoord op vraag 10: » Zijn de uitdrukkingen 1"egtlijn/:ge
driehoelcsmeting, aardry"lcskundig woordenboek en dergelijke goed
te keuren?"
TEN KATE beweerde - wat na hem door alle taalkenners
bevestigd is - dat de uitgang ig afstamt van het mesogothische
werkw. aigan, hebben, waarvan ook ons eigen. De gemelde
uitgang beteekent dus een heMen, een bezit, van hetgeen
het woord aanduidt, waaraan hij gehecht is. Haastig is alzoo
haast heMende ; nuttig, nut hebbende; matig, maat hebbende;
ltonge1"ig, honge1" hebbende, enz.
Het denkbeeld van hebben of bézitten moet intussehen
niet altijd zoo letterlijk worden opgevat, maar ondergaat in
het gebruik wel eenige wijziging. Waterig bij voorb. zegt men
niet van eenig voorwerp, wanneer het werkelijk water is of
bevat, màar wanneer het den toestand van water nadert;
een bloedig gevecht is niet een gevecht, dat bloed heeft of
bezit, maar waarbij veel bloed vloeit; een weUu,çtig lied, niet
een lied dat wellust bezit, maar dat tot wellust prikkelt.
Achter de wortels van werkwoorden geplaatst, geeft de uitgang
een neiging of overhelling te kennen tot datgéen, wat
de wortel uitdrukt. Iemand is droomig, slape1'ig, stootig, woelig,
als hij neiging heeft tot droomen, slapen, stooten, woelen.
237
Hoedanig echter de wijzigmg ook moge zijn, die de beteekenis
des uitgangs ondergaat: in het algemeen blijft het
waar, dat hij de zelfstandigheid of hoedanigheid, met welke
hij verbonden wordt, meer of minder, op de eene of de andere
wijze, eigent aan het voorwerp, dat omschreven wordt. Het
denkbeeld van onderlinge betrekking, van aanhoorigheid, blijft"
steeds doorstralen.
Na het gezegde zal het niet moeijelijk zijn te weten, wat
regtlijnige driehoek8meting of een aardrijk8kundig woordmóoek is.
Het eerste is de meting van een driehoek, die de eigenschap
heeft van uit regte lijnen te bestaan; korter: die drie regte
lijnen tot zijden heeft. Het tweede, een woordenboek, dat tot
het gebied der aardrijkskunde betrekking heeft. Zoo is een
wi8kunstig voor8tel een voorstel, aan de wiskunst ontleend of
daartoe behoorende ; eene regeZmatige figltUr, eene figuur naar
zekere regelmaat getrokken; eene toevaUige overeenkomst, eene
overeenkomst, die door toeval is ontstaan of waaraan een toeval
is verbonden. Het moge waar zijn, dat het gebruik van den
uitgang oorspronkelijk zoo ruim niet werd toegepast, en dat
zijne beteekenis niet dan langzamerhand uitbreiding of wijziging
heeft ondergaan: het is tevens waar, dat zulk een verschijnsel
in eene levende taal zeer gewoon is, en dat ig dit met andere
uitgangen gemeen heeft, bij sommige van welke met der tijd
de aanwending zoo veelvuldig en velerlei is geworden, dat de
primitive zin bijna geheel verloren is gegaan; iets, wat van
den uitgang ig nog geenszins gezegd kan worden. Het begrip
van eigen, van aanhoorigheid, van onderlinge betrekking, is
daarbij nog altijd kenbaar.
BILDERDIJK streed derhalve tegen windmolens, toen hij zich
in zijne Verklarende Geslachtlijst , art. professor, dus uitliet:
)) Wat is een Aardrb'kskundige ligging van een land, een Staatkundige
part !I , een Godsdienstige vervoZging, een Kruidkundige
tuin, een Ontleedkundig kaóinet, en al zulke domkoppery in
menigte; die van de volstrektste botheid in denken en spreken
getuigen, en die men duldt!" - Sommige der hier aangevoerde
uitdrukkingen zouden vermeden kunnen worden. Voor
238
8taatkundige partij, godsdienstige vervolging, kruidkundige tuin,
ontleedkundig kabinet, kan korter en welligt beter gezegd worden:
staatspartij, godsdienstver1Jolging, kruidtuin, o7~tleed1cabinet. Doch
onder de hier zoo scherp veroordeelde uitdrukkingen is er niet
één een zier slechter dan b. v. taal- en dicht1cundige verlicheidenheden,
wat BILDERDIJK niet versmaad heeft, als titel op
acht Deelen zijner werken te plaatsen; of dan u de oordeelkundige
aantee1ceningen van den naarstigen F. VAN LEl..YVELD,"
zoo als ik in eene zijner Voorredenen lees, en dan honderd
andere voorbeelden, die uit zijne geschriften waren op te zamelen,
en die bewijzen, dat hij anderen voor domkoppen
schold om iets, waar hij zelf niet vrij van was, of liever, waar
hij evenmin als ieder ander buiten kon.
A. D. J.
IErrs OVER HET WOORD VOOROORDEEL.
Antwoord op vraag 11: » Er bestaat verschil in de uitspraak
van het woord vooroordeel; in den dagelijksehen omgang spreekt
men van menschen met vooró6rdeelen behebd, sommige redenaars
waarschuwen niet zelden tegen v66roordeelen. Welke uitspraak
is de ware?"
Ons vooroordeel en het hoogd. Yorurtheil zijn naar alle
waarschijnlijkheid letterlijke, doch eenigzins mislukte, vertalingen
van het lat. praejudicium. Het werkwoord praejudicare,
waarvan prafjuditium is afgeleid, beteekent : voo rIo 0 p i g
oordeelen, uitspraak doen. Een praejudicium is diensvolgens
een oordeel, vonnis of gewijsde, hetwelk na nader
onderzoek door een ander oordeel gevolgd, bekrachtigd, vernietigd
of gewijzigd wordt; derhalve: e e 11 00 l' cl e el, dat
niet volkomen geldig is. Het bijdenkbeeld van on239
gel d i g hei d was oorzaak, dat praejudicata opinio en later
ook praejudicium eene ongunstige beteekenis kregen, namelijk
die van g e v 0 el en, oor d e el, dat 0 p ge ene go ede
g ron den st e u n t; oordeel, hetwelk het gevolg niet is van
een naauwgezet onderzoek, toereikend om de zaak, die het
betreft, behoorlijk te leeren kennen. De gedachte aan een
later, naauwkeuriger ouderzoek en een daarop gegrond, juister
oordeel, verviel daarbij geheel; en daarmede verloor het
voorvoegsel pI'ae (voor) in dit woord alle kracht. Het was
waarschijnlijk in de laatste beteekenis, die van 0 n ge g l' 0 n d e
meening, ongegrond gevoelen, dat praejudicium bij
ons vertaald is door ?ioor-oordeel; mij althans zijn geene voorbeelden
bekend, die bewijzen, dat dit woord ooit in den oorspronkelijken
en eigenlijken zin van prae-judicium gebezigd
is; onze rechtspleging gaf waarschijnlijk geene aanleiding tot
dat gebruik. Het letterlijke overbrengen van prae door voor
was derhalve een misslag, en voor moet daarom geacht wor·
den hier zijne beteekenis geheel verloren te hebben. Het
kan derhalve alleen beschouwd worden als een onderscheidingsteeken,
dienende om vooroordeel uiterlijk van oordeel in
het algemeen te onderkennen. Deze omstandigheid, dat voor
hier volstrekt geene kracht meer heeft, is ongetwijfeld de
voornaamste oorzaak, dat het den klemtoon àf nooit gehad,
Of dien verloren heeft, en daaruit blijkt tevens, dat de uitspraak:
v6óroordeel, die men in sommige provinciën wel eens
op den kansel hoort, niet slechts tegen het heerschende gebruik
aandruist , maar ook minder juist en daarom geheel
verwerpelijk is, namelijk in den gewonen zin van 0 n g egronde
meening. V6óroordeel zou alleen dan goed, en juist
de gepaste bewoording zijn, wanneer men prae judicium in
zijne eigenlijke en oorspronkelijke beteekenis in onze taal
moest overbrengen.
L. A. TE WINKEL.
Boekaankondiging.
Proeven van Woordgronding door G. L. VAN DEN
HELM. Eerste Stukje. Te Utrecht, bij A. J. VAN
HUFFEL. 1859 (VIII en 123 bladzz. in gr .. 8vo.)
Men heeft wel eens -- en nog dezer dagen in de Navorschel'
- gesproken van }) het belagchelijke" van de kunst
der woordafleiding. Hoe zonderling deze beschuldiging ook
moge schijnen, er bestaat wel eenige reden voor, haar te
doen. 'k Twijfel of eenig vak van wetenschap zooveel grond
heeft opgeleverd, om met minachting er op neêr te zien,
als dat der etymologie. En geen wonder! Is er wel ééne
kunst ligter geacht, met meer onbedrevene hand uitgeoefend,
en jammerlijker in hare resultaten geweest, dan die der woordafleiding?
't Is inderdaad zonderling, dat zelfs geniën, die op
een ander gebied van studie aan de eischen van streng onderzoek
en logische redenering zeer goed weten te voldoen, zoo·
dra het de etymologie geldt, zich van die eiscllen ontslagen
rekenen, en losse, ja dikwerf de ongerijmdste invallen als
waarheid uitventen, te gevaarlijker naarmate ze vernuftiger
schijnen en op beslissender toon worden voorgedragen.
Wie ook zou mogen geacht worden zich met ligtvaardige
hand aan de woordgronding onzer taal te hebben gewaagd:
zeker niet de heer VAN DEN HELM, wiens Eerste Stukje del'
Proeve op dat gebied voor mij ligt, en die daarin toont, den
aard en den eisch te kennen der wetenschap, waarin hij anderen
wil voorlichten.
In een twee-en-twintigtal afdeelingen of hoofdstukken, door
eene breede rij van aanteekeningen gevolgd, geeft de Schrij241
ver zijne nasporing aangaande den oorsprong der volgende
woorden: Aerpel, erpel; Nette; Bie8, bin.ze, bent; Huim; Germ;
IJaauw; Koon; Kee8t; Erk; Maal; E8pink; Pl'iker; Sidderen; Buis;
Leeuwerik; Meelteer; Veem; Ederikken; Mathon; Bie8t,' Waltowah8o
en Guekahni.
Indien de bedoeling van IJe Taalgid8 medebragt, van uitgekomen
werken eene beoordeeling in den eigenlijken zin des
woords te leveren, ik zou, althans ditmaal, voor die taak
hebben moeten terugdeinzen. Een inhoud als die van het
stuk des hno VAN DEN HELM, regel voor regel, of liever
woord voor woord, kritisch na te gaan - al ging het niet
boven mijne krachten of buiten de grenzen van dit tijdschrift:
ik zou er den tijd niet toe hebben kunnen vinden. De Redacteuren
hebben ook in hun V oorberigt alleen toegezegd
als verslaggevers, en niet als beoordeelaars, te zullen optreden.
Aan de straks gedane opgave van den inhoud, uit welke
de kundige lezer reeds zal bespeurd hebben" dat hier niet
bij voorkeur bekende of gemakkelijke woorden zijn nagespoord,
voeg ik dus alleen het getuigenis toe, dat de Schrijver,
mijns inziens, zich ten volle bekwaam heeft getoond
voor de taak, door hem aanvaard. Overal draagt zijn onderzoek
de blijken van grondige studie en bondigheid van
redenering, waarbij hem een zeldzame en benijdenswaardige
rijkdom van hulpmiddelen te stade komt. Tot in de verste
schuilhoeken toe worden de woordvormen nagespoord, en tot
opheldering van beteekenis of oorsprong aangewend, en, voor
zoo ver ik kan oordeelen, de resultaten met vermijding van
willekeurige taalregels opgemaakt.
Wat ik onder het lezen opteekende, wil ik den Schrijver
mededeelen. Is het niet zeer belangrijk, hij kan er uit zien,
dat ik zijne Proeve met belangstelling heb nagegaan.
In het middeln. komt kee8t (zie bI. 22) voor in de plaats,
bij Mone, Uebersicht, S. 293, aangehaald uit het Combo HS.:
Nu laet on8 leven met blijden gnee8te
ende drinken den wijn al metten keeste.
Bij de vormen, bI. 40 van leeuwerik kan nog gevoegd
242
worden leeuwerwerk in SlX VAN CHANDELTERS Poësy. bI. 52. -
Bij die van het werkw. eder ikken , bI. 59: edekeren en edeken
in MAERLANTS Rijmbijbel, vs. 5340 en 53U. - En bij die
van thameer, bI. 109, de volgende: lam eer , LANCELOT, B. U.
vs. 3::159,5322,14698. WALEWEIN,vs.1984, 8783,10175;
te meer, LANC. lIl. 378; trameer, LANC. U. 14124, 19923,
29783 en elders; tavontmeer, LANC. Il. 5352, 7311, 21751,
en UI. 135.
BI. 3:~ gaf mij eene teleurstelling. Het opschrift Sidderen
deed mij eene oplossing te gemoet zien, naar welke ik sedert
lang haakte. In mijne Proeve over de tV erkw. gaf ik bI.
153 eene afleiding van sidderen, die alleen als gissing bij gebrek
aan beter gelden mogt, en die de hr. VAN DEN HELM wèl
deed, met stilzwijgen voorbij te gaan. lntusschen, in de sedert
verloopen 27 jaren is mij nog geene voldoende voorgekomen.
Wat de Schrijver mededeelt, doet alleen zien, onder welke
verschillende vormen ons werkwoord elders voorkomt, doch
het geeft geene afleiding. Nog altijd ontbreekt het primitief
van den frequentatiefvorm sidderen, eu hoe de beteekenissen
grimlagehen en meesmuilen zamenhangen met die, welke wij aan
't woord toekennen, wordt niet opgehelderd. Hetgeen bij den
Schrijver voorkomt, is eigenlijk in substantie reeds door
TUINMAN gegeven, als hij in zijne Fakkel, Il. 187, zegt:
.De aaloude Gothen zeiden titra. vVy hebben de voorste t
in s verwisselt."
Bl. 84 acht de Schrijver neetoor slechts II schijnbaar" eene
zamenstelling. Ik hield dit altijd voor zeker, juist niet omdat
ik er, zoo als Dr. HALBERTSMA, Aantt. op MAERL. bI. 287,
het naamw. oor in zag met den wortel van het werkw. neten,
bij KIL. voor nijden opgeteekend; maar het genoemde oor
met het naamw. neet, luisjong. Een neetoor is een kitteloorig
mensch, zegt HOEUFFT, naar ik meen te regt. Den zooda·
nigen krieuwelt het achter de ooren, alsof hij er neten
had. Met deze opvatting komen ook overeen de bij WEI·
LAND vermelde spreekwijzen: dat is een regte netenkam, of
netenkop.
213
BI. 108 wordt gevraagd naar de beteekenis van het middeIn.
ma/sclt, in SEBRURES Mus. I. G8:
Eoen die voghelen atle horden
datmense aldus woude morden,
wordense malsch ende glteluut,
ende sv'n behendeclteit quam ?tl/t.
In den Ferguut, vs. lOG, leest men hetzelfde woord:
IJie Jaghers waren Iterde gemalseh.
Mallije blies met sinen horne.
Dr. HALBERTS)lA, in zijn Naoogst, bI. 26, l~gt dit uit door
wakker, onvermoeid, driftig; en die beteekenis past ook vrij
wel op de plaats uit SERRURE: toen de vogels hoorden, dat
men voor had hen te vermoorden, werden zij wakktr, ijverig
in de weer of op hunne Itoede, en de behendigheid van den
schutter werd verijdeld. (Is gheluut het middelhoogd. glou,
nieuwhd. glmt, perspicax, intentus, ingeniosus? vraag ik op
mijne beurt in 't voorbijgaan?) Nog eene derde plaats van
malach is mij bekend, die de gegevene verklaring schijnt te
staven. WALEWEIN, vs. 2152:
Wie 80 Item quam te gItemoeten,
Walewein quetstcne so onsoete
Metten s[1ere, al sonder vraghen,
Hine ghenas in viel,tieh dagheIl.
Hi deder sulken over hal.~
Tumen, die hem herde mals
Maeete eer dat Walewein quam,
])ie sire eomste was wel gram.
D, i. (zoo ik wel versta): Hij (de strijdbare held WALEWEIN)
deed menigeen hals over kop tuimelen, die, vóór dat WALEWEIN
kwam, zich zeer wakker of dapper waande, maar
die nu, na hem ontmoet te hebben, toornig of verdrietig was.
Heb ik onbewimpeld mijne hooge ingenomenheid doen
blijken met den inholtd van het werk des heeren VAN DEN
HELl\I: ik wil even onbewimpeld de grieve mededeelen, die
ik tegen den vorm, heb. Dat de Schrijver zich op alle mogelijke
beknoptheid in de yoordragt toelegt, zal ik hem niet
244
euvel duiden, hoewel het niet ontkend mag worden, dat de
duidelijkheid daarbij wel eens lijdt; doch dat hij bovendien
de nieuwigheid bij ons invoert, het geheele boek met ééne
lettersoort te doen drukken, en doorgaans de scheiteekens
achterwege te laten, zoodat auteurs, titels en woordvormen
u in tal van rijen tot duizelens toe voor de oogen schemeren,
meen ik niet onopgemerkt te mogen laten. Verstaanbaarheid
voor zijne lezers is in een schrijver mede eene deugd, die
hij niet straffeloos verzaakt. In 't belang dus der wetenschap
uit ik den wensch, dat de grimmsche schrijf- of druktrant, dien
men, zonder nut of noodzaak, schijnt te hebben willen overnemen,
- hoewel GRIMM zelf zóó ver niet gaat als onze
Schrijver - bij ons geen opgang moge maken, en dat de
min behagelijke vorm, in welken de Eerste Proeve van
den hr. VAN DEN HELM optreedt, niet hinderlijk moge zijn
aan de verspreiding en belangstelling, die zij, om den voortreffelijken
inhoud, zoo ruimschoots verdient.
Rou., JuJij 1859. A. D. J.
Spraakwording, taal en schrift; Nederlandsche spreeken
schrijftaal. - Inleidende taal bespiegeling van JOH.
VAN VLO'l'EN (met eene bijlage over Prof. ROORDA'S
verhandeling). Zutfen, Wn,LEM rrHIEME. 1859.
De verhandeling van Prof. ROORDA (over het onderscheid
en de behoorlijke overeenstemming tusschen spreektaal en
schrijftaal, inzonderheid in onze moedertaal door T. ROORDA.
Leeuwarden, G. T. N. Suringar; 1858) heeft op taalkundig
gebied vrij wat beweging veroorzaakt. In de Akademie van
Wetenschappen voerden de Heeren Prof. DE VRIES en Prof.
BRILL het woord om sommige denkbeelden van den Heer R.
te bestrijden. De Heer R. gaf» na de yerhandelingen over
245
» dit onderwerp in de Koninklijke Akademie van W etenschapIj
pen" de door Prof. Y AN VLOTEN bedoelde verbandeling uit.
De lezers van de Taalgids hebben in No. 1 van dezen jaargang
reeds kennis gemaakt met de daarin ontwikkelde tbeorie
omtrent )) de oorzaak van de onverbuigbaarheid van de stoffe))
lijke bijvoegelijke naamwoorden en de ware aard van de
)) toonlooze e" en de bedenkingen door den Heer TE WINKEL
daar tegen ingebracht. Thans wordt de verhandeling weder
aangevallen en wel door den Heer v. V. Zoo spoedig
kunnen de zaken eene andere wending nemen. Nog weinig
jaren geleden werd de opmerking gemaakt, dat, alvorens de
denkbeelden van R. voor knapen en meisjes versneden en
pasklaar gemaakt mogten worden, men wel eens diende te
vragen, wat bevoegde beoordeelaars zeiden van al het nieuwe
en vreemde, dat er in voorkomt, en daarop werd geantwoord,
dat men in dezen te vergeefs naar bevoegde rechters
zoeken zoude. De vier genoemde taalkundigen denken er
echter anders over, en de laatstgenoemde, Prof. v. v., spreekt
zoo beslissend, dat wij niet kunnen nalaten eenige volzinnen
van het Voorbericht af te schrijven: Mm heeft te recht de
opmerking gemaakt, dat, II dok de bespottelijkste stelling, in het
rijk der wetenschap, haar nut kan hebben, door namelijk anderen
tot eene weder legging uit te lokken." Zulk eene wederlegging
mag er zich dan echter niet toe bepalelt, het verkeerde dier stelling
aan te wü'zen; zij moet tevens den juisten aard der besproken
zaak zoo klaa]' mogelijk trachten bloot te leggen. Daarmede
toch zal niet alleen gelijke dwaling in 't vervolg voor/i:omen
'Worden, maar de lezer ooX: tot het juiste begrip geraken kunnen,
van wat hem vroeger wellicht àl nog onbekend was àj in slechts
onbestemde trekken voor den geest zweefde. - In de volgende bladzijden
wordt· dat ten aanzien van de Verhandeling 1;an den lleer
ROORDA beproefd; eene verhandeling, die zeke?', ware zij niet
met een zoo gevierden naam on derseh reven , en droeg zij, onder
dien naam, hare averechtsche voorstellingen niet met zulk eene
stoute zekerheid voor, slechts met ecn billiJk hoofdschudden zou
ontlJangfn en al aanstonds ter zij gelegd zijn.
246
Men ziet, Prof. v. V. steekt niet, zoo als men 't noemt,
onder stoelen of banken, hoe hij 0ver de verhandeling denkt,
en de taak, die hij op zich nam, is waarlijk niet gering.
Van zijn standpunt gezien, ontbreekt het niet aan gelegenheid
om 't verkeerde van stellingen aan te wijzen en den
juisten aard van besproken zaken bloot te leggen. Men zou
wellicht bij de eerste inzagè denken, dat de 192 bladzijden
van dit werk worden gewijd aan eene bestrijding, met de
noodige hatelijkheden doorspekt; het Voorbericht zou misschien
die verwachting voedsel geven, doch het tegendeel is
waar! De redenering gaat rustig haren gang, en vervolgt
haren weg zonder zich te bekommeren over hetgeen achter
en naast haar voorvalt. De Heer v. V. wijkt, zeker tot
genoegen van eIken lezer, van zijn programma af, of liever
hij keert de orde daarvan om. Eerst wordt de juiste aard
der besproken zaken zelfstandig aangetoond en dan het verkeerde
der stellingen aangewezen; naar ons inzien eene uitmuntende
methode, waarbij de wetenschap altijd. winnen
moet, aan welken kant 't gelijk wezen moge. 't Is waar,
bestrijding van den Heer R. was niet het eenige doel van
den Heer v. V., meer nog was het D eene voorbereidende
»inleiding voor alle hoogere taalstudy." Na eene opdracht
aan Prof. Dr. A. RUTGERS en Dr. L. A. TE WINKEL handelt
de schrijver over denken en ,~reken, spraak en taal, 8preektaal
en 8chrijftaal, terwijl eene bijlage over Prof. R. verhandeling
het werk besluit. Zonder een oordeel (ons doel is eene eenvoudige
aankondiging) over het werk van den Heer v. V.
uit te spreken, meenen wij, dat het in hooge mate de belangstelling
verdient van allen, die op de kennis en veredeling
onzer moedertaal prijs stellen. Wij hOpen dat het veel
gelezen, en, 't zij men bedenkingen heeft tegen sommige
punten, 't zij men wenscht uit te breiden, wat slechts kon
worden aangestipt, in dit Tijdschrift meermalen ter spraak
gebracht moge worden.
JuJij 1859. D.
WOO R D A F LEI DIN GEN,
DOOlt
Dr. M. D E V R lES.
A.amechtig. A.amborstig.
Indien eenig voorbeeld ons duidelijk leert, dat vooral in
de etymologie de schijn bedriegen kan, dan is het voorzeker
het tweetal woorden. dat ik zoo even ternederschreéf. De
aameclttige, hijgende naar den adem, de aambm'stige met zijne
eng beklemde borst, wel schijnt de oorsprong van hunnen
naam zich op den eersten aanblik te verraden. Het eerste
van adem afgeleid, het tweede door zamenstelling met borst
gevormd: dit schijnt klaar als de dag. En toch heeft
aamechtig met adem niets dan den klank gemeen, toch is
aamborstig met ons borst ook niet in de verte verwant. In
beide is de afleiding, die voor de hand ligt, niet meer dan
een bedriegelijke schijn; de ware verklaring is hier, gelijk
overal elders, alleen bij het licht der geschiedenis op te sporen.
Dat aameelttig of aamachtig uit aám, adem, en het achtervoegsel
aclttig is ontsproten, wordt zonder bedenking door
WEILAND verzekerd. Hij volgde daarin het voorbeeld van
HUYDECOPER, die in zijne Proeve (I. 51 ~ 56) uitvoerig over
het woord gehandeld en dezelfde meening verdedigd heeft.
Trouwens, hoe kon er twijfel bestaan, als men bij PI.ANTIJN
ademachtich gespeld vond, en in zijne vertaling haleineux,
haleteux, het bewijs zag. dat hij wel degelijk aan adem (haleine)
17
248
dacht? Doch het is niet ondienstig, bij het gebruik der oude
woordenboeken eenige behoedzaamheid aan te bevelen, Men
wachte zich, alles, wat daar vermeld staat, zoo maar voetstoots
voor gave waarheid op te nemen. PLANTIJN en zijne
tijdgenooten hadden, evenzeer als de hedendaagsche lexicografen,
hunne eigene meeningen eu opvattingen omtrent de
woorden die zij verklaarden, en zij vonden niets natuurlijkeI',
dan de spelling of verklaring naar die opvatting in te
rigten. Zelfs KlLIA:EN is van dit gebrek lang niet vrij. De
spelling ademachtich bewijst dus volstrekt niet, dat het woord
in 1573 werkelijk zoo werd uitgesproken, maar alleen dat
PLANTIJN het zoo opvatte en nu het woord door de spelling
zocht te verduidelijken. Maar even gewaagd als het Fransche
adj. haleineux, door hem uitgedacht om zijne meening
aanschouwelijk voor te stellen, komt mij de nieuwe spelling
voor, die hij met hetzelfde doel op eigen gezag te baat nam.
Het ongegronde der meening van PI,ANTIJN zal aanstonds
blijken, als men slechts op de beteekenis van aamechtig let.
Ware het van adem, door middel van het beklemtoonde achtervoegsel
acntig afgeleid, het zou dan gelijk staan met deeláchtig,
waaráchtig, woonáchtig enz., alle het werkelijk bezit
aanduidende van hetgeen in het hoofdwoord is uitgedrukt.
IJeelachtig is hij die deel aan iets heeft, waaraclttig heet datgene
dat werkelijk de waarheid in zich besluit, woonachtig is
hij die ergens zijne woonstede heeft. .I1.demáchtig zal dan
diegene zijn die adem heeft, die zich in een vollen en krachtigen
ademtogt mag verheugen. In zooverre had men - si
usus voluisset - een redenaar, die met forsche longen onvermoeid
het woord voert, een aámáchtig spreker kunnen noemen.
Maar de beteekenis van ons woord is juist het tegengestelde!
.I1.amechtig heet de vermoeide, die door hard loopen
of werken buiten adem geraakt is, die hijgend verruiming
zoekt voor zijne beklemde borst. De afleiding van PLANTIJN
druischt dus lijnregt tegen de ontwijfelbare beteekenis
flan. 'lv are aamechtig op die wijze gevormd, dan had het
evenmin het denkbeeld van ademloo8 kunnen opwekken, als
249
deelachtig voor vet'stolcen, waarachtig voor onwaar, of woonachtig
voor verbannm, zou kunnen gelden.
Aan het gezonde taalgevoel van BILDERDIJK kon de gewone
opvatting dan ook niet voldoen. Aanstonds was het vindingrijk
brein van den dichter gereed I er iets I-1ieuws op te verzmnen.
Aámechtig, zegt hij, is ademhechtig, van hechten,
vastmaken, dat hier voor hijgen staat, van waar hechtig, hijgend,
kortademig; alles verwant met hegen, hrtken, hagett,
halen enz. 1). En elders verzekert hij: )) dat aámechtig ademhechtig
is .... , behoeft hier niet meer dan de enkele opmerking.
Aám· of ademhechtig is naai' den adem hijgende" 2).
Jammer, dat de nuchtere kritiek zich met IJ de enkele op'
merking" niet ligt tevreden stelt. Zij verlangt afdoende bewijzen.
Zelfs wanneer zij in MEIJER'S Woordenschat werkelijk
de spelling aamlteclttig aantreft, is zij nog niet voldaan: zij
besluit er alleen uit, dat MEIJER dezelfde verklaring had uitgedacht.
Inderdaad, zoolang een ww. hechten voor hijgen,
een adj. ltechtig voor hijgend, niet met duchtige bewijzen gestaafd
wordt - en daar is zeker vooreerst weinig kans op -,
mag men gerust beweren, dat beide nooit anders dan in het
rijk der verbeelding hebben bestaan.
Vervallen dus de beide verklaringen, die men tot dusverre
had voorgesteld, een blik op den vorm en de beteekenis des
woords in vroegere eeuwen zal ons weldra de ware uitlegging
doen zien, en het bewijs leveren dat ons woord met
adem niets dan den schijn gemeen heeft.
In het Leven van S. Christina, vs. 1681, leest men:
si was gelijc, de jonfrouwe,
Den genen die van groten rouwe
Amechte es worden altemale,
Ende daer af lidet pine ende quaie.
Ik laat daar, of de vorm amechte, amecht, zonder den uit-~
gang -ig, als zuiver mag beschouwd worden; iets waaraan
1) Verhandeling over de Geslaclden, bI. 308.
2) Aantt. op HVYD. Proeve, bI. 5.
17 *
250
ik, zoolang mij geen tweede voorbeeld bekend is, zeer
twijfel. Màar in allen gevalIe is hier de beteflkenis blijkbaar
van de hedendaagsche verschillende. De heilige jonkvrouw,
die geruimen tijd bijna niets gegeten en dikwijls des nachts
in de woestijn vertoefd had, was niet kortademig, hijgende;
maar uitgeput was zij, afgemat en krachteloo8, als degenen
die van rouw verteerd zijn. En ziedaar werkelijk de vaste
beteekenis, die het woord in zijne beide vormen, amachticlt
en amecltticlt, in het Mnl. vertoont. In den Walewein wordt
ons verhaald, hoe de held een hardnekkigen strijd te voeren
had tegen den zwarten ridder, totdat hij ten laatste zijn vijand
van vermoeijenis uitgeput zag, en nu een laatsten slag beproefde.
Daar heet het (vs. 9961):
Als hi den swarten in den stride
Amachticlt sach, was hi blide.
In de kronijk, aan VELTHEM toegeschreven, bij de beschrijving
der vijftien teekenen voor den oordeelsdag, wordt het
tiende aldus vermeld (bI. 459):
Dat Xde, daerop selen die liede
U ut haren holen comen bediede,
Ende selen gaen amechteclt dan,
Dats I) enech cume gespreken can,
hetgeen in den Leken8piegel, IV. 9. vs. 61, bij de voorstelling
van hetzelfde teeken , door cranc van lterten ende verdaert wordt
uitgedrukt, zoodat ook hier weder de beteekenis van uitgeput,
magteloo,~ geldt.
V ooral gewoon is het gebruik van amacltticlt in den Delftschen
Bijbel van 1477, en de opvatting, daar aan het woord
gehecht, laat wel geen twijfel over. B. v.:
dat herte van Egipten sal amachticlt worden in mid·
den hem ....
si sullen wandelen ende niet amachtich worden.
Je8. XIX. 1, XL. 31.
De Vulgata heeft: tabe8cet en deficient.
1) Uitg. Datse.
251
Ende doe hy dit hoerde, so wort hi aemachtich van
rouwen.
I Machab. IV. 27.
VuIg.: » ccmsternatus animo deficiebat."
Myne ogen !lijn amachtich geworden om die tranen.
Klaagl. v. Jer. Il. 11.
VuIg.: n difecerunt prae lacrymis." Evenzoo is ook elders
amachtic!t worden de gewone vertolking van deficere. als I Sam.
XIV. 28, U Sam. XVI. 2, XXIII. 10, Je~. XLIV. 12,
XLVII. 13, Jerem. XX. 9, enz.; gelijk dan ook het subst.
amachticheit, in de woorden:
ende worden verwandelt in amachticheit ende anxt.
II Machab. UI. 24,
zeer juist met beswijckinge in de Staten-Vertaling overeenstemt.
De eigenlijke beteekenis van amachtich of amechtich was dus
blijkbaar die van uitgeput, afgemat, krachteloos, zonder het
minste bijdenkbeeld van een beklemden adem. En de oudheid
van den vorm arnachticlt, dien wij reeds in den Walewein en
bij den Velthemschen priester aantroffen, is dadelijk voldoende
om alle verwantschap met adem eens voor al te doen wegvallen,
om de zeer eenvoudige reden, dat de vervloeijing der
cl tusschen twee klinkers, de zamentrekking derhalve van
adem tot aém, een verschijnsel van lateren tijd is, dat het
begin der 14e eeuw nog niet kende 1).
N u de oorspronkelijke vorm en beteekenis vaststaan, kan
ook de ware afleiding niet twijfelachtig meer zijn. Kennelijk
is ons woord één met Ohd. dmahtig (GRAFF, Il. 618), Mhd.
ámehtec (BENECKE, Il. 9, b), beide in den zin van zwak,
krachtel(los, zoowel naar ligchaam als naar ziel. Men vergelijke
vooral het Woordenboek der gebroeders GRIMM, 1.
276, waar het gebruik van amächtig als infirmus met treffende
plaatsen uit LUTHER e. a. wordt opgehelderd.
Llmachtich, in de oorspronkelijke beteekenis van krachteloo8,
I} Zie mijne Proeve van Mnl. Taalzuiv., bI. 57, en verg. bI. 3, aant. 1,
en bI. 64 vlg.
252
is dan zeer natuurlijk afgeleid van het subst. ámaltt, onmagt,
krachteloosheid, dat werkelijk în het Ohd. en Mhd. voorkomt
(GRAFF, 1.15, BENECKE, Il. 9, a., GRIMM, D. Gr. 11. 706),
en op zijnE( beurt gevormd is uit maltt, magt, met het ontkennende
voorvoegsel á, zoodat ámaltt geheel met onmagt,
ámalttig met onmagtig gelijkstaat 1).
Op de hier gegevene verklaring - die trouwens geene
nieuwigheid is, daar zij reeds in 1850 door Prof. BORMANS
werd aangewezen 2) - voorZIe ik eene bedenking, die ik
niet onbeantwoord mag laten. Amaclttig voor onmagtig, zal
men zeggen, was ook aan HUYDECOPER, WEILAND en BILDER
DIJK niet onbekend: zij maken er uitdrukkelijk melding
1) Het oude onscheidbare voorvoegsel á, dat in het Gothisch en Olltl-Noordsch
niet bekend was, komt in het Angelsaksisch en Oud-Saksisch, in het Ohd. en
Mhd. meermalen voor: in de beide eerste talen alleen bij werkwoorden, in de
beide laatste alleen bij naamwoorden. Het had zoowel eene versterkende als eene
ontkennende kracht, even als in het Lat. ex zich die beide opvattingen vereenigen
(verg. excelsu .• en excors). Het OM. bezat een aantal voorbeelden, als ábulgî,
ákust, ámaht, áteilo. ázviki enz. Zie GR.\FF, 1. 15-18, GRIlIM, D. Gr. 1'.
88 en vooral Il. 704-707. In het Mhd. waren de voorbeelden reeds zeldzamer
(llENECKE, I. 2). In het latere Hoogd. zijn zij nagenoeg geheel verdwenen: alleen
de volkstaal bewaart er hier en daar nog sporen van.
In het Mnl. is mij, buiten ons amachtich en het gewone abolge, geen ander
voorbeeld bekend dan het subst. asage, beuzelpraat, zotteklap, dat ik aantrof in
BOENDALE'S Te.esteye, vs. 1619 en 2551, waar hij de dichters berispt,
Die asagen ende tureluren
Dichten vauder avonturen,
en tegen dengene uitvaart, die de tien geboden niet kende, maar wel »so vele
aesagen" wist te vertellen. In gelijken zin kende het Ohd. áchOsul1ga, deliramenturn,
Mhd. áspráche (GRAFF, IV. 506, GRIMM, D. Gr. IJ. 705).
KILIAEN vermeldt nog aweerd, awegh en awijs, die tot de Brabantsche volkstaal
moeten behoord hebben, maar mij iu Mnl. geschriften tot hiertoe niet zijn
voorgekomen. Mogt aan een mijner lezers een voorbeeld hekend zijn, uan houd
ik mij voor de mededeeling aanbevolen. ter inlassching in het reeds voltooide ge·
deeJte van het Mnl. Woordenboek.
lIet ,'oorvoegsel a werd in onze taal later veelal vervangen door ver, on of
af. Zoo heantwoordt ons part. t'erbolgen aan het oude subst. aóo/ge, zoo kwam
onmagtig vaal' amachtich in de plaats, en asage verliep tot avesaegne, bij Kil,.
aósurd" na/Tatio, sernlO absonus, enz.
2) Aanit. op S. Cltrislina, hl. 430.
253
van, maar verzekeren dat ons aamechtig daarvan geheel onderscheiden
is en er niets mede gemeen heeft. Het is zoo,
maar een grond voor dit onderscheid vind ik nergens aangegeven.
En waar zou die in redelijkheid te vinden zijn?
De beide woorden hebben volmaakt denzelfden vorm en dezelfde
uitspraak. Het oude amaehtich had reeds den bijvorm
amechticlt nevens zich, welke laatste uitspraak sedert heerschende
is geworden, ofschoon amachtich daarom niet in onbruik
is geraakt: de spelling aamachtig wordt zelfs bij WEILAND
op den voorgrond gesteld. Er is dus tusschen de beide
woorden, het oude en het nieuwe, geen ander verschil op
te merken, dan dat de beteekenis Van het laatste met die
van het eerste niet geheel overeenkomt. Het Mnl. amechtich
gold voor uitgeput, magtelo08, ons aamecJetig ,vordt alleen van
hem gezegd, die door buitengewone inspanning ademlo08 is
geworden. Maar wie ziet niet in, dat het laatste niets anders
is dan eene bijzondere toepassing der algemeene beteekenis
? De uitgeputheid of afgematheid, die het woord vroeger
te kennen gaf, zonder eenige aanduiding van de oorzaak,
waaruit zij ontsproot, en dus geheel in het algemeen, is later
door heb gebruik bepaald tot die ééne soort van uitputting of
afmatting, die uit te groote inspanning ontstaat en zich door
ademloos hijgen openbaart. De reden van die beperking is
niet verre te zoeken. Zoodra het voorvoegsel a voor goed
in onbruik geraakt was, en daardoor amachtig of amechtig niet
langer in zijne deelen verstaan werd, moest wel het onbewuste
gevoel, altijd trachtende de woorden te begrijpen en daarom
altijd gereed zich - hoe dan ook- eene etymologische voorstelling
te maken, onwillekeurig aan adem beginnen te denken,
dat nu allengs den zamengetrokken vorm aém had aangenomen.
Uitnemend scheen die opvatting te strook en met
het hijgen en den beklemden adem, die zoo vaak met uitputting
yan krachten gepaard gaan. Geen wonder, dat dit
bijdenkbeeld weldra op den voorgrond trad, het geheele woord
overheerschte, en niet alleen de beteekenis beperkte en wijzigde,
maar zelfs, als ware het in den aard des \Voords ge254
grond, zich aan de etymologen opdrong, Maar de geschiedenis
alleen is in staat, het waas af te wisschen, dat in den
loop der tijden den natuurlijken glans der woorden benevelt.
Schijnbaar naauw verwant met aamechtig - dat ik voortaan
liever amf!chtig gespeld zou willen zien -, maar in wezenlijkheid
geheel daarvan onderscheiden, is het adj, aambot'8tig,
waaryan de ware verklaring tot dusverre onopgemerkt bleef.
Aan den zamenhang met ons borat, als ligchaamsdeel, werd
nooit getwijfeld, en juist daardoor werden de taalkundigen
van het regte spoor afgeleid,
Bij WEII,AND heet aambor8tig uit adem en borat gevormd.
Ik "raag, welke beteekenis dan aan het woord te hechten?
A.dembor8ti(j - de vreemdsoortige zamenstelling daargelaten -kan
wel niets anders zijn dan die adem i1t de bor8t heeft. en
in dien zin zijn wij allen aamborstig; of des noods die een
aterken adem in de borat heeft, zoodat b. v. een STENTOR, de
XlÛ"lCEÓqJCOVO!:, die zoo hard schreeuwde als vijftig anderen,
of een ROELAND, die zijn jagthoren mijlen ver deed weêrklinken,
aambor8tig zou moeten heeten. Wederom dus juist
het tegengestelde van hetgeen het woord werkelijk beteekent !
Hoe men het wende of keere, er is geene mogelijkheid, om
uit de bloote verbinding der begrippen adem en bor8t tot de
voorstelling van gebrek aan adem te komen.
Eene andere uitlegging van het eerste deel des woords gaf
Dr. HALBERTSMA, Aantt. op l\lAERLANT, bI. 323. Op het
voetspoor van PLANTIJN en KILIAEN schrijft hij ambor8tich, en
beschouwt dit als door letterwisseling uit angborstich ontstaan.
Zeker, wat den zin betreft, zou ons die verklaring ten volle
bevredigen, maar den toets der klankleer kan zij niet doorstaan.
De n, zelfs gevolgd door d of t, moge voor b overgaan
in m, als inboorling: imboorling, andbaelzt: ambacht, ontberen:
omberen; maar niet ligt zal men in het Nederlandsch
een voorbeeld vinden, waarin die overgang met ng heeft
plaats gehad: het gevoelen van BILDERDIJK , die de uitgangen
255
rtg en m bijna gelijkstelde 1), behoort reeds lang to! het verledene.
Daarenboven, al ware die overgang van rtg in m te
regtvaardigen , vanwaar dan de opene a-klank, die in aambor8tig
onmiskenbaar gehoord wordt? Wijst men, tot staving
van het beweren, alsof ambor8tich de echte vorm ware, op
de schrijfwijze van PLANTIJN en KILIAEN 2), ik antwoord dat
beiden ook adembor8tich hebben, en dus blijkbaar op twee
verschiIlende wijzen de verklaring van eenzelfde woord beproefden,
welks uitspraak tusschen de beide vormen in gelegen
was en derhalve, toen gelijk thans, aémbor8tich luidde.
Doch, gelijk ik reeds te kennen gaf, het groote bezwaar
dat de verklaring van aambor8tig belemmerde, was dat men
altijd, zonder den minsten twijfel, aan de bor8t of den boezem
dacht. De bloote opmerking, dat het tweede lid der
zamenstelling niet ons borst (pectus) is, maar het Mnl. bor8te,
boriit, in den zin van gebrek, zal voldoende zijn om over ons
woord een onverwacht licht te verspreiden.
Het is bekend, hoe in het ww. bl'eken, geb1'ekert, zich twee
beteekenissen vereenigen , die van Lat. Jrangel'e, rumpere, en
die van deficére, dei/88e. De zamenhang tusschen beide is
duidelijk. Het gebrokene is niet in zijn geheel, het is geschonden
en onvolledig, er ontbreekt iets aan. Gebreken, als
intransitief, is dus oorspronkelijk frangi, rumpi, bij uitbreiding
onvolledig wOl'den of zijn, en dus niet of niet genoegzaam
aanwezig zijn, te kort schieten. Vandaar nog ons gebrek
en ontbreken.
Volkomen dezelfde overgang van beteekenis had eertijds
plaats in het ww. ber8ten (bar8t, gebor8ten) , ons bar8ten, dat
even als breken oorspronkelijk de scheiding der deelen van
een geheel te kennen geeft, maar ook evenzeer als te kort
8chieten, ontbl'eken werd opgevat. Reeds in het Ohd. vinden
wij bl'e8tan, gabre8tan , subst. bre8ta, bre8to (G RAFF ,lIl. 271-
274), Mhd. bre8ten, gebre8ten, subst. breste, brest, bri8t (BE-
1) Verhand. o. d. Ges/., bI. 97-99, N. Verscheid., IV. 179 vlgg.
2) Ook de TClllho.1isla schrijft ambors/yell.
256
NECKE, 1. 256 vlg.), Oud-Friesch bersta (RICHTHOFEN, 627
vlg.), alle in den zin van gebreken en gebrek 1).
In het MnI. gold vooral het afgeleide gebersten , dat ook
geborsten luidde, evenzoo als gorden voor gerden, worden voor
werdert, vormen als kerkwoord voor vermen (Lat. firmare) staat,
enz. De zaak zelve is bekend, ik kan met een paar voorbeelden
volstaan:
Wie nien mint sin en evenkersten ,
Hem moet Gods minne ghebersten.
IJ. Doetr. Il. 17.
)) Wie zijnen medechristen niet bemint, hem moet de liefde
Gods ontóre1cm."
In dire brulocht so ghevil dat daer wijn gheórafJ.
Doe sprac Jhesus moeder te hem ende seide: hen
gheóer.~t wijn.
Lellen v. Jezus, c. 57.
Sint hier daghelijcs enen bode,
Die hen drincken hale ende eten.
Gheóerst hen yet, laet mi weten.
Beatrijs , vs. 896.
)' Laat het mij weten, zoo hun iets ontbreekt." Zoo heet
het dan ook in de beschrijving van het)) edele lant van Cockaengen
," vs. 21:
Daer en mach nyemant yet gheborsten (: worsten).
Versl. en Ber. 1845, bI. 37.
Nevens het ww. geóersten stond het subst. berste of berst,
door KILIAEN met gebreek gelijkgesteld en door penuria,
defeetus vertolkt. Die beteekenis was in 't Mnl. zeer gewoon.
B. v.:
Moraet, clareit, al dat men vant,
Daer of en hadsi enghene berste.
W'alewein, 10284.
)) Van allerhande wijnsoorten hadden zij geen gebrek."
1) Verg. ook CI.ARISSE op Broeder GHER,UlR1'S Natuurkunde • . bI. 379 vgl..
en G!IlMM, D. Wörterb. Il. 373.
257
Aise der goeder sal sijn oer8te.
MAERL. Sp. Hist. lt, 12. 25.
» Als er aan vrome lieden georek zal zijn,"
daer men Jhesum Kerste
Niet en noemt ende sijns es oer8te.
AId, P. 32. 63.
DWaal' men CHRISTUS niet noemt en waar hij ontbreekt,"
Hets swaerre pine ende meerre berste,
Dat anscijn van Jhesum Kerste
Te verliesene ten jonesten daghe,
Dan es al die helsche plaghe.
AId. lII3. 5. 149.
» zwaarder verdriet en grooter gebrek of gemi8."
Entie broeders van Jhesum Kerste
Hebben cout ende cledere oérste.
AId lIP. 61. 67.
» Zij lijden koude en hebben gebrek aan kleederen. "
Ic hebbe oer8te
Van selken rade, als men mi seghet
Die aen u allene leghet.
Theoph. vs. 446.
)) Ik heb oefzoefte aan den raad, die bij u alleen te vinden
is."
Van berste was in gelijken zin een dubbele bijvorm in gebruik:
10. oar8te, als hart voor hel't, smart voor 8mert, enz,;
20 • oorste, hetzij als bloote wisselvorm van berste door den
boven vermelden overgang van er tot or, of als afzonderlijke
woordvorm met de vocaal van het deelwoord (gebor8ten) 1).
Barste treft men herhaaldelijk aan in de varianten op de
plaatsen, die ik zoo straks zal aanhalen, meestal rijmende
op darste, waaruit blijkt dat het een bloot dialektverschil was
van hetgeen naar de gewone N ederlandsche uitspraak dorste
en om'ste heette. Inderdaad was oorste de meest gewone vorm.
Ziehier eenige voorbeelden:
1) Op gelijke wijze .tonden in 't ~rnl de drie vormen t'ers/e, !'al'slc en VOl'ste
nevens elkander,
258
Dus hadsi liever den strijt
Ende te stervene , zeker sijt,
Dan te dogene honger ende dorste,
Ende zwaerlike te hebne bor8te.
MAERIJ. IJe8tr. v. Jeru8. (bij HUYD.
op STOKE, 1. bI. 469).
HUYDECOPER, wien borste voor gebrek nog onbekend was,
wilde hier vor8te lezen, hetgeen echter in het verband kwalijk
passen zou; want het was geen uitstel, maar honger en dorst
en gebrek, wat zij vreesden I). Hetzelfde drietal wordt te
zamen genoemd in den .Lancelot , II. YS. 44184:
Sijn herte was sonder riveel
Van groten hongere ende van dorste
Ende van swarre borste.
N iet minder duidelijk zegt MAERLANT in den Alexander t
fol. 48. c.:
Daer bleef menech doot van dorste,
Om dat hi waters hadde borste.
Dezelfde uitdrukking, waters borste, gebrek aan water t
komt meermalen terug 2):
Dats lant daer men gheen water weet;
Ende om dat daer es waters borste,
Ster vet van euweliken dorste.
Ene remedie alre meeste,
Om dat daer es waters borste,
J eghen die pine van den dorste.
MAERL. Nat. Bl. Il. 3071 - 3079.
Elders, in latere geschriften, vindt men borst gespeld en
het woord als manlijk gebezigd. Zoo in HEYNRIC VAN HOLLANT'S
gedicht, IJie eracht der Mane getiteld, vs. 69:
1) Ook de twijfelingen van Prof. BORMANS (op S. Christ., bi. 490) omtrent
herste en borste zullen door het hier aangevoerde wel opgelost zijn.
2) Elders heet het ook waters breke, als bij lIUKL. Nat. Bl. Il. 3186. De
vereenigde zegswijze in breken ende in bersten, in gebrek en behoefte, vindt men
D. DOltr. Ill. 590.
259
Si doghen hitte ende groten dorst,
Ende hebben slapens groten Oor8t.
Ver8l. en Ber. 1847, bI. 9.
Van zegswijzen als water8 00r8te, 8lape1l8 bOI'8t, was nog
slechts een kleine stap noodig, om het woord ook allengs
in zamenstellingen te bezigen. Reeds in eene variant op IJ.
IJoctr, Il. 509, treffen wij het koppelwoord brootbor8t aan:
Die rike vrecke sorght om broet,
zegt het tekst-hs., maar in hs. D. leest men daarvoor:
Die rike vrecke heeft broot bor8t.
Brootbor8t is broods[Jebrek, en evenzoo (om op ons hoofdwoord
terug te komen) is adembor8t niets anders dan adem8-
gebrek, en adembor8tig of aámbor8tig heet hij die gebrek aan
adem heeft ten gevolge van physische oorzaken, in zijn gestel
aanwezig. Maar even als wij boven zagen, dat de beteekenis
van amechtig eene wijziging onderging, omdat men
onwillekeurig aan adem dacht; zoo werd ook aámbor8tig, toen
eenmaal het oude bor8t voor gebrek in onbruik geraakt was,
door de zeer natuurlijke bijgedachte aan de borst of den
boezem, allengs min of meer gekleurd, zoodat niet meer het
gebrek aan adem op den voorgrond bleef staan, maar de voorstelling
eener benaauwrJe bor8t hoofdgedachte werd. Doch ook
hier heeft het licht der geschiedenis gestrekt, om het verduisterde
woord in oorspronkelijke helderheid voor ons bewustzijn
te doen herleven.
Fransche titel.
Bekend is in de boekdrukkerij de term Fran8che titel, de
naam van het verkorte titelblad, waarmede een gedrukt boek
aanvangt en dat den volledigen hoofdtitel voorafgaat. De
Franschen noemen het faux titre, de Engelsehen half of oa8-
tarrJ titte, de Duitschers 8chmutztitel 1).
1) De Denen en Zweden even zoo smudstitel en smutstitel. Hoe de Italianen
en Spanjaarden het noemen, heb ik niet kuunen opsporen,
260
Vanwaar, in onze taal, die eigenaardige benaming? Is
het gebrnik van die halve titelbladen oorspronkelijk eene
Fransche gewoonte, eerst later hier te lande nagevolgd? Er
is mij niets bekend, dat die meening zon kunnen regtvaardigen
. Bij den vroegtijdigen bloei der boekdrukkunst in haar
geboorteland is het veeleer waarschijnlijk, dat ook dit typografisch
sieraad in Nederland wel even oud als elders zal zijn.
In afwachting, dat welligt onze ijverige bibliografen, door
vergelijking van oude drukwerken uit verschillende landen,
eenig licht mogen verspreiden over de herkomst der Fransche
titels, meen ik intusschen te mogen verzekeren, dat
althans de naam alleen in schijn naar Frankrijk verwijst,
maar in wezenlijkheid zijn ontstaan te danken heeft aan eene
schromelijke - hoewel zeer verklaarbare -- verbastering.
Toevallig was ik in de gelegenheid deze opmerking te maken,
toen - voor eenige jaren -- een oud zetter te Groningen
mij vraagde, of ik bij het boekske, dat hij onder handen
had, ook » en veurhándsche titel" begeerde, Hij sprak
het woord zoo dnidelijk uit, dat aan geene misvatting te denken
viel. Aanstonds ging mij een licht op omtrent den oorsprong
der benaming, die mij altijd vreemd was voorgekomen.
Fransche titel bleek niets anders te zijn dan de verminkte
uitspraak van het oorspronkelijke voo1'ltandsche titel, de titel
die voor de hand ligt, die al het overige voorafgaat. De
zamelltrekking van vool'handsche tot Fransche is inderdaad zoo
gewaagd niet, als zij op den eersten aanblik schijnen kan.
Zij is stap voor stap geheel regelmatig, het natuurlijk gevolg
van den sterken klemtoon, die de tweede lettergreep in voorhándsche,
evenzeer als in altháns en vool'shánrls, vergezelde.
Hoe minder men dacht aan den oorsprong des woords en de
beide deelen waaruit het bestond, des te sterker moest die
klemtoon worden en de beide deelen ook in den klank tot
eene eenheid verbinden. Toonloosheid del' eerste lettergreep
was daarvan het uitwerksel: vOO1'hándsche begon verhándsche,
v' rhándsche te luiden 1), In die verbinding moest de zwakke
1) Men vergelijke zamenlrekkiogcn als kraf, !eroot, brat, plei, krent, voor
261
lt uit den aard der zaak verdwijnen, en de tandletter kon
hier evenmin stand houden als in thands en althands , waarin
de d nooit meer gehoord wordt, of in aan8tonds en doorgaands ,
die meestal aanstons en doorgaans luiden, of in bijkant8, dat
in de gewone uitspraak bijkans zijnen oorsprong verdonkerd
ziet. Zoo werd v't'hándaclte tot vranckche, vran8clte -, en nu
klonk de naam gelijk aan dien van het naburige volk, dat
bij onze vaderen tot in de vorige eeuw TTransclten heette.
Later heeft men voor die echt N ederlandsche uitspraak die
der vreemde natie zelve in de plaats gesteld, en begon men
Franschen, Frankrijk te schrijven en te spreken, even als wij
nu onlangs aan een deel onzer landgenooten, in het spellen
van hunnen yolksnaam, hunne eigene uitspraak hebben gegund,
en hen niet langer Vriezen, maar Friezen noemen.
Geen wonder, dat ook de vrausclte - neen TTransche - titel,
die nu eenmaal uit Parijs herkomstig scheen, in hetzelfde
voorregt deelde en als Fransclte titel erkend werd. Eenmaal
in dezen vorm gestempeld, behoeft de naam geene verandering
meer te duchten. Het is eene te schoone aanbeveling,
een Fransche titel te wezen! De hoofdtitel mag et jaloersch
op zijn! Maar het is niet het eenige voorbeeld, dat zich
onder Fransehen pronk eene burgerlijk-Hollandsche afkomst
verbergt.
Van verschillende kanten verneem ik, dat in sommige gewesten
van ons land de uitdrukking 1ioorhandsclte titel onder
de boekdrukkersgezellen nog wel gehoord wordt.
Gas.
De naam eener vloeistof, die in onze straten en feestzalen
zulk een helder licht verspreidt, mag zelf niet in het duister
schuilen. '1'ot dusverre echter werd de ware oorsprong des
karaf, kal'oot, borat, polei, koréllt, of kroon, kleur, krant, uit eow'onne, eouleur.
courunt, enz.
262
woords niet opgemerkt, althans niet juist voorgesteld. Men
is het eens, dat de naam afkomstig is van den vermaarden
Brusselschen chemicus J. B. VAN HELMONT (t 1644), den
voorlooper der nieuwere scheikunde, die het eerst de aandacht
vestigde op de luchtvorrnige vloeistoffen, van de gewone
dampkringslucht verschillende. Maar de vraag is: hoe
kwam VAN HEUIONT aan dien naam? welke was de afleiding
van het door hem zoo toegepaste woord? Het ligt voor de
hand, aan Hoogd. gäsclten, schuimen, gältren, gisten, en dus
aan ons gisten zelf te denken, omdat zich juist bij gisting
onderscheidene gassen ontwikkelen. Dit is dan ook door sommige
schrijvers aangenomen, ofschoon anderen het met geest
in verband brengen.
Het laatste gevoelen was reeds J. c. ADELUNG toegedaan,
die in zijn Woordenboek (U. 425) hevig tegen VAN HEUIONT
en den door hem gegeven naam uitvaart, en het wenschelijk
acht, l) dass unsere N aturkundige ein schicklicheres Wort,
"welches nicht so sehr das Gepräge der Alchymie an sich
II hätte, ausfündig machten." Volgens hem zou de "Schwär"
mer und Alchymist der ersten Grösse" dit .' barbarische
D Wort" aan het Hebreeuwsch ontleend hebben, D wenn er
"es nicht vielmehr" - voegt hij er bij - "aus dem Holländ.
,) Gèest, Geist, verstümmelt hat; denn sein Ahnherr ParaD
celsus nannte eb en diese feinen Dämpfe spiritus sylvestres,
»wilde Geistel'."
Van dezelfde meening is S0HWBNCK, die in zijn Wärterbueh
der deutsclten Sprache (4 te Aufl..), bI. i07, schrijft: "Gas ....
J) so11 v . Ndl. geest, Geist, herzuleiten seyn."
Ook DIEZ helt tot het gevoelen van ADELUNG over, naar
wien hij verwijst, en noemt (Jas een l) vielleicht aus N dl. geest
Dd. i. geist gebildetes wort" (Etym. Wörterb. d. Rom. Spr.
bI. 166).
WEIGAND daarentegen zegt in zijne hernieuwde uitgave van
SCHMITTHENNER'S Woordenboek, bI. 391: "Wol von gä8clten,
II Mhd. gësen, woher auch Mhd. der gis, Schaum."
Deze uitlegging was mede door BILDERDIJK gegeven, die
263
in zijne Vedel. Geslachttijst op Gas aanteekent : I) Van garert,
gisten," en vroeger reeds in zijne l' erltandeting over de Geslachten,
bI. 275, dezelfde meening had uitgesproken.
Bij de scheikundigen vinden wij de beide vermelde gevoelens
terug. Zoo lees ik in de Geschichte der Chemie van Dr.
H. KOPP t lil. 178: II W oher das Wort zunächst gekommen
ist, weisz man nicht; nach Juncker, den bekannten Schüler
Stahl's, soU es aus Gäscht, dem bei der Gährung entstehenden
Schaume, abgeleitet sein." LA VOISIER echter houdt het
met ADELUNG. Ik wil mij het genoegen niet ontzeggen, zijne
woorden hier aan te halen, als een vermakelijk staaltje, hoe
zelfs een beroemde naam een Franschman niet weêrhouden
kan, met de Duitsche talen luchtig en kluchtig om te springen:
l) Gas vient du mot hollandais Ghoast, qui signifie Esprit •
• Les .A.nglais expriment la même idée par Ie mot Ghost, ct
»Ies .A.llemands par Ie mot Geist qui se prononce Gaistre. Ces
D mots ont trop de rapport avec celui de Gas, pour qu'on puisse
11 douter qu'il ne leur doive son origine I)."
Ondanks al deze uitspraken veroorloof ik mij, den zamenhang
van gas met geest zoowel als met gäschen, gisten, niet alleen
in twijfel ·te trekken, maar bepaaldelijk voor een bloot
verzinsel te verklaren. Inderdaad, aan eene etymologie van
gas, in den waren zin des woords, valt eigenlijk in 't geheel
niet te denken. Stemt men toe, dat VAN HELMONT den naam
heeft uitgedacht, die v66r hem niet bestond, dan kan er van
geene afleiding sprake zijn, dan is het wat de Franschman
»un terme de pur caprice" noemt; ten hoogste kan men vragen,
welk ander woord hem bij die naamgeving voor den
geest speelde en toevallig zijne keus juist tot dezen klank
bepaalde. Welnu, dit getuigt hij zelf met ronde woorden,
die geen twijfel overlaten omtrent de wijze, hoe hij aan het
woord gas is gekomen. Ziehier wat hij ons berigt:
)) Hunc spiritum, incognitum hactenus, novo nomine Gas
»voco 2)."
1) A. I .. l.AVOISlllR, Opuscules physiques et cltimiques (2< éd., Pa ris, 1802), p. 5.
2) J. B. VAN HEI.MONT, Ortus .'I:ledicinap" i. e. initia plzysicae inaudita (Amst.
18
264
En elders:
»Paradoxi licèntia, in nominis egestate, halitum illum Gas
»vocavi, non longe a Chao veterum secretum 1)."
Kan men duidelijker aanwijzing verlangen? VAN HELMONT
ontdekt eene bijzondere luchtvormige stof, die tot nog toe
geen naam had. Hij besluit er zelf een naam voor te verzinnen,
Ilparadoxi lieentia." Hij overlegt, en kiest .... gas,
een korten en bruikbaren klank, die tot hiertoe niets beteekende
en dus tot geene verwarring leiden kon. Dat hij juist
dezen klank koos, was omdat hem de Chaos der ouden, om
welke vermeende betrekking dan ook tot zijne nieuw gevondène
luchtsoort , voor den geest zweefde. Hij verklaart het
zelf: Il non longe a Chao veterum seeretum." Dus, Ohaos kwam
hem het eerst in den zin ••• : chaos, ehas. gas. Hij heeft
dan eigenlijk niets anders gedaan, dan den naam chaos naar
het N ederlandsche klankstelsel te wijzigen, dat geen eh in
den aanvang van een woord, geene verbinding der klinkers
a en 0 toeliet, maar noodzakelijk den vorm gas vereischte.
Of die naamgeving den stempel der Alchymie draagt, laat
ik in het midden: genoeg dat zij een feit is, door VAN HELl\
lONT zeI ven getuigd. Zoo ontstond dan, grillig en willekeurig,
de naam eener vloeistof, bestemd om in latere eeuwen
een zegen voor het menschdom te worden. Zoo werd uit
den Chaos licht geschapen.
Heeft' onze oude chemicus al niet aan geest of gisten gedacht.
men mag hem toch het getuigenis niet onthonden,
dat hij bij het ontwerpen van den naam eene goede keuze
gedaan heeft, nu het van achteren door de etymologen is
opgemerkt, hoe naauwen zamenhang zijn ga8 met gi8ten zoowel
als met gee8t vertoont, hoe gepast derhalve de naam zich aan
die beide aansluit. Men zou bijna geneigd zijn, hier aan een
gelukkig instinkt te gelooven, en op VAN HELMONT toe te
1652), p. 86, col. 2. Ik ben de aanwijzing dezer citaten, even als die van KOPP
en LAVOISIER, aan mijn vriend Prof. P. J. VAN KERCKHOFF te GrQningen verschuldigd.
l) IbiJ. p. 59, col. 1.
265
passen. wat NODIER van de Parijsche modiste, in de bekende
historie der falbalas, zegt: » Elle entendoit merveilleusement
I) Ie principe générateur du langage, et j'admettrai volontiers
I) qu'elle n'y pensoit guère 1)."
Behoef ik nog aan te wijzen, hoe belagchelijk nu de spelling
gaz wordt. waarin velen thans een kinderachtig behagen
schijnen te vinden? Wij mogen dit aan de Franschen gunnen,
bij wier uitspraak van gas het woord zijn echten klank zou
verliezen; maar voor ons, Nederlanders , behoude het gas
onveranderd den naam, dien het van onzen landgenoot ontving.
En aarzelen 'wij niet, het toevallig ontstaan van dien
naam - in spijt van den kieschkeurigen ADELUNG - als
eene wezenlijke taalverrijking te erkennen; schromen wij niet
in dien geest voort te werken, door flinkweg ook het meervoud
gassen en het adj. gassig aan te nemen, en (waar het
noodig mogt zijn) de werkwoorden gassen, begassen, ontgas8e1t,
verga8sen enz. in het leven te roepen. De taal zal er beter
mede gediend zijn dan met die bedeesde schroomv:alligheid,
die liever vreemden klinkklank nabootst dan moedig uit eigen
voorraad op te scheppen. Maar vooral, laat ons spoedig den
uitheemschen gazometer in een vaderlandschen gasmeter herdoopen.
de onnatuurlijke koppeling van een verfranschten
Hollander en een verdoolden Griek prijs geven voor de gezonde
vereeniging van twee kinderen op eigen bodem geteeld.
Kuipen, KuiperÜ.
Kuipen, het streven van den baatzuchtige, die door vleijerij,
gunstbejag en listige kunstgrepen zich ambten, invloed of
'Voordeel zoekt te verwerven, en het daarvan gevormde kuiperij,
zijn bekende woorden, die, helaas! nog weinig kans
1) Notions élé11lenlaires de linguistique (Bmx. 1834), p. 193. Het verhaal
omtrent den oorsprong van den naam fidbala vindt men o. a. in Taallc. Mag
111. 303 vlg. Doch men vergelijke daarmede DIEZ. a. w. bI. 137. en vooral
F. GÉNIN, Récréations philologiques (Paris • 1858), I. p. 9-11.
18 <f
266
hebben om spoedig in onbruik te komen. Maar vanwaar ontleenen
zij die beteekenis? Waarom juist het ambacht van
den kuiper tot zinnebeeld gekozen voor de sluwe streken der
eigen baat, waaraan toch de kuiper wel niet meer schuldig
zal zijn dan eenig ander handwerksman?
Even als de naam der zoo even behandelde vloeistof, is
kuiperij zijnen oorsprong verschuldigd aan eene toevallige
omstandigheid, en ook hier kunnen wij bepaaldelijk den man
aanwijzen, die de overdragtelijke opvatting des woords in de
wereld gebragt heeft. Het is niemand anders dan II de cloecke
ende vernuftige poëet" JAN JANSZ. STARTER, de auteur van
den Frie8chen Lusthof. Daar ik dit bij geen onzer taalkundige
schrijvers vermeld vind, acht ik het niet ondienstig de toedragt
der zaak mede te deelen, zoo als zij mij gebleken is
uit de leerrijke Memo1'Ïè'n van den Zutphenschen predikant
WILLEM BAUDAnT 1).
De ijverige kerkleeraar beklaagt zich bitter over de II amt
» ende geltsucht" bij velen in Nederland , en verhaalt dat
STARTER, II aensiende ende belevende de verdorventheyt onser
IJ eeuwe in desen deele ," omstreeks het jaar 1621 een IJ Satyram
IJ ofte Poe etisch-gedicht gemaeckt ende aen den dach gegeven
» heeft, berispende vry-moedelick de heden-daechsche Aml)
bitye, eergiericheyt ende Amt-suchticheyt veler menschen
» hier te lande." In dat hekeldicht vond BAUDART zulk een
behagen, de strekking kwam hem zoo nuttig voor, dat hij
het geheel in zijne Memoriën inlaschte. Het is een rijmwerk
in dialogischen vorm, waarin de dichter een kuiper voorstelt,
die achtereenvolgens door vijf personen wordt toegesproken
en de rede van elk hunner beantwoordt. Die vijf
sprekers zijn: een Edelman, een Doctor in de Regten , een
Pastoor of Predikant, een Politicus en een Krijgsman. Een
voor een geven zij breed op van hunne aanspraken op een
1) GUlL. BAUDARTlUS , Memoriën ofte Cart verhael der Gedenck-weerdighste
soa kerckelijcke alswereltlijcke gheschiedenissen vall Neder-land, enz. (1624),
Deel IJ, 13" Boek I bI. 117-123.
267
behoorlijk ambt; de een verheft de verdiensten zijner voorouders,
van wier deugden hij niet ontaard is, de ander roemt
zijne vlijtige studiën, zijne onvermoeide inspanning en oefening,
of zijne langdurige ervaring en beproefde trouw. Allen
drukken de verwachting uit, dat hun nu weldra, tot loon
voor hun werken en streven, de gelegenheid zal worden geschonken
om in eene eervolle bediening hun vaderland nuttig
te zijn; want, zoo luidt hun referein:
Want {Joe waer prij8t Item sel/s, en doet Item wel vercopen.
Maar de kuiper, die beter weet hoe het in de wereld
toegaat, ontneemt hun die zoete begoocheling. Vermogende
vrienden, zegt hij, gunst en bescherming, stemmen winnen,
vleijen en mooi-weêr-spelen, ziedaar wat u voort zal helpen,
meer dan al uwe deugden en bekwaamheden; en hij wijst
hen op zijn ambacht als op een zinnebeeld van het beloop
der wereldsche zaken. Zoo voegt hij den Edelman toe:
Wat snorckt ghy, J oncker, doch veel van u oud gheslacht?
Gheslacht, noch eer, noch deught wort huydendaeghs gheacht:
Maer die rijck zijn van goed, en wel voorsien van vrienden,
Dat zijn de Mannen die tot hooghe ampten dienen.
Krijght Boeren op u hand, en geeft haer een ghelagh,
't Welck u, meer als u Deught of Adel, helpen magh.
Al zijt ghy niet bequaem. al zijt ghy niet bedreven,
Al weet ghy met een Mensch te spreecken noch te leven,
Dat doed ghelijcke veel: want sy zijn al te saem,
Die u verkiesen , oock ghemeenlijck onbequaem.
Dus, soo ghy tot den top der eeren denckt te stijgen,
Of eenigh Ampt begeerd, soo moet ghy vrienden krijgen.
Want g'lijck een Cuyper van veel staven tonnen maeckt,
800 door veel stemmen men tot hooge Ampten raeckt;
En die dan heeft vergaerd de voorgenoemde stemmen,
Die s1ae den hoep daerom, en doe de staven klemmen.
Maer tot de hoepen, daer ghy u meest op vertroudt,
268
Si et dat ghy neemt voor al goed, vast en buyghsaem houdt;
Want dat u de yoorneemste hoepen eens begaven,
Soo was u werck vergeefs, soo vielen al de staven,
Die ghy van langher hand te samen had vergaerd,
En arbeyd, tijd noch kost had immer aen gespaerd.
Dus, by 800 veer ghy wilt een treflijck Ampt begeeren.
Stelt d' Adel aen een sy, en wilt het Cuypen leeren :
Want d' Adel geld hier niet; al zijt ghy een Monsieur,
De Cuyper weet van 't schaep, die gaet met 't vercken deur.
En staet ghy na wat hooghs, begint dit vry wat tytelijck:
en daarop volgt zijn referein:
18 't Cuypen llJat (Jhemeen, het is weer !teel pI'o!!Jtelijck.
Tot den Politicus zegt hij o. a. :
vVijsheyt, welsprekentheyt hrengt nu ter tijt niet hy,
Verwerft men nu wat hooghs, dat eomt door Cuypery,
En wilt ghy ooek alhier een treflijck ampt hegeeren,
Soo wilt op- dese wijs van my het Cuypen leeren :
De staven krijght hy een tot dienste van u ton I
En schaeftse naer u sin, dan legt een hoep daer om;
Maer soo ghy d' hoepen niet wel naer u sin kundt temmen,
Bestrijcktse wat met krijt, sy sullen dan wel klemmen;
En soo ghy zijt hesorght voor 't barsten van u vat,
Verwarmt het wat met vuyr, behoost het wat met nat;
Maer als 't vat vochtigh is, dan ist geen tijd van stil staen:
Drijft dan de hoepen stèrck, en doetse naer u wil gaen.
In gelijken geest zijn al zijne toespraken, telkens den
kuiper tot voorheeld aanprijzende voor hem die tot eer en
aanzien wil geraken, omdat er
hèdensdaeghs, om tot een ampt te raken,
Geen middel is, als door de Cnypery te maken.
2'69
BAUDART besluit de aanhaling van STARTER'S gedicht met
de volgende troostelooze verzuchting ~ II In somma, dit Cuy"
pers Ambacht is het grootste Gilde in Landen en Steden,
» onder het welcke oock de Grootste des Lands sorteren ende
» gehooren."
Maar, zal men zeggen, dit alles bewijst nog volstrekt niet.
dat het woord kuiperij door deze satire van STARTER in gebruik
is gekomen. Even goed heeft STARTER juist aan de
bekende beteekenis van dat woord het denkbeeld van zijn
dichtstuk kunnen ontleen en. Deze oplI\.erking is volkomen
gegrond, zoo lang niet tevens kan worden' aangetoond, dat
kuiperij, in de overdragtelijke opvatting, v66r 1621 nog onbekend
was, dat het werkelijk voor STARTER'S tijdgenooten
eene nieuwigheid is geweest. Gelukkig geeft ons BAUD ART
hier de noodige inlichting. Als hij ons meldt, dat het doel
van den dichter was, de » Ambitye, eergiericheyt ende Amt
» suchticheyt veler menschen hier te lande" vrijmoedig te berispen,
voegt hij er aanstonds bij: » d' welck hy met em
»NIEUWE maniere van 8preken noemt Cu!lPerye." BAUDART derhalve,
een tijdgenoot, te Deinze in Vlaanderen geboren, later
te Keulen en te Embden, te Sneek en te Zutphen woonachtig,
die, hoe slecht stylist ook, toch met de spreektaal
van zijn tijd volkomen bekend was, getuigt uitdrukkelijk, dat
het woord kuiperij in 1621 nieuw was, en geeft zelf niet
onduidelijk te kennen, dat STARTER'S gedicht het in omloop
gebragt heeft. Er is volstrekt geene reden, om aan de waarheid
van dat getuigenis te twijfelen, om hier - in dit onschuldig
berigt - een van die 'IJ vermaledijde leugenen" te
vermoeden, die VAN MEERBEECK, zijn vinnige bestrijder op
kerkelijk gebied, aan B.A UDART zoowel als aan VAN METEREN
te laste legt 1).
Ik wil -hiermede niet ontkennen, dat STARTER welligt in
de eene of andere zegswijze uit de volkstaal van die dagen
1) In de Voorrede zijner Chronijckc van de gantsche Werelt, ende sOllderlinglte
van de seventllÎen Nederlanden.
270
aanleiding kan gevonden hebben tot het denkbeeld, dat hij
in zijn hekeldicht uitwerkte. Van dergelijke toespelingen op
ambachten en bedrijven, hetzij bij voorkomende gelegenheden
uit den mond vallende, hetzij als spreekwoorden geijkt, is
de spraak der menigte altijd en overal vol. STARTER was dan
ook de eenige niet, die op het handwerk van den kuiper eene
zedelijke toepassing dichtte. In een bundel verzen, door den
Jezuïet WILLEM VAN WISSENKERCKE in 1664 ter perse gelegd,
gaf ook deze een emblema, aan den kuiper ontleend,
waarin hij het vuur, dat de stijve duigen handelbaar maakt,
vergelijkt met den » goddel ycken brandt," die den weêrbarstigen
zondaar vermurwt 1). De vergelijking zelve van den
kuiper en den eerzuchtige was dus misschien niets vreemds
of ongehoords. Maar het eenige, waar het hier op aankomt,
is de bijzonderheid, dat de woorden kuiper en lcuiperij, door
STARTER schertsende in die nieuwe beteekenis gebezigd, die
beteekenis voor goed hebben aangenomen en tot op onzen
tijd behouden. Het luimige gedicht vond toejuiching, de nieuwe
uitdrukking viel in den smaak van het publiek, zij werd
populair en kwam weldra zoo algemeen in de mode, dat
men spoedig den oorsprong vergat, en van kuiperij sprak,
zonder meer aan STARTER'S satire te denken. Van toen af
had het woord eerst waarlijk burgerregt verkregen, het had
opgehouden eene toespeling, eene aardigheid te zijn, het was
een gewone en gangbare term geworden. Al vroeg schijnt
het dien loop te hebben volbragt; want reeds in 1669 wordt
het door AITZEMA, met blijkbare onverschilligheid omtrent de
herkomst, als eene gewone uitdrukking gebezigd, waar hij
verhaalt, hoe in 1654 de Staten-Generaal ruiterij naar Overijsel
wilden zenden, ter zake der geschillen over de verkiezing
van den Heer VAN HAERSOLTE tot Dl'ossaart van
Twenthe. Hij merkt daarbij aan:
» Hy hadde notoirlijck de meeste stemmen, daer viel
»niet tegen te seggen, als dat het was gheobtineert
1) Prof. SERRI'RE'S Vad. Mus, Il, 229.
271
11 door KUlJperye, ghelijck of dat wat nieus of verboden
» was I jae ghelijck of wel yemant van alle die hem
"van Kuypcryc beschuldigden, sonder K/typcryc was in
II officie gekomen 1)."
Dat evenwel bij sommigen het bewustzijn van de aardigheid,
die in kuiperij stak, nog langer bleef voortbestaan, al
dacht men juist niet meer aan STARTER, blijkt niet onduidelijk
uit de verklaring, in 1681 door WINSCHOOTEN gegeven:
11 Dewijl . .. de kuipen uit veel deelen werden te saamen geIl
hegt: soo werd kuipen (door gelijkenis) niet onaardig gebruikt
"voor een saak bearbeiden, en maaken, dat al die geen, die
"in die saak te seggen hebben, iemand gunstig sijn 2)." Maar
dat bewustzijn is sedert geheel verdonkerd, en zonder het
licht der historie ware het voor altijd verdwenen geweest.
Onwillekeurig herinnert ons de politieke kuiper van STARTER
aan den politiek en tinnegieter van HOLBERG. Het onderscheid
is alleen dit, dat de )) PoUtiske Kande8tüber," het blijspel
van den Deenschen dichter, in de gedachtenis bleef leven,
terwijl het gedicht van STARTER in vergetelheid zonk. Tinnegieterij
bleef dus eene t.oespeling, eene benaming; !.:uiperij is,
in den eigenlijken zin, een woord geworden.
Slabbakken.
Onder de woorden, die mij altijd als cruces interpretum zijn
voorgekomen, behooren vooral de beide gemeenzame, maar
aan eIken Nederlander bekende werkwoorden soebatten en
sZabbakken. Onlangs mogt het mij gelukken, de verklaring
van het laatste te vinden. Terwijl ik het eerste aan de opmerkzaamheid
onzer taalkundigen blijf aanbevelen 3), geef ik
1) L. VAN AITZElIIA, 8aken van 8taet en Oorlogh, lIL 1111. a.
2) Seeman, bI. 130.
3) Dat ik in de verklaringen van TUINMAN en BILDERDIJK geen genoegen neem,
behoeft naauweJijks gezegd. Zie Taalk. Mag., IV. 698 en I. 33.
212
hier de afleiding van slaàbakken, die den eigenlijken zin van
dit duistere woord in het volle daglicht zal stellen.
Dat het eerste gedeelte het adj. slap is, loopt terstond in
het oog, en werd reeds door WEILAND opgemerkt. KILIAEN
~
die nevens slabbacken ook den vorm slappacken vermeldt,
levert er het afdoende bewijs van. Maar hoe de andere
helft des woords te verklaren? De bloote verandering van
den klemtoon heeft mij op het spoor gebragt. Gewoonlijk
spreken wij, met zwaar accent op de tweede lettergreep t
lIlabbáltken. Maar toen ik een mijner vrienden, een Groninger,
hoorde zeggen: l) Ik kan dat sláppak1cen niet velen ,n werd de
zaak mij duidelijk. Het bleek niet alleen, dat de bij KILIAEN
opgeteekende vorm nog heden bekend is, maar van zelf ontleedde
het woord zich in zijne deelen. Het is niets anders
dan slap-hakken, met slappe hakken loop en , en dus kwalijk
voortgaan, strompelen of sukkelen. Een luiaard, die in zijn
arbeid slabbalct, d. i. niet flink vordert, maar treuzelt; een
werk of eene nering die slabbalc!ceu, d. i. tragelijk voortkomen,
ja bijna stilstaan: men gevoelt, hoe schilderachtig het
beeld is, aan de slappe hakken van den strompelenden sukkelaar
ontleend.
De verandering in den vorm des woords, die den zin onkenbaar
maakte, is geheel natuurlijk. Zoodra de natie het
bewustzijn van de ware kracht der woorden verliest, ziet men
veelal den klemtoon i verloopen. Men denke aan óorloj. óorlog,
ellénde, hagedis, madelief enz., alle met een onjuist accent
gestempeld, als ten bewijze dat het volk die woorden
niet meer verstaat. Zoo werd sláphakken, met wegsmelting
der vlugtige h, allengs tot slappálclce1t verminkt;, en dat daarnevens
de vorm slabóákken ontstond, is even verklaarbaar.
De zware klemtoon op de a, waarmede nu de tweede lettergreep
scheen te openen, en waartegen de p van slap aanstIet,
kon ligt de scherpe lipletter verstompen, de p in b
doen overgaan, nu de volksuitspraak door geen begrip des
woords meer bedwongen werd. Het is dus niet eerrs noodig,
tot staving van dien overgang, de analogie van wisselvormen
273
als laMen en lappen, flabben en flappen, lebben en leppen, in
te roepen. De verbastering van sláphalcken in slabhálclcen werd
alleen bewerkt door het verloop van den klemtoon, die te
regt de polsslag van het gezonde leven der taal is genoemd.
Slabbakken behoort dan tot die breede rij van woorden,
waaJ;in onze beeldrijke taal zedelijke hoedanigheden of handelingen
naar de gelijkénis der ligchaamsdeelen heeft afgemaald.
Hoofdig, koppig, stijfhoofdig, hardnelclcig, halsstarrig,
lialoorig, lciUeloorig, neuswijs, '/Jolmondig , handig, laf hartig, rondborstig,
of aarzelen, neuze1t, oogluiken, reikhalzen, schuimbek.
leen, watertanden: wat al voorstellingen met levendige trekken
geteekend! Ook de hak of hiel bleef niet onopgemerkt
door de )) spraekmakende gemeent." Wie met langzame schreden
voortstommelt of strompelt, wordt nog heden in Groningen
een stommelhale geheeten 1). In 't geheel spelen de
beenen en voeten eene groote rol. Gij karakterlooze! als
gij aan dat euvel blijft mank gaan en altijd op twee gedachten
hinkt, als gij bij elke schrede terugtrekt, niet dan schoorvoetend
handelt, en u door iedereen op de teen en laat trappen:
dan zal het ongeluk u op de hielen zitten, gij zult u niet
op de been kunnen houden; en terwijl gij in al uw doen
slaphakt, zult gij weldra ook uwe nering zien slabbakken.
Ik acht het voor taal en stijl wenschelijk', dat wij in spreken
en schrijven den echten vorm des woords terugroepen.
den ontzielden klank in zijne oorspronkelijke levenskracht
herstellen.
Uitbundig.
WEILAND geeft van uitbundig de volgende verklaring, grooten
deels letterlijk uit WACHTER 2) vertaald:
1) Taalk. Mag., IV. 686.
2) Gloss. Ge/·m. in v. Ausbulld. Ook het Vitl. Woorden". op HOOFT (IV. 15:!)
vereenigt zich met die meening.
274
» Eigenlijk, even als het hoogd. ausbû'ndig, in zijne soort
» uitmuntend, van het angels. beond, zijnde, van beon, zijn,
IJ en van QUS, uit, als een advel'biu1lt qualitatis, zoo veel als
)) extra beteekenende , niet ten aanzien van plaats, maar van
)) voortreffelijkheid. Maar bij HALMA overdadig; in welken
)) zin men in Vriesland onbandig. bezigt."
In het voorbijgaan zij opgemerkt, dat HALMA met overdadig
volstrekt geene bijzondere beteekenis van uitbundig bedoelde.
Naar de in zijn tijd nog gewone opvatting nam hij
overdadig in den zin van buitengewoon, uitnemend, gelijk duidelijk
blijkt uit zijne eigene woorden, aldus luidende:
» U y t b n n d i g, uitnemend, overdaadig. .ExceUent, extreme,
» extraordinaire. "
V olgens WACHTER en WEILAND is dan uitbundig, van het
Ags. part. beónde, zijnde, afgeleid, zooveel als uitzijndig,
of - zoo men wil - extra zijnde ! Waarlijk I die verklaring
is extra 1)!
Maar, zal welligt iemand aanmerken, de afleiding van uitbundig
ligt immers voor de hand. Is het niet kennelijk van
binden afkomstig, en dus eigenlijk buiten den band, de perken
te buiten gaande? Is eene uitbundige vreugde niet eene blijdschap
die geene palen kent, die als 't ware uit alle weêrhoudende
banden uitspat?
De afleiding van binden wil ik niet betwisten, gelijk straks
blijken zal. Maar toch, zóó voorgesteld, heeft de zaak een
onoplosbaar bezwaar. De vorm bundig zou onmogelijk te
regtvaardigen zijn. Ware het werkelijk met band zamengesteld,
dan moest het stellig uitbandig luiden - even als losbandig,
onbandig -; des noods ware (met Hoogduitschen invloed)
uitbendig denkbaar, maar nooit kon het uitbundig zijn.
Doch die u zelf, die ons verbiedt aan band te denken,
wijst ons een auderen weg. Ik heb elders doen opmerken,
dat de letterverbinding um in onze taal onbekend is 2). Die
1) ADELUNG (I. 5S1) noemt ze eene van WACHTER'S ugewöhnlichen Grillen.
fänJereyen."
2) Proeve van Mlil. Taalzuiv., bI. 143. De Heer VAN DEN HELM heeft in
275
opmerking is voor uitbreiding vatbaar, daar in 't geheel,
naar den oorspronkelijken aard van het N ederIandsche klankstelsel,
de u door geene der vier vloeibare letters kan worden
gesloten. De tijd evenwel heeft dit allengs gewijzigd en door
vermenging van dialekten een aantal vormen doen opnemen,
aanvankelijk met den aard der taal onbestaanbaar. De klánk
um bleef ons vreemd; maar uZ en UI' drongen zich in vele
woorden in, die vroeger ol (ou) en or vertoonden 1), en voor
het oude in zoowel als on trad hier en daar het nieuwere
un in de plaats, als in dun, dunken, hun, rund, voor din,
dinken, !tin, rind, of bundel, bunder, bunzing, gunnen, kunnen,
plunderen, plunje, vuns, voor bondel, bondel', bonzing, gonnen,
kannen, plondel'en, plonje, vons, enz. 2). Of in sommige dezer
woorden de u, door vergelijking met het Gothisch, als oorspronkelijk
wordt aangewezen (b. v. Goth. kunnan, het part.
bundans, enz.) doet hier niets ter zake. Ik spreek alleen van
het N ederIandsche klankstelsel, en daarin paste oudtijds alleen
de verbinding on, al is die ook somtijds, in latere dagen,
door den invloed der dialekten , tot het nog oudere un teruggekeerd.
Indien derhalve een woord. waarin de klank un
voorkomt, echt Nederlandsch zijn zal, dan moet men het voorafbestaan
van den vorm met on (of met in) kunnen bewijzen.
Waar dit niet kan geschieden, daar mag men met regt besluiten,
dat het woord van vreemden oorsprong is.
Heeft uitbondig ooit bestaan, zoo als, nevens ons bond en
bondig, eertijds ook bondel en bondel' (home) bestonden? Ik
geloof het te mogen ontkennen. A.an PLANTIJN en KILIAEN
zijne geleerde Proeven van Woordgronding , bI. 88-91, een aantal woorden
bijeengebragt , waarin de klank um voorkomt. Het zijn alle gewestelijke woorden,
die, voor zooverre zij ook in de algemeene taal zijn opgenomen, daar werkelijk
om vertoonen; drumpel is een plaatselijke vorm voor drempel. Mijne opmerking
wordt dus door deze woordenlijst ten volle bevestigd.
1) Vergelijk hulde, menigvuldig. veelvuldig, zullen, met houde, menicht'oudich,
veelvoudich, zollen (zoude), enz.; dun'en, mu/'w, snurken, tw;f. met dor ven (dorren),
morw, snorken, torf. enz.
2) Van vreemde woorden, als munt, punt, unster, is hier natuurlijk geene
spraak.
276
was het woord nog onbekend. Het oudste voorbeeld I dat mij
is voorgekomen, is bij HOOFT, die een paar malen uitbundigltlIJk
schrijft (Ned. Hist. bI. 359, 1008). Men mag dan aannemen,
dat het woord van den aanvang af dien vorm gehad
heeft; en dit leidt ons van zelf tot de gevolgtrekking, dat het
van elders ontleend en dus uit het Hoogduitsch herkomstig
moet wezen.
Inderdaad, in het Hoogduitsch was aU8bündig reeds in de
16" eeuw algemeen gangbaar, in den zin van voorbeeldig.
uitnemend, voortreffelijk. LUTHER bedient er zich meermalen
van, als hij b. v. spreekt van \) ein auabündig gut ding," van
» rechte auabiindige historien ," of van» CHRISTUS, der einige
und au.91)ündige." Die beteekenis heeft het woord tot op onzen
tijd behouden. In het Woordenboek der gebroeders GRIM}!
vindt men keur van voorbeelden aangeteekend.
De oorsprong van aU8b'ündig kan aan geen twijfel onderhevig
zijn. Het is eenvoudig afgeleid van het subst. ausbund,
een even gewoon en gebruikelijk woord, waarvan ook de
verklaring geen geheim is .
.Ausbund is oorspronkelijk een term uit den lakénwinkel, de
benaming van het naar buiten omgebondene of omgeslagene
einde van een stuk laken, door den koopman als 8taal of
monster ten toon gesteld, en ook onder den naam van 8cltaufalt
(das zur schau gefaltete) bekend. In het Mhd. heette het
überbunt, dat echter al vroeg door att8bund werd verdrongen.
De beteekenis van 8taal of monster, van proef of model, leidde
natuurlijk tot de overdragtelijke opvatting van hetgeen in zijne
soort uitmuntend, voorbeeldig of toon beeldig , nitnemend of
voortreffelijk is. .Au8bund is, in éen woord, wat wij puik
noemen. Ziehier een paar citaten, die ik aan GRIJ\IM ontleen:
)) Die allerbesten im ganzen volk, die der rechte
kern und ausbund waren" (LUTHER); » sie haben das
lob, das sie der aU8bund sind für allen" (Id.); »ein
aU8bzmd der unschuld" (specimen innocentiae); 11 ein aU8-
bzmd aller beredtheit;" )) ein rechter ausound von eim
mönch;"» du wahrer ausbund aller tugent;" »der schön277
heit ausbund j" IJ werthes bibelbuch, du ausbund aller
schriften;" » ein ausbund aller helden und soldaten ;"
)) ein ausbund weiblicher schönheit und tugend" (GÖTHE) ;
enz. 1).
Het afgeleide ausbündig kwam dus met Hoogd. musterhajt,
ons voorbeeldig, overeen, en in die beteekenis werd het in
onze taal overgenomen, getuige HOOFT, als hij zegt, dat de
Walen zich op de Mookerheide D uitbundigltly1c queeten ," of
dat HAUTAIN zijne eer» uitbundighl1jk betracht" had. Nog in
1710 kende HALMA aan uitbundig den zin toe van uitnemend,
Fr. excellent. Thans echter, nu het woord lang heeft opgehouden
een germanisme te zijn en volledig burgerregt heeft
verworven, is de Leteekenis min of meer gewijzigd, en blijkbaar
was dit het gevolg eener onbewuste etymologische opvatting,
waarbij men aan bond of band dacht en daarnaar den
zin des woords verplooide. Een uitbundige lof was oorspronkelijk
een voorbeeldige lof, iemand uitbzmdig prijzen was hem
als toonbeeld roemen, uitbundige vreugde stond met uitnemende
blijdschap gelijk. Maar de allengs opkomende bijgedachte aan
band -- een natuurlijk uitvloeisel der begeerte om zich van
den zin der woorden etymologisch rekenschap te geven -
veroorzaakte dat uitbundige lof of vreugde straks voor een
prijzen of verblijden gold, dat, als door niets weêrhouden,
geene banden kent en de perken te buiten streeft. Zoo werd
de beteekenis - wier fijnere schakeering nimmer van de
ware etymologie, maar uitsluitend van het gebruik afhangt -
verschillend gekleurd; doch dit doet niets te kort aan den
waarachtigen oorsprong des wool'ds, dien het zich niet behoeft
te schamen, al is het thans van de toonbank tot het
redenaarsgestoelte verheven.
I) Dezelfde overdragt had ook met het Mbd. überb!mt plaats, als b. v. de
heilige MARIA >Jein überbunt" van alle maagden genoemd wordt (SENECKE, 1. 135).
278
Vaak.
Het bijwoord dikwijls heeft voor den stijl het bezwaar, dat
het de~ comparativen en superIativen vorm mist. Wij moeten
ons met meermalen en meestal behelpen, iets dat voor den
j uisten bouw der rede hinderlijk kan zijn, terwijl daarenboven
meermalen evenzeer in positive opvatting gebruikt wordt en
dus dubbelzinnig is. Het schijnt daarom wenschelijk , eenige
toegevendheid te betoonen aan het adv. vaak, dat volkomen
hetzelfde als dikwijls beteekent, en in de vormen vaker, het
vaakst, een groot voordeel oplevert. Tot nog toe is het
woord in onzen prozastijl weinig doorgedrongen, . vermoedelijk
omdat het in Holland niet tot de spreektaal behoort. In de
Friesche en Saksische streken van ons land is het algemeen
gangbaar, het wordt ook in Holland verstaan, en men gunt
het aan de dichters, wien het om den korteren vorm uitstekend
te pas komt; maar redenaars en stylisten maken er zelden
gebruik van. Ik geloof dat dit inderdaad jammer is.
In den aanvang moge vaak, en vooral vaker, vaakst, ietwat
stroef klinken: dit zal ligt wennen, en ons proza zal een
kort en bruikbaar woord hebben aangewonnen voor een bebegrip,
dat zoo vaak in de rede terugkeert, en waarbij dus
afwisseling van vormen en bepaalde trappen van vergelijking
bijna eene behoefte zijn.
In afwachting of deze wensch gehoor zal vinden, wil ik
intusschen mijn beschermeling wat nader aan mijne landgenooten
bekend maken, door zijne afkomst en familiebetrekkingen,
dié hem op het burgerregt aanspraak geven, in het
licht te stellen.
raak is een telg van het subst. vak, en met het ww. vangen
uit denzelfden stam gesproten. Bij den eersten aanblik
klinkt dit misschien vreemd; bij nadere beschouwing zal het
zich spoedig ophelderen.
Het werkwoord vangen ontstond uit den wortel falt, Goth.
faltan, Ohd. fáhan, Mhd. váhen, ván, Mul. vaen, alle in de
279
beteekenis van vatten, bevatten, omvatten (capere , recipere).
Ten onregte acht men veelal ons oude vaen uit fJangen zamengetrokken
: veeleer mag vangen eene uitrekking van vaen
heeten; of liever, beide ontstonden, onafhankelijk van elkander,
uit denzelfden wortel. Fahen, vahen, werd door
zamentrekking tot vaen; maar daarnevens vormde fah eene
nieuwe afleiding, oorspronkelijk met intensive kracht, door
invoeging der n, even als Lat. frango, pango, tango, uit de
wortels jrag, pag, tag, of Gr. fttyy-ávw, Aarx-ávw, 'rVYXávw,
uit {J-ty, AaX, 'rVX, werden afgeleid 1). Zoo werd fah
tot fanh, Hd. langen, ons vangen.
Pah, als wortel of stam van het ww. faltan, werd-al vroeg
ook als subst. genomen. Reeds ULFILA kent, nevens gajahan,
een subst. ga/ah·s m., het vangen, de vangst (" in gajaMs
thize jiake ," om de vangst dezer visschen: LUC. v. 9).
Later treedt jah als onz. en in concrete beteekenis op. Ohd.
fah, Mhd. vaeh, Nhd. faeh; in de N ederduitsche talen -
met verzachting der 11, tot k -, Ags. file, Oud-Friesch jek,
jak, ons vak. Overal heeft het woord denzelfden onloochenbaren
zin: het omvatte, het binnen eene ruimte beslotene, of wel
de ruimte zelve, waarin iets besloten is, het Lat. spatium. In
het Ohd. werdjah gebezigd voor een gedeelte van een muur,
gelijk wij nog van een muurvak spreken 2). Het Mhd. kende
de uitdrukking: in a:(nes herzen vaeh, in spatio cordis sui 3).
De oude Friezen spraken van niogen feke (fake) huses, negen
vakken des huizes, d. i. afdeelingen of vertrekken 4). GIJSBERT
JAPIKS zingt, in de vertaling van Psalm IX. 3: 5).
Omdat myn fyne is efterbek
Oertomle in Huchtsjend romt it jek.
I) omdat mijn vijand achterover getuimeld is en vlugtend het
1) Verg. GRIMM, Gesch. d. deutschen Sprache, s. 338.
2) Eene Ohd. glosse luidt: »Moenia, fah, edijiciorum." Zie GRAFF, Diutiska,
1. 261, en Sprar:l.schatz, UI. 410.
3) DENECKE-MÜLLI>R. lIl. 200.
4) I!ICHTHOFEN, 731. Verg. GRIMM, Deutsche Rechtsalterthümer, 77.
5) Uiig. van w. DIJKSTRA, bI. i37. "erg. EPKE~I!'S Woordenboelc, bI. 109,
19
280
"vale ruimt," d. i. de plaats of de ruimte, die hij te voren
innam, dus (naar ons spraakgebruik) het veld ruimt. In deze
en soortgelijke toepassingen en wijzigingen der beteekenis staat
het gronddenkbeeld van ruimte altijd op den voorgrond.
Ook de hedendaagsche opvatting van het Hoogd. fach, ons
vak, komt daarmede getro'lw overeen. De vakken van een
muur of wand, de vakken tusschen de balken eener zoldering,
eene kast of eene lade in vakken afgedeeld, het open
vak in eene verzameling, enz, alles vertoont nog duidelijk
de oorspronkelijke beteekenis van om8lotene ruimte, alles laat
zich in 't Latijn door 8patium vertalen. Ook het veld der
wetenschappen is in va1c1cen afgeperkt; ieder arbeider kiest
zijn vak, om het met zijne vakgenooten te bewerken.
Op gelijke wijze zijn de Hoogd. woorden einfach, zwiefach,
1Jielfach, me/tlfach enz. te verklaren. Yielfach is eigenlijk wat
1Jele vakken heeft, bijna hetzelfde als vielfältig, veelvoudig.
Doch die zamenstellingen zijn allengs in ruimeren zin genomen.
In 't algemeen duiden zij aan, dat eene zaak in
zoovele afdeelingen, soorten, gevallen of gezigtspunten gedacht
wordt, of zoovele malen terugkeert, als in het bijstaande
telwoord is uitgedrukt.
Het begrip van ruimte was natuurlijk evenzeer op den tijd
toepasselijk. Eene bepaalde tijdsruimte wordt nog heden een
tijdvak geheeten. In het Ags. vooral was deze opvatting zeer
gewoon: tvegra drrg(t ./iic, een vak van twee dagen (bidui
spatium); lytel fäc, eene korte poos; äfter fäcc, na eene wijle,
namaals 1), enz.
Van dit vak nu, in de beteekellis van tijdsruimte, is het
adv. vaak afgeleid. Om dit te doen inzien, moet ik opmerken,
dat vak oudtijds in de verbogen naamvallen den open
a-klank, niet - gelijk thans - den gesloten klinker vertoonde:
dat het meervoud niet va1clcen, maar (sterk verbogen)
vake luidde. Even als ons 8malle, jammer, vatten, voor Mnl.
8male, jam er, vaten, even als - in het dagelijksch leven -
1) nOSWOS'fl! in v,; ETTMüLLER, p. 337; BOUTf.IlWEK, GI0S5. op CAEDlION, enz.
281
ons brakken, laggen, za ttert , ja zelfs fJavvet~, lazzen, voor de
echte vormen braken, lagen, zatm, gaven, lazen enz. : zoo is
ook vakken in de plaats van het oude vake getreden. Reeds
de opene a in het Mhd. meervoud (vache, dtîer vacher, enz.)
doet ons dit vermoeden; en het wordt volkomen bevestigd
doordien het plur. vake werkelijk voorkomt. In eene oorkonde
van 1319 (VAN MIERIS, Il. 210 vlgg.), waarin herhaaldelijk
gesproken is van II een ghemene vac" in den dijk, een vak op
gemeene kosten te onderhouden, leest men (bI. 215. a.):
)) Item alle ghemene' vake an dike ende an weghen
)) zegghen wi of, ende mallic sijn hoefslach daer of te
" hebben."
De gemeene vakken in dijken en wegen worden afgeschaft;
ieder zal voor zijn hoefslag te zorgen hebben.
Ziedaar den weg gebaand tot de volledige. verklaring van
vaak. raken - want zoo luidde het woord oorspronkelijk -
is de dat. plur. van vak (Ags. facum), beantwoordende aan
Lat. spatiis d. i. per spatia, bij vakken 1), bij tijdsruimten,
bij wijlen, somtijds. Dat de beteekenis vandaar tot dikwijls
steeg, kan ons niet verwonderen. Dergelijke quantitative
bepalingen hangen van het gebruik af. In Groningen zegt
men: )) dit is in opzigten waar," en men bedoelt: in sommige
opzigten; ons meermalen wordt te gelijk voor somtijds en voor
meer dan dikwijls genomen; in het Latijn is saepiu8 minder
dan saepe; en eindelijk - een volkomen analoog geval -
het Lat. 8ubinde, somtijds, is in Ital. 8o/Jente, Fr. 8ouvent, tot
den hoogeren trap van dikwijls geklommen. Ons vaak mag
dan met het Hoogd. viel/ach nagenoeg gelijk worden gesteld.
raken, zeide ik, was de eerste en echte vorm des woords.
In het oude Friesch luidde het faken, en die vorm is nog
heden in Oostfriesland, váken in het Hannoversche vorstendom
Grubenhagen bewaard 2). PLANTIJN kent geen anderen
1) Bij tijdvakken zou ik zeggen, indien niet het gebruik aan tijdt-ale een te
langen àuur had toegekend.
2) RICHTHOFEN, 725; STÜRENBURG, Ostfries. Wörterb., s. 50; SOHUIBACH,
Götl. Grub. Uiot, s. 256.
19*
282
vorm dan valeen, KILIAEN heeft vaeelcen, valeen, en daarnevens
vaeeke. vake, vaeek. - raken verliep, door de gewone weglating
der n, tot 1iake, dat op zijne beurt, door de even
gewone weglating der stomme e, tot vaak inkromp. Het was
ten gevolge dezer d'lbbele afkapping, dat het woord zijn
oorspronkelijk karakter als verbogen naamval zoozeer vergat,
dat het onbeschroomd de vormen vaker en vaak8t aannam, ..•
en juist daardoor des te bruikbaarder werd.
Men ziet, vaalc is een volbloed Nederlander, bekwaam om
goede diensten te doen. Mogt men er vaker gebruik van
maken!
B IJ DRA G E
TOT DE KENNIS DER NOORDHOLLANDSCHE VOLKSTAAL.
(TWEEDE GEDEELTE).
La n gen, geven. In dien zin treft men het ook aan in
NOOSEMANS Lichte Klaart je , 1650, A. 3, vOo : Iele aouje bijloo,
tot een ve?'eeringh, een hoet met een nieuwe mantel langen.
't Lemiere van den dag, morgenschemering. Lemiere
in den zin van luchtgat of opening in 't vizier eens helms
komt voor Karel de Gr. 2, vs. 324:
Kagani die here
Geraeete enen atouten man,
])ie geheten wa8 Boaan,
.Recht in die lemiere vOt'e,
lJat tapere vloeeh ten heraene dore.
Les t e 11 t, onlangs, laatst. Aldus Vlaerd. Reder-b. D.
3, vO.:
Iele was lestent op het tl'ommelslaeh te naardi1zgh fjaa1t 8eulen.
Warenar, Bedi'. 2, T. 1:
283
Lestent zoo was hg eens tot zijn Trijn niften te gast.
Z. v. OUDEMANS op BRED.
L e zen, bidden (ook uit het hoofd). Reeds vroeg treft
men dit woord in dien zin aan, t. w. Beatrijs, vs. 210:
Ic heb be ghet!ast ende ghelesen,
Ende ghenomen discipline.
Hets alom niet, dat ie pine.
en later bij BRED., Kl. v. d. Meul. G. 3, VO •
Wet vaer staje 80 op l ghg hebt immer8 niet ghelesen.
Lijk e wel, evenwel. Hoe hiet hij lijleewell Bij de Ouden
komt het menigmaal voor, o. a. BRED., Rodd. en Alph. Toegift:
IJd gkeen voor vrienden is ghemaeclet;
Wat 8chaad dat oft den vgattt wraeclet,
Het blijft lijckewel irt sijn ghestalt.
en J. H. KRUI" Kl. v. drooge Goosen, 1727, A. 8, VO.:
iele neem het lijckwel an, iele 8elt op tro16 ontfangen.
L 0 i, lui. Ook bij KILIAEN.
L 0 i I a k, luiaard, luiwammes.
L 0 0 f, moede. Loof wOl'dert trans. een tegenzin (ergens
in) krijgen, vervelen. Dat ki8sebissen word ile loof. Ook bij
HOOFT en BRED. ontmoet men het in de eerste beteekenis,
t. w. Ned. Hist., blz. 821: De bztrghers al loof de8 belegs,
van toen zy 't begostm te voelen, beweezen niet alleen leleene
hulp aan de 80ldaaten, maal' ontholpert hen met let8el zoo in't
beleoomen der lijftûcht al8 anderzins. En Moortje, H. 2, vo.:
Och vaer, rust wat; iele ben soo loof, iele mag her niet meer teugen.
L 0 0 fh ei d, vermoeijenis. Ook bij HOOFT, Ned. Hist.,
blz. 469: d'A.vila bood hun eenighe ve1'l!ersching, om zich te
vet'quilcken van de loofheit.
L 0 0 ven, gelooven. Aldus vindt men het ook in de Blijspelen
van BREDERO. Z. OUDEMANS aId,
Louter, zuiver, enkel. 't Is louter vergissing.
Louw, luw.
Louwen, luwen, luw worden, baten, helpen. In de
Kl. v. d. U yterse Juffers leest men blz. 7: Ba dat lout weer
een beeijen, seg den ReY(Jer, en hy 8chool achter een bies. In
284
den Seghelijn, f\ IC 2, ra komt louwe voor In de beteeke·
nis van hulp.
Luc h t h u is, tuinhuis, koepel.
Luikes (zich) houden, zich stil houden. Dus FOKKE,
Hoekje v. d. Haard, 3d• dr., Il. 271: alsje niet meer van
den oorlog weet, mag je je wel dood luikes houden.
Lukraak, bijkans, bijna. Reeds vroeg is dit woord bekend
geweest. Men vindt het in de oude Ned. Spr., uitg.
door Pro MEYER, alwaar blz. 35: Luckeraeck botter in dassche.
Z. v. otJDEMANS op BRED.
Lu tt ik, weinig . Wat lijket luttik metj e. Dit woord treft
men aan bij V. D. SCHUEREN, KIL. en in de Ged. van HlLDEG.,
alwaar f". 6, V. a :
Tsevende ghebodt Boude oeek voeghen ,
E1tten mensch luttick crenclcen,
Woud een yghelijc hem bedenc/cen.
en fil. 40, r. b.: hi was die gheen diet luttic ach te. Z. v.
Gl. Minn. Loep en v. HASS. op KIL.
Magerlijk, schraal. MAERL., Sp. Rist. Il. blz.294, vs. 9:
Magerlike gaf men hem broot,
.Dat hi van hongre niet bleue doot.
Manshoofd, man; van het mannelijk geslacht. Zoo leest
men 111 de Reimchr. v. Fland., vs. 6061:
Ende bi den edelen prinche getro1twe
Gwy van rlaendren, den edelen graue,
Adde Boe .vi. kindre, daer men sprac ane
rele. Ende de drie waren
Manhoefde.
en VONDEL, Adam in Ball., Bedr. 5:
EVA. Het voeght een manshooft zich te honden onbesproken.
't Manvolk, de mannen.
Mattekeesje, drankfleschje met biezen omvlochten.
Meissen J meid, meisje. AId. in MATTH. An., Dl. IIl.
blz. 505 en KIL.
Mem, moeder.
Migchelen, wemelen, krielen.
285
Mij t, Grafelijk muntje, zesde gedeelte van een duit, voor
de zeventiende eeuw in de Nederlanden gangbaar. In de
spreekwijze: 't 18 niette mijt, het is geen duit waard, het is
niets. Dikwijls komt zij voor in de schriften der Ouden,
en al zeer vroeg. Zie Dr. DE JAGERS Lat. Verscheid., bI. 70 -74.
Mis s e 1 ij k, vreemd, zonderling, raar, leelijk , bespottelijk.
Wat is hij mi88elijk toegetakeld. Wat ziet hij er mi88elijk uit.
Je bent een mi88ely'!c pot eten. Zeer oud is dit woord; de
vroegste schrijvers hebben het reeds en in vele beteekenissen
gebezigd:
1°. Gemengd, onderscheiden, verschillend, velerlei, allerlei.
Lancelot, 3, vs. 6565:
.Daerna al8men hadlle geten
Wa8 8i bi Bohorde ge8eten,
]Jaer 8i van messelike 8aken
Onderlinge beide 8praken.
Sp. Hist. lIl. blz. 139, vs. 25:
- wi doen v ver8taen,
lJat die Keg8er, sonder waen,
Ghe8ent heuet 8ijn grote here
In orloghe, in 8taerker were,
Verre in messelike lande.
St. Franc. Prol., vs. 77:
Men moet om de rime 80uken
Misselike tonghe in boeken.
en Natuurk. v. 'tGeheelal, vs. 725:
.Die duuel penset nacht ende dach,
Hoe hi ouel' on8 v' ti8tighen mach,
Ende uut dien gheloue bringhen;
Ende proeuet on8 mit misseliken dingen.
2°. Op verschillende wijzen. St. Margrieten (B. Mus. 1.
blz. 282), vs. 165:
Ende wie hem daer an gode bekerde
I/i messelike tormenterde.
30 • ·Wisselvallig, onzeker, twijfelachtig. Reinaert, vs. 1391 :
Het8 misselic, hoet gevallen maeh.
AId. Ys. 4120:
286
Misselie ist !/.Oet mi vergaet
Ten hove.
Oude Ned. Spr., uitg. d. Pl'. MEYER, blz. 6:
lek beholde dat lek hebbe, het crijghen is misseliek.
SPIEGH., Bijspr. Alm., Sept. 1:
Hout dat ghi hebt, het krighen is mislijk.
VISSCHER, Sinnep. Sch. 1, n°. 4:
't Is misselijck waer een f/eck sijn geldt aeJ~ leyrlt.
en Warenar, Bedr. B, Toon. 1:
Mogelijk is misselijk, oy provisie hetjet al.
4°. Onbestendig, voorbijgaande. D. BUYSERO, Amphitr. blz. 18:
Natuur is misselije, den eenen geeft zy hert,
lJaar el'ander door eert wind terstont verslaaf/en werel.
en BRED., Stomme Ridd., bI. 43:
Komt moer 't sal wel vergaen, 't is maer een misselijcke wijnt.
(OUDEM. op BR).
5". Gevallig, toevallig. MAERL. Sp. Bist. I. 186:
Hoe hi mochte werden here
Messelike irt vele kijre.
6°. Misschien, welligt. J. DE BRbNE d. J., Jok en Ernst,
I. blz. 98: doe van daagh niet, waar van het mergen misseIik
te laat zou wezw om berouw t' hebben. AId. blz. 187: Gelieft
te gedogen, dat ik u t!el'st, 'hier of daar in, te passe ben gekomen,
en dan zal ik uw beleeftheid misselik aannemen. En blz.
202: hoewel 'er misselik iemant zou mogen wezen, die zoodanig
een verdragh aanging.
7°. Gebeurlijk, eventueel. St. Amand, I. 2336:
Maer nochtanne ontsegghic niet
Uwe hulpe, wat dats ghcsciet,
Hets messelie ende het mochte so comen
]Jattet ons seere Goude vromert.
8". Verkeerd. Reinardiana (B. Mus. VI. blz. 414), vs. 99:
Sonder hulp iet te bestaen,
Dat mocht wel misselije vergam.
d. i. dat kon wel verkeerd of slecht afloopen.
287
9°. Zonderling, raar, wonderlijk, vreemd. Minn. Loep,
1, vs. 2683:
Een. goet man die ghegecket waert
Sonder verdient ende onbewaert,
Gelooft mi de8 volcomelic,
Hy denck bi wilen misselic.
Oude Ned. Spr., uitg. d. Pro MEIJER, bI. 29:
Mislick waer een koe een hae8e vangt.
en Sp. Bijsp. Alm., Nov. 1: Misselik i8 wonderlik.
10°. Luimig, wonderlijk, grillig, knorrig, spijtig. O. Ned.
Spr., uitg. d. MEIJER, blz. 12: Tgeluck i8 rondt of mislick.
Minn. Loep, 1, 1240:
At spreken 8!J huden misselijek ,
])e8 morghen8 (morgen) zijn zy ande1'8 ghesint.
Het waeyt wet menigherleye wint,
Eer die roeke uutgancg heeft.
Vergelijk Dr. DE JAGERS Taalk. Mag. IV. blz. 350 355 ;
Gl. M. Loep en OUDEMANS op BRED.
Mittien, terstond. Aldus RILDEG., f". 19, V. b.:
Mittien die Jagher va8te he'!Jst
Sine winden mitten honden,
So dat si Reynal't deghelic pronden
Mitten tanden.
Modden, morsen.
Moddig, morsig, vuil. Modde is vuil, drek. Z. V. D.
SCH., Teuth.
M uij eren, redden, redderen, herstellen, in orde brengen.
Alzoo in Warenar, Bedr. 1, T. 5:
Nu zie ik • er gien muyeren langer au.
N aaIden, zij behooren tot het hoofdsieraad der vrouwen,
worden gedeeltelijk onder den kap gestoken en rusten van
onderen op de pooten of boeken van het oorijzer.
Neerwaardan, naar beneden.
Ne u s doe k, halsdoek, treft men o. a. aan in BRED. Griane,
blz. 59: Om dat mijn wij! huil' Nuesdoecken maackt met Zomme8ticlrje8.
J. V. PAFFENRODE , Hopm. Ulr., Bedr. 2, T. 3:
288
dat jese ems sag iJ& haer pontiJicael opgetoyt,
Te weten, met haer spaense kap met kant, en haer neusdoek
drie hoog geplooyt.
en J. H. KRUL, Kl. v. drooge Goosen, B. 3, 1'0. :
vim'-en-twintigh neusdoeeken
IJe helft mit lommerstickjes , de re8t mit speldewerck eJ~ kantjes.
Ni e u w 1 in g s, kortelings, onlangs. Nieuwelinghe vindt
men in den Roman v. d. Roos, vs. 1124:
II i was stout, vrome ende coene,
Ende was nieuwelinghe comen
Yan .i. tornoye, ende ghenomen
Jf,ienighen slach ende ghegheven.
Nieuwlicks leest men St. Bijb. Judith, 4:, 4: ende beschickten
lcooren tot voorraet ?;an den krijgh, overmits hare velden nieuwlicks
afgemaeyt waren.
Nok, hik. KIL. en BRED., Boert. Lied-b.) blz. 67, b.:
Wel hoe, ick kry'gh Je nock.
Nok ken, hikken, KIL. In de betcekenis van snikken komt
het voor bij COLIJN V. RIJSSELE, Sp. der Minnen, f\'. 31, b.:
Wat bad ghenoet? wat baet gekreten?
Wat wt den oog hen is, is haest vergheten.
(HUYD., Pl'. I. blz. 115).
HOOFT, Taeitus, blz. 394: schuddende zijn' borst en aanschijn
van 't nokken. En BRED. Griane, blz. 2:
Al bevend wert mijn steM, door 't nocken gants verstopt.
N u l' k, norskop , steiloor. 't Is een nurk van een vent. z.
v. TUIN~I. Spreekw., Dl. I. blz. 217.
Nuw, nu doen ('t zeI mij), 't zal mij verwonderen, bevreemden.
lIet doet of geeft mij nuw te weten, ik ben nieuwsgierig,
of verlangend te weten. Z. v. OUDEM. op BRED.
Nu w van 0 p h 0 0 l' en, bevreemden. IJaer hoor ik nuw
van op, daar sta ik van te kijken.
Ok z a al, ook zin g z 0 I der, plaats voor de zangers in de
roomsehe kerk.
o mmekan tj e brood, sneedje.
On ga n s, ziek, krank, in de mat, niet wel. KILIAEN.
289
On k 1 a ar, hetzelfde. In de beteekenis van, niet in orde,
def~kt, beschadigd, komt het voor bij VISSCHER, Quicken,
Sch. 6, 53:
Om een kleyn leck, en onklare pomp, is hy 't (schip) geruimt,
Heeft hy niet onnoset al willens sijn schip versuymt?
Ontschieten, uit de gedachte, buiten de rekening gaan.
Z. TUINM. Fakkel, Dl. Il. i. v. ontstentenis. Verders komt
het bij de oudste schrijvers voor, doch in andere beteekenissen,
als:
1°. Ontgaan, ontkomen, ontvlugten. Sp. Hist. 1. blz. 206,
vs. 41:
Leonida entie sine
Vermoyt van slaglten ende van pine,
Bleuen onder dandre doot,
lJatter cume eenech ontscoot.
Reimchr. v. Fland, vs. 7876:
neur een gat hi ontscoet
Van eere stille, gheloues mij,
Bi hulpen van die hem waren' bi.
en VELTH. 2, Cap. 48:
IJie scoutkeit in die kerke ontscoet,
Ende dies met hem wilden plechten.
2°. Ontwijken, zich verschuilen voor. Sp. Hist. 1. blz. 157,
vs. 5:
noe hi den regm eens vlien begerde,
Bene cloue saclt lti in die erde,
Daer hi den reglten in ontscoot.
3°. Ontglippen. Lancelot, 3, vs. 13011:
Abso ats ic min hande wranc,
Ontscoet mi tvingerUn an minen danc.
4°. Ontwaken, wakker worden. St. Franc. vs. 1628:
Wie so daer sliep hi ontscoot,
Een deel vervaert, dat moochdi kinnen.
5°. Aanbreken. Lancelot 3, vs. 17395:
nes margens doen die daalt ontscoet.
Onzoet, onaangenaam. Wat is het weer onzoet! In dien
290
zm treft men het aan in het 101e. Deel van HOFFl\1., Hor.
Belg., blz. 125, coupl. 3:
At ist onsoet, het is mi {Joet,
Mijn hert van di te brenglten.
Grimb. Oorlog, Il. 2437:
Het was gequetBt 80 onsoete
Daer 't geZegen hadde onder de voete.
en 111 een Brief van SPIEGHEJ. aan Dr. P. PAAUW: IJe al te
groote gewoonte der zondm maakt ons den weg der deugden rouw
en onzoet.
Oom zeg gel', - zeg s ter, neef, nicht.
00 l' ij Z er, zilveren of gouden plaat, waarover de kap gehecht
is.
00 tj e, grootmoeder.
Op per dan, opwaarts, naar de hoogte, of naar boven.
B. v. Ga je meê opperdan ? Trek wat opperdan.
Opredderen, opruimen, z. v. Dr. DE JAGERS Proev.
ov. de Werkw. i. v. Redderen.
Op r 0 de 11, hetzelfde. In de beteekenis van uitroeijen , ontwortelen
komt het voor in de Gest. Rom, cap. 83: .Daer
quam een vroem sta rele groot beer die quam in desen hof ende
verclerfde die bomen 8eoerrlese1t ende bracse ende roodse op.
Opzudderen, opsnerken, (het eten) opstoven.
Ot a, grootvader.
o ver s c hoe r, andersom. Aldus in 't Consttl). J uw.
Ddd. 2, vO.:
Het sal 11 noch wel gelucken, iele meen over scboer.
Paander, platte wijde ronde mand.
Pal!ll eta zie, bloedverwantschap.
PI a n t ei t, gestadig, bestendig. In dien zin lezen wij het
in den Vlaerd. Rederijk-b. fo. R. 3, vO.:
Dy leest schriftuer planteyt en eygenzinnie!t blijft.
In de beteekenis van overvtoed en' overvloedig was het reeds
bij de oudste schrijvers in gebruik, o. a. Walew., vs. 4627:
Planteit van wiJle 80 was rlaer,
Root ellde wit, verse eJlde claer:
291
lJies dronken si alle dies begaren.
AId. vs. 11004:
])ie edelste dl'anc, die beste spise,
Die men vant hadsi plantheit.
Sp. Rist. II. 80, vs. 9:
Buten sinen huse in elke ,vtede
80ne was geen so geluckich mede,
A lse irb orloghe, in aventuren,
lJ~ planteit, in soeten, in suren.
Z. v. Gl. Lek. Sp.
Ploeteren, (in 't water) morsen, plassen, of flodderen.
Elders vindt men: Plateren of pleterelt en plaeijerert: zie DE
J t\GERS Proeve over de VY erkw. bI. 144.
Plok, aandeel, buit. Aldus in HOOFTS Warenar, Bedr.
1, 1'. 3.:
])ie door een zeker getroggelt testament,
Met temen en lemmen van haren man heeft verworven.
])at de beste plok van zijn goedt op haer is verstorven.
Plo k pen n i n g, trekgeld bij een verkooping.
Plo mp v e r1 0 ren, geheel bedolven, geheel en al. Aldus
in FOKKES Hoek v. d. Haard, 3a• dr., Dl. Ir. blz. 307:
Emma was daardoor zoo gealtereerd, dat ze de handen los liet,
en Eginhart rolde plompverloren in de sneeuw.
P I uts en, beslaan, mengen.
P I uts pot, beslagpot.
P rut t e Ij ag t, nesterijen, vodden, voddenkraam, prullen.
Ft'vdel wordt in deze beteekenis gebezigd in de Spelen van
Sinne. Antw. 1562. Aaa. 4, rO,:
Hoort ghy en moecht dese feesté niemant bedrieghen ,
Of v salue vercoopen voor veel ghebreken
Oft gh!:! wert met al uwen pruetel versteken.
Ree k, hark. Ook bij KIL. i. v. Reke,
Ree s c hap (KIL. reedschap). In de beteekenis van werktuig
komt het voor in den Pass. VYinterst. 1505, fo. 2, 1'0,:
der heiligen lichamen waren gods vaten christ' tempel ende bussen
met geesteliker salue godlike fonteijne ende een reescap daer
292
die heylighe ghtést doel' wrac!tt. HOOFT bezigt het in de beteekenis
van toebereidselen of aanstalte. N. Hist. 278: als
hy nu reedscpap maakte om de stadt te óeukert.
Reg t e voo r t, thans, nu, tegenwoordig, komt bij de Ouden
meermalen voor, o. a. in de Brab. Yeest, 6, vs. 639:
Rechtevort soe wert geware das
lJie keiser, dat hi vergeven was,
Ende gaeft hem te kermen clare
IJat !ti die baersculdige ware.
O. N. Spr., ui tg. d. Pro MEIJER, blz. 26: Hy solde rechteuoort
wel ouer een !tuys springen. En NOOSEMANS Klaart je,
B. 4, vO.:
Die dans óen icle ontgaen, nu vrees icle geen gevaer;
'le Ben rechtevoort verólijt, hoe droef iele flusjes waer.
Roe ij e n (u i t) g a a n, een vrouw bij de verlossing behulpzaam
zijn.
Rooi (om de) van, ongeveer.
Rooi (het houdt geen), het is onbehoorlijk, het gaat
buiten den regel, het raakt kant noch wal, ken t paal noch
perk. A.ldus J. V. P.AFFENRODE, Hopm. Ulrich, Bedr. 2,
T. 1: als ik gaende ben, 1>'00 en hout mijn gramschap geen
rooy. Z. v. OUDEM. op BRED.
R 0 0 ij en, redderen, gedaan krijgen, er mede te regt ko·
men, koersen. )) Dus kan een zwierende en laveerende dronkaard
de straat naauwelijks rooyen." Z. TUINM., Spreekw. 2.
Rooijen (hem) aan iemand, vindt men in de beteekenis
van (iets) op een ander schuiven, het aan hem overlaten,
lil Lancelot, vs. 30758:
IJies roye ic mi an die gesellen
Vander queesten, diet u mogen tellen (verhalen).
R u i g wee r, ruw, onstuimig weêr. A.ldus BRED., Kl.
v. d. Meulen., F. 3, rO.: Wat hettet van daefJh ien ruychweer
eweest. Z. V. OUDEMANS op BRED.
Schieten, overvallen, betrappen. VONDEL gebruikt het
voor overvallen, overkomen, Poezij , Il. 5:
Och, zeitze, lief, !toe i,~'t? wat schiet 16 in den droom?
293
Wat spoock of u vervaert, die veiligh zyt van schroom.
Sc hokké re n, smalen, schimpen.
Sc h 0 0 ij en, bedelen. Voor gaan, loopen werd het bij
de Ouden veel gebezigd, o. a. Reder. v. d. Lischbloem v.
Mechelen. Antw. 1562, J. 3, vo.:
Suldg ghg 1ll!J nu leeren den lobben vlogen
Ick .~ou licht gaen schoyen van hier met haesten snel.
AId. M. 3, rO.:
Met "edene moet ik mertwaert schoyen.
HOOFT, Ned. Rist., blz. 364: Voort schooid hg wa7cker naa
den Landtvooght toe. Augustijnkin, in het Archief, uitgeg.
door den Reer BUDDINGH, vs. 384:
Van we!lnen U8 den ogen scoyt
Rem das wasser.
Z. v. het vVoord.-b. van het lnst. en van den Reer OUDEM.
op BR.
Sc hot el, bl'oodschieter. Te Rotterdam zegt men paal.
KIL. Pacl, auen-pael.
Schots, ruw, plomp, onvriendelijk. Komt in de oude
blijspelen menigmaal voor, o. a. in FOKKENS Kl. v. d. Ital.
Schoorsteenv. , A. 2, VO.: Wel als men neur maar wat schots
bejegent, ze gaander voort op pruilen. Z. V. OUDEM. op BEED.
Sc h rok en, een huid of korst krijgen, rimpelen door
droogte.
Sch u i lew in kj e spelen, schuilhoel,je spelen. Wink is een
verkorting van winkel, d. i. hoek, (bij ons nog overig in
winkelhaak). Dit woord werd dOl)r de Ouden veelvuldig gebezigd.
Ten bewijze strekke Sp. Rist. Il. blz. 243, vs. 7:
Eens gltine hi in '8 Michiel8 ker!.:e
Met vele lieden, leeke ende clerke,
In eenen winkel alleene 8taen.
Reinaert, Bijl. 4, vs. 14:
Men mocht daer Va1t allen vinden,
Evere, lupaerde ende simmincle 1) (apen),
1) Van Jaar scharm;llhl, spotnaam voor een lang mager menseh.
294
]Jie quammt uut menegen winde.
]Ja er gegaen, met groten 8ere (droefheid).
]Jen liebaert elagen 1) haren here.
Pass. Somerst., fo. 171, vo.: ]Je8 and' daeeh8 quam hi weder
ende 8ehuilde in een winkel. Coornh., DI. lIl. f'. 508, vo.:
]Jaer saehmen elc om strijt • ••••
Wt alle winckelen Ttoopigk tot haar lopen.
VONDEl" Maeghdebr., blz. 53:
- zoo zal de stijve !ceel (zware stem)
JJoorgalmen overal de winkels van 't bordeel.
En BRED., Moortje, blz. 71.
Voorts beteekent het 1°. oogholte. HOOFT, Baëto, Bedr.4,
Toon. 3; VOND., Hersch. 13, 810 en GREENWOOD , POÏ:izij,
blz. 15.
2°. (vestingb.) uit- of inspringende hoek. HOOFT, N. Hist.
blz. 12.
Aehterwinleet is schuilhoek, achterhoek, sluiphoek. HOOFT,
Baëto, Bedr. 3, Toon. 3:
o loc7trijle menscnen hart wat zijt fJhy loos gebollwt,
Vol achterwinkien en 1ierborfJene vertrelclcen.
In winkelen en hoeken, in hoeken en gaten, A. BIJNS, B.
2, Ref. 10; BRED. Roddr. en Alph., blz. 9; VONDEL, Ovid.
Hersch.5, 749, en L. BAKE, Uitbr. van Sal. Hoogl., zang 3.
Z. V. HUYD. Proeve, Dl. I. bI. 131-35.
Schuttel, schotel. Aldus Gest. Rom. fo. 95, rO.: si eten
in een scuttel.
Se 1 s c hip, gezelschap. Zoo leest men ook bij BRED.
Griane, D. 4, 1'0.:
Zo hoa8t al8 8!J mijn sac~, so stongh iek !lUcr wel an,
Want 8J! riep int volle seltschip, dit i8 mijn eyghen 8int-jan.
en Sp. Brabander, F. 3, 1'0.:
IJg vermaecten een hiel selschip.
Sik k epi tj e, weinigje, beetje. Geen 8ilclcepiije zeI je hebben,
niets krijg je.
1) Trans. (iem.) zijn deelneming of leed betuigen bij eenig ongeval.
295
Slaei, groote houten hamer.
Slijferen, walsen. Z. v. Dr. DE JAGERS Proeve, i. v.
BUfferen.
Slij mgast, gematigd, bezadigd menseh, flegmaticus. In
den Patriotsehen tijd werden te Amsterdam zij met dien
naam bestempeld, die zich voor geen der beide partijen wilden
verklaren. Slijmgezel vindt men Reder. v. d. Lischbl. van
Mechelen, 1562, M. 2, vO.:
IJaer ooelc verleeert menic"h slijmgheselle.
Slokkerd (een goede), een eenvoudig, goedaardig menseh,
een goede sul; un bon homme. HOOFT, Warenar, Bedr. 1,
Toon. 4:
Wat, je hebt al jou leven een goet slokker geweest.
Smakken, vallen. Dus 1'iisken v. d. Schilden, A. 2, rO.:
_ - gheeft bestevaer toch eens de hant,
.Dat hy niet en struycleel, de weeh is him' at wat oneffen,
En ghelooft, dat oude luyd' er smacken dapper treffen.
Sn a ar, schoonzuster. In de beteekenis van schoonmoeder
en schoondochter komt het ook bij de Ouden voor, o. a. Gest.
Rom., cap. 15 en D. DE POTTER, Getr. Hard., Bedr. 5:
Schoonmoeder zijnde van twee stechtgestetde snaeren.
Z. V. OUDEM. op BRED.
Snee, sneeuw. Z. Gloss. Lek. sp.
Sn eeg, snugger, schrander.
Snikheet, zeer warm; dus TACIT. 214.
Snouwen of snuwen, sneeuwen.
St i e k, post of vast werk op een fabriek. Hij heeft een
stiek als blolemaalder (eerste knecht op een oliemolen) geleregen.
St ij f, ruim. 't Is stijf drie uren. Zoo vindt men ook iu
HOOFTS Ned. Hist., bI. 827: Raare hoopen • •• quaamen •••
stijf twee mijlen van Gent leeg heren.
Stik, stuk, boterham. Aldus Moortje, blz. 63: Als wy
tot jouwent te gast waren, je vaM sneet gien stiefvaars sticken.
Stikkeweegs, eind wegs. AId. in BRED. Griane, blz. 30:
Bo '/.-·ong icle tU!lsent, een stickweegs u!ls hU!ls
Een lcnoppeldoecle.
20
2%
Nog bij WAGENAAR stuk wegs, Vad, Hist. IIl. 14: ])ie vaT'
binnen vervolgden hen een stuk wegs. AId. bI. 337: een hoop
Engelschen, een stuk wegs Landwaards ingetro1c1cen zynde. Zie
voorts Dr. DE JAGERS Lat. Verscheid., bI. 363.
St u i ten, roemen. Er valt niet veel op te stuiten.
St u i tj e, endelkorstje (van een brood).
Taat, vader.
Teerst, tierst dat, zoodra als. Zeer oud is dit woord;
de vroegste schrijvers hebben het gebruikt, o. a. Sp. Hist.,
lIl. blz. 172, vs. 16:
Teerst dat Martijn vernam,
nat si daer eens doden plaghen,
Liet hise gaen ende wechihaghen.
AId. blz. 253, vs. 115:
Teerst dat die maget quam ter stede
naer men plach der dorpernede,
Vant soe den jngel Gods aldaer.
en Lancelot, Il. vs. 28404 en 49274.
Ten tig (m al), overdreven net. zindelijk. Tentig komt
in de beteekenis van net, zindelijk, keurig, in de blijspelen
van vroeger en tijd hier en daar voor; een paar voorbeelden
tot staving. BRED., Griane, H. 2, vO.:
In as me wijf heur vaten en heur Tinnewerck schuurt,
Je gruuwt, dat gy 't siet, so besuckt tentigh en klaer isse.
Symen zonder soeticheit, D. 2, vo.:
Jae het alder tentichste wijf weet op ongshuysraet niet te .,eggh~n.
En Kl. v. d. Pasquilm., bI. 13: MC1t moet (volgens de leer
van Broer Cnelis) hedendaegs so tentich niet leven. Hier beteekent
het naauwgezet. Zoo vindt men ook tentery voor
netheid, zindelijkheid. L. ZASY, Borgh. Huys-h., Hand. 2,
Uytk. 2: Sb'n vrouw van tenteryen hoovaerdigheyt stinckt.
Tij en (i mp erf. teeg), gaan. Komt bij de vroegere schrijvers
dikwijls voor, inzonderheid in de Blijspelen. Vlaerd.
Reder-b., D. 1, vO.: Sy loefden na 't landt toe, ick dat ziende,
teegh aan 't vluchten, HOOFT, War., Be(k 1, 4: Nu tij ick
weêr na huis, want mb'n hart is er al. s. C9STER, Tiisken
297
van der- Schilden, B. 2, ro.: Ik tij nae den baes. NOOSEMANS
Klaart je, A. 4, vo.: En nou sou iek wel na sehoppén ienoogk
tyen, maar die verdrinekt al sijn verstant. Z. V. OUDEMANS
op BREDERO.
Tis (in de), in de war, in den knoop. Het garen is in
de tis.
Toekomen, geschieden, gebeuren, zich toedragen. Hoe
komt dat toe? wat is er de oorzaak van? Z. V. OUD EM. op
BRED.
Toe k oom Ei t, in de beteekenis van toedragt, geschiedenis,
omstandigheden, bezigt HOOFT het, Ned. Hist., blz. 235:
Zij .... vraaght hem de toekoomst der veroovering af.
Toe mak en, vuil, morsig maken. Wat hebje je kleeren
toegemaakt! En in de beteekenis van gereed maken, ontmoeten
wij het in het spel van Tiisken van der Schilden, B. 4, vo.:
Maal' wat iek toe maeck, 't is van vis of van vle?Jseh,
lek kooek het leeker.
Toe va 11 en, meê of in de hand vallen.
U is, ons. KILIAEN: 't uysent, bij ons, ten on.zent. Aldus
in BRED., Griane. Zie OUDEUANS.
Val d e u r, ophaalbrug. Te Oostzaandam in gebruik.
Vanen, vaanden, vanden, zi.eken bezoeken. In die
beteekenis treft men het reeds bij de oudste schrijvers aan,
o. a. Lancelot, 3, 9025:
ie quam hier te hem bedien,
IJus gewapent als gi moget sien,
Hem in sine sieehe# vanden.
Reinaert, vs. 6576:
Reinaert, lieve neve, weest welleeomen:
Ic weets dane, dat gi mi vant.
In die van zijn opwachting bij iemand maken vindt men
het VELTH., 5, cap. 2:
Alle die Here van allen landert
Quamen 't Aken sijns vanden.
En HOOFT, Ned. Hist., blz. 1174: Gedurende het beleg van
Sluis ging de Oudtveldheel' Norl'its den Algemeinen Landtvooght
20*
298
in Zeelandt vanden. Z. v, CUGN. BijJr., blz. 137 en OUDEMANS
op BRED.
Var e n ('t zal hem), 't zal hem tegenvallen.
Vee I, vedel, viool. Voor de veel gaan, gaan dansen.
VONDEL bezigt ook dit woord Poëzy, I. blz. 107:
Zoo vondt ghij '8 Gravenhaegh, daer cijteren en veelen
U welleleomden met muzijcle van maeghdeleeelen.
Yedel komt van vedelen, dat men ontmoet in de beteekenis
van streelen, strijken, Reinaert, vs. 5732:
IJie esel hief op sinen steert;
Op 8inen here, dat hi 8pranc,
Hi bleerde, hi green, lti sanc;
Met sinen vorsten voeten voren
Vedelde hi sb'n8 heren oren,
.Dat lti hem maecte grote bulen.
Verders ontmoet men het yoor: op de viool of eenig ander
strijkinstrument spelen. Verk. Martijn, 1, vs. 12:
Di vedelt VOl' die doue
])ie heren scelt van roue.
En YELTH., 3, cap. 34:
Men at met bliden 8inne ende dranc,
Men noteerde daar ende sanc,
Men vedelde, ende tambuerde mede,
Men trompte daer in menige stede.
Veerenoeg, ver genoeg. Tiisken v. d. Schilden, C.
1, vO.:
't Is nou veerenoech, icle heb de mU?Js al int vaUeijen.
V erbruij en, verknoeijen, doorbrengen, verkwisten. Aldus
in NOOSEMANS Kl. v. Krijn Onverstandt, Uytk. 1:
Ile denle 8en gelt, dat is verbruyt,
Yerdronleen en ver8peelt.
Ver d ach t, voorbereid. Ik was er niet op verdacht.
Ver doe n, verbruiken. Aldus MATTH. An., Dl. 1. blz.
391: .De eerste Eehanson doet de cost van den wine, die men
verdoet in 't Log?Jst van den Prinee.
Ver g a a n, gaan, afloopen, ten einde komen. 't Zal hem
2H9
er nog na vergaan, het vergaat hem slecht, het loopt slecht
met hem af. In dien zin treft men het o. a. ook aan,
Caerl. en Eleg. vs. 1246:
])ie eonine tl'ooste Elegast wel
Ende seide, verghinghe wel sijn spel
Ende behitti syn leven,
Di souden syn suster gheven,
])ie Egghe1'ie hadde te vorert.
])ie sijn doot hadde ghesworen.
Walewein, vs. 684:
Maer sine sake verginc hem wel.
Sp. Hist. IV. blz. 406, vs. 46:
Dus sV'n hare dingen vergaen.
en BRED. Moortje blz. 58:
Voorwaar Writsert. ghij hebt hier angereeht een daat
IJie souw vergaan wistet de Magistraat.
Z. v. OUDEM. op BRED.
Voorts werd het door de Ouden in onderscheidene beteekenissen
gebezigd, t. w.
10 • Voorbijgaan, verstrijken, een einde nemen. overgaan,
ophouden. Sp. Rist. IV. blz. 163, vs. 39:
IJat daden si, ende met gere dirw
Ghene erdbeue al verginc.
Vlaerd. Red. b. fb. Ggg. Vo.:
Den Wintm' is vergaen, den Regen is ve1'leden.
en BRED. J ero!. blz. 38:
lek heb wel edoeht sal dit van Sy1~ leven wel vergaen.
Z. v. OUDEM. op BRED.
2°, Zich toedragen, gebeuren, geschieden. Sp. Hist. IV.
blz. 432, vs. 49:
])ese dine ende ander mede
Leest men, dat sen te Columbaen dede
Ende voerseide meneghe dine.
])ie so en anders nient verghinc.
3°. Verdwijnen, verduisteren. Sp. Rist. I. blz. 327,
vs. 19:
300
J)aer 8woer die pape openbare . •••
• •. alse verginge zonne of mane,
]Jat die bomen lieten trane.
VELTH. 2, Cap. 21:
Indesen tiden .....•
So was die sonne oec vergaen.
Te ve,ypertide gcsciede dat;
Bet wert so donker op ter stat,
J)at men niet en conde gesien.
Lev. v. Jez. Cap. 230: omtrent den middaghe 80 verghine de
Bonne ende al de werelt was irt demsternessen. Pass. Somerst.
fO. 161 VO.: die sonneplach alleen te v' gaen, daer die sonne
ende mane v' gaderen dats in die nyeuwe mane. En lager: en
ter. vi. vren v' gine die Bonne, en die dach v' wandelde ind nacht
BO dz men die sterren aen den hemel ,çach. Z. v. CLARISSE op
de N atuerk. v. 't Geheelal. Vandaar vergang of vergane,
verduistering, Br. THOMAS aId. aang.
4°. Verachteren, achterüitgaan. Sp. Hist. 1. blz. 466,
vs. 87:
lr~ haer derde jaer verginc
Harde sere die Roemsce dinc.
5°. Omkomen, sneuvelen. Z. Gl. Lek. sp. en OUDEM. op
BRED. ZOO treft men ook het subst. vergang aan voor gang,
loop. BRED. J erol. blz. 49: 't Ia werelts vergang. En in de
beteekenis van ophouden, einde, Dietsche Lucid. (BLOMM.
Oud. VI. Ged. Dl. lIl.) vs. 614:
J)ie horen na duvels 1'aet
Meer dan om hemels stad,
J)ie suUen ter laester uren
]Jer hellen pine moeten besu1'e1&,
J)ie Bal duren sonder vergane,
Mit tormente in vul en 8tanc.
Vergangen jaar, verleden jaar. Z. V. V. HASSELT
op KIL.
Verkladden, verknoeijen, vermorsen. Zoo leest men
in de Kl. v. d. Pasquilm. voor den Duyvel, blz, 19:
301
's Hadden al haer leven geit genoch om aen saljjes en smeerdoos
te verkladden,
])aer se nou somwylen na duym-lcruyt stinclcen als eeJb leoey
na muscliaet.
Verkneukelen (zich), zich inwendig verblijden, zich
innig goed doen, welligt een verbastering van verneuleelen, dat
men o. a aantreft in BRED. Rodd. en Alph. blz. 7:
Mijr~ ziel verneukelt haer met innerlijcle verfroijen.
Z. v. Dr. DE JAGERS Proeve, blz. 56 en 75.
Verknollen, verknoeijen. Aldus NOOSEMANS Klaart je
A. 4, rO.:
Soo mocht ons yemandt sien, en dan waer 't heel verknolt.
en L. ZASIJ, Borghel. Huys-houdingh, Uytk. 3, B. 2, rO.:
Je hebt voorwaar verknolt
Ja, mijn dunclet seecleer, dat hij bij hem selven prolt.
Ver 1 a k ken, foppen, bedotten. Aldus Reder. v. Sout
Leeuwen, Antw. 1562 fo. Ll. 4, r.:
])us singt een liedeleen om hem te verlacken.
Wat hooger vindt men aId. fo. Ll. 1, v. in dezelfde beteeken
is versnurclcen: Wij sullen de mensche noch wel versnurcken.
Voorts beteekent het: heimelijk overvallen, verschalken, verstrikken
en komt o. a. voor Gest. Rom. Cap. 83: ])aer quam
een vroem starcle groot beer die quam in desen hof... . als dat
Jonathaa ghewaer wert, soe verlacte hi den beer ende sloech hem
aijn rechter oor af VISSCHER, Jamm. N°. 7:
't Geluclet wel den slapenden vyandt te verlacken.
en HOOFTS Ged. (ui tg. Bild) Dl. Il. blz. 38. Z. v. OUDEMANS
op BRED.
Ver man ing. Aldus worden de. kerken der Doopsgezinden
aan de Zaan genoemd.
Ver mol s e m d, vermolmd, verteerd, vergaan. In dien zin
door BRED. gebezigd. Z. het woord bij den heer OUDEMANS.
Verorberen, gebruiken, opeten.
Ver s c h iet en, schrikken, ontroeren, ontstellen. Zeer
oud is dit woord; men vindt het reeds bij de vroegste schrijvers,
o. a. MAERL. Sp. Hist. IV. blz. 122, vs. 5:
302
Al se- wi daer geseten stille
Een stic hadden, napr onsen wiUé,
Quam ons an een vaer so groot,
]Jat al onse lijf verscoot.
Seghelijn, c. 1, rO.:
]Jaer sach hi ter seluer vren
IJen hemel ontdaen harde wb't
Ende het was metten tb't
Sijn or8 dat lach ouer doot
Spranck op van vare ende verschoot.
A. BIJNS Ref. B. 2, bI. 34:
Al versprack haer Chl'istus, zij niet en verschoot.
Reder. v. Sont Leeuwen, Antw. 1562, Mm. 3, vO.:
Neen mensche en verschiet van gheen gheruchten.
en VONDEL, Poezij, I. blz. 123:
Waer van mb'n hart verschoot, als waer't van doodsclte spoken.
In een trans. beteekenis vindt men het in BRED. Moortje,
blz. 41:
- een Rotterdamsche waghen
Met rinckelend geraas en krakende gltekras.
Verschoot mij.
Z. v. OUDEM. op BRED.
V ij zeI, dommekracht.
V Ier ken, wild, woest, onbesuid heen en we~r loopen.
Die kinderen vlerken langs de straat.
VI e u gel en, binden, knevelen, boeijen , de handen op
den rug binden, KIL en v. BASS. Ook leest men het in
BRED. Moortje, blz. 66:
Hy kreegh hem by de kop
En vleugelden hem stijf en maakte voorts een atrop.
VI ie n e n, vliegen.
V 1 ij en, gelegen komen, schikken, passen, voegen, dienen.
't Vlijt me heden niet. Dat 1)lijt wel, dat dient wel,
dat is wel noodzakelijk. In de bete eken is van voegen, schikken
ontmoet men het in BOOFTS Ged. (uitg. BILDERD.) 1.
blz. 88:
303
Wilt u vlyen
Tot verblyen.
en BRED. Schijnh. Bedr. 1, T. 4:
Het ia te wonder hoe dat hy hem can vleyen.
By wijn-koop en vry-lach, by doelena ametaeryen.
Vlook, holachtig. Aldus VONDELS Poezy, I.-blz. 166.
IJe zeegodt.
Die.
In een vloocke achulp van monatera wort get(lgen.
"-Vol e w ij k. Een plaats bij Buiksloot , waar de kindèren
(naar het volkssprookje) aan de boom en groeijen en van daar
afgehaald worden. Dit woord komt reeds voor in BRED.
Griane, Bedr. 4: Bouwen. lek aet segghen, dat iek dit kindt
al moerlijekelienigh (moederziel alleen) uyt de Voolewijck ghehaalt
heb. Z. v. OUDEM. op BRED.
Vol k, familie. Hij is nog van me volk. Ik heb volk te
wasschip.
Voo r doe n, uitstallen, te koop stellen. Goed voorgedaan
is half verkocht. Yoortdoen vindt men in die beteekenis in:
BRED. Moortje, blz. 17: Wat selt volekje nou beginne.? se hadde
daer sa mO?J voort edaen. OUD. op BRED.
Vroêmoêr, vroedvrouw. Aldus Gest. Rom. fa. 158 rO.:
omdat aijn dochter grof waa ende wterate met kinde, aoe beaorg!
tede !ti oec in den acepe een wijse vroemoer.
V rou wvo Ik, de vrouwen. Dus Tiisk. v. d. Schilden,
D. 1, vo.: aoo verdu?Jvelt ist vrouvolck hier, met die opiny
gequelt.
Wac h t, geplooide wollen vrouwen bovenrok.
Walstoep, trapje, dat in een achterhuis naar het water
leidt.
Wasschip (te) gaan, uit logeren gaan.
Wasschippen, logeren.
Wasschipper, logeergast 1).
1) [Deze woorden zijn verbasterd van waardschnp, waardschappelI, waardsclLappe.
r, en komen in verschillende vormen bij onze Ouden voor. VAN VELTHEM,
fol. 444:
304
Wee g, wand, houten beschot. Dus Beschr. v. Delft, ra.
uitg. blz. 222: bezijden mede mit houte ende borde (planken)
weegen.
Weeran, weer op nieuw. Aldus in BRED. Moortje, blz. 34:
't Was moy sey schalclee Jan, dat sy lietm haar glteleibbel
Maar 't is telcleens weer-an met een hibbel en dribbel.
W e é t (d e) doe n, kennis geven. S. COSTER , Tiisken van
der Schilden B. 2, rO.:
Icle wil Jan Rap gaen doen de weet.
D. Warande, 1. 347:
- Ate ende werscape
E ndt alrelwnde geselscape
Na minen wille vindie in dese.
Dat wa,~, dat hem god so vele eren dede,
Dat hine tsiere wel'scap heeft gebeden.
Bijbel 1477, Gen. 19: doe sy in huys gecomen war'en so maecte hy een wel'scap.
En Cap. 21: abl'aham maecte ene grote werscap in sinen huyse. Hester 1:
soe maecte 1Ii ene grote werscepe. Passion. Winterst. 24 verso: waerom Iweste
ghi ter doot wert als tot eeDre werscap. Coornhert, Odyss. Il. 33:
Ald,45:
De Coning -
Geboot zij'Ti wijjf mette dienstboden zijnder erven
Een groot en heerlijek wael'schap gB1'eet te maken.
Morgen wil iek dan onsen wil/ecom ter Beren
Een waerschap scheneken, overvloedich van splj's en van wijn.
Het Leven van Marc, Aurelius, 131: openbaer waerschappen te houden, in
heymelijke hoven te bancketerell. VAN ALKEM. en v. D. SCHELL. Ned. Displ. I.
193: alle waertscip, die men geplogen heeft voor Bruloeht. Belg. Mus. IIl. 92:
goae almaehtich te daneken ende te bidden om 6tichtieheyt des pays, ende voirt
blijdschap te make.n, met woerscappen ende vieren te stoken. WILLEMS legt het
woord t. d. pI. uit door >Jworppylen, vuerpylen," waarschijnlijk door te denken
aan KILlAANS »worpschoepe, wel'pschoepe, ventilabrum." -- Zoo ook het werkwoord,
MAERL. Sp. Hist. IJ. 419:
Daermen werscaept ende hout feest
Es selden sulcvrient gevreest.
VAN VELTIIEM, fol. 444:
Da.rom eest reel,t dat ie wes.
Met hen -
Ende werscapen Wel' ie ben
Ende spelen na hel' gevoeeh.
Men zie voorts mijne Hand!. tot den Statenb. bI. ] 33, op het w. weerdschap.
- A. D. J.]
305
Weet (de) krijgen, berigt krijgen.
Wij fh 0 0 f d, vrouw. Alleen in 't enkelv. gebruikelijk.
Wij s, manier I mode. Ze is regt naar de wijs gekleed.
Wit zie n, vriendelijk zien. Dus, S. COSTER , Tiisken
van der Schilden B. 4, vO.:
Die man heb icker niet an hy mach al te wel wit sÎen.
Won der doe n. Dat doet mij wonder, dat bevreemdt mij.
Het zal mij wonder doen, ik ben, nieuwsgierig 1).
Zat, verzadigd. Eet nog wat. God loonj e, ik ben zat.
In die beteekenis ontmoeten wij het ook bij de Ouden, o. a.
Gest. Rom. Cap. 106: bt dat dit broot in dryen wordt ghedeyZt,
so en sOltdet gheen van ons allen ghenoech s~jn om sadt
te worden. En Vaderboeck, fo. 82, rO.: Ic en mach dijn onghetrouwe
besjJottinghe nyet langer lyden die crancheyt dy'nre 8Jlisen
en is mi niet and' s dan ene versmadinge ende ene onwaerdicheyt.
Ick wil sat werden van vleische. Als subst. komt het voor in
de beteekenis van verzadiging, bekomst. Dus: zijn zat hebben,
verzadigd zijn, genoeg hebben. te vreden zijn. HOOFT,
Ned. Hist. blz. 472: Als de bloeddorst meest haar zat had,
gink 't er op een ruiten en rooven. DE BRUNE, Jok en Ernst,
I. blz. 70: Princen worden moe gevens aan degeen welkers bedellust
nimmer haar sat heeft.
1) [Anders zegt men daarvoor wonder geven. als: dit of dat geeflmij wonder
of geen wandel'. Dus lees ik ook in VAN NYVELTS Pluto fol. 107 recto: De eerste
die henluyden aensprack _. - seyde dat hem wonder gaf hoe sy dese tijding he
80 haest mochten gebracht hebben. - Meer gewoon naglans was in dezen zin
vreemd geven, b. v. Leven van Marc. Aure!. 93 verso: uwer het geeft my vreemt,
hoe ghijt niet beter en ghedoocht. VONDEL, Kon. Edipus, 12:
- 't geeft me vreemt dat hy niet is verscheenen.
WESTERBAEN, Ged. H. 195:
Meer niet? dat geeft my vreemt. -
HOOFT, Ned. Rist. fa!, 592: merkende dat hun zulx vreemdt gaf. En fol.
1231; 't Gaf hun zeer vreemdt, dat enz. Zie ook OUDEM. op llRIlDERO. - Men
vindt insgelijks vreemd doen, VONDEL. 'l'oonneel des menseh. Lev. 45:
Den Keizer deedet vremt, deze antwoord filet groot wonder
Hem in zijne ooren klonk gelijk als eenen donder.
Niet alleen de gemelde, maar ook nog vcrschehlene andere dergelijke impersonalia
kan men vinden bij GRlMM, IV. 246-249. A. D. J.]
306
Zat maken, verzadigen. Sp. Rist. Il. blz. 120, vs. 96:
Daer hi voedde teere stat
iiiij m. man ende maecte sat
JJfet . vii. broden en lettel visschen.
Zen en, zenuwen. Zij hettet beducht op de zenen.
Ze u r i g, treurig, onaangenaam. 't Is zeurig weêr.
Zie 1 e n (t e r), overleden. Ter zielen varen voor sterven
ontmoet men in BRED. Lucelle, blz. 63:
Wie eens ter zielen vaart, ert komter niet weer u!Jt.
Zie n st, denkelijk, welligt, misschien. Zienst dat ik morgen
kom. OUDEM. op BRED.
Zon der s, bijzonders. Aldus BRED. Moortje, blz. 40:
voorders scheent dat mb'n Vrouw
Den Jonghman Frederick !Jet sonders 8egghert wouw.
Z. v. Pro DE VRIES op War., en het Woord-b. van den heer
OUDEMANS.
Zoo r, geschrookt, droog, dor. In die beteekenis komt
het voor in BRED. Rodd. J. 3, rO.:
Dus h!J met een bre!Jnloose har,dt
Stort d'edel ziel in 't zoore zandt.
Dats door een onverbeterlijck dolen.
Zo r gel ij k, dat zorg, angst, schrik of vrees baart, angstverwekkend,
gevaarvol, hagchelijk, in een gevaarlijken toestand.
De zieke is zorglijk. Bij de Ouden komt het in de
eerste beteekenissen menigmaal voor, o. a. Sp. Rist. I. blz. 49 :
Rose, vs. 5663:
Daer8 Caribdis en SiUa
In die zee, den lande na,
Twee sorgelike steden,
Daer 8!Jn scepen buten vreden.
Op die rootse, die staet daer,
Staet . i. sorghelijc bosc1t voerwaer,
Daer wonderli!ce óome in staen.
Reimchr. V. Fland., vs. 9711:
menich was blide . ...
Als men van ziere comste wiste,
307
Dat hi ontcommen was huten twiste
Die so suergbelijc arMe ghezijn.
En Bijb. Mour. 2 Kon 2, vs. 26: En weet ghij niet, dat
het mishoopen seer sorgbelijck is. Voorts beteekent zorgelijk,
dat veel oplettendheid vereischt. MATTH. An., I. blz. 410;
Het is ambacht sublijl, sorgbelijc, ende die alle selcerhede inhout.
En zorgelijk staan onpers. ww. in een gevaarIijken toestand
verkeeren. Rose, vs. 11959:
Die muus die maer . i. hol en weet,
Ic segghu dat haer sorghelijc staet.
Zorgen, vreezen, intr. Werd ook door de vroegste schrijvers
in dien zin gebezigd, t. w. Lancelot, 2, vs. 34660:
Sere sorghden Kanart ende Claudijn,
Dat die hare gltescoffiert souden sb·n.
Walewein, vs. 577:
Ri seide: Ic ne wille niet sorghen,
Dattu heden ofte morghen
Enen andren suls doen verdriet.
Vaderb., P'. 47 rO.: doe sorchden wij dat zn dat hol leeuwe1'
mochten wesen ofte ander fenijnde wormen. Boue. v. Se den ,
vs. 926 (trans.):
Yrient, du moets die sonden sorghen,
Ende leuen alse te steruen morglten.
Z u i pen, dunne pàp of brij slobberen of zonder lepel eten.
Men brengt, namelijk, het bord met beide handen aan den
mond, en slurpt alzoo den inboud er van op. Men zie over
dit woord, zoowel als over het naamwoord zuipe. DE JAGERS
Taalk. Mag. I. 158.
Zuk, zulk. In zukke waters vankt me zukke vissen. Aldus
Warenar, Bedr. 5, Toon. 3:
'T was zukken zoeten dier, 't bedreef zukke ranken.
D. VAN KALKEN.
N ALE ZIN G.
Bladz. 72.
Over de verbasterde uitdrukking man en maagd spreekt
BILDERDIJK ter aang. pI. uit de Nieuwe Verscheidenheden
eene krachtige afkeuring uit. Men kan vragen, of met die
afkeuring niet in strijd is de volgende plaats uit 's Dichters
Navolging van OVIDIUS, bI. 112:
- Met woe8t en zinloo8 joelen
Stelt Bacchu8 fee8t zich in, en alle8 8laat aan 't woelen,
.Én man en maagd, e1t vrouwen moeder, arm en rijk,
Vliegt dool' elkaál' en tiert, den razende gelijk.
Ik antwoord I dat hier niet de gewone uitdrukking man en
maag bedoeld zal zijn, maar man en maagd in den letterlijken
zin, en dat, in verband met hetgeen volgt, men te verstaan
heeft: zoowel mannen als vrouwen, zoowel maagden als mOede1'8.
Bladz. 80.
Het door mij gemelde aangaande den eigennaam Haegaenveld,
gaf aanleiding tot de volgende vriendelijke mededeeling
van den heer G. L. vAN DEN HELM.
J) Uit een opstel van J. GRIMM (HAUPT, VIII. 1 volgg.)
leer ik den eigennaam Hagenwald kennen, door hem (bI. 5)
tot het frankische Hagen1ialdu8 teruggebragt. Mag Raeg aen
veld, die zich toch ook op, of althans nabij de wieg der frankische
sagen beweegt, niet voor één met dezen Hagenwalà
verklaard worden, aannemende dat de w tot v verdraaid is,
309
om den wille der volksetymologie door VAN HOOGSTRATEN
voorgedragen ?"
Ik acht het nog al moeijelijk te beslissen, of VAN HOOGSTUATEN
met den door GRIl\fM vermelden Ilagenwald al dan
niet zij bekend geweest. In ieder geval houd ik het voor
waarschijnlijk, dat ons volk zijne spreekwijs hagendeveld aan
VAN HOOGSTRATENS held ontleend heeft.
Bladz. 86.
In de uitdrukking veel8 te groot wordt 1Jeel een )) substantief
genoemd met een 8 in den genitief." Ik meen, dat veel
in deze en dergelijke uitdrukkigen eer adverbium dan substantivum
is. Ook schijnt de 8 alleen welluidendheidshalve ingevoegd.
Niemand toch zal zeggen: weinig8 te groot. waar
anders dèzelfde genitivus zou moeten bestaan. Daarentegen
hoort men dikwerf al8 te groot, al8 te veel enz. voor al te
groot, al te veel, waar dus de 8 tusschen dezelfde letters, l
en t namelijk, ingevoegd wordt, om de uitspraak gemakkelijker
te maken. 'k Voeg hier nog bij, dat het gemelde veel8
niet alleen in den mond onzes volks, maar ook bij onze schrijvers
voorkomt. Zoo leest men in OOSTERS lfigenia, 29: veel8
te veel. VONDEL, Helden Godes, 28: veels te 8terclc. BEKKER
EN DEKEN, Wilt Leev. lIl. 309 en VII. 125: veel8 te veel.
Ja nog bij FEITH, ·Werken, VII. 187: veel8 te duur, en VIII.
47: veel8 te lcleen.
Bladz. 282.
Het • lemiere van den dag" is eig. lumiere, fransch lumière.
Zoo leest men ook bij BRAND1', Leev. v. DE RUYTER, IV.
407: tegen8 't lu mieren van den dagh. En bij OVERBEKE,
Bijvoegsel achter zijne Rijmwerken, bI.. 1: met het lumiren
van den dag.
A. D. J.
V RAG E N.
12. Wat mag de eigenlijke beteekenis van roekeloos, vroeger
ook wel reukeloos geschreven, toch wel wezen?
Z ..•. G.
13. Waarom is ten alten tijde niet goed?
N.
14. Hoe moet men schrijven onder anderen of onder andere?
15. Kan de uitdrukking als het ware verdedigd worden?
Z .... G.
16. Bestaat er onderscheid van beteekenis tusschen zuideren
zuiden-, ooster- en oosten-wind; en zoo ja, waarin is het
gelegen?
17. Onze bijbel vertalers, alsmede BILDERDIJK en zijne navolgers
schreven gantsch, gantschelijk; is deze spelling te
verdedigen?
18. Bestaat er inderdaad onderscheid tusschen ochtend en
morgen'?
Z A A K REG I S TER.
A. voorvoegsel in amechtig 252.
Aanschouwen en aanschouwing, wat
12, 13, 21.
aanschouwing eener aanschouwing,
wat 12.
aanschouwing van een woord, wat
13.
Achtervoegsels.
aar-?J'e, het fransche age 218, 227 -
vanwaar de d 219 - de spelling
azje reeds in de 17d. eeuw beproefd
217 - waarom af te keuren
218 - misschien die van age
beter 219.
age, fransch achtervoegsel doorgaans
ontstaan nit het lat. aticus 219.
de, te en t, die dienen ter vorming
van den onvolm. verI. der gelijkvloeijende
werkw. zijn hetzelfde
achterv., afstamming 222_
en in stoffelijke bijv. naamw., oudere
VOlm 64.
ig, afstamming 236 - beteekenis
236 - gebruik in aardrijkskundig
woordenboek en derg. ten onrechte
door BlLDERDIJK afgekeurd 237_
vorming van vrouwelij ke persoonsnamen
door middel van de achtervoegsels
es, esse, sche, ster 202.
Aesthetica, wat 183.
Afleiding van
aamp.chtig, amechtig 247 v. 251.
aamborstig 247 v. 259.
beetings 160.
berste, borste (gebrek) 255,256. 258.
ceedse 226.
Pransche titel 259 v.
gas 261 v.
generen 156.
genezeil 157.
kuipen, kuiperij 265 v.
kwellen 152.
leeren 160.
leiden 158.
neigen 158, 169.
neus, niezen 157.
spl'engen, sprenkelen 154.
steiger 159.
uitbundig 273 v.
vaak 278 v.
vellen 161.
verweend 128 v.
voeren 158.
vooroordeel 238.
wekken 161.
wenden 153, 154.
zenden 154, 155.
%oogen 161.
de afleiding is soms toevallig en
steunt op geene redelijke gronden
263, 266.
afleid. del' stoffelij ke bijv. naam w.
59 v.
afleid. del' causativa 151 v.
benamingen van zedelijke hoedanigheden
en handelingen, afgeleid
van Iigchaamsdeelen 187, 273.
Arabische woorden, door ons overgenomen
172.
Barbarismen, zie Gallicismen, Germanismen
en Latinismen.
Begrip, wat J3, 14.
vorming der begrippen ) 4.
Beteekenis der woorden, wat 15.
oorspronkelijke beteekenis van
amp,chtig 25 I.
gebreken, ww. 255.
gebersteIl, ww. 256.
genezen 157.
kwellen I 53.
lijden 169.
neigen 159.
sp"engen, sprenkelen 155.
uitbundig 276.
voeren 158.
wenden 154.
zenden 156.
312 ZAAKREGISTER.
Betrekkelijk voornaamw., gebruik van
dewelke afgekeurd 176.
Bijvoegelijke naamwoorden.
stoffelijke, begrip 49 - praedicatief
gebruikt 49, 61 - oorspronkelijk
verbuigbaar 54, 60, 62, 63, 64 -
zijn geene zwakke genitieveu 56,
57.
vorm der stoff. bijv. naamw. in het
Goth. 59, Oud Hoogd. 61, Angels.
62, Oud Saks. 63, Oud
Noordsch 63, Oud Friesch 63,
Boheemsch 71, Grieksch 71, Latijn
71, Poolsch 71, Sanskrit 70.
Bijzinnen.
Hypothetische, hoe te onderkennen
164.
Concessieve verschillen van hypothetische
165.
C. gebruik in het Middeln. 98.
Categorische zinnen, hoe te onderkennen
164.
Causatieve werkwoorden. begrip 447.
zijn afgeleid en zwak 148 - opgaaf
van de Nederl. causativa J 48 -
vorming der causativa in het Goth.
149 - tweeledige wet voor de vorming
onzer causativa 150.
Ck, gebruik in het Mnl. 99.
Concessieve bijzinnen, zie Bijzinnen.
D' meer in poëzij dan in proza te
gebruiken 11 6 v. 1 18, 1 19.
De lidw., oorspronkelijk het voornw.
die 118.
Definities, nut 26.
Diensten, die de onderscheidene soorten
van woorden bij de mededeeling
der gedachten bewijzen 22.
Dies als gen it. partit. gebruikt 89.
E. oudtijds teeken van de verlenging
van klinkers 93. - Scherp en zacht
94.
Ectblipsis van d, in het begin der
14de eeuw nog onbekend 251.
Eenvoudigheid van den stijl 179.
Ei en ey, 95.
Encliticae in het MnI. 98.
Er, genit. plural. partit. 87, 88 - adverbium
van plaats voor daar 89.
Factitieve werkwoorden, zie Causatieve.
Figuurlijke uitdrukkingen, soms nadeelig
25.
Frequentatieven.
Het primitief van sidderen nog niet
ontdekt 242.
Gallicismen bij VAN DÈn PALM 181,
184, 206.
Gebiedende wijs, zie Imperatief.
Genitief.
attributieve gen. , wat 18 _. zwakke
genit. in het Goth. 58, Oud Hoogd.
61, Angels. 62, Oud Saks. 63,
Oud Noordsch 63, Oud Frieseh
63- genit. partit. bij veel, vele
84, 86, 309.
bij wat, iets, genoeg, luttel, ienvmd,
meer, weirdg 85.
Gedachte en hare deelen 16.
, Germanismen.
aanstalte 172.
begeestering 35.
belichting 37.
bestemmen 174.
betrachten 174.
daarstellen 175.
geestachtig 37.
heengereden 36.
heerscher 37.
inwerking 36.
onbcteekenend 37.
onbevangen 35.
plantenkunde 36.
roep 37.
rondom 37.
schadevrcugd 205.
spinnerin 37.
toeverzigt 207.
uitsparen 209.
verstolen 211.
Gewoonten 31, 40, 42.
Gh, gebruik JO I.
Grammatica, de voorwerpen harer
beschouwing 5.
Hyperbole.
voorbeelden. zee, OCfaan 215.
Hypothetische bijzinnen, zie Bijzinnen.
Ie, oorspronkelijke uitspraak 93.
Interjecties, zie Tusschenwerpsels.
Imperatieven zijn uitdrukkingen van
volledige gedachten 16.
IJ. uitspraak 93 - gebruik in het
Mnl.96.
K. gebruik in het Mnl. 9.9.
Klemtoon, werking 260. - waarom
hij valt op de tweede lettergreep
van vooroordeel 239.
Kunsttermen, wat 11.
Landnamen. vorming van sommige 57.
Latinismen.
verkeerd gebruik van weinig 213.
» » » deze en die 36.
ZAAKREGISTER. 313
Letter, dubbele beteekenis van het
woord, (lelterklank en letterteeken) 7.
I,etterkunde, omvang en verdeeling
195.
Litotes, gebruik 191.
Mededeeling der gedachten, hoe 21 v.
Medeklinkers, gebruik in het Mnl. 97.
Meervoud.
meervoudige woorden als enkelv.
gebezigd 57 -- gebruik van aBcl!
in het meerv. 173.
Metathesis.
les, omzetttng van sel in dekles, hengles,
scheples, zageles 108.
Metusiastica, zie Bijv. naamw.
Moedertaal, het levensbeginsel der
nationaliteit 2.
Naamval, tweede, zie Genitief.
O. zacht en scherp 95.
de open 0 in de gesloten 0 veranderd
223.
Overdragtige spreekwijzen verkrijgen
soms het hurgerrecht van eigenlijl,c
202.
Oorzakelijke we rkw. Zie Causativa.
Overgang van de eene conjugatie in
de andere bij wekken I!H en zen·
den 155.
Overnoeming, voorbeeld. 183.
Onverbuigbaarheid der woorden, soms
een uitvloeisel van hunnen vorm
53.
oorzaak van de onverb. der stoffelijke
bijv. naamw. 54.
P, veranderd in eh 223.
Praefixen, zie voorvoegsels.
Qu, gebruik in het Mnl. 99.
R, had oudtijds tweederlei vorm 100.
R, Borns uit s ontstaan 156.
S, had oudtijds tweederlei vorm 99.
de lange en de korte s 100.
enclitisch gebruikt in het Mnl. een
genit. partiti 1'. 89.
Soortbegrip, wat 14.
Spellen, wat 67.
Spelling van het Mnl. 91.
amechtig voor aamec1.tig 254.
gas, gasmeter, niet gaz, gazometer
265.
zoogen \'oor zogen 163.
van het acbtervoegsel aadJe 218, 219.
Spraak, dubbele dienst 21.
I:'praakgeluid, wat 9.
Spreekw. moeten niet woordelijk uit·
gelegd worden 174.
Spreekwijzen.
verklaring van
hagendeveld 78,308 v.
heische koude ) 2a.
man en maagd 72,303.
moeder alleen, - een, 126.
moede"zV'k alleen ) 27.
moedernaakt 126.
moederziel alleen 125.
ter goeder trouw, ter goeder uur 14 I.
ten mijnen huize, ter dezer plaatse af
te keuren ) 45.
dit doet in dezen niets af 145.
Stoffelijke bijv. naamw. zie Bijv.
naamw.
Suffixen, zie Achtervoegsels.
Synoniemen.
eigen~elang, baatzucht, ',ebzucht, inhaliglwid
173.
gek, zot, narrig 181-
gierigheid, vrekheid, geldzucht 184.
hopel1, wenschen 189.
kinderliJk, kinderachtig 191.
krankzinnig. zinneloos 193.
menBchenkel1nis, menscltkunrle 197.
onbezorgdheid, zorgeloosheid 199.
verdOlTen , verwelkeIl 209.
ve"bleeken, verkleuren, verschieten 210.
opeten, verslinden (figuur!.) 210.
verzorgen, bezorgen 212.
Taal, hooge waarde I, 21.
Toonlooze klinkers 68.
Ts, oorsprong in vreemde woorden,
als rot .• , koets 219.
Tusschenwerpsels zijn uitdrukkingen
van geheele gedachten 17.
U wordt in den regel niet door vloeijende
letters gevolgd 274, 275.
Uitstooting, zie Ecthlipsis.
Veel, oudt, steeds vele, regeerde den
gen i tief 84.
Verkeerd gebruik van
deze en die 36.
als 37.
eenen accusativus bij gelden 37.
mogen 41.
lommer 196.
Verouderde uitdrukkingen verklaard
tabak drinken 120, 224.
in hand gaan 228 -229.
Versificatie in het Mnl. 91.
Verwisseling.
wat te denken van de verwisseling
van 111 en ng 254.
verw. van a, e en 0 voor r 257.
314 ZAAKREGISTER.
van 0 en u 275.
van p en ch 223.
Vocaalspelling in het Mnl. 93, 95.
Vocatieven zijn uitdrukkingen van geheele
gedachten 17.
Voornaamwoorden.
gebruik van het, dit, dat, wat ter
aanduiding van allerlei begrippen
146.
Voorstelling, wat 72.
door een woord vervangen 19, 20.
door een woord opgewekt 2\.
Voorvoegsels.
a in amechtig 252.
voor heeft in vooroordeel zijne kracht
verloren 239.
W, hoe oudtijds geschreven 99.
Werkwoorden.
Oorzakelijke werkw. zie Causatieve.
oudere vorm der ww. van de 2de
klasse 153.
waarin de ongelijkvloeijendheid bestaat
222.
waarin de gelijkvloeijendheid bestaat
222.
tot welke klasse die behooren, welke
van beide soorten één kenmerk
bezitten 222, 223.
regelmatig of onregelmatig, tweederlei
beginsel om dit te bepalen
232. - hoeveel onrege.lmatige volgens
ieder beginsel 235 - hoeveel
onregelmatige in iedere klasse
234. - sommige afwijkingen ondtijds
geheel in den regel 235.
Woorden.
oudere definities van een woord
6, 7, 8.
nieuwere definities van een woord
8, 9.
begrip van een woord 9,13,17,19.
verkeerd begrip van een woord 20.
diensten, welke de woorden bewijzeu
13, 17, 20, 2 \.
woorden, noodig om te denken 19.
• beteekenen voorstellingen,
geene voorwerpen, hoedanigheden
of werkingen 22-25.
noodzakelijkheid eener juiste kennis
van het wezen der woorden 26.
ecn woord blijft hetzelfde, als het
een bnigingsuitgang bekomt 53.
een woord guat in een ander ovtlr
door afleiding 53.
wanneer cen woord tegelijk twee
buigingsuitgangen kan hebben en
wanDeer niet 1>5.
een woord verandert niet van beteekenis,
wanneer de betrekkingen
veranderen, in welke het
voorkomt 231 v.
wanneer de betcekenis van een
woord voor een bijzonderen per~
soon verandert 232.
Z. in het Mnl. zelden gebruikt 99.
Zamenstelling.
wanneer niet mogelijk 231, 232.
niet mogelijk bij mijns gehj/ce enz.
232.
W OOR D REG 1 S TER.
(1-, & 252.
aadje 217.
aamborstig 254.
aamechtig (amechtig)
247.
aangeven 171.
aanmatiging 171.
aannemelijk 171.
aansehennen 17 I.
aanschouwing 12.
aanst 103.
aanstalte 172.
aanstellen 171.
aanwan,lelen 172.
aanrigten 103.
abolge 252.
achtel'klapper 172.
achterwinkel 294.
-achtig 248.
ademachtig 248.
ademen 172.
ael (wesen van een) 121.
aerf 103.
aesent 103.
afgedieft 103.
af terend J 03.
alkove 172.
alliens 103.
allijk 104.
alreneest 104.
als 37.
als te 309.
amachtech 250.
ámahtig 251.
amecht 249.
amechtech 2 :'0.
ang 104.
anlijden 104.
anspreken 104.
antwoord 117.
appel pent 104.
arglistig 173.
asagc 252.
asch 173.
ausbündig 276.
avesaeghe 252.
baatzucht 173.
balling 173.
barnen 173.
bars te 257.
beb 104.
bedrijf 173.
beducht 104.
bedvak 105.
beeten. beeting 160.
begeestering 35.
begrepen 105.
begrip 14.
begrooten 10 5.
behelpen 173.
bekant 105.
belichting 37.
belul 105.
benamen 105.
bengel 105.
berst 256.
bersten 255.
bes 104.
beschieten 105.
besien 27.
best 192.
bestemmen 174.
betijen \05.
betrachten 174.
bezorgen 212.
Biervlietenaar (een) mag
enz. 40.
bies 174.
bijsgelijks 106.
bijstaan 174.
bijval 175.
blaadje (een) leggen 106.
blanketsel 175.
blik, blikken 106.
bon, bonnetje, bontje 1 06.
bonkeI 106.
boos 106.
borsle 257.
breg 106.
breken 255.
bres 1 i5.
bui 106.
bult 106.
buuk 107.
c 98.
carricalnur 175.
ceedse 107, 226.
eh 219.
coi 4·1.
cul de Pm'is 45.
d 97.
d' 116.
daar te boven 175.
daarstellen 175.
dagschaar 107.
dakscbaar 107.
dat 127.
de 116.
-de 21!2.
deel 108, 176.
dekles 108.
der 87.
des 89.
deugd 176.
deugniet 176.
denn lOB.
dewelke 176.
deze 37.
dezen (in) 145.
die 31l.
dienst 208.
dies 89.
diessak 108.
diggel 108.
digtheid 177.
dik 108.
dingsig, dingsighcid lOS.
doek 117.
dolen 177.
316
donkeren (in) 108.
dood 177.
doodstroom 178.
doon 109.
doorslippen 178.
dooven 10D.
dorst 178.
douwdeinen 109.
draai-aarzen, -billen 47.
draai-gat 46.
drenken 148, 154.
drenzen 109.
drijt, drijten 109.
dril (op den) zijn 109.
dritensoon 109.
droelie 109.
drollig 109.
druk j 99.
duiker 109.
dui venter 109.
duizend (ééu uit) 178.
duk IlO.
duske, dussche 110.
e 94.
edeken , edekeren 242.
eenheid 17 s.
eenstemmigheid 179.
eenvoudig 179.
eer iet lang i6.
eeren 180.
eerlang 75.
einde 180.
-en, 52, 57.
·ene 5-1.
eng IlO.
er 87.
er;!je IlO.
erkentenis ISO.
-es 202.
eten 18l).
-fach 280.
-fah 279.
faken 281.
familie 180.
feil, feilen i 10.
firwenet 138.
fleur, fleurig 180.
flipje 110.
fluisteren 180.
fraai 181.
fransche titel 259.
g lOl.
gaan 181.
gaar 110, 181.
gard 110.
garstelcn 110.
garzijnen I 10.
WOORDREGISTER.
gas 261.
gaten pet iel lil.
gaz, gazometer 265.
gebersten 256.
gedachte 16.
gedijen 181.
geestachtige 37.
geheugen 181.
gehoorsmaak 181.
gek 181.
geld 182.
gelooven 182.
gelnk 182.
ghelnut 243.
gemak 182.
generen 156.
genezen 157.
genie 182.
genieten 183.
genoegen 183.
geschiktheid 183.
gestkladder lil.
gestreken 111.
geven 183.
gevoelknnde 183.
gezondheid 183.
gierigheid 183.
ginsen veer lil.
glad 184.
glop lil.
glorie 184.
gnap 111.
goed 184.
gorter, gorterij 11 I.
gouden 49.
gover, goverzeil 29.
graad 184.
graaijen 112.
graven 184.
grissen 112.
grocijen 185.
groezelig 112.
haarfijn, -klein 185.
hagendeveld 78, a08.
hak 185.
hand 186.
hand en tand 185.
hand (in) gaan 228.
harmen 112.
hart 187.
heel- 112.
heen 36, 37.
heengereden 36.
heenwijzen 36.
heerschers 37.
heil 188.
helsche koude 12~.
hcmeJsch 188.
hen of omtrent 112.
heuker 112.
hoed 188.
holften 112.
honigzeem 189.
hooglijk 112.
hoop 112, 189.
hooren 189.
honden 233.
honwes 112.
hul 112.
ie 93.
iemes dagen 112.
ienïg 112.
-ig 236.
ij 93.
-ijn 64.
imet 113.
indrinken 190.
ingrijpen 36.
instellen 171.
inwardan 113.
inwerkeli 36.
jaden 112.
k 98.
kalmte 190.
kam 190.
kant (an den) 113.
kapitorie 113.
kapittel 191.
karakter 19 \.
kassekientje 113.
kedaar 113.
keeren 191.
keest 241.
ket, kettig 113.
kieft 113.
kinderlijk 191.
kittig 113.
kladde 113.
klakkeloos 113.
klapmuts 114.
klaren 114.
klikkebil 46.
kloekzinnigheid 192.
klnitjes 114.
knecht 114.
kneppelen 114.
knopen 223.
koever 28.
koken 192.1
kombof 115.
konkelpot 115.
kooi 44.
koopen 220.
korzelig 193.
krankzinnig 193.
krappen 115.
krenken 193.
krielen 115.
kruijen 1 15.
kuipen 194, 265.
kuiperij 265.
-kundig 236.
kunstelen 194.
kwast 195.
kwatten J 15.
kweesten 115.
kwelen 152.
kwellen 152.
laatdun ken,Jhcid 195.
lange lijsen 28.
langen 282.
leedvermaak 205.
leeren 159.
leeuwerwerl,242.
leiden 159.
lemieren 282,309.
lestent 2R2.
letterknnde 195.
leven 196.
lezen 283.
lezerenkring 36.
lichtekooi 43.
lijden 159.
I \i kewel 283.
loi, loilak 283.
lommer 196.
loof. loofheid 283.
looven 283.
louter 283.
louw, louwen 283.
luchthuis 284.
luchtvormig 197.
lui en lekker 197.
luikes (zich) houden 234.
lukraak 284.
I umieren 309.
luttik 284.
magerlijk 284.
malsch 243.
man en maag 72.
man en maagd 72, 308.
manshoofd 284.
manvolk 284.
mattekeesjo 284.
-meer 242.
meest 37.
meissen 2B4.
mem 284.
menschelijkheid 198.
menschenkennis 198.
mcnscllkuude 198.
mess eli k 285.
middelmatig 198.
mig(~helen 2S{.
WOORDREGISTER.
mijnsgelijke 230.
mijt 285.
missel \ik 285.
mittieu 287.
modden, modclig 287.
moeder- 126.
moederziel alleen 125.
moederëen 126.
moeten 41.
mogen 41.
moy 75.
muijeren 287.
naalden 287.
naberou IV 198.
narrig 198.
natuur 199.
neetoor 242.
neerwardan 287.
neigen 159.
neusdoek 287.
nieuwJings 288.
nijd 199.
nijgen 159.
nok, nokken 288.
nurk 288.
nuw 288.
o 94.
oceaan 215.
ok zaal 288.
ommekant je 288.
onbeteekenend 37.
onbevangen 35.
ongants 288.
onklaar 289.
onlust 199.
ontginning 199.
ontschieten 289.
ontstaan 200.
ontvouwen 200.
ouverwaent 134.
onzoet 289.
oog 200.
oogappel 200.
oomzegger 290.
oorijzer 290.
ootje 290.
opperdan 290.
opredderen 290.
oproden 290
opvoeren 20 I.
opzudderen 290.
ota 290.
over 201.
over iet lang 76.
overheen 20 I.
overschoer 290.
overwegen 202.
317
paander 290.
paardje 31, 33.
pak 202.
palmetazie 290.
planteit 290.
plantenkundige 36.
ploeteren 291.
plok, plokpenning 291.
plompverloren 291.
plutsen, plutspot 291.
prutteljagt 291.
qu 99.
r J 00, 156.
reek 29\.
reeschap 291.
regeermacht 36.
regtevoort 292.
regtlijnig 236.
reuk 203.
rijp 203.
rillen 204.
roede 204.
roeijen 292.
roep 37.
rooi, rooijen 292.
ruig 292.
rust, rustig 204, 205.
s 100.
scarne 39.
schaar 38.
echadevreugd 205.
schande 205.
scharminkel 293.
schieten 292.
schokkéren 292.
schooijen 292.
schotel 293.
schots 293.
schroken 293.
schuilewinkje 293.
schuttel 294.
seranne 39.
seischip 294.
sidderen 242.
siege 227.
sikkepitje 294.
slabbakken 271.
slaei 295.
slappakken 272.
slecht 205.
slijferen 295.
slijmgast, -gezel 295.
slokkerd 295.
smakken 295,
snaar 295.
snee 295.
sneeg 295.
31ti
snikheet 29".
snouwen 295.
soebatten 271.
somtijds 206.
souvent 2 al.
speculacie 42.
speelkoorn 42.
spel, spelen 206.
spinnel'in 31.
sprengen 155.
staartstnk 45.
steigen 159.
stiek 295.
stijf 295
stijgen 159.
stik 295.
stikkewecgs 295.
stin ken 207.
strijken 111, 207.
stniten 296.
stuitje 296.
stuk weegs 296.
t 97.
taat 296.
tabak drinken 120,224.
teerst 296.
ten- 141.
ten tig 296.
ter- 14J.
terngwerking 207.
tienheid 207.
tijen 296.
tis 297.
toekomen 297.
toekoomst 297.
toevallen 297.
toemaken 297.
toeverzigt 207.
triere 117.
tuffen 115.
twist 207.
überbunt 276.
uis 297.
uitbeelding 208.
uitbundig 273.
uitgezochtheid 208.
uitoefenen 208.
uitsporen 208.
uitzamelen 209.
uI 275.
um 274.
ul1waehe 137.
UI' 275.
vaan 32.
vaak 278.
v,llen 279.
fak 280.
WOORDREGISTER.
vák.m 281.
valdeur 297.
van 71.
vanden 297.
vanen 297.
vangen 278.
varen 298.
vatten 209.
vedelen 298.
veel 83.
veêl 298.
veels te 86, 309.
veerenoeg 298.
vellen 161-
verbrnijen 298.
verdacht 298.
verdoen 298.
verdorren 209.
vergaan 299.
vergang 300.
vergangen 300.
verkladden 300.
verkleuren 210.
verkneukelen (zich) 30I.
verknollen 30 I.
verkoeveren 29.
verlakken 30 I.
vermaning 30 I.
vermolscrud 30 I.
verorberen 30 I.
verre (in den) 37.
verschieten 210, 30 I.
verslinden 210.
versmading 211.
verstellen 211.
verstoleu 211.
verwaand 132.
verwanen 132.
verwaten 211.
verweent, verweenthede
128.
verwenen 137.
verzadigen 212.
verzorgen 212.
vierschuar 38.
vijzel 302.
vlerken 302.
vleugelen 302.
vlienen 302.
vlijen 302.
vlook 303.
vlugten 212.
voeren 158.
volewijk 303.
volk 303.
voordoen 303.
vooroordeel 238.
voorwerpen 37.
vrede 212.
vreemd doen, -geven305.
vriend H.
\'foêmoêr 303.
vrouwvolk 303.
waardschap, -pen, -per
303.
wacht 303.
waehe, waehen 136, 137.
wäh 137.
waM 136.
walstoep 303.
wasschip, -pen, -per 303.
weeg 304.
weeran 304.
weet (de) 305.
weinig 213.
wekken 161.
wenden 154.
wel'scape 304.
wijfhoofd 305.
wijs 305.
wind 213.
winden 154.
winkel 293.
wit zien 305.
woerscappen 303.
wonder doen, -geven
305.
woord 8, 117.
woorden hebben 214.
wrak 214.
y 95.
z 99.
zalig 214.
zat 305.
zat maken 306.
zee 21 Ó.
zegen 215.
zenden 155.
zenen 306.
zeurig 306.
zielen (ter) 306.
zien 27, 216.
zien st 306.
zingzolder 288.
zj 21 i.
zonders 306.
zoogen 147, 161.
zoon 216.
zoor 306.
zorgelijk 306.
zorgen 307.
zont 216.
zuigen 149.
zuipen 307.
zuk 307.
zwak 216.