D ETA ALG -I D S.

D ETA ALG I D S.
T IJ D S C H RIF T
TO'!' UITBREIDING VAN DE KENNIS
DER
NEDERLANDSCHE TAAL,
ONDER REDACTIE
VAN
L. A. TE WINKEL EN J. A. VAN DIJK.
VIERDE JAARGANG.
UTRECHT
C. VAN D ER POST Ju.
1862.
lIEDRUKT IJl DIEIEN ot. DUMONT.
I N HOU D.
BI •.
J. A. VAN DIJK, Bericht aan den lezer. . . . • . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . • 1
.L. A. TE WINKEL, Over de beheersching van het werkwoord herinneren. . . 7
Mr. A. BOGAERS, Bestemmen. . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . • . . . .• 23
Dr. W. BISSCHOP, Het Dordsche taaleigen. Bijdrage tot de keDnis der Hollanusche
dialekten • . . • . • . . . . . . . . . . . .. ......................•.• 27
L. A. TE WINKEL, Iets over het woord ligchaam en de onderlinge verhonding
der It en clt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .• 48
L. A. TE WINKEL, De verlenging der heldere a in gesloten lettergrepen.. . . 54
J. A. VAN DIJK, De verbuiging van enkele telwoorden. . • . . . . . . . . . . . . . • • 65
J. A. VAN DI.TK, Over de constructie van bijzinnen ••........•..... " .• 70
L. A. TE WIXKEL, Opheldering van eenige uitdrukkingen in VONDEL'S treurspel
Lucifer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
J". A. TE WINKEL, Over de verkleinwoorden... . . •. . . . . . • . • . . . •• . . • . .. 81
J. VAN LENNEP, Opmerkingen bij de lezing van de Bijdrage, door Dr. w.
BISSCHOP geleverd, onder den tytel van Het Dordsclte Taaleigelz. . . . . •. 117
Dr. EELCO VERWIJS, Mennen met valen •..•.•.••.•...... " .......... 121
L. A. TE WINKEL, Scharminkel.... .. .. . .. .. .. .. • .. • .. .. .. . .. .. . .... 131
De taal een vl'aap:stuk van natuurkundig onderzoek ...........•..•...•. 134
J. A. VAN DIJK, Iets over den tweeden persoon van het enkelvoud •.•...• 138
Prof. u. DE VRIES, Het ware liberalisme in de N ederlandscbe Spraakkunst. 115
L. A. TE WI:\'KEL, Brief aan de Redactie vau bet Tijdschrift de Gids •.... 156
Dl'. A. DE JAGER, Uitweiden of uitwijden? ....••.•....•.•..••......• 188
.L. TINHOLT , Taalbijzonderheden van het eiland Marken .••.•..••..••.••. 197
Prof. VAN VLOTEN, Nog iets over 't woord licltaam en zijn spelling, over
de Grieksche pit en de Ncderlaodsche f. .... ...................... , 207
VlIr INHOUD.
Bb.
H •• SERMON, Snippers.
1. Medeblanden. JJfedebtander ... 0 0 0 • 0 0 0 0 0 ••• , • 0 •• 0 • 0 0 0 •••••••• 209
Ilo Hoe moet men spellen gansek of gantsck? . , • 0 • 0 •• 0 •• 0 ••••• 0 0" 210
lIl. Moet men schrijven uitgedosckt of uitgedost? 0 0 , • 0 0 0 0 o. 0 o ... o. 212
Jo P. GZ., Eene opmerking omtrent het woord anders. o.o ......... 0 0 ••• 213
J. A. VAN DIJK, De spelling van bet Nederlandsch Woordenboek. 0 0 •• 0. o. 215
L. A. T~: WINKEL, Iets over de spelling van het woord steigeren. 00' 0 ••• 221
Mr. A. llOOGAERS, Bedenkingen.
Verzwinden .•• , , .. , , , . , , . 0 , •• , •• , • , , ••• , •••••• , ••••• , •• , •• , • " 225
Zich roemen van iets .. , , .. , .•...•• , . , • , , , , • , . , , , . , .... , • , .. , , .• 230
De nitgang Ig afgekapt." •. , , ..•. , ....•. , ••... , • , • . . . . . . . . •• " 231
H, MOl,EMA, N ederduitsche spreekwoorden .•. , ... , • , ..•.. , 236
L A. TE WINKEL, Eenige grammatische hoofdstellingen. . . .. . .... ,..... 289
L. A. TE WINKEL, Over g, fJk en de gewaande letter ng •. , .•• . , •..... 306
VAN VLOTEN, Je of Jen. , .. , ... , ... , , " .. , , , " , , , ...... , .. , ... , ., 323
Zaakregister. , , •••••..•••.. , .•.• , . , , •.• , ••. , , • , •.•.••••• , •• , • • .• 326·
Woor2register., ••• " " •• ' , , , ••. , •.•.• , , .. , " •••.• , , , , • , • , .•• ' •• 329
BERICHT AAN D~jN LEZER.
Ik acht mij verpligt den lezer kortelijk te verklaren,
waarom mijn naam dien van den Heer DE JAGER heeft
vervangen.
Dr. A. DE JAGER heeft bij het eindigen van den derden
jaargang zijn verlangen te kennen gegeven, om niet langer
als lid der Redactie aangemerkt te worden. De redenen,
die hem daartoe bewogen hebben, zijn niet van publiek
belang. Alleen dient gezegd te worden, wat trouwens ieder
wel weet, dat de man, die reeds zooveel voor den bloei
der taalwetenschap gedaan heeft, niet door gebrek aan belangstelling
gedrongen werd om een terrein te verlaten,
waarop hij zich met gemak en welverdienden lof bewoog.
Wij vleijen ons dat ons Tijdschrift nog dikwijls
de blijken zal geven, dat de taalwetenschap geenszins
door hem uit het oog yerloren wordt. Nadat de Heer
DE JAGER had verklaard, dat hij zich niet langer met
de Redactie kon belasten, werd ik uitgenoodigd om
zijne taak op te vatten. Ik heb lang overwogen of ik
geloof mogt slaan aan de verzekering van de Heeren
TE WINKEL en DE JAGER, dat ik niet geheel ongeschikt
IV. Jaarg. 1
2
zou wezen, om mij gedeeltelijk met de Redactie van
de Taalgid8 te belasten. Ware het Tijdschrift geheel
aan wetenschappelijk onderzoek gewijd, ik zou mij geen
oogenblik bedacht, en de uitnoodiging , hoe vereerend
ook, niet aangenomen hebben. Evenmin zou ik dat
hebben gedaan, al ware het doel van het Tijdschrift
niets anders dan het verspreiden van kennis, door het
leveren van populaire artikelen, had ik niet een man
naast mij, als Dr. I~. A. TE WINKEL. Mijne eenige verdienste,
indien dat voor mij eene verdienste heeten mag,
bestaat in eene levendige belangstelling omtrent alles,
wat het onderwijs der moedertaal betreft. Aan deze
belangstelling alleen ontleen ik den moed, om als Redacteur
op te treden. Bedrieg ik mij niet, dan heeft
ons lager onderwijs behoefte aan een Tijdschrift, waarin
onderscheidene vraagpunten der taalstudie worden be.handeld
en zoo mogelijk opgelost. Ik vertrouw dat ik
in dezen niet alleen sta; dat vele onderw\izers een woord
op het hart en een vraag op de lippen hebben. Ik wil mij
belasten met de ontvangst, de regeling en de plaatsing
hunner artikelen en alleen waar het past een woord
medesprekeu; ik zal mij vooral bevlijtigen~ om op de
verschillende punten licht te ontvangen van bevoegde
personen. Zoo wij ergens het licht der wetenschap niet.
k\1Jlnen missen om behoed te worden voor onkund.e,
ja) voor dwaasheid, het is op het gebied der taalkunde.
Er behoort soms al eene Hij groote mate van ontwikkeling
toe, om te weten dat men iets niet weet, en eene
groote waarheidsliefde om het te erkennen; ieder zal
dit bevestigen, die niet stil heeft gestaan op de baan
van den vooruitgang en nog wel eens terugdenkt aan
een vroeger tij.dvak, hoe bij toen stoutweg vraagp.u.nten
besliste, waarover hij thans liefst het stilzwijgen zou be3
waren. Of hebben lVij onze taalkennis alreede gegrepen?
Behoeven wij er niet meer naar te streven?
Stelt iemand zich tevreden met regelen en loopjes
en heeft hij geene behoefte aan g ron den - hij neme
van een tijdschrift, aan taalkunde gewijd, geene notitie;
het zou hem welligt kunnen storen in zijne aangename
dommeling; hij antwoorde op de bovengestelde vragen:
ja, van de taal weet een onderwijzer spoedig genoeg;
die groote geleerdheid deugt niet voor hem; zij voert
hem, in paedagogischen zin, tot razernij. Ik zou te
veel ruimte noodig hebben, en de poging zou toch nutteloos
zijn, als ik mijn best ging doen om van iemand,
die zoo denkt, het pleidooi te winnen. Ik laat hem
gaarne het laatste woord en wend mij liever tot dezulken,
die een afkeer hebben van alle sleur en routine,
die zich bij het onderwijzen niet roeren kunnen
en zich zeer onhandig gevoelen, zoolang zij van de
zaken, die zij behandelen moeten, geene juiste begrippen
hebben. Aan hen vraag ik: hebben wij onze taalkennis
reeds opgedaan? en ik houd mij verzekerd, dat
op deze vraag een ontkennend antwoord volgen zal.
Veel is er, dat wij Of niet Of ten deele kennen. Welnn,
laten wij er rond voor uit komen. Laten wij niet een
schijn van wijsheid aannemen, die wij niet bezitten. rl'roosten
wij 011S met de gedachte, dat er nog eenvoudige
vragen zijn, waarvoor de grootste taalgeleerden verlegen
staan. Laten wij eene scheiding maken tusschen
hetgeen wij goed, half en in het geheel niet weten. Deze
categoriën geven alle drie stof voor de Taalgid8. Met
hetgeen wij goed weten of althans meenen te weten,
leeren wij welligt een ander, en met het overige ons
zelven en anderen tevens. Het zal best kunnen gebeuren,
dat deze of gene, na iets beweerd of bestreden te
1*
4
hebben, eens op de vingers wordt getikt - een iegelijk
beproeve zich zeI ven of hij voor de zaak, die hij voorstaat,
dit kleine offer over heeft. Er is een middel, dat
er onfeilbaar kracht voor geeft: het ernstig streven naar
waarheid. ]Je waarheid zullen wij wel nooit kennen; maar
dat mag geen voorwendsel wezen, om niet zooveel in
ons vermogen is, de som der waarheden, die in ons
bezit zijn, uit te breiden. Bovendien, de Redactie draagt
van haren kant zorg, dat de tik, al geeft zij pijn, geene
wond veroorzaakt. Er is om nog eene reden behoefte
aan zulk een Tijdschrift. Het staat te vreezen , dat het met
de taalkennis der onderwijzers niet zal vooruitgaan. De
nieuwe wet op het onderwijs heeft vee] goeds gedaan,
ook voor de examina; maar de wet kon niet in het leven
roepen, wat de eerste behoefte is, een voldoend en geschikt
personeel om hare bepalingen ten uitvoer te leggen.
Dit wettigt welligt de vrees, dat de groote fout,
waarin de vroegere examina vervielen, oppervlakkigheid,
nog niet is weggenomen. Neemt men daarbij in aanmerking,
dat de nieuwe vakken: kennis der natuur en
vormleer, een belangrijk gedeelte van den tijd der voorbereiding
wegnemen; dat soms een groot aantal candidaten
in een of twee dagen in een groot aantal vakken
onderzocht worden; dat veelal meer gevraagd wordt
hoeveel, dan wel hoe men weet, dan wordt de vrees
nog sterker, en men is geneigd te vragen: is de bepaling
der grondwet, dat de Staat ook naar de bekwaamheid
der onderwijzers onderzoek doet, eene waarheid I)? Het
1) Voor eenige dagen zijn te 'sHage geëxamineerd ruim 50 personen,
die naar eene acte van hoofdonderwijzer dongen. Men zie het programma
voor dat examen eens in, om te beoordeelen hoe weinig grondig zulk
een onderzoek wezen moet. Twee dagen zijn voldoende om eene eerste
schifting te maken en reeds eenige adspiran ten af te wijzen, geenszins
5
zou vermetel zijn te beweren, dat ik alles weet wat er
sedert 1858 in de onderscheidene provinciën van ons
Vaderland over taalkunde en taalonderwijs gevraagd en
geantwoord is; maar hetgene ik er van weet doet mij vermoeden,
dat dit vak, misschien nog meer dan de andere t
stiefmoederlijk behandeld wordt. Dit moet anders worden.
Wat zal men uitvoeren met een onderwijzer, die weinig
of niets van de taal weet? Ik zeg van de t a a 1 en laat
spelling, ja zelfs grammatica er buiten. Stel eens dat
hij kinderen laat lezen, die reeds eenige vaardigheid in
het werktuigelijke van die eenvoudige en schoone kunst
hebben opgedaan. Zijn werk is nu woorden en zinnen
te verklaren, de beteekenis van beide den leerling tot
bewustheid te brengen, en hoe gaat het? Men verwondert
zich, dat zooveel gelegenheid tot verstandsontwikkeling
verloren gaat 1). Dit deel der taalkennis is voor
den onderwijzer van het hoogste belang. Als ik kiezen
mogt tusschen een, die hij spreekt met een d schrijft
en nog dommer fouten maakt, en de kinderen goed kan
leeren lezen, dat is leeren verstaan wat zij lezen, en
een ander, die onberispelijk schrijft en geene woorden
en uitdrukkingen eenvoudig weet te verklaren, ik zou
mij niet lang behoeven te bedenken. Om bij den onderwijzer
en de examinatoren den lust voor taalstudie op
te wekken of wakker te houden, moet de Taalgid8 gedurig
zijne stem verheffen.
Nog eene zaak mag ik niet verzwijgen. Aan het werk
van Prof. ROORDA, over de deelen der rede, zal zooveel
mogelijk recht wedervaren. Niemand zal ontkennen dat
om van de overige te zeggen, dat zij bekwaam genoeg zijn om aan het
hoofd eener school te staan.
I) Ik bedoel volstrekt niet dat het verdienstelijk is den tijd, voor het
leesonderwijs bestemd, te verpraten.
6
het een merkwaardig boek is, waaruit veel geleerd kan
worden. Ik heb het met vreugde begroet, met vlijt gelezen
en bestudeerd, aan anderen geleerd wat het bevat;
bij voortgezet nadenken en toepassen ben ik er niet altijd
even gunstig over blijven denken; maar ik heb er steeds
veel achting voor behouden. De wijze waarop het onder
de onderwijzers is gebragt, geëxploiteerd, gecolporteerd,
hoe zal ik zeggen? heb ik niet goedgekeurd. Ik oordeel
op grond van hetgeen ik gezien heb en geef dit
oordeel voor hetgene het is, eene waarneming op kleine
schaal: de meeste, verreweg de meeste jongelieden prent.
ten de uitgewerkte voorbeelden in het geheugen, vergeleken
voorkomende gevallen met de gememoriseerde
typen en lieten het boek van den Heer ROORDA liggen.
Juist dat boek had rustig zijnen eigenen weg moeten
gegaan zijn. Wij geven gaarne het woord aan hem, die
het met belangstelling gelezen heeft, maar nimmer zullen
wij goedkeuren, dat eene uitspraak van den Heer ROORDA
wordt aangehaald als een artikel van het Burgerlijk Wet.
boek, alsof met dat citaat alle verdere redeneering zou
ophouden.
Ik eindig met verschooning te vragen aan allen, die
ons Tijdschrîft alleen met het oog op de wetenschap lezen,
~n voor wie mijn geschrijf zekèr niets belangrijks had.
Leiden, Maart 1862. J. A. VAN DIJK.
OVER DE BEHEERSCHING VAN 'HET WERKWOORD
HERINNEREN.
In elke taal, waaraan eene min of' meer zorgvuldige
grammatische behandeling is te beurt gevallen, treft men
woorden aan, die zekere beruchtheid hebben gekregen, doordien
zij het onderwerp van geschillen onder de taalkundigen
zijn geweest of nog zijn. De onze bezit er een aantal, over
wier herkomst, spelling, beteekenis of gebruik, herhaalde
malen is getwist. Onder dezulke behoort ook herinneren.
Eerst was men het over den vorm niet eens, en achtte men
het gebruik van het gansche woord bedenkelijk. De een
schreef erinneren , de ander er·rinneren; zelfs behoorde erinnééren
niet tot het ongehoorde. Later veranderde er in her;
doch niet op eenmaal: DES ROCHES verwees nog in 1769,
in zijn Nieuw Nederduytsch en Fransch Woordenboek, van
kerinneren naar erinneren. WEILAND in 1802 omgekeerd van
erin neren naar herinneren, een bewijs, dat erin neren toen nog
niet vergeten was. SEWEL achtte zich in' zijne Spraakkunst
verpligt het woord zelf in bescherming te nemen. Op blz.
129 leest men: » Het woord erinneren is ook één van die,
welke sommigen, zo 't schijnt, niet gevallen; Doch VONDEl,
heeft het gevoegelijk in 't N ederduytsch gebruykt, en wij
mogen hem onbeschroomd daerin naevolgen." Hij laat op
8
dit gezegde echter een mits volgen: )) mits dat het niet al
te dikwils ; maer met bescheydenheyd geschiede." Toen vorm
en gebruik gevestigd waren, deed zich een nieuw geschilpunt
op. Sommige taalkundigen namelijk beweerden, dat
dit werkwoord steeds den naam des persoons in den datief,
dien der zaak in den accusatief bij zich vereischt, zoodat
alleen de uitdrukkingen: iemand iets herinneren, en: zich iets
herinneren, zouden te dulden zijn. Anderen daarentegen waren
van gevoelen, dat de naam van den persoon in den accusatief
stond, en dat die der zaak van het voorzetsel aan
moest vergezeld gaan. Dezen hielden daarom de uitdrukkingen:
iemand aan iets en zich aan iet,y herinneren voor de
eenige ware en deugdelijke.
Deze laatste twist, die met zekere hevigheid gevoerd werd,
is geëindigd door den dood der openlijke deelnemers van
de eene partij; doch de zaak zelve is tot heden toe nog
niet volkomen opgehelderd en daardoor onbeslist gebleven.
Intusschen zal ieder, die een zuiveren stijl op prijs stelt,
naar zekerheid verlangen omtrent het richtige gebruik van
een woord, dat ieder oogenblik te pas komt, en zal elke
bijdrage, die meer licht verspreidt over zijne beteekenis en
over de wijze, waarop het met andere woorden moet verbonden
worden, hem welkom wezen. Ten einde zulke bijdragen
uit te lokken, heb ik besloten de questie, die nu
veertien jaren heeft gerust, weder ter sprake te brengen en
daarbij eenige nieuwe argumenten aan te voeren, die haar
misschien eene schrede nader aan de beslissing kunnen
brengen. Ik doe zulks met te minder schroom, omdat hetgeen
door mij aangevoerd zal worden, geenszins de strekking
heeft om het twistvuur op nieuw te doen ontbranden, maar
veeleer om partijen te verzoenen. Ik hoop namelijk beide in
het gelijk te stellen, natuurlijk voor zooverre dit mogelijk
is, en zij niet te exclusief zijn geweést door elkanders gevoelen
onvoorwaardelijk te veroordeel en. Maar het beweren,
dat de eene partij zoowel als de andere in haar goed recht
is, dat zoowel de eene als de andere uitdrukking voor on9
berispelijk moet gehouden worden, onderstelt, dat er verschil
in beteekenis bestaat, dat wij naar gelang der omstandigheden
aan moeten gebruiken of weglaten. Gelukt het mij
dit aan te toon en , dan hoop ik de overtuiging verwekt te
hebben, dat onze taal ééne uitdrukking rijker is, dan velen
tot nu toe gedacht hebben. Eer ik tot dat bewijs overga,
zal het niet ondienstig wezen, den lezer op de hoogte der
questie te brengen door kortelijk te refereeren , wat door
beide partijen vóór haar gevoelen is bijgebragt.
Voor zooverre mij bekend is, was WEILAND de eerste,
die zich openlijk verklaarde tegen het gebruik van aan bij
den naam der zaak, eene constructie, die waarschijnlijk eerst
in zijnen tijd in gebruik kwam. In zijn Taalk. Woordenboek,
D. III (1802), blz. 275 leest men: • HERINNEREN ,
bedr. w., gelijkvl. Van het onscheidb. voorz. her en inneren,
het yoortdur. w. van innen, ik herinnerde, heb herinnerd.
Wederom in het geheugen brengen. Zich herinneren. Herinner
u de vorige blijken on~er vriendschap. Iemand iet,y herinneren.
Verkeerdelijk zegt en schrijft men: zieh aan iets
herinneren, iemand aan iets herinneren."
Nagenoeg in denzelfden geest als de schrijver van het
Taalkundig Woordenboek liet G. BRUINING zich uit, N ederd.
8ynon. 1820, I, blz. 294. Volgens hem heeft herinneren
»de kracht van op nieuw innertn, zieh iets verledens te
binnen brengen ," waarbij de volgende plaats uit FEITH wordt
aangehaald:
II Herinnert ge u vriendin, wanneer de zon heul' straalen
Om 't brandend middaguur meer lijnrecht neêr deed daaler~,
Hoe we irt een koele grot, e1tz."
BRUINING noemt het n zeer averegtsch", dat men in navolging
van de Duitschers begonnen is n het voor een wederherig
werkw. te houden en vervolgens ook hij herinnert hen
aan het gebeurde te schrijven."
8IEGENBEEK verklaarde in 1837, in Dr. DE JA GE R'S Taalk.
Magaz. , Il, 34, dat men in goed Nederlandsch zegt 'iemand
iets herinnl!relt . .. Dat de laatste zegswijze alleen goed is," dus
10
gaat hij voort, I) blijkt ten klaarste, wanneer men slechts een
oogenblik over den oorsprong van het woord herinneren en
deszelfs eigenlijke beteekenis nadenkt. Herinneren toch zegt
niets anders I dan op nieuw inbrengen of te binnen brengen,
als zamengesteld uit her en inneren van innen, inbrengen.
Nu kan men wel eenig voorwerp aan zich weder in of te
binnen brengen, maar geenszins zich aan een voorwerp.
Jammer intusschen is het, dat sommigen onder ons de ongerijmde
spreekmanier der Duitschers hebben nagevolgd, en
dat zelfs een BILDERDIJK daaraan door zijn voorbeeld gezag
heeft bijgezet."
LULOFS omschreef in 1833 in zijne Gronden der Ned.
Woordafleiding I op blz. 185, herinneren door: »op nieuws
weer inbrengen in de ziel: iets bij vernieuwing in onze ge·
dachten innen of inbrengen;" eene opvatting van het woord,
die blijkbaar de spreekwijzen: iemand en zich aan iets herinneren,
niet toelaat. - Later, in 1845, in zijn Handb. van
den vroegsten bloei der Ned. Letterk., blz. 423 V' I ver·
klaarde hij zich ten sterkste tegen de g~noemde uitdruk.
kingen, die inmiddels door mijnen vriend A. DE JAGER
en vroeger reeds door BILDERDIJK in bescherming waren
genomen.
Dr. DE JAGER namelijk kon zich niet voorstellen, dat uit·
drukkingen, die in het Hoogduitsch als juist beschouwd en
door voortreffelijke schrijvers, als VAN DER PALM en BILDERDIJK,
zonder schroom gebezigd werden, zoo geheel ver·
keerd en verwerpelijk zouden zijn. De bezwaren I die men
er tegen aanvoerde, waren gedeeltelijk aan de etymologie
ontleend; hij meende die ook door de etymologie uit den
weg te moeten ruimen. Daarom leverde hij in zijne eerste
Verscheidenh. op het gebied der Taalk. 1844, blz. 261-8
een opstel I waarin herinnermt met de Mnl. uitdrukkingen
inne, in inne en aen inrte worden - voor "merken, gewaar
worden, overtuigd worden" - die den genitief der zaak regeerden,
in verband wordt gebragt;. zó6 meende hij het gebruik
van aan bij herinneren te kunnen rechtvaardigen.
11
Later in zijne Nalezing op LULOFS' Glossarium, 1846,
blz. 54, en in het Magaz. van Taalkunde, I, 205, kwam hij
op het vroeger door hem beweerde terug, met de juiste opmerking,
die ook nu nog 'geldt, dat nog niemand zijn gevoelen
wederlegd, en de door hem gestelde vragen opgelost heeft.
Ik moet echter bekennen, dat het mij nog niet gelukt is,
het onmiddellijk verband tusschen inne, in inne en aen inne
maken, worden en zijn en erinneren in te zien. Ik ben veeleer,
geneigd te gelooven, dat het ontstaan van het laatste
woord niet op Nederlandsehen bodem is te zoeken. Gaan
wij na, wat men van dit woord al zoo meer weet.
Herinneren of eriuneren is in het Mnl. onbekend. Zelfs
de Staten overzetters des bijbels, die anders ontelbare malen
in de gelegenheid waren er zich van te bedienen, vermeden
het, ofschoon LUTHER het in zijne vertaling dikwijls had
gebruikt, en het ook hier te lande niet meer onbekend was.
KILlAAN toch had het reeds opgenoemd, en SPIEGHEL had
het ten minste éénmaal gebezigd. Om /AVé/AOfJI}VétV, dVa/Al/
Av*j)wv en VrrOfllf/-v1jinwv (iemand herinneren) over te brengen,
bezigden de Bijbel vertalers: indachtig maken, in gedachtenis
brengen, gedenc1cen; f/-l/AlI1jrrxirr{!()cl en lXlI()Cf/-lflVErrKirr{!()cl (zich
herinneren) ga ven zij weder door gedachtig of indachtig worden
of zijn, vergelijk Joh. XIV: 26; 2 Tim. I. 6. IJ. 14; Luc.
XV. 20. XVI. 4. XVI. 21. XVII. 32; Matth. V. 23. XXVI.
75. XXVII. 63; Luc.!. 54. 1. 72; Joh. XIV. 14; Marc.
XI. 21. XIV. 7~. Waarom hebben zij zich van het woord
erinnm'en onthouden? of, zoo dit eene onmiddellijke opvolging
van irt inne maken en worden is, waarom hebben zij deze
spreekwijzen niet gebezigd? Het laatste schijnt te bewijzen,
dat die uitdrukkingen toen reeds verouderd waren; op de
eerste vraag geeft KILlAAN het antwoord. Hij kent aan Erinneren
eene dubbele beteekenis toe: IJ Commonefacere, revocare
in memoriam, et Reminillci, recordari, d. i., bedrijvend:
weder in iemands gedachten brengen, en, wederkeerig: zich
zelven weder te binnen bl'engen, dus dezelfde begrippen, die
wij thans nog aan ons herinneren verbinden. Maar dat is
12
niet alles, wat hij er van zegt. Achter het woord schrijft
hij: J) Ger. Saz. Sicamb." waarmede hij wil te kennen geven,
dat het in Duitschland, in de Saksische, Geldersche en Kleefsche
streken in gebruik was. Bij 'sommige andere woorden
vindt men h Holt. Fland. Fris. gevoegd, hetgeen deze als gewestelijke
uitdrukkingen moet kenmerken. Bij woorden, die
tot de algemeene landtaal behoorden, liet hij dergelijke aanteekeningen
achterwege. Bewijst nu die bijvoeging bij erinneren
niet onloochenbaar dat het woord in zijnen tijd nog
niet algemeen in gebruik was, nog niet als algemeen N ederlandsch
erkend werd? Verwijzen zij ons niet tevens naar de
oostelijke grenzen van ons land, naar gene zijde van Rijn
en IJsel, als de oorden, waar erimteren huisvestte, de landstreek
van waar onze weinige woorden, met er beginnende,
herkomstig zijn J)? De Kleefsche kanselier G. VAN DER
seHUEREN schijnt onze blikken ook naar dien kant te willen
trekken. In zijn woordenboek, dat eigenlijk voor het aanIeeren
van het Latijn bestemd was en eene eeuw ouder
is dan KILlAAN '8 DictionnarÎum, komt wel niet het woord
erinneren voor, maar, op blz. 135, tweemaal erinnen, waarbij
naar leeren en nemen verwezen wordt: » er Innen in L. Leren,
en: erInnen in N. Nemen." Slaat men die woorden na, dan
leest men; blz. 151: J) Leeren , onderwijzen, eenen anderen erinnen,
Docere, addocere et edocere per val de. Condocere per
simui," etc. Op Nemen, blz. 181, vindt men: verNemen,
verstaen, erynnen, begrijpelt. Intezz,igere, capere , cOtwipere,
percipere," etc. Erinnen drukte dus, volgens VAN DER
1) Deze woorden zijn: (miJns, uws, zijns, onzes enz.) emchten(s) , erbarmen,
erkennen, erlangen en ervaren. Buiten allen twijfel zijn zij van Hoogdnitschen
oorsprong. Het werkwoord emchten zal men buiten de aangehaalde spreekwijze bij
onze schrijvers te vergeefs zoeken; in het Hoogduitsch is het wel degelijk in ge·
bruik in den zin van censere, achten, rekenen. Voor erbarmen bezigde bet Mid·
dein eder I. ontformen. In het Leven van Jezus, door MEIJER uitgegeven, vindt
men verkennen in nagenoeg dezelfde beteekenis als erkennen, en ve"langhen, waar
wij thans erlangen zouden bezigen. KILIAAN verwijst van ervaren naar vervaren,
dat hij vertaalt door uexperiri, probare ;" Een vervaeren man is bij hem uvir
expert us" en ven'aerenhel/d "experientia".
13
SCHUEREN'S opvatting, de begrippen: kennis aanbrengen en
kenni,y opdoen uit. Het denkbeeld van hernieuwing van vroegere
gedachten, dat in ons herinneren ligt, schijnt aan zijn
erinnen vreemd geweest te zijn. Dit moet ons niet verwonderen,
want de vele Hoogduitsche woorden, die met er beginnen,
drukken hoogst zelden herhaling uit; dat begrip
schijnt niet in er te liggen. Erinrwn heeft dus wel niet ons
erinneren geproduceerd, maar het kan, als verwant in beteekenis,
de opneming gemakkelijk hebben gemaakt. Nemen wij,
na al het aangevoerde met eenige waarschijnlijkheid. aan,
dat erinneren op vreemden bodem geteeld is, dan worden een
aantal vragen opgelost. Dan is het niet alleen verklaard,
waarom PLANTIJN het niet opgeeft, KILIAAN het als een
provincialisme karakteriseert, en de Bijbelvertalers er zich
van onthouden, maar dan wordt het ook begrijpelijk, waarom
men in SEWEI;S tijd het woord nog bijna niet durfde gebruiken,
en de spelling zoolang onzeker tusschen er-innerw,
er-rinnereu, erinneel'tn en herinnm'en dobberde.
Doch al is het niet meer dan hoogst waarschijnlijk, dat
wij het woord van de Hoogduitschers hebben overgenomen,
het is volkomen zeker, dat onze voorouders het terstond anders
dan zij opgevat en dien ten gevolge ook anders geconstrueerd
hebben. El'innern wordt in het Hoogduitsch op twee
wijzen met andere woorden verbonden: 1) Met den genitief
der zaak, even goed nog door WIELAND en GÖTHE als reeds
door LUTHER; en 2) de genitief wordt vervangen door voorzetsels,
vroeger door von, later door an. In beide gevallen
staat de persoon in den accusatief. De persoon is hier dus
het lijdelijke voorwerp, dat door de werking van el'innern
in een anderen toestand komt, te weten in dien van b ew
u st hei d a a n g a a n dei ets. De betrekking nu van het
bewustzijn tot het voorwerp, waarvan men zich bewust is,
werd, vooral in de oudere Germaansche talen, door den genitief
uitgedrukt. Dien naamval toch treft men aan bij goth.
thagkjan, ohd. denehan, osaks. thenkean, nhd. denken en gedenken;
ook bij ons ndl. gedenken, b. v. Gt:denckt des Sab14
lJathdaegs, dat fI"'!I diera heilige!. Exod. XX. 8; Heere, gedenckt
mijner, als gh!! in uw Coninckrijck sult gekomen zb'n,
Luc. XXIII. 42. Vervolgens bij goth. hugjan, ohd. hugian
en gahugian (heugen); bij goth. gamunan (herinneren); bij
mhd. ain'lun en versinnen (op iets denken); bij ohd. inkezan
(verstaan, begrijpen), bij nhd. erwähnen: bij ons gedachtig en
indacktig zijn en worden; b. v. )I uwer gedachtig zijnde in onze
gebeden" 1 Thess. I: 2. J) Ende Petrua wiert indachtig de8
woorts Jeau." Matth. XXVI. 75.
Dezelfde betrekking kan ook door aan worden uitgedrukt.
Zoo leest men 2 Tim. I: 4: » als ick gedencke aen uwe trane'it,"
en Hand. XI. 16 ick wiert gedachtig ae1~ hfit woort dea Heeren.
" Vandaal' dat het Hd. ook zegt: erinnern an etwas, De
opvatting blijft intusschen blijkbaar dezelfde, daar de persoon
ook dan, even als bij den genitief der zaak, in den
accusatief staat.
Geheel anders is het bij ons. Tot op het einde der vorige
eeuw verschijnt de zaak in den vierden naamval zonder
van eenig voorzetsel vergezeld te zijn. Dus bij SPIEGHEL:
IlZij (bezinningh) zeit u niet alleen hOO1;aardicheid i,~ zonde,
Maar zij errin'ltcrt grondigh d' onghenoeghens wonden,"
Hertspieghel , VII. 133.
Bij HOOFT: ,,'t Welk mij el'innert de verzen van hucanua:
Heu quamtum potuit etc." Briev. 280.
Bij VONDEL, die zich errinneren en zic1z verheelden hetzelfde
voorwerp laat beheerschen:
» Wij zuivre maeghden Mer, gestreeld van aUe weelden,
OnB allerhande ramp, errZnren en verheelden"
Ovid. Herseh, 1. 373.
Bij ANTONIDES:
a Hij heeft op Ffhus heé, te jammerlijk gewont
V~n "OU10, om 't sneuvelen 1'an zb'n heminde looten,
Den haetelijken naem van Eridaen verstooten,
JJie aan den Zonnegod zijn droevigh harteleet
Gestaeg ermnerde, en niet toeliet, dat liet 8leet,
Nu wort !t!! Po genoemt," IJstroom, 79.
15
Bij G. BRAND:
,. Do slaap, een doodt. die wemig 1&1'en duurt,
E1inner' mij den doodt, dien lallgsten slaap."
Stichtelijke gedichten, 24.
Bij MOONEN:
»'t 1lerhael van Zacharias,
Dat d' oude teerael' van ons kerf/pel, Mattathias,
Ons plagh t' erin'l'en," Poezy, 40.
Bij BOOGSTRATEN :
» Wat mij belangt, als ik mij erinner eenige vermakelijk.
heden, mij in zulk een soort van uitspanning in mijne jeugd
fioorgekomen." Lev. v. ANTONIDES, 6.
Bij SEWEI.: in zijn Engelsch Woordenb. op het woord
remembrance:
» W anrl8er ik mij den tijd mijner jongheirl herinner (of te
binnen breng):'
Bij DES ROCBES: in zijn Dict. Franç.-Flamand op het woord
»Erinneren, te binnen brengen. Ik heb ft die zaek weer
erinnert. "
Bij FEITH in het reeds boven uitgeschreven, door BRUINING
aangehaalde vers:
» Herinnert ge u vriendin, wanneer de zon heur straale""
Om 't branrlend middag.U1tr meer lijnrecht neef deed claalen,
Hoe we in een koele grot enz."
In het 135'te Evangel. gezang, vers 1:
H el'inner u met vreugd, mijn geest,
Den' dag van 't groote christen feest.
SIX VAN CRANDELIER beschouwde het ook zoo, gelijk blijkt
m ZIJue Poezy, blz. 184. Daar leest men:
)) Gods regenboogh u wet een wis
Ermsier zijns belojtenis"
Was hij gewoon geweest a a 11, iet8 herinneren te zeggen,
hij zou eri1tster a a 11, zijn beloftenis geschreven hebben.
Deze accusatief moge nu, volgens het beweren van sommigen,
oorspronkelijk een plaatsvervanger van den genitief
zijn geweest, gelijk bij andere woorden inderdaad wel plaats
16
had, dit zij zoo; niets bewijst, dat de heugenis van dien genitief
bij ons volk bewaard bleef. Het beschouwde dien accusatief
kennelijk als den gewonen voorwerpsnaamval , en
hetgeen in de gedachten hernieuwd werd, of liever de voo rst
e 11 i n g daarvan, als het eigenlijke lijdelijke object. Vandaar,
dat reeds SEWEL en DES ROCHES erinnm'en door » te
binnen brengen" omschrijven. Hoe zouden zij, en de overige
aangehaalde schrijvers, zich den persoon anders hebben
kunnen voorstellen dan in de betrekking, die door den
derden naamval uitgedrukt en soms met aan omschreven
wordt. In het boven aangehaalde voorbeeld van ANTONIDES
wordt dan ook uitdrukkelijk gezegd, dat de naam Eridaan
a a n den zomtegod zijn droevig harteleed gestadig herinnerde,
niet den zonnegod aan zijn harteleed. Wanneer dus HOOFT,
Nederl. Hist., blz. 589 zegt: J) 't Welk mij erinnert, hoe een
weereldwij8 Italiaan, in zijne betrachtingen van handtzaken ,
zeeker wel zef/gen mOf/t, dat enz. ," en in zijne Mengelwerken,
blz. 186: Bende zijn broeder Juliaan hem t' eeniger tijd erinnerde,
hoe te bezorgen stondt, dat enz. ," dan zijn mij en
hem ongetwijfeld door HOOFT als derde naamvallen beschouwd,
en moeten de bijzinnen, met hoe aanvangende, als accusatieven
aangemerkt worden.
Ik meen dus met WEILAND, SIEGENBEEK en LULOFS niets
gewaagds te zeggen, wanneer ik beweer, dat de uitdrukkingen
iemand iet8 herinneren en zich iet8 herinneren, gedurende meer
dan twee eeuwen in gebruik zijn geweest en de beteekenis hebben
gehad, en nog hebben, van aan iemand ander8 of aan zich
zelven zekere gedar:htert of voor8tellingen werler te binnen brengen,
in den gee8t hernieuwen. Dat daarbij eene gezonde opvatting
van de zaak ten grondslag ligt, zal iedêreen erkennen, en
is ook, voor zooveel ik weet, nog door niemand geloochend.
Inderdaad, al de kennis, die wij bezitten, huisvest wel is
waar in ons binnenste, in onzen geest, maar slechts een
zeer gering gedeelte daarvan kan te gelijk aan ons bewustzijn
tegenwoordig wezen, zich op één oogenblik in onze gedachten
bevinden. Het overige, grootere gedeelte ligt als
17
het ware in de vergetelheid verzonken en begraven. Het
uit die diepte ophalen en weder in het bewustzijn brengen
is herinneren, hetzij een ander zulks doet, hetzij wij naar aanleiding
van iets het zelven doen.
Misschien zullen sommigen dit verschil tusschen de Hoogduitsche
en de N ederlandsche opvatting van erinneren aanmerken
als een bewijs tegen mijne stelling, dat het woord
uit het Hd. is ontleend, of ten minste als een blijk, dat onze,
boven ontwikkelde, zienswijze verkeerd is. Ik geloof} dat
die gevolgtrekkingen ongegrond zouden wezen. Wat de eerste
betreft, men bedenke, dat de beteekenis der meeste uit den
vreemde ontleende woorden bij het oyernemen eenige verandering
ondergaan. Hoeveel verschilt b. v. niet het Fransche
causer van het Latijnsche causari (redetwisten), terwijl ons
(lif'j)lcoozen al weder anders opgevat wordt dan causer. Verschillen
ons Jisch en het Hd. Ti8ch niet zeer veel van het
Latijnsche discus (werpschijf); en diligence (rijtuig) van diligetttia
(spoed, ijver)? Over de wijziging, die het begrip van
uitbundig ondergaan heeft, kan men Prof. DE VRIES raadplegen
in de Taalgids I, blz. 273 v v . Wanneer men de
genoemde en een groot aantal andere woorden in aanmerking
neemt, zal men moeten erkennen, dat de verandering,
die bij erinneren heeft plaats gehad, al zeer gering is te noemen
De tweede tegenwerping acht ik genoegzaam wederlegd,
door hetgeen ik heb aangevoerd om de logische gezondheid
onzer opvatting van het woord aan te toon en.
Doch, indien de uitdrukkingen iemand iets herinneren en
zich iets herinneren onberispelijk juist zijn, en, ten gevolge
der verandering van den vorm er· in herinneren en van de
beteekenis, als echt Nederlandsch moeten worden beschouwd,
dan volgt daaruit nog niet, dat iemand aan iets herinnere1t
voor eene 11 averegtsche" en II ongerijmde" zegswijze
zou moeten gehouden worden. Integendeel, indien ik mij
niet geheel bedrieg, dan is zij als eene verrijking onzer taal
aan te merken, want zij verschilt in gebruik en beteekenis
van iemand iets herinneren.
IV. Jaarg. 2
18
Is het wel denkbaar, dat het voorzetsel aan, op eene te
voren ongehoorde wijze, bij kerinneren gevoegd, niet de geheele
opyatting van het woord zou hebben gewijzigd? De
verandering van den datief des persoons in den accusatief,
d. i. de verandering van den insgelijks werkenden persoon,
die de gedachte weder in zich opneemt, in een bloot lijdelijk
voorwerp, is het sprekendste bewijs, dat de gansche
werking kerinnel'et~ anders gedacht wordt. Maar wat beteekent
aan .dan in iemand aan iet8 kerinneren.? Wanneer wij
de menigvuldige beteekenissen van dat voorzetsel en bijwoord
doorloopen, dan bevinden wij, dat die van richting naar
of nadering tot iets eene der meest gewone is. Wij
zeggen aan de deur, aan de 8tad, aan de poort, aan de grenzen,
aan den oever komen en brengen; iemand tot aan zijn kui8,
tot aan ket 8chip geleiden; en eene groote menigte werkwoorden
van beweging kunnen met aan zamengesteld worden,
om het naderen tot of het komen bij iets uit te drukken,
als aangaan, aanloopen, aankuppelen, aan8pl'ingen, aandrel~telen,
aan8tappen, aanrennen, aanvliegen, aart/Jaren. aanzeilen, aanduwen,
aandrukken, aanbrengen, aanvoeren, enz. enz. Deze
beteekenis is bij ons veel gewoner dan in het Hoogduitsch,
hetwelk immers de meeste der opgenoemde composita in het
geheel niet kent. In de uitdrukking au eine Sache erinnem
mist an dan ook kennelijk alle zinnelijke opvatting. Het is
daar de bloote plaatsvervanger van den genitief, en drukt
dezelfde abstracte betrekking uit, die wij in einer Sache erimtern
hebben opgemerkt. Geen Hoogduitsche grammaticus
heeft, voor zoo veel mij bekend is, eenig onderscheid tusschen
de beide uitdrukkingen aangewezen, en de accusatief
J emanden, die in beide gevallen gangbaar is, bewijst genoeg
dat er geen noemenswaard verschil kan bestaan.
Bij ons daarentegen trad aan niet in de plaats van den
genitief. In inne maken en worden met hun tweeden naamval
waren al eeuwen vergeten, voordat herinneren met aan
opkwam; de logisch gezonde opvatting van de uitdrukking
iemand iet8 kerimMren was sinds lang gevestigd, kon het nu
]9
wel anders, of men moest aan het voorzetsel aan een duidelijk
gevoelden zin hechten? en iemand aan iets herinneren anders
opvatten, dan het Hoogduitsch zijn Einen an etwas erinnern?
Aan heeft bij ons ontegenzeggelijk de beteekenis van n a a l'
iet s he en, en de gansche uitdrukking iemand aan iets herinneren
die van Ie man d met zijn e ge d ach ten 11 a a I'
iet s he en 1 e i den, zijne gedachten, zijn ik, dus hem zeI.
ven, bij dat iets brengen, zoodat hij het ziet, er zich van
bewust wordt. Meer beteekent iemand aan iets herinneren bij
ons niet. Het verder zich te binnen brengen, dat door zich
herinneren uitgedrukt wordt, blijft aan de willekeur van hem,
die aan iets herinnerd is, overgelaten; hij kan, zoo het hem
onaangenaam is, het denkbeeld terstond weder laten varen,
of wel, hij kan er zich in verdiepen en trachten het zich
geheel te herinneren. Aan iets herinneren staat tot iets herinneren
in dezelfde verhouding als aart iet8 denken tot iets
bedenken of overdenken. Men kan b. v. aan eene belofte, aan
eene afspraak denkm, ze niet vergeten, en zelfs meenen, dat
men er behoorlijk gevolg aan geeft, terwijl men toch slechts
een gedeelte van het beloofde of afgesprokene volbrengt,
omdat men het overige vergeten is. Wie gewoon is op zijne
eigene woorden en op die van anderen te letten, zal erkennen,
dat bij herinneren een zelfde onderscheid bestaat. Iemand
zijne belofte of eene afypraa1c herinneren beteekent hem die
gansche belofte of afspraak meer of minder in bijzonderheden
in het geheugen terug brengen, hem er aan herinneren, zegt
niet veel meer, dan hem herinneren, dat hij iets heeft beloofd,
of, dat er eene afspraak bestaat. Zoo zal men tot iemand
zeggen: Als gij A ziet, moet gij hem eens a a 1t onze af8praak
herinneren. B schijnt niet meer te weten, wat hij beloofd heeft,
herinner het hem eens goed en naauwkeurig. Als ik er niet aan
denk, wilt gij er mb' dan aa n herinneren? lIet gezigt van dat
huis herinnert mij telkens a a n zijn voormaligen beminnelijken
bewoner. Dat portret herinnert mij zijn e geheele per8oonlY·kheid.
Maar, indien aan iet8 hel'innm'en eigenlijk niets meer beteekent,
dan op nieuw aan iet.y doen denken, dan is het eene
2*
20
volstrekte onmogelijkheid zich zelven aan iets te herinnerert.
Immers om een ander aan iets te herinneren moet men beginnen
met er zelf aan te denken; en hoe zou men kunnen
zeggen dat men zich zelven doet denken aan hetgeen, waaraan
men reeds denkt? Zich aan iets heri1tnertn is dus in
onze taal louter ol1lin, en daarom hoort men die spreekwijze
in het dagelijksch le'Jen ook nooit bezigen. Ni~mand zegt:
Ik kart mij a a n dat alles niet herinneren, of: Er staat my
nog wel iets van voor, maal' a a n de by'zonderhedert kan ik mij
niet herinneren.
Dat het Hoogduitsch Sich an etwas erinrtern bezigt, doet
hier niets af. Die taal mist de uitdrukking Sich etwas erinnern,
kent het onderscheid. dat wij maken, volstrekt niet,
en vat de uitdrukking anders op. Einen au etwas erinnern
is eenvoudig iemand indachtig maken, en sich an etwas
erinnern eenvoudig in d ach tig wor den, waarin niets
ongerijmds ligt. Erinnern verschilt dus van ons herinneren
in de beide bij ons gebruikelijke opyattingen, ook in die
van aan iets herinnéJ'en; het is abstracter, en als het ware
de indifferentie van beide. Neemt men dit niet aan, dan
blijft het een onoplosbaar raadsel, waarom wij Nederlanders
ons zelven niet aalt ids kunnen herinneren.
Misschien zal men het gezag "an BILDERDlJlr tegen mijn
beweren aanvoeren. Hij bezigde inderdaad de uitdrukking
zich aan iets erinneren , b. v.:
»Ge erinrtert u aan de oogst op Hippocoöus akker."
Meng. lIl, 53.
Ik geloof echter niet, dat zijn voorbeeld kan opwegen tegen
het standvastige gebruik in het dagelijksch gesprek, hetwelk
in hetgeen door mij aangevoerd is zijne verklaring en rechtvaardiging
vindt. l\Ien zal dit toestemmen, als men bedenkt.
dat BILDERDIJK vo')r zijne handelwijs eene reden had, die
wel niet door iedereen als geldig zal erkend worden .. Zijne
geheel eigenaardige beschouwing van de ziel of den geest
des menschen en eene religieuse opwelling van zijn hart
waren in het spel, toen hij zich over herinneren uitliet.
21
Dit geschiedde in eene aanteekening op HUYGENS, te vinden
in de door hem bezorgde uitgave, D. V, blz. 166. Op eene
plaats uit het vierde -boeck van onzen geestigen schrijver,
lJagh-werlc betiteld, die aldus luidt:
n Dat my van de hand betrouwt i8,
Daer mijn rechter aen getrouwt ZlI,
Met geen ~ ernstelo08er trouw,
Sterre, dan icle U en houw
In dat mergh 1JUn mijn onthouden
Sal iele u geen deel onthouden."
teek ent BILDERDIJK het volgende aan:
»Mergh van onthouden. Dat is het heimelijkst van mijn hart,
van mijn geweten. De zetel van het geheugen stelden onze
Ouden in het hart, als zetel van 't gemoed; en dit was de
taal aller oude volken. Men nam de zaken ter hàrte, 't geen
ook het ware leeren is; maar nu, meent men, is 't wel, dat
men er in 't hoofd bij 't verstand een bewaarplaats aan
geeft. - Hier van ook het inne worden der Ouden en ons
herinneren. l1c herinner mij, dat is; ik keer in mij-zelven (in
mijn hart, mijn gemoed), aan dat is tot hetgeen daar in ligt.
Het ik is het verstand of het hoofd niet, maar dit is alleen
een vermogen ter behulp. Wij worden dus ook herinnerd
aan iets, waar voor de verstandsmenschen (de meest verdwaasden
zeker die er uit te denken zijn) de zaak aan on8
herinnerd willen. - Zoo herinnert men ons aan God; dit
kan een mensch, die ons te rug roept tot het gevoel van
God, ons gemoed ingeschapen. Maar God aan ons te herinneren
is onzin in allen opzichte. Dus ook Luc. II, 17.
waar het echter een bijzonderen nadru k heeft."
Nu zal een lezer naar alle waarschijnlijkheid denken, dat in
de ~angewezen plaats van het Evangelie van LUCAS, of althans
in diens tweede boek, de Handelingen der Apostelen, er- of
herinneren aalt id8 te lezen staat. "\Vanneer men echter die
plaatsen naslaat, zal men zich te leur gesteld vinden, gelijk
trouwens nergens in de Statenoverzetting er- of heriMu,ren te
ontdekken is. Bovendien in geen der hier mogelijk aange22
duide verzen leest men iets, dat naar herdenken zweemt.
Het 19de vers van het 2de Hoofdst. van LUCAS' Evangelie echter
luidt: )) })och Maria bewaerde dese woorden alle te samen,
overleggende die in hael' herte." Het is dus waarschijnlijk,
dat men Ivers 19" in de plaats van Ivers 17" te lezen heeft,
en dat de aanhaling slechts dienen moet om te bewijzen, dat
de »Ouden de zetel van het geheugen in het hart, niet in
het hoofd stelden." Ik zie niet in, dat die beschouwing een
rechtstreeksehen invloed op de beheersching van herinneren
heeft gehad of kon hebben; maar gaan wij na, hoe BILDERDIJK
het herinneren opvat. »Ik herinner mij" is, volgens
hem = »ik keer in mij-zelven (in mijn hart, in mijn gemoed)
aan dat is tot hetgeen daar in ligt." Daar herinneren nu volgens
hem zelven transitief is, vermits het mij tot voorwerp
heeft, is keeren = zich brengert, en de geheele uitdrukking
zich aan iets herinneren: zich zeI ven, zijn ik, inbrengen in
zich zelven , in zijn ik, al zij dit ook het verstand of het
hoofd niet, maar, gelijk schijnt, het hart, en dat wel juist
aan of bij het plekje, waar, een zeker iets gelegen is, dat
men zich zeI ven herinnert. Volgens deze verklaring heeft
zich aan iets heriltneren vijf factoren: I) de werking van herinner
en , hoe dan ook opgevat, 2) het onderwerp, dat zich
herinnert, 3) dènzelfden persoon, als voorwerp, dat in zich
gebragt wordt, 4) nog eens denzelfden persoon, als datgene,
waarin hij teruggebragt wordt, en 5) de zaak waarbij hij wordt
geplaatst om haar te beschouwen. Ik geloof, dat zelfs de
vurigste voorstanders van zich herinneren aan iets zich bij die
uitdrukking eene minder gecompliceerde voorstelling maken,
en die uitlegging wel niet zouden willen onderschrijven.
De zegswijzen God aan iemand herinneren of zich God heri/
meren zijn in geen » opzicht onzin", men kan er eene zeer
gezonde voorstelling aan hechten. Niemand toch zal hier
onder het woord God de Godheid zelve verstaan, maar zeker
»het gevoel van God", of het meer of minder gebrekkige
begrip, dat hij zich van het Opperwezen gevormd heeft.
Waarom zou men dat begrip, die voorstelling, niet weder
23
in zijne eigene of in eens anders gedachten kunnen terugvoeren.
Men zou B'S uitlegging, volgens zijne eigene denkwijze,
veeleer onzin kunnen heeten. Hoe kan men zelf
keeren of een ander 1:irengen tot een wezen, dat het heelal
vervult, overal tegenwoordig is, in welks nabijheid men zich
dus altijd bevindt? Aan BILDERDIJK'S uitspraak en voorbeeld
moet dus niet te veel gewigt worden gehecht; zij waren het
gevolg eener geheel bijzondere, en zeker niet wel overdachte,
beschouwing van des menschen ziel en hare verhouding tot
het Hoogste Wezen.
Doch indien iemand iet8 en iemand aan iets herinneren beide
deugdelijke uitdrukkingen zijn, dan is ook de herinnering van
iets wat anders dan de herinnering aan iets. De herinnering,
de overdenking, van genoegen8, die men eens ergens ge·
smaakt heeft, kan dikwijls eene aangename verpoozing zijn,
waarbij men elke herirmering a a n wederwaardigheden zorgvuldig
zal zoeken te vermijden.
1. A. T. W.
Bes t e UI JU e 11.
In den Volksalmanak voor het jaar 1862, uitgegeven door
de Maatschappij Tot Nut van 't A.lgemeen, treft men, nevens
andere onderhoudende en fraaije bijdragen, een stukje aan,
dat, uit eene geleerde en geestige pen gevloeid I bij het
leerzame van den inhoud, de verdienste bezit van te dezer
tijd zeer ter snede te komen. Ik bedoel het vertoogje van
den Hoogleeraar Dr. JONCKBLOET, ten opschrift voerende:
Taal m gezond ver8tand. Zonder namen te noemen drijft de
daartoe wel bevoegde schrijver den spot met een aantal verkeerde
uitdrukkingen en kwalijk gebezigde woorden, die heden
ten dage, zoo in rijm als proza, maar al te dikwijls
aangetroffen worden. Vele daarvan zijn ons uit Duitschland
overgewaaid en, indien zijn bestek het hem veroorloofd
24
had, zoft misschien de Hoogleeraar de door hem opgegevene
nog wel met andere (gelijk b. v. deelname, inbeslagname,
overname enz. 1)) vermeerderd hebben. Doch, zoo als
zij daar ligt, is waarlijk de zondenlijst reeds groot genoeg,
en ieder. die de vaderlandsche taal op prijs stelt, zal den
bekwamen en puntigen schrijver, aan wien onze letterkunde
reeds zoo veel verpligting heeft, dankzeggen voor zijne behar·
tigingswaardige opmerkingen en teregtwijzi.ngen.
Terwijl wij voor ons dit hier gaarne doen, kunnen we
nogtans. niet verzwijgen, dat, naar het ons voorkomt, er
onder de menigte te regt afgekeurde woorden en spreekwijzen
één woord geplaatst is, dat een beter lot verdiende.
Wij vermeen en , namelijk, met bescheidenheid, dat het
geheugen van den geëerden schrijver (wien speelt het niet
wel eens parten!) hem een oogenblik ontrouw geweest is,
toen hij. op bI. 33 het woord bestemmen aanroeren de , in eene
aanteekening het navolgende aanstipte:
)) Dezen regel Rit den Cinna van Corneille:
Que Rome se déclare ou pour Olt contre nous ... vertaalt BIL·
DERDIJK (uitg. lmUSEl\1AN, IV dl. bladz. 149) aldus:
Of Rome ons feit hestelllme of als verraad beschouw .••
pHij dacht blijkbaar aan het hoogd. beistimmen. I) Maar
"bij ging niet in de maat! Doch bij is immers in zamen
»stelling meestal verdund tot be, en daarom dan ook maar
• hier bestemmen /"
Zeker, indien onze groote dichter bij de vertolking van
den aangehaalden régel zoo geredeneerd had, zouden we
moeten veronderstellen, dat, ten behoeve van de maat, dit
ook op vele andere plaatsen waar bestemmen voor adsentire,
comprobare geldt, door hem was geschied.
Zoo lezen we, b. v. Treurspelen, Dl. I. bI. 12.
1 lOok de barbaarsche woordschikkingen : hoe zij schoon is! en hoe scllOon zij
is? voor hoe schoon is zij! die men tegenwoordig Diet zelden aantreft bij hen,
die het voorbeeld van zuiver hollandsch schrijven behoorden te geven, hadden
dan met billijke afkeu1'Ïog kunnen worden aangeteekend.
25
»- Wij bestemmen
»Uw andwoord -."
Winterbloemen , Dl. I. bI. 48.
II Bestemt uw boezem dit - P"
Krekelzangen, Dl. Il. bI. 121.
D En wie die dolheid niet bestemt
en bI. 182.
,"
n'k Bestem of wraak ze geen van al."
Najaarsbladen , bI. 71.
» Uw hart bestemt wat onze mond belijdt."
Avondschemering, bI. 7.
»6 Dat mijn hart zijn weusch volmondig mocht bestemmen."
Nasprokkelingen, bI. 136.
) Almachtige, die uit benaauwdheên redt;
»Op 't bed der smart HISKIAAS beê bestemde ,"
Wie nog meer voorbeelden van denzelfden aard mogt verlangen,
kan die vinden in de Ondergang der eerste u'areld, bI.
150, de Dieren, bI. 16, Oprakel., bI. 116, Zerl, Gispingen,
bI. 75, Mengelingen, Dl. IV. bI. 5, enz.
Intusschen zoft het vreemd genoemd mogen worden, dat
hij, die zich anders nog al bedreven in de versificatie getoond
heeft, zoo dikwijls met de maat verlegen - en daardoor
tot de veronderstelde lTijheidneming verlokt ware geweest.
Dit is dan ook het geval niet. BILDERDIJK heeft ter
aangehaalde plaatsen het woord bestemmen gebruikt in den
echtnederduitschen zin van Comprobare, adsentire, 8uffragal'i,
vocem in favol'em alicuju8 dare, in welken het te vinden is,
bij KILlAAN , PLANTIJN en ook menigmaal bij VONDEL, wiens
poëzij op die van B zulk een merkbaren invloed gehad heeft.
Wij laten hier eenige voorbeelden uit VONDEL volgen:
VIRGIL. in Onrijm. (uitg. v. 1646), bI. 12·1: reg. 16.
IIElck bestemde 't -,"
(het Latijn heeft: (Aen. Il. v. 130) ) Adsensere omnes").
bI. 354, reg. 20.
) Dit sprack hij, en al te zamen bestemdenze dit uit
een en mont."
26
(in 't Latijn: Aen. XI. v. 132. n Dixerat haec, unoque
omnes eadem ore fremebant").
Ovid. Herschepp. (uitg. v. lt>71), bI. 11. reg 1.
D - de zommigen bestemmen
"JUPIJNS besluit -."
(in 't Latijn: Met. lib. I. v. 244. D Dicta J ovis pars vuce
probant _").
bI. 22, reg. 22.
,,- het knikken van den tak
»Bestemt medoogende hetgeen APOLLO sprack".
(Met. lib. I. v. 566, 567. »- factis modo laurea ramis
Adnuit -").
bI. 151, reg. 31.
DZOO gij, godin, dit slechts bestemt met uwen wil."
(Met. lib. V. v. 527. "Tu modo, Diva, velis -").
bI. 452, reg. 13-15.
»- - de goon bestemden dit,
»En JUNO, die om hoogh naest 's Konings zetel zit,
»Bestemde ook dit verzoek met haer gelaet goetaerdigh."
(Met. lib. XIV. v. 592. 593. "Adsensere Dei: nec conjux
regia vultus Immotos tenuit ; placatoque adnuit ore").
Wij zouden deze bewijsplaatsen nog met vele andere vermeerderen
kunnen, (zie b. v. VONDEL'S Poëzij, uitg. v. 1682
Dl. I. bI. 665, reg. 13, bI. 74H, reg. 13, Dl. Il. bI. 165,
reg. 23, bI. 535, reg. 18) doch we meenen te mogen vertrouwen,
dat de aangehaalde voldoende zijn om aan te
toon en , dat, waar BILDERDIJK het woord bestemmen in den
zin van zijn stem tot iets geven, toestemmen, beamen, of goedkeuren
gebruikt heeft, aan de taal geen geweld gedaan -,
maar zuiver N ederduitsch geschreven is. Dit alleen was
ons doel. Overigens hebben we voor het Vertoogje, dat een
waar sieraad van het Jaarboekje is, niet dan lof en dank.
Wij hopen, dat het door velen met vrucht gelezen zal worden!
A. BOGAERS.
HE1' DORDSCHE rrAALEIGEN.
BIJDRAGE TOT DE KENNIS DER HOLLANDSCHE DIALEKTEN,
DOOR
Dr. W. BIS S C HOP.
Toen ik voor acht jaren te Dordrecht kwam wonen, trof
mij het groot aantal woorden en uitdrukkingen, die dáár in
gebruik waren, doch welke op vele andere plaatsen van ons
land, voor zoo ver ik kon nagaan, niet meer gehoord werden.
Alle, die te mijner kennis kwamen, heb ik zorgvuldig
opgeteekend en deel ik hier me~, in de hoop dat zij
eene kleine bijdrage zullen zijn tot een Algemeen W oordenboek
der Nederlandsche dialekten , naar welks bezit allen,
die in onze taal belang stellen, reeds zoo lang gewenscht
hebben.
Akelijk, akelig. Deze oude vorm uit onze vroegere
schrijvers genoeg bekend, zie b. v. KILIAEN in v. ackelick;
OUDEMANS Woordenboek op BREDERODE in het Bijv.; de Nalezing
der HH. DE JAGER en KOENEN op het Uit!. Woordenboek
op HOOFT in DE JAGERS A.rchief I, bI. 149 enz. is in
de stad Dordrecht en hare omstreken nog zeer gebruikelijk.
WEILAND geeft dien reeds als verouderd op.
Alewalig of allewalig. Dit woord is alhier in gebruik
in de beteekenis dartel, die veel beweging maakt. Het wordt
inzonderheid van vrouwen gebezigd. Wat den oorsprong
betreft, zal ieder. die de doorwrochte verhandeling van prof.
28
DE VRIES over de geschiedenis en den loop der beteekenissen
van het woord aelweeràig, te vinden in het eerste deel
van DE JAGERS Nieuw Archief, gelezen heeft, wel toestemmen
dat wij in alewalig een verbasterden afstammeling van
aelweerdig aantreffen.
Ook in andere streken van ons vaderland heeft dat oudtijds
zeer gebruikelijke woord sporen van zijn bestaan achtergelaten.
Zoo vindt men in het Woordenboek tot de NoordHollandsche
Dialect behoorende , verzameld door AGGE
ROSKAU KOOL (als H. S. berustende in de Bibliotheek der
M. van Ned. L., zie Cat. I, bI. (5) alwerig. alebandig,
een mensch die niet weet wat hij wil. Nog wordt aalwerig,
dartel, woelig, stoeiziek, in N oord-Holland gebruikt. Zie
Navorscher, IV, bI. 193.
An, aan.
A p pel tee fj e wordt het gebak genoemd dat op andere
plaatsen wentelteefje heet.
As, als.
Avend, avond.
Bajertmand, baliemand.
Be e r is de naam van een soort van vrij groote sleden,
die vooral gebruikt worden om hout enz. te vervoeren. Ook
het verbum beeren bestaat.
Ben neg ie, bennetje. Het gebruik van oen voor mand
is op vele plaatsen van ons land zoo algemeen, dat het hier
geene afzonderlijke vermelding zou verdienen, ware het niet
om de verandering van den uitgang van verkleining tjé in
gie. Deze treft men hier in vele woorden aan. Zoo spreekt
men van borregie voor barretje, bordje, nIlUegi(! voor nulletje,
Tuinegie voor ruintje enz. Blijkt het uit deze voorbeelden
dat men den uitgang gie voor ije te dezer plaatse gewoonlijk
gebruikt achter de vloeijende letters, vroeger bezigde men
dien ook achter anderen. Zoo vindt men bij HUYGENS 8l1chtgien
voor zuchtje (uitg. v. BILDERD. I, bI. 153); luchtgien
voor luchtje; wij/gien voor wijfje (aId. bI. 155), 8chuitgien
voor schuitje· enz.
29
Be reg ten. Dit woord wordt alhier gebruikt van winkeI
iers , die iemand de waren geven om welke hij vraagt.
Hoewel WEILAND dit woord in dezelfde beteeke~is opgeeft,
zoo is toch de meer gewone uitdrukking.in Holland helpen.
In 's Hage en andere plaatsen zal men b. v. tot een winkelier
wel zeggen: help mfj wat gaauw, niet gelijk in Dordrecht
beregt mij wat gaauw. In den zin van helpen zonder het bijdenkbeeld
van een winkel, treft men beregtm reeds bij onze
oudste schrijvers aan. Tot bewijs strekke deze plaats uit den
Walewein, vs. 213 11 :
Soe bevalne met soeten sinne
Gode, ende hiet den sciltcnechten
Dat si den rudder souden berechten
Ende helpen dat hi slapen quarne.
Ook in Noord-Holland komt dit woord voor. Men vindt
in het boven aangehaalde H. S. van A. R. KOOI.. berechtm:
helpen, waar geven of verkoopen van winkeliers.
Beur en, gebeuren. De uitdrukking dat kan wel beuren
hoort men hier dikwijls. Hoewel WEILAND den vorm beuren
voor gebeuren opgeeft, is hij echter zeker niet de meest gebruikelijke.
Bevallen. Meer dan eens heb ik hooren zeggen: het
be1Jalt Item niet in den zin van het ia niet goed voor Item,
vooral wat iemands gestel aangaat.
BIe k, blik. Dezen vorm, ook door WEILAND opgegeven,
treft men behalve in deze stad ook in het 5ue district van
Zeeland aan. Zie Dr. VAN EeK in DE JAGERS Archief, n,
bI. 158. Ook nog in het Truiersch Dialect. Zie BORlfANS
in DE JAGERS Archief, 1I, bI. 365.
-Bobbert je bloedworst. Zoo noemt men hier een goeden,
eenvoudigen dikken sukkel.
Boeken worden, vooral in de omstreken van Dordrecht,
genoemd de gouden of zilveren plaatjes, die de boerinnen
aan de beide kanten van het voorhoofd, achter het spiraal
vormig hoofdsiersel, dragen. In Noord-Holland heeten die
boeken ook wel pootert. Zie de Taalgids, I, bI. 287.
30
Bogchelen of pogchelen is eene zeer bekende uitdrukking
bij de Dordsche jongens. Het is een hunner spelletjes.
Het bogchelen bestaat daarin, dat een jongen krom gaat
staan en dat de anderen hem met een bal tegen zijnen rug
gooijen.
Boom is de algemeene naam voor de ijzeren bout, waarmeê
de blinden gesloten worden.
Bou tpl ukker noemt men in Dord, wat men elders poelier
noemt. Dat men b\i het ge\'en der algemeene benaming
juist den eendvogel uitgekozen heeft, zal wel zijn omdat
deze, gelijk BILDERDIJK in zijne Geslachtlijst zegt, van ouds
de grootste en algemeenste hollandschelekkernij was. In
Breda en omstreken, zijnde het hoenderland bij uitnemendheid.
noemt men ze hoender-poeliers of hoenderplulc1cers. Zie
HOEUFFT in v.
Bo ven b ren gen wordt gebruikt voor iemancl naar de
gevangeni8 brengen. De reden dezer uitdrukking is, dat de
gevangenis te Dordrecht boven het raadhuis is. Zoo spreekt
men in die plaatsen, waar de gevangenis beneden is, van
~taar be1zeden brengen. Zie verder HOEUFFT in v. gevangen-
toren
Braadje, buitenkansje.
Bug, bult. Bucht is hetzelfde woord als bocht en beteekent
een gebogen voorwerp van welken aard ook, maar verder
bij toepassing een gebogen, gekromden rug, d. i. een bult.
Bun z i g, bevreesd, benaauwd. Meer dan eens heb ik
de uitdrukking: h?j is te bunzig om dat te doen of eene
dergelijke gehoord. In denzelfden zin is dit woord ook in
Zuid-Beveland gebruikelijk. Zie Nieuw Mag. van Ned.
Taalk. Il. bI. 219.
C e e 1 mak e r wordt hier de persoon genoemd, die belast
is met het opmaken der lijst van de menschen, aan welke
het overlijden van den een of ander moet bekend gemaakt
worden.
D ij ket tin g. Dit woord komt vooral in de omstreken
van Dord dikwijls voor. Men verstaat er door het gras dat
31
aan de kanten der dijken groeit en dat ter beweiding van
het vee verhuurd of verpacht wordt. Attinge wordt in de
oude landregten veel gebruikt in de beteekenis van mondleost
voor het vee. Zie b. v. landregt van de Graefschap Zutphen
tit. 22, art. 3. In het landregt der Ommelanden 1. VI c.
46, vindt men ook het woord eedland d. i. attingeland. Verder
zijn er hunnen oorsprong aan verschuldigd de woorden
etgroen en ontetten. Het laatste beteekent : de landen van de
attinge van het vee ontblooten. Het simplex ettelt komt ook
in N. Holland voor. Zie het H. S. van A. R. KOOL. Etten
land met beesten beslaan, beweiden: hiervan etgroen als het
eerst afgemaaid is en daarna beweid wordt.
Ook KIL. kent het woord ettinghe; hij vertaalt het met
paacua.
Dood over de onderdeur. Door deze zonderlinge
uitdrukking bedoelt men hier een soort van lepelkost, bestaande
in water met meel, stijfgekookt en gegeten met boter
en stroop. Men geeft aan dienzelfden kost ook de niet
minder bizarre benamingen glip in, kijle over de heining en
slip in.
-'-Draaireuen. Spreekt men In vele oorden van ons
vaderland van wentelteefjes, hier heeft de teef hare plaats
moeten inruimen voor den reu en is in plaats van het ver·
bum wentelen, draaijen gekomen Men bedoelt er echter hetzelfde
gebak mede.
D r u i Ie n. Dit woord in zijne algemeene beteekenis van
talmen, langzaam te werk gaan genoeg bekend en ook door
WEILAND opgegeven, wordt door de Dordsche jeugd meer
bijzonder toegepast op het zachtjes voort rollen van een
knikker.
D wal m is hier de gewone naam ~voor hem, dien we op
andere plaatsen een soes, een slaper, iemand in wien geen
leven zit, noemen. BILDERDlJK zegt in het vierde deel zijner
Verscheid. dat men in sommige gewesten de benaming
dwelmtje geeft, aan hetgeen men elders een malle doeze noemt,
dat is iemand die dubt, dweept of verward is. Hij geeft
32
echter de afleiding niet op. Misschien is ze te zoeken in
walm of dwalrn rook, zoodat het alsdan zoo veel zou beteekenen
als iemand die beneveld is. Misschien ook staat deze
uitdrukking in verband met het verbum dwelmen, dat in de
beteekenis van talmen, 'dralen in Groningerland nog voortleeft.
Zie het Mag. van Ned. Taalk. 1. bI. 98.
In Gelderland spreekt men nog van een dwalm in de motregen
voor iemand, die zich niet helpen, rdet te regt kan.
onhebbely'lc i,y. Zie de Jagers Taalk. Mag. lIl. bI. 58.
Emmer tj e ti 11 e n is eene bij het jongere geslacht zeer
bekende uitdrukking. Er wordt meê bedoeld het omgooijen
van een emmer met water wanneer de meiden aan het schrob
ben of spuiten zijn.
Eng, benaauw(l was reeds bij onze oude schrijvers gebruikelijk
en is het nog in N. Holland. Zie de Taalgids I.
bI. 110.
Familiedag. Ofschoon er in dit woord uit een taalkundig
oogpunt niets vreemds is, zoo haal ik het toch aan,
omdat men het in andere plaatsen van Holland veel minder
dan in Dordrecht hoort. Men verstaat er door de op gezette
tijden, hetzij eens in de week, hetzij om de twee
weken, wedel'keerende bijeenkomsten van de leden derzelfde
familie. Van deze gewoonte wijken maar zeer weinigen af.
Zij geeft, het is niet te ontkennen, eene naauwere aaneensluiting
en hecht daardoor de familiën met een sterker band
aan elkander, dan in grootere steden plaats vindt. Eene
andere eigenaardig Dordsche gewoonte, die eIken yreemde ..
ling treft, is deze, dat bij het overlijden van den een of
ander, hoe gering in stand hij ook zij, de naaste buren aan
weêrszijde en aan den overkant van het sterfhuis, als teeken
van deelneming, het gordijn laten zakken of de blinden
van één venster sluiten.
Fr anc y n tj e is de gewone naam van de meestal geruite,
bonte omslagen van schriften.
Gaf fel groote mond gaper.
Geb e ter e n. De uitdrukking ik kan Jut niet gebeteren
33
in den zin van ik kan er niets aan doen, niets aan 1JO'anderen
wordt hier dikwijls gebruikt.
Geb rog t, gebragt. Dit partic. hier nog zeer gebruikelijk
komt ook bij onze vroegere schrijvers dikwijls voor. Een
paar voorbeelden uit C.-\TS mogen voldoende zijn dit te bewij
ZeIl. Zie het Huwelijk (lIL, bI. 140):
Had iemand evenwel een wijf in huis 'gebrogt ,
Die was het gansclle jaar ontslagen van den togt.
Vgl. verder Ouderdom en Buitenleven ,VI, bI. 276 enz.
Gehoor. Meermalen heb ik in deze stad hooren zeggen,
mijn gehoo1' is nu toch beter geweest in den zin .van mm heeft
nu toch beter naar mij gehoord.
Genog, genoeg. Reeds HOEUFFT geeft in zijne proeve van
Bredaa~ch Taaleigen dezen vorm, als in Dordrecht gebruikelijk,
op. Volgens hem, is die ook in Breda en omstreken in zwang.
Gerocht of gerogchen, geraakt. Deze vorm van het
verleden deelwoord is hij de minder beschaafde klasse zeer
gebruikelijk. Ook in Zeeland komt hij voor. Zie DE JAGERS
Archief II, bI. 62. Vroeger bezigde men als imperfectum
van raken den vorm rocht. Zoo schrijft CATS in het Huwelijk
(Uitg. bij A. TER GUNNE, IV, bI. 79):
Een jongen, die een hond eens dapper wilde treffen,
Vermits hij voor het huis niet af en liet te keffen,
Rocht juist zijns vaders wijf, en, met dat hij het wist,
Zoo riep hij tot het volk: D het is niet al gemist.
Gerolen, geruild.
Ges c h r e ven. Geen geschreven schrift kunnen lezen is een
pleonasmus omtrent hen gebruikelijk, die alleen gedrukte
letters kunnen lezen. Deze uitdrukking hoort men ook elders.
Zie HOEUFFT in v.
Ge Vl'O gen, gevraagd. Dit participium is ook in Zuid·
Beveland in gebruik. Zie Nieuw Nederl. Taalm. Il. bI. 210.
Gierelegooij i g waar weinig kracht aan is, slap b. v.
de soep is zoo gierelegooijig
G 1 a z e nk I ep per is de gewone naam voor een klein drijftolletje.
IV. Jaarg. 3
34
G I a d geheel en al, b. v. ik heb het glad vergeten.
Gooi arm, slagarm Kom niet onder me gooiarm , hoort
men hier dikwijls.
Gor t rom me!. Met dit woord bedoelt men een slag tegen
de borst. Men geeft hieraan ook wel den naam van drooge
borrel.
G raa uwe m un n i ke n. Zoo noemt men hier die soort
van erwten, welke gewoonlijk capucyuers heeten. Dit woord
is ook elders in gebruik. In het Graafschap Zutphen spreekt
men van munnikskappen. Zie Navorsc11er IU, bI. 139.
Gunter is de platte vorm yoor ginds. Hij is ook in het
5de district van Zeeland in gebruik. Zie Dr. V. EeK in de
.TAGEaS Archief lI, bI. 164.
He e t wit is de algemeene naam voor warme kadetjes,
krclltenbroodjes enz., die in vele huisgezinnen des Zaturdags'
avonds gebruikt worden.
Heffen, ten doop houden. Deze echt oud-hollandsche
uitdrukking is hier nog in levend gebruik gebleven. Wie
moet het kind heffen heb ik onderscheidene keeren hooren
zeggen.
He i t is een platte vorm voor heeft. Ook HUYGENS gebruikt
dien. Zie b. v. in lHLDERDTJKS uitgave I, bI. 139.
Hei meI ij k. Dit woord bezigt men dikwijls in eenen zin,
die eenigzins van den gewonen afwijkt. Meermalen toch heb
ik hooren zeggen, b. v. ze !)erdienm heimelijk wat geld, waar
men niet zoo zeer bedoelde in het geheim, maar zonder dat
men het denkt of weet.
Ho 0 gj es. Onder dezen naam zijn hier ter stede zeer
bekend een soort van dikke boterbiesjes. Ze worden zoo genoemd
naar zekeren bakker HOOG, die ze of het eerst of
het lekkerst bakte.
Ho 0 d, hoofd. Deze naam wordt als in Dord gebruikelijk
reeds opgegeven door HOEUFFT in zijne nleermalen aangehaalde
proeve. Ook bij oude schrijvers wordt hij dikwijls
aangetroffen .. Zie de JAGER., Mag. J, bI. 253.
I k. Als eene eigenaardigheid van het Dordsche dialekt
35
en waaraan men overal en ten allen tijde den Dortenaar kan
herkennen, mogen wij hier niet onvermeld laten, dat zij geregeld
achter ik den derden persoon zetten. Bijna altijd hoort
men: ik doet, ik heeft, ik gaat enz.
Jengelen, ergens om dwingen. Dit woord wordt vooral
van kinderen gebezigd. WEILAND geeft het op, doch voegt
er beteekenis, noch afleiding bij. Het is het frequentativum
van het werkwoord janken, dat voorheén niet in zoo platte
opvatting, als tegenwoordig, maar eenvoudig in de beteekenis
van hunkeren, verlangen gebruikt werd. Zoo schrijft CATS
in zijne Aspasia, VI, bI. IJ,:
Haar geest vindt vreugd noch lust in al ons buitenleven,
Maar jankt naar stad en hof, niet naar een schapenstal.
Ook in Zuid-Beveland treft men jengelen aan. Zie Nieuw
Ned. Taalm., 1I, bI. 224.
Jo is de hier gewone, verkorte vorm van jongen. De 0
wordt juist uitgesproken als in het woord of. Als diminutivum
gebruikt men joggie.
Judassen, plagen.
K a a r. Dit woord, afgeleid van het latijnsche carU8, door
BILDERDIJK in zijne V crkl. Geslachtlijst aangehaald en door
WEII.AND als geheel verouderd opgegeven, heb ik enkele reizen
in de vroèger gewone beteekenis van vriend hooren bezigen.
Kak ele n wordt in de meeste streken van ons vaderland
gebruikt in den zin van veel praten, met het bijdenkbeeld van
zaken die weinig of niets te beduiden hebben. Hier echter
bedoelt men er meê hakkele#, stotteren.
Kal eg e z i g ten, zaniken. Lig of zit niet zoo te kalegezigten.
Ka li s. Dit woord, zijnde de oudtijds gewone benaming
voor een kaal en berooid, arm en behoeftig mensch, een die
weinig of niets te verliezen heeft, bijna overal in onbruik
geraakt, wordt nog heden ten dage door eIken Dortenaar
gebruikt en verstaan. Bij CATS komt het dikwijls voor. Zoo
schrijft hij in den Spiegel van den ouden en nieuwen tijd (I,
bI. 191):
(I,
36
Zie! als een hemelsch plaag komt op de aarde dalen,
En gaat een schaap, een kalf, een päard, een ezel halen,
Of uit een rijken stal of van een schamel man,
Die (mits zijn klein beslag) geen schade lijden kan:
Gij zult dan niet alleen den kalis hooren klagen,
Vermits hij dit verlies onmagtig is te dragen;
Gij zult den rijken zelfs zien kwellen zijnen geest.
In de Minneliederen (II, bI. 179):
Zoo een kalis trouwt een rijke
't Jan, die is er dan wel aan.
Zoo zegt ook iu de lluwelijlcsfuilc (IV, bI. 99) eene oude,
rijke vrouw tot haren jongen, minder ruim bedeelden man:
Maar zoo ik weder hoor. dat gij nog elders vrijt,
Zoo raakt gij voor gewis mijn geld en gunste kwijt.
Ik zal al wat ik heb aan neef en nichte maken.
En gij zult wederom in kalisbende raken.
En eellige regels verder:
Gij kwaamt uit kalishoek , zoo naakt gelijk een pier I
En deed al menigmaal een maaltijd zonder bier.
Ka I koe n tj e, een kwart flesch wijn. in kleine fleschjes.
WEILAND geeft dit woord op in de beteekenis van wijnglaalje.
Het is nog in andere oorden van ons vaderland in gebruik
met name in de provincie Groningen. Zie DE .JAGERS Magaz.
IV, bI. 618.
Kan n en, kunnen.
Kap est 0 ri u m, omslag om boeken. Uit het middeleeuwscll
latijnsche coopertorium, ontstond het frallsche couver·
ture en dit heeft in onze taal aan verschillende bastaarden
het aanzijn gegeven. Zoo geeft lUL. in dezelfde beteekenis
het woord koffertorie; BREDEUO gebruikt lcapitorye, Moortje bI.
62; Brr~DERDI.JK geeft in zijne verklarende Geslachtlijst kapitorie.
Dit laatste is ook in N.-Holland in gebruik. zie de Taalgids,
I, bI. 113. In Z.-Beveland maakt men er lcappetorie van;
zie N. Ned. Taalm. Il, bI. 224 en in Dordrecht lcapestorium.
K ar a bie s, tas eh die de meisjes, welke naar school gaan,
gebruiken om er hare boeken enz. in te doen.
37
K ers v\" e gj e. Zeer bekend is bij onze vlroegere schrijvers
het woord wegge. KILIAEN vertaalt het: mas~a butyri oblonga,
utrimque acuta; butyrum cuneatum in formam cunei coactum;
panis triticeus, oblongus. Vooral in den laatsten zin
komt het dikwijls voor. OUDEMANS haalt in zijn woordenboek
op BREDERO de plaats uit de J eroUmo aan:
Hebje hongher vryer? gaat tot ongsent, snyt ham ende
weg of vleys.
HUYGENS spreekt in zijn Voorhout (I, bI. 97) van nieuwejaersche
weggen enz. Te Dordrecht bezigt men nog het woord
kerswegge en verstaat el' dool' een soort van brood, dat bij
gelegenheid van het Kerstfeest gebakken wordt en dat aan
de einden spits toeloopt. Ook in Noord-Holland is het 1I0g
in zwang, maar verbasterd in kossewaige. Z. N. Ned. Taalm.
II, bI. 226.
Kik k e ba I noemt men hier den, meestalleeren, bal, waarme~
men naar elkander of naar clen muur kikt, d. i. gooit.
Kiestafel tj e, snoeptafeltje.
Kl a a u w g i e (klaauwtje, handje) cl r a a ij en is eene gewone
uitdrukking bij het knikkeren. De liefhebbers verstaan
er door met de hand draaijen bij het afschieten van
de knikker.
KIe t sen noemt men wat op andere plaatsen klikken heet.
Zoo is ook in gebruik kIe t s kop voor klikspaan.
Kleppers is de naam van twee houtjes tusschen de vingers
genomen, waarmeê de jongens hetzelfde trachten te
doen als in de zuidelijke landen met de castagnetten.
IC I u i te boer spel e n is een zeer geliefd jongensspel.
Het bestaat daarin, dat er eenige steenen op elka:1r worden
gezet, dat de spelers vervolgens op eenigen afstand gaan
staan en clat ze trachten de op elkander gezette steenen met
een en anderen om te gooijen.
Kol, pit. Zoo spreekt men van bruidslcol, wanneer men
datgene bedoelt, wat in de bruid suiker zit.
Kom mie zen. Dit is hier niet alleen de gewone uitdrukking
voor de mindere beambten, die met het waken tegen
3R
smokkelarij belast zijn, maar men verstaat er, in een ongunstiger
zin, ook dikwijls uitzuigers door. Met denzelfden
gedachtengang wordt in het fransch het woord fiscal in eene
slechte beteekenis gebruikt.
K oor n bon t, een soort van kapellen. Zoo spreekt ook
LE FRANK VAN BERKHEY in zijne eerbare Proef kusjes bI. 77.
Ziet gij daar de wemelende boterkapelletjes niet vrijen? Zie,
o herderin, hoe zij draaijen en kussen: kijk deze knorrende
koornbont houd al vliegende zijn weêrga in de pootjes.
Koor n wel' k is de algemeene naam voor baksel van graan
in allerlei vormen. Het komt bij onze oude schrijvers en
ook bij HOEUFFT in zijne Proeve voor. CATS spreekt in zijne
Mengeldichten (1I, bI. 320) van brood, pap, brij, koeken en
allerhande koornwerk.
K 0 st als tweede persoon van het imperf. van kunnen
wordt, vooral in de omstreken van Dord, dikwijls gebruikt.
'-- Krampjes loopen, krampjes slaan, een kransje
loop e n zijn hier de gewone uitdrukkingen voor het heimelijk
schoolverzuim. De heer DE JAGER geeft in zijne uitvoerige
verhandeling over de verschillende benamingen van die
daad, te vinden in z~in Archief I, bI. 1~5-204, de eerst
aangehaalde op als in Dord gebruikelijk. Hij beschouwt ze
als eene verbastering van kraampjes loopen en door de tweede
hierboven opgegevene wordt zijne gissing zeker vrij waarschijnlijk.
De derde schijnt hem onbekend geweest te zijn.
Ik vermoed dat kra?/sje daar beteekenen zal een ronden omtrek,
eene rondte en dus een kransje loopen wat rond loopen,
wat flaneeren.
Kr e k. Niet ongewoon is de uitdrukking het is krek het·
zelfde, waarmeê men eene versterking in den zin van juist,
precies bedoelt. Het is naar ik vermoed eene zamentrekk~ng
van correct, welk woord men nog in Zuid·Beveland gebruikt.
Zie Nieuw Ned. Taalm. 1I, 220.
Kris d 0 0 l' n is hier de, algemeene naam voor 't geen men
elders kruisbezie'n kruisbessen noemt.
K u Ik, kurk.
39
Kussentjes een soort van brokken, die men op andere
plaatsen ook babbelaars noemt.
K wa k wordt dikwijls gebruikt in zinnen als de volgende:
er zit een kwak aan mijn pen, d. i. haartjes of andere vuiligheid,
die in het schrijven hindert.
Kwets is eene uitdrukking van bespotting. De een vraagt
b. v. heb je het gezien? de andere zegt: wat? en de eerste
antwoordt kwets, 't wordt meestal door het een of ander gebaar
vergezeld.
Lee s de, las. Dit imperfectum wordt alleen door de zeel'
onbeschaafden gebruikt.
Leken, lekken. Ook WEILAND geeft dezen vorm op.
Let ter w ij s. WEILAND geeft dit woord niet afzonderlijk
op, wel onder de zamenstellingen met letter. Ik heb het
meermalen hooren bezigen, b. v. hij heeft wel goed zijn
verstand, maar hij is nog niet letterwijs, d. i. hij kent de
letters nog niet, hij kan nog niet lezen.
L eu k wordt hier, even als op veel andere plaatsen in ons
land, n5et zoo zeer gebruikt in den eigenlijken zin, als wel in
een overdragtelijken. Zoo spreekt men b. v. van een leuke vent;
hij houdt zich leuk enz. Deze uitdrukkingen hoort men ook nog
in Noord-Holland. Zie DE JAGER, Taalk Mag. lIl, bI. 5]3.
L e u t of 1 u t heb hen. Bij de minder beschaafden gebruikelijk
in den zin van pret hebben.
Lub be r t als uitdrukking van minachting voor een sulckel,
ziel. BU BREDERO vindt men den vorm lubbeling. Staat hij
met lubben, castrare in verband?
Lu uk als uitdrukking van minachting voor iemalld, in
""ien weinig geest of leven zit.
Me d een en zoo me d een, b. w. dadelijk. Ook in het
5<1c district van Zeeland in gebruik. Zie DE JAGER Archief
Il, bI. 173.
Mi nn i g, menig.
Min s c h, mensch. Zie HOEUFFT, t. a. p. m v.
Mor In e 1 die l' wordt gebezigd voor elk klein hondje,
mooi of leelijk.
40
1\1 u i sj e s b e II e n noemt men hier wat op andere plaatsen
beUetje trekkm genoemd wordt, d. i. ergens aanbellen en dan
weg loop en om de meid te vergeefs de deur te laten opendoen,
Volgens HOEUFF (t. a. p. in v. rat.) noemt men het
in Breda eene rat jagen en elders een muisje vangen of een
beUetje maken. In Noord-Holland heet het puisjes vartgen;
te Delft bol1cies vangen, te Rotterdam en te Arnhem betdeurtje
spelen. Zie de Taalgids lI, bI. 120.
Mulver is de gewone naam voor 't geen men elders knikleer
noemt. Het hiervan afgeleide verbum is mulveren. In ZuidBeveland
zegt men murpels. Zie N. Mag. v. N. T. II, bI. 228.
Nak end, naakt.
N ie, niet. Zeer dikwijls wordt hier ter stede de t op
het eind van een woord weggelaten, b. v. Utrech voor Utrecht
enz. Zie HOEUFFT, t. a. p. in v. nie.
Nou, nu.
Ol i e j ag e l' is de naam die hier aan zulke makelaars in
olie gegeven wordt, welke hunne zaken slechts op een zeer
kleine schaal drijven.
Om mer s, immers. Ook in Breda gebruikelijk. Zie
HOEUFFT in v.
On net met den vollen klemtoon op de eerste lettergreep,
zoo zelfs dat het woord dikwijls eenlettergrepig wordt en
dan ont luidt. Zoo spreekt men hier van een onte boel, een
ont mensch enz. Men bedoelt el' meê niet net; het is dus
eene zameustelling van on en net. Het is ook in Br~da gebruikelijk.
Zie HO EUFFT , t. a. p. in v. ont.
Op s eu ter e n is eene uitdrukking uit de keuken. Men
verstaat er door, de eene of andere spijs, meestal aardappelen,
fijn maken, ze met wat boter besprenkeld in een pot
doen en ze dan een weinig laten koken. In N oord· Holland
noemt men dit opzudderen; zie de Taalgids 1, bI. 290.
Overleggens is eene uitdrukking bij het knikkeren ge·
bruikelijk; als de knikker namelijk bij het afschieten ergens
onder rolt, b. y. onder eene kast enz., heeft de speler het
regt op nieuw te schieten en noemt dat; 't is overleggeus.
41
Pansuiker is de gewone naam voor zeer bruine suiker.
Pee meerv. p e ë n is de gewone naam van 't geen men
elders penen of wortels noemt. Dit zelfde woord is ook op
vele andere plaatsen van ons vaderland gebruikelijk. Zie
Mag. van N. T. V, bI. 36; Nieuw Mag. Il. bI. 215; DE
JAGER, Archief lI, bI. 178. Men spreekt in Dord ook van
paardepeé'n en bedoelt er meê een soort van bijzonder groote
penen.
Pit, put. Ook in Znid-Beyeland gebruikelijk. Zie Nieuw
Mag. van N. T. Il. bI. 230:
Pleijen of pleijeren in de beteekenis van lceile76, d. i.
een dun, plat steentje zóó op de oppervlakte van het water
gooijen dat het el' over heenscheert en eenige malen op- en
verder springt.
Po fk 0 nt e n is eene minder kiesche uitdrukking, waarmeê
men bedoelt iemand met de knie tegen zijne partes
posteriores stooten.
Pondgaarder, makelaar in granen. Zie WEILAND in v.
P l' a k ken wordt hier gebruikt voor het fijnmaken der
aardappelen, hetzij met een lepel, hetzij met een vork. In
het reeds meermalen aangehaald H. S. van A. R. KOOL leest
men dienaangaande het volgende: »prakken: het eten, de
))kost die op tafel staat met de lepel fijner, kleiner maken,
)) dit doet het scheepsvolk op de Groenlandsvaarders onder
• het zingen of lollen van dit deuntje:
Jl Jl De Koningen van Frankrijk met honderdduizend man,
Ol)) De Staten van Jeruzalem al weêr van voornen an.""
)) En dit wordt herhaald zoo lang het hun lust."
In Groningen en omstreken bestaat nog het subst. pralc.Ml in
den zin van mengelmoes, allerlei eten dooreen. Zie DE JAGER,
Taalk. Mag. IV, bI. t382. In den Bildsch~n tongval leeft
ook het verbum pralclcen in de beteekenis van omzwieren, b. Y.
hij prakt den geheelen nacht om. Zie DE JAGER, Archief
IV, bI 65.
"Propje schieten, een borreltje nemen.
Raamd, meerv. raamden voor raam, ramen.
42
Raagshoofd, raagsbol.
Rijf, hark. Is nog in vele streken van ons land in gebruik.
Zie DE JAGER, Archief lI, bl. 182; Mag. van N.
T. V, bI. 35; Nieuw Mag. lI, bI. 216.
Rij k dom wordt hier in eenen zin gebezigd die dool' den
heer TE WINliEL, in zijne uitnemende verhandeling over de
woorden met het achtervoegsel dom zamengesteld, niet wordt
opgegeven, namelijk in eenen collectieven zin, voor al de
rijken of gegoeden bij elkander, zoo als het gebruikt wordt b. v.
door v. LENNEP in zijne Rom. Werken, 2de ui tg. IV, bI. 249.
Rop e n als infinitief en geropen als participium voor roepen
en geroepen worden in Dord dikwijls gebezigd. Gelijk
men weet komen 'deze vormen bij onze oudere dichters, met
name bij CATS, meer dan eens voor.
S a let is de gewone uitdrukking voor voorkamer of zijkamer.
In denzelfden zin gebruikt men dat woord ook in
Zeeland. Zie DE JAGER, Taalk. Mag. I, bI. 172.
Scharmoes of schermoes noemt men hier een groote
pop van St. Nikolaasgoed. Het zal hoogstwaarschijnlijk eene
verbastering van den uit het kluchtspel zoo bekenden Scaramouche
zijn.
Scharrelen. ·WElLAND kent dit woord alleen in de beteekellis
van ûeepvnetend gaan. Hier gebruikt men het in een
eenigzins anderen zin. MeIi zegt b. v. dat iemand reeds
lang om een meisje heeft loop en scharrelen d. i. om haar
heen gevlogen, haal' op publieke plaatsen dikwijls aangesproken,
in 't kort haar zijn hof gemaakt, zonder dat het nog
tot eene declaratie is gekomen.
Sc hen den, scheldBn. De verwisseling der liquidae is,
weet men, niet ongewoon.
Schilderen, verwen; schilderswinkel, verwerswinkeI,
is behalve in Dord ook op Zuid-Bevelatld gebruikelijk.
Zie Nieuw Mag. van N. T. lI, bI. 232.
Schoer, schouder. Deze uitdrukking. welke elders slechts
door de mindere klassen géb~zigd wordt, ho brt men hier ook
Van de hoogere standen.
43
Sc hom m eL WEILAND geeft als beteekenis van het
verbum schommelen o. a. op roeren, schudden. Het substantief
schommel bezigt men in Dord in den zin van schudglas
voor olie, azijn, enz
Sc h l' e u ven noemt men hier den afval van uitgebrande
steenkolen, waaraan men op andere plaatsen den naam sintels
geeft. Daarentegen v~rstaat men door
Sin tel s de stukjes blik die tot sieraad of tot geraas aan
de hoepels worden vastgehecht.
"Slampampen. KILIAEN kent dit woord alleen in de
beteekenis van brassen, smullen, zoo ook WEILAND. Hier ter
stede echter bezigt men het voor slabbaklcen, langs de straat
drentelen. In eenen hiermeê verwanten zin komt dit woord ook
op Zuid·Beveland voor: daar beduidt slempemper sukkelaar.
Zie Nieuw Mag. van N. T. II, bI. 233. Het afgeleide
slampamper evenwel geeft meer de oorspronkelijke beteekenis
terug. Men verstaat er een doordraaijer door.
Sj e meI 0 e n i g. Dit zonderling min of meer Hebreeuwsch
klinkend woord wordt hier gebezigd in den zin van sentimenteel
en dus vooral op jonge meisjes toegepast.
SI e ij en iemand door lang aanhouden iets aftroggelen;
fleemen.
8 I i m. Bij onze oudere schrijvers beteekent dit woord of
dolosus, astutus of ooliquus, trans/Jersus. Tot bewijs kan ik
volstaan met het aanhalen van KILIAAN en van CATS. De
eerste beteekenis is ook tegenwoordig nog in algemeen gebruik:
de laatste is uit de schrijftaal grootendeels verbannen,
wel is waar, maar leeft nog in vele streken voort. Zoo ook
hier ter plaatse. Menigmalen hoort men de uitdrukkingen
die tafel staat slim (= scheef), hij loopt slim enz. Men
treft slim in deze beteekenis ook nog in het 5de district van
Zeeland aan. Zie DE JAGER, Archief 11, bI. 185. Evenzoo
in Noord-Holland
8lingerdeslanger wordt als adverbium gebruikt in den
zin van spiraalsgewijs. Het komt ook bij KILAAN voor.
8loei, de goot langs de straat.
44
S I ons wordt bij de mindere standen het onderste gedeelte,
de rand van een japon genoemd.
Sm a k ken In den zin van gooijen, werpen was dit verbum
vroeger in algemeen gebruik. Een paar voorbeelden
uit HUYGENS mogen voldoende zijn om dit te bewijzen. Hij
zegt in zijn Voorhout:
Dirckgien (hoord' ick strack een' ander)
Sel 't dan nummer wese, kind?
Smackje staegh een oogh op Sander,
En mijn' woordgies in de wind?
En een weinig vroeger
Sal ick daer, als op-getogen,
Staen aenschouwen 't lange rack
Van de vier en veertien bogen
Met haer' felIen water-smack?
Tegenwoordig echter is het in die beteekenis door het meer
deftige taalgebruik veroordeeld. In Dord evenwel bestaat
het subst. smak nog. Meel' dan eens heb ik aan de veren
de schuitenvoerders, wanneer er moest gedobbeld worden
wiens beurt het zou zijn om over te varen, hooren zeggen
wie heeft de smak d. i. den gooi. Zoo noemt men smaktot
wat op andere plaatsen priktol heet. - Ook op Zuid-Beveland
bestaat dat woord nog. Zie Nieuw Mag. van N. T.
lT, bI. 233 Smakken: Met teerlingen ergens om opgooijen.
Sm 0 e sj ank en, zaniken, malen. Dit woord zal wel eene
verbastering zijn van moesjanlcm. Zie daarover OUDEMANS ,
Uitl. Woord. op BREDEROÓ.
Sm 0 e sj es mak en, gekheid, praatjes maken, zich met
eene aardigheid ergens afhelpen.
- Sn e 1\ e tj e. KILIAAN kent dit woord reeds in den zin
van poculi fictilis, teretis, minu8fJUli genus. Hier ter stede bezigt
men het niet zoo zeer in de bet.eekenis van beker, als wel
van kannetje Men spreekt van een stroopsneUetje, scheeraneUetje
enz. Zie vooral de breede aanteekening van HOEFFT,
t. a. p.
Snerken. Ofschoon WEILAND dit woord opgenomen heeft,
45
zoo is het toch in vele streken van ons land onbekend. In
Dord evenwel wQrdt het door iedereen verstaan. Men bezigt
het in actieven zin en bedoelt er meê iets mr:t vet braden
of stoven. Ook in Noord-Holland komt het voor. Z;ie de
Taalgids I, bI. 290.
Snippertje (een) van de \'orst beet hebben, wat te
diep in het glaasje gekeken hebben, min of meer dronken zijn.
Sn 0 rw ag en noemt men de wagen waarin de lijken vervoerd
worden.
Spatje, slokje, b. v. laten we eens een spatje nemen.
Speten, spetten.
Sp rek e nop. Deze vroeger in de regtstaal zeer gebruikelijke
spreekwijze in den zin van te 1Jordel'en hebben wordt
hier nog aangetroffen. Men bezigt ze ook in Drenthe. Zie
DE JAGER, Archief T, bI. 349.
St ij gel', een soort van hoofd, dat van de kade afsteekt
en in het water uitsteekt. Ook in ~oord-Hol1and gebruikelijk.
Stik, stuk. Deze "erbastering is nog in Breda gebruikelijk.
Zie HOEUFFT, t. a. p.
Stu k als te Dordrecht gebruikelijk in de beteekenis van
boterham wordt opgegeven door HOEUFFT, t. a. p.
St i k u i t. Met eene intensieve kracht wordt stik in meer
dan een woord gebruikt, b. v. stikdonker, stikvol enz. Stikuit
evenwel in den zin van geheel uit heb ik te Dord voor
het eerst gehoord b. v. in de uitdrukking het vuur is stikuit.
Stug, sterk,veel, b. v. de kinderen groeijen stug.
Taf el b 0 r d is de naam die aau een zeer groot en tol gegeven
wordt.
Tag ge r ij 11 of ta 11 g a r ij n, of, zoo als HOEUFFT in zijne
meermalen aangehaalde proeve in v. kleerkoop er schrijft, tan·
ger!Jn wordt hij genoemd, wiens beroep het is oud ijzer, koper
enz. op te koopen. Naar den oorsprong van het woord
is reeds dikwijls, doch zonder goeden uitslag, gezocht.
Ta 1 ie, een zestiende gedeelte van een el. Dit woord
leeft ook nog in ons spreekwoord: een talie van een haas
is eene el van eene kat waard.
46
Tijlofteil. nagelbloem.
Tikduitje spelen is de naam van een jongensspel, daarin
bestaande, dat men centen [vroeger duiten] met een riem
over een met krijt getrokken streep moest slaan.
T oot, slaapmuts.
Triesj akken, plagen.
Uithaal. WEILAND kent dit woord niet. Wel geeft hij
in zijn Woordenboek op het w~rkw. uithalen en de hiervan
afgeleide zelfst. nw. uithaler en uithaling, maar niet uithaal.
Men verstaat er door het schoonmaken in den nazomer.
Van tusschen wordt dikwijls gebezigd in uitdrukkingen
als de volgende: ik kan er niet van tusschen, d. i. ik kan
er niet buiten, ik kan het niet laten.
Ver blij f. Ik weet er geen verblijf meê, d. i. ik weet
er geen weg meê.
Ver gel den, betalen, b. v. ik kan het niet meer vergelden.
Ook WEILAND geeft het nog in dezen zin op.
Ver ha nni k of ver ha n s zijn uitroepen van minachting
en verwensching, in den zin van valom, stik. Men hoort
ze, het spreekt wel van zelf, alleen in de straattaal.
Vetel, veter.
V r u c h t b alle t jes, likeurdrops.
V u i I. valsch, b. v. hij speelt vuil.
Watjeskaauw, muilpeer, oorvijg. Dit woord is ook in
Noord-Holland gebruikelijk. Zie de Navorscher, 1857, bI. 321.
Wee g s c he et, of gelijk men elders zegt strontje, is de
minder kiesche benaming die men hier ter stede bezigt voor
een puistje, een zweertje aan de oogleden.
vVerm, warm.
'V 0 l' vel, wervel. Deze vorm is ook elders III gebruik.
Zie Nieuw Mag. van N. T. I, bI. 237.
Zaddoek. Deze wanklinkende vorm In plaats van zak·
doek, wordt, even als in andere oorden van ons' vaderland,
ook te Dordrecht gehoord. Natuurlijk alleen van de minder
beschaafden.
Ze meI tr U i, zemelknooper.
Zeug, ook wel platte zeug is de naam die in vroeger
tijd gegeven werd aan dat diertje, 't welk tegenwoordig
meestal pissebed genoemd wordt. Een paar plaatsen uit CATS,
die het tallooze keeren in dien zin bezigt, mogen zulks bewijzen.
Hij zegt (fol. uitg. 1712, bI. 525):
en bI. 267:
Het slof dat uyt den vyere stijgt,
Het roet dat uyt de schouwe sijgt,
Een sleck die van der aerden kruypt,
Een seug die van de muyren druypt,
Een mug, een vlieg, een vuyle spin
Die raeckt er op, of valt' er in.
Let, als een kraye peeren steelt,
Hoe licht dat haer het fruyt verveelt,
Sy geeft 'et hier en daer een pick,
En siet! dan valt 'et in het slick,
En koomt' er dan een naeckte pier,
Of eellig ander seldsaem dier,
Een soog, een padd', een vuyle sleck,
Die meynt het is voor haren beck,
En sit dan in ha er sap en teert,
Zoo dat 'et alle menschen deert.
Nog is dit woord in vele streken yan ons land in gebruik
in Breda zoo wel als in Zeeland en te Dordrecht. Zie o. a.
HOEUFFT in v. zezeg, DE JAGER, Archief II, bI. 180; Nieuw
Mag. van N. T. I, bI. 2] 7 enz.
Zie n. Gewone uitdrukkingen hier ter stede zijn: ik zie
liever zijne hielen dan z\ine teenen, zijn kuit dan zijn knie,
d. i. ik zie hem liel'er gaan dan komen.
Nascbrift.
'l'erwijl ik met het corrigeer en der proeven van deze lijst
bezig was, maakte een mijner kennissen mij de opmerking,
dat er qnderscheidene woorden en vooral vormen in waren
47
48
opgenomen, die men geene Dordracismen mogt noemen, aangezien
ze ook op andere plaatsen van ons land in gebruik
waren. Daar welligt meer personen het met deze zienswlize
eens zijn, wil ik ter voorkoming van ongegronde opmerkingen
te dezer plaatse meedeel en, dat het van den beginne af mijn
idee is geweest, dat in eene derge1like opgave volledigheid
de hoofdverdienste is, dat ik dus alle punten heb opgegeven
waarin het Dordsche taaleigen van het gewone afwijkt onverschillig
of hetzelfde verschijnsel zich ook elders voordoet
of niet. Zooveel het laatste mij bekend was, heb ik in mijne
opgave de streken waar men hetzelfde hoort, er hU gevoegd.
E.
-------_.-- -_----..----~-----,--- - -~--- - ~--~
IETS OVER HET WOORD LIGCHAAM EN DE
ONDERLINGE VERHOUDING DER H EN OH.
De afleiding van het woord ligelzaam is overbekend. Ieder,
die slechts een weinig aan de stHdie der Germaansche talen
gedaan heeft, weet, dat het een compositum is, bestaande
uit lijle en haam, gelijk de Angelsaksische en Oudsaksische
vormen lie-lzoma, lic-hamo en lik·hamo voldingend bewijzen.
Immers, daar noch het Saksisch der eilanden, noch dat van
het vaste land de zamengestelde letter eh of klz kennen, moet
men wel aan eene yereeniging der twee ook op zich zelve
bestaande woorden Ue of lîk en lzamo of homa denken, en
niet aan eene afleiding van Uch door middel van het suffix
-am. Het eerste zamellstellende deel, in het Goth. Zeik, Ags.
lîe, Osaks. Ue en Uk, Oudhd. Uh is ons tegenwoordige lijk,
doch natuurlijk niet in de hedèndaagsche beteekenis van
dood ligchaam, maar in die van Zijf. Oudtijds toch diende
het woord evenzeer om een levend ligchaam aan te duiden,
en wel niet zelden in de bijhelsche opvatting van v lé esch.
ULFILA maakte een druk gebruik van Zeik, ter vertaling
49
van t1wf'u (ligchaam), van 1rTWf'U (lijk) en van t1áqS (vleesch).
De dichter van den Heliand gebruikt Uc en Uk insgelijks
voor levend ligchaam en vleesch. Het tweede zamenstellende
deel hamo beteekent zoo veel als omkleedsel, omhulsel.
Een Goth. hama (kleed) komt wel niet voor, maar dat het
moet bestaan hebben, blijkt genoegzaam uit de zwakke, en
dus af gel e i de, werkwoorden anahamón, aankleeden , andhamó1t,
ontkleeden, afhamón, uitkleerlen, ufarhamón, overkleeden.
In het Angelsaksisch beteekent ham, haam, vooreerst
skin (huid), verder rovering (bekleedsel), shirt (hemd) en
surplice (priesterlijk gewaad). In het Hildebrandslied komt
hamo voor in de zamenstelling gudhamo (strijdhemd, pantser),
waarin het eerste deel (Jud, ook wel (Jund, strijd, gevecht,
beteekent. In het Deensch is !lam h u i d, inzonderheid die
van slangen en vogels, als onder andere blijkt uit Swaneham,
Jijederham en uit skifte en skyde ham, vervellen; de dichters
bezigen het voor ge w a a d. Ook in het N ederlandsch is
haam. nog bekend. De landlieden noemen het vlies, waarmede
het veulen v66r de geboorte omgeven is, het haam of ham.
Ligchaam beteekent dus - even als het Ags. jlaesc-homa,
dat in dezelfde beteekenis als lic·noma gebezigd wordt -
zooveel als vleezen omkleedsel, omhulsel van vleesch,
natuurlijk met het oog op de inwonende ziel. Deze beteekenis
is geheel in overeenstemming met eene voorstelling, in
de middeleeuwen heerschende. Men beschouwde toen het
ligchaam als het receptaculum der ziel, als het vat of den
zak, waarin zij verborgen huist. Zoo leest men onder andere
in der Leken Spiegel, I, 16, 60:
»Alse die ziele dan uut gheet (als de menseh sterft)
»So en blijft daer niet dan die zac,
".Daer die ziele verborgen in stac."
En, II, 10, 80, wordt de menschwording van CHRISTUS het
aantrekken van den zak der menschheid genoemd:
»Al wast dat !ti clede
)) Den zac der menscheit an
)) In die vorme van enen malt."
IV. Jaarg. 4:
50
In I. :20. 22, wordt VIlQ de ziel g~zegd, d-a.t Flij bij het
sterven het vat moet ontruimen:
)) Als een ziele zal lumen tva.t,"
Zie verder over deze zienswijze Prof. M, D:m V~IES, in zijn
Glossarium op Der Leken Spiegel op de woorden rat en Zac.
De afleiding ligehaam ::::; lijk-haam, mul. liic-haem, is dUI
wel boven allen twijfel verheven, mJO\;ar hiermede is de heden~
daagsche vorm of uitspraak lig-chaam (lieh-cltaam) nog niet
verklaard. De verkorting van ij, of liever van U, tot i baa>rt
geene moeijelijkheid j vóór de eh is de overgang van een
openen of helderen klinker of van eenen tweeklank in een
gesloten of doffen klinker geen zeldz~am verschijnsel. Men
denke slechts aan kocht en gekocht van /coopen , verknocht van
vfJrknopen, gtrueht van j'oepm, gezocht van zoeken, Doch van
waar komt deelt? Men wane toch niet, dat de e en h of
Je en lt in tijk-haam, liic-h4em zoo maar tot eh zamensmelt,
wanneer men die letterteekens behoorlijk naast elkander
schrijft en door een zuiver ophaalt je netjes 'V,erbindt. Ik
wenschte wel een enkel overtuigend voorbeeld van zulk eene
zamentrekking te zien, Men werpe mij niet tegen: ~1P1/!Uf}
lJr; = in' ~!uf}or;, lIPvfP«{vw ::::; in' {J(pa{vw, aéX1/ftéf}Or; =
~é'" iiftEqar; j daarvan straks. Intusschen is de zaak dood.
eenvoudig en allernatuurlijkst, zoo men zich slechts herinnert,
d~tt de oorspronkelijke klank der ft die van onze heden daag!!
che eh Was. Het is echter van woveel belang, dat men
van die waarheid volkomen overtuigd w()rdt, dttt ik er eel'lige
oogenblikken opzettelijk bij stil wensch te staan; waarbij ik
mij in mijn betoog eerst bij de ()udste Germa~nsche taal zal
bepalen en vervolgens door voorbeelden aantocmen , dat het
in het Oudnederlapdsch evenzoo moet geweest zijn.
Niemand heeft er ooit aIln getwijfeld, of de Gothische h
in W~rq\m als nahta (u acht' , dauldar (dochter), 1'aihta (recht),
uhtwó (ochtend), dtau (acht) werd op dezelfde wijze als onze
eh in de gelijkluidende N,ederla.ndsche w.oorden uitgesproken.
Evenzeer is men het (lens, dat de h wiór de letters l, n,
r en waan het begill .d~r woorden ,als in hlahjart, lap;chen,
'51
hlai'IUI, leuning, lzlamm, klem, hlattpan, loopen, lzneiWfl,n, nijgen,
krams, rein, lzramjan, ramen. lzrópjan, roepen, lzweila,
wijl, alselz is uitgesproken. Waarom zou het letterteeken"
h in dien zBli'den tijd in ltaban. hebben, lzatón, haten, hardus,
hard, ltaurn, hoorn, lzandus, hand, lzamon, kleeden , een anderen
klank hebben voorgesteld? Waarom zou UI..FILA, de
uitvinder van het Gothische letterschrift, die uit drie alpha·
bets, het Grieksche, het Latijnsche en het Runische, vrijelijk
te kiezen had en gekozen heeft, lzaulz (hoog) zoo wel in
het begin t.als aan het einde met dezelfde letter hebben geschreven,
indien hij in het begin eene h en aan het einde
eene eh had gehoord? In de andere oude Germaansche talen,
als het Oudhoogduitsch, Angelsaksisch, Oudsaksisch en
Oudnederlandsch staat het met de lz als in het Gothisch.
Ik zal alleen eenige woorden uit de Oudnederl. Psalmen
mededeelen, waarin h kennelijk de waarde van de hedendaagsche
elz had: un/'eht (onrecht), Ps. LIV, 4; na nt (nacht),
11; mohti (mogt), 13, uuihtJit (wisseling), 21, Jehtinda (vechtende),
L, 3; lioht (licht), 13; unriht (onrecht), LVII, ::I;
/luht (toevlllgt), LVIII, 17; tlzon (doch). Is het te denken,
dat de h aan het begin eener lettergreep, als in uuarneide
(waarheid), herro (heer), behaldon (behouden), hatoda (haatte),
kus (huis), noï (hoogte) eene andere waarde zal gehad hebben?
Ik verwacht hier echter ten opzigte van het Gothisch
eene tegenwerping. UI..FILA, zal men zeggen, schrijft altijd
xristu8 (Christus), en soms pus:ca (paschen), za:carias (Zacharias),
zax:caiu8 (Zacchaeus), a:caja (Achaja); hij gebruikt dus
een bijzonder letterteeken :c waar de Grieken X bezigen. Had
nu de Gothische h als onze eh geklonken, hij zou hristus,
pasha, zaharias, zahhaius, a1taja hebben geschreven. - Niet
te driftig, Mijne Heeren; ULFII..A'S spelling bewijst veel, zeer
veel zelfs, maar juist niet hetgeen gij meent te moeten beweren.
Zij, die zich met vergelijkende taalstudie bezighouden,
zijn het thans tamelijk wel eens, dat 't (eh), cp (ph) en
b (th) niet den klank van onze eh, J, en de Engelsche ti
hebben gehad, maar werkelijk dien, welken de Latijnen,
41;0
52
wanneer zij Grieksche woorden In hunne taal overbragten,
door elt (d. i. klt), ph en th afbeeldden. Met andere woorden,
de Grieksche letters X, cp en 8' hadden de waarde van
le + h, p + lt, t + lt, en werden uitgesproken als de bekende
Sanskritische letters I die men thans in Latijnsche karakters
door kC, pC en tC voorstelt. Indien cp = f geluid
heeft, waarom schreven de Romeinen dan Philippu8, philoaophia
enz., en niet Filippua, filosrifia.? En waarom dan juist
p en h gekozen? Waarom verdubbelden de Grieken hunne
X, cp en 8' door voorvoeging van x (k), n (p) en T (t), in
Báxxoç (Bacchus), Iarrcpw (Sappho), 'A'rf}lç (Atthis)? Waarom
schreven zij niet BáXxoç, Iacpcpw, 'A 8'fHç met XX, cpcp
en M}'? Dit is en blijft een raadsel, tenzij men stelt X =
leh, cp == ph en 8' = th, en daarin aan elke letter, aan de
h zoowel als aan de k, p en t, haren eisch geeft, gelijk in
onze woorden boekhandel, aluiphoele en uithoek. Spreekt men
die letters zóó uit, dan immers wordt de spelling Balclchu8,
Sappho en AU1tia de eenige natuurlijke. Op deze wijze wordt
ook de zamentrekking van x (k), n (p) en T (t) met een
volgenden spiritus asper (h) tot x' cp en 8', gelijk in de boven
reeds aangevoerde woorden icpt}WQoç = in' ~WQoÇ,
icpvcpaivro = in' vcpaivro, ~EXt}f4EQOÇ = ~EX' 1/f4EQO; voldoende
verklaard: of liever dan blijkt, dat in de genoemde en alle
dergelijke gevallen in het geheel geene zamentrekking, geene
verandering in de uitspraak voorvalt, maar dat alleen eene
eenvoudiger spelling in de plaats der meer gecompliceerde
treedt. Die uitspraak van X = !eh, cp -:;; ph en \'1' = th wordt
door ULFILA op eene merkwaardige wijze bevestigd, althans
ten opzigte van de X. Immers het letterteeken .IJ wisselt bij hem
af, met de le, in alle woorden behalve a:riatu,y; hij spelt zoowel
paalta als pasxa, zakariaa als zaxariaa, zakkaiua als za.x.xaiua,
ll1caja als axaja. Bewijst dat niet, dat hij in die woorden ook
eene k hoorde, althans een geluid, dat sterk naar k zweemde,
en waarin de 1c als integt'eerend deel voorkwam? Maar indien
X = lth was, dan bewijst zulks tevens, dat onze tegenwoordige
h-klank nog niet in het Gothische alphabet voor53
kwam, anders toch zou ULFILA pas1cha, akhaja enz. hebben
geschreven. De h-klank was blijkbaar den Gothen vreemd,
en daardoor is het verklaarbaar, dat hij de woorden, die
met den spiritus asper beginnen, nu eens schrijft met, dan
zonder h, de letter, welke nog het best aan dien spiritus
beantwoordde, zonder volkomen dezelfde klank te zijn. Zoo
spelt hij airmógaineis voor 'EQf'ori1J1Jç;, Hermogenes ; iairaupau{
is voor cIEQánOAtç;, lJieropolis; herorles voor cHQw(J1Jç;.
Uit het aangevoerde blijkt, geloof ik, overtuigend genoeg,
dat de h, in het Oudgermaansch althans, de waarde van
onze hedendaagsche eh had; en daar zij die nu niet meer
heeft, moet er met haar eene verandering zijn voorgevallen.
Deze bestond nu daarin, dat zij aan het begin der woorden
merkelijk verzacht werd en eindelijk in den spiritus
asper, in onzen hedendaagschen h-klank, overging. Toen
deze uitspraak voor goed gevestigd was, kon het letterteeken
h niet langer toereikend wezen om èn den eh· èn den h·klank
af te beelden. en voegde men het in het eerste geval eene
c toe. Men begon toen hooch, hecht, gehucht, nacht, enz.
te schrijven. Het Latijn, waarin blijkbaar dezelfde verandering
plaats greep, spelde te gelijker tijd miehi en niehil,
in plaats van mihi en nihil, tot dat men later inderdaad
miM en nihil uitsprak en toen tot de oude schrijfwijze, hoewel
niet tot de oorspronkelijke uitspraak, terugkeerde.
Indien men het dan voor uitgemaakt zeker mag houden,
dat de Oudgermaansche h als eh luidde, dan heeft men ligehaam
oorspronkelijk als liic-ehaam uitgesproken en heeft er
geene andere wijziging behoeven plaats te grijpen dan de
reeds vermelde verkorting van ii in i en de assimilatie 1)
van de k van liik met de volgende ch, zoodat liie-ehaam in
J) Door a~similatie verstaat men die verandering cener letter, waardoor zij
aan eene voorafgaande of volgende gelijk wordt, gelijk b. v. in applicart voor
a~plicare, intelligere voor interligere , immodestus voor inmodestus, Eene assimilatie
als in ligchaam treft men aau in de Oudnederl. Psalmen in bet woord
guolic-heit, dat nu eens guolihheit dan guolikkeit geschreven wordt. Zoo vindt
men ook, wad duo mi jleisc, wad duo mi man, voor wat duo mi enz.
lich-chaam veranderde. Het gebruik heeft die schrijfwijze
verworpen en wil ligchaam of wel licltaam. De laatste spelling
wordt voorgestaan, door hen, die aan de ch ik weet
niet welk eene mystieke en wonderdadige kracht toeschrijven
en meenen, dat zij, in onderscheiding van aHe andere medeklinkers,
het vermogen bezit om te gelijkertijd eene voorgaande
lettergreep te sluiten en eelle volgende te openen.
Hoe men te dezen opzigte met betrekking tot andere ~roorden
moge ~ denken, uit het aangevoerde volgt, dat de ch
ontegenzeggelijk tot de tweede lettergreep van ligcliaam behoort,
en dat men derhalve om èn aan de eischen der afleiding
èn aan die van de gebruikelijke uitspraak te voldoen
lig·chaam zal moeten schrijven. Op dezelfde gronden zouden
lich-cltaam en Zich-haam verdedigd kunnen worden.
L. A. T. W.
DE VERLENGING DER HELDERE A IN GESLOTEN
LHTTERGREPEN.
In welke opzigten men de Nederlanders kan beschuldigew
van onverschilligheid, onzelfstandigheid en zucht tot navolging
van anderen, inzonderheid van vreemden, zeker wel
niet ten opzigte van de wijze, waarop zij de spraakgeluiden
zigtbaar voorstellen. Na de godsdienst, de staatkunde en de
lotgevallen des vaderlands kan men bezwaarlijk iets noemen,.
dat zoo voortdurend veler belangstelling heeft genoten ab
de spelling der moedertaal. De waarheid van dit beweren
blijkt reeds uit de menigvuldige Spraeck- en Sproeclconsten van
vroeger dagen, waarin de spelling altijd de hoofdzaak is en
soms het grootste aantal bladzijden inneemt. Vervolgens
beroep ik mij op de lange rij van Nederduytache en Vlaemaclte
Orthograpltien, Yedeatuletinghen ove", Ink!Jdinghen tot,
54
55
Perklaringlten, Pundamente'lt en Grondt-regelen van de Nederduytsche
SpeUinghe; op de reeks van Spel-, SpeUe- of Spéldkon'
8te1t of -kun8ten; op het aanzienlijk getal Kritieken en
Antihritieken, 13eoordeetiingen, Bedenkingen en Aanmerkingen,
Antwoorden en WeiJerantwoorden, betreffende enkele spelquesties,
om van de monographieën over enkele letters en de bemoeijingen
van het Staatsbewind der Bataafsche Republiek
en later van het Belgische Staatsbestttur niet te spreken. En
't'tie zi{)h overtuigen wil, hoe onafhankelijk - republikeinsch
zou men haast zeggen - iedereen zicb in bet spellen gedroeg,
die werpe slechts een blik in de groote menigte geschriften
uit de twee voorgaande eeuwen; hij zal naauwelijks
twee schrijvers van naam aantreffen. die over alle punten
der ortnographie geheel eenstemmig dachten. Bijna ieder bewandelde
in dezen zijn eigen weg, en toonde, dat hij ten
minste in dit opzigt niet hield van slaafsch navolgen.
Wel is waar niet altijd waren de gronden, waarop men
bouwde, even vast, de redenen, die' men opgaf, even redelijk.
Zelfs lagen zij niet altijd binnen het gebied der Grammatica;
soms kwamen Mystiek en Dogmatiek in het spel. VONDEL
b. v. schreef goet, geluit, afgebeelt met eene t; doch bet
woord Godt, meende hij, moest op dt eindigen, moest vier
letters hebben, omdat de naam van het Opperwezen in
àndere talen insgelijks met zóóveel letters gespeld wordt.
Immers op blz. 2 zijner Bespiegelingen van Godt luidt het
n]Je J)uitsc!t is dan gewoort den rijc1c8ten schat der schattmt
Als andre volc/cen 1) in '/Jier letteren te vatten,
l!Jn GODT te noemen 't geen noit teken of getuit
l' oluit heeft afgebeelt"
PlETER BODDAERT, de grootvader van den meel' algemeen,
F) Die andere V'Olken, die ''VONDEL op het oog had, zullen wel de Latijnen,
Griekelll,. Hoogduitsehers , Fransehen en Spanjaarden geweest zijlI, die IJeuG,
@EÓ~, Gott, Diezl en lJios inderdaad met vier letters schrijven. Hoe zou hijl
gehandeld hebben, indien hij he~ Italiaansche Dio, het Angelsaksische en Eogelsche
Gorl, het Deensche en Zweedscbe Gud, het Slavoonscbe BOf! en bet Sanskritische
Déwas gekend had?
56
maar minder gunstig bekenden dichter van dien naam, schreef
ook Gorlt met rlt, niet om »de afleiding ," niet om )) het
viertal der letters," maar Il uit ene eige zinlijkheid met betrekkinge
tot het Hoge· Voorwerp , dat wy door dien naam
verstaan." Hij voegde eene t achter de rl • om aan dat
woord het vermogen te benemen om ene meervoudige buiging
te ontfangen, vermits de Enige Waarachtige GODT in zijn
wezen geen meervoudig getal lijd en lyden kan, en men
dus ook geen GODTEN kan zeggen." Wanneer hij echter van
andere Il onderwerpen" sprak, Il die mede dien eernaam dragen,
als Engelen, of Joorlsche overherlen, of Afgoden," dan kon GOD
zonder t volstaan.
Niett~genstaande zulke en dergelijke redenen, die niets
met de taalkunde gemeen hebben, door velen als geldig
werden beschouwd, heeft al het geschrijf en getwist van
vroeger dagen toch de uitwerking gehad, dat wij ons op
eelle spelling mogen beroemen, die, zonder dé onbereikbare
volmaaktheid te bereiken, beter is dan menige andere. Mij
althans is geene nieuwere taal bekend, die meer en consequenter
dan de Nederlandsche aan de twee, dikwijls zoo
tegenstrijdige, beginselen eener gezonde orthographie beantwoordt,
die zoo zeer de afleiding eerbiedigt, zonder zoo erg
als vele andere talen aan de uitspraak te kort te doen.
Het is thans mijn voornemen niet de voortreffelijkheid
onzer spelling in bijzonderheden aan te toon en , nog minder
zou ik willen trachten de gebreken te vergoelijken, die ook
haar ontegenzeggelijk aankleven. Ik wilde mij bepalen tot beschouwing
van één enkel punt, dat lang een twistappel heeft
uitgemaakt en dezer dagen weder ter sprake is gekomen, een
punt, dat bij onze Zuidelijke Taalbroeders nog op den huidigen
dag als eene zaak van het uiterste belang wordt beschouwd. Ik
bedoel de verlenging der heldere a ingeslotene lettergrepen.
Ik wenschte namelijk de spelling met aa en ae in vergelijking
te brengen, het voor en tegen van beide schrijfwijzen
te wikken en te wegen. Het zal daarbij mijn streven zijn
de striktste onzijdigheid te bewaren.
57
Hoe verschillend en in de bijzonderheden uiteenloopend
de onderscheidene spellingstelsels der voorgaande eeuwen ook
zijn geweest, zij laten zich om aa en ae in twee partijen
groepeeren, waarvan die, welke ae in hare vanen voert, de
oudste brieven bezit. Het Middelnederlandsch schreef in den
regel aer, daer, haer, raet, waert, soms ook wel air, dair,
ha ir , rait, wa irt , doch zoo goed als nooit aar, daar, haar,
raat, waart; en, hoewel men Il in het archief van Gent reeds
zeer vroeg sporen van de verdubbeling der a en u aantreft
1)," kan men zeggen, dat het de dubbele a eigenlijk
niet kende. Deze werd het eerst aangeprezen in 1584 in de
Tweespraae1c van de Nederduytsche Letter1cunst. HOOFT nam de
aa later voor goed aan; doch, ofschoon zijn voorbeeld door
sommigen gevolgd werd, de meerderheid ging voort ae te
bezigen. Nog eene lange reeks van voortreffelijke schrijvers,
onder welke de Statenoverzetters van den Bijbel, R. VISSCHER,
VONDEL, CATS, HUYGENS, CAMPHUJZEN, DE DEKKER, WESTER'
BAEN, JONKTIJS, POOT, HOOGSTRATEN, MOONEN, TEN KATE,
en VERWER bleven aan de oude spelling de voorkeur geven.
In de tweede helft der voorgaande eeuw echter won de
dubbele a meer en meer veld, en de voorgang van HUYDECOPER,
WAGENAAR en de nieuwe psalmberijming werkten
krachtig mede op haar algemeen te maken, zoodat SIEGENBEEK
in 1804 eigenlijk niets anders deed dan het toen
heerschende gebruik bevestigen.
De Vlaamsche schrijvers bleven intusschen, zoowel vóór
als na 1830 aan de oude spelling getrouw. In de laatste
jaren echter hebben de HH. Dr. F. A. SNELLAERT, J. VAN
RYSWYCK, DAUTZENBERG, J. VAN BE ERS , FR. DE POTTER,
JULIUS, FR. DE CORT, K. F. STALLAERT en HANSE~ gemeend
de verlenging der A en U door verdubbeling te moeten aanduiden.
Deze voorbeelden verwekten navolging, zoodat op
het Taal- en Letterkundig Congres te 'sHertogenbosch een
1) Zie de redevoering van Prof. HEREMANS in de Handelingen van het Zesde
Neder!. Taal· en Letterk. Cougres te 's Hertogenbosch • blz. 101.
58
aantal andere voorname letterkundigen, ofschoon mlsschien
n~t van de meerdere deugdelijkheid der spelling met aa over ..
tuigd, het eerwaardige oude gebruik aan de eenheid edel·
moed.ig ten offer bragten en zich be'Ceid verklaarden om ook
in dit o:pzigt de Noord-Nedetlandsche spelling aan te nemen.
Twee onzer voornaamste letterkundigen echter vernamen
dat besluit min of meer met leedwezen. Hoewel ~ij de opw
offering als een doorslaand bewijs van opr{!chte eensgezindheid
op hoogen prijs stelden, meenden zij, dat de Vlaamsche
spelling, zoo al niet verkieslijk, op ûch zelve beschouwd 00-
ter en deugdelijker was. Naar hun gevoelen stelde dB' o.e
den a-klank juister voor dan aa, omdat d.ie khmk in den
mond van ieder beschaafd Nederlander kennelijk aan het
einde zachter luidt dan aan het begin en als het ware in
de toonlooze e uitloopt. Daar nu het door hen gesprokene
eene krachtige pleitrede ten voordeele del' ae uitmaakt, eischt
de· onpartijdigheid, dat hunne argumenten hier kortelijk m.e·
degedeeld worden.
De natuurlijke verzwakking, buiging of golving der stem
werd geheel eigenaardi.g en juist door eene toonlooze e af':'
g.ebeelcl, terwijl aa aanleiding had gegeven, dat onderwijzeFs'r
die hunne taak niet begrepen, dien klank kunstmatig en niet
natuurlijk l~erden lezen en met allen mogelijken nadruk den
dubbelen klank deden uitkomen. Die wanklank zou uit Ol1l11e
taal verdwijnen, wanneer men naar het voorbeeld van VON·
DEL de ae gebruikte. De langere a was eene harmoniense
gol ving en geen op dezelfde hoogte aangehouden krank. Onze
muzikale voorvaderen hoorden dat duidelijk en: schreven dus
van de vroegste tijden af bestendig ae, gelijk ziji spraken áe.
Hetzij men die a-e in (ffl-en gescheiden en langMam uitspraRf
hetzij versneld en de beide voealen aan elkander versmolten,
altijd klleeg. men den waren klank der verlengde Nederland.
sehe {Ij, Daaremtegen gaf 9IJJ-fiI'Jl,,. hetzij geslllheiden en lang~'
zaam, hetzij versneld uitgesproken, steeds den gapenden en
mauwen gorgeltoon van het gemeen te Amsterdam.
Intusschen verklaarde de eene letterkundige, dat hij z0U
59
blijven schrijven, gelijk hij tot heden geschreven had; de
andere bad de broeders uit Zuid en Noord het vraagstuk
niet hooger aan te sTaan, dan het wegen kan. Het was
immers niets dan eene questie uit het gebied der spelling,
die, zij moge goed of kwaad zijn, altijd op hoogst onvolko ...
men wijze de gesproken taal aan het oog voorstelt, en die
zoolang wij ze als zoodanig opvatten, niet in staat is het
wezen der taal aan te randen. Wat hem betrof, hij was
bereid den dobbelsteen te werpen over aa en áe, en die
schrijfwijze te volgen, welke het lot zou aanwijzen. Maar
er bestonden redenen, die geheel buiten het gebied der taalkunde
liggen, welke de eenheid in de spelling, als het zigtbare
blijk van de eenheid der faal in Zuid en Noord wel1-
schelijk maakten. De g:evaren, waarmede het Fransch en
het Hoogduitsch onze taal- en letterkunde bedreigden, maakten
het noodzakelijk, dat wij aan onze leuzen:' Eendragt maakt
magt, en: .lJunion fait ta force, gedachtig bleven en ook in
ons schrift onze eenheid van taal en afkomst aan den dag
l'egden.
Ongetwijfeld zijn het die redenen, welke later nog andere
Vlaamsche letterkundigen noopten om zich openlijk aan de
voorstandfl'S der eenheid van spelling aan te sluiten. De
Heer J. J., M. VAN L_<\NGENDONCK heeft zelfs zeer onlangs
eene zeer verdienstelijke Nederlandscl&e Spraakkunst uitgegeven,
waarvan exemplaren verkrijgbaar zijn gesteld, in welke
de N oordnederlaoosche spelling geheel is gevolgd.
In dezen stand van zaken is het mij niet ongepast voorgekomen,
alles, wat taalkundig voor en tegen aa en ae kan
aangevoerd worden, in vergelijking te brengen en in de weegschaal
te' leggen, ten einde den lezer in staat te stellen zelf
waar te nemen, naar welke zijde zij overhelt.
Voor aa pleit de eerwaardige oudheid, het gebruik, dat
eeuwen lang h€eft geheerscht, in Noord zoowet a:~s in Zuid;
voor aa, dat reeds HOOFT' en anderen in de J!7de en de meeste
NOOl'ull'ederlanders: in de: lSriweeuw redenen genoeg' meenden
60
te hebben om dat oude gebruik te verlaten. Vervolgens,
dat de spelling met aa vroeger en later juist verkozen werd
door mannen, die als de netste schrijvers bekend staan en
meer dan andere van eene regelmatige en consequente spelling
werk maakten. Ik noem hier HOOFT, BRANDT, WAGENAAR,
de meerderheid der éommissie voor de psalmberijming,
SIMON STIJL, STUART, VAN DER PALM en BILDERDIJK.
Voor ae pleitte, tot op de jongste tijden toe, het eenparige
gebruik der Vlamingen en Brabanders, - voor aa de thans
eV'ln eenparige spelling der Noordnederlanders.
Voor ae pleit, dat zij geschikter is om den zacht versmeltenden
klank der heldere a uit te drukken, terwijl aa meer
een gelijkmatig aangehouden geluid voorstelt. Het een en
ander is niet te loochenen, maar op de kracht van dit argument
valt heel wat af te dingen. De ae moge voor het doel
geschikter zijn dan aa, eene volkomen juiste voorstelling van
den zacht dalenden , doch evenwel altijd ondeelbaren klank
der heldere a is zij niet. De be~erscheres van den nacht
en de deftige huisvader van het kippenhok heeten wel niet
ma·un en ha·an, maar toch ook niet ma-en en ha-en. Moet
men den leerling bij het lezen van maan en haan aan het
verstand brengen, dat hij de tweede a niet zoo hard moet
uitschreeuwen; bij maen en !weu zal men hem moeten beduiden,
dat hij niet ma-èn en ha-èn behoort te zeggen, maar
beide klinkers in ééne lettergreep heeft uit te brengen. Bij
beide de schrijfwijzen zal terechtwijzing noodig zijn. - Een
vreemdeling zal waarschijnlijk in geen geval den waren klank
treffen. Men zal hem vooreerst moeten leeren, dat hij met
ééne lettergreep te doen heeft. Is hij een Deen, dan staat
het te vreezen , dat hij, aan zijne eigene spelling denkende,
maon en haan leest. Een ander zal ae aanzien voor de voorstelling
van eenen klank, die tusschen a en e in ligt, aan de
Grieksche 1j, of de Fransche ai in faire en ma:ttrej niemand
zal eene heldere a vermoeden. Indien aa aanleiding kan
geven tot schreeuwen, ae kan oorzaak zijn van eene temende
en slepende uitspraak: Baaé'a, Klaaé'a alaaët me met een laaëra.
Ol
Ik meen derhalve, dat beide schrijfwijzen nagenoeg even goed,
of liever, nagenoeg even gebrekkig zijn; men moet bij de
eene zoowel als bij de andere iets toegeven. Zelfs BILDERDIJK,
die anders niet afkeerig was van ae, en die door eenen der
boven bedoelde sprekers als een uitstekend deskundige, met
een fijn gehoor begiftigd, tot getuige ten voordeele van ae
opgeroepen werd, zag geen gevaar in aa. Op blz. 33 zijner
bekende Spraakleer heet het: JI Ook heeft dit nog by mijn
IJ tijd velen de aloude spelling met ae doen aankleven als
)) zachter. Zonder genoegzamen grond echter, daar men toch
• vast moet houden, dat in de verlenging of uitbreiding van
IJ de a de laatste a zwakker dan de eerste is, en de klank dus
)) ook by deze spelling niet rijst -, maar in zijne aanhouding
»zacht vermindert, en het getroffen oor in geene nagalmende
)) overspanning laat."
De tot hiertoe aangevoerde redenen v66r en tegen het
bezigen van aa of ae waren onlleend aan het achtbare gebruik
en aan het eerste vereischte der spelling, de getrouwe
afbeelding der uitspraak te zijn. Wij bevonden ze bijna even
zwaar en wigtig : ze neutraliseerden om zoo te spreken,
elkander. Het eene deugde niet, maar ook het andere was
niet onberispelijk. Aa, zagen wij, stelt den waren klank niet
voor, maar ook ae niet, en wel het allerminst de Vlaamsche
uitspraak der heldere a. die, voor zoo verre mij bekend is,
niet naar de linker, maar naar de rechter zijde overhelt,
eer naar de 0 dan naar de e trekt. Kan de uitspraak derhalve
bezwaarlijk als scheidsrechter erkend worden, zou voor
het Vlaamsch de spelling ao, waarvan echter nooit sprake
geweest is, boven ae de voorkeur verdienen en als derde
concurrent kunnen optreden, dan moet men de uitspraak
laten varen en een anderen maatstaf in handen nemen. In
zaken van spelling heeft ook de analogie of regelmaat, die
in gelijksoortige gevallen op gelijkvormige wijze gehandeld
wil hebben, als mede de etymologie eelle stem, die gehoord
moet worden, wanneer de uitspraak niet kan beslissen. Raadpleegt
men deze twee grondbeginselen, dan ziet men, dat
62
zij den doorslag aan de aa geven. Gaan wij eerst bij de
analogie te rade.
De vragen, die wij hier te doen hebben, zijn: kunnen
de beide wijzen van verlenging, die door middel van de
toonlooze of doffe e ,en die door verdubbeling, regelmatig
op alle gevallen toegepast worden? Zoo niet, welke der beide
wijzen lijdt de minste uitzonderingen, komt het naast aan een
algemeen en regel? Beginnen wij met de verlenging doort!.
Wij zien terstond, dat zij niet alg.emeen kan worden gevolgd,
vermits de verdubbeling reeds noodwendig bij ee en 00 moot
plaats hebben. Bij ee volgt zij van zeI ve, hetzij men ze als
eene werkelijke verdubbeling of als eene vedenging door e wil
aanmerken. Voor het oog - en daarom is het bij het spellen
immers te doen - zal ee, even goed als aa, 00 €ene
verdubbeling schijnen, daar de tweede of toonlooze e zich
uiterlijk niet in het minste onderscheidt van de eerste of
heldere e en wel niemand lust zal hebben om ons schrift
noodeloos met een aantal accenten te bezwaren door ée te
gaan schrij veu: éen atéen is véel zwaerder dan éen Wen of
éen téenije. Bij 00 is de verdubbeling onvermijdelijk om de
verwarring met den helderen klinker [niet tweeklank] oe te
voorkomen. Niemand heeft nog voorgesteld om in dezeu tot
de spelling onzer voorouderen terug te keer en en te schrijven:
Die boem is groet, lweg en 8choen. Bovendien is eu evenzeer
een heldere klinker, die op het einde naar e trekt; daarin
staat de .e dus geheel verkeerd vóór, niet achteraan, zij maakt
dus ook al eene inbreuk {lP de regelmaat. Stelt men nu de
verlenging door e tot regel, dan krijgt men de volgende rij
van lange of heldere klinkers:
ae, ee, ie, 00, ue, eu en oe,
met, voor het oog althans, twee verdubbelingen, ee en 00,
met ééne omkeering van den regel bij eu, en ééne stuitende
inconsequentie bij oe, welke letterverbinding, indien zij met
den regel in overeenstemming ware, de heldere 0 of 00 zou
moeten voorstellen. Wanneer wij hier de methode der stati~
stiek toepassen en de verhouding ber~kenen, dan vinden wij
3 onregelmatigheden QP7 gevallen. ·of 3 ol'l'l'egelmat1gheden
tegen 4 regelmatige toepassingen. Deze rekening is echter
niet eens heel naauwkeurig, dewijl ee ook als eene verdubbeling
kan beschouwd worden, en ie niet gelijk staat met
ae, ee en ue, maar in de uitspraak langer aangehouden wordt.
Ie en oe namelijk zijn de laatste klanken, die uit den toestand
van tweeklanken in dien van klinkers zijn overgegaan.
Het volk is zich hiervan als het ware nog bewust,
epr.eekt ze ten minste langer uit dan de overige. oudere
klinkers. Immers wordt de ie in dienen, dier en Piet merkelijk
langer aangehouden, dan de i in visite en titel. Rekent
men nu de gelijkstelling van ie met ae, ee en ue ook nog
als een gebrek, dan wordt de verhouding nog ongunstiger
namelijk 5 onr.egelmatigheden tegen 2 gevallen, die in den
regel zijn.
Zien wij thans wat de verlenging door 'Verdubbeling oplevert.
lndien wij haar als regel aannemen, verkrijgen wij
de volgende rij:
aa, ee, ie, 00, UU, eu en oe.
Daarin is de schrijfwijze ee zoowel als 00 volkomen in den
regel ,enkeumerken zich cu en oe als bijzondere, eigenaardige
klanken, die altijd lang zijn en dus niet als verlengingen
van een korten klinker, het allerminst van e en 0
moeten aangemerkt worden, terwijl ook ie zich naar behooren
van de gewone heldere klinkers onderscheidt. Alles is
dau onberispelijk. Wil men echter het onderscheid tusschen
ie en i niet erkennen, dan heeft men op de 7 gevallen toch nog
maar ééne onregelmatigheid, en dus de gunstige verhouding
van 6 tegen I. Men ziet dus, dat de regelmaat ontwijfelbaar
aan de verdubbeling hare stem sehenkt. Zien wij nu,
wat de etymologie doet.
Ae doet noodwendig denken, 7.00 al niet aan eene uiterlijke
vereeniging of onafgebrokene opeenvolging, dan toch
aan eene ineensmelting van twee verschillende klinkers, die
ieder eene reden van bestaan hebben, en waarvan a de eerste
en e de tweede is. Die voorstelling zou, behalve in
63
zamentrekkingen als daln, blaén, paén enz. uit daden, bladen,
paden, altijd onjuist zijn. Er zijn, voor zoo verre bekend
is, maar vijf woorden met eene heldere a, die uit ai
of aai kan ontstaan zijn: raad in huisraad en voorraad, wanneer
het werkwoord (be)reiden, goth. (ga)rairija11, werkelijk het
grondwoord van dit raad is; vervolgens draad, zaad, naad en
naald, metathesis van nadel, indien deze woorden niet reeds
terstond uit de stammen der verba dra-:fen, za-jen en na-jen
zijn gevormd, maar eerst later, toen de j zich in i-j opgelost
en de vormen draai-jen, zaai-jen en naai-jen yoortgebragt
had. Alleen in deze vijf woorden zou de etymologie
de spelling ae misschien eenigermate kunnen wettigen,
ofschoon dan toch nog altijd e in de plaats van i zou staan
en de voorstelling derhalve nog niet zuiver zou zijn. In
een veel grooter aantal woorden is de heldere a ontstaan
uit den tweeklank ia, b. v. in daad, jaar, slaap, maan, maar
de voorstelling dier soort van a's door ae is natuurlijk geheel
verkeerd, dewijl de a in den oorspronkelijken tweeklank
niet de eerste, maar de tweede plaats bekleedde. In
verreweg de meeste gevallen echter is de heldere a de
zuivere g.rondklinker, die met de beide andere, de i en de u
(oe), aan alle tweeklanken en afgeleide klinkers het aanzijn
heeft gegeven, en de voorstelling van zulk een zuiveren en
oorspronkelijken klank door eene vereeniging van twee verschillende
letterteekens kan, uit een etymologisch oogpunt
beschouwd, niet anders dan als hoogst ongepast aangemerkt
worden.
Trek ik alles te zamen, dan meen ik te mogen beweren,
dat alleen aa te gelijk aan de uitspraak beantwoordt,
door de analogie gewettigd is en door de etymologie niet gelogenstraft
wordt.
L. A. T. W.
63
DE VERBUIGING VAN ENKELE TELWOORDEN.
Antwoord op vraag 27: 11 Dikwijls leest men tegenwoordig
/Zonderde jaren, duizende menaclten. Is de uitg~ng e voldoende
of moet er nog eene n bij?"
Ik geloof niet, dat er iemand wezen zal, die het feit, dat
in de bovenstaande vraag wordt aangenomen, door tal van
citaten wenscht bewezen te zien. Men 'ontmoet de vormen
/Zonderde en dleizende dagelijks in dagbladen en tijdschriften,
ja zelfs in deftige verhandelingen; men ziet daarentegen
honderden en duizenden veel minder. Zelfs vindt men de beide
uitgangen wel eens naast elkander. Zoo leest men in een
zeer verdienstelijk werkje: TIet plantenrijk als voorwerp van
aanschouwing, door J. H. STRATEMEIJER, blz. 26: )) In de opperhuid
van het ondervlak vooral, dat minder gevaar loopt,
om door de zonnehitte te lijden, zijn vele d u i zen de, som-
. tijds mi llio enen poriën of openingen, die luchtvormige stoffen
en waterdampen opnemen en ook weder afgeven, dus
in- en uitademen."
Waarschij,nlijk is hier eene drukfout. Het laat zich toch
niet denken, dat de schrijver voor twee gevallen, die volmaakt
gelijk staan, verschillende vormen zal kiezen. Doch
kunnen zij niet beide goedgekeurd worden, zeker toch een
van beide en de vraag blijft I welke?
5
66
Alvorens verder te gaan, willen wij eenige spraakkunsten
raadplegen. Welligt vinden wij de beantwoording der vraag
en onze taak zal dan enkel bestaan in de beoordeeling der
aangevoerde redenen. WEILAND geeft er niets van j de
Spraakkunst voor schoolgebruik, door G. C. MULPER, ook niet;
de Beknopte N ederlandsche Taalleer , door J. H. EICHMAN,
evenmin. Dr~ H. KERN geeft een voorbeeld, dat ons zeer te
pas komt: honderden menschen. Handleiding I, blz. 41. Wij
zoeken echter te vergeefs naar eene verkl.aring. Prof. BRIL!.
laat zich omtrent dit punt aldus uit: Honderd en duizend
worden bovendien onbepaald in het meervoud gebruikt, wanneer
men niet vermeldt, hoeveel honderdtn of duizenden voorhanden
zijn: hondel'den bezwaren, duizenden men8chen. Ned.
Spr!. 1854, blz. 244. Honderd en duizend in het meervoud
voorkomende, kunnen niet anders dan als hoeveelheidsnamen
en dus als ware substautieven beschouwd worden. Alzoo
schrijve men: honde1'de?t menschen, duizenden engelett , waar
'fllemchen, engelen in de betrekking van den genitief staat,
en niet honderde menschen. duizende engelen, noch derhalve
ook in den genitief: duizender engelen, maar van duizendc'lt
engelen of veler duize1lden engelen. Leer van den volzin, blz.
77. De Heer B. leert, dat alleen de uitgang en goed te
keuren is, en wel, omdat honderden en duizendm hier zelfstandige
naamwoorden zijn, waarvan het bedoelde en de meervoudsuitgang
is. Maar, vraagt welligt iemand, is de Heer
B. consequent, daar hij honderd en duizend elders telwoorrlen
en wel grondgetallen noemt? Een woord kan toch niet van
natuur veranderen, omdat het in het meervoud voorkomt.
De vormen van het enkel- en meervoud behooren toch noodz-
akelijk tot dezelfde categorie, zelfs zouden deze woorden
als hoeveelheidsnamen telwoorden en geene zelfstandige naamwoorden
zijn; want, als een woord een waar s~bstantief is,
omdat het een hoeveelheidsnaam is, om welke reden kan
het dan een telwoord wezen? En als het een telwoord is,
heeft het dan niet meer van een bijvoegelijk dan van een
zelfstandig naamwoord? Men noemt immers onze telwoor67
den, in navolging van de Fransche adjectifs déterminatifs
numéraux, bijvoegelijke naamwoorden van hoeveelheid. Indien
nu honderd, duizend en dergelijke woorden bijvoegelijke
naamw. zijn, van hoedanigheid of van hoeveelheid, het doet
er niet toe, is, het dan niet verstandig ze als bijvoegelijke
l1aamw. te verbuigen, en te schrijven honde1'de jaren even
als geluklcige en voo1'deetige jaren, duizende menschen even als
/;rave en ve1'sta1zdige menschelt ?
Zoo was ten naasten bij de gang der redeneering van
iemand, dien ik eens de door B. afgekeurde vormen hoorde
verdedigen; zij geeft, 't is waar, eenige blijken van scherpzinnigheid,
maar niet minder van kortzigtigheid. Juist de
vergelijking met andere bijvoegelijke naamw. leert, dat men
hier voorzigtig moet wezen. Zij het eens rationeel den naam
telwoord te verwerpen, en honde1'd en duizend bijvoegelijke
naamw. van hoeveelheid te noemen, dan is het' nog niet
bewezen, dat zij als de andere, de gewone bijv. nwo verbogen
moeten worden. Bij eenig nadenken kan men dit
ook niet beweren. Vergelijken wij slechts even de beide verbuigingen.
Men zegt honderd jaren,. nooit goed jaren, sll!cht
ja1'en, 1J1'uchtbaa1' Jaren. Neen! Volgde honde1'd in de verbuiging
den regel der bijv. nw., men zou, als men één honderd
jaren bedoelde, in den eersten, tweeden en vierden naamval
honderde en in den derden naamval honderden moeten schrijven?
Men zou dan moeten zeggen: Ho n de?' de centen maIcen
een gulden en een (Julden heeft h 0 n de?' de centen. De
ongerijmdheid van deze verbuiging behoeft gelukkig niet
aangetoond te worden. Men mag voor een oogenblik het
verschil tusschen bijv. nwo en telw. trachten weg te cijferen;
de taal evellwel onderscheidt ze scherp en met reden.
Het kenmerk, door het bijvoegelijk naamw. uitgedrukt, ligt
in ieder individu van het veelvoud. Het begrip, door het
telwoord uitgedrukt, ligt niet in elke eenheid, maar in hare
som. Van rijpe appelen, al zijn er nog zoo veel. is elke
appel rijp; mogt er een enkele onrijpe tusschen gekomen
. wezen, die behoort natuurlijk niet tot de rijpe: het is eene
5·
68
vreemdsoortige eenheid. Van honderd appelen is wel elke
appel een deel, maar het woord honderd heeft alleen betrekking
op de som van al de appelen, geenszins op' eIken appel.
Het kwam mij voor, dat deze waarheden, hoe algemeen
bekend en weinig verrassend, belangrijk genoeg waren om
er aan te herinneren. Men vinde de Fransc11e grammatica
zoo mooi als men wil, met de overbrenging van enkele harer
benamingen in de N ederlandsche zijn wij nog op verre
na niet geholpen.
De eenige trek, dien een bijv. nw. met· een telwoord gemeen
heeft, dat zij door de taal als onzelfstandigheden worden
voorgesteld, gaat nog weg, als men zich de verzameling,
het veelvoud, als eene nieuwe eenheid denkt. Men
zondert dan het begrip der hoeveelheid van het begrip der
zelfstandigheid af en stelt zich die hoeveelheid als eene zelfstandigheid
voor •. Door vereeniging van gelijksoortige individu's
(honderd + honderd + honderd enz.) ontstaat een
nieuw veelvoud: honderden. Op dezelfde wijze komen wij
tot duizenden, millioenen, tweeën, drieën, tienen. De eenige
uitgang, dien het telwoord aanneemt, is dus de meervoudsuitgang
en van het zelfst. naamw., en, gaat onze redeneering
op, dan zijn honde1'Cle en duizende onbestaanbare vormen;
honderdelt beteekent honderdtallen, duizenden, duizendtallen,
millioenen, millioentallen, tienen, tientallen enz. even als
in de uitdrukkingen bij honderden d. Î. bij honderdtallen, bij
duizenden d. i. bij duizendtallen.
Ik vlei mij met het aangevoerde niet alleen de vraag beantwoord,
maar tevens aangetoond te hebben, dat de gevolgtrekking,
dat het meervoud van een woord tot eene an·
dere klasse gebragt zou moeten worden dan zijn enkelvoud,
niet juist is. Het woord duizend is eerst een telwoord, wordt
dan ten gevolge van de wijze van voorstelling een zelfstandig
naamwoord, en van dat zelfstandig naamwoord wordt de
meervoudsvorm gebruikt. Een voorbeeld heldere mijne meening
op. lJuizend (telw.) lammeren g r a z e lt irt het veld. Een
duizendtal (z. n. w.) lammeren graa8t irt het veld. Een
69
duizend (z. n. w.) 8pijker8 zal 1;oldoende wezen. Duizenden
(z. n. w.) gulden8 heeft hij verloren. In den eersten zin is
duizend de bepaling van lammeren; in den tweeden is lammeren
de bepaling van duizendtal, in den derden is 8pijkers
de bepaling van duizend en in den vierden is guldenn de bepaling
van duizenden. In den eersten zin staat lammeren in
den eersten naamval; in den volgenden staat het in den
tweeden naamval, even als de woorden 8pijker8 en gulden8
in den derden en vierden zin. Dat van die betrekking,
hier van deel tot geheel, geen uitwendig teeken te vinden
is, behoeft geene herinnering. Zelfs waar die tweede naamval
nog aanwezig is, maakt men er dikwijls geen gebruik
van. Men zegt b. v. een glas wijn, eene teug water, ecne
/ran melk, in plaats van wijns, water8 en melks. Al laat men
de 8 weg, toch blijven de woorden wijn, water en melk bepalingen:
het zijn de namen der stoffen, waaruit de eenheden
glas, teug en lean genomen zijn, en men blijft ze tweede
naamvallen (genitieven) noemen.
Ik zeide daar opzettelijk de eenheden glas, teug en kan,
omdat, naar mijn oOI'deel, uit deze voorbeelden ook een bewijsgrond
te halen is voor de bewering, dat honderden, duizenden
enz. substantieven zijn. Niemand ontkent dat het
woord glas een zelfst. naamw. is. Kunnen wij nu bewijzen
dat het woord honderd met het woord glas volkomen gelijk
staat, dan is de zaak beslist. Het woord glas is vooreerst
een stofnaam, de naam van die stof, waaruit flesschen, karaffen,
glazen, staven enz. vervaardigd worden. Ten tweede
beteekent het een voorwerp van die stof vervaardigd: een
bierglas, lalllpegtas, brilteglas, 1Jergrootglas enz. Maar geen
van de beide beteekenissen past in de benaming een glas
wijn b. v. Er gaan twaalf glazen wijn in eene jlesch. Aan
de stof is in het geheel niet te denken; aan de glazen voorwerpen
evenmin. Het woord glas beteekent hier eene zekere
hoeveelheid van den wijn, die voor eenheid wordt aangenomen.
De werkelijke zelfstandigheid is dus de wijn, het glas
is de hoeveelheid. Het is dus geen glas van glas, maar een
70
glas van wijn. Het begrip glas is met het begrip wijn innig
verbonden: alleen door eene werking van het verstand kunnen
zij van elkander afgezonderd worden. Het woord glaH
staat in dit opzigt volkomen gelijk met het woord honderd
en daar men zegt gtazen wijn, kannen melk, mudden aardappelert,
zakkm erwte1t, zoo zegt men eveneens honderden jaren,
duizende1~ menschen.
Leiden. J. A. VAN DIJK.
OVER DE CONsrrRUCrrIE VAN BIJZINNEN.
Antwoord op vraag 29: »Zijn uitdrukkingen als: lJit is
eert spreekwoord, dat ik mij niet herin1ter ooit gehoord te hebben;
eene stelling, die het lJergeefsche moeite ware te bewijzen;
eene hoop, die uwe r;erze/cering mij het recht gaf te !coe8teren,
enz. goed te keuren?"
De vraag, of bovepstaande uitdrukkingen zijn goed te keuren,
beteekent vrij zekel' of de bijzinnen, die ter bepaling
van de woorden 8preekwool'd, stelling en hoop moeten dienen,
goed gevormd zijn. Wij willen trachten dat te onderzoeken.
Maken wij eerst van de bijzinnen hoofdzinnen: Ik herinner mij
niet dat (het spreekwoord) ooit gehoord te hebben. - Het ware
vergeef8che moeite die (de stelling) te bewijzen. - Uwe verzekering
gaf mij het recht die (de hoop) te koesteren. De woorden
dat, die, die komen in de bijzinnen voor, alsof zij als bepalingen
behooren' bij de gezegden herinner, ware vergeefsehe
moeite en gaf, terwijl zij bij de onbepaalde wijzen ge/word te
hebben, te bewijzen en te koe8teren behooren. Men ziet dat
de afstand tusschen deze hij elkander behoorendezilliedeu
71
nog al groot is, en dit moet te meer opgemerkt worden, daar
zij in den hoofdzin onmiddellijk op elkander volgen. Het
kan dus niet verwonderen, dat deze en dergelijke constructies
meestal iets zonderlings en somtijds iets duistel's hebben,
hetgeen gewoonlijk het geval is als bij de plaatsing het
verband der zindeelen niet genoeg in acht genomen is. Daarbij
komt, dat gewoonlijk een bijzin met zijn werkwoord eindigt,
en men dus onwillekeurig bij het werkwoord ophoudt,
bijna zeker, dat men het einde bereikt heeft. vVij vinden
daarin een belangrijk verschil tusschen hoofd- en bijzinnen.
In de eerste staan onderwerp en werkwoord onmiddellijk
achter elkander: W ij cl 0 e n dagelijks eene wandeling, - Dagelijks
cl 0 e 1~ wij eene wandeling. In de laatste staan zij somtijds
verre van elkander verwijderd: Gij weet wettigt, dat A -
sedert geruimen tijd ziek en naar het zeggen van den ger6eeShee1'
op dit oogenblik niet buiten gevaar - is.
Is men bij de leiling van de eerste der opgegeYene uitdrukkingen
tot herinner genaderd, dan is men geneigd om
te denken, dat de bijzin uit is, te meer, daar een spreekwoord,
dat ik mij niet herinner een verstaanbaren zin oplevert.
Eerst aan het einde kondigt de infinitief gehoord te hebben
aan, dat men zich vergist heeft. Hoe kort die strijd in ons
denken ook dure, strijd heeft er plaats, want men moet Of
de fout in de voorstelling herstellen àf iets lezen dat men
voor geheel overtollig houdt en zich niet verklaren kan.
Anders is het met de uitdrukking eene hoop, dif uWP- verzekering
mij het recht gaf te koe.~teren. Hiel' levert diR uwe
verzekering mij het recht gaf geen verstaan baren zin op. Men
weet geen raad met den overvloed van zelfstandigheden,
die er in voorkomen. Uwe verzekering gaf mij het recht is
goed, maar een nader wie of wat is onmogelijk en toch wordt
er nog eeu bedoeld met die. Het laatste woord, de infinitief
koesteren maakt weder een einde aan de verwarring. Men
gevoelt dat te koesteren eent) bepaling is van het recht en die
d. i. dje hoop weder eene bepalipg van te koesteren.
Nog erger wordt het bij den overgebleven zin Dit is .eene
72
stelling, die het vergeefsche moeite ware te' hewijzen. De overeenkomst
met de beide vorige is weder daarin gelegen, dat
het woord dat in den hoofdzin als bepaling (object) bij den
infinitief staat, daarvan afgescheiden en als betrekkelijk voornaamwoord
aan het begin van den bijzin g{lplaatst is: het
ware 1Jergeefscne moeite die te be w ij zen en die het vergeef-
8che moeite ware te bewijzen. ])ie te hewijzen is het onderwerp
en ware vergeefacne moeite het gezegde. Het onbepaalde het
duidt slechts even aan, wat door de woorden die (de stelling)
te bewijzen duidelijk wordt uitgedrukt; het vervalt ook
dadelijk als het onderwerp vooraan geplaatst wordt: die stel·
ling te hewij.zen ware 'I.:ergeefsche moeite, maar blijft het staan,
-dan verwijst het naar het uitgedrukte onderwerp. Wij hebben
nu hier, als wij bU het werkwoord van den bijzin
ophouden: die het vergeefsche moeite ware,. maar wij loopen
weder gevaar, dat wij eene andere voorstelling verkrijgen,
dan de spreker bedoelt. In gezegden, die uit het werkwoord
zijn en een zelfstandig naamwoord bestaan, A. is
klerk. - B is een zadelmaker vindt men wel bepalingen, door
een ander zelfstandig naam· of voornaamwoord uitgedrukt,
maar steeds in den derden naamval: Het is mij een raadsel.
- Het is hem een groot voordeel. - ])ie man is hun een
vader. Komen nu zulke zinnen als bijzinnen voor, dan verkrijgen
zij bijna de constructie van die het vergeejyche moeite
ware, met dit onderscheid, dat wij duidelijk gevoelen, dat
het betrekkelijk voornaamwoord een derden naamval heeft
of hebben zou, als er een afzonderlijke vorm voor bestond:
IJe eenige, wie n het een raadsel is. - ])egene, wie n het een
groot voordeel is. - ]Je weezen , wie 1& deze man elin vader is.
In ons voorbeeld wordt volstrekt niets van eene betrekking
gevoeld, -die door een derden naamval aangeduid zou moe
ten worden Er ontstaat dus bij het lezen weder eene weifeling,
de vlugge opvatting van het bedoelde wordt voor een
oogenblik gestoord, alleen nadat men den infinitief gelezen
en met het betrekkelijk voornaamwoord in verband beschouwd
heeft, komt de ware bedoeling voor den dag.
73
Soms ontmoet men dezelfde moeilijkheid nog op eene an·
dere wijze In plaats van eene onbepaalde wijs vindt men
aan het einde een van den bijzin afhankelijken zin, een bijzin
van den tweeden graad. Op deze wijze ontwikkeld worden
de opgegeven voorbeelden: Dit is een spreekwoord, dat ik mij
niet herinner, dat ik ooit ,qehoorit heb - eene 8telling, die het
vergeef8che moeite ware, dat men bewee8 - eene hOOp, die uwe
verzekering mij het recht gaf, dat ik koe8terde. Zoo wordt de
moeilijkheid nog grooter. De eerste b~izin bevat iets te veel,
de daarvan afhankelijke iets te weinig, en daaruit ontstaat
nog gemakkel~iker eene verkeerde opvatting. In dat ik gehoord
heb, dat mert bewees, dat ik koesterde, wordt nu dat ,en
de constructie verzet er zich niet tegen - voor een betrekkelijk
voornaamwoord gehouden, waarvan het antecedent
of niet of verkeerd gevonden wordt, om de eenvoudige reden,
dat dat hier een voegwoord is. Dit wordt duidelijk als
wij de beide woorden dat in den zin plaatsen, waarin zij
beide te huis behooren: ik herinner mij niet dat (voegw.)
ik dat (voornw.) ooit gehoord lleb. Wij nemen de onderscheiding
van het tweederlei dat zooals z~j tegenwoordig plaats
heeft. Vroeger heeft er geen onderscheid bestaan, maar thans
bestaat het wel, en het wordt ook duidelijk gevoeld.
Wij kunnen nu overgaan tot de beantwoording van de
vraag of zulke, d. i. op de aangewezen wijze zamengestelde
bijzinnen, goedgekeurd kunnen worden. Dat zij niet tot de
sierlijkste, of tot de eenvo11digste behooren, lijdt geen twijfel,
maar ze af te keuren, hieraan zou ik mij niet durven
wagen, om twee redenen. Vooreerst vindt men ze bij onze
beste schrijvers; ten andere, indien men deze constructie verwerpt,
kan men toch niet altijd even goed hetzelfde zeggen,
meestal wel: Een spreekwoord, dat ik, voor zooveel ik mij herinner,
nooit gehoord heb - dat ik nooit gehoord heb, aUhanfl
ik hm'inner het mij niet - dat ik (ik herinner het mij niet)
nooit gehoord heb - waar1,an ik mij niet herinnm', dat ik het
ooit gehoord heb - of nog eenvoudiger dat ik bij mijn weten
1tooit gehoord heb - eene stelling, die niet beweze1t behoeft te wor,
74
den ~ emte hoop, die ik koesteren mogt. Moet er nu volstrekt
bij op welken grond, met wêlk recht, eene kleine bijvoeging
volstaat.: die ik naar uwe verzekering Koe8teren mogt of
die ik koe8teret~ mogt, want TJ,we verzekering gaf mij het recht
rlaartoe. Men moge al deze in de plaats gestelde wijzen van
zeggen juister vinden, uit een stilistisch oogpunt beschouwd,
zijn ze ook niet alle even aanbevelenswaardig. In het ge·
bruik "an tusschenzinnen, niet te verwarren met bijûnnen,
dient men zeer matig te wezen, en een nazin met althan8,
ten minste of dergelijke, zelfs zonder zulke woorden, is
voor den gang van het opstel dikwijls lastig. Ofschoon wij
dan de vorming der opgegeven bijzinnen niet geheel afkeuren,
zoo gelooven wij genoeg te hebben bijgebragt om te
mogen zeggen, dat zij niet onvoorwaardelijk goedgekeurd
kunnen worden, alleen wanneer het verband het stellig
vereischt, dat men den bijzin zoo beknopt mogelijk aan het
bepaalde deel van den hoofdzin verbindt en de duidelijkheid
er niet door benadeeld wordt. Veel hangt er in dezen van
den smaak en de oplettendheid des stellers af. Onvoorwaardelijke
afkeuring vindt een zin, waarbij het relativum uit
een bijzin van den derden graad is opgedoken. Het zijn
ge8ehenken van lieden, d i, e n ik het er voor houd, dat wij wet
zouden dom, ze terug te geven. Een gewoon lezer heeft moeite
om het begrip, door die 11 vertegenwoordigd, zijne plaats in
de gedachte aan te wijzen. Ik houd het er voor, dat wij wet
zoudett doen, dat wij ze (de geschenken) dien (den lieden) teruggaven.
Zoo iets fraais kan in een onbewaakt oogenbiik
wel op het papier komen, vooral als de zaak, waarover men
schrijft, de aandacht zoo ingespannen bezig houdt, dat er
voor den vorm der uitdrukking geen tijd overschiet, en men
ook aan niets zoo weinig denkt. dan aan het maken van
volzinnen.. die nog eens de eer zullen hebben als voorbeelden
ter navolging of ter waarschuwing gesteld te worden.
Leiden. J. A. VAN DIJK.
OPHELDERING VAN EENIGE UrrDRUKKINGEN
IN VONDEL'S 1'REURSPEL LUCIFER.
ANTWOORD OP VRAAG 25:
1) Welke beteekenis heeft het woord kam lil VONDEI,'S
Lucifer, IVdc Bedr. 3de Toon. (Uitgave van ROELANTS,
blz. 60):
nRuck oj dien trotsen kam, sc/md uit dit harrenas."
[In VAN LENNEP'S uitg. VI, blz. 270, vs. 1498].
en IVue Bedr. Rei van Engelen; blz. 66 :
"Ghlj ziet, 0 aller telgen stam,
• Hoe 't hoofd der geesten zijnen kam
Durf kantel~ tege1tfl uw behagen."
[VI, blz. 276, vs. 1085].
2 ) Wat beteeken t (blz. 24) anders in:
IJ Dat zal ick keeren, is het anders ir~ mijn maght"
[VI, blz. 235, vs. 410].
3) en wat (blz. 7~) noch knodzen in:
IJ Die op Orions past, noch knodzen, noch op reUZe1t"
[VI, blz. 234, vs. 1931J.
1) Bij het woord kam kan men in de beide aangehaalde
plaatsen voor een oog en blik aan twee dingen denken: aan
lIet bekende vleezig uitwas boven op den kop van sommige
dieren, b. v. hanen, en - aan het verheven gedeelte boven
op een helm, aan die soort van rug, die op het voorhoofd
begint en tot in den nek afdaalt, en waaraan de pluim of
de paardestaart bevestigd is. Dat gedeelte van een helm
heet insgelijks kam of helmkam. Zoo zegt ANTONIDRS VAN
DER GOES op eene plaats, die ik verzuimd heb aan te teekenen :
"Men kende geen pluimaadjc als op den kam der helmen."
In het Hoogd. wordt dat sieraad ook Kamm en Helmkamm
genoemd. De Latijnen gaven er - ook aan de pluim -
den naam van crista aan, een woord, waarmede zij evenzeer
den kam van een haan, van eene slang en andere
76
dieren aanduidden. Van dat cris ta hebben de Fransehen hun
créte gemaakt, dat ook al de beide beteekenissen vereenigt;
en de Engelsche wapenkundigen bezigen hetzelfde woord,
in den vorm van crr:st, voor de vederbos en andere sieraden
op den top van den helm.
Den kam opstekr:u (in de eerste opvatting) is letterlijk het
hoofd verheffen en in den nek werpen, wat als een blijk
van moed en fierheid, maar ook van hoogmoed en een tergend
trotseer en wordt aangemerkt. De Latijnen zeiden reeds:
Cristae ei surgunt, de kam gaat hem opstaan, zwelt hem,
voor Hij beeldt zich veel in; en in het Fransch beteekent
lever la crête zooveel als trotsch worden, bai.Y8I:r la crête
is daarentegen zij n hoogmoed, zijne fierheid verliezen.
Het woord crest wordt in het Engelsch voor pride,
spirit, fire, hoogmoed, fierheid, ij ver, gebezigd; crest fallen
is te rn e ê r ges I ag e n. Al die uitdrukkingen schijnen te
doelen op den kam van een haan, die majestueus daar heen
stapt, den kop in de hoogte steekt en den haan des buurmans
uitdaagt.
Die opvatting schijnt uitnemend te passen in de woorden
uit het koor der engelen:
o vader, die geen wierookvat -
Noch gout, noch lofzang waarder schat
Dan godgelaetenheit en stitte
Tart 'tschepset, dat uit nedrigheit
Behaegen schept aan uw beleU
En in uw wil zich zelf versmilte;
Ghy ziet, 0 alter telgen stam,
110e 't hoofd der geesten zijnen kam
Durf kanten tegens uw behaegen"
dit zou dan zijn: "hoe Lucifer, het hoofd der engelen,
den kop trotsch durft verheffen, ten blijk van zijne ver·
achting van II Gods beleit." Ook thans zeggen wij nog wel
IJen kop tegen iets aan zettetl voor Zich tegen iets aankanten.
Minder goed echter past die opvatting in de woorden:
II Ruc!C af dien trotsen kam."
77
Een haan laat den kam wel hangen, als hij in het gevecht
heeft moeten onderdoen, of wanneer hij gevoelt, dat zijne
tegenpartij hem te sterk is; maar hij scheurt hem niet af.
Doch den helmkam , dus' den helm zelven , af te rukken,
is iets dat heel goed gaan kan. En wanneer iemand, die
zich ten strijde gewapend, het harnas tegen iemand aangetrolclcen
heeft, zijn helm afrukt en zich van zijn borstwapen
ontdoet, dan zal die handeling wel voor een blijk van onderwerping
aangezien worden. Dit nu is de raad, de bede, van
Rafaël aan zijnen vriend Lucifer:
» Genade, 0 Lucifer! fT erschoon u zelven: draegh
Geert harnas tegen my, die' treurigh smitte, en fjuijne
Van druc1e om uwent wil.
Heer Stedehouder, magh mijn bede uw hart beweegen:
Ghy kent mijrt zuiver wit, en hart, met u verlegen.
Ruck af dien trotsen kam; schud uit dat harrenas,
Smijt nede1' uit dees hant de heirbijl, de rondas
Uit d'andre."
Past het afrukken van den helm niet uitnemend bij het
uitschudden van het harnas en het nedersmijten van de strijdbijl
en het schild?
Keeren wij tot de .Rei der engelen" terug, dan vinden
wij ook daar Lucifer als ten strijde gewapend voorgesteld:
lIoe 't hoofd der Geesten zijnen kam
Durf kanten tegens uw behaegen;
Hoe hU trompet en trommel 1'oert,
En bUnt, van Staetzucht aangevoert,
ij terght op zijnen oorloghawagen.
Zou het kanten van zijnen kam hier niet moeten beteekenen,
dat hij zich ten strijde heeft toegprust om zich te
verzetten?
2) IJ Wat beteekent anders in:
Il Dat zal ick keeren, is het anders 111 mijn maght"?
Het zijn de woorden van Lucifer tot Beëlzebub, die hem
78
heeft voorgehouden, dat bet in Gods raad lag den mensch
te verheffen boven de engelen, ook boven hem, Lucif-er, het
hoofd der geesten, Gods stedehouder. Daarom
}) . . .. Legh voor ta en den scepter uit der hant:
Een taf'ger is 'm', die de !croon daer boven 8pant
Of apannen zal eer lang. Legh af uw morghenstraelen
En hulsel voor (lees zon [den menschJ ....
J)e starren zien vast uit, en wijcleen met verlangen
Om met eerbiedigheitdit nieuwe licht te on~fangen."
Lucifer zegt hierop:
}) J)at zal icle leeeren, is het ander" in mijn maght,"
I) dat zal ik verhinderen, indien ik slechts kan, indien het
maar eenigzins in mijne magt st.aat," of: 11 immers, indien
het mij mogelijk is."
Wij hebben hier dus te doen met een hypothetischen
volzin, waarin Ilis het anders in mijne maght" de protasis,
de onderstelling, de hypothese uitmaakt, Ander8 is daarin
een voegwoord (of bijwoord J), dat in VONDEL'S tijd, en
later, gebezigd werd om de betrekking van de onderstelling
tot de stelling, van de protasis tot de apodosis, sterker te
laten uitkomen. In de statenvertaling van het N. Test~m.
treffen wij eenige voorbeelden van dat gebruik. aan, waarin
indien en sa van datzelfde ande1's vergezeld zijn. Ik haal ze
hier aan, omdat de Grieksche grondtekst ons leeren kan,
hoe anders daarin beschouwd moet worden. Zij zijn: I Petr.
H, 3: indien gh!! anders gesmaeclet hekt, dat de Heere goedertiereIt
is." Hebr. lIl. 14: 11 SA W!! anders het beginsel dezes
vasten gronts vast behouden." Rom. VIII, 9: 11 Sa anders de
Geest Godts in u woont," en 1 7: »so W!! anders met hem
lijden." Indien anders, sa anders strekken hier ter vertaling
van élm(! en ,(xv 7rE(}, dat wil zeggen: ter vertaling van de
onderstellende voeg wo or. den El en tal' (indien, zoo), versterkt
door de particuia 7rf(}, die tot geen ander einde dient dan om
1) Ik zeg opzettelijk "voegwoord of bijwoord". Anders zal een bijwoord zijn
in de oogen van die grammatici. welke van bijwoorden van ket zinsverband
spreken,
79
meer nadruk op de voorafgaande voegwoorden te werpen en
hen de betrekking, die zij vertegenwoordigen, krachtiger te doen
uitdrukken. Veel meer doet anders hier ook niet; en wij zouden
de bedoeling thans niet altijd door hetzelfde woord uitdrukken.
VAN DER PALM heeft dat in zijne vertaling ook
niet gedaan. Hij vervangt anders, 1 Petr. II. 3, door toch,
Hebr. lIL 14, door sZechts; in Rom. VIII. 9 door immers.
Aan het 17de vers van dit hoofdstuk geeft hij eene gansch
andere wending en laat mI} onvertaald. WEILAND heeft in
zijn Taalk. Woordenb. een paar v.Qorbeelden van het bier
bedoelde gebruik van anders, evenwel zonder er iets ter verklaring
bij te voegen. Over het eerste voorbeeld kan men
niet oordeelen, want het nszindeel, de apodosis, ontbreekt.
Het tweede echter luidt: )) Hij moet zich, in dat geval, naar
den raad van zijne1l 1Jt'Ïertd gedragen, wa'Mteer .hij an::lers verstandig
is." Thans zou den wij zeggen: indim hij ten minste,
of althans, indien hij, of immers indien hij, of indien hij
maar of slechts verstandig is, al naar gelang van de nuance,
die wij aan onze gedachte zouden willen geven; en wij .hebben
boven reeds gezien, dat ook in de bedoelde plaats van
YONDEL dat andel's voor verschillende opvatting vatbaar is.
Vraagt men: hoe kwam ander,y aan dat postje in hypothetischezinnen
? dan geloof ik, dat het antwoord niet zoo heel
moeijelijk te geven is. Het eigenaardige van een hypothetisch
voorzin deel bestaat hierin, dat het twee gevallen als
mogelijk aanneemt, Zegt men: Hij komt, indien hij kan,
dan stelt men als mogelijk, dat hij lean, maar ook evenzeer
het andere geval, waarin het andt!rs is, namelijk dat hij niet
kan. vVat is nu meer geschikt om het onzekere eener onderstelling
te doen uitkomen, dan door middel van het woordje
anders op het andere mogelijke geval te wijzen, den hoord€r
ook het geval, waarin het anders is, voor den geest te ~oepen?
3,) Wat beteekent noch lenodzen in:
»Die op Orions pa,vt, noch knodzen, noch op 1'euzen"?
Dat vers klinkt zeker eenigzins vreemd en is niet duidelijk;
maar de duisterheid schuilt niet in noen knodzen alleen; zij
80
wordt veroorzaakt door de geheele constructie van den ZIll,
en zit vooral in het woord passen, hetwelk hier in eene thans
ongebruikelijke beteekenis voorkomt. Passen op beteekent
hier zich storen aan, zich bekommeren om, iets geven om, vreezen.
In dien zin bezigt VONDEL het ook elders, b. v.:
» Wij passen langer op geen hinderdam noch beeren
r an wetten, en belofte, en vree.çlijk dreigement."
Adam in ballingschap. V. 1.
d. i. »wij st 0 ren ons aan geene middelen, die in het werk
gesteld worden om ons tegen te houden." Zoo ook in:
» En, past men op verbont noch dier gezworene eeden,
Zoo klaegen we met recht." Gebroed. lIl, 2. [blz. 679, vers 857.]
d. i. En, indien men zich om geen verbond noch duur ge*
zworen eeden bekreunt, dan klagen we met recht."
Vatten we passen in dien zin op, dan worden U riëls woorden
terstond duidelijker:
»J)e reU8 Orion schreeuwt, dat al de lucht vertsaeght,
En pooght met zijne knods 01tS heirspit.9 't hoofd te kneuzert,
Die op Ol'ions past, noch knodzen, noch op reuzen."
Or ion , dien de Mythologie voorstelt als een geweldigen
reus, met een knods gewapend. heeft zich in de rijen der
muitende engelen geschaard. Hij poogt met zijn geducht
wapen Michael, den aanvoerder der getrouw gebleven gees·
ten, hier Ilons heirspits" genoemd, het hoofd te verpletteren.
Maar Michael )) past niet op ," geeft niet om Orions, om
knodsen noch reuzen. Doch hiermede is nog niet alles verkl
aard , en komt de schoonheid van VONDEL'S woorden nog
niet geheel uit .. Hij bezigt hier de figuur, bij de Rhetorici
bekend onder den naam van Iv Iltà Ilvoiv, of hendiadys,
d. i. zooveel als: één door twee. In dit geval zou men moeten
zeggen: één door drie. Orion, knods en reus, staat voor: de
reusachtige Orion met zijne lcnods; en neemt men dit in het
meervoud, gelijk hier plaats heeft, dan wordt de zin: ti Maar
Michael is niet bevreesd voor meer dan éénen reusachtigen
Orion met eene knods gewapend."
L. A. T. W.
OVER DE VERKLEINWOORDEN.
De groote volkstam, aan welken het voortreffelijkste op
het gebied van kunst en wetenschap zijn bestaan te danken
heeft, openbaart zijne meerderheid wel het ondubbelzinnigst
in zijne taal, het orgaan van zijn denken. Dat de Indogermaansche
tongvallen boven alle andere verre uitmunten,
wordt thans zoo goed als algemeen erkend. Die voortreffelijkheid
bestaat onder andere ook daarin, dat zij door
het hechten van voor- en achtervoegsels aan de woorden
dikwijls zeer fijne wijzigingen in de begrippen en voorstellingen
weten aan te brengen. De zoogenoemde verkleinwoorden
leveren van dat vermogen een alleszins merkwaardig
voorbeeld op. Niet alle talen echter van onzen stam
zijn met die soort van woorden even mild bedeeld. Het
Engelsch b v. bezit er slechts weinig en kan er thans geene
nieuwe meer maken. Onze taal daarentegen is er rijk, volgens
GRIMM het rijkst, mede gezegend en vormt er van elk
substantief, waarbij aan quantiteit of intensiteit slechts kan
gedacht worden. Onze verkleinwoorden maken dan ook eene
zoo merkwaardige klasse van woorden uit, dat zij eene afzonderlijke
beschouwing overwaardig zijn. Ik heb daarom
gemeend er eenige bladzijden van de l'aalgid8 aan te mogen
wijden, in de hoop den lezer, die misschien nooit opzettelijk
over de verkleinwoorden nagedacht heeft, te overtuigen, dat
~h~ 6
82
ik er niet te hoog van heb opgegeven. Ik gevoelde er mij
des te sterker toe genoopt, door de onzekerheid in de spelling
dier woorden, die immers tusschen -je en -jen dobbert.
Mijn onderzoek splitst zich in dl'Îe afdeelingen. In de eerste
plaats wenschte ik het een en ander in het midden te brengen,
dat kan bijdragen om hunne beteekenis op te helderen
en hun stilistisch gebruik in het licht te stellen. Vervolgens
wilde ik hunne vorming beschouwen, die evenzeer de aandacht
verdient. Eindelijk zal ik de verschillende schrijfwijzen
toelichten en ter beoordeeling geven, hopende, dat men
mij zijne bedenkingen niet zal onthouden.
Verkleinwoord is <ie letterlijke vertaling van het Latijnsche
(nomen) deminuti-IJum, afgeleid van het werkwoord deminuere,
verkleinen, kleiner maken door het afnemen van gedeelten 1).
Aan het N ederlandsche woord kleeft daarom ook hetzelfde
gebrek als aan het Latijnsche; beide stellen hetgeen zij willen
te kennen geven scheef voor, en hebben bovendien slechts
betrekking op een gedeelte der verschillende begripswijzigingen
, die door de deminutieve vormen worden uitgedrukt.
Die gebreken zijn, gelijk bij de meeste grammatische kunsttermen
het geval is, niet zonder invloed gebleven op het
denkbeeld, dat men zich doorgaans van de verkleinwoorden
vormt, ten minste niet op de bepaling, die de meeste grammatica's
geven. Men is, zeer ten onrechte, aan het ~)erkleinen
blijven hangen. Zoo leest men b. v.: nEen zelfstandig naamwoord,
dat een voorwerp, in vergelijking met een ander als v e rkl
eind aanduidt, wordt verkleinwoord genoemd." )) J e dient om
een voorwerp als verkleind voor te steUen, dus tot vorming der
verkleinwoorden." De bedoeling was zeker beter dan de
uitdrukkingen, die niet juist zijn. Vooreerst is het woord
verkleind niet goed gekozen. De verkleinwoorden stellen de
voorwerpen niet ver kie i n d voor, niet kleiner gemaakt of
1) Onjuist is de meer gebruikelijke benaming diminutivum, waarvan het Fransche
diminutif. Dit woord toch is afgeleid van diminuere, in kleine stukjes
deelen, een begrip, dat geheel vreemd is aan elk deminutivllm. - Van de
Grieksche benaming zal beneden melding worden gemaakt.
83
geworden dan zij vroeger waren, noch, als een lorgnet
doet, kleiner dan zij werkelijk zijn. Zij stellen een voorwerp
als betrekkelijk klein voor; doch al wederom niet »in
vergelijking met een ander voorwerp," welk dit ook zij, maar
in vergelijking van de meeste individuën of exemplaren van
hetzelfde geslacht of dezelfde soort. Bij het woord olifantje
denkt niemand aan een beestje, kleiner dan een groote rot;
maal' aan een dier, dat op zich zelf zeel' groot is, doch kleiner
dan de olifanten gewoonlijk zijn. Een ked(je is kleiner dan
de meeste kerken, niet kleiner, en nog minder )\ ver kIe i n d
in vergelijking met" een hondehok. Men zal dus beter doen
met te zeggen: een aantal deminutieven 8tetten personelt of
1)oorwerpen voor al8 klein in hunne 800rt.
Ik geloof, dat die verklaring geen betoog behoeft. Bij een
mannetje stelt niemand zich een reus, noch bij een 8pelrije
eene bakerspeld voor, en even weinig zal iemand een Deventer
koek van een el lang een koekje of een Leidsche komijnekaas
een kaasje noemen. Vandaar dat een aantal woorden, die
reeds kleine dingen of hoeveelheden beteekenen , gaarne den
verkleinenden vorm aannemen; men denke aan een beetje,
een hapje, een 8lokje, een druppeltje, een kruimeltje, een korreltje,
een aasje, een greintje, een ziertje, een griezeltje,
mondje8maat enz.
Ik heb opzettelijk gezegd: Eert aantal, niet: ]Je of Al de
deminutieven stellen per80nen of voorwerpen al8 klein in hunne
800rt 1700r. Straks toch zullen wij zien, dat zulks geenszins
altijd het geval is; zelfs hebben zij somtijds in het geheel
geenen invloed op de voorstelling van personen of dingen
in het bijzonder, maar veeleer op de gansche gedachte, op
de geheele verhouding, waarin de personen of zaken aanschouwd
worden. Ook moet men het begrip van klein niet
beperken tot voorwerpen, die eene bepaalde gedaante hebben
en in den strengsten zin des woords gro 0 t of kIe i n zijn. De
benamingen van alles, wat quantiteit heeft, wat aan maat en
gewigt onderworpen is, laten toe, dat men er deminutieven
van vormt, waaraan het begrip van kIe in. kor t of li g t
6*
84
is verbonden: een landje, akk,:rtje, tuintje, boadje, vijlJertje,
rit'iertje, meertje, troepje, legertje, volkje, hoopje, togtje, rei.~je,
wandelingetje, duwtje, stootje, zetje, tijdje, poosje, oogenbtikje,
vrachtje, middagslaapje, drankje, poedertje. Zelfs zijn die woorden
niet uitgezonderd, wier eigenaardigheid het juist is, iets
aan te duiden, dat groot is in zijne soort: wij zullen straks
zien, dat de ironie ze bezigt.
Aan het begrip klein grenst zeer na dat van gering. Een
aantal dingen, die klein van volumen of omvang zijn, hebben
om die reden betrekkelijk geringe waarde en worden dikwerf
daarom weinig of minder dan andere geacht. Een osje en
een koetje doen op de beestenmarkt minder dan een os of
eene /coe; en een buitentje brengt doorgaans in eene veiling
minder op dan een buiten. Van daar, dat verkleinwoorden
somtijds moeten dienen om een persoon of eene zaak juist
niet als klein van afmeting of gestalte, maar als in zijne
soort gering van aanzien en vermogen of van waarde en belang
voor te stellen. Een winkeliertje beteekent geenszins
altijd een klein kereltje, die een winkel heeft, maar doorgaans
iemand, die zelfs heel groot van statuur kan zijn, doch
die geen groote zaken doet, wiens winkel weinig beteekent.
Zoo is het ook gelegen met een aantal andere woorden, als
baasje, kleermakertje, aannemertje, .~chrijvertje, dichtertje, vorst je ,
koninkje. De verkleinwoorden zijn derhalve uitnemend geschikt
om aan de voorstelling van personen of zaken een
tint van geringschatting of minachting te geven; b. v. als
men zegt: Wat beteekent in eene groote huishouding een pondje
boter? Hij gaat voetje voor voetje. Ik bezit er maar eentje.
De vreemdeling, die zich hier heeft neergezet, is een bek~aam
en lJermogend timmerman, ik vrees dat onze aannemertjes niet
met hem zullen kunnen concurreeren. De man, die hier een zoo
hoogen toon aanslaat, i.y een heel klein renteniertje in een afgelegen
landstadje. Wie zou van een kappertje zoo veel praats
verwachten? .Dat geaffecteerde mannetje doet een klein winkeltje,
waaraan hij den weidschen naam van magazijn geeft. Een
nieuwtje is eene tijding van weinig belang, of ook wel iets
85
ni,euws, dat veel opgang maakt, maar waarschijnlijk spoedig de
belangstelling zal verliezen. Praatjes zijn verhalen, waaraan men
weinig of geen geloof hecht. Een heertje zijn en soldaatje spelen
zijn uitdrukkingen, die een zweem van afkeuring hebben.
Doch iets als klein of gering voor te stellen, geschiedt lang
niet altijd nit minachting. Dikwijls doet men het om aan de
voorstelling daarvan het afschrikkende te benemen, dat zij
voor den hoorder of lezer heeft. In die gevallen worden de
deminutieven ware euphemi8men Als een vader aan zijn zoon,
die de kostschool wenscht te verlaten, schrijft: Neen, jongelief.
dring daar niet op aan, het is beter' dat je nog een jaartje
blijft, dan bedoelt hij niet een tijd, korter dan een jaar,
en vooral niet. dat het jaar voor hem geringe waarde zal
hebben, maar dan wil hij den dnur van een vol jaar als
niet zoo vreeselijk lang doen voorkomen. Een echtgenoot.
die eens feest denkt te houden, zal tot zijne wederhelft
zeggen: Wijfje, als ik van avond een uurtje langer uitblijf.
maak je dan vooral niet ongerust. Hij zal het deminutief bezigen,
al is hij voornemens een heel groot uur, ja twee,
drie uren later te huis te komen. Een tijd, werkelijk korter
dan een jaar of een uur. zal men een klein jaar, een
klein uur noemen: Nog een klein jaar, en dan komt ge voo/'
goed t' huis. Over een klein uur ben ik terug. IJie onlusten
hebben eene kleine eeuw geduurd.
Een kind, dat tegen het opstaan opziet en zich niet tijdig
genoeg heeft laten helpen. zal verlegen zeggen: Maatje, ik
heb een ongelukje gehad, maar ik zal het nooit weer doen; en
van eene jonge dochter, die niet altijd op haar stoel is blijven
zitten, zegt men verschoonendenvijs , dat zij een ongelukje
gehad heeft. Een leugen is altijd leelijk , maar een leugentje
of jokkentje om best wil heet geene zonde.
De lieden, die met kermistenten rondreizen, hoewel zelden
taalgeleerden, zijn van de eu phemistische kracht der
deminutieven ten sterkste overtuigd: Acht stuivertjes maar,
Burgers en Buitenlui! Vovr acht stuivertjes ken je het godswonder
met eigen oogen zien!
86
Soms gebruikt men een verkleinwoord euphemistisch uit
bescheidenheid, om geen te grooten dunk te geven van het·
geen men gedaan heeft of doen wil, of om het vermoeden van
aanmatiging of pedanterie te voorkomen: Doe mij heden avond
het genoegen bij mij een cigaartje te komen rooleen en een broodje
te eten; maar verwacht geen souper. Mag ik IJ, dit cadeautje
aanbieden? Ik wit u gaarne een handje heZpen. Ik heb daar~
over een verhandelingetje bijeengeflansd. Ik zit in verlegenheid,
help mij door mijn rekeningetje te voldoen.
In al de tot hiertoe beschouwde voorbeelden maakte het
begrip van kleinheid of geringheid inderdaad den grondslag
van de beteekenis en het gebruik der deminutiva uit. Tham;
echter moeten wij overgaan tot eene schijnbaar geh.eel andere
opvatting. Verkleinwoorden namelijk moeten dikwijls
dienen om personen of zaken als lief en beminnelijk, aan~
genaam en begeerlijk voor te stellen, of om te kennen te
geven, dat de spreker ten minste ze zoo beschouwt. Deze
voorstelling van liefelijkheid stond bij de Grieken op den
voorgrond, niet die van kleinheid of geringheid. Zij noem~
den de verkleinwoorden daarom hypocari8tica, van t5noxolltflnxóç,
vleijend, liefkoozend, met een zachteren of schoon eren
naam bestempelend, hetwelk is gevormd van het werkw.
t5noXollt~É(f(tlXt. zich als een kind aanstellen, de woorden
verminken, met vleijende namen noemen. In schijn heeft
deze opvatting niets gemeen met het denkbeeld van klein,
maar de taal leert overtuigend, dat er tusschen de beide
voorstellingen eene naauwe betrekking moet bestaan. In het
Frallsch b. v. zijn man petit, ma petite, man petit mari, mon
petit hamme, ma petite femme uitdrukkingen van liefde en
teederheid. In het Deensch beteekent lilte klein, en wordt
dit woord bij wijze van achteryoegsel aan sommige woorden
gehecht om er verkleinwoorden van te vormen, die ook
als liefkoozende uitdrukkingen worden gebezigd: Morlilte of
Maerlill'e, Moetje! lieve Moeder!
Onze voorouders gebruikten smal, dat bij hen geheel of
nagenoeg me' klein gelijk stond en ook het oppositum van
87
groot was - groot ende smal, groot noch smal - als benaming
van eene schoone, lieve vrouw. Zoo noemt b. v. DERC
POTTER in der Minnenloep de schoone Ariadne: die edele
kuu8~che smael, en zoo spreekt de » J onchere" in het Liedeken
van den hoede (van den bloemenkrans):
Joncfrouwe! dien !lOet,
Die staet u wale,
W"Z, overcuuS.~ce scoene smale,
G heeft mi den hoet,
Sa doedi wale;
Gheeft mi den hoet.
Het overtuigendst spreekt misschien wel het Italiaansch,
dat niet alleen rijk is in deminutiva en de meeste als vleiwoorden
gebruikt, maar dat ook augmentativa (vergrootwoorden)
bezit, waaraan omgekeerd de voorstelling van leelijk
en hatelijk verbonden is.
Maar, indien er tusschen de voorstellingen van iets kleins
en iets bevalligs zulk eene naauwe verwantschap bestaat,
dan kan het wel niet verwonderen, dat deminutieven zonder
eenige zinspeling op kleinheid of geringheid gebezigd
worden om ingenomenheid met het bedoelde voorwerp uit
te drukken of bij een ander te verwekken. Wij bezitten
er een aantal die daartoe dienen moeten. Ik herinner in de
eerste plaats aan de vocatieven met den verkleinenden vorm,
die men meer uitsluitend vleiwoordjes zou kunnen noemen,
en waarmede de spreker zijne liefde tot den aangesproken
persoon tracht uit te drukken. Men denke onder andere
aan Papaaije, Mamaatje, Moetje, Oompje, Vrouwtje, Wijf jiJ,
Liefje, Engeltje, Beeldje, Hartje, Troost je ; en aan het gebruik
van Vaderije en Moederije om bejaarde lieden, die ons
vreemd zijn, minzaam aan te spreken. De kracht van den
verkleinenden vorm komt vooral uit bij woorden, die anders
volstrekt geene eernamen zijn, maar alleen door dien vorm
in uitdrukkingen van teederheid veranderen, als Mijn sn oeperdje,
Stoutenlje, Schelmpje, Gui/de, lJiefje, Hondje, Poesje,
Bekje, Hartlapje , Knolleije.
88
Van verkleinwoorden, die meestal objectief gebezigd wor·
den om bij den hoorder een beminnelijk denkbeeld van personen
of zaken te verwekken, noem ik een lief paartje, een
kl'uUeboUetje, een lief balckesje, mooi weertje, een prettig uitstapje,
een snorlll'eillje, innemende oogjes, een proper mondje,
poezelige handjes, kleine voetjes, een lievelingsplekje, een
baan~je, een kostje, een pretje.
De hier vermelde eigenschap der deminutieven maakt ze
voor dichters en prozaschrijvers tot een uitnemend geschikt
middel om over verhalen en beschrijvingen een waas van
liefelijkheid en teederheid te verspreiden, door de personen
en voorwerpen, die er in voorkomen met verkleinwoorden
te noemen. Wie denkt hier niet aan vele van HOOFT'S
minnedichten? Het zij mij vergund ten gevalIe der lezers,
die zijne werken niet terstond bij de hand hebben, er hier
een gedeeltelijk uit te schrijven, dat op blz. 635 zijner Mengelwerken
gevonden wordt:
)) 11ooger, noris, niet mijn gloedje,
Spaat' 1~W krach jes wat op my.
Al te zoet is de liefelijke 19,
Daar ik flaauwende los in gly.
Die lachjes,
Die klag1tjes,
Bg draghjes,
Die daghjes,
IJie nachjes,
Dat aUerzoetste zoetje,
Mengen moetje
Met een roetje,
Of ik stik aan lelckerny.
Als je droef of dartel dichje
Onder zang van snaren queelt:
0, de wond. de wondere weetdt,
Die mijn harssen , mijn hart jen streelt!
Die quickjef!,
lJie hikje,~,
Die sniXjes
Zijn strikjes
En prikjes
89
Der zielen. Uw gezichje
Is het schichje
Van het wichje,
Uit Diones bloedt geteelt.
VONDEL heeft ontelbare malen blijken gegeven, dat hij
de kracht der deminntieven gevoelde, onder andere in zijne
liefelijke Beecklang aen KATHARINE:
)j Wb'clcer Bietje, die by 't Beeckjc
Ne8telt, en geeft menigh steeckje
Die uw honigh komt te dicht;
Wac1rer Nymfje, die soo kZaertjes
Met uw ooghje~' op de blaertje,~
Ftickert, blicke1't, straelt en licht,
Zeg my, meiBje , die soo netjes
Poezelachtig" zijt, en vetjes,
Levend, helder, wel gedaen;
Waervan mooghje soo wel tieren,
naer al d' andre, arme dieren
Bleeck en treurigh quijnen gaen?
Eet je slaetje met een eitje.?
Drinckje niet dan schapeweitje.?
Pluckje moesjen uyt den tuyn.?
Backje 8t1'lt!}fjes van de kruytjes?
T1'eckje heen, nae zomerbuytjes,
Om. lamp1'e!} en knijn in du!}n.?
Slaepje op dons 1Jan witte zwaentjes.?
Leckje mU8kadelle traentjes ?
Houje een ongemeenen stijt.?
Leghje in schim van koele hoompjes.?
90
Droomje daer geen andere droompjes
Als van suyclcer uyt Brezijl?
enz. Werken lIl. 224.
Eindelijk moet ik nog melding maken van de beteekenis
en het gebruik der deminutieven, gevormd van substantieven,
die uit zich zelve iets zeer groots aanduiden.
De verkleinende vorm is bij zulke wooruen in strijd met
hunne beteekenis, en dit contrast mist niet een comisch effect
te maken. De verkleinende vorm van woorden als: eeuw, ton
gouds, mitlioen en dergelijke is in twee opzigten strijdig met
hunne beteekenis: vooreerst, omdat de quantiteit streng b~,.
paald en dus voor geene vergrooting of verkleining vatbaar
is; ten andere omdat de bedoelde hoeve"lheden door iedereen
als hoogst aanzienlijk beschouwd worden. Juist om die
tegenstrijdigheid maakt de ironie er gebruik van. Zoo zal
men tot iemand, die blijken geeft, dat hij in de tijdreken·
kunde niet heel vast is en twee personen ten onrechte tijdgenooten
noemt, al ligt zeggen: Nu ja, een 1Jerschil in ouderdom
van een paar eeuw/jes had niet zoo grooten invloed op
lieden, die voor het olJerige tijdgenooten waren. Aan een ander,
die beweert, dat de boedel van den overleden bankier
N. nog al wel uitgekomen is, zal men toevoegen: Ge hebt
gelijk; een passief vermogen van een tonnetje beteekent zoo heel
veel niet, Iemand, die eene groote onderneming smakelijk
tracht te maken, zal moeten hooren: Dat zal gemakkelijk gaan;
een paar miUioentjes zb'n al heel spoedig gevonden. - In zulke
gevallen heeft de verkleinende vorm den schijn van toe te
ge ven, wat door de grondbeteekenis on t ken d wordt.
Bij andere woorden, die als reus, palei8. heirll'ger, zee, welke
juist teu doel hebben om voorwerpen of hoeveelheden als
zeer groot voor te stellen, is het effect nog sterker. De verkleinende
vorm ontkent dan eigenlijk het geheele begrip,
dat ze uitdrukkeu , en herleidt ze tot onzin. De werking
geschiedt hier echter omgekeerd. Wanneer @en man, de
middelmaat weinig te boven gaande, voor een reus uitgegeven
wordt, neemt de verkleinende v Q r m terug, wat het
91
woord toegeeft, als men vraagt: Hebt gij het 1'eusje ook al
gezien? Hetzelfde heeft plaats bij paleisje, heir legert je , zeetje
1)an bewijzen enz.
- Uit hetgeen wij tot dus verre gezien hebben, blijkt dat
vooreerst kleinheid en bevalligheid de na aan elkan~
der verwante grondbegrippen zijn. waaruit de verschillende
beteekenissen en het dikwijls zoo ver uiteenloopend gebruik
der verkleinwoorden voortvloeit, en ten tweede dat de kunsttermen
denzinutilJUm en h.IJPocoristicum ieder op één der twee
grondbegrippen zinspelen. - Waar geen dier twee begrip~
pen aanwezig is, heeft men met geen eigenlijk gezegd ver ..
kleinwoord te doen, al vertoont het woord er den vorm van.
Die gevallen zijn niet zeldzaam. Een aantal deminutieven
toch krijgen in sommige gevallen eene bepaalde beteekenis,
waarbij aan geene vergelijking met gelijksoortige voorwer ..
pen meer gedacht wordt. Als men iemand eene boterham
met muisjes presenteert, komt de gedachte aan het kleinste
zoogdier zelden bij 011S op. Bij eene nadere beschouwing
echter zal het doorgaans blijken, dat in al die gevallen eene
vergelijking met andere grootere dingen, die wel niet van
dezelfde 5 oor t zijn, mllar toch tot een hooger ges I ach t
behooren, achter de schermen zit. Kleinheid blijft bijna
overal doorstralen, en de meeste der zoodanige woorden zijn
dan ook behalve in de bijzondere beteekenis nog als ware
verkleinwoorden in gebruik Zoo beteekent b. v. leeuw~je
evenzeer een kleinen .of jongen leeuw, als eene soort van
honden, die niet slechts, als die l' e n beschouwd, klein z~jn
in vergelijking van leeuwen, maar zelfs als ho n den ten
opzigte van andere honden. - Hetzelfde zal men opmerken
bij de woorden kopje, schoteltje, maatje, wigtje, mutsje
(eene kleine maat), laarsjes (schoeisel voor dames). (Brus.·
selsche) spruitjes. (visite )kaartje, gordijntje,~, klontje, speet je(
paling) enz. Soms maakt eenvoudig de vorm het punt van
vergelijking uit. b. v. bij balletje, kussentje. sterretje, krui8je,
haakje (drukkerswoord). Minder in het oogloopend is het
bij martnetje , dier van het mannelijk, en wijfje, dier van
92
het vrouwelijk geslacht; bij hofje (liefdadig gesticht), bij het
thans verouderde vingerlijn , ring, zegelring, eigenlijk vingertje,
en andere.
Woorden als de hier bedoelde zou men cryptohypOIJoristica
(vermomde verkleinwoorden) kunnen noemen. Beneden zullen
wij zien, dat een aantal woorden op el dien naam ten volle
verdienen. Het Fransch bezit er zeer veel, waarvoor zelfs
geene reden van bestaan is te ontdekken, b. v. soleil (zon),
sommeil (slaap), JuiUet (Julij). Ook het Latijn kent woor·
den met den verkleinenden vorm zonder deminutieve beteekenis;
b. v. castellum (kasteel) van castrum (legerplaats,
kamp) en mamiUa (kinnebak), waarvan geen primitivum bekend
is. Ik maak opzettelijk van deze woorden melding,
omdat wij beneden zullen zien, dat zij wel eens, namelijk
in het Oudhoogd., voor ware deminutieven aangezien en als
zoodanig vertaald zijn geworden.
Onze deminutieven worden, gelijk reeds is aangemerkt,
door middel van achtervoegsels of suffixen gevormd, dat wil
zeggen, zij ontstaan door aanhechting van lettergrepen, die
zelve geene woorden zijn, aan reeds bestaande substantiva,
adjectiva, adverbia en numeralia. Deze achtervoegsels waren
in het Middelnederl. -el, -lijn (lees: liin) , gen. -linea,
dat. -tine, mv. -lijn en -line; -kijn (lees: kiin) , gen. -kinel5
enz. en -tjaen; b. v. in gaerdeline, knevelharen , cnapelijn,
hoofdelcijn, wangekijn, mondekijn, lippekijn, kinnekijn, hoeveltiaen,
endetiaen enz. Zij kwamen meer als hypocoristica,
dan als deminutiva voor. De verkleinende achtervoegsels
in het Nieuwnederl. zijn -el, -ke(n) en je(n). De verkleinende
kracht van ·et wordt al sedert lang niet meer gevoeld;
.ke(n) komt thans slechts in weinige woorden voor of is pro·
vicialistisch. Je, dat het meest gebruikelijke is, was - onder
den hedendaagschen vorm althans - onzen Ouden onbekend.
Hoe je is ontstaan, is nog niet tot volkomen zekerheid
geb ragt. Waarschijnlijk is het eene verbastering van ·ken, dat
ook met eene g, als -gen, voorkomt. Doch eer wij tot het93
bet onderzoek naar de verscbillende mogelijkheden overgaan,
zullen wij de Oudgermaanscbe acbtervoegsels kortelijk
in oogenschouw moeten nemen, omdat de kennis daarvan
voor het rechte verstand der hedendaagsche vormen volstrekt
noodig is.
In de overgeblevene fragmenten van ULFILA'S bijbelvertaling
komen slechts weinige verkleinwoorden voor; evenwel
juist genoeg om den regel, dien de Gothen volgden, met
volkomen zekerheid te kunnen opmaken. Zij zijn alle gevormd
door middel van het achtervoegsel -il, hetwelk in een
mann. woord den mannel. buigingsuitgang a, gen. ins, in
een vrouw. den vrouw. uitgang ó, gen. óns, en in een onz.
den onz. uitgang ó, gen. i1ts aannam. Hieruit ziet men reeds.
dat de Goth. verkleinwoorden niet, als bij ons, alle onzijdig
waren. Zij schikten zich namelijk ten opzigte van het geslacht
naar het stamwoord, gelijk zulks onder andere ook in bet
Latijn plaats heeft. Van het mann. magus (ó naiq, knaap)
vormden zij het mann. magula (1'0 natM(!tOv, knaapje), van
het vr. mawi ('Ij nair; of KÓ(!1], meisje), het vr. mawiló (Ko(!áIJtOV,
klein meisje), en van het onz. bam (duvov, kind) het
neutr. barniló (Z'éKvlov, kindje). De i van il bleef alleen
in barn-il-ó van barn, maar moest achter de u en i van magu-s
en mavi wijken: magu-l-a, mawi-l-ó. Dat de i inderdaad tot
het achtervoegsel behoort, zal straks bij de beschouwing van
bet Oudboogd. suffix blijken; vooraf echter zal ik een drietal
der meest bekende teksten uitschrijven, waarin de genoemde
verkleinwoorden voorkomen. MaguIa, knaapje, treft
men aan in bet verbaal van de wonderdadige vermenigvuldiging
der brooden in de woestijn, Joh. VI. f): » llier i,~ een
Jongsken (maguIa , natM(!tOv) , dat vijf gerstebrooden heeft."
Mawiló, meisje, is het woord, waarmede JEZUS het gestorven
dochtertje van JAÏRUS aanspreekt, Marc. V. 41: Il Ende
hy /Jattede de hant des leints ende 8l!y(le tot haer: Talitha leumi,
't welel. i.~ zy'nde overgeset: gky dochterken (lIlàwilo, lI0l!áIJLOV),
iele 8cgge u, 8tad op. Barnilo (kindje) komt verscheidene malen
voor, doch altijd in den vocativus. Zoo zegt ZACHARIAS,
94
Luc. I. 56: »Ende ghy kindeken (barniltJ, 1HXtblov) sult een
propheet deil AUerhoogsten genaemt worden."
Dezelfde regel heerschte eerst ook in het Oudhoogd. Het
achtervoegsel zelf luidde ook in die taal -it, en ontving bij
mannelijke woorden den mann. buigingsuitgang 0, bij vr. dj
b. v. chinnipahilo (kinnebakje) mann. van chinnipahho (kinnebakken)
mann.; Uchamilo (corpusculum, ligchaampje) mann.
van ltchamo (ligchaam) mann. ; scalchilo (dienstknecht je) mann.
van 8calh (dienstknecht) mann.; purgilá (burgtje) vr. van
pl~rc (burgt) vr. enz. Aan de verkleinende kracht van din·
nipachilo en purgild zou men kunnen twijfelen, daar deze
woorden dienen als glossen op de lat. woorden mamitla en
castettum, die wel den deminutieven vorm hebben, maar niet
als verkleinwoorden worden opgevat. De verkleinende beteekenis
van Uchamito en scalchilo echter is aan geen den
minsten twijfel onderhevig. Het eerste komt voor in eene
vertaling der Hymne, die aanvangt met de woorden: Ad
coenam Agni providi, waarvan de tweede strophe dus luidt:
• Cujus (sc. Chris ti) sacrum corpusculum,
In ara crucia torridum
Cruore eju8 roseo
Gustando vivimus IJeo.·'
die met de volgende woorden ll1 het Oudhoogd. IS overgeb
ragt :
Jl ]Je,. uuih lichamilo,
In allare chruzea lcarostit,
Trore sinemu rosaruuemo
Choronte lepemes Kote."
Scalchilo vindt men in de sst. strophe van de Hymne, die
begint met de woorden: Aeterna Christi mUllem; zij luidt:
D Te nunc Redemtor quaesumu8,
Ut martyrum consortia
Jungaa precantes serv uI os
bt scmpiterna secula,"
en vertaald:
»Thih nu chaufo pittemes ,
95
Thaz urchundono 1camachidu
Kimachoes pitta1de schalchilun
In euuigo uueralti."
Dit bleef echter z6ó niet standhouden; iets later eindigen
alle deminutieven op het onzijdige achtervoegel it-i, onverschillig
van welk geslacht het grondwoord is. Dus steiniti
(steentje) onz. van slein, mann.; aeliditi (huisje) onz. van
selidá (huis) vl'.
Opmerking verdient, dat bijna al die Oudhoogd. woorden
in den nomin. en accus. op il-i eindigen, terwijl in de verbogen
n~amvallen, in den genit. en datief, eene n wordt in·
geschoven. Dit gaf eene onregelmatige verbuiging, die de
oorzaak van het ontstaan van het achtervoegsel lijn geweest
is. Ten einde den lezer in staat te stellen om over die onregelmatigheid
te oordeel en , zal ik de verbuiging van 1cindili
(kindje) opgeven naast die van chunni (kunne), welk laatste
woord regelmatig naar de tweede sterke onzijd. declinati.e
verbogen wordt:
N om. sing. chunn-i 1cindil-i.
Gen. l) chunn-es 1cindil-in-es
Dat. chunn-e kindil-in-e
Acc. D chunn-i 1cindil-i
Nom. plur. chunn-i 1cindel-i
Gen. " chunn-eó lcindil-in-ó
Dat. l) chunn-um 1cindil-in-um
Acc. chunn-i 1cindil-i
Enkele malen treft men de n reeds in den nomin. en acc.
aan: 1cindilin. In het Middelhd. werd dit regel, en vandaar
dat het Nieuwhoogd. nog verkleinwoorden op -lein vormt.
Zoo moet ook ons Mnl. -lijn ontstaan zijn, ofschoon wij uit
gebrek aan toereikende Oudnederl. oorkonden geene woorden
op ili kunnen aantoonen. Dat er echter moeten bestaan
hebben, wordt voldoende bewezen door de thans nog
bestaande deminutieven op -el. vVij vatten die woorden thans
niet meer zoo op, wat niet verwonderen kan sedert lijn de
regelmatige vorm werd en de meeste eene andere beteekenis
96
dan hun stamwoord verkregen, doch bij eene onbevooroordeelde
beschouwing blUkt hunne verkleinende kracht onmiskenbaar.
De voornaamste zUn kneukel of Knokkel, als het
ware: beentje, van knook, hd. knoenen , bij KlLIAAN knoke,
bij PLANTIJN knoke, aft been; - knobbel van knop; -- pukkel,
peukel van pok; - mazelen (vlekjes) van maas, bij KIL. macula,
labes, nota (vlek, teeken) ; - na1Jel van naaf, het middelstuk
van een rad of wiel, bij KlLIAAN ook n01Jel van 't rad
genoemd; - tepel van tip, zooals bevestigd wordt door KILIAAN,
die tepel ook tippel noemt en »tipken van de borste"
door papiUa vertaalt.
De verkleinende kracht van el komt vooral uit in verscheidene
woorden, die kleine voorwerpen aanduiden en van stofnamen
zijn gevormd, als ijzel van ijs, kruimel van kruim,
keutel van (koot) hd. Koth, korrel van koorn, marmel (knikker)
van matmer. Zoo zal ook el in sprankel en druppel wel
moeten dienen om de kleinheid te laten uitkomen, ofschoon
sprank (vonk) en drop reeds hetzelfde beteekenen. Opmerking
verdienen ook I:ikel, beukel (beuknootje) en brummel (ook
braambes en brom bes) , die de vruchten van den eik, den beuk
en de braamstruik (bij KILIAAN ook brom geheeten) als jongen
van die boomen doen voorkomen.
Ofschoon -lijn in het Mnl. nooit recht heeft willen bloeijen
, treft men knaepelijn, slootelijn, bloemelb'n, kranselijn ,
nimfelijn, Margrietelijn, prinselijn en andere dergelijke aan
bij HOOFT, COSTER , KAMPHUYZEN, POOT, SMITS en latere
Dichters. Maagdelijn is nog niet vergeten; en BILDERDIJK
schroomde niet groenelijn, mondelijn, vrouwelijn en saterlijntjen
te vormen. Oogelijn wordt door dichters, in navolging
van HOOFT, gebezigd in den overdragtigen zin van oogappel,
voor voorwerp, waaraan men hooge waarde hecht.
Een tweede achtervoegsel is -i, waarvan men in het algemeene
Nieuwhd. geene sporen meer aantreft. Het Oudhd.
echter weet vier woorden op dit verkleinende -i aan te wijzen,
namelUk : magati (klein meisje, infans) van magat (maagd),
fugili, fukiti (muschje, klein vogeltje, passer, aucellae, par97
vas aves) , van fugal, fukal (vogel); eimoeri (emmertje) van
eilnoar, eimber (emmer) en fingari (ring, annulus) van fingar
(vinger), welk woord merkwaardig overeenstemt met het bovenvermelde
Mnl. vingerlijn , ring. Ook dit suffix -i -schoof
in de verbogen naamvallen eene n in: fingari, fingarines, fingarine
enz. Ofschoon dit suffix -i zich in het gewone Hd. niet
ontwikkelde, leeft het volgens GRIMM voort in de taal der
Zwitsers: händi (handje), kiitzi (katje), näsi (neusje), öri
(oortje). Naast dit ,i staat bij hen -ji: bergji (bergje), chalpji
(kalfje), strumpji (kousje), meitji (meisje). De Schotten vormen
insgelijks hunne deminutieven door achtervoeging van ie:
wifie (vrouwtje), lambie (lammetje), mou8ie (muisje), gif tie
(giftje), ttapie (napje) van wif, lamb, mous, gift, nap.
Evenals -lijn uit twee deelen bestaat, uit het eigenlijke
suffix -il en de later àangehangene lettergreep tu, zoo is ook
kijlt zamengesteld uit een suffix -k en hetzelfde t-n, dat ook
hier eerst in lateren tijd achtergevoegd is. Dat -k of -ik zonder
ijn het eigenlijk achtervoegsel met de deminutieve kracht
is, blijkt duidelijk uit het Engelsch, het Angelsaksisch en
het Oudhoogd. De bekende Engelsche woorden bltlloclc (jonge
stier) en hillock (heuveltje) zijn verkleinwoorden, gevormd
van bull, bul of stier, en hitl, heuvel. Bulluca, a young
bull, was reeds in het Ags, bekend, zie BOSWOHTH, AngloSaxon
Dict. 69. Evenzoo beteekende ags. styrc, 8tiric, van
steor (stier), een kalf of jongen stier. In het Ohd. treft men
-ik aan, onder de vormen -ih enich met den mannelijken
uitgang 0 in verkleinende eigennamen, al Kipihho, Sibihho.
lmmiho, alsmede in Zeisich, welke vogelnaam ook bij ons en
de Engelschen steeds als verkleinwoord voorkomt: sb'sje, 8islein.
Het lijdt wel geen twijfel of het Nhd, -chen, en het Mnl. -leijn,
is uiL dat ik met aanhechting van iu ontstaan. Kijn werd later
verzwakt, in het Engelsch tot -kin, in mankin, lamblcin, ladykin,
siskilt ; bij ons tot -leen, dat door de Statenoverzetters
des bijbels uitsluitend ter vorming van alle deminutieven
werd gebezigd. Zoo treft men bij hen aan: mannekelt,
vrouwken, jo1t(J8keu, dochterken, kindeken, hondeken, vogelken,
IV, Jaal'g. 7
98
muschken, vischken, snoer ken , brocwken, boecxken, kruymken,
beddeken, ketenken , scheUeken, schaelken, pennincksken. Desniettegenstaande
werd de oudere vorm -kijn nog enkele malen
gebezigd door HOOFT en VONDEL, b. v. in windekijn, westewindekijn,
mondekijn, 1Jogelkijn; zelfs treft men bij POOT nog
ezelkijn aan:
» Wat geldt het, sprak in d' oude dagen
Het ezelkijn, voor wien wij treen?
'k Ben, schoon ik mijnen la8t moet dragen
Met stroo en di8tels wel te vreên." Il. 38.
In sommige gewesten van ons vaderland en in Vlaanderen
en Brabant is -ke of -kert het meest gewone deminutief-suffix
gebleven, hetwelk hier en daar zelfs klankverzwakking (U mlaut)
veroorzaakt; vergelijk: menneke, jungske, duukske, benkske,
zunneke (van zon), dÖl'pke, küpke, beumke van boom, kummeke
van kom, jäörke, häärke van jaor, haor.
In het N oordnederlandsch kwam op eens -je opduiken; het
verdrong weldra zijne mededingers nagenoeg geheel, zoodat
woorden op -ken thans blijkbaar alleen gebezigd worden
om aan den stijl eene onderwetsche en naieve kleur te geven.
Ken zou welligt in Holland geheel vergeten zijn,
indien het bijbellezen en de kanselstijl het niet in het geheugen
hadden bewaard. Dat plotseling optreden van -je is
niet meer bevreemdend dan de even onverwachte verschijning
van -enen in het Nieuwhoogduitsch, terwijl volgens GRIMM
het Mhd. geen spoor van een -eMn of -cheirt had opgeleverd.
Doch even als de grondslag van ·ehen reeds in het Ohd. in
het suffix -ih of -ieh aanwezig was, mogen wij vertrouwen,
dat ook -je bij ons reeds van ouds onder een anderen vorm
in de volkstaal bestond. In zich hebben wij een dergelijk
voorbeeld van eene onverwachte verschijning Onze Ouden
gebruikten de persoonlijke voornaamw. hem, hen, haer ook
wederkeerig j maar op eens verschijnt zich, dat -een Hoogduitsch
voorkomen heeft, terwijl men den N ederd. vorm zilc
zou verwacht hebben, dien men dan ook wel bij eenige schrij99
vers, b. v. bij MARNIX, aantreft. De Grammatici van later
tijd hielden zich daarom voor een germanisme. Intusschen
leveren de Nederl. psalmen uit den tijd der Karolingen verscheidene
voorbeelden van het gebruik van sig op, hetgeen
waarschijnlijk maakt, dat zig, zich, onopgemerkt in het eene
of andere volksdialect bleef voortleven. Met -Je kan iets dergelijks
hebben plaats gehad. In allen gevalIe zal -je of -Jen
niet de oorspronkelijke, maar een verbasterde vorm zijn. Er
zijn twee gevallen mogelijk. Het waarschijnlijkste is, dat -leen
eerst in -gen, en dat dit -gen vervolgens in -jen veranderd is.
Een bekend kluchtspel draagt den titel Hontgen bijt me niet,
en HUYGENS bezigt een aantal woorden op -gie en -gien. Hij
doet zulks vooral, wanneer hij personen uit den minderen
stand, inzonderheid landlieden, sprekende invoert, b. v. in
zijn Batava Tempe en in de "zedeprint" van een boer. Daar
vindt men Trijntgie, Agnietgie, Dirclegie, woordgies, tl'oo8gie,
deurtgien, dachgies. 8ticlegien, traentgien, mey~gie, leadijckgie,
armpgie8, suchtgien, luchtgien, vrouwtgie, heertgien. 1Jaertgien8,
gaetgien, hieltgie, ,yieltgie, wijfgie8, wagentgie, lockgies, lachgies,
biertgie, schuytgie enz. G is niet zelden in j overgegaan, b. v.
in het thans verouderde jonnen en jonste voor gunnen en gun8t,
in jegens van gegen, goth. gagan. Het Friesch, ook reeds het
oude, levert eene menigte voorbeelden van die verandering
op; b. v. Jaan (geven), Jeam (garen), jearne (gaarne), jf'jte
(gift) ,Jerre (gier), jietten (gieten) ,Jild (geld) , dyjinge (degene),
jin8en (ginder), jister (gisteren); ofriesch ielde (gild), jestlik
(geestelijk), iet (gat), ie8el (geesel), verieta (vergeten). Het
is dus zeer goed mogelijk en zelfs zeer waarschijnlijk, dat
je uit ken ontstaan is. Geheel zeker echter is het tot nu toe
niet, dewijl er nog eene mogelijkheid bestaat. Je kan ook
uit ie zijn ontstaan, gelijk Spanje en Britanje, van Hispanie en
Britannie, bewijzen; en zulk een ie of ien in verkleinwoorden
kennen wij immers ook. In het dagelijksche leven toch hoort
men in Holland dikwijls van een huisie, koppie, meisie, messie,
vorleie. In Overijsel, Drenthe en Groningen is ien de gewone
verkleiningsuitgang, b. v. in Jantien, Klaosien, PijtertilJn, leop-
7"
100
pien, sehöUeltien, boekien en boukim, briefien en brijfien. Of
dit ien uit gen en ken of kiin is ontstaan, dan wel één is
met het bovenvermelde Oudhd. i. het Zwitsersche i en ji en
het Schotsche ie is voor als nog onzeker, doch zou misschien
door het raadplegen van Oud-Groningsche, Drentsche en
Overijselsche oorkonden gemakkelijk uit te maken zijn. Mij
ontbreekt het aan de gelegenheid om dat onderzoek in het
werk te stellen, doch ik neem de vrijheid deskundigen daartoe
uit te noodigen. Uitgemaakt zeker is het intusschen,
dat het achtervoegsel -tjaen in de bekende oude rekening der
abdij van Egmond op de door Prof. DE VRIES verklaarde
wijze uit -kijn is voortgesproten; zie Versl. en mededeel. der
Kon. Akademie, Afd. Letterk. lIl. 241.
Hoe men echter ook over den oorsprong van -je denken
moge, hetzij men het als een verbasterd kyn of ijn beschouwe,
ons onderzoek heeft geleerd, dat de k en de i als de ware
verkleinende suffixen moeten beschouwd worden, en dat de
n slechts een toevoegsel is. hetwelk eigenlijk alleen in de
verbogen naamvallen op zijne plaats zou zijn.
Even eenstemmig zal men van oordeel wezen, dat -j~ een
zeer vruchtbaar en ook om 7.ijne welluidendheid benijdenswaar.
dig achtervoegsel is. Onze taal, die men anders niet ligt van
overdrijving in het streven naar welluidendheid beschuldigen
zal, heeft van dat liefelijke je uitnemend partij getrokken en er
met bijna moederlijke teederheid voor gezorgd. Waar de krach·
ten van het teere schepseltje alleen te kort zouden schieten,
geeft zij het in eene stevige t of peen krachtigen steun mede.
Dit is noodig achter alle weeke letters, als klinkers, halfklinkers
en vloeijende consonanten. Je treedt daarom alleen zelf·
standig op achter woorden, wier sluitletters krachtig genoeg
zijn om de zachtste en zwakste der medeklinkers achter zich
aan te sleepen zonder zelve in een verwijfden klank te ontaarden.
Die meer krachtige letters zijn de zoogenoemde
mutae, de d, t, I, g, eh, Ic en p, welke men in onze taal
betel' harde of vIlste, dan stomme letters noemen zou. Stom
101
toch, gelijk de 1z in thans, zijn ze In het geheel niet, juist
het tegendeel. Voorts behoort hier toe de krachtig gearticuleerde
a, ook wanneer zij dienen moet om hare zwakkere
zuster z te vervangen. De b echter, die oorspronkelijk nooit
als sluitletter voorkwam, en de letterverbinding ng zijn, hoewel
mutae, niet sterk genoeg om je staande te houden en
hebben de hulp eener t noodig. Je alleen vormt dns handje.
bedje, draadje, ateedje, goedje. loodje; netje, potje, staatje.
Pietje, pootje, ruitje; graf je , h~fje, stofje, mofje. naa,fje, ne~f:je.
briefje, stootje, huzfje, sleufje, boe/je; vlagje, hegje, bigje,
trog je , mugje, daagje, steegje, boogje, boegje, teugje, tuigje;
lachje; bakje, bekje. hikje, hokje, krukje, zaakje, beekje, Griekje,
doe1cje, bui1cje, reukje; lapje, 1clepje, lipje, 1copje, drupje, slaapje,
1cneepje, koopje, <~toepje, atuipje; jasje, mesje, nisje, 1closje,
zuaje, baasje, laarsje, Keesje, bieaje, doosje, soesje, buisje,
neuaje.
Wanneer een woord echter op eene zachte, smeltende
letter eindigt, vordert je eene t, behalve soms achter de m.
Tot die zachte letters behooren in de eerste plaats de klinkers,
en dus van zelve ook de tweeklanken; vervolgens de
halfklinker w; en ten laatste de vloeijende of liquidae: l, m,
n en r. Verkleinwoorden, gevormd door aanhechting van
je achter eene dezer letters, zonder de inlassching van
eene andere, zouden onuitstaanbaar zijn. Verbeeld u een
jongen. al was hij voor het overige nog zoo lief, en al had
hij nog zoo'n aardigen krullebol , die altijd sprak van zijn
mama je , en van een lief wit 1coeje, dat zijn papaje onlangs
had gekocht; of een jong vro1twje, die dol was op bloemjes,
en veel ophad met haar 1cinderjes en met het bloeijende oranjeboomje,
waarmede manlief haar op den eersten verjaardag
van haar dochterje had verrast. Wie zou dergelijke taal
zonder walging kunnen aanhooren?
Om zulke wanklanken te voorkomen treedt t tusschenbeide
achter de grondwoorden, eindigende:
Op klinkers, als Mamaatje, Papaatje, Naatje, Keetje, Mietje,
Kootje, kneutje, bijtje, kooitje, buitje, Pautje van Paulus.
102
Op den halfklinker w; als paauwtje, leeuwtje, weeuwtje voor
weduwtje, duwtje, vrouwtje 1).
Op de vloeijende medeklinkers l, n en r, voorafgegaan
door een langen klank, eene toonlooze e of een medeklinker.
anders wordt de epenthesis van et gevorderd; dus:
paaltje, zaaltje, deeltje, keeltje, zieltje, kieltje, zooltje, kooltje,
boeltje, koeltje, beult je , zeiltje, bijltje, builtje, kuiltje,
maantje, traantje, beentje, Leent je , Dientje , boontje, zoontje,
Willemijntje , bruintje, haartje, heertje, ziertje, moortje, luurtje,
boertje, deurtje, lepeltje, degentje, bekertje. lantaarntje,
karnt je , deerntje, kern tje , dorentje.
Dichters lasschen in die gevallen achter eene 'lil insgelijks
wel eene t in: raamt je , boomt je , bloemt je , duimt je , kruimtje8,
halmtje, 8chelmtje, wormt je ,bodemt je. Gewoonlijk echter
neemt de lipletter 'lil de verwante lipletter p achter zich:
raampje, boompje, bloempje, duimpJe, pruimpje, kruimpje, wormpje,
bodempje, wat als minder kiesch en fijn aangemerkt wordt.
Wanneer echter de klinker, die de vloeijënde letter voorafgaat,
kort is en den toon heeft, dan moet de t nog van
eene toonlooze e vergezeld gaan; dus balletje, beUetje , billet
je, bolletje, bulletje; kammetje, 8temmetJe, 8chimmetje, kommet
je. rummetje; mannetje, hennetje, zinnetje, boerinnetje, zon·
netje, karretje, 8terretje, lorretje, enz.
De zachte mutae b, d en [J vereischen eene afzonderlijke
beschouwing. ZU houden het midden tusschen de letters,
die de inlassching van t of et noodzakelijk vereischen, en
die, welke sterk genoeg zijn om hulp te ontberen. Vandaar
de onzekerheid, die te hunnen aanzien bestaat, of liever de
vrijheid, die zij den spreker of schrijver vergunnen om naar
eigen smaak of inzigt te handelen. Hoewel men doorgaans
van ribbetjef?, 8c~ubbetje8 en tobbetje8 spreekt, behooren ribje,~,
8chubje8 en tobjt38 toch niet tot de volstrekt ongehoorde zaken.
Het gebruik van vlagje, brugje, rugje en dat van vlag-
1) Van den anderen halfklinker,j, kan hier geene sprake zijn, omdat hij nooit
als sluitlettel' voorkomt.
103
getje, bruggetje en ruggetje staat wel tamelijk gelijk, ofschoon
men, geloof ik, meer mugjes en biqjf!8 dan muggetjes en biggetjes
aantreft.. Na een langen klinker echter is de invoeging
van et volstrekt onnoodig: daagje, steegje, wiegje, boogje,
teugje, kroegje, tuigje.
De d wordt thans wel vrij algemeen krachtig genoeg geoordeeld
om de t te kunnen missen: bedje, mudje, lierljf!,
goedje, draadje. naadje, roerlje , handje, taurljp" monr{je. BILDERDIJK
echter en velen onder zijne volgelingen zijn niet
van dit gevoelen, maar meen en ook de d met de t te moeten
steunen. Zij spellen daarom handtjf!n, mondt jen , kind·
tjen, enz.
Wanner de g wordt voorafgegaan door eene n, dan geeft
zij aan deze eene eigenaardige klankwijziging, die ook voor
eene k gehoord wordt. De g zelve wordt dan bijna stom,
b. v. in tang, steng, ding, tong. Men heeft daarom ng wel
eens voor een zamengesteld letterteeken, en den klank, dien
die letters vereenigd voorstellen, voor een eenvoudigen klank
verklaard. Ik kan mij thans met de opzettelijke wederlegging
van dat gevoelen niet inlaten. Een der argumenten,
die het tegendeel bewijzen. leveren de verklein woorden op.
Namelijk. wanneer het achtervoegsel -Zing eene toonlooze lettergreep
uitmaakt, en het suffix -je aanneemt, komt er eensklaps
eene k te voorschijn, die slechts eene verscherping der
bestaande g is. Zoo spreekt men van een winterkoninkje, een
talinkje of tdinkje, een kettinkje, een wOllin,.je, een rottinkje.
Hoewel men op voorgang van onze woordenboeken misschien
nog algemeen ingje schrijft, is het zeker. dat die vijf letters
een klank vertegenwoordigen, dien niemand kan uitbrengen,
zonder in die pedante uitspraak te vervallen. die met den
aard onzer taal strijdt, en alleen goed en natuurlijk is in
zamengestelde woorden 1 als ingaan, ingang, ongeloof, ongeduld.
Ik aarzel daarom geen oogenblik om te beweren, dat
aan dergelijke deminutieven even goed eene k toekomt als
aan koninklijk, gevankelijk enz.
Anders is het, wanneer -ing niet toonloos is, maar den
104:
heelen of halven klemtoon draagt. Het eerste heeft plaats
in stamlettergrepen , als ding, ring, tang, tong; het tweede,
wanneer het achtervoegsel ing door eene toonlooze lettergreep
wordt voorafgegaan, b. v. in wandeling, rekening, teelr.ening.
In die twee gevallen blijft de g, maar wordt et ingelascht:
tangetje, ringe~ie, wandelingetje, rekeningetje, teekeningetje.
Ten opzigte van -ke of ·ken kunnen wij korter zijn, er valt
veel minder bij op te merken. Vooreerst wordt het zeldzamer
gebezigd dan -je, en ten andere behoort de k tot de
sterkst gearticnleerde medeklinkers. Het behoeft daarom
geen vreemden bijstand; in .tegendeel er moet soms gezorgd
worden, dat het op den voorgaand en medeklinker geen te
grooten invloed oefent en dezen als het ware verzwelgt. Dit
zou plaats hebben achter aene andere k en achter g. Boek·
ken en bankken b. v. zou te veel op boeken en banken, jongken
en ri1Z!Jlcen op jonken en rinken gelUken; vlaglcen zou,
toen .tJ nog als de Fransche ,qu luidde, geheel als vlakken geklonken
hebben; vandaar eene scheiding door middel van
eene s: boeksken , banksken , jongsken , ringsken , vlagsken
Na eene d of eene vloeijende letter, voorafgegaan door
een korten klinker, werd, om de uitspraak te verzachten,
eene toonlooze e ingevoegd: kindeken, kontieken , manneken,
zonneken, karreken.
Nu wij de achtervoegsels en de wijze van aanhechting
kennen, ligt het aan de bemt na te gaan, achter welke
woorden zU kunnen gevoegd worden. Uit hetgeen op blz.
90 opgemerkt is, volgt, dat men welligt geen substantivum
kan bedenken, waarvan de ironie, die den onzin niet schuwt
maar zoekt, geen deminlltivum zou kunnen vormen. Van
het woord eeuwigheid b. v. is een verkleinwoord denkbaar.
Iemand, die verschillende groote feestmalen heeft bijgewoond,
waar de wijn niet ontbrak en een aantal eeuwige vriendschappen
werden gesloten, die geëindigd waren, als de roes
was uitgeslapen, zou kunnen zeggen, dat hij verscheidene
eeuwige vriendschappen overleefd, en dus verscheidene eeu·
wigheidjes doorgeleefd had.
105
Niet alleen het begrip van eene zelfstandigheid, ook dat
van eene hoedanigheid is voor verkleining vatbaar. Het Latijn
en Franseh, om van geene minder bekende lndogermaansche
talen te spreken, leveren daarvan het bewijs. Be·
kend zijn ólandulus van ólandus l vleijend), ptlrvulus van par·
VUB (klein), vagulus van vagus (ronddwalend), frigidulus van
frigidus (koud), misellus van miser (ellendig), pulcheUus van
pulcher (schoon), prtululu8 van panlus (gering), pauperculus van
pauper (arm); joliet van joU, rondelet van rond, gris et van
gris, blanchet van ólanc, bluet van bleu, seulet van seul. De
Duitsche talen echter hebben dien aanleg niet ontwikkeld.
Mij althans is slechts één adjectief bekend, dat als een deminutief
moet bescuouwd worden, te weten luttel. GRIMM
twijfelt echter. Hij dacht wel aan den Nederduitschen
vorm "uttik; maar, dewijl ook mikils, mnl. mekel (groot) denzelfden
uitgang heeft, ofschoon daarbij aan geen verkleining
te denken valt, aarzelde hij in -el van luttel een deminutiefuitgang
te erkennen. Bedenkt men echter dat dit woord,
behalve in den grondvorm ouds. lut, ags. 19t, fr. 19ts, noordfr.
lit, onder drie vormen voorkomt, die op deminutiva gelijken,
te weten, ndl. l1~ttel, ohd. luzil, ags. 19til, ijsl. Wilt, ouds.
luW; vervolgens ofr. litik, ohd. luzic" ouds. lutic, mnd.
luttik, ond!. luttic, Ps. LXIII. 9, cm gron. en oost fr. lutje,
b. v. in hutjewoude, hutjegast ; bedenkt men dat in den Heljand,
naast den grondvorm liut (en lut) nog de twee demo vormen
luttic en lutil voorkomen, dat die vormen met de beteekenis
van het grondwoord klein en gering, uitstekend
overeenstemmen, en dat die beteekellis in een aantal subst.
die zelve reeds kleine hoeveelheden uitdrukken, door den
deminut. vorm versterkt wordt, b. V. óeiJtje, hapje, ziertje,
greintje, aa.~je, drrtppeltje, korreltje, griezfdtje, kruimeltje, lcleintje,
dan zal men wel niet langer aarzelen om luttel,- lutje en
luttik als ware deminntieven te begroeten.
Doch al leveren de adjectieven, behalve het genoemde,
geene verkleinwoorden op, die adjectieven blijven, een aantal
neemt den verkleinenden vorm aan, om substant. te vormen,
106
die dan echter zelden als ware deminuti1Ja te beschouwen
zijn. Meestal zijn het hypocoristica of soortnamen. Hiertoe
behooren liefje (vleiwoord), best je , (besje) van best, en grootje
verkorting van grootffloedertje, alle vleiwoordjes. A8trantje,
droogje en natje (euphemismus voor spijs en drank); witje,
graauwtJe en bruintje (bijzondere soort van kapel, schilderstuk,
paard). Alleen weinigje, kleintje, zwartje, ééntje hebben verkleinende
beteekenis. - Goedje komt van het subst. goed.
In eenigzins bevreemdenden strijd met de gewoonte, geene
verkleinendr adject. te vormen, bezitten wij een aantal verkleinende
adverbia, die ware adverbia blijven. De vorm dient
daarin om de beteekenis van zacht en liefelijk te versterken;
b. v. in zachtjes, zoetjes, netjes, warmpjes, losjes, koeltjes,
bedaardjes , langzaampjes, a llertgskens , e1Jentjes, stilletjes,
kleintjes (in de uitdrukking: in uwe plaats zou ik mij heel
kleintjes houden enz.).
Nog verdienen opmerking de woorden allegaartje en hijdehandje,
van de adverbiale uitdrukkingen al te gader (spelen)
en bij de hand (zijn) gevormd.
Eindelijk ben ik genaderd tot het derde hoofddeel mijner
beschouwing, de vergelijking van de twee verschillende wijzen,
waarop de verkleinende achtervoegsels gespeld worden.
Nemen wij eerst -je of -jen onder handen.
WEILAND gaf in zijne op gezag van het Staatsbewind der
Bataafsche Republiek uitgegeven Spraakkunst je als den normalen
vorm op: II deze verkleining geschiedt door den uitgang
je achter naamwoorden gevoegd" I § 87, blz. 31, en
alle voorbeelden, die hij aan voert, als draadje, krijtje enz.,
eindigen in de toonlooze e, niet in en. Aan het einde der
§ zegt hij echter: »Voor je zegt men ook jen (oudtijds gen)
»en ken, als draadjen , draadken enz." In overeenstemming
hiermede spelt SIEGENBEEK in zijn W oordenb. voor de spelling:
meisje, pandje, witje. Beiden deden eigenlijk niets anders
dan het sinds lang heerschende gebruik bekrachtigen.
VAN EFFEN, die zoo druk gebruik maakt van verkleinwoor107
den, schreef je zonder n. In zijn Tafereeltje van Oud-Hollandsche
vrijaadje, Kobus en Agnietje, treft men er eene
menigte aan: staaltjes ,vertelseltjes, voorkamertje , hartje, stoofje,
meisje, buurmijstertje, pijpje, testje. vriendje, oogenblikje
enz. In SMITS' gedichtje Op Verscheidene seraph\intjes enz.
vind ik aengezichtjes, lon~jes, lachjes, lichtjes, straeltjes, oogjes,
wiekjes , koontjes; bij VAN WINTER, De bloemen: topjes, knopjes,
takjes, 1'an1r:jes; bij zijne echtgenoote, geboren VAN MERKEN,
in de Toewijding van haren Germanicus: kransje; bij
VAN ALPHEN, De zalige dood der jonge kinderen: wichtjes,
kindJe, kroontjes, toontjes, schaapje, lijfje, zieltje; bij BELLAMY,
Roosje: kaakjes, meisjes, golfjes, puikje, lokjes, zugtje,
maar ook mei.Ven, doch niet in het meervoud; bij NIEUWJ"
AND, Het duifje: wiekjes , liedje, kl'uimeltjp.s, vleugeltjes;
bij STIJL, Verwoesting van den Amsterd. schouwburg: vlammrJlje;
bij FEITH, De storm op zee; koeltjes, koeltje; bij
LOOTS, Het nachtegaaltje; orgelkeeltje , filomeeltje, snep je ,
blaadje, vogeltje; bij HELM ERS , Jezus van Nazareth: windje,
knopje,. bij KINK EH , Beoordeel. van BILDERDIJKS N ederl.
Spraakl. mondjesmaat, XIV, Naatje, staaltje, XXI; eventjes
XXIII, boekje, 35. Reeds HOOFT, VONDEL, HUYGENS wa·
ren begonnen de n nu en dan te onderdrukken, gelijk in
de boven uitgeschreven gedichten, blz. 88-90 te zien is.
De vormen op je waren dus geene nieuwigheid; zij waren
de voorstellingen van de algemeen heerschende uitspraak,
die toen door dichters en prozaschrijvers geëerbiedigd werd.
BILDERDIJK bragt hier verandering in, en zijn voorbeeld wordt
nog heden ten dage door velen gevolgd. Hoewel B. »het
verkleinwoord in je op zich-zelf niet als onbestaanbaar veroordeelde,"
schreef hij bestendig jen, maar om redenen, die
den toets der kritiek niet kunnen doorstaan, en, van naderbij
beschouwd, zich zelve ten sterkste veroordeel en. Hooren
wij B. zelven in zijne Spraakleer, blz. 212: Il De verklei·
llning geschiedt door toevoeging van een uitgang. En wel
~in de eerste plaats, door dien van ijn met g of Ic daarvoor,
»welk kijn of gijn naderhand tot ke1~ of gen en verder tot
108
» jen verloopen is. In onze meergemelde Verhandeling toon"
den wy," lees: beweerden wij. n dat dit leij1t of gijn - eigen"
lijk de uitgang ing is van 't oud participium van een werk
» woord uit het adjectief ige van 't primitief zelfstandige
»genlaakt, Bij voorbeeld man om te verkleinen wordt man
»nige, dat is naar een man gelijkende, of wil men iets minder
D dan een man. Dit mannig maakt mannigen, dat is, zulk
/) een bijna man zijn vertoonen. Hiervan is 't oude partici
»pillm marmiging, nu zou men mannigend zeggen, en dit
Jlmanniging is manneleijn (naar de oud Vlaamsche uitspraak
» uitgebracht) en bij ons manneken, en, gelijk de Vlamingen
"de le in dat woord twijfelachtig tusschen le en 9 deden hoo-
ren, ook manncgen, zijnde de 9 in j, en gen dus tot jen
JI overgegaan." Op blz. 95 der Verhand. over de geslachten,
vindt men in substantie hetzelfde, maar iets korter uitgedrukt.
Die redeneering is zeer vernuftig uitgedacht; jammer
slechts, dat zij van het begin tot het einde ongegrond
IS. Dat B. voor zijn beweren geene bewijzen aanvoert, kan
ons van hem niet verwonderen; ook wanneer hij er kon
bijbrengen, deed hij zulks zelden. Hij rekende op zijne
autoriteit en wilde meestal op zijn woord geloofd zijn. De
afwezigheid van alle argumenten bewijst dus niets tegen
zijne zienswijze, maar zijne redeneering des te meer. Hij
zegt, dat gijn of kijn uit ijn bestaat, met 9 of le daarvoor,
Hieruit schijnt voort te vloeijen , dat ijn het hoofdbestanddeel,
en de le of 9 slechts een toevoegsel is. Boven
hebben wij gezien, dat de oudere en nieuwere verwante talen
leeren , dat de le het eigenlijke verkleinende suffix is,
waarachter de i als buigingsuitgang, als teeken van het onzijdig
geslacht, gevoegd werd; dat de oorspronkelijke vorm
in den nominatief en accusatief lei luidde, terwijl de neen
bloot invoegsel was, hetwelk eigenlijk alleen in den genitief en
datief recht van bestaan had. Om b'n te verklaren neemt
)3, zijn pannrgisch suffix ing te baat, waaruit hij, behalve,
het b'n in -leijn, ook dat in -Zijn; de e in woorden als reize,
gaIJe, mate; de mannelijke achtervoegsels ing en Zing in leo109
mng, haring I doopeling, jongeling; -el in beitel; -yen -nij
in heerschappij, kteedij I razernij; de -m in stem, vlam I blom,
schelm, als zijnde ste-ing I vla-'tng, blo-ing , schelling, verklaart;
zie Verh. o. d. gesI., blz. 78-98. Dat veel vermogende
ing is, volgens Verhand. blz. 41, D van ouds (?) ook een
"participium activum, gelijk de Engelsche taal het nog als
Dzoodanig gebruikt en thans zelfs geen ander kent." - Indien
nu ing waarlijk zulk eene gewigtige rol in onze woordvorming
gespeeld heeft, dan ware het wel der moeite waardig
geweest ten minste één enkel voorbeeld van zulk een deelwoord
op ing aan te wijzen, zoo al niet in onze taal, dan
ten minste in eene der oudere verwante. Dit heeft B. niet
gedaan; en geen wonder. In geene oudere noch nieuwere
Germaansche taal komen participia praesentia op infJ voor,
behalve in het Engelsch, en daarin zijn zij ni e uw; want
het Angelsaksisch I hare moeder, vormde de hare op and
en end. - Gaan wij verder. Die deelw. op -ing zouden
gevormd zijn van werkwoorden op -igen, en, voor zoo verre
ing ook ter vorming van -lijn gestrekt zou hebben, ook van
werkw. op -elen. De voorbeelden, die B. aanvoert zijn mannegen,
11 bijna een man zijn of vertoon en ," en oogelen, waarvan
oogelijn. Bij manneken laat zich dat nog eenigzins hooren,
omdat man een relatief begrip is, dat tegenover kind, knaap
en jongeling staat; maar bij andere woorden gaat dit volstrekt
niet op. Oogelijn zou dan beteekenen : bijna een oog zijn
of vertoon en; kindigen, waarvan kindekm, en weinigen, waarvan
weinigje en weynichsken (Job IV. 12), zouden zooveel
hebben moeten beteekenen als bijna een kind en bijna weinig
zijn vertoonen; dus een kindeken: iets dat niet voluit
een kind, en een weinigje iets dat nog niet voluit weinig is.
Daar onze taal zoo rijk is in verkleinwoorden en de lust
tot deminueeren en hypocorizeel'en onze natie in merg en
been zit, is het eenigzins bevreemdend en stellig zeer jammer,
dat wij niet één van die tallooze werkwoorden hebben
overgehouden; zij zouden in het gebruik niet zoo gansch
onaardig zijn. B. v. Noem hem toch geen koopman, hij win110
kelierigt maar. ~ Hoe kan dat gebouwtje een palei8 heeten; het
doet niets dan paleizigen. Hoeveel krachtiger zou een ver·
liefd paal' hun gevoel kunnen uitdrukken, wanneer ze in
plaats van lieverdje, hondje, nog goedschiks konden zeggen:
0, wat tieverdigje, wat honrligje! Dit gaat nu volstrekt niet
meel' aan, want al de werkwoorden op igen beteekenen in
den tegenwoordigen toestand der taal heel iets anders, en
slaan meestal een veel ernstiger toon aan; b. v. beangstigen.
beé'edigen, bekostigen, bekrachtigen, beleedigen, bemoedigen, beo
schuldigen, eerbiedigen, eindigen, vergiftigen, piinigm, tuchtigen,
steenigen enz. Iets hypocoristisch of deminutiefs ligt niet
in de opgenoemde verba, noch in één dat op igen eindigt;
en geen wonder, want het achtervoegsel ig beteekent vol·
strekt niet in getinge mate zijn of vertoonen, niet bijna zijn
of 8chijnen. Het suffix ·achtig, wanneer het den klemtoon
niet heeft, niet .ig, dient bij ons om dat denkbeeld uit te
drukken; zwartachtig, roodachtig, houtachtig, vlee,vachtig noemt
men hetgeen niet volkomen zwart of rood kan genoemd
worden, wat eigenlijk geen hout, geen vleesch is, maar er
veel van heeft, er sterk naar trekt. BILDERDIJK zelf zeide,
Spraakl. bI. 123, dat ig )) eigenlijk 't adjectief eigen"
is, welk adjectief afstamt van een verouderd werkw. eigen,
dat hebben beteekende en zelfs als hulpwerkw. gebruikt werd.
Die afleiding zij thans daargelaten; maar zeker is het. dat
ig heb ben, be zit ten uitdrukt, en meestal met hebbende,
bezittende, ook wel met behebrl zijnde, kan omschreven wor·
den, terwijl het grondwoord dan aanduidt, wat men heeft of
waarmede men behe bd is; vergel. eerbiedig, eindig, vergiftig,
gunstig, moedig, vlijtig, vochtig, ang8tig, koortsig. schuldig,
zondig, gebrekkig, kol'tademig, hoofdig, koppig, eigenzinnig.
Een aantal der opgenoemde woorden doen zelfs denken aan
het bezitten of hebben van eene groote hoeveelheid of in
hooge mate. Alle menschen, die niet krankzinnig zijn, heb·
ben geest en verstand, maar verstandig en geestig heet en al·
leen zij l die veel verstand en geest hebben; driftig, haastig,
moedig noemt men hem, die Of altijd drift, haast en moed
111
heeft, àf welke die eigenschappen op het oogenblik in groote
mate vertoont. V{ at krachtig, waterig, zonnig heeten zal,
moet veel kracht, water, zon(neschijn) hebben; goedig en
levendig is iemand, die veel goed(aardigheid), veel leven(81cracht)
openbaart, enz. Bij ig denkt men dus volstrekt niet aan bezitten
in geringe mate, veeleer aan een overvloedig, altijd
aan een vol bezit. De adjectieven op ig zouden dns veel
eer de geschiktheid hebben om angmentativa, vergrootende
woorden, dan om verkleinwoorden op te leveren.
Nog zonderlinger wordt de verklaring van het ontstaan
van ken, als men bedenkt, dat gijn de oorspronkelijke, kijn
de bastaardvorm zou moeten zijn. die door de geïmproviseerde
twijfelachtige uitspraak der Vlamingen in den zuidwestelijken
uithoek van de N ederlandon ontstaan, na overspringing
van Overijsel en Drenthe, waar ien heorscht, zich over
Noordduitschland zou hebben verspreid. Maar al meer dan
genoeg; men zal erkennen, dat men zeldzaam eene zoo
compleete collectie van zonderlinge stellingen en onderstellingen
bijeen' treft.
Eene tweede reden voor het bezigen der n zag BILDERDIJK
in den meervoudsvorm op 8. • Ik veroordeel dus op zich-zelf
"het verkleinend woord in je, zonder n, niet als onbestaan>
l baar. Maar gaat dit je (mannetje, lipje enz.) dus in e uit,
n zoo moet het zijn Meervoud in n maken. En men komt
>l volstrekt en eensgevoelend over een, dat hy zijn Meervoud
"in 8 maakt, en niemand zegt de lipjen , de óoelejen in 't
"Meervoudige. Dit bewijst, zoo ik meene, volkomen, dat
I) het Diminutief niet in e uitgaat. maar in en." Spraakleer,
bI. 214. De noodzakelijkheid der 8 in het meerv. zal wel
niemand ontkennen, doch ik zou zeggen: zulks bewijst, dat
de deminutieven een maal in en uitgi.ngen, maar meer bewijst
het ook niet. Toen ken nog kijn luidde, vormde het zijn
meerv. op drie wijzen: op leijn, als in het enkelvoud, op
leine en op leb·n8. In den Delftsehen bijbel van 1477 vindt
men Genes. VII, alle vogelleijn quamen; XXXI. I::!, aUe die
manneleijn, vulgata: UniVe1'808 ma8culo8; in de zesde der Goede
112
boerden, vers 21 g: meiskijns; in den roman van W ALEWEIN ,
vers 3534: lJoghel/cine, :J539: beUekine.
De vormen op s, die ongetwijfeld de jongste zijn, ontstonden
dus ontegenzeggelijk in den tijd toen de n nog aamvezig
was; doch hieruit volgt volstrekt niet, dat de n ook
thans nog, in strijd met de algemeene uitspraak, moet geschreven
worden. Laten wij de sluitreden eens opmaken,
waarmede die noodzakelijkheid zou betoogd moeten worden.
BILDERDIJK'S assumptie en conclusie luiden dus:
Toen men de s als teeken van lwt mp,ervoud achter de deminutiva
hechtte, was de n aanwezig en moest zij 'noodwendig aanwezig
zijn; nu is de s nog aanwezig;
Ergo: .De n moet ook nu nog geschreven worden.
De propositie, de majorstelling zal dus moeten zijn:
Het aanwezm eener letter, die slechts ontstaa1& kan zijn, toen
er in het woord nog eene andere letter bestond, maakt noodzakelijk,
dat ook deze laatste nog aanwezig i.~ en moet. geschreven worden.
Waar zou het heen, indien die stelling juist en verbindend
was. Dan zou het aantal veranderingen, die de spelling
te ondergaan had, niet te overzien zijn, en onze taal
zou weldra in het schrift onherkenbaar worden. Op dien grond
zou men voortaan veljen ,legjen, zet jen , plet jen , temje1t,
let jen in de plaats van vellen, leggen, zetten, pletten, temmen,
letten te schrijven hebben, want toen de a van val,
lag, zat. plat, tam, laat in e overging, werd dit veroorzaakt
door eene j, die in den infinitief aanwezig was en volstrekt
aanwezig moest zijn; die e is nu nog te hooren; ergo
moet ook de j (nog gehoord?) ten minste nog geschreven
worden. Men zou nog verder kunnen gaan en zeggen: de
e's kunnen in de genoemde werkw. niet van zelve gekomen
zijn; zij zijn ontstaan uit a's, en die (1,'8 moesten er wezen,
toen de e's voor den dag kwamen; zij behooren dus ook nog
geschreven te worden; derhalve voortaan: vealjean, pleatJean
enz., of misschien vaeljaen, plaetjaen, wat evenwel bij
minnelijke schikking spoedig uit te maken zou zijn. Men
ziet B's tweede argument is wel niet zoo dwaas als zijn eerste,
113
maar kan volstrekt niet als geldig worden beschouwd, omdat
de toepassing in het gekke loopell zou.
Doch al waren B's redeneeringen onberispelijk, zijne argumenten
zouden toch niet gelden, omdat hier een geheel
ander grondbeginsel moet gevolgd worden. Om de spelling
der verkleinwoorden, die zoowel in het dagelijksc11
leven als in de wetenschappen, zoowel in proza als in dicht
gebruikt worden, die zoozeer als eenige woordsoort het
eigendom van alle standen. van het gansche volk zijn, moet
men de zoogenoemde beschaafde uitspraak raadplegen, en
deze wil onmiskenbaar je en jes, niet jen, en nog minder
jens. De regel der beschaafde uitspraak, die leert: öchrijf,
zooal8 be8chaafde lieden 8preken, is de hoogste wet in de spelling;
zij is hare grondwet, omdat zij onmiddellijk en met
interne noodzakelijkheid uit het wezen en de natuur van
de spraak en het schrift voortvloeit. Het N ederlandsch gehoorzaamt
dien regel dan ook bijna zonder uitzondering; en
niemand zal het verstandig vinden buiten noodzakelijkheid,
zelfs zonder eenig nut, nieuwe uitzonderingen te scheppen.
Doch ik verwacht, dat men mij tegenwerpingen zal maken.
Sommigen zullen welligt zeggen, de n wordt in eenige
gewesten, waar de verkl. woorden op ien eindigen, wel degelijk
gehoord. Ik vraag, of vormen als Jantien , Kla,vien,
schuUeltien, tot de beschaafde uitspraak te rekenen zijn?
Indien iemand zeide: De beschaafde uitspraak laat even
weinig de n der infinitieven zingen, lezen, werken hooren,
en deze n wordt wel geschreven, waarom dan ook niet die
in de deminutieven? Ik zou in bedenking geven, of de
gevallen wel zoo volkomen gelijk staan. Wie de ?t achter
de infinitieven doorgaans niet uitspreken - en die gewoonte
is verre van algemeen te zijn - laten haar yoor een klinker
wel degelijk hooren: eten en drinke, hooren en zien, lezen
of schrijve, kiezen of deele; rU8ten op zijn lauweren. Vervolgens
is die n gewaarborgd door de uitdrukkingen: een
uur lezen8, levens; een ha~f uur waclttens, vetVelen8; door de
composita: varensgezû, etensuur, drinkensbakje , barensnood,
IV. Jaarg. 8
114
levensfjevaal' ; door de pluralia: leven8, 'vermoeden8, voornemen8,
wezen8, om van gaan, 8laan, staan, doen en zien niet te spreken.
Daarentegen spreekt niemand van eeu hondjen en een
poe8Je, een kopjen of een ,vchotelije, en nog veel minder van
hanrljen8 en 1)Oetjen8, armpjen8 en beentjen8.
Een ander bewijs voor de afwezigheid der n leveren de
dichters, wanneer zij de toonlooze eder deminutieven in
een volgenden klinker laten wegsmelten (door synaloepha),
waardoor zij twee letergrepen tot ééne zamentrekken, Dus
handelde b. v. LOOTS in Het nachtegaaltje:
)) Maar gij lacht met zulke vragen; (8 lettergr.)
])e ongekun8telde natuur, (7)
Nedrig vogeltje, elks behagen! (8)
Schonk u 't heilig dichtrenvuul"'. (7)
Van zulk eene elisie bij infinitieven zal men wel geene
voorbeelden kunnen bijbrengen.
Niettegenstaande BILDERDIJK'S voorbeeld door een aantal
onzer voortreffelijkste prozaschrij vers en dichters gevolgd is,
heeft zich de oude uitspraak niet kunnen herstellen. Hierin
ligt eene groote les voor alle toekomstige spraakkunstschrijvers
; zij kunnen er uit 1eeren, hoe vruchteloos alle
pogingen zijn om woordvormen in te voeren, die in strijd
zijn met het algemeen gebruik. Wijselijk hebben noch
KlIS Klm , noch LUL01<'S, noch BRlLL het beproefd.
Doch ik verwacht nog meer tegenbedenkingen. Men zal
zeggen: ook de afleiding wordt in de spelling gehuldigd, in
onze taal zelfs veel meer dan in eenige andere; waarom mag
hare stem hier niet gehoord worden? In dö eerste plaats en
vóór alles niet, omdat zij tegen de uitspraak aandruist. Wanneer
wij hoofddeel , Midellandsche zee, misstap met twee (1'8,
l'8, 8'8 schrijven, zonder dat zulks door de uitspraak geboden
wordt, dan geschiedt dit wel niet volgens, maar ook niet
tegen de uitspraak, want ook in bidde1t, 8chillen, missen
worden de eerste d, l en 8 niet sterker gehoord dan in de
genoemde woorden. Het aanwezen van die letters is dus niet
in strijd met de uitspraak. Zij worden door de afleiding ge115
vorderd, omdat anders een der beide bestanddeelen, ten
nadeele van de duidelijkheid, zou verminkt worden: hoof-deel
of ho~fd-eel, midde-landsch of middel-andsch, mi-stap of mis-tap
Bij je of jen doet de af- of aanwezigheid der n niets af; het
eerste is vooral niet minder duidelijk dan het laatste. Daarenboven,
wij hebben gezien, dat de n eigenlijk alleen aan
den genitief en datief toekomt, dat zij, tegen de regelmaat,
zich ook aan den nominatief en accusatief heeft opgedrongen,
maar geenszins tot het wezen der deminutiefvormen
behoort. Daarom, indien wij het met de afleiding waarlijk
zoo ernstig meenen, dan moeten wij niet slechts de misstappen
van onze vaders, groot- en overgrootvaders van deze en
de vorige eeuw weder goed maken; laten we dan edelmoedig
genoeg zijn om ook aan het zielenheil der achterbetoudovergrootvaders
onzer overgrootvaders te denken, welke die
onbeschaamde n maar hebben laten begaan; laten we haar dan
haar rechtmatige plaats aanwijzen en voortaan aldus declineeren
: het kindje, des kindjens , den lcindjen, het kindje; de
kindjes, dfir kindjen,~, den kind jens , de kindjes; zó6 zullen wij
onzen pligt doen en aan de veroveringzuchtige n den haren
leeren.
Ik heb geen enkel geldig argument weten te bedenken
om de n weder in te voeren; maar er bestaat wel eene gewigtige
reden om haar niet meer te schrijven. Onze demi·
nlltieven op je zijn zeer welluidende vormen; de Hoogduitsehers
zelfs, die anders met onze uitspraak niet veel op hebben
en ze plat vinden, erkennen dit volmondig. Die euphonie
zou door de n niet bevorderd maar wel benadeeld worden;
wij zouden het welluidendste in onze taal wegwerpen. Wij
zeI ven vinden eene n achter eene toonlooze e volstrekt niet
mooi, en spreken haar daarom in woorden als eten, leugen,
kinderen naauwelijks hoorbaar uit. Moeten wij nu, tegen het
kennelijk taaleigen aan, het onwelluidende herstellen, dat door
onze voorouders verworpen was, waarvan zij ons reeds
weldadig hadden verlost? En waarom zouden wij het doen?
Alleen op grond van eene hersenschim en een ondoordach·
8»
116
ten regel van een man, wiens onvergankelijke grootheid op
gansch andere en veel vaster grondslagen gebouwd is, dan
op taalregels, welke, bij de onafgebroken verandering die in
elke 'levende taal plaats heeft, uit hunnen aard voorbijgaande
zijn.
Anders staat het mijns inziens met het achtervoegsel -ke
of ken. Daarin zou ik zonder bedenken, op weinig uitzonderingen
na. aan den ouderen vorm met de n de voorkeur
geven. De woorden, met dit suffix gevormd, behooren niet
meer tot de algemeene spreek- en schrijftaal; zij zijn provincialismen
en archaïsmen geworden, en zijn in de laatstgenoemde
qualiteit nog in bijbel- en kanselstijl gepast. Die stijl
houdt immers van yerouderde en deftige vormen, als Heet'e,
lJrOUWe , de ure, tale, kelen, leken, vogelén, /Jlèutelen, vleugelen,
bezemen enz. Daarom heeft VAN DER PALM, die anders steeds
-je schrijft, in zijne bijbelvertaling de vormen op ·ken meestal
behouden; vergel. knechtkerts, Exod. I. 17 en 18; ketenkerts
en scheUekens, Exod. XXVIII. 14, 22 en 23; kl'leimkens,
Matth. XV. 27; kindeken en kinderken.y, Marc. X. 14 en 15;
.Toh. VI. ~J echter schrijft hij jongske.
Ook de dichter van 30ste Evang. Gez. verkoos 1Jo.r;elken
boven vogeltje.
II Gij die geen vogelken vergeet,
Ofschoon het van geen zaa~jen weet"
Wanneer ik echter de woorden boekske, penningske, jongsleP,
enz. in gewon en , dagelijkschen stijl bezigde, zon ik meenen
ze insgelijks zonder n te moeten schrij ven.
L. A. T. W.
OPMERKINGEN
BY DE LEZlNG VAN DE BYDRAGE, DOOR Dr. W.
BISSCHOP GELEVERD, ONDER DEN TYTEL VAN
HET DORDSOHE TAALEIGEN.
Het klinkt eemgzms vreemd, dat ik opmerkingen, by de
lezing van een woordenlijst gemaakt, doe vooraf gaan met
eenige woorden naar aanleiding van het aan die lijst gehechte
Na8chrift. Maar dat naschrift behelsde een verdediging,
reeds vooruit geleverd tegen een hoofdbedenking , door
my by myzel ven al lezende .gemaakt, dat namelijk onder·
scheidene woorden, op de lijst gebracht als behoorende tot
het Dordtsche taaleigen, ook elders in zwang waren. De
geächte verzamelaar schijnt echter van meening, dat zy
daarom niet minder onder de dialekt-vormen gerekend moeten
worden. Ik wil dit omtrent sommige toegeven: doch er is
er ook by, die niet alleen in de spreek- maar ook in de
schrijftaal, ja in officieele stukken voorkomen, en die ik
derhalve meen te moeten beschouwen als tot algemeen geldige
N ederduitsche woorden geijkt. - Ingevalle er alzoo
naar mijne meening eenige woorden van de lijst, door den
Heer BISSCHOP opgemaakt, moeten wegvallen, zoo belet zulks
niet, dat ik, en gewis ieder taalminnaar met my, hem oprechten
dank verschuldigd ben voor de moeite welke hy
zich getroost en voor de belangrijke bydrage, welke hy geleverd
heeft, en dat ik my volkomen vereenig met den wensch,
door hem geüit, betreffende de uitgave van een algemeen
118
W oordehoek 1) onzer dialekten. - Ik laat thands, als aanhangsel
op het stuk van den Heer BISSCHOP, mijn opmerkingen
volgen.
An voor aan is zoo weinig een Dordracisme, dat men
het, geloof ik, door negen tienden onzer landgenooten in
het gemeenzaam gesprek hoort zeggen, even goed als zy
me of m'rt en z'n zeggen voor mijn en zy'n, zoo dikwijls er
op die pronomina geen klemtoon valt. Schrijven zal 't wel
niemand behalve Multatuli; maar de uitspraak geloof ik,
is, behalve in 't witgedaste diskoers , de juiste.
Bennegie voor bennetje is zeker een dialekt-vorm en
mijn aanmerking geldt ook alleen wat verder gezegd wordt,
dat men, vroeger, zuchtgien, wijfgii1n, enz., zeide. Men zegt
dit nog vrij algemeen heden ten dage, en zucht jen , wbfjen,
luchtjen , enz., is witgedast. In 't dagelijksch gesprek worden
zuchtgien, wijfgim , enz., heden, als vroeger, zuchie,
wbjfte, enz., uitgesproken.
E e u I' en voor gebeuren hoort men nog door geheel Noordholland
ten platten lande.
Ceelmaker. Ook te Ams>erdam en, geloof ik, in andere
steden, wordt het opmaken der lijst van de personen, aan
welke iemands overlijden moet aangezegd worden, ceélen malce1t
genoemd. De oorsprong der uitdrukking is deze: De aan·
spreker-en-ctÎef bezorgt aan het sterfhuis de gedrukte lijsten
of ceêlen, waarop de namen der notabelste ingezetenen vermeld
staan en op die ceêlen haalt men de zoodanigen aan,
waar men wil dat de aanzegging geschiede. Men maakt
dus uit de bestaande ceêlen als 't ware nieuwe op, voor
het bestaande geval. Vroeger werden - en 't heugt my
nog - al de naaste verwanten op dat ceêlell·maken bepaald
genoodigd._
1) Ik schrijf hier 1VoorDEboek, boven WOORDENLIJST. Niemand denke daarby
aan een drukfout. Reeds by een vorige gelegenheid heb ik verklaard, ondersc~eid
te maken tusschen I'OzEgeur en rozeNgeur, hartE~aJJlp en harteN kamp , boekEtas
en boekeNtas, enz., en dus ook tusschen een lijst VAN woorden en een boek,
DAT woorden BEVAT.
119
Dijk et tin g. Dit woord is volstrekt geen dialekt-vorm.
Ik heb q. q. een vermaard proces moeten voeren over de
ettinge1t aan den jJijk bij Enkhuizen en zou nog wel een
dozijn keuren, rezolutiën en flchrifturen van hoogere en lagere
staatsmagten kunnen aanhalen, waarin van deze en andere
ettingen gesproken wordt. Het woord zal dus ongetwijfeld een
plaats moeten bekomen in het Woordeboek der Nederd. taal.
Fa mil i e dag. Ik weet niet, of men dat woord in andere
plaatsen minder dan te Dordrecht hoort, maar zeker in
Dordrecht niet meer dan te Amsterdam, waar evenzeer schier
elke familie haar vasten familiedag heeft. Voor zooverre dit
gebruik een vasten band geeft, hecht het alzoo de familiën
niet sterker te Dordrecht aaneen dan in gl'ootel'e steden.
Geb e ter e n. Het Broêrtje van CARTOUCHE zegt reeds in
het blijspel van LANGENDIJK, die geen Dordtenaar maar een
Haarlemmer was:
.Dat de Juffl'OUW mij te gaauw waa kon ik ommel'a niet ge·
beteren.
Geb l' 0 g t. Ook dit zeggen de Dordtenaars niet alleen.
Van een Amsterdammer zal men nimmer gebracht hooren.
Geschreven. Te recht merkt Dr. B. aan, dat men ook
elders dan te Dordrecht de pleonastische uitdrukking hoort:
hij kan geen geschreven schrift lezen. Ook te Amsterdam is
zij algemeen, en, ter bevordering der duidelijkheid, niet
ongepast. Immers de achl'ift is gedrukt, en Platoos achl'iften ook.
Ge Vl'O gen: dat is zeker ·echt Dordtsch. In Noordholland
zegt men get·l'oegen.
G I a d voor geheel en al had ik nooit gedroomd dat een
dialekt vorm ware. Er gaat hier te Amsterdam en, vertrouw
ik, schier overal in Noordholland, geen dag om, dat men
niet zal hooren: ik heb het glad vergeten. Dat ia glad mia,
glad vel'kèel'd, enz.
Gunter voor ginda. Gintcl' en gunter zal men in 't dagelijksch
gesprek schier altijd hOO1'en; ginds is witgedast.
Heit voor heeft hoort men ten platten lande; - in de
steden, zelfs onder beschaafde lieden, veelal het. Op mer120
kelijk is het, dat men onder de min beschaafden doorgaans
hoort: ik heef.
Jen gel en: in Noordholland zegt men, in beschaafde
kringen, tjangelen en getjangel ,. maar ook tjanken voor janken.
Kost als 2e pers. imparf. van kunnen hoort men ook elders
dan in de omstreken van Dordrecht; zoo by het volk als
in de hoogst beschaafde kringen, tel' vermijding van een
weinig liefelijk, hoezeer dan naar den taaleisch wettig woord.
Kre k wordt ook in Noordholland veel gehoord en komt
herhaaldelijk by LANGEN DIJK en andere kluchtspeldichters voor.
Leesde voor las is ook te Amsterdam onder min beschaafden
niet zeldzaam.
L e uk: ook dit woord is in den overdrachtelijken zin zoo
algemeen gebruikelijk, dat het niet als taáleigen aan een
byzondere plaats kan worden toegekend.
Me d een en zoo m ede e n kan men niet alleen in Dordrecht
of in het 5e distrikt van Zeeland, maar ook te Am·
sterdam alle dagen hooren. Ik gebruik het zelfs liever dan
zoo dadelijk, en heb by dat gebruik nooit gedroomd, dat ik
my een idiotisme veroorloofde.
Nak end voor naakt is zeker af te keuren, doch desniet
·te-min heel Holland door in zwang, en even zoo
Nou voor nu en
o mme r s voor immers: - een en ander in hooge zoowel
als in lage kringen.
Rij k dom. Er wordt in Holland zelden een feest gegeven,
na afloop waarvan deze of gene burgervrouw niet aan
haar zuster of buurvrouw vraagt: »was er veut rijkdom?"
Sc h i I der e n voor verwen is ook te Amsterdam ge bruikelijk:
door schilder verstaat men hier iemand die aan gebouwen,
meubelen, enz., door verwer hem, die aan lij waten,
gordijnen en stoffaadjes in 't algemeen kleur geeft.
Men zal er zoo min spreken van een groen geverfde deur
als van een blaauw geschilderde japon.
St ij g e r. Men heeft te Amsterdam den mosselsteiger (want
zoo spelt men daar het woord) en een menigte andere süi121
gers. în keuren en stadsbeschrijvingen vermeld. 't Woord
is, als plaats waar men uit een vaartuig aan wal stijgt of
steigert. vrij algemeen gebruikelijk.
Tagrijnen, scheepstagrijnen vindt
Patentwet, Tabel XIV. N°. 82, genoemd.
in alle zeesteden zeer bekend.
men zelfs in de
Het beroep is
Tij 1. Is een tijt wel een nagelbloem? Is 't geen tij loo,~?
J. VAN LENNEP.
===== ~---~~-------~-~-~ --~~-------~-~-
MENNEN MET V ALEN
DOOR
DR. EELCO VERWIJS.
Onder de menigte spreekwoordelijke uitdrukkingen, waaraan
onze taal zoo rijk en vroeger, toen bij de n spraekmakende
gemeent" het taalgevoel nog veel frisseher en levendiger
zich uitte, niet minder overvloedig was, komt in de
Gedichten van WILLEN! VAN HILLEGAERTSBERCH meermalen
en ook bij enkele anderen die van mennen met vaten voor.
Doch zóó als ze daar gebezigd wordt, is nergens uit den zin
de oorsprong van het spreekwoord op te maken.
In het gedicht van 's Graven spreker van den Waghert,
eene satyre op de st.eeds toenemende Reynardie en het verdwijnen
der Trouwe, leest men fol. 29 d. vs. 19 vlgg.
Men si et trecht 1) om ghelt vercopen;
vVant Reynart 2) heeft soe 3) langhe ghelopen
1) Wij zouden de volgende ophelderingen achterwege laten, wisten wij niet
dat er enkele lezers zijn, die nog nooit Oudhollandsch gelezen hebbel!. Wij
vree zen , dat zij de moeijelijkheden, die het stukje oplevert, niet uit den weg
knnnen ruimen en daardoor afgeschriKt zullen worden het te lezen. De weinige
aanteekeningen, die de Redactie hier bijvoegt, zullen toereikend zijn om het ook
voor zoodanige lezers verstaanbaar te maken. I) (recht: het recht. 2) Reynart: de
bekende Reinaal'd de Vos, als personificatie van list en bedl'Og. 3) 808: zoo.
122
Mitten heren in den hoft' 4),
Dat si hem gheven thoochste 10ft'
Ende segghen hi is der wijsheit moeder,
Hier om staet Reynaert nu ten roedel' 5)
Ende Symon opt voorchasteel.
Trouwe heeft hier tminste deel;
N ochtan is si dat oudste ki nt •
Alsoe alsmen bescreven vint;
Want God die heeftse sel ve verheven,
Al is si nu hoers lants 6) verdreven,
Datmer 7) niet en wil bekennen
Van hem die nu mit valen mennen;
Wanttet sijn die ghene die recht bewaren
Ende om miede 8) hoer ziel beswaren ,
Dat si recht tot onrecht wisen
Ende onrecht voer dat rechte prisen.
De volgende medegedeelde plaatsen zijn voor 't meerendeel
korter en slechts uit het HS. geëxcerpeerd. dat ik maar
gedeeltelijk heb overgeschreven: uit vrees monnikenwerk te
doen. De hoop toch scheen toen te bestaan, dat weldra een
volledige uitgave van deze gedichten het licht zoude zien,
waarmede de Heer LEENDERTZ zich had belast, die reeds
sints jaren zich met onzen dichter had bezig gehouden.
Doch de Nieuwe Vereeniging tot Bevordering der oude N ederlandsche
Letterkunde bleef in embryonischen staat, dank
zij der weinige belangstelling des publieks, eene flaauwhartigheid,
waarop nu wederom de eerste volledige uitgave
der Dichtwerken van Muiden's Drost schijnt te zullen afstuiten.
Wij beklagen den ijverigen bewerker, aan wiens handen
wij zoo graag ook dat werk hadden toevertrouwd gezien,
maar nog meer het laauwe publiek, dat zich den volhar-
4) Mitten keren in den ko./!: met de heeren aan het hof. 5) ten roeder: aan
het roer van staat. 6) koers lants: uit haar land. 7) Datmer : dat men er.
8) miede: loon. Red.
123
den den ijver voor Nederlands letterkunde van den Heer
LEENDERTZ onwaardig betoont.
Na deze uitweiding, slechts dienende om mede te deelen,
dat ik daardoor niet in staat ben grootere citaten te geven,
noch op te noemen uit welke stukken ze genomen zijn,
keer ik tot mijn onderwerp terug.
Op fol. 67 c. leest men:
Ander heren hier op eerde,
Die recht bewaren mitten zwaerde,
Soe wye 1) dat wel in eren hout,
Hemelrijc mit rechter schout 2)
Moghen sy Gode dan panden ave a),
Dat is ghewin voer alle gave,
Die die werlt cau volbringhen
Men sal gheen recht om ghelt verdinghen 4),
Maer sijn oerdel eerst bekennen,
Daer nyemant mach mit valen mennen,
Die ter werlt oyt lijft' ghewan.
Aldaar fol. 74 a:
Al wilden heren reden kennen,
Alsmen gaet mit valen mennen
Elkerlijck om sijn behaghen,
Soe en weten sij niet wat maten dragen,
en aldaar fol. 75 b:
Een gherechtich pat ghement mit vale1t
Wil daer ydelheit in dwalen,
Om gheniet al hier tontfanghen?
Wederom fol. 90 b:
Wye soe te dichten he vet lust,
Die doet die bose hem selven kennen,
Hoe si hier mit valen mennen,
Ist om miede of ist om ghicht 5),
1) Soe '"!Ie: al wie. 2) mit rechter 8C/tOut, hier: mel volle recht. 3) pa,n·
den ave: afeischcn. 4) vel'ditzg1ten: pleitende verwerven, hier: koopen. 5) ghicld:
gift. Red.
124
Men selse roeren int ghedicht,
80 moghen si horen of si dwalen.
en aldaar fol. 108 d:
W ye dat yet mit 1Jalen mende
Ofte boesheit wilde dri ven,
Die most doe buten die poerte bliven.
en fol. 109 b:
Wye dat reden willen bekennen,
Die willen node mit vaZen mennen.
en eindelijk fol. 133 c:
Als heren doecht ende archeit kennen,
W ye darf hem dan mit vaZC1t ~Ilennen?
Uit den zin blijkt genoegzaam, dat het niets anders kan
beteekenen dan onrecht doen, op slinksche wegen gaan, van den
goeden weg afdwalert; of, waal' het transitief gebruikt wordt:
van dm goeden weg afbreng~n.
In dien zin komt het voor in de Rose, vs. 4540 (Kauster,
vs. 4496) I).
Vrouw REDE spreekt tot den minnaar over de liefde:
Doetse ute ure herten, laetse gaen; .
Want therte datse houd bevaen
Moet doegen pine ende menich leet;
Ende alse u die joeget afgeet,
80 seldi hebben groten toren,
Dat gi den tijt dus hebt verloren,
Dien gi niet en moeget verhalen:
Minne si ment u met vaZen!
In het HS. staat dient, waarschijnlijk een schrijffout voor
ment, zooals ook het Combo HS. heeft, waar .men met een
geringe afwijking leest:
Minne so mermet at met vaten.
1) Het door mij aangehaalde vs. is volgens mijnen tekst, dien ik eens aan het
publiek hoop aan te bieden, bewerkt uaal' het Amsterdamsche en Comburgsche Hs.
Vergelijking van beide I-Iss. cn met de Fransche Rose is alle.en in staat eeu verstaan.
baren tekst op te leveren.
125
In den Franschen tekst bij Léon, Roma1t de la Rose, vs.
438fl, waar van grijsaards gesproken wordt, leest men:
(Quant) des folies lor sovient,
Si cum sovenir lor convient,
Comment il firent tel besongne
Sans recevoir honte et vergongne,
Ou, se honte et damage iorent.
Comment encor eschaper porent
De tel peril, sans pis avoir
Ou d'ame, ou de cors, ou d'avoir.
Deze plaats geeft wel ongeveer den zin terug, doch levert
niets dat tot verklaring onzer spreekwijze kan dienen.
Ook in het Hoogduitsch wordt deze uitdrukking, hoezeer
eenigzins gewijzigd, gevonden. In GRIMl\'I's lJeutches Wörterbuch,
lIl, B. 1240 vinden we een reeks van aanhalingen,
doch zoo onsystematisch gerangschikt. dat men niet weet
waar bij deze uitdrukking de eigentlijke of wel de spreekwoordelijke
spreekwijze is gebezigd. Met eerbied buigen we
het hoofd voor de reusachtige geleerdheid van den n Vader
der Germaansche Spraakkunst", doch hopen en vertrouwen,
dat ons vVoordenboek eens duidelijker en geordender zijne
aanhalingen zal geven, en de eigentlijke en afgeleide beteekenis
meer uit elkander zal houden. vVij nemen uit GRIMM'S
artikel en den rijkdom van citaten aldaar alleen die plaatsen,
waar wij meen en dat de spreekwoordelijke uitdrukking is
gebezigd.
Und wenn wir ains mer auf ainem falben pfert finclen.
Fastn. 321. 5;
Ich hab clich oft gefunden
Auf einem falhen pferd. Ambr. Eb, p. 43.
en elders:
Ob ich sie find uber der karten
Und auf dem faalen pferd ertap. Heinr. Jul. v. Br. 564.
Ob er sie auf eim fahlen pferd
Unversehens eins finclen werd, 607.
Beter echter blijkt de beteekenis uit de volgende plaatsen:
126
n Wel' einmal auf einem fahlen Pferde ertappet wird dem
glaubt man nicht leichte mehr. Butschky, Patm. 612.
Will nicht hoffen, dasz mich jeniand auf dem fahten Pfmle
wird angetroffen haben. Weize. com. Probe. 7.
Dabei er denn wol schwerlieh gedacht hat, dasz ein Musicus
ihn so oft auf einem fahten Pferde finden sonte. Joh.
Mattheson, der neue Ephorus, 1727. 1. 29.
U nd schlich so lange nach der Frau. bis el' au,f dem
fahZen Pferde attrapieret wurde. FeZsenb. 3. 415.
Da er sich abel' hier au! dem fahZen Pfe1'de fin den lüszt,
wie kann man ihm im Uebrigen trauen? Lessing, lil. 281.
Hiel' war der Ort, wo sich Stilling in Ansehung der
Versöhnullgslehre zuerst auf dem fahZen PJerd erwischte.
Stilling, 5. 24.
Stieler 425 erklärt er reitet ein fahl pferd durch mentitur,
falsus est und gibt auch: man hat ihnauf ei1te1' fahlen ziege
edappt, in falso et mendaciis deprehensus est. das ist abel'
zu eng und finden, treffen, ertappen, erwischen auf dem f· pf.
musz überhaupt meinen einen auf einer Unthat, auf einem
irthum betreten. "
In de beteekenis van liegen komt ook bij ons de spreekwijze,
hoewel eenigzins bedorven, voor. Men begreep den
waren zin niet recht, en even als hv. van den orse op
den esel verbasterde tot: van de1t os op den ezel, even zoo
vinden we bij Meijel', Oude Ned. Spreuken en Spl'eekwoorden,
bI. 98:
Men moet tvotene somwilen 1JOeren.
en beter bij Hoffmann, Horae Belgicae, P. IX. p. 34. 530:
Men moet mit voUene somwilen voeren.
en daaronder de Latijnsche verklaring:
Ficto, non vero trahitur quandoque cabaUo.
Ook bij Hllrrebomée, D. Il. bI. 376 is onder Veulen
het spreekwoord opgegeven: Men moet het veuten somtijds
mennen, en daarbij naar de Bijdrage verwezen.
Men leze bij Hoffmann:
Men moet mit vaZen somwilen voeren,
127
d. i. men moet soms met leugens omgaan, slinksche wegen
kiezen, gelijk uit de vertaling van het spreekwoord ook genoegzaam
blijkt.
De verwarring nu van vezelen en valen is gemakkelijk te
verklaren.
In de Teuthonista worden we op Vail, roellen, naar jong
Pert verwezen, en vinden daar: iong Pert, 1Jaile, voellen.
Poledrus 1).
Vael is dus de Nedersaxische vorm van het Hollandsclle
veuler~, en van daar de verwarring licht te verklaren. De
spreekwijze: reiten mit fahlen, pikren mit fahlen zal misschien
oorspronkelijk Duitsch geweest zijn en door den Duitschen
invloed van het Beijersche hof, hoezeer reeds vroeger
bekend, hier meer het burgerrecht hebben verkregen. Geen
wonder dan ook, dat 's Graven spreker, die ze veel hoorde,
ze herhaaldelijk bezigde. Later toen men den oorsprong niet
meer begreep, zocht men in den Duitschen vorm het Hollandsche
veulen, en met veulens voeren was dus: met jonge,
onbruikbare paarden rijden, die iemand licht van het spoor
brachten en van den wal in den sloot voerden.
Dat evenwel v66r den Germaniserenden invloed van het
Beijersche hof de uitdrukking reeds gebruikt werd en misschien
inheemsch was, bewijst de plaats uit de Rose, waarbij
wij nog eene uit MAERLANT meenen te mogen voegen.
In het Vaderland,wh Museum van den Hoogleeraar SERRURE,
D. I. bI. 275 vindt men iets over )IMaerlants aedicht.
der Kerken Claglze."
Men leest aldaar: D vs. 202 moet gelezen worden:
Nusiet of hi niet val ë minde
die Gods seape noyt en kinde?
waarvoor bij WIJ~LEMS:
1) Zoo ook bij Die fen b ach, Gloss. Lat. Germanicum, p. 444 op Poledrus ,
va!!l, vael, ontleend aan Ms. Glossarien; het eerste uit een Dictionarius latinogermanü:
us, het tweede uit een Lateinisch-Niedej'deutscher 1~)cabula.l'iZis van
] 420. Zie àc Praefa{io, IJ XlV en XY onder 19 en 11.
128
Nusiet of hi niet val, ende minde,
die Gods scape noyt en kinde 1).
Iets dat geen en goeden zin oplevert en WII.LEMS het woord
minde deed verklaren door verminderen. Terwijl die twee verzen
eenvoudig beteekenen : Nu ziet of hij, die Gods schapen
nooit leende, den val niet bemint,?"
Hoe »eenvoudig" het moge zijn, ik beken dan evenmin
de beteekenis te kunnen vatten. Doch MAERLANT 'l'.al gegeschreven
hebben:
Nusiet, of hi mit valen minde,
Die Gods seape noyt en kinde,
Hi wilt dat ickene herde scrive!
Dus gaen si vore alse die blinde,
Ende leiden die scape in grote alende,
Alse hen volgen die keytive r
d. i.: Zie nu, indien hij slinksehe wegen insloeg, het
spoor bijster was, die Gods schapen nooit kende, wil hij
nog wel dat ik hem herder noem. Aldus gaan zij voor als
blinden en brengen de schapen in groote ellende, als de
ongelukkigen hen vol geIl.
Doch van waar nu is deze uitdrukking ontleend?
Ad el u n g, in zijn Wörterbuch, Th. II s. 12 zegt:
" J emanden auf dem fahlen Pferde betreffen, auf emer
Lüge, auf einem Irrthume; welches noch eine Anspielung
auf den Belisar seyn solle, welcher equum batium, quem barbari
Valam vocabant, in den Treffen zu reiten pflegte, daher
die Feinde vornehmlich nach Pferden von dieser Farbe schos·
sen. S. Procop, de Bello Gothico, B. I."
De verklaring schijnt ons niet den minsten schijn van grond
te hebben, waarom wij ze stilzwijgend voorbijgaan.
GRIMM haalt bij vaal paard, de plaats aan uit de Op«mbaring,
Cap. VI. vs. 8:
1) Aldus ook in mijue Bloemlezing, D. 11. bI. 99 naar W ill ems overgeno.
men, zoo bedorven en onverstaanbaar als het was. Doch ik rekende een herdruk
noodzakelijk, daar zoowel de tekst Van den Lande van Oversee bij van Vi' ij n ,
als die van der Kerken Claglte bij W i II ems zeer zelden meer voorkomt.
129
IJ Ende ick sagh, ende siet, een vael peert, ende die daer op
sat; sijnen naem was de Doot: ende de Helle volghde hem na."
De kantteekening hierop luidt: Of, bleeekgroen, gelijck de
bladeren zijn die verdorren; waer door bequamelick verstaen
worden de menschelicke insettingen ende superstitien, waer
door de aengezichten worden verstelt, Matth. 6, 1 {j, ende
de Kercke CRRIST! van hare gezonde leere allengskens berooft,
ende de menschen van CHRISTI verdiensten tot hare eygene
verdiensten, ende tot andere middelaers ende gronden der
saligheyt, ende haer verderf, worden vervoert, si et Matth.
·15. 8/9 ende 23. 14. Gal. 5. 4. Col. 2. Ui, eet. Welche superstitien
ende menschelieke insettingen na dese ketterijen
in de Kercke CRRISTI zijn ingebroken, ende hebben den
wegh allengskens tot het Antichristendom geopent."
Hier schijnt wel de vale kleur iets ongunstigs aan te duiden,
iets dat uit den Booze is: toch geloof ik niet, dat de
oorsprong der spreekwijze uit het bijbelsche spraakgebruik
moet opgehelderd worden.
Veeleer houd ik eene andere verklaring voor de rechte,
welke door Eis e 1 e i n in zijn werk: Die Sprichwörtel' unrl
Sinnreden des deulselten Votkes in alter und neuer Zeit, gegeven
wordt. Daar leest men:
IJ Das fale Pferd reiten. - Auf dem falen Pferd ertapt,
erwischt werden (d. i. auf einer Lüge).
Diese Redensart entstand wohl ZUl' Zeit, als man noch
sehr an die Luftreisen des wilden Heeres und an die Fahrten
Wuotan's auf seinem Schimmel glaubte. Man wollte damit
sagen, dasz man jemand auf einer so heimlichen oder erlogenen
Fahrt gleichsam zu Pferd sizend ertapt habe."
Eene analogische uitdrukking die we bij GRIMl\l boven aantreffen:
einen au! einer faltten Ziege ertappen. Het woedende
heel' reed namelijk somwijlen ook op geiten, in plaats van
op paarden 1), en duidde de drift aan. waarmede zekere
soort van wolken onstuimig dool' de lucht joegen.
1) M a D n har d t, Die Götterwelt der deutschen !md l10rdischen Völker, I.
IV. Jaarg. 9
130
Die voorstelling nu van het woedende heer, van de wilde
jacht is overal gewijzigd.
Hier is het Wodan op zijnen schimmel, daar rijdt de wilde
jager op een zwart paard zonder kop, ginds is hij een man
in grijze reusachtige gestalte, elders weer is hij in een langen
graauwen rok gewikkeld 1).
Toen het Christendom allengs meer wortel schoot, was
daarom toch de herinnering aan de oude goden niet geweken;
doch in plaats van weldoende geesten werden het daemonische
machten; de vroeger zoo verlangde omdolingen der
goden op aarde, toen ze alomme zegen en geluk verspreid- .
den, werden nu vreeselijke, spookachtige tochten, die den
mensch met schrik en ontzetting vervulden. ,\\r as "\tv odan
vroeger als heilbrengende lichtgestalte de berijder van zijn
sneeuwwit paard, nu de lichtgestalte eene duivelsche, onheilaanbrengende
was geworden, werd de rein witte kleur in
het volksgeloof steeds graauwer en valer, en de symholiek
der kleuren vond juist in dat graan \V, dat mengsel van wit
en zwart, de khmr der nacht en der spookgestalten, iets onheilspellends,
iets dat niet recht toe recht aan was 2).
Waar dus iemand met valen mende, auf einem fahlen Pierde
ertappt werd, was di.t dat hij met,booze, duivelsche machten
in verband stond, hen als het ware op hunne nachtelijke
tochten vergezelde, aldus slinksche wegen bewandelde, met
leugen en bedrog omging.
Mocht ik misschien met valen gemend hebben en het goede
spoor bijster zijn, dan hoop ik dat een der lezers mij weder
op den rechten weg moge brengen en voeg tot mijne
verontschuldiging hier' nog bij, wat de dichter van den Theophilus
tot de zijne maakte:
s. 128: Aus der H~rrschaft Wödans über den Regen erkläl't es sich auch, olasz
ihm bisweilen Ziegen als Abbilder der Wolke geopfert wurden. Verg. s. 89.
1) Zie Grimm, Mythologie, 2 A. s. 871 ffgg,
2) Ver!!:. Mannhardt. Germaniscke Mytken, s. 641 fgg., waar zoo niet aan
graauw en vaat die ongunstige beteekenis van kalf wit. kalf zwart voorkomt. en
verscheidene mythen jit ophelderende worden medegedeeld.
131
'l'ighet mijnre ongheraecthede
Ende minen haestighen sin mede.
Al hebbic recht of en doe,
Ic hebbe den wille goet daer toe.
SCHARMINKEL.
Ware het stuk over de verkleinwoorden niet zoo onmatig
uitgedijd, ik zou voor scharminkel of sckerlninkel geen afzonderlijke
plaats hebben behoeven in te ruimen. Onder de
genoemde woorden toch behoort het thuis, ofschoon zeker
weinigen dat zullen vermoeden. Immers wordt scharminkel
in het gemeenzaam gesprek gezegd van een lang en mager,
niet van een klein menseh. Mag men de woordenboeken
gelooven, dan beteekent , of liever beteekende het voorheen,
ook fleraamte. OUDAEN sprak van vunssige 8cherminkelbeenen;
HALMA verklaarde scherminkelhuisje door knekel- of beenderhui,~;
en WEILAND geeft in zijn 'l'aalk. Woordenb. de spreekwijs
op: Hij ziet er uit als ee1t scherminkel, waarin scherminkel
bezwaarlijk een mager mlln, maar wel een geraamte
kan beteekenen . Wie toch zal van een mager persoon zeggen.
Hij zie t er ti i t a ls een magere mart? Intusschen geloof
ik, dat de beteekenis van geraamtè of sleelet thans verouderd
is: maal' nog dagelijks kan men van levende magere
scharminkels hooren spreken. V raagt men hem, die het
woord gebruikt: hoe komen wij el' aan? of: waarvoor houdt
gij het woord?, dan luidt het antwoord doorgaans, dat het
eene gemeenzame uitdrukking is, waaraan wij schertsender
wijs dien zonderlingen vorm hebben gegeven, gelijk b. v.
mikmak, wisjewasje en dergelijke. Intusschen was het oorspronkelijk
een ernstig woord. WEiLAND hield geraamte
voor de grondbeteekenis. Hij had bij KILLAAN den vorm
9*
132
8cheminkel gevonden: daarom schreef hij Il scherminkel, 8cheIl
minkel, is waarschijnlijk van scheem [schim], schaduw, en
Il inkel, enkel, been, knok, fig. geraamte, derhalve zooveel
"als een schaduwgeraamte , of waarvan de schaduw gezien
wordt." WEILAND hield dus het zamengestelde achtervoegsel
~irtkel voor een zelfst. nwo Die verkeerde opvatting bragt
hem geheel van den weg, en maakte dat hij KILIAAN'S verklaring
van scheminckel door sim ins , sim ia , ofschoon hij die
wel had aangehaald, geheel in den wind sloeg. BILDERDIJK
zag de zaak beter in. In zijne Verkl. Geslachtl. lIl, 20,
leest men: Il Scharminkel, bij onze Ouden 8cheminkel of scltimminkel,
voor aap, van 't Italiaansche 8cemia of scemiola, aap
en aapjen." Geheel juist, ofschoon het Italiaansch slechts
schijnbaar iets, maar inderdaad niets ter opheldering bijbrengt,
en de terminatie -inkel onverklaard blijft. De oudste
en oorspronkelijke vorm van het woord is aimmirtlcel,
gevormd van simme. sim, aap, door aanhechting van de twee
verkleinende achtervoegsels -ink en -el, waarvan straks. Daar
simminkel al spoedig tot schimminkel verbasterde, zal de aanhaling
van eenige plaatsen, waarin de echte vorm voorkomt,
niet onwelkom zijn. MAERLANT zegt in ])er natllren bloeme,
vers. 3412:
)) Simia mach in laty'n,
In onze dietsch simminkeI sljn.
Ru van har'e ende van leden,
Ertde vele na der menschelicheden."
Uit vers. 3433 blijkt het onzijdig geslacht van het woord:
)) Daer tsimminkel sit irt bomen j"
in vers. 3448 komt het meerv. voor:
I) lJaert die simminkie aien mogen."
Doch reeds in sommige afschriften van MAERLANT'S bo.
ven genoemd werk vindt men scimminkel, of schimminkel en
dit werd weldra de gewone vorm. Dus in de verzameling
van Esopische fabelen, bekend onder den naam van Esopet,
Fab. 52, vers 3: vele 8oimmincle; vers, 5: 1. Scimminkel;
vers, 31: Een acimmin1cel,. vers. ~~3: tsoimmin1cel,. zoo ook
133
Fab. 66, 1: l8cimminkel. Dat 8imminkel de echte vorm was,
blijkt uit het grondwoord 8imme, 8im, het lat. 8imia, aap,
hetwelk nog veel later, door VONDEL, CATS en anderen gebruikt
werd. De invoeging der c of ch is zeker eenigzins
vreemd, daar men bij mijn weten nooit 8chim voor sim gezegd
heeft. Het Italiaansche 8cemia, verklaart die inlassching
niet, want 8C is niet onze 8ch, maar de Fransche ch in chimère.
Intusschen leert KILIAAN met zijn 8chergeant en 8chieren.
voor 8ergeant en 8ieren of eieren, dat men achter eene
Romaansche 8 wel meer eene ch in voegde, die niet in het
woord behoorde. Dat men voortging 8im naast 8chimminkel
te zeggen, moet daaraan toe geschreven worden, dat men
het laatste woord weldra niet meel' voor een deminutief,
voor eene afleiding van 8im aanzag. Immers andere verkleinwoorden
op -in1cel zijn bij ons niét bekend, behalve
misschien een twijfelachtig voleneel dat GRAFF in een Mnl.
glossarium te Bel'n vond, zie Ducti8~a, II, pag. 214. Volenkel
verklaart daar het Lat. fauuu8, satyr, boschgod, welk
woord wel voor zot of nar met een zotskap schijnt gebezigd
te zijn. GRIMM acht voleneel daarom afgeleid van vol,
dat hij voor hetzelfde woord houdt, als het fransche fol,
jOl!, gek. Wat hier van zij, kan ons onverschillig wezen,
daar de terminatie -in1cel van elders met zekerheid blijkt.
Het Ohd. heeft ean8ineli (gansje) van eaU8 (gans); het Ags.
bógirtele (takje) van bógo (tak), BOSW. A comp. ags. dict. 48;
hU8inele (huisje) van hU8 (huis), BOSW. A dict. of the Ags.
lang. 195; rápincel, (klein touw) van ráp (touw), aId. 289:
8eippincel, 8cipincle (scheepje) van 8cip (schip), aId. 312. -lukel
stemt merkwaardig overeen met het Lat. achtervoegsel·uneulu8
in homunculu8 (menschje) , avunculu8 (oompje:, domunmela (huisje),
en bestaat -uit twee deelen: ink en dat el, dat wij reeds
boven, blz. 96 hebben leer en kennen. Het bestaan van -in1c,
als verkleinend achtervoegsel, blijkt uit ags. gádunea, mutinus,
fascinum obscoenum, priapus, BOSW. A dict. of tbe Ags.
lang., 693, van (Jád of gaad (punt van een wapen, van een
speer of pijl), aId. 126. Wij hebben derhalve in 8chal'min.
134
kel eene dergelijke vereeniging van twee achtervoegsels, als
wij ook in kl'uim-el-ije, d1'llpp-el-tje en in de Mn1. woorden
cnapelkijn, benelkijn, 8cepelkijn aantreffen. - Schimminkel was,
gelijk uit de aangehaalde plaatsen blijkt, oudtijds onzijdig.
De overgallg tot het mannel. hing zeker zamen met de verandering
der beteekenis. BILDERDIJK verklaarde de verbastering
van 8chimminkel in 8charminkel door de woorden:
»Doch thans bij ons in gebruik zijnde voor een J) geraamte,
»is het denkbeeld van 8chuI'I'm (schrappen met lange beenen) ,
"daarmeê vermengd, en en het woord tot de tegenwoordige
11 vorm verbasterd."
L. A. T. W.
DE 1'AAL EEN VRAAGS'fUK VAN NNrUURKUNDIG
ONDERZOEK.
In het Albl~m del' Natuur, 1862, N°. 3, wijdt de Hoogleeraar
J. VAN DER HOEVEN een artikel aan de taal en de
vergelijkende taalkennis in verband met de Natuurlijke Geschiedenis
van den menseh. In. dit opstel worden zeer belangrijke
stellingen besproken. Wij laten er eenige van
volgen, en hopen onze lezers daardoor op te wekken het
stuk in zijn geheel te lezen. Geen beter uiterlijk kenmerk,
waardoor de mensch zich van de dieren onderscheidt, dan
de taal; geen volk hoe ruwen onbeschaafd het oo.k zij, of
het heeft eene taal, daarom kan ook de taal als een vraagstuk
van natuurkundig onderzoek beschouwd worden. Al
moet de vraag, welke de oorsprong der menschelijke taal
zij, onopgelost blijven, het onderzoek kan toch zeer belangrijke
waarheden aan het licht_ brengen, even als b. v. de
geologie, ofschoon zij niet met volkomen zekerheid kan zeggen
hoe de aarde geworden is, over, vele zaken een verras135
send licht verspreid heeft. Alle op ervaring berustende of
dusgenoemde inductive wetenschappen doorloopen drie verschillende
tijdvakken: het empirische, het rartgschilckende en
het theoretische. Al is de vergelijkende taalkunde in het derde,
is het niettemin noodzakelijk dat de werkzaamheden van het
eerste en tweede met ijver worden voortgezet.
Nopens de rangschikking wordt opgemerkt dat, zoowel
met betrekking tot de talen als tot de andere takken van
menschelijke kennis, eene slechte te verkiezen is boven in
het geheel geene rangschikking, omdat bU een volslagen
gemis geen geregeld overzigt mogelijk is. De rangschikking
geschiedt op grond van de verwantschap der talen.
De overeenstemming in spraakkunstige vormen is eene meel'
wezenlijke overeenkomst dan de gelijkheid der woorden. Zoo
zou het Engelsch, als men alleen op de woorden lette, met
evenveel recht bij het Fransch als bij de Duitsche taal takken
gebragt kunnen worden; maar de geest en de wetten.
van het Engelsch doen het als een der takken van den stam
der Germaansche talen beschouwen. - Het Sanskrit, de
oude Indische taal, heeft grooten invloed op de studie der
vergelijkende taalkunde gehad. De Aziatische Societeit in
1784 te Calcutta opgerigt, heeft vooral aanleiding gegeven
om de aandacht op die taal te vestigen. Hoe meer feiten
verzameld werden en hoe dieper men in de kennis der onderscheidene
taaltakken doordrong, des te meer overeenkomsten
werden er opgemerkt en zoo kon, wat bijeen behoorde,
bijeen gebragt worden. De groote verdeelingen, waartoe
het onderzoek en de vergelijking der talen leidden, waren niet
dezelfde als die, welke de natuurlijke geschiedenis van den
mensch voor de onderscheidene volkstammen heeft aangenomen.
Vervolgens wordt de vraag gedaan, welke de groote algemeene
hoofd vormen of typen zijn waartoe de talen kunnen
gebragt worden, De eerste, de eenlettergrepige (monosyllabische),
de tweede de aanklevende, de derde de verbuigende.
Tot dezen laatsten typus behooren dan de zooge136
noemde Indo-Germaansche of Ariaansche en de Semitische talen
(Syrisch, Hebreeuwsch, Arabisch enz.). Deze drie afdeelingen
vertegen woordigen drie verschillende trappen van ontwikkeling.
Als voorbeeld wordt opgegeven dat er tusschen
het Latijnsche amaho (ik zal beminnen) en het Fransch
j'aimerai volstrekt geen gelijkheid bestaat. Dit aimerai is
een vorm, in lateren tijd ontstaan, en bestaat uit de onbepaalde
wijs aimer en de eerste pers. enk. ai van het werkwoord
avol,., hetgeen nader bevestigd wordt door het Provençaalsch,
waarin men ai in den toekomenden tijd van hét
werkwoord afgescheiden vindt, b. v. dir V08 ai in plaats van
je VOltS dirai, waaruit blijkt dat je dirai (ik zal zeggen) het
Fransche futurum, oorspronkelijk eene zamenstelling was en
ik heb te zeggen beteekende. In alle talen verdienen dus de
wortels in hooge mate de aandacht. In de monosyllabische
taal der Chinezen zijn zij zonder verbinding naast elkander
geplaatst, in de aglrdinerende zijn de bestanddeelen verbonden,
maar zoo, dat men de voegen en naden nog duidelijk
ziet; eerst in de verbuigende talen, zijn zij zoo innig
vereenigd, dat ze slechts door het mikroskoop van den vergelijke?
den taalkenner ontdekt kunnen worden en hunne
oorspronkelijke beteekenis dikwerf verloren hebben. Aangaande
de wortels en hunne beteekenis werden twee meeningen
vermeld. Aan den eenen kant wordt beweerd dat
de taal h,aren oorsprong aan natuurklanken verscbuldigd is,
en aan den anderen kant dat zij ontstaan is uit nabootsingen
van geluiden. Beide onderstellingen worden als ongenoegzaam
afgewezen. "'7 el kunnen zij dienen om het ontstaan
van enkele -woorden, geenszins om het ontstaan der
taal te verklaren. Meer waarde hecht de schrijver aan eene
andere hypothese, dat de wortelwoorden in het algemeen
Of benamingen van eigenschappen Of aanwijzende woorden
geweest zijn I waaruit de onaanneemlijkheid van het gevoelen
volgt, dat alle woorden hun ontstaan te danken zouden
hebben aan wortels, die de beteekenis van werkwoorden hadden
en geen naamwoord oorspronkelijk zou kunnen wezen.
137
Ook de onleedkunde kan het vraagstuk omtrent de wor·
ding der menschelijke taal, als voorstelling van gedachten
en gewaarwordingen door gearticuleerde klanken niet oplossen.
Het groote raadsel ligt in de keuze der klanken, waarvan
de mensch zich bij het spreken bedient. Kinderen leerell
de taal die zij hooren, en geven spoedig blijken, dat zij een
vermogen bezitten om aan voorwerpen, hoedanigheden, wel"
kingen enz. namen te geven, meestal ontleend aan andere
hun bekende namen, zoodat de taal van een kind arm is,
vele synonymen heeft en rijker wordt naarmate de ontwikkeling
van het individu en zijne geschiktheid om te onderscheiden
toeneemt. De taal is een uiterlijk kenmerk van
den menseh. Aan dat uiterlijk beantwoordt een innerlijk,
een kenmerk van den menschelijken geest: het vermogen om
begrippen te vormen. Dat vermogen is de eerste grond
der taal. N amen berusten op algemeene begrippen. Gedachten
en woorden zijn als ziel en ligchaam vereenigd.
IETS OVER DEN rrWEEDEN PERSOON
VAN HE1' ENKELVOUD.
Voor eenigen tijd is mij toegezonden een )lantwoord op
de kritiek van H. v. W. (H. S.) te Brussel. (De Toekomst,
tydschrifi voor onderwyzers 5e jaarg. 11 e aflevering)," door
J. J. M. VAN LANGENDONCK te Antwerpen, waarin mijn naam
eenige malen voorkomt en mijn' Leerboekje der Nederlandsche
spraakkunst wordt aangehaald. De beide heeren zijn
het, onder andere punten, ook niet eens omtrent hetgeen
ik van den tweeden persoon enkelvoudig heb gezegd. Ik
meen dns verpligt te wezen mijn gevoelen zoo mogelijk
nog duidelijker uiteen te zetten an doe dit gaarne, ook omdat
anderen bedenkingen tegen mijne wijze van beschouwen
hebben ingebragt. Vooraf moet ik zeggen dat ik, als ik wel,
ligt een van de twee partijen in het ongelijk stel, voor het
overIge onzijdig wensch te blijven. Ik heb noch de spraakleer
van den heer v' L, noch de kritiek van den heer H. v. W.
gelezen en kan dus ook niet beoordeelen met welk recht de
eerste in zijn Antwoord de initialen van den laatste H. v.
W. laat betl'ekenen: Hans vol waan - Hans vol wrevelHans
vol wansmaak ~ Hans vol waanwijsheid - Hans van
weetniet - Hans vol wetenschap - Hans vol waanzin -
Hans vol wartaal, - en hem andere zaken zegt, die meer
den beoor~eelaar dan de beoordeeling betreffen. Deze wijze
van redetwisten is mij te nieuw, dan dat ik mij zou vermeten
er mijne goedkeuring aan te geven.
De Heer H. v. W. beweert dat ik bij de vervoeging del'
werkwoorden in plaats van den tweeden persoon enkelv. het
139
woord O1ttbreekt zet. De Heer L. ontkent dit en verwijst
naar bI. 14 1) van mijn boekje waal' duidelijk staat: Enkelv.
1. ik breek, 2. (Jij breekt, 3. hij breekt en voegt er bij: )) Lees
eens goed wat v. D. op blz. 23 omtrent du (doe) zegt, en
gij zult bekennen dat gij den man (den manne 1) eene onverdiende
ezelskap past met hem te willen doen zeggen ontbreekt."
Het is zeker eene weinig. aan~ename gewaarwording, als
men zijn best heeft gedaan om zelfs voor kinderen duidelijk
te wezen en men ziet, dat volwassenen oog over de opvatting
van het gesprokene twisten. In dit geval geloof ik echter
dat ik mij de zaak niet behoef aan te trekken, daar ik meer
dan 12 maal een voorbeeld van vervoeging heb opgegeven,
waarbij ik heb getracht allen noodeloozen omslag te vermijden.
A.lle voorbeelden zijn op deze wijze gegeven:
Tegenwoordige tijd. Verledene tijd.
1 ik neem 1 ik nam
2 2
3 hij neemt
1 wij nemen
;! gij neemt
3 hij nam
1 wij namen
2 gij naamt
3 zij nemen 3 zij namen
Nu staat het woord O1~tbre()kt er niet, in dit opzigt heeft
de heer H. v. W. abuis, maar ik hoop dat de Heer v. L.
zal erkennen dat de 2" persoon, cl. i. de tweede woordvorm
van het enkelvoud, in dit en alle andere voorbeelden van
vervoeging werkelijk ontbreekt.
Het is ook zonder eenigen twijfel waal', dat het citaat van
den Heer v. L. volkomen juist is. Men vindt op blz. 14:
Enkelv. I ik breek, 2 (Jij breekt, 3 hij breekt. Ik voeg er nog
bij blz. 7 , waar men leest: 1. ik roep, ~. gij roept, 3. hij
roept. Neemt men nu de zaken buiten het verband, waarin
zij voorkomen, dan lijkt het wel alsof ik eerst heb gezegd:
de tweede persoon enkelvoudig is el' wel, - later de tweede
I) Van de eerste uitgave.
140
persoo1~ enkelvoudig is er niet, en dus zelf aanleiding heb
gegeven dat men twist over hetgeen ik bedoel. Leest
men echter aandachtig en vergeet men niet, dat men
met een eenvoudig leerboekje te doen heeft, dan verandert
de zaak. Nadat eerst eenige zinnetjes als voorwerpen van
aanschouwing hebben gediend, en de leerling werkwoord,
onderwerp, gezegde en bepaling heeft 1eeren kennen, wordt
opgemerkt dat, als het onderwerp enkelvoudig is, de spreker
iets van zich zelven of van een ander zegt. Spreekt hij
van een ander, dan is het of tegen, Of niet tegen hem, met
andere woorden, dan spreekt hij van den hoorder of niet
van den hoorder. Bij al deze oefeningen wordt de heuretische
leervorm met veel vrucht toegepast; het gaat met dezen
vorm wel niet gaauw, maal' goed. In denzelfden leervorm
gaat het boekje voort en zegt, terwijl het een van de gebruikte
werkwoorden uitkiest, laten wij nu het gezegde roepen nemen.
Zeg het eens van u zelven. Zeg het eens van den
meester en ook tegen den meester. Zeg het eellS van den
meester tegen een ander. Op de tweede opgave is het
antwoord gewoonlijk: Meester, 11 roept of, als een gevolg van
de aanvankelijke kennis der schrijftaal, gij roept. Verandert
men de opgave een weinig, dan komt el' ook nog je of jij
roept. Deze antwoorden worden alle goedgekeurd en een
wordt er opgeschreven. Nadat nu de ook personen van het
meervoud goed beschouwd zijn, leidt het boekje den leerling
tot de opmerking dat de 2e persoon van het enkelvoud volkomen
gelijk schijnt te wezen aan den tweeden persoon van
het meervoud. Daarop volgt de mededeeling dat dit toch eigenlijk
niet zoo is; maar dat de tweede persoon van het enkelvoudig
d. i. de tweede vorm voor het tweede geval van het
enkelvoud is verloren gegaan en dat men tegenwoordig
den tweeden vorm van het meervoud in de plaats van den
ontbrekenden tweeden persoon enkelvoudig gebruikt. Later
wordt nog meermalen, zoowel bij de werkwoorden als bij de
persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden, op dien ontbrekenden
vorm gewezen, niet om de kindeten anders te
141
leeren spreken of schrijven, dan zij tot heden gedaan hebben,
maar om hun zooveel mogelijk de taal goed te doen verstaan
en hun een juist begrip van de bestaande woordvormen te
geven.
Indien nu de heer H. v. W. meent, dat mijn oogmerk is
de vormen du leers, du loops, du lieps enz. weder in gebruik
te brengen, welke meening hem dool' den Heer M. Y. L.
wordt toegeschreven. dan moet ik verklaren, dat hij zich
vergist; er zou geen woord van gerept zijn, indien dit niet,
om didactische redenen, noodig ware geweest. Meent daarentegen
de heer M. v. L. dat gij leert door mij werkelijk als
tweede persoon enkelvoudig wordt beschouwd, dan moet ik
bekennen dat hij mijne bedoeling niet heeft begrepen; dat
men de kinderen niet moet leeren zeggen of schrijven: du
die '!Jan dit of dat 8preeks, zouds du kunnen zeggen hoe dikwijls
men dij .... , dit ben ik volmaakt met hem eens. Gelukt eenmaal
de toeleg van sommige Vlaamsche schrijvers om du, dijl~
enz. weder bij de gemeente in zwang te brengen dan komen
zij van zelf in de scholen ter spraak.
Ik moet thans nog opgeven welke dan de redenen zijn,
die ik aan de onderwijskunst ontleend heb en die mij bewogen
hebben om den waren tweeden persoon van het enkelvoud
nog eens op te halen.
Gewoonlijk wordt aan de kinderen geleerd: de eerste persoon
is de persoon die spreekt, de tweede persoon die tot wien men
spreekt en de derde persoon die van wien men spreekt. Men
bedoelt hier dus met het woord persoon een levend wezen,
een mensch. Dit komt mij voor onjuist te wezen. Daargelaten
dat men niet altijd van personen spreekt, hoe moet
men het in het meervoud maken, men zal toch niet kunnen
zeggen dat b. v. worden de eerste of derde persoon meervoudig
is, als men daarmede niet zoo zeer het woord, of
liever den woordvorm bedoelt, als wel de voorwerpen van welke
iets gezegd wordt. Men zou dan van personen moeten spreken.
Dit geschiedt in niet eene spraakkunst en dit bewijst,
dunkt mij, dat men wel degelijk den vorm van het werk142
woord bedoelt. Het ergste van deze methode is evenwel dat de
verdeeling van het begrip faalt, want wordt er goed gevraagd,
dan vindt een leerling niets dan derde personen. B.v. Heden
vertrek ik naaf Rotterdam. Spreek ik van iemand? J a. Van
wien? Van u zelven. U woottt hiel' ti~/. Spreek ik van
iemand? Ja. Van wien? Van mij. Het valt niet te ontkennen
dat in de beide gevallen van iemand gesproken wordt,
derhalve hebben wij, de onverbiddelijke definitie zegt het,
in de beide zinnen den derden persoon, want de derde persoon
is die, van wien men spreekt. Is deze gevolgtrekking
juist, dan deugen de praemissen niet, want de spraakleer
zegt dat in den eersten zin de eerste en in den tweeden zin
de tweede persoon voorkomt. Men dient dus een en anderen
weg in te slaan. Ik geloof, dat de wijze welke ik boven
aanwees, zal bevonden worden niet zoo heel kwaad te wezen,
want zij leidt tot het begrip: de personen van de werkwoorden
zijn de vormen, die aanduiden of het gezegde den
spreker den hoorder of eenen derden persoon betreft. Er is
een bezwaar dat bij het onderwijs niet ligt geacht mag worden:
voor zes gevallen, drie van het enkel- en drie van het
meervoud, hebben wij slechts drie vormen. Nu wordt aan
dat bezwaar eenigzins tegemoet gekomen door de voornaamwoorden,
die veelal bij de werkwoorden staan en duidelijk
toonen of zij op den spreker den hoorder of eellen derden
persoon wijzen; maar bij den tweeden persoon missen wij ook
dit hulpmiddel, daar het persoonlijk voornaamwoord van den
tweeden persoon enkelvoudig even als het werkwoord met den
uitgang 8 bijna spoorloos verdwenen is. Om nu den leerling de
zaak zoo duidelijk te maken als mogelijk is en hem te leeren
dat er vroeger wel degelijk verschil aanwezig was, moest de
tweede persoon enkelvoudig opgehaald worden.
Eene andere reden waarom ik van den tweeden persoon
van het enkelvoud niet mogt zwijgen was hierin gelegen,
dat ik het voor zeer nuttig houd naauwkeurig op de klinkers
en tweeklanken der ongelijkvloeijende werkwoorden te
doen letten, en dpze, behoorlijk in klassen verdeeld, den
143
leerling voor te stellen of ze hem naar gegeven voorbeelden
in klassen te laten verdeelen. Schrijft men op de meest
gevolgde wijze b. v. 1 ik sprak, 2 gij spraakt, 3 hij sprak,
1 wij spraken, 2 gij spraakt, 3 zij /Jpraken; 1 ik bad, 2 gij
baadt, 3 hij bad, 1 wij haden. 2 gij baadt, 3 zij baden; dan
loopt de klankleer in de war. Spreke?/' heeft in den tegenwoordigen
tijd de zachte opene e; bidden de geslotene i; dat
gaat goed op; maal' zonder nadere inlichting komt de leerling
niet tot de gevolgtrekking, dat de a in het enkelvoud
van den verleden tijd gesloten en in het meervoud van den·
zelfde~ tijd open is; laat men daarentegen in het enkelvoud
gij spraakt en gij baadt weg, dan is hij el' dadelijk. Eene
vraag naar de plaatsvervangers der ontbrekende vormen komt
gedurig te pas. Het heeft weinig practisch nut in 1 ik beet,
2 -, 3 hij beet, 1 wij beten, 2 gij teet, D zij beten; 1 ik
boog, 2 -, 3 hij boog, 1 wij bogen, 2 gij boogt, 3 zij hoge1/,
, de e en 0 van het enkel-en meervoud te onderschei- • den, anders zoude dezelfde methode ook in dit opzigt gewigtige
diensten kunnen bewijzen.
Eene derde reden. A Is de leerlingen, voor zoo verre zij
eene vreemde taal, b. v. Fransch leeren , schrijven 1 j'ai,
2 tu as, 3 il a, I nous avons, 2 flOUS avez, 3 ils ont, verbeeld
ik mij, dat zij de zaak veel beter inzien en later verstandiger
het gebruik van tu as zullen leeren, als zij weten dat
hunne moedertaal ook eenmaal een vorm heeft gehad met
dezen gelijkstaande, welke vorm uit onze taal bijua spoorloos
verdwenen is, terwijl hij in het Fransch in enkele gevallen
is blijven bestaan.
De vierde reden, dat de kennis van dezen vorm nog wel
eens kan dienen om een zin te verstaan is, ik weet het, voor
velen zwak. Wie bemoeit zich ook met Hollandsch dat meer
dan 200 jaren oud is! En toch komt het dezen of genen
nog wel eens ongevraagd onder de oogen. Zelfs schijnt de
bewering niet al te gewaagd, dat dijn en du niet geheel en
al uit onze spreektaal verdwenen zijn; het mijn en dijn vindt
men uog wel geschreven, terwijl men naast 0 gij lieveling,
144
o jou 8chalk, 0 jij ondeugd nog menigmaal hoort 0 du (doe)
deugniet, 0 du (doe) kleine guit. Wordt zulk eene uitdrukking
eene enkele maal geschreven, dan wordt het voornaamwoord
du, dat niet meer verstaan of liever niet meer verwacht
wordt, door het tusschenwerpsel toe vervangen. Dat dit toe
gebruikt wordt bij eene aansporing en niet bij de opgegeven
wijze van iemand aan te sprt'ken I weet ieder die de gesproken
taal eenige aandacht waardig acht. Indien toe de bedoeling
des sprekers uitdrukte I voor zooverre een tusschenwerpsel
dit doen kan, dan moest het ook in· de plaats van
gij, jij en jou kunnen gesteld worden en deze verwisseling
heeft nooit plaats, zij kan ook geen plaats hebben.
Ik hoop nu aangetoond te hebben dat ik er wel degelijk
redenen voor had waarom ik het plaatsje van den tweeden
persoon enkelvoudig openliet; ik hoop tevens dat er aangaande
mijne bedoeling geen twijfel meer overgebleven is
en dat ik iets mag hebben aangevoerd om anderen, die het
niet met mij eens waren, tot mijn gevoelen over te halen.
Mogt mij dit niet gelukt zijn, dan zal het mij hoogst
aangenaam wezen, dat de bedenkingen, die men er tegen
heeft, door middel van dit tijdschrift openbaar gemaakt
worden. Naar mijn inzien verdienen zulke onderwerpen
ten volle de aandacht.
J. A. VAN DIJK.
HET WARE LIBERALISME
IN DE
NEDERLANDSCHE SPRAAKKUNsrr.
Voorgedragen in de vergadering van het Zevende Taal- en Letterkundig
Congres, te Brugge, d. 8 Sept. 1862 I).
1) Ééne taal, ééne spelling!" dat was de leus, u voor twee
jaren voorgehouden door den kloeken voorvechter der Vlaamsche
taalrechten, onzen wakkeren HEREMANS. 1) Ééne taal,
ééne spraakkunst!" dat wensch ik heden u toe te roepen. Die
eisch is, geloof ik, niet minder billijk dan die van mijnen
1) De bericbten, hier en daar gegeven omtrent het verhandelde in het onlangs
te Brngge gehondene Congres, waren niterst verrassend voor de meeste
sprekers, die zich allerlei Craayigheden in den mond gelegd zagen, waaraan zij
in de versIe verte niet hadden gedacht. Ook het stnkje, waarmede de reeks der
voordrachten door mij geopend werd. had er rnimschoots zijn aandeel in. Een
onzer geachte daghladen (om een enkel staaltje te noemen) zeide, dat ik was uitgegaan
vau de stelling: "Geene taal, geene spraakkunst!" Een ander meldde, dat
ik gesproken had "over het liberalisme in de spelling I" Een derde berichtgever
laat mij zeggen, dat men (ik citeer letterlijk) "bij de zoogezegde taalrevolutionnairen
- de verengelsclters onzer ortkograpkie - te rade gaan" moet, en
maakt zich dan boos dat ik "zulk een stelsel het liberale heet I" Stel n gerust,
mijn waarde, dat heet ik niet eens een stelsel. laat staan het liberale: dat heet
ik lonter onzin. Maar tegenover dergelijke vermakelijkheden acht ik miJ verplicht
aan mijne landgenooten. op wier oordeel ik prijs stel, de gelegenheid te
geven om uit eigen oogen te zien. Ik heb dus gemeend mijne rede in dit- Tijdschrift
bekend te moeten maken, zonder de uitgave der Handelingen van het
Congres af te wachten. In Jen Taalgids is zij zeker het best op hare plaats.
IV. Jaarg. 10
146
Gentschen vriend; ja, raakt nog inniger en nog dringender
de waarachtige belangen der taal. De spelling, in elk geval,
betreft alleen de uiterlijke bekleeding der woorden, en
tast niet diep in het wezen der zaak. Leest gij STOKE of
MAERLANT. HOOFT of ZEVECOTE, bij alle verschil vim spelling
blijft het dezelfde taal, de een en de ander is uw landgenoot,
gij denkt er naauwelijks aan dat de één een zoon
van het Noorden, de ander van het Zuiden was. Maar als
de spraakkunst begint te verschillen, als de veranderlijke
vormen der woorden hier en ginds ongelijk zijn, als de naamwoorden
anders verbogen, de werkwoorden .anders vervoegd,
de rangschikking en indeeling der rede anders ingericht worden,
dan neemt de taal een verschillend karakter aan, zij
splitst zich in afwijkende dialekten : de eenheid is verbroken.
»Ééne taal. ééne spraakkunst!" ziedaar dan de leus die ons
betaamt, indien het ons ernst is met duurzame eenheid, met
duurzame broederschap.
Maar hoe? zult gij vragen, bestaat dan die eenheid van
spraakkunst niet tusschen Zuid en Noord? Doen Vlaamsch
en HoJlandsch, in de geschriften onzer letterkundigen, zich
voor als twee verschillende talen? Verre van mij, zóó iet.s
te beweren. Neen waarlijk. de taal van CONSCIENCE of VAN
BEERS is ons Hollanders evenmin vreemd, als u, Vlamingen,
die van VAN LENNEP of BEETS. Zelfs geef ik gaarne toe,
dat die eenheid van taal in de laatste jaren, ten gevolge onzer
broedèrlijke aaneensluiting, met vasten tred is vooruitgegaan.
En zeker, het zou een scherpzinnig criticus moeten
zijn, die - ik zeg niet. in den stijl - maar in de taal van
DAVID of SNELLAERT een belangrijk verschil wist op te merken
met die van HALBERTSMA of JONCKBLOET. Maar toch,
laat ons niet al te gerust zijn op de herstelde eendracht,
niet al te zorgeloos omtrent de gevaren die nog dreigen.
Zien wij toe, dat wij behouden wat wij bezitten. Er bestaan
in onze spraakkunst twee verschillende richtingen, die de ontwikkeling
der taal naar tegengestelde kanten trachten te leiden.
De eene is in het Vlaamsch, de andere in het Hollandsch
147
sterker vertegenwoordigd. De eene dringt achterwaarts en
hecht zich vast aan het oude, afkeerig van hetgeen de nieuwere
tijd heeft voortgebracht; de andere wil van het oude
niets weten, maar jaagt gestadig vooruit in driftige nieuwigheidszucht.
De eene, ten einde toe doorgezet, dreigt ons
vast te klemmen in de armen van conservatisme en reactie;
de andere ons voort te sleepen naar de revolutie en onbeteugelde
democratie. Maar tusschen die beide uitersten ligt,
even als in de staatkunde, een gematigd en verstandig liberalisme,
dat de rechten van het oude en nieuwe gelijkelijk
eerbiedigt, het goede van beide vereenigd tracht te ontwikkelen
tot waarachtigen en duurzamen bloei. Op dat echte
liberalisme in onze spraakkunst berust de toekomst onzer taal.
Moest het in den strijd der uiterste partijen bezwijken, straks
liepen deze verre uiteen, en de taal werd in twee verschillende
dialekten ontbonden. Maar zoo het zegeviert, dan is
onze eenheid verzekerd, dan spreekt men niet langer van
Hollandsch of Vlaamsch, maar alleen van, onze ééne en ondeelbare
N ederlandsche taal.
Vergunt mij, u dat liberalisme, uit den aard en de geschiedenis
onzer taal, een weinig toe te lichten en als veilig
richtsnoer aan te bevelen.
Wie ooit ernstig over ons Nederlandsch heeft nagedacht
of geroepen was er de pen in te voeren, kan een merk·
waardig en eigenaardig verschijnsel in onze spraakkunst niet
onopgemerkt hebben gelaten. Ik bedoel de moeilijkheid om
eene keuze te doen bij den overvloed van vormen, die zich
aanhoudend opdringt; de vele twijfelingen en bezwaren, die
zich zelfs aan een geoefend schrijver telkens voordoen; en
daarbij de uiteenloopende gevoelens der taalleeraren , die elkander
zoo menigmaal weêrspreken en dikwijls alleen hierin eendrachtig
schijnen, dat zij een aantal vragen eenvoudig met
stilzwijgen voorbijgaan. Zoo rijzen er telkens onzekerheden
op, en wie in de geheimen der taal niet is ingewijd, zoekt
vruchteloos naar eene afdoende beslissing. Hoe ongunstig
schijnt zooveel weifeling en onvastheid af te steken bij de
10 (>
148
strenge eenparigheid, die de grammatica van andere talen,
met name der Romanische, kenmerkt. Neemt het Fransch
b. v.' Hoe is daar alles geregeld en afgepast! Voor ieder begrip
een aangewezen woord, voor iedere wijziging een geijkte
vorm. elke verdeeling, elke beweging, elke speling
afgemeten en naam"keurig bepaald. Hoeveel minder moeite
kost het den Franschman. zuiver en vloeyend Fransch te
schrijven, dan het den Nederlander kost, zijne dikwijls stugge
en grillige taal te beheerschen, die zich alleen aan de vaste
hand van een ervaren meester gewillig onderwerpt! Vanwaar
dit merkwaardig verschil? vanwaar dit eigenaardig karakter
onzer spraakkunst? Ik wil hier niet wijzen op de onzekere
en dikwijls verkeerde methode, of liever op het gebrek
aan methode, onzer vroegere taalbeoefenaren , die, van geen
vast beginsel uitgaande en niet wetende waarheen te streven,
door den wind der meeningen her- en derwaarts werden
geslingerd, en allerlei leeringen predikten, niet uit het wezen
der taal door naauwkeurige waarneming afgeleid. maar
vaak uit misverstand ontsproten of door eigenmachtig goeddunken
uitgedacht. Dit alles - ik heb het elders opzettelijk
uiteengezet - heeft zeker. veel bijgedragen. om de moeilijkheden
in onze spraakkunst te vermeerderen en hare oplossing
te belemmeren. Maar de ware oorzaak van de eigenaardigheid
onzer grammatica was toch niet in de verkeerde
richting der grammatici gelegen: veeleer zelfs is de verkeerde
richting van dezen - ten deele althans - uit de
eigenaardigheid van gene te verklaren. De ware oorzaak
lag dieper. Zij lag in den weelderigen schatrijkdom onzer
taal, die overvloed van hulpmiddelen bezat. om aan
alle behoeften kwistig te voldoen, maar juist daardoor de
keuze moeilijk maakte. Zij lag in de afwisseling eu verscheidenheid
der vormen, die elkander doorkruisten en als verdrongen,
maar juist daardoor, elk voor' zich, niet zoo veelvuldig
gebruikt werden, en zóó dat sc.herpe en welbepaalde
misten. dat een grammatische vorm alleen verkrijgt. wanneer
een telkens en telkens wederkeerend gebruik er een on ver149
anderlijk merk op gedrukt heeft. Zij lag, eindelijk, in het
oorspronkelijk karakter onzer taal, in de levenskracht harer
woorden en vormen, wier eigenlijke grondbeteekenis zoo sprekend
en helder bleef doorschijnen, ook waar het gebrnik hnn
allengs eene nieuwe opvatting had toegekend. Daardoor werd
elke verandering, die de loop der tijden aanbracht, niet licht
zoo gaaf en volkomen geijkt; de woorden en vormen zplve,
zich van hunnen oorsprong bewust, bleven als het ware hunne
stem verheffen tegen iedere afdwaling van hunne eigenlijke
natuur: en ziedaar, bij den overvloed en de mindere vastheid
der vormen, eene nieuwe bron van botsing en tegenspraak,
van twijfel en onzekerheid. Dit alles lag in den aard
der taal, en hare geschiedenis heeft ruimschoots gestrekt
om het nog verder aan te kweeken. Zij doorleefde het gewichtige
tUdperk , dat haar den overgang baande van de formeele
schoonheid der jeugd tot de intellectueele ontwikkeling
van rijp e re jaren. Die overgang bracht in haar innerlijk
wezeneene aa nmerkelijke verandering te weeg. Het verstand
kreeg de overhand boven het schoonheidsgevoel; de rhythmische
welluidendheid der klanken, door het stelsel der quantiteit
bepaald, verflaauwde en verdween, naarmate de klemtoon,
die op het zakelijke der woorden drukte, heerschappij
begon te voeren. De volle en krachtige uitgangen, de vormen
van verbuiging en vervoeging, met toonloosheid geslagen,
verstomden en vielen weg. Nieuwe, sprekender en verstandelijker
hulpmiddelen rezen op, om het geleden verlies
te vergoeden. Zoo ging de deflectie met eene geheele hervorming
gepaard: de oude evenredigheid der deelen was
verbroken, de oude grammatica uit hare voegen losgeraakt,
een nieuw zamenstel in de plaats getreden. Maar al behaalde
dat nieuwe zamenstel lichtelijk de overwinning, als het noodwendig
gewrocht der o~twikkelingswet, die de taal zoowel
als het volk beheerschte, toch was de herinnering aan het
oude niet geheel uitgestorven. Veel was voor altijd verdwenen;
maar ook veel gespaard gebleven, dat nu nevens
het nieuwe te staan kwam en zijn goed recht trachtte te
150
doen gelden. Vandaar eene nog grootere verscheidenheid van
vormen, dan de taal vroeger gekend had. En toen allengs
de verschillende tongvallen, waarin oudtijds onze gemeenschappelijke
taal als verbrokkeld was, tot ééne schrijftaal
ineenvloeiden , bestemd om band en pand onzer eenheid te
worden, toen bracht elk gewest, iedere stad zijne schatting
aan, toen herrees van hier wat ginds verloren was geraakt,
oude en nienwe vormen van gelijke kracht schaarden zich
nevens elkander en mengden zich dooreen: de overvloed begon
overtolligheid te worden t'n met verwarring te dreigen.
Maar was door al deze verandering en vermenging de oude
regelmaat een oogenblik verstoord, de genius der taal waakte
over haar behoud. Het gezonde taalinstinkt weerde het kwaad
en herstelde eene nieuwe orde. Het schiftte en verdeelde,
keurde en toetste, en wist den schijnbaren ballast van overtollige
vormen ten nutte aan te wenden, door aan elk zijne
eigene en bijzondere kracht toe te wijzen en zoo doende ze
dienstbaar te maken aan juister onderscheiding en fijner schakeering
der gedachten. Zoo mocht de taal veel hebben ver~
oren wat haar vroeger versierde, maar meer nog had zij
aangewonnen; en hetgeen tot verwarring scheen te zullen
leiden, was, door de bezielende kracht van het levend taalbesef,
eene bron van ni eu wen rijkdom èn van hoogere orde
geworden. Maar zoo had tevens de taal een eigenaardig karakter
aangenomen; zij had dit tijdperk harer ontwikkeling
gelukkig volbracht: het formeele beginsel der grammatica
was naar den achtergrond geweken, het intellectueele en
aesthetische op den voorgrond gesteld. Inderdaad, daarin
vooral is het voortreffelijke onzer moedertaal gelegen, dat zij
minder dan andere aan vaste vormen is gebonden, maar des
te meer door verstand en kunstzin bestuurd wordt. Elders
voor bepaalde begrippen bepaalde grammatische vormen; alles
door het gebruik geijkt en door gezag verordend: weinig aan
vrije keus en onmiddellijk bewustzijn overgelaten. Bij ons
daarentegen, nevens datgene wat onveranderlijk bepaald behoort
te wezen, een ruime voorraad van wijzigingen, voor
151
individueele vrijheid en onbelemmerde speling beschikbaar;
nevens de noodzakelijke eenheid de rijkste verscheidenheid.
Hier naamwoorden met twee, drie, ja vier meervoudsvormen,
en met allerlei wisseling in de verbuiging; daar werkwoorden
met meer dan een huipwoord verbonden, of te gelijk met
oude en nieuwe vormen vervoegd; ginds de opvatting van
een zelfde woord naaI' verschil van geslacht of ongelijkheid
van spelling gewijzigd; elders de uitgangen, langer of korter
I zwaarder of lichter, op allerlei wijzen onderscheiden;
de uitspraak van klinkers en medeklinkers met tal van schakeeringen
gekleurd. En dat alles niet aan gezag onderworpen,
niet door stijve grammatische wetten gebiedend voorgeschreven;
maar ook evenmin aan de willekeur prijs gelaten: alleen
door de hoogere wet van een gezond taalgevoel beheerscht,
en in ieder bijzonder geval te kiezen naar de inspraak van
oordeel en smaak. In één woord: een speeltuig met keur
van toetsen, om de vrije uiting van gedachte en gevoel met
eindeloos afwisselende tonen te begeleiden tot in de fijnste
ontledingen des verstands en de teederste trillingen des gemoeds.
Ziet, M. H., zoo is in onze taal de oude orde van zaken
ondergegaan en door eene nieuwe vervangen, beantwoordende
aan de behoeften van een lateren tijd. Zoo getuigt zij van
een volk, dat door velerlei inspanning en strijd zich aan zijn
kinderlijken toestand ontworstelde en degelijk gevormd den
manlijken leeftijd bereikte; dat wilskracht aan beradenheid
paart; dat, kloek van vers1and en met een gezonden kunst-,
zin bedeeld, tevens uitmunt in praktisch overleg; maar vooral
in zijn afkeer van alle drukkend gezag, in zijn geest van
vrijheid en zelfstandigheid, zijn kenmerkend karakter openbaart.
Zoo is de taal. ook uit dit oogpunt beschouwd, de
afspiegeling onzer geschiedenis, het beeld onzer nationaliteit.
Ik meen genoeg gezegd te hebben I om u de eigenaardigheid
onzer spraakkunst te verklaren, als gegrond in het wezen
der taal en door hare historie nader bepaald. Maar zoo
blijkt tevellS de methode, die in hare beoefening moet wor152
den gevolgd. Zal die methode werkelijk ten goede leiden en
den bloei der taal bevorderen, dan moet zij met haar karak.
ter en hare geschiedenis overeenkomen. Zagen wij, dat onze
taal uitmunt in rijkdom van vormen, maar dat die rijkdom
allengs tot overvloed werd en daardoor de grammatica met
verwarring en onzekerheid bedreigde; dat de oorspronkelijke
helderheid harer bestanddeelen niet zelden met de wijzigingen
van een later gebruik in tegenspraak kwam; en dat zich in
haar bovenal eén streven openbaart naar verstandelijke rijpheid
en kunstrijke \'erscheidenheid: dan is er voor den taalleeraar
geen natuurlijker en dringender voorschrift dan dit:
met bewustheid den weg te vervolgen, reeds door het onbe·
wuste taalinstinkt aangewezen: derhalve, den ganschen overvloed
onzer grammaticale vormen ongeschonden te bewaren,
maar dien, verstandig en smaakvol, zoodanig aan te wenden,
dat alle onvastheid en weifeling verdwijne, door aan ioderen
vorm, tot in de fijnste toetsen en tinten, die eigenaardige
kracht toe te kennen, die het meest met zijnen oorsprong en
aard overeenstemt. En zagen wij tevens, dat onze taal eene
belangrijke hervorming heeft ondergaan; dat zij veel heeft
verloren, maar meer nog heeft aangewonnen; dat zij uit
de gelukkige vermenging van oude en nieuwe elementen zich
een anderen, beteren toestand heeft weten te scheppen; dat
het formeelebeginsel harer jeugd door het intellectueele en
aesthetische van rijperen leeftijd wel niet geheel is verdrongen,
maar daarin opgelost: dan blijkt het terstond, dat de
methode onzer spraakkunst zich niet eenzijdig noch aan het
oude noch aan het nieuwe mag aansluiten, maar, aan de leer
der geschiedenis getrouw, beide te gelijk in de ware verhouding
behoort te eerbiedigen. Juist in die eenzijdigheid, die
ik daar noemde, bestaat de verkeerde methode, die menigen
taalbeoefenaar het rechte spoor doet missen. Sommigen, bekoord
door de harmonische regelmaat der vroegere taal, door
de volheid, de_ pracht en de liefelijke melodie van weleer,
hechten zich bij voorkeur aan het oude, trachten de voormalige
taalvormen in" het leven terug te roepen en aan de geheele
153
spraakkunst eene antieke kleur te geven. De latere vervorming
en vernieuwing heeft voor hen weinig waarde; wat
van het oude is afgeweken, komt hun verdacht voor; stellige
veranderingen nemen zij slechts met weerzin aan, als
door den nood gedwongen. Zoo doende loochenen zij den
natuurlijken en onvermijdelijken gang van zaken, en dringen
de taal terug op de baan dfr beschaving. Anderen daarentegen,
onbekend met de sierlijke taal der middeleeuwen, of
onverschillig omtrent haar uiterlijk schoon, warsch van poëtische
droomerijen, maar nuchter en praktisch gezind, en van
de taal niets anders vragende dan de koele uiting van het
redeneerende verstand, bekommeren zich niet om het verledene,
verwerpen al wat oud is, erkennen alleen die vervorming,
die de taal in lateren tijd heeft aangenomen, en jagen
er naar om die tot het uiterste door te zetten. Zij putten
hunne kennis alleen uit. de waarneming van het hedeu, maar
vergeten hoeveel schoons verloren ging, en hoeveel nog verloren
zal gaan, wanneer men al datgene veronachtzaamt,
dat nog uit de oudheid is övergebleven en, in spijt van de
ongunst der tijden, nog leven en groeikracht behield. Zij
letten niet op hetgeen achter hen ligt, maar missen daardoor
den maatstaf om de waarneming van het tegenwoordige tot
bewust.zijn te brengen en tot vruchtbare kennis te doen gedijen.
Uitsluitend de aandacht richtende op den heden daagschen
graad van ontwikkeling , maar de vroegere graden
voorbijziende, kunnen zij die ontwikkeling zelve in haren
aard en hare waarde noch helder begrijpen noch billijk beoordeelen,
omdat zij den grond van het bestaande niet ken·
nen, omdat zij niet inzien hoe en waarom het zoo geworden
is, en juist daardoor de allengs ingeslopene feilen en gebreken
niet onderscheiden van de verbE'teringen, die de tijd
heeft aangebracht. Zoo blijven zij geheel tot het uiterlijke
beperkt; en bij hunne waarneming door geene behoedzaamheid
of matiging bestuurd, nemen zij alles wat voor hen
ligt, ook de onhebbelijkheden der verbasterde volk spraak ,
zonder oordeel op, niet tot vergelijking en inlichting, maar
154
als rechthebbend gezag en geldig bewijs. Ziedaar, M. H.,
de beide uiterste partijen. Beide, op haar eenzijdig standpunt,
verarmen en verminken de taal. Beide miskennen
hare geschiedenis en den geregelden loop harer ontwikkeling,
waardoor uit het gisteren het heden geboren werd. De eene
vergrijpt zich aan het tegenwoordige, de andere aan het verledene.
De eene maakt de taal ouderwetsch, stijf, onhandelbaar,
pedant; de andere zonderling, plat, slordig, plebejisch.
De eene ziet mistroostig achteruit naar de dagen van voorheen,
die voor altijd vervlogen zijn; de andere, het oog
eenzijdig en zórgeloos op het tegenwoordige gevestigd, ziet
niet uit naar de dagen die komen zullen: zoo wordt de toekomst
der taal door gene geloochend, door deze ondermijnd.
De eersten zijn de conservatieven, die stilstaan bU het oude,
of wel de reactionnairen, die het goede van den nieuweren
tijd met geweld willen tegengaan; de laatsten de revolutionnairen,
die het oude verwerpen omdat het oud is, soms wel
de radicalen, die teugelloos voorthollen op den weg van
hervorming. Met geene van beiden kan de taal op den duur
bloeyen. Maar tnsschen die beide uitersten, ik zeide het
reeds, ligt het ware liberalisme, de echte uitdrukking en
vertegenwoordiging van de wezenlijke behoeften der taal. Getrouw
aan de lessen van geschiedenis en ervaring, en gesteund
door even onpartijdige als naauwlettende waarneming,
erkent het evenzeer de rechten van het oude als van het
nieuwe, en tracht de vereeniging en zamensmelting van beide
zooveel mogelijk te bevorderen. Altijd bereid om het goede,
dat uit den storm der tijden gespaard bleef, te handhaven
en te beschermen, verwerpt het zonder ommezien alles wat
stellig verouderd en versleten is. Altijd volijverig om de voordeel
en , door de beschaving behaald, te verzekerE:'n en naar
nieuwe te streven, wacht het zich voor de overdrijving eener
hervormingszncht, die al het oude stelselmatig versmaadt,
en ten laatste, door geen eerbied voor verkregen rechten
weêrhonden, er toe komen moet om het graanwals wetgever
te erkennen. Zoo worden de beide beginselen in het leven der
155
taal, dat van behoud en dat van vooruitgang, in juiste evenredigheid
verbonden. De overvloedige rijkdom van vormen
wordt niet willekeurig besnoeid, maar zorgvuldig geleid en
geregeld, door verstandig beheer in alle richtingen bruikbaar
gemaakt; elke verwarring voorkomen, elke twijfel opgelost,
alles ten goede aangewend: niet door het opdringen van oppermachtig
gezag, maar alleen door het eerbiedigen van de
vrije en natuurlijke ontwikkeling der taal, door het afluisteren
en trouwhartig opvangen van hetgeen zij zelve omtrent haar
eigen wezen verkondigt. Ziedaar, M. H., het echte liberalisme,
de vrucht der historische school, die aan de taalwetenschap
in onzen leeftijd een nieuwen weg heeft gebaand. Dat liberalisme
is het onderpand van den duurzamen bloei der taal.
Sterk door het bewustzijn van zijn rechtvaardig streven, durft
het met frissche geestkracht en blijmoedig vertrouwen den
blik voorwaarts richten. Het ziet voor de taal, die een schoon
verleden had, ook eene schoone toekomst te gemoet; het
weet, door het verledene aan het heden vast te knopen,
die toekomst voor te bereiden.
M. H., het is in onze dagen op taalkundig gebied vrij
wat anders gesteld, dan het, ruim dertig jaren geleden, in
de staatkunde was. Viel toen Holland bezwaarlijk vrij te
pleiten van een geest van conservatisme, in België daarentegen
was de geest der revolutie ontwaakt. Thans - ik
spreek hier natuurlijk alleen van de tnalkunde - schijnt het
alsof de conservatieve beginselen in België veld winnen, terwijl
in Holland de revolutionnaire leerstellingen met ophef
worden gepredikt. Toen heeft de spanning tusschen de beide
uitersten, na kortstondigen strijd, het werk der diplomatie
te niet gedaan, het Zuiden van het Noorden, Vlamingen van'
Hollanders gescheiden. ~? elaan, laat ons zorg dragen, dat
niet op het gebied der taal - die geen werk is der diplomaten,
maar diep in onze afkomst geworteld, - dezelfde spanning,
dezelfde strijd ontsta. Vermijden wij de uitersten; hoeden
wij ons voor alles wat de eendracht kan schaden; blijven wij
getrouw aan de leus: I) ééne taal, ééne spraakkunst!" Het
]56
middel, om die eenheid duurzaam te bevestig~n" kan niet
twijfelachtig zijn. Wat had, naar menschelijke berekening,
de scheiding van Noord en Zuid kunnen voorkomen ? Wat
heeft, na al de beroering van die dagen, de beide landen
als afzonderlijke staten staande gehouden? Wat heeft ze
bloeyend en welvarend, kraC'htig en gelukkig gemaakt? Wat
anders dan het verstandige liberalisme, waarvan thans beide,
in ongestoorde eensgezindheid, aan Europa het voorbeeld
geven? Welaan dau, dat liberalisme zij ons richtsnoer, ook in
de taal. Het is bestemd om ons voor altijd vereenigd te doen
blijven, het waarborgt aan onze gemeenschappelijke moedertaal
eene toekomst van welvaart en bloei. En mag eenmaal,
als een uitvloeisel van deze onze broederlijke bijeenkomsten,
een N ederlandsch Woorden boek het licht zien, dan zal het,
van dien geest doordrongen, luide getuigen: n Êéne en dezelfde
is, nu en voor immer, de taal van het Dietsche Vaderland_
"
M. DE VRIES.
BRIEF AAN DE REDACTIE VAN HET TIJDSCHRIF11
nE GInS 1).
Mijne Heeren,
In het Julij nummer van uw geacht tijdschrift heeft de
Heer T. R. van een door mij geschreven werkje over onze
Spelling eene recensie geleverd, waaromtrent ik het stilzwijgen
niet geheel mag bewaren. Het is evenwel mijn plan
niet, hier al het onjuiste, dat in die recensie voorkomt, aan
1) Niet aan de Gids ingezonden uithoorde van de b~zwarellde voorwaarden aan
hel plaatsen eener anticritiek in dat tijdschrift verbonden.
157
te toonen en te verbeteren j dat toch behoort, mijns inziens,
te geschieden in een tijdschrift, hetwelk, als bv. de Taalgids,
uitsluitend voor taalkundige vertoogen bestemd is. Vele
van mijne argumenten zouden voor de gewone lezers van
uw maandwerk , die van taalstudie niet hunne liefhebberij
maken, klem en overtuigingskracht missen; door hen zou
eene eigenlijke verdediging toch niet gelezen worden, en
voor de mannen van het vak is eene wederlegginO" , ge- . 0
loof ik, geheel overtollig. Evenmin wil ik mij beklagen over
het ongunstig oordeel van Recensent. De Heer T. R. heeft
bij onderscheidene gelegenheden, onder enkele goede begrippen
aangaande onze taal, zulke zonderlinge en hem uitsluitend
eigene denkbeelden aan den dag gelegd, dat ik van
hem eene onbepaalde goedkeuring van mijn boekje waarlijk
niet zou gewenscht hebben. Ook zal niemand, die weet hoe
moeilijk Prof. TACO ROORDA tegenspraak dulden kan, en
wat er vroeger tusschen dien Heer en mij is voorgevallen,
zich verwonderen over den toon, die in de recensie van
den Heer T. R. heerscht. Ik heb daarom lang in beraad
gestaan, of ik op dat stuk wel antwoorden zou; er komen
echter zaken in voor, die mij verbieden geheel te zwijgen.
Ik reken mij verplicht te protesteeren tegen hetgeen niet zoo
zeer mijn boekje als de geheele wetenschap betreft. Wie
den gang der taalstudie in de drie of vier laatste decenniën
heeft waargenomen, is overtuigd, dat geen leerboek op degelijkheid
aanspraak mag maken, indien bij de zamenstelling
daarvan de waarheden, die de taal vergelijking tot ons bewustzijn
gebracht heeft, buiten rekening zijn gebleven; ik ten
minste heb gemeend ze niet voorbij te mogen zien. Intusschen
telt dat meer omvattende taalonderzoek hier te lande nog
te weinig beoefenaars, het getal dergenen , die over de
resultat.en kunnen oordeelen, is ""nog te gering, dan dat
men met onverschilligheid zou mogen aanzien, dat deze uitkomsten
in verdenking gebracht en voor hersenschimmen
uitgekreten worden; vooral wanneer zulks geschiedt door
iemand, bij wien men grondige kennis van zaken onderstellen
158
zou. Daar ik nu toch volstrekt tegen het genoemde stuk
moet opkomen, wil ik, bij hetgeen ik eigenlijk te zeggen
heb, eenige opmerkingen voegen, die wellicht geschikt zijn
om den lezer aan te toonen, in hoe verre men op verslagen
en verzekeringen van den Heer T. R. kan vertrouwen.
Het zou er met de linguistiek al heel treurig uitzien,
indien alles zoo was, als Recensent het zich voorstelt; de
geheele wetenschap zou moeten gereconstrueerd worden.
zooals men dat noemt. GRIMM, BOPP en POTT, aan wie
wij hare ontwikkeling voornamelijk hebben te danken, hadden
dan van voren af aan te beginnen; of liever. zij
moesten dan de pen voor goed neêrleggen, wa~t het zou
hun wel niet mogelijk wezen van andere grondbeginselen uit
te gaan, dan van die, welke zij als waar en deugdelijk hebben
leeren kennen. Het geldt hier toch niets meer en niets
minder dan het behouden of verwerpen eener stelling, wier
gevolgen zich uitstrekken tot alle Indogermaansche woorden
zonder onderscheid; immers tot alle, die klinkers of tweeklanken
hebben, en zonder die noodwendige bestanddeelen
heeft men er tot nog toe geene ontdekt. Maar zien wij,
wat er van de zaak is.
In de tweede Bijlage achter mijn boekje heb ik in § 1
gezegd: I) Er waren oorspronkelijk slechts drie klinkers a, i en
u (uit te spreken: oe)." Deze allerbelangrijkste stelling, die
de hoeksteen is van het fundament, waarop het nieuwere
taalgebouw rust, heb ik het eerst aangetroffen bij Duitsclle
grammatici, en sedert heb ik zelf haar door ontelbare bewijzen
bevestigd gevonden, zoodat zij ook voor mij eene even
onomstootelijke als onmisbare waarheid is geworden. Recens.
vindt haar ongeloofelijk en zegt, blz. 1;2 - wel eenigzins
naïef - I) Bij Duitsche schrijvers heb ik wel dikwijls de a,
.z en u "die drei Urvocalen" en ook wel de a alleen, pgleich·
» sam der Urvocal" genoemd gevonden 1), maar ik heb
1) Wanneer zij de a hij uitnemendheid "den Urvocal" heeten, geschiedt zulks,
om~at i en u niet altijd oorspronkelijk zijn, maar soms uit a zijn ontstaan. Vergel.
lMJ
• altijd gemeend. dat bij die Duitschers, die zooveel met
"dit ur in de weer zijn, dat eenvoudig zoo verstaan moest
Dworden, dat men in de theorie de a, i en u als de
"hoofd vocalen, de andere als tusschenklanken of over"
ga n g s klanken beschouwen kan. - En als ik dan in de
)) grammatica van den Heer BRILL las: • De vocalen zijn 001'
»spronkelijk drie in getal: a, i en u (oe)", dan dacht ik,
)) dat men dit ook zoo moest opvatten, en dat alleen maar
Jl de zin van dat Duitsche UI' minder juist door het woord
)) oorspronkelijk was uitgedrukt. Maar bij de wijze, waarop
"de heer Te Winkel zich uitdrukt, is aan zulk een opvat
)l ting niet te denken j hij meent dat oorspronkelijk in volle
)' ernst van een werkelijke 0 ors pro n g, van een 0 n t s t aa n
)l in de wel' k e lij k hei d."
Het laatste is volkomen juist, d at is inderdaad mijne bedoeling
met het woord oor,pronkelijk; maar dat is ook de bedoeling
van Prof. BlULLj en de "Duitschers" willen hiel'
ten minste - met hun ur· hetzelfde te kennen geven, wat
wij duidelijker en ondubbelzinniger, doch iets omslachtiger,
door het afzonderlijke woord o01'8pronkelijk uitdrukken. De
Heer T. R. verklaart dus zelf, dat hij » die Duitschers"
niet heeft begrepen; zijne woorden behelzen derhalve de gulle
bekentenis, dat ZHGel. niet eens de hoofdwerken over de
lndogermaansche talen en taalvergelij king, de geschriften
van GRIMM, BOPP, POTT en SCHLEICHER, ooit met aandacht
gelezpn en bestudeerd heeft; anders toch zou ZHGel. vohtrekt
hebben mo e ten opmerken, dat genoemde schrijvers door
Or1Jocalen inderdaad eerste, oorspronkelijke klinkers
verstaan, van welke de overige wijzigingen, versterkingen,
of verzwakkingen zijn 1).
lat. ignis met skr. agni; lat. inter ea hd. unter met skr. anlar; de i in binden
met de a van b<tnd enz.
1) J. GRIMM zegt in zijne Deutscne Gramm. D. I, 3d• druk, blz. 39: "Die
drei kurzen ," namelijk a, i en u, "billlen deutlich den grund aur dem jeder an·
dere lau! sich entfaltet j" en dat ganscht;. pte deel is éene doorloopende aanwijzing,
hoe alle klinkers en tweeklanken in de verschillende Germ. talen nit a. i
160
Men moge nu deze openhartige belijdenis gispen en kinderachtig
eenvoudig noemen, ik vind ze loyaal; zij pleit v~or
R,ecensents eerlijkheid. Deze erkent hier immers zelf, dat
hij nooit iets aan de vergelijking der lndogermaansche talen
gedaan heeft - ten minste nooit pogingen heeft aangewend
om er iets van te begrijpen, - en dat het dus hoogst onbillijk
zou wezen, indien men hem op dat gebied over een
verkeerd oordeel hard viel. Vraagt men mij echter, of die
openhartigheid te pas komt in een tijdschrift, waarnaar het
peil der wetenschap in Nederland dikwijls wordt berekend,
dan wil ik liefst het stilzwijgen bewaren.
en u ontstaan zijn. Zoo vindt men b. v. blz. 74 en 78, dat en hoe de korte
ohd. e en 0 uit a, i en u zijn voortgekomen; op blz. 93 en 98 leert hij. dat
de lange ohd. e en 0 uit ai en au zijn ontstaan, enz. enz. In zijne Geschichte
der deutschen Sprache geeft hij een overzicht van dat alles, ~n leert onder andere
op blz. 844 het ontstaan van de lange Gothische klinkers é en ó nit ia en ua. Zijne
spraakkunstige werken zijn volstrekt onverstaanbaar, indien men de bewuste stel]
jog niet in het oog houdt. -- Dat nopp alle Lalijnsche, Grieksehe, Germaansche
en Sla"iis~he vocalen ui! a, i cu u afleidt, kan men zien in zijn Vokalismus
en in zijne Vergl. Gramm. 2de druk, § § I-lOt. Niemand, die dit werk lees!,
kan zulks voorbijzien, want de gansche 3 deelen door gaat hij van die onderstelling
uit. - Wie zich met één oogopslag wil overtuigen, dat ook SCHLEICHER
niet anders leert, die zie zijne tabel der letters van de Indogerm. Urspraehe,
te vinden op blz. 8 van zijn Campend. der ver(/l. Gramm. Op die tabel komen
geene andere klinkers voor dan: a, i, u, d, ai, di, au en duo - In
Prof. BRILL'S Ned. Spraak!., 185., vindt men hetzelfde begiusel gehuldigd. Zie
§§ 6-16, waar het ontstaan van e, ie, 0, oe, ei, ij, eu, u, ui en ou uit de
grondklanken a, i en u wordt opgegeven. Eene misvatting als deze is alleen begrijpelijk
in iemand, die geen der genoemde werken gelezen, of ten minste niets
van hunnen inhoud begrepen heeft. Dat een van beide bij Rec. het geval moet
zijn, blijkt niet slechts de geheele recensie door hij zijne beschouwing van de
wijzigingen en onderlingoe verwisselingen onzer klinkers en tweeklanken, maar ook
niL een aantal andere grammaticale zakeu. Ik noem slechts zijne onderscheiding
van gelijkvloeyende en ongelijkvloeyende werkwoorden; het verband tusschen de
ongelijkvloeyendheid en de klinkers; zijne voorstelling van de vorming onzer
cansatieven, door BOPP, § 741, zoo duidelijk verklaard; zijne verwarring van
de verdubbeling eens medeklinkers in het middeu van een woord ter bewaring
van de kortheid der voorgaande vocaal, b. v. in padden en wetten, met het toevallige
zamentreffen van twee zelfde medeklinkers in de afleiding en zamenslelling,
b. v. in schaaà-de, root-te, groot-te; enz.
161
Bij het eerste lezen of hooren luidt het zeker wel wat
vreemd, dat er slechts drie oorspronkelijke klinkers zijn;
maar heeft men dergelijke bevreemdende waarheden niet in
alle wetenschappen? Hebben niet zelfs de natuur- en wiskunde
hare paradoxen, die evenwel bij eene voortgezette beoefening
dier wetenschappen al het wonderspreukige verliezen?
Kan er, b. v. eene grootere paradox bedacht worden
dan de stelling, dat onze aarde eene tweevoudige beweging
heeft? Van die beweging, hoe verbazend snel zij ook is,
voelen wij niet het geringste; wij zien daarentegen dagelijks
met onze eigene oogen de zon en de sterren boven den gezichteinder
verrijzen, over onze hoofden heenzweven en weder
ondergaan, Het historische getuigenis der H. Schrift
bevestigt hetgeen onze zinnen waarnemen: stilstand del' aarde
en beweging del' hemellichamen. Is er schijnbaar iets dwazers
uit te denken dan het loochenen en omkeeren van hetgeen
al de bewoners der aarde elk oogenblik kunnen opmerken?
En toch ieder, die degelijk onderwijs genoten heeft,
is ten volle verzekerd van de dubbele omwenteUng' onzer
planeet; niets zou in staat zijn hem die overtuiging te ontnemen.
En waarom niet? Alleen omdat hij door het aannemen
dier onderstelling honderd verschijnsels op de eenvoudigste
en natuurlijkste wijze kan verklaren, die zonder dat
onoplosbare raadsels zijn en blijven; het is omdat hij niet
kan weifelen bij de keus tusschen licht en duisternis, tusschen
hooge wijsheid en groote dwaasheid. Zoo omtrent is het ook
gelegen met de bewuste stelling: zij verklaart duizend en
duizend verschijnsels in de geschiedenis der Indogermaansche
talen; zij is onmisbaar om die geschiedenis te begrijpen. Doch
wie zou het den Heer T. R. euvel kunnen of willen duiden,
dat hem overkomt, wat zeker aan velen geschiedt, die, buiten
eene wetenschap staande, slechts bij de eene of andere
gelegenheid eenen blik over hare grenzen werpen? Het is
niet eens zoo heel onnatuurlijk, dat ZHGel. die stelling n eene
fictie" noemt, wel te weten, indien hij b. v. ook de hypothesen
van NEWTON en COPERNICÛS met dien naam bestem-
Jaarg. IV. 11
162
pelt - ieder heeft zoo zijn eigen spraakgebruik, dat men
respecteeren moet, al vindt men het ook eenigzins vreemd.
Maar, indien ZHGel. door D fictie" verstaat het gewrocht
een er weelderige of ontstelde verbeeldingskracht. neen, dan
heeft hij het hier geheel mis, zoo iets is die stelling niet.
Zij is de uitkomst van ernstig en waarheidzoekend nadenken
over opmerkingen en bevindingen, lang en met naauwgezetheid
aan waarnemingen getoetst en proefhoudend bevonden.
Dat de Heer T. R. er nog niet van overtuigd is, zal
voortaan niemand verwonderen, nu men uit 's Hoogleeraars
eigen woorden weet, dat ZHGel. den zin der stelling niet
had gevat en mij zelfs beschouwde als haren uitvinder of ontdekker
- ofhoe moet ik het noemen? - eene eer, die ik
van harte zou wenscllen mij te kunnen toeëigenen. Indien
ik eenig vertrouwen bij den Heer T. R bezit, dan durf ik
ik ZHGel. verzekeren, dat het aannemen der a, i en u als
U rvocalen in den zin, dien de Duitsehers , Prof. BRlLI, en
ik aan dat woord hechten, voor de taalwetenschap dezelfde
waarde lteeft, als het stellen een er aantrekkingskracht in de
lichamen voor de natuurkunde en eener tweevoudige bewe·
ging der aarde voor de aardrijks- en sterrekunde. Zonder
die onderstelling is in de taal alles nacht en verwarring -
ZHGel. moet dit bij eigen ondervinding weten -- doch met
haar alles licht en orde. Men ziet dan oorzakelijk verband
tusschen het waargenomene, en een natuurlijken voortgang,
eene geregelde ontwikkeling van den lndogermaanschen
taalstam. Die stelling heeft dan ook sinds lang opgehouden
een vermoeden, eene hypothese te zijn: zU is thans voor
den beoefenaar der vergelijkende taalstudie eene onloochenbare
waarheid; en wie haar ontkent, wordt door hem met
dezelfde soort van bewondering aangekeken als voor weinige
jaren de schrij ver van het werkje: De aarde staat 8tit, door
de sterrekundigen.
Mogelijk vraagt de eene of andere lezer, hoe de Heer
T. R. er toe gekomen is om eene zoo onmisbare waarheid
te ontkennen. Het antwoord is eenvoudig: vooreerst het niet
163
begrijpen en verkeerd opvatten der stelling bij de hoofdschrijvers
; en ten tweede het kijken in eene Sanskritsche en eene
Gothische grammatica, niet met het doel om daar iets uit
te leeren , maar slechts om argumenten te vinden tegen eene
stelling, die men niet begreep en waarvan men het belang
niet inzag. Het geval is niet zeldzaam, in de politiek ziet
men dagelijks hetzelfde. Ik moest in mijn boekje van den
oorsprong onzer e's en o's handelen en zeide, dat zij in de
taal onzer vroegste voorouders, niet bestonden, maar later
uit de drie grondklinkers en de' daaruit gevormde tweeklankers
waren ontstaan. Dit doet den Heer T. R. vragen:
"Wie zou dat willen gelooven? - Waar heeft de Heer Te
" Winkel dat van daan? Uit wat historische bron is dat
• geput? In de oudste monumenten van de Nederlandsche
"taal vindt men immers de e en 0 even goed in gebruik als
" tegenwoordig. En dat niet alleen! men vindt de bewuste
"twee klanken," de e en 0, »in al de stamverwante talen,
"ook in die, waarvan wij de oudste gedenkstukken hebben,
Din het oude' Duitsch, in het Gothisch, in het Grieksch,
in het Latijn en in het Sanskritsch." Grootendeels waarheden
en toch geen enkel bewijs tegen de bewuste stelling.
En is die redeneering ook niet wat vreemd? Geene echte
wetenschap eischt geloof, alleen de psychologie spreekt
er van om de beteekenis van het woord te verklaren; op
bewaarscholen, en in zaken van godsdienst, komt geloof te
pas, maar toch wel niet in empirische disciplinen, waartoe
ook de taalkunde behoort, daar vordert men wet en. -
Historische berichten te eischen of te verwachten aangaande
het niet bestaan van iets, klinkt ook zonderling. Historische
berichten kunnen immers alleen dan zuivere bronnen
der waarheid wezen, indien zij afkomstig zijn van ooggetuigen,
ten minste van tijdgenooten; en wie zal bericht geyen
aangaande hetgeen nog niet bestaat, aangaande hetgeen hij
nog niet kent? Zullen onze nakomelingen om zich te vergewissen,
dat de electro-magnetische telegraaf een product
der 19de eeuw is, bij schrijvers der l8de naar plaatsen zoe-
11(>
164
ken I waar verzekerd wordt, dat die werktuigen toen nog
niet bestonden? -En wat het aanwezen van e's en o'.~ in de
oudste monumenten onzer taal betreft, het bewijst toch wel
niets meer, dan dat die klanken gehoord en voortgebracht
werden in den tijd, waaruit die geschriften dagteekenen ;
voor een vroeger tijdvak bewijst het wel niets. Maar de
taalbeoefenaar, die met ernst naar de waarheid zoekt en oorzaken
en gevolgen onderscheidt, vindt in de wijze, waarop hij
de e's en o's ook nog in het historische tijd vak der talen ziet
ontstaan, in hare verwisseling met andere klanken en in een
aantal andere bijzonderheden de overtuigendste bewijzen voor
haar lateren oorsprong.
Het meest bevreemdend in de redeneering van den Heer
T. R. is zeker wel, dat ZHGel. onder zijne tegenbewijzen
ook het Sanskrit 3) opnoemt. Immers het was juist die taal,
3) De Heer 'f. R. noemt de bedoelde taal steeds "het Sanskritseh." ZHGel.
zal ongetwijfeld zijne wijze redenen hebben, waarom hij in dezen van de aange·
nornen gewoonte afwijkt. Ik weet er hoegenaamd !(eene reden voor - dit moet
ik gulweg bekenuen - en boop daarom. dat de Hoog!. het mij niet kwalijk zal
nemen, indien ik vooreerst nog voortga, met onzen HAMAKER - om van levende
landgenooten niet te spreken - en met de Duitsche eu Engelsche Sanskritanen
haar eenvoudig ltet Sans/crit te noemen, zonder dien staart sch er aan.
Die spelling toch is zoo kwaad niet; ik zou ze zelfs den Hoog!. haast durven
aanbevelen. Zij is duidelijk genoeg, bespaart inkt, tijd en moeite, en wint dus
heel wat nit voor iemand, die veel over het Sanskrit schrijfl. Daar komt nog
eene kleinigheid bij; men mocht eens gaan denken - de wereld 'is er boos
genoeg toe - dat Z H Gel. het woord niet vet·stond. Dit zou op zich zelf wel
zoo'n ramp niet zijn; maar wie wil gaarne voor onwetender doorgaan, dan hij
werkelijk is? En gemist kan die staart heel goed worden, dat zien we klaar en
duidelijk aan het woord Latijn. Wij leeren de Lati,fnsche taal nit Lati,fnsche
grammatica's en lexica, maar de taal zelve noemen we zandt!' complimenten
kortaf het Latiin. We gebruiken dan het neutrum van het adjectief latinus,
-a,-um als substantief. Dat is al honderden jaren goed gegaan, we hebben zelfs
de reputatie géhad van vrij goede latinisten te zijn; wie weet, wat het !log eens
worden zal, als we het simpele Sanskrit met behulp van Sanskritsche spraakkunsten
en woordenboeken aanleeren ? - De benaming het Sans/crit stemt volkomen
overeen met de benaming het Latijn; zij is ook een verhollandscht neutrum
van eene soort van adjectief, van Sans/critas, -11 ,-am, het participium van
sanskri (volmaken). Die Latijn schrijven maken dan ook doorgaans zoo veel
omstel niet en spreken veelal eenvoudig van een codex Sanscritus, eene litera
165
die de geleerden op het denkbeeld bracht, dat er slechts drie
grondvocalen zijn, doordien de blijken daarvan in hare grammatica
het meest in het oog springen. Wanneer men het
Sanskritsche alphabet doorloopt, vindt men daar wel twee
letterteekens, die door de hedendaagsche Indiërs als eene é
en iJ worden uitgesproken; doch alles wat er met die letters
v00rvalt, toont. dat é vroeger ai, en iJ vr0eger au was,
en dat wel zoo duidelijk, dat de geheele ontstentenis van e
en,o geen sterker bewijs voor haar later ontstàan zou kunnen
wezen, dan nu in haar voorhanden zijn gelegen is 4). Die
twee letters nu zijn het, die den Hoogleeraar zoo verraderlijk
van het rechte pad hebben geleid. Bij een
weinigje oplettendheid had dit evenwel niet behoeven te geschieden.
Alleen hij, die zich vergenoegt met een blik te
Sanserita, een glossarium Sanscritum; zelden van res Sanscritieae. Maar
wij Nederlanders gevoelen den adjectivischen oorsprong van Latijn en Sanskrit
niet, voor ons zijn die woorden ware substantieven; daarom kunnen wij er, als
het noodig is, de Neder!. adjectieven Latijnsek en San8kritsek van vormen.
4) Alles wat er meL die é eu ti voorvalt blijft een raadsel, indien men niet
i! = ai en t1 =, au stelt; maar neemt men dit aan, dan ziet men alle vocaal.
veranderingen met groote regelmatigbeid aan ééue en dezelfde wet gehoorzamen.
De gewone beschaafde lezer zon de opgave daarvan niet willen volgen; de belangstellende
zie hier echter eeu paar voorheelden. Vooraf zij aangemerkt, dat
i vóór een en klinker in j, en u in hetzelfde geval in wavergaat; en dat men
gewoon is, als men Sallskrit met Latijnsche letters schrijft ,j door y, en w door
v voor te stellen .
.A gaat met eene volgende i in é. met eene volgende u in ó over; BOPP.
Gramm d. Sanskrita.Spraclte § 36. Dat wil dus zeggen: ai en au woroen geschreven
met lelterteekeus, die men thans als é en ó uitspreekt; of i! eu ó ont.
staau nit a en i, en a en u.
Daarentegen keer en é en ó tot hun vorigen toestand ai en au terug, wanneer
zij door een klinker gevolgd worden, waarbij i dan in y (jJ en u in v (w) over.
gaat. B. v. né+ana wordt niet néana, maar nayana; bhó+ati niet bkóati,
maar bkavati; BOPP § 55. Hoe is dat te begrijpen, indien niet i! oorspronke.
lijk = ai en ó= au geweest is? Waar zonden die j en w en die a's zoo plotseling
van daan komen, indien zij niet al in é en ó schuilden?
Wanneer v6ór eene é en ó eene a ingelascht wordt, ontstaan de lange twee.
klanken di en du (aai en aau); BOPP § 33. Hoe zou dat mogelijk wezen, zoo
niet reeds i! = ai en ó = au waren? Stelt men dit echter, dan is di natQnr·
lijk=a+ai=aai=di, en du=a+au=aau=áu.
166
slaan op de eerste bladzijde eener Sanskritsche grammatica,
kan meenen in het alphabet een argument tegen de bewuste
stelling te vinden; maar wie slechts de zoogenoemde »Laut·
lehre" een weinig bestudeerd heeft, die ziet al in den vorm
der letters eene bevestiging van het beweerde. Immers
de letterteekens, waardoor de lange diphthongen ái en áu
worden voorgesteld, zijn niets anders dan de letters é (ai)
en 0 (au) met een diacritisch teek en 'voorzien, hetgeen mijns
inziens reeds kennelijk leert, dat ái en áu slechts mO,di.
ficatiën van ai en au zijn. Bopp, de grondlegger der we·
tenschappelijke grammatica van het Sanshit , op wien de
Heer T. R. zelf zich beroept, is dan ook zoo zeer van de
diphthongische natuur der Sanskritsche é en 0 overtuigd, dat
hij ze altijd n niphthonge" noemt, als het ware om den leerling
gedurig aan haar oorsprong te herinneren.
Het Gothisch leert ten opzichte der Germaansche talen in
het bijzonder hetzelfde wat het Sanskrit ten opzichte van
de lndogermaansche talen in het algemeen leert. Daar
vindt men volstrekt geene e'8 noch 0'8; want de Gothische
letterteekens, die op e en 0 gelijken, beantwoorden niet aan
de e'a en 0'8 in de overige Germ. talen, maar aan á en oe;
dit wordt door den Heer T. R. zelf erkend; zie blz. 64. Dus
geene Gothische e noch o! - Ik waag het die stelling nog
staande te houden, ook nadat de Heer T. R. bij herhaling
heeft verzekerd, dat ik » het Gotbisch niet eens lezen kan."
Een gematigd Recensent, die zich niet door overdrijving
belachelijk wil maken, zou misschien gezegd hebben, dat
ik enkele klanken of letters niet goed uitspreek. De Heer
T. R. was echter van meening, dat hier geene matiging te
pas kwam, zoodat mij niets anders overschiet dan mij te
troosten met de gedachte, dat ik beroemde lotgenooten heb,
dat mannen als GRIMM, BOPP, POTT, SCHLEICHER en anderen
in dezelfde ellende deelen. Voor GRIMM moet Recensents
oordeel het grievendst zijn, want hij is de schuld van ons
aller ongeluk. Hij was ten minste mijn leermeester; als
aan zijne hand heb ik het Gothisch beoefend. Het ver·
167
wijt, dat mij hier treft, treft hem evenzeer, want hij en
de overige genoemden zien Goth. ai en au ook voor echte
tweeklanken aan, niet voor eene korte e (~) en 0 (o); en
dit toch is mijn gebrek, het feit, hetwelk Recensent bewijst,
dat ik het Gothisch niet lezen kan. GRIMM had van
den beginne zijner roemrijke loopbaan het Gothisch als het
fundament aangenomen, waarop hij zijn Germaansch taalgebouw
stichtte; bij was de grondlegger der Gothische grammatica;
nu moet de eerwaardige grijsaard in zijn hoogen
ouderdom vernemen, dat hij het niet eens kan lezen. Sic
transit gloria mundi! Ik vertrouw nogtans, dat hij wel
bij zijne overtuiging zal blijven. Ook is het wel mogelijk,
dat de Heer T. R., als ZHGel. zelf eens de Gothische
declinaties en conjugaties zal doorgewerkt hebben.
tot andere gedachten komt en het ongelijk, den grootsten
kenner der Germ. talen aangedaan, berouwvol zal inzien 5'.
Ik moet bij deze questie een oogenblik langer vertoeven,
want de Heer T. R. staat bier niet alleen. Ook LOEBE en
VON DER GABELENTZ zijn of waren van het gevoelen des
Hoogleeraars ; of liever, om geheel juist te spreken, ZHGel.
deelt in het hunne; en alles wat hij op blz. (i3-68, dienaangaande
mededeelt is, ten minste grootendeels , aan 3 of
4 §§ hunner Gothische Grammatilc ontleend. Die Grammatik
5) In de Gothische declinatie, conjugatie en etymologie komen verschijnselen
voor, analoog met de hoven in noot 4 beschouwde in het Sanskrit , en die even
onverklaarbaar zijn, indien men niet ~telt, dat in ai ell au de beide klillkers a
en i en a en .u onderscheidenlijk uitgesproken werden. Even als in het Sanskrit
verandert hier i vóór een anderen klinker in j en u in w, waardoor derhalve ai
in aj en au in aw overgaat. Hoe zou dit mogelijk zijn, indiell, gelijk de Heer
T. R. wil, ai eene e en au eene 0 voorstelde? Zoo luiden b. v. naus (doode) en
jaus (weinig) in den genitief nawis en fawis, in plur. naweis en fawai; mauJós
(meisjes) is in den nom. sing. mawi. Diwan (dood zijn) en sniwan (gaan) hebben
in den sing'. praeter. dau en snau, maar in den plur. déwum en snéwum,
met verandering van de korte a in de lange é; strauJan (strooyen) en tau jan
(maken, voltooyen) vormen de praeterita strawida en tawida. Uit wai (wee)
ontstaat wajamérjan (wee roepen, lasteren); van aiw8 (eeuw) komt (in ,ajukdutlt
(in eeuwigheid); van bai (beide) HaJótlts (beide) enz. Waar zOllden die w's, j's
en a's vandaan komen, indien zij niet reeds in ai en au aanwezig waren?
168
dagteekent echter reeds van 1846; zij is dus al 16 jaar oud,
en in dien tijd heeft men niet stil gezeten. Die beide geleerden
beperkten hunne onderzoeki.ngen nagenoeg geheel
binnen den omvang van het Gothisch, zonder op de overige
Germaansche talen veel acht te geven. Ten gevolge dier
eenzijdigheid gevoelden zij de tegenstrijdigheden, die uit
hunne stelling voortvloeyen, minder duidelijk. Zij bemerkten
niet, dat zij zoo doende het verband tusschen het Gothisch,
de overige Germ. tongvallen.en het Sanskrit verbraken en
van de eerstgenoemde nagenoeg eene geïsoleerde taal maakten.
Geheel ontgingen hun die bezwaren echter volstrekt niet. Zij
waren eerlijk genoeg om op bI. 31 hunner Grammatilc te erkennen,
dat door hunne leer de klankveranderingen, waarvan
in noot 5 is gewaagd, »kaum erklärbar", men zegge gerust
»volstrekt onverklaarbaar" waren. Zij achtten zich zelfs
verplicht een beroep te doen op de Sanskr. ê en ó, die wij
in noot 4 als oorspronkelijk ai en au hebben leeren kennen;
zij wilden dat men onderscheid zou maken tusschen de phonetische
waarde, de actueele uitspraak, en de etymologische
waarde, de oorspronkelijke uitspraak, van letterteekens.
Ligt hierin niet de erkenning opgesloten, dat ai en a1~ ten
minste vóór ULFILA tweeklanken waren, en dat deze zich in
zijn spellen naar die vroegere uitspraak had geschikt? Behelst
dit niet bedekt eene erkenning van de drie Urvocalen? eene
leer, waartegen die Heeren, zich ook nooit uitdrukkelijk verklaard
hebben. GRIMM daarentegen overzag alle overige
Germaansche talen in hare verhouding tot hare Gothische
zuster. Hij vond allerwegen onverklaarbare raadsels, indien
hij niet in Goth. ai en au, even goed als in Oudhd. en
en Oudnoordsch ai en ei, ou en au, de ware, echte tweeklanken
erkende, die zij zichtbaar voorstellen. Daarom
hebben LOEBE en VON DER GABELENTZ hem ook nooit tot hun
gevoelen kunnen overhalen. Hun beweren steunde eeniglijk
op de waarneming, dat ULFILA in vreemde woorden de E
en 0 door ai en au terug gaf, en pavlus, esav, niet pauZus
esau schreef. Aan die argumenten is door Prof. DIETltICH
169
alle kracht benomen in zijn werkje over Die Au,~sprache de.s
Gothischen. De Heer T, R. schuift dit boekje handig ter zijde
met eenvoudig te zeggen: )) Het is eene laatste maar ijdele
1) poging om de tweeklanken ai en au in het Gothisch te
D redden." Die woorden, hoe apodictisch zij misschien ook
klinken, kunnen niemand verwonderen, die bedenkt, dat de
Hoogleeraar , niets aan de vergelijking der Germ. talen gedaan
hebbende, nooit de behoefte aan die tweeklanken heeft gevoeld.
Er bestaat hier intusschen slechts eene keus tusschen
twee uitersten: of men moet de altijd nog maar gegiste uitspraak
van het Grieksch ten tijde van ULFILA, waarvan de
Graecisten zeI ven verklaren niets met zekerheid te weten, tot
ken bron der Gothische uitspraak aannemen, maar daarmede
ook alle pogingen om het Germaansch te begrijpen volstrekt
opgeven; of men moet de twijfelachtige uitspraak van het
Grieksch buiten rekening laten en diè uitspraak als de ware
erkennen, die in ont6lbare gevallen blijkt de ware te zijn, en
waardoor alle phonetische verschijnselen op Germaansch taalgebied
verklaard worden.
Eene der moeilijkheden, die men zich schept, is het ontstaan
van de Hoogd., Oudnoordsche en Neder!. ei, au en
ou in de woorden die in het Gothisch ai en au hebben.
Men vraagt te recht: indien goth. ai en au niets anders
zijn dan eene, nog wel korte, e (f) en 0 (o), waarom treffen
wij dan juist in diezelfde woorden, b. v. in hd. Theil, goth.
dails, in hd. aue1t. goth, auk, eene ei en au aan, die thans
onloochenbaar als ware tweeklanken luiden? De Hoogl.
beantwoordt die vraag met de woorden: II door Vocal-steigerung,"
zonder ons echter te verklaren, wat men daardoor
verstaan moet, of hoe die Steigerung zich toedroeg. Op blz.
67 vraagt ZHGel.: )) 'Waarom zouden wij niet aannemen,
II dat de zuivere o-klank, die men in het Hollandsche loof
n en lof, en in het Gothisch laufs heeft, in het Hoogduitsch
)) Laub door eene verbreede of verdikte en onzuivere uitspraak
» door a Vocal-Steigerung," zooals BOPP het noemt in zijne
II grammatica van het Sanskritscll, tot een tweeklank gewor170
Dden is? Zulk een klankverdikking - kan immers, gelijk
»men uit de Sanskritsche grammatica leeren kan, even goed
)) plaats hebben als een klankverdunning. En als men, zoo
)) als de Heer Te Winkel meent en zegt, dat de e in een
)) woord als ons breed uit de tweeklank ai ontslaan is, nadat
.deze eerst in ei was overgegaan, dan toont men alleen,
.. dat men het Gothisch nog niet lezen kan. Want in het
»Gothische braids beduidt het klankteeken ai een eenvondi))
ge e. En de tweeklank ei, die men in het Hoogd. breit en
» ook in het Hollandsche verbreiden heeft, bewijs,t immers
11 zelf zijn oorsprong en afkomst uit een e: de hoofdklank
.van de ei - de klank, waar de tweeklank mee aanvangt -
»is :immers een e en niet een a. En gelijk de tweeklank
\
II ei uit een e, zoo is de tweeklank au in Hoogd. woorden,
»zooals Laub en Staub uit eene 0 ontstaan." - Hier zijn maar
twee gevallen mogelijk: Of de Hoogl. gis t slechts, wat BOPP
door V ocal-Steigerung verstaat, en is onbekend met het ontstaan
der tweeklanken in het Indogermaansch; - èf ZHGel.
heeft zich eens het onschuldige vermaak willen gunnen, den
lezers van de Gids op mijne kosten, zooals de Duitschers
dat fatsoenlijk uitdrukken, einen schönen blauen Dunst zu
machen. Immers BOPP spreekt in zijne Sanskr. Gramm.
in het geheel niet van ei en 01~, veel minder van de wijze,
hoe zij uit eene E en 0 ontstaan: hij leert hoe bij »VocalSteigerung"
ai en au ontstaan uit I en U, namelijk door
vervoeging eener A; zie § 33. V ocal-Steigerung is bij hem
het voorvoegen van een klinker voor den wortelklinker
, niet eene ach ter v 0 eg in g van eene i en u achter
den l) hoofdklinker ," zooals de Hoog!. bij ei uit e en au
uit 0 verzekert. Bijna geene Indogerm. tweeklanken zijn
ontstaan uit "de klank, daar de tweeklank mee aanvangt,"
maar uit den tweeden klinker. De tweede is de grond- of wortel
vocaal , die door de voorvoeging van eene andere versterkt,
»gesteigert" wordt; zie BOPP, Vergl. Gramm. § 26-29.
waar hij van de Steigerungen in het Sanskrit , Grieksch,
Germaansch, Litausch en Slavisch handelt. Men kan dit
171
zelf beoordeelen, onder andere juist aan ons (ver)br ei d(en),
goth. braids, ohd. prait, onoordsch breidr; want daarin is
i de wortel klinker , gelijk blijkt uit sanskr. prithus (latus,
amplus, magnus ). Om het ontstaan der tweeklanken in
te zien, behoeft men evenwel niet tot het Sanskrit of Gothisch
zijne toevlucht te nemen, het Grieksch leert het dui~
delijk , zoo als de Hoogl. zich herinneren zal. Hij vrage anders
zich zeI ven af, of de Et en Ot van Îdnw en UÀotcpa, van
éI~ov en oI~a niet kennelijk door voorvoeging van é en 0
gevormd zijn van den grondklinker t, die in ;"Àmov en l~éîv
zuiver voorkomt? en of de v van EcpvyoV de eerste of de tweede
klinker in <fa/yw is? 6). Recens. geeft zich het voorko-
6) Bopp heeft in zijne Skr. Gramm. een hoofdstuk, getiteld "Guna und wl'iddhi,"
§ § 33, 34 a, b en c, waarin hij leert, wat men in het Sallskrit door
Vocalsteigerung te verstaan heeft. Men ziet daar, dat het Skr. twee klankversterkingen
kent, die de Indische taalkundigen guna en wriddhi noemen. Zij bestaan
in het voorvoegen van eene korte a of lange d (aa) voor de klinkers i,
u en rio Daardoor ontstaat bij guna é (ai), d (au) en ar; bij wriddhi di, du,
dr (aai, aau, aar). Daar é en d zelve guna van i en u zijn en de waarde van
ai en au hebben (zie noot 4), zoo heeft er slech ts schijnbaar bij wriddhi een ontstaan
van ái en áu uit é en ó plaats, maar inderdaad zijn i en u de grond vocalen.
SCHLEICHER, Oompend. d. vergt. Gramm., noemt guna de eerste, wriddhi de
tweede klankversterking. Deze benamingen zijn te verkiezen boven de Sanskritscbe,
omdat zij ver.taanbaarder en algemeener, en daarom ook op andere talen toepasselijk
zijn. Ook het Germaansch en Grieksch kent ze beide - om van andere talen niet
te spreken - met dieri verstande echter, dat niet slechts de a maar ook andere
klinkers tel' versterking voorgevoegd worden. Hierbij moet men in aanmerking
nemen, dat de drie grond vocalen in kracht en zwaarte verschillen; dat a de zwaarste,
i de lichtste is, dat u bet midden houdt, doch bij ons niet meer bestaat, maar
in eene korte of zacbtlange 0, u of eu is overgegaan. DaarOlI' is ia de l'te, ua
de 2de versterking van a; ui de l·te, ai de 2de van i; iu de jste, au de 2de van
u. Ja is bij ons en anderen ineengesmolten in de lange á, die men in jaar, slá·
pen, ddden aantreft, doch in bet Goth. tot een langen i-klank, die door é wordt
voorgesteld. Ua is onze oe in boek, stoet, in het Gotb. door het letterteeken d
vertegenwoordigd. Ui heeft de mnl. lange topgeleverd, die wij nn als ij uitspreken
en die de Duitsehers met ei schrijven; ai onze ei en scherpe ee. Ju gaf
onze ie en ui in rieken en ruiken, kieken en kuiken; au onze ou en scherpe
o(). Hieruit volgt deze tabel:
172
men verkeerd gelezen te hebben en van dat alles niets te ver-
GroDdklank.
a
0, u eD cu
1'10 VersterkiDg.
d
ij
ie en ui
2de VersterkiDg.
oe.
ei eD ce.
ou en 00.
Waarbij meD DOg kaD voegen:
u ell 0 a.
vermits u, 0 eu a zwaarder zijn daD i en tot dtze iD dezelfde verhouding staan
als gUIJa en wriddhi tot den grondklank.
Dat het versterken in het voorvoegen eener vocaal bestaat, blijkt wel het dui·
delijkst bij de sterke ww. der 4de, 5de en 6do klasse. JD de 4de is a, in de jde i,
iD de 6de u de grondvocaal. In het Goth. on Ohd. ziet men duidelijk, dat deze grond.
vocalen het geheeIe ww. door blijven, maar door voorvoeging van andere versterkt
worden. Nemen we als voorbeeldfD grat'en, bijten en buigen, Geld. en Overijs. bûgen.
N dl. graven, groef, groeven, gegraven.
Ohd. graban,
~dl. bijten,
Goth. beitan,
Ndl. buigen,
Goth. biugan,
gruab •
beet,
bait,
boog,
baug,
grllabumes.
beten,
bitum,
bogen,
bllgum.
gagraban.
gebeten.
bitans.
gebogen.
bugans.
Merkwaardig is de verrassende overeenstemming dezer versterkiDgeu in bet per·
fect. van een aantal Sanskr. en Germ. ww. Om zulks te doeD zien schrijf ik dieD
tijd nit vaD skI'. ólttd (splijten), hetzelfde w. als goth. beitan, ohd. Mzan, oDoordsch
btta, ndl. biJten; en van skr. bhug, waarin g denzelfden klank heeft als in gentle,
goth. biug'ln, ohd. biugan, ndl. buigen. Een onrd. byga schijnt niet te bestaan. ik
neem daarom jlyga. vliegen.
Skr. Goth. Ohd. Onrd.
Enkelv.
bi-bhaid-a buit beiz beit
bi-bhaid-ita bais·t biz·i beit-ir
bi-bhaid-a bait beiz beit
Meerv.
bi bhid-ima bit-um biz-ume$ bit-um
bi-bhid-a bit-utk biz-ut bit-udk
bi-bhid-us bit-un biz-un bit-u
Enkelv.
bu-bhaug-a baug boug jlaug
bu-bhaug ·ita baug-t bug-i jlaug-t
óu-Maug-a bang boug jlaug
Meerv.
bu-Mug-ima bug-um bug-umes flug -um
bu-Mug-a bug-utk bug-ut jlu!1-udk
bu-Mug-us bug-un bug-un jlug-u
173
moed en , of het ten minste vergeten te zijn. Nu is het in ons
vrije landje gelukkig aan iedereen geoorloofd daar niets van
te weten. zelfs eenen recensent staat dit vrij; maar zulk eene
ankunde mag men in den Hoogleeraar niet onderstellen. Daar
om het is wel zeker, dat wij hier niet aan goeden ernst,
maar aan luimige scherts van Recensent te denken hebben.
De Hoog!. spreekt blz. 63 van nog » eene fictie ter wille
~van eene theorie, namelijk deze, dat men onder al de Ger
»maansche taaltakken in het Gothisch de oudste taal vormen
»vindt, en dat al de oudere en nieuwere Hoog- en N ederl)
duitsche taalvormen daarvan afgeleid zijn. De Hoog- en
),Nederduitsche taaltakken beschouwt men als afstammelin-
"'''gen van het Gothisch en vormt zich zoo eene geschiede
»n i s van de Germaansche taalfamilie. Maar die geschiedenis
»wordt zoo eene loutere fictie. Het Gothisch is niet de moel)
der van het Hoog- en N ederduitsch, het is er maar eene
»zuster van." - Hier hebben wij eene fictie van eene fictie;
want indien hier iemand iets fingeert, dan is het Recensent
die tegen zijne eigene fictie vecht. Had de Hoogleeraar
niet zelf te kennen gegeven, dat hij zich weinig met de
nieuwere taalbeschouwing heeft opgehouden. dan zou men
onaangenaam kunneh worden en aandringen om te weten,
wie die » men" is of zijn, tegen wie ZHGel. hier te velde
trekt; want noch GRIMM in zijne Gp.schichte der deutscnen
Sprache, noch BOPP of SCHLEICHER in hunne Tergt. Gramm.,
Het Skr. heeft eigenlijk bibkéda en bubMga met é en d. Daar deze letters echter
eigenlijk ai en au zijn, heb ik mij de vrijheid veroorloofd, de laatste schrijf.
wijze te kiezen om de overeenstemming sterker te . laten uitkomen.
Indien, gelijk men ziet, Goth. ai en au niet slechts met Germ. maar ook met
Sanskr. tweeklanken overeenkomen, is het dan niet ruim zoo eenvoudig en verstandig
ze ook als zoodauig te erkennen, iu plaats vall ze voor ~ en 0 aan te
zien, waardoor het Gothisch tot eene der onbegrijpelijkste nitzonderingen gemaakt
wordt? Tevens ziet men duidelijk, dat de e en 0 van ik beet en boog van een
anderen oorsprong zijn dan die van wij beten en bogen; iets, dat Recensent 100-
ghent, op grond eener bedorven uitspraak van het Nhd. en N friesch.
174
noch iemand anders heeft ooit zoo iets geleerd. De geestigheid
van Recensent, hoe onloochenbaar waar ook, dat
"jongere zusters niet uit oudere zijn geboren of gesproten",
verliest wel iets van hare aardigheid, als men
moet vragen, of men daarbij aan moedwillige verdraaying
der waarheid uit spottende luim of aan onjuiste opvatting
uit onkunde te deuken heeft. Die gefingeerde geschiedenis
bestaat alleen in het brein van den Hoogleeraar ; en wat de
beschouwing der Gothische taalvormen betreft, ook daaromtrent
is ZHGel. niet wel onderricht.
De taalkundigen onderscheiden zeer goed, in hoe verre
een Gothische taalvorm oorspronkelijk of verbasterd is. Zij
weten en leeren, dat sommige Ohd. en Oudn. vormen nader
aan de oorspronkelijke komen dan de overeenkomstige Gothische.
Een paar voorbeelden tot bewijs. Ik ken geen Germanist,
die niet bij de vergelijking van het Goth. wigam
(wij bewegen) met het Ohd. wegames gereedelijk erkennen
zal, dat de Goth. vorm slechts gedeeltelijk ouder of oorspronkelijker,
maar ook gedeeltelijk jonger is dan de Oudhd.
Hij zal zeggen, dat de i van wigam ouder is dan de e van
wegames, omdat deze laatste door den invloed der volgende
a ontstaan is uit de i, die zich èn in het Goth. woord èn in
den 2den en 3den pers. enk. van het Ohd. verbum, in wigi,y en
wigit, vertoont. Doch hij zal ook door de vergelijking van
wigam en wegames met skr. vahámas en lat. vehirntlS aantoonen,
dat de Ohd. persoonsuitgang -ames náder aan den oorsprong
komt dan de Goth. -am, die het teek en van het
meerv. s of as heeft verloren. - Hij zal ook zeggen, dat
de Ohd. tweeklank ua in stual oorspronkelijker is dan de ó
in Goth. StÓl8, dewijl deze ó eene ineensmelting van ua is;
vergel. noot 6. Als men de taalvormen zóó beschouwt, dan
merkt men het Gothisch niet aan als de gemeenschappelijke
moeder, dan leidt men de vormen der overige Germaansche
talen niet van de Gothische af.
In de aangehaalde redeneering toont de Hoogleeraar buitendien,
dat hij in de geslachtsrekening der Germ. familie
175
niet zoo volkomen t' huis is, als men wel denken zou. Het
Hoogduitsch is geene » zuster" van het Gothisch, de vermaagschapping
is gansch anders. Het Oudhoogduitsch, dat
nog in het Opperduitsch voortleeft, is van het Gothisch slechts
eene zustersdochter , eene nicht of moeizegster , geboren uit
eene volle zuster, uit het N ederduitsch, bij de tweede
klankverschuiving, die in de 7de en 8ste eeuw voorviel. Het
Hoogduitsch, zooals men de beschaafde taal onzer oostelijke
naburen gewoonlijk noemt, door de taalkundigen het
Nieuwhoogrl. geheeten, is weder eene dochter van het Oudof
Opperduitsch en ontstaan ten tijde van LUTHER uit eene
vermenging met Nederd. elementen. Men kan dat alles haarfijn
uitgerekend en met bewijzen gestaafd vinden in GRIMM'S
Gesch. der deutNchen Spl'ache. Indien nu de genealogie tot de
liefhebberijen van den Hoogl. behoort, dan kan ik ZHGel.
de lezing van genoemd werk aanbevelen. Volgt ZEd dien
wenk, dan bestaat er kans dat hij, de Germ. taalfamilie
op ni eu w met een bezoek vereerende , de kleindochter niet
weder voor de grootmoeder en de oudtante voor de zuster
zal aanzien.
De luim, waarin wij den Hoogleeraar zoo even aantroffen,
begeeft ZHGel. zoo spoedig niet. Loutere scherts is
het, als hij mij schijnbaar duchtig doorhaalt over mijne spel.
ling van het Friesche woord t8jeUel. Om den leerling in
het geheugen te prenten, dat de e in leetel zacht is, had
ik gezegd, dat dit woord in het Friesch tsjettel met eene
korte e luidt. Ik had ook op hd. Kessel, en op Goth. leatill/
of Onoordsch leatill kunnen wijzen, wier a de zachtheid
der e insgelijks aantoont; maar ik wenschte nu en dan onze
Friesche landgenooten te doen opmerken, dat ook hunne
taal dikwijls kan strekken om de spelling van het Hollandsch
te bepalen. De Heer T. R. neemt mij oogenschijnlijk dat
misbruik van zijn Friesch kwalijk; »W aarom ," vraagt hij,
»heeft Schrijver maar niet liever op het Hoogd. Ke81/el geI)
wezen?" Doch daar zit het hem eigenlijk niet; ik had die 8
176
niet mogen gebruiken. "Men zegt tjtttet, en tJerke voor
»kerk, tJiez voor kees (kaas) en tJenne voor km'ne (karn); en
»men spreekt de tj in die woorden even zoo uit, als ieder
"dat doet in tJalk, tjilp en getjilp." Even te voren, blz.
4 7, zegt ZHGel. »dat ik eisch dat men ook nog bekend
»is met het Friesch, met het Boerefriesch, dat zoo weinig
»bekend en ook zoo gemakkelijk niet te leeren is; dat men
»er meer van moet weten dan de schl'ijver, die toont, dat hij
"er al heel weinig af weet, en zelfs de uitspraak niet kent."
Zou men niet zeggen, dat alles de grootste ernst was, en
dat de Hoogl. over mijne onkunde eene wrevelige bui had
gekregen? En toch, schijn bedriegt ook hier j er is geen
enkel woord van gemeend. Dit ziet men terstond daaraan,
dat Rec. zijne bedoeling met »het Friesch" door de bijvoeging
van • het Boerefriesch" buiten allen twijfel stelt." Immers
de stedelingen zeggen wel JYer7c, TjaUing, Tjum,
tjalk, tjilpen, maar die worden hier niet bedoeld. Zij
konden trouwens ook niet bedoeld worden, want zij spreken
en verstaan zelfs het Friesch doorgaans niet. Zij hebben
een sterk gewijzigd dialect van het Hollandsch, »niets
»anders dan N oordhollandsch met provinciale uitspraak en
»eenige provincialismen ," zegt Recens. op blz, 49 zelf. De
Hoogleeraar had dus wel het oog op de rechte personen, op
de boeren, de eenigen die het Friesch spreken. Doch hoe
zouden zijne woorden ernstig gemeend kunnen zijn? Immers
gedurende mijn veertienjarig verblijf op het platteland van
Friesland heb ik de landlieden nooit anders dan tsjeUel,
tsjer/ce, ts}eune, tsjoene, tsjiiz hooren uitspreken; en mijne ondervinding
komt overeen met het beweren van Dr. J. H. HALBERTSMA.
Deze geleerde, dien de Friezen zei ven voor een der beste
kenners hunner taal aanzien en aan wien het Fr. Genootsch.
in 18::14 de taak opdroeg om de spelling te regelen, schrijft
in zijne • Friesche Spelliug," voorkomende in het Friesche
Jaarboekje van 1834, op blz, 41: "GIJSBERT JAPICX en al
»len die na hem kwamen hebben zeer gedwaald met !:J' voor
"ts} te schrijven. Indien zij hunne eigene tong een oogen177
~ blik geraadpleegd hadden met te vragen, hoe tjennen, teen
nen en karnden, in de uitspraak onderscheiden werden,
Ilzouden zij tsJernnen voor karnden en tjennen voor teenen
n ten antwoord gekregen hebben. Bij geluk heeft GIJSBERT
n een enkelen keer goed gespeld, met tzjerl, beste maat, te
»schrijven; maar meestal heeft hij de z of 8 in het schrift,
»gelijk de Frieschsprekende Hollanders in de uitspraak ver
»geten. - De ouden hoorden die 8 duidelijk in hun tsiake,
» kaak, ons tsjaek, in hun t8iel'1ce, ons tsjer1ce, kerk. Hiernuit
verbetere men alle die woorden die bij G. JAPICX tj
»hebben - tsjien, tsjettel, tsjo1c, tsjilpje enz."
Ik was dus in het geheel niet verontrust, maar toch wel
eenigzins verwonderd, en wist niet zoo terstond hoe ik
het met Recensent had, totdat ik, verder lezende, bemerkte
dat ik hier met eene loutere geestigheid had te doen, met
eene onschuldige grap om den Heer HALBERTSM.-\ en mij
voor een oogenblik een doodelijken schrik op het lijf te jagen.
Voor een oogenblik evenwel maar; want de Hoogleeraar
laat terstond volgen: IJ Die tj is niets anders dan de palatale
" t, de verhemelteletter t, die men ook in het Sanskritsch
))en andere talen heeft, en ook daarin met de k verwisseld
»wordt." - Nu was ik in eens op de hoogte, en zag tevens,
dat Rec. eerlijk genoeg was om alles terstond weder goed
te maken. Heel juist was zijne uitdrukking wel niet, maar
de bedoeling was kenbaar genoeg. De Sanskr. Gramm. toch
spreekt niet bepaaldelijk van »een palatale t," maar van
eene rU van vijf of zes medeklinkers - er behoort ook eene
s toe - die zij eenvoudig patatalett noemt; en de eerste dier
letters, de tsjakára, wordt even zoo uitgesproken als de beginletters
van tsjettel en tsjer1ce. De benaming van II palatale t"
is daarom af. te keuren, omdat zij niet uit t, maar uit 1c
ontstaan is. De t in natie, executie en in het Friesche tjennen
(teenen) zou men veeleer eene palatale t kunnen heeten.
Dit zal dan ook wel de reden zijn, waarom de grammatici
de bedoelde letters eenvoudig palatalen noemen, en,
als onderscheiding noodig is, van de palatale tenui.v, media,
IV. Jaarg. 12
178
enz. spreken. Intusschen, met ZiJne laatste verklaring
brengt de Hoogl. alles te recht; want de uitspraak der
tsjakara wordt door de Eng. eh in church, door tsch in het
Hd. Kutsclter en door telt in het Fransche hateltis voorgesteld.
Wij Hollanders kunnen dien klank met ons letterschrift
niet volkomen juist afbeelden; maar tsj komt er
kennelijk dichter bij dan tj, en verdient in allen gevalle de
voorkeur, omdat wij gewoon zijn deze letterverbinding in
tjilpen, koetje enz., en de Friezen zelven in hun tjennen (teenen)
en tjimje, anders uit te spreken 7).
Die kleine attentie, van opheldering te geven en gerust
te stellen, heeft ZHG. niet, als hij mij anderhalve pagina
lang over iets anders kapittelt. Op blz. 48 lees ik; IlHoe
ft oppervlakkig en gebrekkig de Schrijver met de uitspraak
Il van het Friesch bekend is, kan ook daaruit blijken, dat
»hij § 118, waar hij spreekt over de spelling met ij in de
» woorden, die in het Engelsch of Friesch i hebben, onder
II de voorbeelden schrijft II bij, friesch bi," en II mij, fr. mi."
J) Maar in deze woorden.... wordt de ij ni!=lt eenvoudig als
II een i uitgesproken, maar zóo, dat een Hollan~er niet anII
ders hoor en kan, of de Friesch spreekt de ij evenzoo, als
» hij dat zelf doet.... De klank, die hij [de Fries] bij de
»uitspraak van mij in de mond vormt. .•. is een korte scherpe
ft i, zooals in wil.... een i, die door de medeklinker j afJ)
gebroken en afgesloten wordt enz." - 'Waar is het, dat
de Friezen, zooals de Hoogleeraar te recht aanmerkt, net
als andere menschen, met den mond spreken, en niet alleen
de ij, maar ook alle andere klinkers. in de mond vormen" -
eene veertienjarige ondervinding maakt, dat ik daarvoor in
durf staan - maar ZHGel. geeft zich hier het voorkomen
van niet te weten, dat het Friesch dialecten heeft, het eene
7) Reeds in het Oudfriesch gevoelde men de onmogelijkheid om dien klank juist
voor te stellen, en vandaar de zonderlingste spellingen. Ons kaak vindt men gP.schreven:
ziake, tzake, sthiahe; kerk - sziurke, tsiurike, sthereke; kaas-tzgse en
ztgse. waaruit duidelijk blijkt. dat men ook toen een zweem van eene s hoorde.
179
beter en zuiverder dan het andere. Zoo komen b. v. de
dialecten, die in de zoogenoemde Wouden worden gesproken,
nader aan het Oudfriesch, en aan het algemeen Oudgermaansch.
dan de tongvallen, die in de kleistreken heerschen, waarin
ook Britsum ligt. In de vVouden zegt men bi, hi, wi, - mi ,
si; èn het voornw. van den 2den persoon luidt daar, naar
voorvaderlijk gebruik, nog du (doe). Op de Klei echter zegt
men bij, hij enz. en dou, welk verschil soms tot scherts aanleiding
geeft. Nu zal men het wel natuurlijk vinden en billijken,
dat ik mij liefst niet op den meest bedorven tongval
beroep, vooral niet wanneer dat beroep, zooals hier, mij
niet zou baten. Hooren wij ten overvloede Dr. HALBERTSMA
op blz. 11 zijner Friesche spelling. »Sommige dialecten zeg
»gen nog, en behooren te blijven zeggen: di, u, mi, mij,
-sz., .z.IJ , enz. "
Recensent achtte zeker de ware gesteldheid der zaken te
veel van algemeene bekendheid, dan dat hij het noodig
oordeelde den lezer te doen opmerken, dat hij hier eene waarheid
zeide en eene waarheid verzweeg om zich met den lezer
en mij wat te kunnen vermaken. Misschien ook zag de Hoogl.
hier geene geschikte gelegenheid om nieuwe bewijzen van
zijne kennis van het Sanskrit te geven. Nu mag ik wel wat
vroolijkheid; ik kan ook wel scherts verdragen, en neem daarom
ZHGel. zijne onschuldige boert geenszins kwalijlc Doch
- wat ik omtrent niet zeggen durf - ik vind het bijna een
klein weinigje indiscreet, dat ZHGel. in de meening
verkeert, dat ieder ander met dezelfde jeugdigachtige lichtzinnigheid
met de wetenschap speelt en solt. En zoo denkt
ZHGel. kennelijk. Ook bij hem geldt: Alle harten bij zijn
eigen; men ziet dat al aan het begin der recensie. De Heer
T. R. meent, dat ik de eerste invallende gedachte de beste
zoo maar zonder onderzoek in mijn boekje heb neêrgeschreven
Oordeelt zelven, Mijne Heeren. Mijn eerste hulpregel
voor het onderkennen van de natuur der e's luidt aldus: I) De
opene of lange e is zacht in woorden, waarnaast vormen van
dezelfde of nagenoeg dezelfde beteekenis bestaan, in welke
12 (>
180
eene a of i voorkomt. Uitgezonderd zijn heet -- hitte en
leeder , leer - ladder." Die regel is gegrond op de opmerking,
door mij reeds in 1845 gemaakt, dat de zachte e's
uit i's of a's zijn ontstaan, en dat onze hedendaagsche taal
nog wel woordvormen bezit, waarin de » Urvocal" naast de
e heeft standgehouden; b. v. in stad naast steden, stedeling,
bededen ; in schip naast schepen, schepeling, inschepen enz.
Deze regel kon m. i. de spelling van een aantal woorden leeren
kennen. Ik had echter tevens twee woorden opgemerkt, waarin
de ee uit ai, later ei geworden, ontstaan was, waarnaast
twee kennelijk verwante met i en a bestonden. Ik rekende
mij dus verplicht die als uitzonderingen op te geven; natuurlijk
niet, voor ik volkomen zeker was; en dat was ik,
toen ik opteekende. Heet luidt in sommige streken van ons
vaderland nog heit, b. v. in Gelderland. In mijne jeugd
kon men te Arnhem in den herfst, na het inoogsten der boekweit,
warm boekweitenbrood hooren uitventen met het geroep:
Haat heit. boeleendenbrood / haal heit!; mogelijk is dit
nog zoo. Bovendien al onze taalkundigen, PLANTIJN, KILIAAN,
TEN KATE, I,ELYVELT, WEILAND, SIEGENBEEK, BILDERDIJK
, ALBERDINGK THIJM, verklaren de e in heet eenparig
voor scherp, niettegenstaande het woord hitte slechts
eene i heeft. In de verwante talen treft men hetzelfde verschil
van vocaal aan: in ohd. haiz. heiz en hiza; nhd. heisz
en Hitze; onrd. heitr en hili; ags. hat en heat; eng. hot en
heat. Men ziet, ik had mij behoorlijk vergewist; wat wil
men meer? Maar het heeft mij niets gebaat in het oog van
Recensent. Dat alles doet bij hem niets ter wereld af; de e
in heet is zacht, omdat men in het (Nieuw-)Friesch Mt, hiit
uitspreekt met eene zuivere i, niet Il Met." De Heer T. R.
is niet altijd even vast op de uitspraak van het Friesch en
schrijft bv., blz. 47, tjiez (kaas) met ie, voor tsjiiz met de zuivere
lange i; waaruit een kwaadwillige zou kunnen afleiden,
dat ZHGel. het onderscheid tusschen tsjiizje, kaas maken,
en tsjîe~je, kiezen, niet kende; hier echter heeft hij werkelijk
vrij goed' gehoord. Men zegt inderdaad bijna algemeen
181
ltiit, doch evenwel niet uitsluitend; men spreekt ook Met en
zelfs ltièt of bijna hjet uit, ik heb dit nog dezen zomer op
een warmen achtermiddag gehoord van een man, naar ik
meen, uit Opsterland. Dit verschil zou reeds voor een bloot
liefhebber een spoorslag zijn om eens in het Oudfriesch te
gaan kijken, ten einde te weten bij wie hier het gelijk is,
bij de meerderheid of bij de minderheid; hoeveel te meer
zou men dit verwachten van iemand, die voornemens is een
ander à propos de cela de ooren te wasschen en dus ~evaarloopt
zich aan het water de vingers te branden. ZHGel. heeft
dit echter niet gedaan, en spreekt zelfs volstrekt niet van
het Oudfriesch, noch hier noch elders. Heel verstandig vind ik
dat volslagen stilzwijgen niet - de booze wereld denkt al
gaauw, dat die taal buiten den kring der kennis van ZH.
Gel. ligt, wat voor een Friesch taalkundige. die zulk een onhepaalden
afkeer van )) oppervlakkigheid" heeft, niet heel pleizierig
moet zijn. Hoe het zij, zeker is het, dat Recens. die
taal hier niet heeft geraadpleegd; want zij schrijft niet Mt
noch hyt, maar Mt 8) met dezelfde lan~e é. die ook in én,
ben, stén, méne voorkomt, welke woorden thans (en. Men,
stîen, gemîen luiden. Men ziet dus, die Met uitspreken,
hebben het aan het rechte eind; hiit is eene bedorven uitspraak,
die derhalve niet in rekening mag komen en niets
afdoet tegenover het eenparige getuigenis der overige talen
en der taalkundigen.
Naar aanleiding van mijne tweede uitzonderin~ redeneert
de Heer T, R. ook al eenigzins vreemd. De bestemming
van mijn boekje bracht mede, dat ik de spelling van leér,
leéren opgaf en de scherpte der e bewees door te ze~gen,
dat men hier eene zamentrekking had, even als in onweer,
teér, nelr en andere. Ik was dus genoodzaakt om den wille
van het thans gebruikelijke leér ook het verouderde grond-
8) Bij voorb. in de Algem. wetten van Westerlanwersch Frieslaud, art. 14,
"om dat de camp is dera jij! ordela !lades én, dera trina hêta, ende dera
twira caldera" "omdat het kampgevecht is een der vijf godsoordeelen (ordalia) •
der drie heete, en der twee koude."
182
woord uit te schrijven. Moest ik dit nu verkeerd of goed
spellen? In het laatste geval was leeder de eenige schrijfwijze,
en dit maakte dus eene tweede uitzondering uit,
want het woord ladder stond er naast. Kon ik nu van dat
woord zwijgen, zonder mijnen regel tot eene onwaarheid te
maken? Recens. zou er wat luchtiger over heen zijn geloopen:
»En waartoe moet hier die tweede uitzondering van
» leeder - ladder toch dienen? Het woord leeder voor ladder
.l is immers in het Hol1andsch niet in gebruik; men heeft
»het dus niet te spellen j en leer of leé'r, is immers door
»zamentrekking ontstaan uit ledder, zooals men in Friesland
»en andere gewesten, ook wel in Holland CP) voor ladder
11 zegt. En waar heeft de Schrijver dat leedel' vandaan? - leeder
»is een Vlaamsch woord." Zou men niet zeggen, dat de
man wat gemelijk was, omdat ik zijn Friesch ledder miskend
had? Ik wil hem evenwel beleefd vragen, of de Statenoverzetting
des bijbels N ederlandsch is of niet. Zoo ja, dan
is leeder ook goed N ederl., want daar komt het in voor,
Gen. 28, 12, in het verhaal van JAKOBS droom. Doch eigenlijk
behoefde ik die moeite niet eens te nemen; immers indien
leé'r goed Hollandsch is, dan moet leeder het ook wel
geweest zijn, want leé'r kan wel eene zamentrekking van
leeder , maar wel niet van ledder wezen; eene dubbele d wordt
immers niet uitgestooten. Wie heeft ooit gehoord van óeé'n,
weë'n en reén voor óedden, wedden en redden? van pawn en
zwaar voor padden en zwadder; of van toón en voón of muun
en I.whuun voor todden, vodden, mudden en schudden? L ervan
ledder , dat had nog kunnen gaan, maar zoo spreken wij nu
ongelukkig niet. SIEGENBEEK zwijgt hier en geeft alleen
ladiler en lfe)' op; maar volgens PLANTIJN, KILlAAN , de
Statenoverzetters en WEILAND is de e in leeder scherp, in
overeenstemming met het hd. Leiter en VAN DER SCHUERENS
.Leyder daYl' men op lclympt." Dit doet evenwel niets af;
de Hoogl. meent desniettemin, dat de e zacht is, als zijnde
;
uit i ontstaan; en ZHGel. beroept zich op eene afleiding,
die hem »veel waarschijnlijker" voorkomt, dan de meest be183
kende. KILIAAN achtte leeder afgeleid van TI leeden si ve leyden,
»quod adscendentem ducant et dirigant." WEILAND houdt
dit voor niet onwaarschijnlijk. En inderdaad in de voorstelling
van eene leêr als een ding, dat iemand leidt of brengt,
waar hij zonder hulp niet komen kan, ligt niets ongerijmds.
Dit laatste zou ik niet durven beweren van de gissing des
Heeren R. Nadat ZHGel. WEILAND'S gevoelen heeft opgegeven,
laat hij, blz. 40, volgen: » veel waarschijnlijker is
-de afleiding van tiden, dat langs gaan beteekent, en dan
»is ei in het Hoogd. uit een i ontstaan, even als in weiter,
»voor het Friesche wider, Holl. wijder." - Ik zwijg maar van
de erbarmelijke verwarring der lange ti, die nndl. ij, nhd.
ei heeft opgeleverd, maar no 0 i t e wordt, met de korte i,
die op het einde een er lettergreep altijd in e overgaat; zooals
wij kunnen zien uit oudsaks. lîden, lijden, en gilidan,
geleden; uit wîder, wijder en withar ,weder. Met zulke klei·
nigheden houdt Recensent zich niet op. 'Vij weten nu eenmaal,
dat de Hoogl. niet t' huis geeft, als men aanklopt
met dingen, die men alleen door taalvergelijking weten
kan. Ik kom dan ook alleen op den gedachtel1gang, die kan
bij iedereen gezond wezen. Het bedoelde liden had eene
lange i en luidt nu lijden. Het beteekende in het Mnl. g a a n,
voorbij gaan, langs gaan, gelijk nog blijkt uit verleden,
hd. vergangen , en uit overlijden, overgaan in een ander
leven. Lijden, liden was dus in de opvatting van g a a n intransitief,
onzijdig. Indien dus onze brave voorouders van dat
tiden het woord leeder hadden gevormd, dan zouden zij zich
eene leêr hebben moeten voorstellen als een ding, dat zelf
gaat, ergens langs of v.oorbij gaat. Deze voorstelling nu is
misschien zeer poëtisch, maar waarschijnlijk komt zij mij niet
voor. Ik zou daarom in geen geval Recensents afleiding zoo
"veel waarschijnlijker" kunnen vinden dan die van KILIAAN.
Gelukkig echter behoef ik over dit punt met ZEd. niet te
kibbelen; het zal ge ene oorzaak van vijandschap tusschen
ons worden. Het is al erg genoeg, als men moet harrewarren
over iets dat men voor waar houdt, maar te twisten over
184
den graad van waarschijnlijkheid vall twee gevoelens, die
beide glad verkeerd zijn, dat zou al te gek wezen. Eer ik
echter op dat punt kom, moet ik eerlijk zijn en ook het
goede erkennen, dat in Recensents redeneering ligt. Volkomen
waar is zijne conclusie: » en dan is de ei in het Hoogd.
uit eene i ontstaan. " Voor den taalkundige staat dit zelfs
zoo vast als b. v. het volgende: en als dat alle8 zoo is, dart
i8 deze m08ch uit een ei gebroed; eene gevolgtrekking, waartegen
wel niemand, zelfs geen ontaalkundige, eenig bezwaar
zal hebben 9).
Wij behoeven ons, gelijk ik zei, over geene van beide
afleidingen te bekommeren, ze zijn alle twee niet goed. KILIAAN'S
vergissing kan ons niet verwonderen, hij kon het wel
niet beter weten. Een" goed taalkundige" van dezen tijd echo
ter - een titel, waaraan de Hoogleeraar te recht groote
waarde hecht -, bekijkt een woord, waarvan hij de afleiding
zoekt, van alle kanten, van voren en van achteren even goed
als in het midden. Als het een substantivum is, vraagt hij
ook naar het geslacht, en in de eerste plaats naar den oudsten
vorm. Van dat alles is hier door den haast niets gebeurd.
Reeds het geslacht toch wraakt die beide afleidingen. Leeder,
leer, ladder, Leiter, - ledder zelfs - zijn vrouwelijk. Zij zijn
dat altijd geweest, reeds in het Ohd., Ags. en Oudfriesch;
aan een verloop van het geslacht valt hier dus niet te denken.
Doch, indien het woord van een ww. was gevormd
dool' achtervoeging van -er zou het dan niet mannel. moeten
zijn, even goed als 8nuiter, stamper, trelcker enz.? Dit komt
dus al niet goed uit en doet het ergste verwachten. De
oudste vormen van leeder weêrspreken die afleiding dan ook
geheel. Zij beginnen met hl, terwijl noch leiden, noch liden
of lijden ooit eene h (ch) tot beginletter gehad heeft. De
Hoogl. zou dit reeds uit het Oudfriesch hebben kunnen
1) Alle Hd. eïs zijn uit i ontstaan. zoowel die. waaraan de Neder!. i/ beant·
woordt, als dezulke, die ook bij ons ei of ee luiden; de eerstbedoelde zijn de
l'te. de laatstbedoelde de 2de Vocalsteigerung der ,i. Zie noot. 6.
185
leer en , indien hij bij deze gelegenheid maar aan die taal gedacht
had. Dit zei hladder en hleder, zie de Hunsingoër keren,
art. 71, en de Emsiger domen. a. 46. Het Ofri. kende dus ook
al de beide vormen. Het Ohd. zei hleitara, het Ags. hlaerhe;
waaruit vooreerst volgt, dat in het oorspronkelijke woord de
tweeklank ai voorkwam, en dat de e dus scherp is; en ten
tweede, dat men ten behoeve der afleiding naar een subst.
of adject. heeft te zoeken, dat met hl begint. Zoodanig een
treft men in het Ags. en aIld. hlidlt, ohd. hUta aan, dat heIl en d
beteekent, waarvan een collectivum ltlidhl~, heuvels en hellingen.
Het begrip van hellend en hoog past vrij goed
voor eeue ladder, zoodat dit htirlh waarschijnlijk wel het
stamwoord is. Leeder en ladder zouden in dit geval beide
door vocaalversterking zijn gevormd; vergel. noot 6.
Men ziet, dat de Hoogl. wel wat luchtigjes en vluchtigjes
over de dingen heenloopt. Nu benijd ik ZHGel. zijne methode
in het geheel niet, doch zou het toch prettiger vinden, indien
hij vrijzinnig genoeg was om een andersdenkende niet
te veroordeelen, wanneer deze wat bezonnener te werk gaat
en de dingen eerst goed onderzoekt, voor hij oordeelt.
In andere gevallen eischt de Hoogl. eene accuratesse, die
overdreven is en haast in het gekke loopt. Als een zoöloog
eeus zei: Alle welgeschapen menscnen hebben twee handen, behalven
de kippen, die er in het geheel geert hebben, dan zou men
al licht vragen, of de man met molentjes liep. En nu wil
de Hoogl. mij met geweld twee zulke molentjes in de handen
drukken. De bedoeling evenwel is goed en prijselijk.
Het is bij de beoordeeling van mijn tweeden regel, dat de
Heer 1'. R. zich zoo mededeelzaam betoont. Die regel luidt:
» De opene e is zacht in ongelijkvloeyende ww. behalve in
heeten en in het enkelv. van enz." Recens. vraagt blz. L11:
» waartoe moet die uitzondering van heeten dienen? dit is immers
» in ons Hollandsch niet ongelijkvloeijend - in het Hollandsch,
"dat iedereen te schrijven en te spellen heeft, is het gelijk))
vloeijend. Om algemeen verstaanbaar te zijn had de schrijver
186
IJ ten minsten zoo moeten schrijven: »behalven in heden, ofu
schoon dat oudtijds ook ongelijkvloeijend was:' Ik ben oprecht
dankbaar voor den welgemeenden raad, doch heb mij
nog niet kunnen overtuigen, dat ik, aangenomen neeten was
werkelijk als gelijkvloeyend te beschouwen, er dan melding
van had moeten maken; ik zou denken dat ik er dan geheel
van had moeten zwijgen. Doch een Recensent weet
de zaken, die hij beoordeelt. steeds beter dan een schrijver;
daarom zal ik wel ongelijk hebben. Maar dan kan een
geneesheer ook niet langer volstaan met te zeggen: Yan
ditzelfde drankje moeten alle drie de zieken innemen; om verstaan
baar te zijn, zal hij er voortaan moeten bij voegen: behab;
en de gezonden, ofscltoon die ook jaren geleden ziek zijn
geweest. Op blz. 43 krijg ik, bij gelegenheid van het ww.
scheiden, denzelfden wijzen raad. Ge zult erkennen, Mijne
Heeren, dit is de zorgvuldigheid en goedhartigheid tot het
uiterste gedreven. Dingen, die men niet als uitzonderingen
beschouwt, toch als uitzonderingen te willen opgeven, twee
logische bokjes te schieten en zich de calange te getroosten,
alleen met het menschlievende doel om anderen voor misvatting
te behoeden, het is eene ongehoorde edelmoedigheid.
Ik geloof, dat het aangevoerde toereikend is om de wetenschappelijke
waarde der recensie en den daarin gevolgden
redeneertrant te doen kennen; nu een proefje van Recensents
naauwgezetheid bij het doen van opgaven. Cijfers,
zegt men doorgaans, bedriegen niet; men moge het bij het
redeneeren en gevolgtrekken zoo naau w niet nemen, bij het
opgeven van getallen is men getrouwen naauwkeurig. Die
stelling gaat niet door, dat ziet men hier. Ik heb mijn boekje
betiteld: De Nederl. spelling onder beknopte regels gebragt ; om
de juistheid van dien titel te laten uitkomen zegt Recens.
J) dat mijn boekje uit een aantal van 250 (zegge tweehonderd
IJ en vijftig) dikwijls vrij lange REGELS bestaat." Die opgave
is niet juist. De eerste druk bestond uit 214, de tweede uit
296 § §; en de derde telt er 322. Maar die § § zijn niet alle
REGELS, veel minder spelregels. Het aantal spelregels bedraagt
187
maar 24: 3 algemeene , 10 voor het gebruik der klinkers,
en 11 voor dat der· medeklinkers. Rekent men er de 37
regels bij, die strekken om de natuur der woordklanken te
leeren kennen, maar die geene spelregels zijn - het spellen
toch onderstelt de kennis van het te spellen woord - dan komt
men op 61 regels. De overige 260 §§ bevatten definities,
ophelderingen en zaken, die in eene gewone spraakkunst
buiten het hoofdstuk » Spelling" behooren geleerd te worden,
maar die ik voor mijn doel,een weinig anders moest voorstellen.
Een aantal andere onnaauwkeurigheden laat ik voor het
oogenblik onaangeroerd, de gelegenheid om ze te rectificeer en
zal zich later wel voordoen. Ik mag dezen brief echter niet
eindigen. Mijne Heeren. zonder u beleefdelijk verzocht te
hebben. den Heer T. R. mijnen dank over te brengen voor
de groote moeite, aan de recensie besteed, en ZHGel. de
verzekering te geven, dat zij voor de wetenschap niet vruchteloos
zal zijn. In het bijzonder dank ik den Heer T. R. voor zijne
juiste opmerking betreffende het woord dozijn. Met anderen
meende ik, dat wij het uit het Fransch hadden overgenomen,
en dat de analogie daarom de spelling dozein vorderde, Dit
was verkeerd gezien. Het was mij wel niet ontgaan, dat de
Fransche ou doorgaans oe ophwert, bv. in groep, troep, koet8,
toet8, fr. groupe, troupe, couche, touche, zoodat douzaine bij
ons doezein had moeten worden, doch ik wist er geen anderen
weg op. Het middeleeuwsch Latijnsche docenus-,-a,-um, voor
het classieke duodecenu8, was mij onbekend gebleven. Die
middeleeuwsche vorm echter heldert alles op; hij verklaart
de 0 in de algemeene uitspraak en de i in het provincialistische
doziin. De spelling dozijn is derhalve geheel in den regel.
Ik houd mij ook voor het vervolg voor 's Hoogleeraars aanen
opmerkingen aanbevolen, zonder echter te beloven, dat
ik ze terstond zal beantwoorden. Doch al mochten ze ook
alle ongegrond wezen, ik zal ze in gedachte houden en er
bij voorkomende gelegenheden winst mede doen. Het kan
voor eene wetenschap niet anders dan voordeelig zijn, dat
de heerschende vooroordeelen en verkeerde begrippen open188
baar worden, men kan dan pogingen aanwenden om ze weg
te nemen of te verbeteren.
Ik eindig Mijne Heeren, met u de verzekering aan te
bieden van de hoogachting, met welke ik de eer heb te zijn,
UWEd. dienstv. dienaar,
Leiden, Octouer 1862.
L. A. TE WINKEL.
UITWEIlJEN OF UIT WIJDEN ?
Voor verscheiden jaren opperde men in het Magazijn van
N ederlandsche Taalkunde van den heer BOMHOFF, D. I. bI.
224 de vraag, of men schrijven moest: over iets uitweiden of
uitwijden. Mr. J. VAN LENNEP gaf toen, aldaar bI. 274 en
volgg. een antwoord op die vraag, waarbij aan de spelling met
ei de voorkeur werd gegeven. Tot tweemaal toe heeft men
daarna in een ander taalkundig Tijdschrift, met name IJe
Nederlandsche Taal, D. Il. bI. ldO en D. lIl. bI. 67, den heer
VAN LENNEP gewezen op het gezag van BILDERDIJK , als door
wien de spelling van uitwijden zou zijn voorgestaan. Dewijl
het mij niet bekend is, dat op deze, in sommiger oogen
voorzeker veel afdoende, bedenking is geantwoord; daar intusschen
enkele onzer schrijvers van naam voortgaan met uitwijden
voor uitweiden te bezigen, en ook daar. naar het mij
voorkomt, de heer VAN LENNEP in zijne bewijsvoering niet
in allen deele gelukkig is geweest: acht ik het niet ongepast,
in dit Tijdschrift nogmaals op de questie terug te komen.
Het is inderdaad zoo: BILDERDIJK begunstigt door zijn
voorbeeld de schrijfwijze van uitwijden , en de Schrijver in
IJe N ederlandsche Taal zeide te regt: I) het is bevreemdend
dat Mr. J. VAN LENNEP daarvan zwijgt." Deze Heer toch
staat niet alleen bekend als een vlijtig beoefenaar van de wer18!)
ken des grooten Dichters, waar ook diens gezag als taalkenner
wordt door hem niet gering geacht. Reeds in 1789
schreef BILDERDIJK in het Treurspel lJe dood van Edipus. bI. 16:
Een misdrijf, dat veel min in darlen, dan in lijden
Bestaat, indiert ik hier er over uit moet wijden.
en deze schrijfwijze bleef hij getrouw in het ruim veertig
jaar later uitgegeven Buitenleven naar Delille, bI. 152:
Wees echter, wen 't u lust als lJichter uit te wijden,
Bedachtzaam op een keus, die 't onderwerp kan lijden.
Men zou kunnen aanvoeren, dat deze voorbeelden niet bijzonder
veel afdoen, daar zij, als dichterlijke vrijheden om
des rijms wille, kunnen aangemerkt worden. Dan, ook in
's Mans· proza ontmoeten wij het woord meermalen op de·
zelfde wijze gespeld, Zoo leest men in de Verhand. over
het verband van Dichtkunst en Welsprekendheid (uitg. in
8vo) bI. 83: de pel'ken, binnen welke mijn bestek deze Vel'handeling
omschl'even heeft, vel'bieden mijn reeds 1Jel'moeide pen vel'der
uit te wijden. AId. bI. Sei: hiel' over gelu8te 't on8, wat nadel'
uit te wijden. In het reeds aangeh. Buitenleven, bI. 191:
lJe Schrijver wijdt hier in zijne Aanteekening uit over enz. In
den Fingal , D. 1. bI. 160: het ilJ hier de plaats niet daar
over uit te wijden. In de Verhand. over de Geslachten (2 e
druk), bI. 205: Daar wy in deze ruime uitwijding vervallen
zijn. AId. bI. 212: ])och wy mogen hierover niet te ver uitwijden .
Er is nog meer. BILDERDIJK heeft zich bepaaldelijk over
het woord verklaard. In zijne Aanteekeningen op de Gedichten
van ANTONIDES VAN DER GOES, D. Il. bI. 49, zegt
hij dat "uitweiden zich laat zeggen, als van het weidend
vee ontleend, doch dat wijden, spatiari, van wijd, eigenlijker is."
Men bemerkt intusschen dat deze Aanteekening blootellik
de uitspraak eener meening behelst, en dus evenveel of even
weinig afdoet als de uitspraak van WEILAND, die, in tegenovergestelden
zin, zegt: )) Uitweiden, eigenlijk, van weidend
vee gesproken, zijn voedsel wijd en zijd zoeken. In het gebruik,
overdragtelijk, van een mensch, met zijn gesprek
wijd en zijd rondzwerven." En voor zoo ver men hier het
190
ook in mijne oogen niet gering - gezag van BILDERDIJK
als schrijver zou willen doen gelden; daartegen over staat
de voorgang van niet minder achtbare penvoerders, b. v. de
hoogleeraren MUNTINGHE en VAN DER PALM; in des eersten
vertaling der Psalmen, D. J. bI. 265: Weidt in den lof van
al zijne wonderdaden uit! En in des laatsten Verhand. en
Redev. D. V. bI. 241: Wij zouden het zelfs noodeloos geacht
hebben, hiel'over op deze wijze uit te weiden.
Om hier tot eene beslissing te komen, zal het best zijn,
het woord voor zich zeI ven te laten spreken, en na te gaan
wat het beteekent en hoe het van ouds is verstaan en gebruikt.
Mr. J. VAN LENNEP acht weiden het frequentatief van
waaijen, en stelt het in beteekenis nagenoeg gelijk met
wandelen, als gevende beide een her- en derwaartsche ligchaamsbeweging
of plaatsverandering te kennen. Die verklaring
is, naar ik meen, onjuist; niet alleen, omdat in
uJeiden geen frequentatiefvorm ligt, maar ook omdat de
eerste beteekenis des woords geheel vreemd is aan die van
waaijert en wandelen. Het werkwoord weiden. dat het hoogduitsch
met onze taal gemeen heeft, en dat reeds in het
middelhoogduitsch en het oudduitsch wordt aangetroffen, beantwoordt
aan het 1atijnsche pascel'e , in 't fransch pastre, paistre,
paître, d. i. grazen, gras eten, voeden; zie ond. and. GRAFFS
Sprachschatz, I. 775, BENECKES Mittelhochd. Wörterb. en
KALTSCHMIDT, Sprachvergleichendes -VVörterb. beide in voce.
Die beteekenis wordt - niets is natuurlijker en meer gewoon -
van eigenlijk, overdragtig. Gelijk wij in onze taal spreken
van )l eene hoop of verwachting te voeden, ,. zegt het hoogduitsch
met een aan ADELUNG ontleend voorbeeld: »sich mit
leerel' Hoffnung weiden;" het fransch:)l se paître en se repaître
de chimères;" het latijn: »pascere spem." Weiden in dien zin
is mij bij ons niet voorgekomen, maar wel in dien van zich
te goed doen. zijn hart ophalen, zich verlustigen; een zin,
regtstreeks uit dien van voeden af te leiden, en dan ook in
al de genoemde talen bekend; een zin, dien wij met dezelfde
overdragt, ook leggen in de uitdrukkingen grazen en in gras191
duinen gaan, zoo als het artikel grazelen m mIJn 'Voordenboek
der Frequentatieven zal toonen. Ter staving der genoemde
beteekenis van weiden voer ik hier eenige plaatsen
aan. HUYDECOPER, Hekeldichten, bI. 20:
Dan gong hy weiden in den lof der middelmaat,
En wenschte, dat de goón hem niet meer wilden gee1Jen,
.Dan hy van nooden hadt, om maatiglijk te leellen.
OUDAAN , Uytbreyding over het Boek Jobs, bI. 168:
(J)aar) stroomt eert vloed van ed'le Poëzye
Ten lippen uyt, gedicht, en rymel'ye,
Dat weyden gaat, met onnavolgbre stof,
In 's Hoog8ten lof.
Dez. Gedichten, bI. 135:
Na zulk een bezigheid 1Jan lofspraak, of 1Jan schrift,
Verrukt, Euzébia, gemeenlyk u de drift
Om door een gulden oe8t van boeken heen te weyen.
VONDEL, Palamedes, bI. 69:
Hoe d' oppervor8t, en aller 8chelmen tolc1e
Dat edel hooft ten roove geeft aelt 't volck,
't Welek, opgeruit van 't hof en '8 priester8 hact,
In zijn bederf met bly,'chap weiden gaet.
HOOFT, Tacitus' Jaarboeken, fol. 273: De brandt met heevigheit
weiden gaande eerst door de vlakten, enz. VONDEl. bezigt
het woord zeer dichterlijk van de sterren, Virgilius vVercken,
bI. 114: zoo lang de starren aen den hemel ga en weiden, zal
men van uwen naem en faem en cere weten te 8preken (polus
dum sidera pa8cet).
Zeer gewoon is voorts in onze en andere talen de spreekwijs:
zijne blikken of oogen laten weiden of rondweiden, voor:
met meer of minder genoegen om zich heen zien, in de
platte, doch somwijlen en ook hier zeer eigenaardige, volkstaal:
zijn' oogen den kost geven. Van dat weiden der oogen
had het middelhoogduitsch het subst. ougenweide voor wat het
oog meer of minder aangenaam aandoet, in onze taal oogweiding
, dat men aantreft in het Leven van Marcus Aurelius,
bI. 51 verso: u te 8ien 8werven als dwasen van (reen Theatre
192
"n danaere •.• van a' een gaepJpel zn danaere, uit a' een oochweydinghe
in aanaere.
Naar mate zulk een weiaen, hetzij dan met het oog, de
hand, de tong, de pen of wat ook, te aangenamer is, wordt
men ligt er verleid, daarin te ver te gaan. Van daar spreekwijzen
als de volgende; YAN DER YEENS Zinnebeelden, bI. 417:
o knecht, weydt niet soo breedt, ghy vindt u al bespot!
OUDAAN, Poëzy, 11. 323:
Om nu (aoch zonder 't Wit van ons ontwerp te hinderen)
Een weinig buiten baan te weiden, zal ik hier
Een and' re aanme1'klykheid bewerpen op 't papier.
HUYDECOPER, Hekeldichten, bI. 7 Z :
Hoe menigmaal zou hy verandren 't geen 'er staat:
Al wat te verre weidt, of te verheven gaat,
Zou hy besnoeien, en uit zijne plaatse smijtm.
JONCTIJS noemt de tong, die zich aan zulk te verre gaan
schuldig maakt weijig, Tooneel der J alouzijen , D. Il. bI. 91:
Een man. die de eerbaarheid in zijn echtgenoot bemint, die were,
zoo veel in hem is, hare ooren van alle ongeschikte weijige tongen.
Ook heet dit wildweijig, aId. bI. 100: Behalven dat deze dertele
en wellustige weeldekinderen meest met een wildwijege liefde bezet
zb'n, enz. vVerken van RABELAIS, D. 1. bI. 132: Ik ben zeer
bezorgt, dat het met desen al te wildweijigen toeleg gaan zal,
even als 't in aat klugtje ging met den Melkpot, enz. Zie ook
OUDEMANS' Woordenboek op BREDERO, in voce. Elders wildweidig,
achter prof. VAN VLOTENS uitgave van HOOFT~ Brie·
ven, D. IV. 268: Het gesangh en moet niet wiltweydigh sijn,
maer op seekere plaetsen beginnen, 1'usten, ende eyndigen. HOOFT
zelf schreef daarvoor, met eene niet ongewone klankwisseling,
wildwaaijig, waarvan men de plaatsen aangewezen vindt
in het Woordenboek des Instituuts, bij welke men nog deze
kan voegen uit des heeren ALB. THIJMS Dietsche Warande,
D. Il. bI. 246: Daer komt Slockspeck. Wel, hoe dus wildwaejigh
'waarheen: De Schrijver van het dit woord betreffende
artikel in gemeld Woordenboek , zoowel als die der Aanteekening
in de uitgave van HOOFTS Historiën door de drie
193
Hoogleeraren , D. 1I. bI. 72, door den aai klank misleid, ver·
klaren het woord door wiltrlerig en achten het beeld ontleend
aan iets -dat door een hevigen wind wordt in de hoogte
gevoerd." Ook anderen dan HOOFT bezigden denzelfden vorm;
DE BRUNE, Jok en Ernst, bI. 54: 't gepeupel, dat zoo wiltwaayig
zijnde, iemants goê werken aZzoo lichtetik doemt. En
bI. 190: vermits alle vordering aan zoo een wiJtwajig tot hangt,
en op zut1cen onbesuisdenteerling staat.
Voor witdweidig had men al verder wijdweidi!J, HILARJDES,
Esoopische Vertellingen, Voorreeden , bI. 3H: vryheit om de
reeden ir/trekkende, uit te taaten: wydweidig by te doen. Anders
wijdweidend, breedweidend ; OUDAAN , Vert. van AGRIPPA,
bI. 453: Rabbi ..• die O1;er 't gezetboek der Levyten een wijdweijend
boekdeel ge.schreven heeft. AId. bI. 167: ik heb van de
Magice dingen drie boeleen geschreven, met een genoeg breede wijdweidentheid.
Dez. Roomsche Mogentheid, bI. 227: dat JulialIUS
••• deze uytzinnigheden zoo breedweydende en openttijle ten
toon draagt. En bI. 322: om dat we deze stoffe breedweydende
genoeg verhandelt hebben.
Het aangevoerde zou, mijns inziens, reeds meer dan voldoende
zijn, om het woord uitweidell te verklaren en te regtvaardigen.
Wild weiden, wijd weiden, breed weiden, buiten de
baan weiden drukken hetzelfde uit, wat wij door uitweiden te
kennen willen geven; doch ook de zamenstelling met het voorzetsel
uit kan reeds op een hooge oudheid bogen. Niet alleen
toch leest men in het laatst aangeh. werk, bI. 317; is dit
een inóinding, hoedanig is dan geweest haare uytbundigste uytweidentheid?
- maar reeds het middelhoogduitsch kende
uzweidec (d. i. uitweidig) voor Dweit hinaus weidend oder schweifend,
weitläufig:' Zie BENECKE, lIl. 554.
Vraagt men of de ligchaamsbewegillg of plaatsverandering,
waarvan de heer VAN LENNEP gewaagt, van de beteekenis
van uitweiden is uitgesloten; ik antwoord: volstrekt niet. Ik
kan mij zelfs geen weidend rund voorstellen. zonder daaraan
het denkbeeld van beweging te verbinden; doch de hoofdzaak,
zoowel bij de etymologie des woords, als zekerlijk ook
IV. Jaarg. 13
194
in de schatting des diers, blijft het voeden: wat daar overigens
mede gepaard gaat, is bijkomstig,
Het werkw. uitweiden zal dan wel in allen opzigte te wettigen
zijn. Het is bloot eene versterking of verduidelijking
van weiden, dat voorheen volmaakt hetzelfde beteekende ; b, v.
OUDAAN ,aangeh. werk, bI. 25: ]JU8 breed heb ik, aangaande
uwe vraag, waarom men de penningen in de gronden der verwoe8te
gebouwen vind, willen weyden. Gedichten van ANTONIDES,
bl. 104:
Maer d' IJstroom 8chb'nt het ziek te belgen dat wy weiden,
En niet aen eene ,'eew alleen zijn lof verbreiden.
waarbij in margine staat aangeteekend: n Verschooning over
deze uitweidinge." Op beide plaatsen zouden wij thans uitweiden
schrijven, d. i. een weiden (in figuurlijken zin) verder
dan oorbaar of noodig is,
Ook het adjectief wijd heeft den zin van 1Jer, als reeds de
zamenstelling wijdweidig aantoonde, Het kan uit dien hoofde
niet vreemd voorkomen, dat sommigen, wien de gang der
beteekenissen van het werkw, weiden niet voor den geest stond,
bij uitweiden aan eenen afstamming van wijd dachten, en alzoo
schreven uitwijden. Die het deden, gingen echter wel wat
onbedachtzaam te werk; ,'vant zij vergaten het woord te toetsen
aan de regels onzer afleiding. Van wijd kan men, ja!
een werkw. uitwijden maken, doch, zoo als Mr. VAN LENNEP
teregt opmerkte, alleen in bedrij vende beteekenis. Uitwijden
is wijd maken, zoo als uitdiepen, diep maken, uithollm, hol
maken, uitbreiden, breed maken, eH?:. In onzijd igen zin laten
zich zamenstellingen als deze niet vormen.
BILDERDIJK, bij wien uitwijden ons het eerst voorkwam,
scheen dan ook ten aanzien van den oorsprong des woords
niet altijd even zeker te zijn. In zijne boven aangeh. aanteBkening
beweert hij, dat, ofschoon uitwijdmt het eigenlijke
woord zijn zou, uitweiden zich echter laat zeggen. In zijn
Woordenboek voor de Spelling, of, om juister te spreken,
in het Woordenboek van SIEGENBEEK, door hem naar zijne
eigene spelwijze veranderd, liet hij: 11 Uitweiden, o. w. ge195
lijkvl." onveranderd staan en nam hij Uitwijden niet op. En
in het onder mij berustende Handschrift van den tweeden
druk der V erh. over de Geslachten staat op de boven uit dat
werk aangeIl. plaats van uitwijden , duidelijk te lezen uitweiden.
Ook was het BILDERDIJK niet alleen, die in de spelling,
of liever in de opvatting van dit woord dubde. Zijn
vroeger zeer gemeenzame vriend en later geduchte bestrijder,
de scherpzinnige hoogleeraar KINKER, scheen in het
zelfde geval te verkeeren. Nu eens lezen wij bij hem uitwijden,
Gedichten, D. Ir. Voorrede, bI. 17: Nergens wijdt
de Dichter uit. AId. bI. 128: het mogt mijn voornemen niet
zijn, in de bijzonderheden uit te wijden. Dan uitweiden, Ged.
D. IIl. Voorrede , bI. 3S: eenen nadere toetsing, waarover i!e
hier niet uitweiden !ean.
Het is waarschijnlijk op het gezag van mannen als BILDERDIJK
en KINKER t die de schrijfwijze van uitwijden dan
wel niet on \'erdeeld, maar toch somwijlen voorstonden of
bezigden, dat eenige latere schrijvers, anders op het stuk
van taal gansch niet onbedachtzaam, eene spelling huldigden,
die op geen redelijken grond steunt en den heer VAN
LENNEP te regt moest stuiten. Zoo vindt men haar b. V.
bij BROES, Tekstenrol (4e uitg.) bI. 734: moge iemand deze
uitwijding minder gepast oordeelen. DELPRAT, Verhaud. over
de Broederschap van G. GROOTE (2 e druk) bI. 81: in een
brief. . .. wijdt zij nog uit 01ler den torvloed enz. Als bI. 112:
In genoemden brief wijdt Vladerac!e in het breede uit. En bI.
334: Murmelliu8 wijdt in hoogen lof over zijne dichtgave uit.
VAN REES in het Pantheon van 1856, bI. 277: Het ligt
buiten mijn plan, daarover than8 nader uit te wijden. Buys,
Wetenschappelijke Bladen, Bijblad 1861, bI. 2: dat el!eeen
over de waarde van onze nijverheid uitwijdde.
Van het werkw. weiden in den figuurlijken zin leid ik ook
af het bijvoegelijk naamw. en bijwoord weid8ch. Het woord
beteekent : wat weidt of uitweidt, d. i. ver gaat, en komt
dus overeen met het bovengemelde weidig. Alleen de uitgang
bepaalt de bete eken is der beide woorden nader. Weidig
13*
196
staat tot weidacR als groot tot grootach. Weir18ch en grootach
sluiten, even als weidig, groot, het denkbeeld in van breed,
uitgestrekt; doch daar benevens dat van zeker uiterlijk vertoon
of praal. Als VAN DER PALM, Verhand. en Redev. D. V.
bI. 229 spreekt van: weidsclle aanhaling van ongeleze1L boeken,
dan is dit zeker eene breede aanhaling, doch teveIlS eene
aanhaling om vertooning te maken, om te pralen. Zoo spreekt
BILDERDlJK - om mij tot dezen te bepalen - van: weidsche
tytela, Vaderl. Oranjez. bI 33: weidsclle dichtsieraden,
Verspr. Ged. Il. 179; weidsche jeeatgezangen, Odilde, bI.
55; een weitser trant, Mengelpoëzij, Il. 101; weitsche atand,
Poëzij, 1. 128; weitsche pronk, D. lIl. 84; haar weitschen
doac1t, Mengelingen, IV. 1 G; weitsche dichten, N ajaarbl. Il.
182; eetl weitschen toon, Perzius, bI. 35; weitschen overvloed,
Na vonkeling, I. 75.
Men ziet uit deze voorbeelden, dat de Dichter zich niet
altijd in de spelling van het woord gelijk blijft. In zijn
vroegere gedichten heeft hij weidsclt, in de latere weit8ch.
Op HUYGENS' Korenbloemen teekende hij, D VI. bI. 236,
aan: "Weidsch (of weits als wy thands schrijven) is van den
weiman, d. i. jager. De Grooten a1leen jagende, zoo was
weidsch gewaad of jachtgewaad aanzienlijk, en by die 't zich
aanmatigde was 't een dartelheid." De zonderlinge afleiding
laat ik daar; het sneldicht; waarvoor de aanteekening strekte,
sprak, hoewel woordspelende , verstandiger:
»Het woordeken van Weidsch, komt dat niet van de weiden,
Daer sich moy' meisjens met moy' knechjes gaen vermeiden:
My dunckt ja;" -
Hoe kwam BILDERDlJK er aan, dat wij in 1825 weita
schreven? Ieder woordenboek, ook het door hem herziene
van SfEGENBEEK, had hem anders kunnen leeren. Het tegendeel
van hetgeen hij zegt, is waar. De latere schrijfwijs
is weidsch; vroeger, althans somwijlen, weitach; b. V. WES·
TERBAEN, aangeh. bij BRUINING, Synon. I. bI 163:
Dus weyts en kakelbont in ongewoone kledren.
ANTONIDES, Ged. bI. 438:
197
Haer kleet ia niet te weits, noclt van S'Î,eraed herooft.
De t laat zich hier gereedelijk verklaren: men oordeelde in
't algemeen dat de d te zacht was, om de lettergreep te
sluiten. Thans zou de invoering der t gelijk staan met hetgeen
BILDERDIJK in andere gevallen eene noodelooze verharding,
een afschuwelijken germanismus pleegt te noemen.
Ik merk nog op, dat met weidach hetzelfde verschijnsel
plaats heeft, als met uitweiden: men heeft het ook wel eens
tot wijd thuis gebragt en alzoo wb'dach geschreven. Bij voorb.
HUYDECOPER, Hekeldichten, bI. 2~1: wijdsche vaerzen. KINKER,
Gedichten, D. lIl. bI. 114: zijn wijdsche kruim. AId.
bI. 120: het wijdsche koor.
Dr. A. DE JAGER.
-..._._ -.- - '.===.c'-=. . _CC"-"==-==_--'= .._ ..- _"- = .. ,=====
rrAAL-BIJZONDERHEDEN VAN HET
EILAND MARKEN,
DOOR
L. TIN HOL T.
" eene samentrekking.
, eene lange, sleepende uitspraak.
" uitlating van de letter h.
I, andere elisie.
De verkorte vormen van conjugatie, zijn hier niet opgenomen; vooral behoort
daartoe de menigvnldige weglating van de voorvoeging in het deelwoord van het
perf .• b. v. I kornet> voor gekomen; 'egaen voor gegaan.
Zie hierover en voor verdere hijzonderheden aangaande het gebrnik en de verbinding
der woorden, de Gesprekken in de pastorie (Recensent., Aug. en Dec. 1851).
Wat de uitspraak betreft, deze is natuurlijk door schrift moeielijk na te boot·
sen. De Markers hebben een bijzonder talent voor het uitspreken van vele
consonanten zonder vocalen of met naauwelijks hoorbare vocalen. Men moet Marker
zijn om den naam PienJn-n-Grietjen te kunnen uitspreken.
Een alig, een St. Nicolaaspop (yan koek). Eig. een heilig
198
(Stelden misschien de koekpoppen op St. Nicolaas in vroeger
eeuw heiligen voor, in plaats van vrijers en vrijsters ?).
De aarte, de eer8te.
Ansjoepies of ansoepies, ansjovis.
Die baren, ongunstige aanduiding van menschen, ongeveer
== die kerels.
Bedaart, b. v. J) waar is mijn mes bedaart?" d. i. waar
is het gebleven? » hij heeft overal gezworven, tot hij eindelijk
heel in Amerika bedaart is."
D Al zijn geld is in de kroeg bedaart."
(Ik herinner mij niet dit woord anders gehoord te hebben
dan zoo als hier, in partic. perf.)
Bedoeling, voor bedoening: gedoente, rommel, boä
B efj e, kraagjen of halsdoekjen (geplooid).
Beschieten, b. y. Il dat beschiet niet ," dat gaat niet
goed.
Il Dat beschiet al veel," dat gaat goed; dat levert
veelop.
» Hij beschiet niet, hij beschiet niet veel," - van een
man die niet deugt, een onbruikbaar mensch (hetzij onkundig
of slecht).
Besounder, I) een besounder werk," eene vreemde of merkwaardige
zaak.
Bevaren, niet alleen van een bevaren zeeman of schipper,
maar van elk ander, die kundig is in zijn vak, b. v. een
bevaren dokter. een bevaren schoolmeester.
Blak, bladstil, volmaakte windstilte ('t Is blak).
Bordj en. puitrum. 3 Voor 't bordjen" staat de voorzanger
in de kerk, en de voorlezer, die in eene vergadering eene
redevoering houdt.
Borten, vrouweborsten.
B r i e f, niet alleen epistola , maar alle andere papieren,
effecten, aeten van eigendom; maar vooral een van papier
geplakt winkelzakjen.
Bu uI tj e, zakjen - (de collecte-zakken in de kerk; ieders
beurs, enz.).
199
Bij, »hij leert bij meesters j zij dient bij domenees; hij zit
bij Jan Jansens ;" dus altijd met den genitivus 1).
Deken, het vaste gedeelte van de bevloering der botters
of vischschuiten, stevig en waterdicht, waaronder zich de
bun bevindt tot bewaring der visch.
Dellkenis, gedachte, nagedachte .. "Ik heb er zoo'n denkenis
over gehad," ik heb er over nagedacht.
V oor dol, in de spreekwijze: )) voor dol iets willen ," met
kracht iets willen, - er niet af te brengen zijn.
Dral, vet (adjectivum, niet substantivum).
Drálen, voor dreilen: de onderlagen van het bed.
Een eindje, eene sn.eé(van brood of koek, - een eindje
koek).
Fieter, emmer.
Frissen, schuren of wrijven (voor frisschen, opfrisschen
is dit denkelijk niet, daar dit woord niet in gebruik is).
Gank, snel, met spoed; »hij loopt gank."
Met gank (uitspraak: mèchank, de toon geheel op de
eerste syllabe) met spoed, met haast; »hij liep met gank weg."
Groosk, grootseh, hoogmoedig.
Een 'en'uis, een henhuis, d. i. een kippehok.
Een 'ooge-muts, een ronde hoed. Muts is eene muts in
het algemeen, gelijk overal, voor mannen vooral; - de
vrouwe mutsen heeten meer kappen. Hoed is de ouderwetsche
kleine hoed met lagen ronden bol en breeden rand;
'oogem1tts onze tegenwoordige hoed.
Een '0 ut, eene plank, die voor brug dient.
Het 'n i sj e, ook de consistoriekamer.
Infaam, versterkend adverbium, b. v. ninfaam ziek,"
of ook "infaam mooi." Men moet dus uit het verband op·
maken, of J) infaam gemien" beteekent : zeer slecht, dan wel:
bijzonder vriendelijk daar gemien ook gemeenzaam, lieftaUig
beteekent.
I) Deze genitief is uit ellipsis te verklaren, evenals de genit. achter te in
het Mnl. w. G. B.
200
Jij mek a ar, gijlieden.
Ka, verkorting van Klaas.
Kap a bel, • een kapabel kind ," - een voorspoedig opgroeiend
kind. 11 Éen kapabele rok!" was het oordeel over
mijn met bont gevoerden winterjas.
K e e, verkorting van Kees of Cornelis.
K el der, de ruimte onder de onderlagen der hooge bedsteden.
In dien kelder slapen de grootste kinderen soms, dat bij
de hoogte der bedsteden ook zeer wel kan.
Kik k ere n, lachen.
K I a d d i g , vuil, smeerig, onzindelijk. • Een kladdig
wijf," eene onzindelijke vrouw; - "eene kladdige bedoeling
," een vuile boêl (zie boven in voee bedoeling).
Kol der, een paalt jen op een voet, dat tot standaart dient
om de lamp aan op te hangen, als men die niet op de tafel
wil hebben Ct zijn natuurlijk alle keukenlampen).
Kok, de vrouw of het meisje, dat het eten kookt op brui-
10ftsfeesten, doorgaans zuster of schoonzuster van bruid of
bruidegom.
K 0 0 i en, baggeren, de sloten uitbaggeren.
Kouwelijk, = koud, .'t is kouwelijk, ik geloof dat het
vriest."
't Kraa w'o 0 fd, het haven-hoofd.
Wek rag gen, wij kregen.
Kub b oot, boot om paling te visschen, enz.
Kun s ten, knoeien, morrelen, knutselen; b. v. IJ hij was
al aan dat slot doen te kunsten, om het open te maken."
(Over »doen te" zie beneden bij de spreekwijzen).
K u u I, een soort van net (vooral bij de ansjovisvangst
gebruikelijk); waarschijnlijk voor kuil, daar het net als een
zak achteraan sleept (Zie bij de spreekwijzen beneden:
ansjoepiesdr~jven ).
L ä ne n, het l08se gedeelte van de botter-bevloering (in
onderscheiding van den deken (zie in voce).
Loop e n 1 e er en, catechiseeren.
201
L i c h t v a a r cl i g, luchtig. Eene D lichtvaardige" kleeding is
dus niet eene onkiesche kleecling, maar eene dunne luchtige
kleeding; zoo zou men ook eene lichtvaardige kamer zeggen.
Meissen • meisjens.
On n 0 0 zei e, versterkend adverbium; b. v. onnoozele
dom. onnoozele ziek; maar ook: onnoozele mooi.
On w á ri g, ruwen onaangenaam, - ,. een onwarig man",
zoowel als )) onwarig weêr."
o p'rd-an (voor opwaard aan). Op'rdan zeilen, op/rdan
gaan, liggen, enz. Zee-term, met betrekking tot de verwijderde
streken der Zuiderzee (de kust van Friesland en
Overijssel).
Op zeg gen. catechiseeren.
o ver t u i gen d , voortreffelijk, zeer schoon, van al wat
niet tot het gewoon - mooie of fraaie behoort, maar zich
verheft tot het eigentlijk schoone, uitnemende, b. v. It een
mooie preêk, niet waar?" - I) o. - overtuigend ," of ook:
• was de tentoonstelling mooi?" - »'t was overtuigend."
R 0 kj e, een haclljen (een vermetele of ook loszinnige
ruwe knaap\
Sc hen d i g. schendig ziek wezen (andere voorbeelden
herinner ik mij niet).
Sc h i erna n n en, I) wat is die daar doen te schiemannen ?"
wat voert die man daar uit?
"Hij was aan 't schiemannen met zijne netten," hij was
met zijne netten bezig.
" Wij zullen dat wel schiemannen ," wij znllen dat wel in
orde krijgen, er wel mede klaar komen, enz.
Des c hol, de spruw in den mond.
Des e e s of de sj e e s, kerkbank, namelijk niet eene
losse bank, maar eene vaste bank met lessenaar en deurtje;
vooral de banken van onderscheiding, kerkeraads- of regeeringsbanken
, enz.
Sm 0 k keI en, het vrijen in de botters (dat soms vrij ver gaat).
Sn u k k er, niet snugger, maar 1lTeemd, raar, dus het
Friesche snokker.
202
Spe k die f, niet zoo als Ds. TEN KA TE zegt (Lier en
Harp, bI. 225) de erkende en geadmitteerde minnaar; maar
de jongeling, die 's avonds in 't donker rondom de woning
zijner begeerde zwerft, en haar heimelijk tracht te spreken,
ten einde van hare toestemming: zeker te zijn, eer hij
die der ouders vraagt. Wordt zoo een door andere jongelieden
betrapt, zoo wordt hij onder het geroep: »een spekdief!"
in de maling genomen.
S toe r, groot. forsch.
St rak, voor straks; van iets dat aanstaande is, - maar
niet zóó nabij, als dat, waarvan wij het gewoonlijk gebruiken;
• zij gaan strak trouwen ," zou bij ons beteekenen : Zij zullen
over een half uur of een uur trouwen. Op Marken beteekent
het: zij trouwen over drie, vier, misschien zes weken.
l' e u ges w oor d i g, nu dadelijk, op 't oogenblik; van iets
dat binnen eenige oogenblikken (op zijn allerlangst toch denzalfden
dag nog) zat gebeuren; nooit van iets dat tegenwoordig
is. B. v. II wanneer trouwen zij?" - 0, zij gaan
teugeswoordig trouwen, d. i. zij zullen straks trouwen (zie
ook in voce strak), echter nooit in den eigentlijken zin van
heden, maar nagenoeg geheel ::::: ons straks.
Tie, een der meest gebruikelijke uitdrukkingen: de etymologie
is mij steeds duister gebleven; de beteekenis zal 't best
blijken uit de volgende uitdrukkingen:
.J ANSEN 'n tie ," JANSEN en zijn huisgezin.
II Burgemeester 'n tie," de burgemeester en zijne part.ij.
II KLAASSEN 'n tie," KLAASSEN en zijne familie.
"PIETERSEN 'n tie ," PIETERSEN en zijne vrienden.
Dus is I) en tie ," (altijd kort uitgesproken: II 'n tie ,") geheel
gelijk aan het gewone: »de zijnen 1)."
Troet, pap (mtl1kpap, broodpap, enz.).
l' roe t pot, de pot waar het voorgaande in opgedischt wordt.
U is, ons (soms, maar zelden, ook wij) 2).
I j Dit 'ntie schijnt mij toe te zijn: ende die <1. i. en die, subintellecto, welke
bij hem behooren. w. G. B.
2) het oude us = ons.
203
B ij u i zes, bij ons, ten onzen huize (zie in voce bij).
Ver kouwen is, verkoudheid.
Vol, viel (imperf. van vallen): ik vol (van de trap); het
vol zoo: het geviel zoo).
Wedderatie, weddingschap.
Z äle n, zeilen.
Zwem men, waden, met de been en door het water loopen.
Zij mek a ft r, zijlieden.
Aanduidingen van bloedverwantschap.
Me vaar, ~ mijn vader >,
Me moer, ~ mijne moeder ~
Ta te, vader! (vocati vus).
Mem, moeder! (vocat.).
zonder eenige ongunstige of
minachtende beteekenis.
Ba p p e, grootvader (nomin. etc. vooral vocativus).
Bessie, grootmoeder (idem).
No m, oom (nom Ka, nom Kee, - oom KLAAS, oom KEES).
P eet, moei.
Nomzegger, neef (neven).
Peetzegg er, nicht (nièce).
K te edi ng 8 t ulclc e n.
Ba b b e tj e, borstlap, voorste gedeelte der vrouwekleeding.
Rêgj e r ê g g ie (rugjen) , achterste gedeelte der vrouwekleeding
(meest een afzonderlijk overjak , van voren geheel
open).
'Oog e - m uts, ronde hoed (zie boven in voce).
Schort, vrouwerok.
Ulften, houten klompen.
Be fj e, zie boven in voce.
204
Sp ree lc w ij zen.
Zij moe t in bed, zij is in gezegende omstandigheden.
Op In bed gaan, naar bed gaan.
Ansjoepies drijven, ansjovis visschen; daar dit gebeurt
met twee botters, die alle zeilen bijzetten en. zoo snel mogelijk
varende, het net zamen achteraan slepen, is het werkelijk
een drijlJen.
Haring slepen, haring visschen 'panharing). Dit ge·
schiedt langzamer dan het vorige.
Bot sI epe n, bot visschen. Dit geschiedt insgelijks langzamer
dan het ansjovis visschen.
De bot wordt gevangen met één botter. die het net aan
twee uitstekende houten boomen sleept; - de panharing
met twee botters, die iu tegenovergestelde richting bij den
wind liggende, het net strak uitspannen, en er zoo langzaam
mede wegdrijven.
Daar de paling in fuiken gevischt wordt, is hierover geen
bijzondere term.
B a a t 'a Ie n. baat halen voor baat hebben bij iets. Ook
nog eenigzins ruimer van gebruik dan gewoonlijk, b. v.
"gaat gij naar Doctor A P daar kunt gij geen baat 'alen;
ga liever naar Dr B. "
Een kuiertje 'alen, om een kuiertje gaan, eene
wandeling doen.
Een slag om gaan, een slagje om doen, wandeling
rondom het dorp of de buurt; vooral de officieele bruiloftwandeling
, op de beide Zondagen van den bruiloftstijd ,
met den bruidegom. de bruid, ouders, verwanten, enz. in geregelden
optocht (een voor een, niet bij paren), driemaal het
dorp of de buurt rond. Wonen bruid en bruidegom op verschillende
buurten, dan den eenen Zondag om de eene, den
tweeden om de andere buurt. Steeds loopt de kok (kookster)
geheel in 't wit achteraan, al behoorde zij ook wegens den
graad van verwantschap meer vooraan in den optocht ('t is
205
doorgaans eene zuster van bruid of bruidegom). De mannen
hebben allen lange pijpen in den mond.
Met een doo te kerke, iemand begraven (ook nu het
niet in de kerk gebeurt). Gaan wordt hierbij soms uitgedrukt,
soms weggelaten, b. v. zij zijn met een doo te kerke, of: zij
zijn met een doo te kerke gegaan.
Hij heeft rijkelijk in zen 'oofd, hij heeft vele preten
ties , hij is eigenwijs, veeleischend , hij beeldt zich vrij
wat in, is lastig om mede om te gaan, hij heeft vrij wat te
zeggen, is aanmatigend, enz.
A I j ag ene h een, a I p rat ene he en, omschrijving
van jagend, pratend, dus eene versterking van beteekenis, maar
vooral eene voortduring aanduid8l1de. Het daarbij gebruikte
verbum is meestal gaan: »dat ging al pratene heen."
Doen te bouwen, doen te praten, beûg zijn met
bouwen, met praten 1).
Op 'e koffij komen, te pa8 komen, te land komen;
b. v. van iemand die een ongeluk heeft, een been breekt, ~
of die eene onaangename bejegening ondervindt, ergens een
langen neus haalt: D hij is daar leelijk op 'e koffij gekomen."
Dat besteet zoo (dat bestaat zoo), dat is z66 gelegen,
dat zit z66 in elkander.
Me hart zonk op me toonen, ik verschrikte zeer, = mijn hart zonk in mijne schoenen, dat echter meer bij
vrees gebruikt wordt.
Niet 'oor! (niet hoor), volstrekt niet, in geenen deele.
Hij loopt over haar, hij is haar verloofde (de erkende
minnaar, in de fatsoenlijkste beteekenis; in tegenoverstelling
van geheime of onbetamelijke minnarij (zie smokkelen) of nog
niet erkende verloving (zie spekdief;.
In den rouw liggen, in den rouw zijn, rouwkleêren
dragen.
I) Ik houd hier doen voor den infinitief: het pleonast. gebruik van doen is
in 't NT uI. iets gansch gewoons: 't eigenaardige is hier het gebruik van te vóór
den volgenden infinitief Hif is doen: zoo zeggen wij nog: hif is wandelen. w. G. B.
206
U i t h et ma k en, uit het maken is buiten de kans van
gemaakt te worden, d. i. onherstelbaar.
Een verbrijzeld glas is uit het "maken,
Een totaal bouwvallig huis is uit het maken,
Een onherstelbare kranke, voor wien geene levenshoop
meer is, is uit het maken.
Dat ge et 0 p 'n t rou wen, - - 0 p 'n z á I en enz.
zij zullen spoedig trouwen, zeilen; zij maken toebereidselen om
te trouwen, te zeilen, enz.
Niet bestig, niet recht vlug, voor ongesteld, een
weinig ziek, gelijk ook elders.
NB. Eigentlijke technische scheepstermen zijn hier niet
opgenomen, als niet uitsluitend Markensch.
Nog moet melding gemaakt worden van de combinatie der
voornamen, om de afkomst aan te duiden: JAN JANSSEN ,
PIETER KLAASSEN - zijn gewoon, en worden ook elders
gehoord. Maar op MARKEN wordt dit verder uitgestrekt:
JAN-, de zoon van MUUS, is JAN MUUSSEN; de zoon, KLAAS,
van dezen JAN, is dan JAN MUUSSEN'S KLAAS; dezes zoon
JAN is dus JAN van JAN MUUSSEN'S KLAAS. - Zoo heeft men,
bij voorbeeld, de volgende opvolging van geslachten:
Neeltjen (verkort Neeie) ,
Cornelis (Kees, verkort Kee) ,
Pieter,
.Dirk,
Sijmen, Sijmen van Neele-Kee'n Pietel"s .Dirk.
Ander voorbeeld:
Pie'u J'n'Grietje (Piet'n Jan'u-Grietje) , GRIETJE van JAN
van PIETER.
Deze personen bestaan alle werkelijk onder deze namen;
door te vragen naar JAN van JAN MUUSSEN'S KLAAS zal men
beter en zekerder terecht komen, dan door te vragen naar
JAN MOENESWERF , zoo als hij eigentlijk heet. PIETER DE
WAARD heeten er velen; maar vraag naar NEELE-KEE'N PIETER,
en geene verwarring is mogelijk. Soms gaan die
namen over op de kleinkinderen, die tevens peetkinderen
207
zijn; zoo kende ik een nog jong menseh, ouwe MUU8 in de
wandeling genoemd, omdat zijn grootvader zoo genoemd
was geweest.
NOG IETS OVER "1' WOORD LIOHAAM EN ZIJN
SPELLING, OVER DE GRIEKSCHE PH EN
DE NEDERLANDSCHE F.
Zonder eenige "mystieke kracht" aan de eh, te willen toekennen;
daar ik zoo min als op eenig ander gebied ook op
dat van taal en spelling een voorstander van mysticisme ben;
neem ik toch de vrijheid, met een enkel woord verzet aan
te teekenen tegen 't wanstaltige voorkomen, dat mijn geëerde
vriend TE WINKEL, blijkens zijn » Iets" in 't voorlaatste
nommer van dit Tijdschrift, op den duur voor 't woord lichaam
wil handhaven. Terwijl ik hem gaarne mijn volledige instemming
betuig met hetgeen hij omtrent de geschiedenis
onzer eh, haar overeenkomst met de Gothische h, en haar
verschil van de Grieksche X vertelt, put ik daaruit echter
tevens, in tegenoverstelling van hem, het bewijs, dat juist
de eh in ons lichaam voldoende is, en met geen {j, laat staan
een tweede eh, behoeft aangevuld te worden. ,J uist wat
hij ons zoo bondig betoogd heeft, dat de Gothische k, niet
alleen in woorden als hlahjan en derg., waar zij een l of
andere letter voorafgaat, maar ook daar, waar zij alleen een
lettergreep begint, gelijk bij v • in hauh, als eh uitgesproken
werd, geeft ons (dunkt mij) het volslagenste recht, om, evenmin
als wij chooch of checht, of citeer of waarcheid of welk
ander woord spellen, waar de Gothische 1t in voorkwam,
zoo (lok niet chaam, maar eenvoudig haam (even als het verwante
hem, heim en heem, hemd, hemet, enz.) schrijven knn208
nen, voor welk haam dan het oude tije of tic, als eerste
liJ. der samenstelling, gevoegd wordt. Tegen de e, in plaats
eener Ic, in dit woord zal een historisch taalkenner als TE
WINKEL, voor wien gene zeker zoo goed als deze - in spijt
van SIEGENBEb:K'S spelregels - het N ederlandsche burgerrecht
heeft, wel niets hebben in te brengen. Wij spreken
het samengestelde woord wel niet als lie-haam uit; maar ziedaar
juist een reden te meer, om het met onze saamgestelde
en als een geworden eh te spellen, welke niemand op de
gedachte zal komen hier in tweeën te splitsen.
Even als de Gneksche X door eh of liever !eh, verklaart
TE WINKEL ook de Grieksche <p volkomen juist als ph, maar
even als bij ons die Grieksche!eh door de eh (of verscherpte
g) teruggeven wordt 1), zou 't ook dwaasheid zijn, wilden
wij (die zelfs in 't Grieksch gewoon zijn de <p als onze f
uit te spreken) in woorden uit die taal overgenomen (als
filipa, filo8ofie, monografie en derg.), uit een belachelijke zucht,
als 't ware, om ons juiste inzicht in den waren aard den <p
(als p-h) in 't licht te stellen, dergelijke woorden, niet met
onze J, maar met de ph spellen. Dat men dat vroeger deed,
was alleen het gevolg van 't Latijnsche kanaal der kerk, waardoor
men die woorden eerst leerde kennen, en waar men
er die ph in aantrof. Hun uitspraak zelve echter wijst ons
hier de juiste spelling aan, en dringt ons die geheel overbodige
ph, ook voor uitheemsche woorden, uit ons alfabet te
bannen.
Deventer, 20 Sept. 1862. VAN VLOTEN.
1) Hoewel niet in die woorden natuurlijk, die in uitspraak geheel verbolIanJscht
en als 't ware herdoopt zijn, en waarin de teen k geworden is, als koor, kristen
of !eersten, kersmis , enz.
S NIP PER S.
I.
Medeblnnden. Medeblander.
De ambachtsnaam merleblander komt voor iu een charter,
dat in 's Rijks handvesten, te Brussel, berust en door mij
als Bijdrage tot mijne Geschiedenis van Peet er Coutherele
werd uitgegeven. Daar ik het woord niet verstond, liet ik
het met een ? er achter drukken.
Heden weet ik wat medeblanrlers zijn.
Die naam is samengesteld uit mede (hydromel) en bland-el'
(hij, die de daad van blanden verricht). Dit werkwoord trof
ik eindelijk aan in REINAERT:
v. 2180-84. Dien heren, die nu waren so fier,
Dat si Reinaerde waenden bier
Tsinen lachter hebben ghebrouwen,
Ic wane wel, in rechter trouwe,
Dat hi sal weder mede blanden,
Dien si drinken sullen met scande.
Dr. JONCKBLOET geeft op dat woord in zijne verklarende
woordenlijst, de volgende uitlegging:
, Blanden, 2183, mengen. Het mede blanden staat tegenover
het bier brouwen, vs. 2180-1, verg. 1860-1. De
IV. Jaarg. 14
210
Deensche liederen op Grimhilde, beginnen met: hun lader
miöden blande, hun lader baade brygge og blandA. Zie
GRIMM, Rein. F., bI. 272-280. KILIAEN kent het woord
blanden alleen in de beteekenis van smeeken, blandiri; maar
het Eng. heeft nog lo blend."
Het was in der daad door menging en gisting van honig
met water, dat in de vroegste tijden de mede bekomen wierd;
later gebruikte men wijn in plaats van water. Zoodat medeblfl1/{
ler, mede bereider (fabricant d'hydromel) beteekent.
In het zelfde charter komt nog de naam aneBlaf/hers voor,
maar dit kunnen wij nog niet te recht wijzen.
Il.
De twee volgende vragen zijn in Belgiën, in De Toekomst
opgelost geworden; maar wie leest er in Noord -Nederland
De TOi!kom8t~ Nochtans kan ik niet veronderstellen, dat
men er moedwillig verkeerd wil blijven spellen, daarom
vragen wij er een plaatsjen voor in De l'aalgirls.
1°. Hoe moet men spellen gansch of {Iantsch?
TER WEN zegt hierover in zijn Etymologisch Hanrlwoordenboek
der Nedel'duitsche taal (Gouda, bij G. B van Goor.
1842) :
.Gansch (sic) bijv.n. en bijw.; Oudduitsch en Hoogduitsch
ganz; Zweedsch ganlJka; Deensch gandske; geheel en
al; volgens ADELUNG van genezen, beteekenende ganz bij
OTTFRIED immer gezond, ook wij gebruiken nog ongan.v voor
eene ziekte der schapen; derhalve eigenlijk genezen, hersteld,
gezond, onbescha.igd, niet afgebroken, heel, gezamenlijk,
ten volle, enz. Ongan.v bijv.n. en bijw. eene ziekte
der schapen. Gan.schelijk bijw."
Maar dit bewijst niet hoe men schrijven moet. Bij KILIAEN
(uitg. 1777, bI. 154), lezen wij:
)l Gants, gantsch (dus met t) integer. totus, solidus, perfectus
et cunctus, omnis. - Gants ende gaer. Prorsus
omnino."
211
KILIAENS heruitgever , G. VAN HASSELT, heeft er de volgende
nota bijgevoegd:
" Gards ideo etiam pro sanatus in usu fuit. Vid. B. nUYDEC.
ad 1\1. STOKE, D. I, bI. 569 et sic gantsclten."
V erder vinden wij bij lULT AEN: » Ganschen (sic) genesen,
integrare, Sanare, "
Bij HUYDECOPER lezen wij op de aangehaalde plaatsen:
"Hi werde gans claer ende rene
»Ende quite van alre pine.
• 'Vacht u van hier te lezen (Jansclt klaar. Gans bestaat
op zich zelf, en is gezond of genezen. Hiervan gar/sen of
ganssen voor genezen."
Gelijk men ziet maakt HUYDECOPER een onderscheid tusschen
(Jansch en gans. Dat onderscheia bestaat daar in der
daad; want gansch zou er totus beteekend hebben, terwijl
gans er sanatus beteekent.
HUYDECOPER bewijst verder het bestaan des werkwoords
gansen voor genezen.
ADELUNG, in zijn Grammatisches und Kritische,y Würteróuclt
der hochdeutsehen SjJl'ache (Leipzig, 1775) zegt, dat dit woord
bij de oudste Duitsche schrij vers zeer zelden voorkomt; dat
OTTFRIED, bij }vien het naar alle waarschijnl\ikheid het vroegst
voorkomt, het altijd voor gezond gebruikt; het schijnt dan
tot genezen, bij ULFILAS ganisan, te behoorel1 1).
GRAFF in zijnen A lthocndeutsche1 Spl'ach,<chatz, D. IV, bI.
221, schrijft gelijk ADELUNG overal ganz en vertaalt het
door integer.
Hierna, dunkt ons, kan er geen twijfel over den oorsprong
des woords ganscn meer bestaan, en stellig komt het
1) De geëerde inzender dezer Snippers ,ergee!, dat gelijkheid van beteekellis
geen afdoend bewijs is voor de identiteit van twee woorden. Het is denkbaar
dat ganisan ecn adjectief ganás vormde dat gezond beleekende ; daar echter de
klemtoon daal' niet op ga maar op nás viel, kon hiernit bezwaarlijk /lans ontstaan
zijn. Uit alles schijnt te blijken, dat het Mnl. werkw. gansen, van gans (thans
ganse") gevormd, met genezen alleen de beteekenis gemeen heeft. De oorsprong
van gans of gansc1, is nog onbekend. Red.
14 *
212
van gan8, dat zooveel beteekent als het tweede deelwoord
des werkwoords genezen, gella8, gani8an.
In het Oudduitsch schreef men, gelijk in het Hoogduitsch,
ganz (spreek uit gants). De t kan in het N ederduitsch alleen
naar de IJoogduitsche uitspraak aangewend worden,
maar er bestaat geene andere rede toe; en daar deze rede
volstrekt van geen er weerde is, denken wij dat men gan8eh
schrijven moet.
Over de eh, die nu niet In quaestie IS, zullen WIJ eene
andere maal spreken.
lIl.
Moet men schrijven uitgedo8eht of uitgedo8t.?
Wij hebben ooit geschreven, dat het werkwoord dosIJen
in onze taal de vertegenwoordiger van het latijnsche indutus
en het grieksche ihJw was, gelijk TUINMAN en WEILAND het
ons overigends leerden; ja, wij trokken de schouders op,
toen wij vonden dat BILDERDIJK had durven beweeren, dat
dit woord noch Grieksch, noch Latijn, maar heel eenvoudig
het fransche d08 (rug) tot grond had. Prof. HEREMANS nochtans
stuitte onze verontweerdiging een weinig, met ons te
doen opmerken, dat 3Vllcxt of 3v(Jcxt vervoegingsvormen en
geene wortelwoorden waren; dat dus daaruit niets te besluiten
viel; ook zegde die taalleeraar, dat hij Maerlant en
dezes tijdgenooten had doorbladerd, zonder er eens een en
dos in te vinden. - Nu stonden wij in der daad voor de
engte van Arpaia; tot overmaat van benauwdheid verscheen
de vreeselijke BILDERDIJK , en als een andere Pontius richtte
hij een tuig, waarop het fransche dOIJ prijkte, en tergend riep
hij ons in 't fransch: Pa88ez! - en met het hoofd op de
borst gezakt, deden wij voor generaal Bilderdijk , wat de
Romeinen eens voor generaal Pontius deden. Maar de Romeinen
namen wraak; wij dachten dat dit geenen Christenen
betaamt en eene maand later las men in De Toekomst:
IIIk denk heden eenen waarschijnlijkeren oorsprong van
213
I) het werkw. dossen gevonden te hebben, dan het Grieksche
• 8vcr(u, dat ik vroeger naar TUINMAN en WEILAND heb opII
gegeven. Mij dunkt, dat dit woord slechts de vervlaamI)
sching (als ik dat zeggen mag) is van het fransche sam.
I) wer kw. endosser, dat aantrekken, op den rug hangen, en bij
I) petitio principii, dos/Jen beteekent. Ik ben dus niet wijd
I) meer van BILDERDIJK volkomen gelijk te geven. Had ik,
b voor wat de schrijfwijze des woords aangaat, in plaats van
• boeken te doorsnuffelen, eens gedacht, hoe 't volk mijner
)) geboorteplaats dit woord en zijne samenstellingen uitspreekt
)) (want het is er van dagelijksch gebruik); ik hadde meer
»geweten dan ik wist toen ik hierover mijn artiekel schreef.
dn der daad, daar hoort men 's winters: "Ziet dat gij u
)) dik dost (kleedt). Gij moet u dik dossen (kleeden). Ik
D wàs dik gedost (gekleed)." Men hoort er in de uitspraak
D dier woorden geene eh; terwijl men ze in men8cnen, dor8chen,
11 vis8chen, W088(:hen, enz. zeer duidelijk hoort."
Brussel, 3 sber 1862. H. SERMON.
EENE OPMERKING OMTRENT HET WOORD
ANDERS.
Op bI. 79 van dezen jaargang geeft de heer TE WINKEL
eene verklaring van het woordje anders, zoo als dit in den
regel van VONDEL:
»Dit zal ick keeren, is het anrlers in mijn maght ," en
elders voorkomt, waarbij ik onwillekeurig aan het bekende
oordeel van HORA'I'IUS over den »goeden HOMERUS" gedacht
heb. Hoe kan TE WINKEL een oogenblik in ernst geschreven
hebben: D Wat is nu meer geschikt om het onzekere eener
214
onderstelling te doen uitkomen, dan, door middel van hAt
woordje anders, op het andere mogelijke geval te wijzen, den
hoorder ook het geval, waarin het anders is, voor den geest
te roepen." Het is, gelijk ik zeide, de verklaring die mij
verbaasd heeft, niet de zeker geheel toevallige fout in de
uitdrukking, ofschoon men zulke fotLten waarschijnlijk zeer
zelden in den stijl van den heer T. W. zal kunnen aanwijzen.
Ik zou meen en s. m. dat anders, in den zin van althan8,
immers, indien, een bijwoord is, dat niets anders beteekent dan:
in andere gevallen. JI Dat zal ick keeren is het in andere gevallen,
op andere tijden, in mijn magt," d. w. z. zoo ik
daartoe ooit in staat ben, dan voorzeker zal ik het thans
doen. Evenzoo in den volzin: JI Hij moet zich in dat geval
naar den raad van zijnen vriend gedragen, wanneer hij anders
verstandig is," d. w. z. wanneer hij ooit een verstandig man
mag heeten, dan moet hij zich ook in dat geval naar den
raad van zijnen vriend gedragen. En zoo ook in de andere
voorbeelden. Misschien vergis ik mij, wanneer ik meen, dat
ik bij Simon Stijl meermalen altoos in dien zin heb aangetroffen.
In het Fransch bevat toujours, toutefois, in zulken
zamenhang gebruikt, geheel hetzelfde begrip, en zou dit ook
niet met ons ,immers plaats hebben, dat de heer T. vV. zelf
ter omschrijving van ander,y gebezigd heeft? Zoo wordt ook
in het Hoogduitsch immerhin gebruikt. Misschien zijn er nog
wel voorbeelden te vinden, waar immers niet vóór maar achter
indien geplaatst is en men dus indien immers in dezelfde beteekenis
van immers indien vindt, hetgeen de overeenkomst
met anders nog duidelijker zou makel1.
Ik voeg hier nog eene vraag bij: op welken grond noemt
de heer T. W. dat anders een voegwoord? Welligt dat dit
in verband staat met zijne beschouwing van zulke woordjes
als wel, toch, imme1's, ook, gelijk er vooral in het Grieksch
zoovele zijn, die door menigeen uit wanhoop eenvoudig partikels
genaamd worden, daar de een beweert dat zij adverbia,
de ander dat zij conjuncties zijn. Een opzettelijk onderzoek
dier quaestie zou, naar het mij voorkomt, niet geheel over215
tollig wezen en ik zou voorzeker de eenige niet zijn, die
dat netelig onderzoek gaarne door den heer TE WINKEL ondernomen
zag.
J. P.Gz.
DE SPELLING VAN HET NEDERLANDSeH
WOORDENBOEK.
Iu het onlangs uitgekomen »V erslag der Redactie van het
N ederlandsch "\tV oorden boek omtrent den staat harer werkzaamheden
van 1 Jul~ 11;60 tot ) Julij 1862" gpeft de
Hoogleeraar M. DE VRIES eenige inlichting omtrent de spelling,
die in het Woorden boek gevolgd zal worden. Wij meenen
de lezers van dit tijdschrift geene ondienst te doen met hier
het een en ander te laten volgen.
» De lezer die dit V er~lag iets meer dan oppervlakkig mocht
» inzien, zal opmerken, dat ik hier in sommige punten ben
)) afgeweken van de gebruikfll~ke spelling, waaraan ik tot
» dus verre alt~d getrouw bleef. Ik wil mij die vrijhei cl niet
11 veroorlooven zonder eenige verklaring; want ongaarne zou
II ik den sch~n op mij laden alsof ik in het schrijven onzer
» moedertaal lichtvaardig of willekeurig te werk ging. Door
» mij tot hiertoe aan de in I tlû4 ingevoerde schrijfwijze te
)) houden, ook in die gevallen waarin ik hare voorschriften
)) niet kon goedkeuren, meen ik het tegendeel te hebben bel)
wezen. Overtuigd, dat eenparigheid van spelling eene der
D voorwaarden is voor den waarachtigen bloei der taal, wilde
»ik van het aangenomen stelsel niet afwijken, zoolang zich
I) de gelegenheid niet aanbood om dit te doen op eene wijze.
» die strekken kon om voor het vervolg de gewenschte eenI)
parigheid op een hechteren grondslag te vestigen. Die ge"
legenheid heeft zich onlangs voorgedaan, toen de Redactie
216
)) van het N ederlandsch Woordenboek, ingevolge de op haar
I) rustende verplichting, de schrijfwijze heeft vastgesteld, die
Il door haar in dat werk zal worden gevolgd. Het is met
II eenigen grond te verwachten, dat de regeling der spelling
11 voor het 1Voordenboek - de uitkomst eener zorgvuldige
II overweging zoowel van de álgemeene beginselen der ortho))
graphie als van hunne toepassing op de bijzondere gevalllien-
niet zonder invloed zal blijven. Gaarne erkennen wij
II ieders vrijheid en wij willen die niet in het minste verkorten.
11 Maar in afwachting of het vrije oordeel onzer landgenooten
"zich met onze regeling zal kunnen vereenigen , moest zij
~ intnsschen voor ons, Redacteuren, verbindend zijn: wij mogen
"niet aarzelen de door ons voor het ·Woorden boek aangeD
nomene spelling voor goed tot de onze te maken. Ziedaar
Il de reden waarom ik, te beginnen met de uitgave van dit
11 verslag, de oude gewoonte laat varen, om nu voortaan die
11 schrijflVijze te volgen, die met mijne wetenschappelijke over
» tuiging overeenstemt."
Il Het Ontwerp, dat bij onzen arbeid tot leiddraad verstrekt,
I) wees het beginsel aan, van waar wij bij die regeling moesten
11 uitgaan. Het bepaalde, dat de in Noord-Nederland gebrui))
kelijke spelling --. die trouwens sedert dien tijd in ZuidII
Nederland even gebruikelijk is geworden - tot grondslag
»zou worden gelegd; doch met inachtneming van die ver-
11 beteringen , die de wetenschap, na eene halve eeuw taalII
studie, als noodzakelijk had aangeduid, hetzij om erkende
I) feilen te herstellen, hetzij om de verwarring op te heffen,
»die zich niet zelden voordeed, waar de spelregels onjuist
IJ toegepast of met elkander in tegenspraak waren. Aan dit
» voorschrift getrouw, en bij ons onderzoek niets anders beII
oogende dan de waarheid alleen, hebben wij de regeling
I) van dit netelige vraagstuk met goed gevolg - zoo wij
I) hopen - ten einde gebracht. De naauwlettende beproeving
II der grondbeginselen, waarop het N ederlandsche spellingII
stelsel berust, de keuring van de betrekkelijke waarde der
II regels in hun onderling verband, de toetsing van hetgeen
217
Il In de bijzonderheden betwist of twijfelachtig was, dat alles
n gaf stof tot menig aang~aam onderhoud."
De Hoog!. deelt vervolgens aan het Congres mede, dat
eerstdaags eene verhandeling, de vrucht van het gemeenschap.
pelijk overleg en met zorg bewerkt door Dr. L. A TE WINKEL,
zal aangeboden worden, in welke verhandeling der Redacteuren
behoorlijk rekenschap zal worden gegeven van de aanbevolen
schrijfwijze, en noodigt de leden, vooral de taalkundigen
onder hen uit, om aan de beraadslaging over het spellingontwerp
deel te nemen, opdat aan het stelsel de laatste
hand gelegd en een bepaald besluit genomen worde. Il Zoo
)) zal dan," gaat de spreker voort, "de spelling zijn vastgesteld
• die in het Woordenboek zal worden aangenomen. Zal zij
Il kans hebben om ook daar buiten door te dringen? Zal zij
"ook in ruimeren kring haren invloed doen gevoelen? Mis•
schien eenmaal strekken om aan al het weifelen en dobberen
D in het schrijven onzer taal een einde te maken en de strij
»dende partijen te verzoenen? Ik waag het niet de toekomst
Il te gissen. Ik verstout mij niet te onderstellen. dat het ons
• gelukt zou zijn 11 de quadratuur des cirkels voor onze taal".
republiek 1)," te vinden. De Nederlander is gesteld op
Il vrijheid, en wij zullen wel de laatsten zijn om een haarn
breed van iemands vrijheid te betwisten, ook waar het geen
»hooger belang dan het nederige spellen betreft. Eene op
» merking alleen zij ons gegund. Indien ons ontwerp uwe
»goedkeuring mag wegdragen; indien gij het kunt aannemen
» zonder verkrachting uwer conscientie, en indien gij wel'·
»kelijk, in eene beschaafde taal, prijs stelt op die eenparigheid
» van spelling, die eene voorwaarde is van haren bloei: welnu,
»dan staat het in uwe macht die eenparigheid te bevorderen,
»en z66 eerst zal zij gevestigd zijn op een stevigen grondI)
slag, die duurzaamheid belooft."
Daar de Hoogleeraar zich verpligt geacht heeft in dit
Ij Woorden van PRUDENS VAN DUYSE in de Handelingen van het .Amst. Congres.
blz. 122.
218
verslag de aangenomen spelling van het Woordenboek te
volgen, zoo vinden wij daardoor de gelegenheid om reeds het
een en ander op te merken van datgene, waardoor zich het
nieuwe van het oude stelsel onderscheidt.
De strijd tusschen gt en eht is ten voordeele der eh beslist.
Het Woorden boek zal dus spellen p I i c h t, gel' i eh t ,
gewicht, macht, klacht, bracht, mocht, placht,
enz. en in dezen niet op de afleiding letten. Wie, zich herinnert
wat vroeger over de eh geschreven is, zal weten dat
in de vervoeging van regelmatige werkwoorden de g blijft,
al komt er een uitgang t achter, niemand heeft, voor zoo
verre wij weten, verlangd dat men schrijven zou wij mogen,
gij moocht, zij mogen. -- De onderscheiding van scherpe
en zachte e's en o's schijnt op den grondslag gebouwd te wezen,
dien Dr. T. W. in zijne» Nederl. Spelling" als den waren heeft
aangewezen. Wij meenen dit te mogen opmaken uit enkele
afwijkingen van de gebruikelijke spelling. De derde wijziging
in het gebruikelijke stelsel schijnt zeker vreemd, de
verandering van ij (voltooijing, gelijkvloeijend) iny
(voltooying, gelijkvloeyend) 1). Het schijnt wel dat
dit de voornaamste veranderingen zijn, die het stelsel betreffen.
Wij zullen de beloofde verhandeling niet vooruit loopen
en afwachten welke gronden voor deze en andere wijzigingen
bijgebragt zullen worden.
Eene zaak blijkt nu reeds, namelijk dat de gevolgtrekking
fan den heer ROORDA dat "De N ederlandsche Spelling onder
beknopte regels geb ragt door Dr. L. A. TE WINKEL" het stelsel
bevatte, dat in het Woorden boek zou gevolgd worden,
op zijn zachtst voorbarig genoemd mag worden. Dr. T. W.
schreef de woorden, die boven met eene eh geschreven zijn,
met eene g en eene y als tusschenletter gebruikte hij niet;
zijn doel was het stelsel van SIEGE.'IBEEK te verbeteren, waar
de ontwerper van zijne eigene beginselen was afgeweken.
1) Men zie over het gebruik vau y, Prof. VAN nOTEN, De Taalgids,
III, 57-60.
219
Thans echter schijnt hij zich verpligt te achten even als prof.
DE VUIES de spelling te volgen, die de Redactie van het
·Woordenboek, na rijp beraad, als de beste meent te moeten
aan bevelen. Hieruit wordt verklaard, wat anders zonderling
zou heeten, dat de Heer TE WINKEl, in een brief, waarin
hij zijne spelregels verdedigt, anders schrijft, dan hij in dit
werkje heeft aanbevolen. Het kan toch niet anders of de
wetenschappelijke gedachtenwisseling der Redacteuren moest
eene eenparige spelling tot practisch gevolg hebben; in het
Woorden boek kan toch maar één stelsel gevolgd worden.
Ieder hunner zal dus verpligt geweest zijn iets van zijn gevoelen
op te offeren. Men kan hun daarvan, zoo men wil,
een verwijt maken; men kan er ook een loffelijk streven in
zien om het algemeen belang te dienen. Ik voor mij doe
het laatste, en hoop dat onze vaderlandsche letterkundigen
het voorbeeld der Redacteuren zullen volgen. opdat het gekibbel
over de spelling eindelijk eens ophoude. Aangenaam
is het mij te vermelden dat Dr. KERN in het voorbericht van
den tweeden druk zijner Handleiding lIl) zegt, dat hij de
spelling van het "Voorden boek zou gevolgd hebben, indien
hij ze vroeg genoeg gekend had.
Na het medegedeelde zal lllen het. naar ik hoop, niet ongepast
of aanmatigend vinden, dat ik, na in den laatsten tijd
dikwijls over dat onderwerp gedacht en gesproken te hebben,
mijnen medeollderwijzers mijne meening wensch mede te deelen,
hoe in de gegeven omstandigheden ten opzigte van de
spelling te handelen, Zij komt hierop neder. Laten wij
voorloopig de spelling van SmGENBEEK onveranderd behouden
en tevens ons op de hoogte stellen van de voorgedragen
veranderingen en vooral van de gronden, waarop zij rusten.
Hiertoe is overvloedige gelegenheid. ne Nederlandsche Spelling
onder beknopte regels gebl'agt door Dr. L. A. TE WINKEL
en verschillende opstellen in dit en andere Tijdschriften van
denzelfden schrijver zijn zeker bij vele onderwijzers bekend.
IJ Bij DE HAAN te Iüommenie.
220
Spoedig zal de toegezegde Verhandeling verschijnen en de
gelegenheid is daar om 7.ich volledig met de zienswijze der
Redactie van het Woordenboek bekend te maken Eerst dan,
als de onderwijzers met de gronden bekend zijn, is de tijd
gekomen om de feiten te onderwijzen. Maar ook dan nog
zou ik het ongeraden achten, dat ieder voor zich zeI ven eene
keuze deed en het veranderde stelsel op de school invoerde
of niet invoerde. Wanneer de een zus en de ander zoo doet,
wanneer de een begint terwijl de ander nog wat wacht, komt
er zeker veel verwarring. Daarom 7.0U ik van een algemeen
en maatregel, een wenk van hooger hand, veel goeds
wachten. Niet omdat ik voor eene officiëele wetensch~p zou
zijn, als deze bestaan kon, maar wel voor eene eenparige
spelling. 'Veten schappelijke zaken moeten zich zelve aanbevelen;
op dat gehied bestaat maar één gezag, dat der waarheid.
Men overdrijve echter niet. Er is een hemelsbreed
onderscheid tusschen de vrije taalstudie en de toepassing der
spelregels; taalstudie behoort tot den kring van enkelen, spellen
moet iedereen, het behoort bij het lager onderwijs te
huis. Wanneer nu in de eerstvolgende jaarlijksche vergadering
van de Provinciale Inspecteurs, met den Minister van
Binnenlandsche Zaken aan het hoofd, de belangen van het
lager onderwijs besproken worden, zou ook over dit onderwerp
gehandeld en de uitslag daarvan aan de onderwijzers
medegedeeld kunnen worden. Het zou mij zeer verwonderen
als niet allen dadelijk gezind waren den gegeven wenk te
volgen. Men noeme dan deze spelling spottenderwijze de
officiëele, het zij zoo, zij wordt er niets minder door. Ziet
iemand een beter middel om tot eenparigheid te geraken,
ik geef het mijne gaarne prijs, daar mij alleen het doel ter
harte gaat. Er is nog iets, Hoe zal men op de examina
spellen? zooals ieder aspinwt verkiest? en zal de examinator
hem dan zooveel fouten aanrekenen als deze, volgens zijne
wetenschappelijke overtuiging, goed vindt? Het is te dwaas
om er over te spreken. Ook hier dient eên vaste maatstaf
te wezen, dezelfde voor alle provinciën des rijks - ik geloof
221
dat het niet alleen een regt, maar een pligt der regering is
om dien maatstaf aan te wijzen. Aan de wetenschap wordt
daardoor geen geweld gedaan.
Leiden, Dec. 1862. J. A. VAN DIJK.
IETS OVHR DE SPELLING VAN HET WOORD
STEIGEREN.
Antwoord op vraag 36: II Waarom wordt steigeren met
ez en stijgen met eene ij gespeld?"
Men kan zich van die vraag heel gemakkelijk afmaken
door eenvoudig te antwoorden:
.De ij is oorspronkelijk de lange of opene i, die oudtijds
allerwegen dien i-klank had, en thans in een groot gedeelte
van ons vaderland werkelijk nog zoo (nog als i of ii) wordt
uitgesproken, maar die in andere streken, met name in Holland,
zich in een tweeklank heeft opgelost en zoo doende
langzamerhand geheel of nagenoeg aan den tweeklank ei gelijk
geworden is. Niettegenstaande die gelijkheid of groote overkomst,
blijft men de beide klanken in de spelling onderscheiden.
Men schrijft daarom met ij de woorden, die voorheen
algemeen en thans nog in de bedoelde landprovinciën -
welke men kortheidshalve dt3 I-streken kon noemen - eene
i hadden of nog hebben. Ei daarentegen staat in echt Nederl.
woorden voor ai of voor eg en au, en wordt gebezigd in
dezulke, waarin de ei-klank niet door verbastering uit i ontstaan
is. In de zoodanige woorden hoort men in de bedoelde
gewesten, even goed als in Holland, ei, niet i.
N u spreekt men in de I-streken wel van een stiigbeuget,
222
maar niet van het stigeren van een paard; dit heet ook daar
steigeren.
Ergo: steigeren met ei, niet stijgm'en met ij."
Hoe logisch juist die sluitreden ook zijn moge. ik vrees,
dat de geachte vrager met dat antwoord niet tevreden zal
zijn, Bedrieg ik mij niet geheel in zijn persoon, dan weet
hij alles wat ik daar neêrgeschreven heb, even goed als ik.
En toch, hij ka:l zich met die kennis niet vergenoegen, hij
verlangt meer te weten. Zijne woorden zijn eigenlijk een
protest, onder den bescheiden vorm van eene vraag ingeleverd.
Ik geloof daarom, dat men die vraag ook aldus zou
kunnen formuleeren :
» Is het grammatisch wel te rechtvaardigen, dat men steigere1~
met ei schrijft, terwijl stijgen eene ij heeft en hebben moet,
als behoorende tot de 5<le klasse der sterke werkw., die vervoegd
worden als bijten, blijven, drijven enz. 7"
Het antwoord kan eerst met volkomen zekerheid gegeven
worden na een naauwgezet onderzoek aangaande de wetten, die
de taal volgt bij de afleiding der werkwoorden van herhaling,
waartoe steigerelt ten minste in eene zijner beteekenissen behoort.
Intusschen mag ik den geachten inzender .der vraag niet
geheel teleurstellen. Ik zal daarom eerst opgeven, wat een
vlugtige blik. van buiten de grenzen op het terrein der frequentatieven
geworpen, mij heeft doen opmerken, en vervolgens,
wat ik van steigeren zelf weet te vermelden, Het eerste
zal de noodzakelijkheid van een ernstig onderzoek dezer werkwoorden
in het licht stellen, en komt neêr op de drie volgende
punten:
1) De meeste hebben dezelfde stamlettergrepen als de primitieve
werkwoorden, waarvan zij gevormd zijn; b. v.: hakkelen
van hakken, blalrel'en van blaken, lwlderen van redden, lispelen
van li8pen, toeteren van toeten.
2) Een veel geringer getal wijzigt de staI?lettergreep, maar
doet zulks op twee zeer verschillende wijzen; namelijk
a) door haar te verzwakken, door eene lichtere vocaal de
plaats van eene zwaardere te laten innemen; b. v. in stotteren
223
van stooten; snuffelen van snuivert, kibbelen van kyven, mzggelen
(in Groningen: 8tofregenen) van mijgen.
b) door haar te versterken; b. v. in fol-t-eren van folen,
plui,~-t-eren van pluize1t, teis-t-èren van teezen (oudt. teisen,
ohd. zei8an).
3) De wijziging der stam lettergreep , wanneer zij geen noodzakelijk
euphonisch verschijnsel is, schijnt met de bete eken is
zamen te hangen; vergelijk trippr!len met trappelen van trappen;
wiggelen met waggelen van (ge )wagen (eigenlijk daveren,
dreunen of met wiegelen van wiegen,. teisterf!n met teeZelt
(plukken, treklcen).
Het zou dus kunnen zijn, dat de ei in 8teigeren door de
beteekenis gevorderd werd en dienen moest om een verhoogd
of versterkt stijgen uit te drukken. Misschien zegt wel iemand,
dat het ,~teigeren van een paard eene heviger werking is dan
het zingend stijgen van een leeuwerik, en dus een voller
klank eischte dan ij, toen deze nog als ii klonk. Men bedenke
echter, dat steigeren voorheen ook van het klimmen van den
moed en van het rijzen van den prijs der koopwaren werd
gebezigd, een paar dingen die zich minder geweldig toedragen.
Maar zoo redeneerende zou ik het boven bedoelde onderzoek
vooruitloopen, ik moet mij bepalen bij hetgeen bekelld
en zeker is.
Van db'gen komt een thans niet meer gebruikelijk causa·
tivum steigen (d. i. doen stijgen). Dit was geheel regelmatig
gevormrl, op de wijs van neigen, d. i. doen nijgen, en leiden,
d. i. doeft lijden, dit woord genomen in zijne oorspronkelijke
beteekenis voor gaan. Het bestaan van dat steigr:1t (doc1i ,~tij·
gen) wordt bewezen door .PLANTIJN en KILIAAN. De eerste
verklaart)) het water steygen" door: IJ faire tenir l'eau contremont;
sistere aquam," d. i. het water tegenhouden en zoodoende
laten rijzen, doen stijgen. Bij KILlAAN is steyghen.
steeghen, elevare, d. i. verheffen, naar boven brengen, en
steyghen het water, hetzelfde als bij PLANTIJN. Aan het bestaan
van dat woord kan dus wel niet getwijfeld worden. Wij be224
zitten er bovendien een afleidsel van m steiger, als 't ware
het werktuig, dat 8teigt, dat doet 8tijgen. Van dit woord
komt regelmatig het werkw. 8teigeren, in de beteekenis van
een 8teiger of eene 8teigering oprichten. Dit regelmatig gevormde,
volkomen onberispelijke 8teigeren schijnt met het 8tij.
geren van een paard verward te zijn en tot de, naar alle
waarschijnlijkheid verkeerde, uitspraak steigeren aanleiding te
hebben gegeven. Die verwarring wordt des te verklaarbaarder,
wanneer men in aanmerking neemt, dat reeds PLANTIJN en
KILLAAN steigen en 8tijgen niet behoorlijk uiteen wisten te
houden, en dat zelfs HOOFT steigen in de bete eken is van 8tijgen
bezigt. Wenschelijk ware het zeker, dat men het 8tijgeren
der paarden en het steigeren der timmerlieden en metselaars
door de spelling onderscheidde, daar steige1~ voor stijgen door
niets kan gerechtvaardigd worden en in strijd is met de
vormen, die dat woord in alle verwante talen vertoont.
L. A. T. W.
BED ENK I N GEN.
Verzwindell.
lVIoet het woord verzwinden bij de germanismen verschoven
worden?
Ter gelegenheid der nieuwe uitgave van STARINGS Gedichten
is zulks door Dr. N. BEETS beweerd. Zie de Aanteekeningen,
achter zijne fraaije Inleiding geplaatst, Dl. 1 ,
bI. XLVIII.
·Wij. vermeen en bescheidenlijk, dat de geëerde Schrijver zich
hierin vergist. Onzes inziens is verzwtndm~, al komt het niet
zoo dikwij Is voor als verdwijnen, toch echt N ederduitsch; en,
zoo de keurige Geldersche Zanger het eenige malen gebruikt
heeft, mag hem dit. niet als een feil toegerekend worden.
De redenen van dit ons gevoelen onderwerpen we gaarne
aan het oordeel der bevoegden. Beknoptelijk komen zij
hierop neder:
Gelijk in de zamenstelling van het woord zich niets voordoet,
dat met ons taaleigen strijdt, zoo verdient het daarenboven
opmerking, dat, sinds er Nederduitsche Woordenboeken
gedrukt zijn, in de voornaamste derzelve verzwinden steeds
is opgenomen.
Reeds bij PLANTIJN, ten jare 1573, lezen wij : ver,~winden
of verdwijnen, ÉVANOUIR. Vervolgens bij KILIA EN, in 1599,
Ver-dwy'nen, ver-swijnen, ver-8winden. EVANESCERE, etc. In
dienzelfden zin staat het bij MELLEl\IA in zijn Schat der dU!Jt-
IV. Jaarg. 15
226
scher late, Rotterdam 1618, en in het Dictionarium TeutonicoLatinum
van DE WILDE. Ámsterdam 1719. Zoo yinden wij
het almede in de latere Woordenboeken van HALMA, WINKELMAN
en ROLTROP. Ook WEILAND heeft het in 1801, in
het zfjne toegelaten; desgelijks TERWEN , in 1844, in zijn
Etymologisch Handwoordenboek, terwijl eindelijk verleden jaar
het Nieuw Nederlandse.lt en Franseh woordenboek van J. KRAMERS
het weder een plaatsje gegund heeft.
Een knap en hardnekkig germanisme, niet waar? dat gedurende
drie eeuwen zich zoo heeft weten te vermommen,
dat de voornaamste N ederduitsche lexicographi het altoos voor
Nederdl1itsch aangezien hebben!
Mogen we niet veeleer uit dit opmerkelijk feit reeds opmaken,
dat het woord gedurende dien tijd ook wel door
N ederduitsche schrij vers gebezigd- en in oud burgerregt zal
gehandhaafd zijn?
Dat zulks wezenlijk het geval is, willen we met eenige
voorbeelden staven.
Gedurende ongeveer tweehonderd jaar (tijds genoeg misschien
om. ware het woord vreemd geweest, het bij ons in
te leiden) heeft de kern der N ederlandsche natie, in DATHEENS
LXVnl"n psalm, vers 3, verswinden , al zingende, gehuld igd.
Het luidt:
DOns Godt met een verdrijven sal
»Syner vyanden tgantsch ghetal,
»Jae als roock doen verswinden :
» Ghelijck dat was smelt voor dat vier,
D Sal hyalIe Godtloosen hier
11 Verteeren end' verslinden.
DIEDERIK CAMPHUYZEN. wiens lIyibreydittg over de Psaltlten
(Ámst. 1694). DATHEENS berijming wel verre overtrof, maar
toch niet vermogt te verdringen, vond er evenmin als deze,
bezwaar in, het woord verzwinden te gebruiken.
Men leest bij hem in Psalm XXXVII, v. 11:
"De booze mensch, van Gods verbond geweken,
') Is als het vet eens Rams, dat, snel ontvlamt
2'27
n En op 't Altaar ten offer aangesteken ,
• Tot dunne rook in 't ydel henen dampt.
II Hij moetter af, zUn grootsheyd zal verzwinden,
11 Hij kampt vergeefs, die met zijn nood-lot kampt."
en in Psalm CXLIV, v. 2:
» Wat heeft de mensch, dat hem met recht hovaardigt?
n Wat is hij, God, dat gij u zijns gewaardigt?
, Wat is, wat is het sterffelijk geslacht,
11 Dat uwe hoogt op zijne laagheyd acht?
»De mensch (helaas 1) is een gantsch ydel wezen,
)l Zoo haast ter ne'er, zoo haast hij is gereze;,
»Gelijk een schim vel'zwinrl zijns levens tijd,
Jl Hij heeft hem nauw', hij is hem weder quijt."
In 1760 verscheen te Amsterdam de Psalmberb'ming van
het Genootschap: hau8 Deo, Salu8 Populo. Het heeft ook
niet geschroomd zich van het woord verzwinden te bedienen.
In Psalm XC, v. 5, vindt men:
II Wanlleer uw toorn en gramschap ons bezwaren
»Dan wenden, dan verzwinde1~ onze jaren."
en In Psalm CXLIV, v. 2:
"Zijn dagen zijn zo vlug gelijk de wind,
"ZOO ijdel als een schaduw, die verzwindt."
Van de psalmberijmingen afstappende , zij het ons vergund
nu nog eenige andere schrij vers bij te brengen, die onze
meening ondersteunen.
ZACHARIAS HEYNS (in zijn Slagh van Lep{/.nten, te vinden
achter de vertaling van Bartas) gebruikt het woord, maar
in een bedrijvenden zin.
Op bI. 198, v. 8, leest men:
"Dat sal de voor'ghe glants van al u eer verswinden."
Zoo treft men het ook in die vertaling aan. Zie Ude Dagh
der lIde weke, bI. 149, v. 10, v. o.
HOOFT, eene poëtische vrijheid bezigende, die in zijn tijd
zeer gewoon was, schrijft in zijne Zangen. (Uitgave van
BILDERDIJK, Dl. 1I, bI. 7~.):
II Bitzer zorge knaaght mijn' zinnen.
228
I> Dat 's, zoo iemandt van hunli~n
»Komt het roerend beeldt te zien,
llHy 't zal met een' sprong ver8winnen
I> Doen; en 't geen hy waant te vinnen,
)) Beide my en hem ol1tvli~l1."
De geleerde REVIUS, die, na den afloop van het Dordrechtsche
Synode, op last der Staten, een der overziel1ers
was van de vertaling des Nieuwel1 Verhol1ds I), heeft zich
meermalen van dit woord in zijne Gedichten bediend.
Zie zijne Over-IJsselsche Zangen, 2de druk, 1634, bI. 21:
"Dit leven is gants niet, omdattet als een cloot
II Rolt stadigh na het eynd' en snellijck is verswonden."
bI 194:
)) Den vlackerende vlam, die 't alles heeft verbrant,
• Dat aerde, hout en steen gelijckelijck verswant. "
bI. 356:
D Oock honich, die noch kou noch hitte dee verswinden."
(Zie ook aldaar bI. 2 2, bI. 200, bI. 343.)
VON DEL schrijft in zijn Virgitius in dicht. (Uitg. van
1660.) bI. 280, v. 6:
)) Zy vlughte, in donkre lucht en wolcken voort verzwonden."
In het Zinnespel Tieranny van Eigenbaat, uitgegeven door
het Genootschap Nil volentibus arduum, 2e druk, Amst. 1705,
vindt men op bI. 9, v. 10:
Neen, groote Vorst, & neen; mijn druk zal dan verzwinden
Als mijn geschenk, enz.
en bI. 85, v. 5 en 7:
» Verzwindt, gedaantens, die den geest
» Verbyst'rende, ons maakt in den droom bevreesd;
,) Inbeeldingen, verzwindt, vliegt heenen:"
BILDERDIJK.
Mengelpoë'zy. Ie Dl., b1. 214, v. 4:
llMaar die haar wil verbinden,
llBedriegt zich gruwzaam in zijn' waan,
1) Zie KOK'S Vader\. Woordenb. D. XXIV. bI, 228.
229
» En ziet zijn hoop verzwinden."
Nieuwe vermaking, bI. 27, v. 10:
» Mijn kracht verzwond in rook."
Vaderl. Uitóoezemingen, bI. 116, v. 5:
't Heelal waar voor zijn oog 17erzwonden." 1)
TOLLENS.
Gezamenlijke Dichtwerken. Dl. 9, bI. 55, v. 6:
)) 'Waar zijt gij, wuft verzwonden jaren?"
en ook aldaar bI. 57, y. 5:
» Maar wuft als al het aardsch verzwonden."
STARING.
(Jedichten. (Uitg. van 1836. Ie Dl., bI. 40, v. 10:
Il En door 't ontvlamde luchtruim heen
I) Verzwindt hij met zijn buit."
3" DL, bI. 15G, v. 6:
• Als een Engel van omhoog
"Ons verschenen - en verzwonden."
4e Dl. bl. 11, v. 2, v.o.:
D Ziet van nieuws den nacht verzwonden." 2)
DA COS TA.
Politieke fJoëzy, bI. 46, v. 14:
»Een zee van letters, waar, by 't zweepen van de winden,
» Steeds vreemder schaduwen op rijzen en verzwinden."
en
HesfJerirlen, bI. 90, 1:
»- Prefect en Douanier
» Verzwond -"
Wij willen het bij deze voorbeelden laten, niet twijfelende,
of, gevoegd bij het hiervoren aangemerkte, zullen
zij wel volstaan om iederen onpartijdige de overtuiging te
geven, dat het (naar onze meening, ten onregte) afgekeurde
woord tot de N ederduitsche taal behoort. - Ten slotte zij
1) Zie ook Mengelingen, ne DJ. bI. 87, v. 6, en Spraakleer, bI. 145. r. 12 v. o.
2) Nieuwe uitgave, DI. I, bI. 40. v. JO. III, bI. 152. v. I. v. o. IV. bI. ll.
v. 2. v. o.
230
het ons nog vergund dit weinige hier aan te stippen. - Zoo
prijslijk als het mag heeten in het belang van de zuiverheid
onzer moedertaal tegen ware germanismen te ijveren, even
omzigtig behoort men te zijn met dezen naam niet ligtvaardig
te geven aan woorden, die er slechts een oppervlakkig
voorkomen van vertoonen, omdat wij ze met onze
Oostelijke geburen gemeen hebben. De zoodanige in een
kwaad gerucht te brengen, zou op verarming van ons Neêrduitsch
uitloopen. Meer dan één woord ter aanduiding van
dezelfde of nagenoeg dezelfde zaak te bezitten, is zoowel
voor den prozaschrijver als den dichter van belang. Niemand
zal dit gereedelijker toestemmen dan de uitmuntende poëet
en prosaïst, tegen wiens bewering wij gemeend hebben te
velde te moeten trekken.
Zich roemen van iets.
Ter plaatse waar Dr. N. BEETS het woord verzwinden een
germanisme noemt, geeft hij aan bovenstaande spreekwijze,
ook door den dichter STARING gebezigd, den naam van gallicisme.
Onzes bedunkens vergist zich de geëerde schrijver
hierin evenzeer. Moge zij al een kleinen zweem hebben
van het Fransche se glorijie1', de uitdrukking zich l'oernen, en
zich l'oemen in iet,v, op iet8 of van iet8 is bij ons alles behalve
vreemd. Van dit een en ander zouden vele voorbeelden
kunnen gele\'erd worden; doch, daar het hier voornamelijk
op de laatste spreekwijze zich l'oemen van iet8 aankomt, bepalen
wij ons tot de navolgende:
VONDEL.
Koning Da/lids HarpJangen. Amst. 1696, bI. 239:
11 Hoe lang, 0 Heer, hoe lang
)) Gedooghtge dat het onrecht ga in zwang,
l) En, zonder 't qua et te doemen,
» Geweldenaers zich vart hun boosheit roemen?"
Be8piegelingen. Amst. 1662, bI. 211:
231
»Wie zich van godtsdienst roemt, en Christus durft versteeeken
» Van 't on bebloede altaer, geheilight tot een teken,
"Dat eeuwigh in zijn Kerck getuight van zijne do ot I
II Verdwaelt van d' oflerwet, -"
Poëzij. Fran. 1682. Dl. 1. bI. 413:
»AI roemt zich Mentz van zulle een vont;
»De Keurstadt kloppe op haer mont,
II Als Haerlem spreekt; -"
D. HEINSII NederduytschePoemata. Amst. 1618, bI. 128:
II Want hierom hebben zy THRIAMBUS u genoemt,
» Omdat ghy u met recht van uwe daden roemt,"
Staten-Bijbel. 1 Chrono XVI. v. 35:
»Ende seght , Verlost ons, () Godt onses heyls, ende ver
» samelt ons, ende reddet ons van de Hey~enen, dat wy
• uwen heyligen name loven, ende dat wy ons uwes lofs roe
»men." (waarbij in de kantteekening staat: )' t. w. daervan,
ende daer over, dat wy oorsake ende vryheyt hebben om
u te loven.")
en Psalm CV. v. 3:
)) Roemt u in den naem syner heyligheyt" (hierbij zegt de
kantteekening: II Of, van den name syner heyligheyt.")
De uitgang Ig afgekapt.
In een vroeger nommer van dit Tijdschrift werd, met wel·
verdienden lof, de derde uitgave aangekondigd van de Nederlandsche
Spraakleer door Dr. w. G. BRILL, en tevens
opgegeven, waarin deze uitgave van de twee vorige verschilde.
Onder andere behoort hiertoe een bUvoegsel, dat onze aandacht
tot zich getrokken heeft, en waarbij wij een oogen blik
wenschen stil te staan.
Het betreft den adjectivalen uitgang IG, en luidt (zie bI.
192 en 193 der gez. Spraakleer) als volgt:
• Bij sommige adjectieven scheen de uitgang weg te kun
» nen blijven zonder dat de beteekenis er bij leed, dus in
232
" manhajt, krijg.~hajt, standvast , korset en oudtijds dusdaar/' ;
)) van daar dat men dezen uitgang wel eens wegliet, waar
)) hij niet weg kan blijven Zoo vindt men godv7'uchte schaar
)j (Psalm berijm.), gijte óeet (BEETS), nieuwsgier oog, wispettuur en
)}la/harte daad (VAN LENNEP). _IJ
Volgens het gevoelen van den geëerden schrijver is dus
de uitgang IG wel eens weggelaten, waar hij niet weggelaten
mogt worden, en met name hebben zich de Heeren BEETS,
VAN LENNEP en de eene of andere dichter der psalmberijming
daaraan bezondigd.
Zoo mij (behoudens beter oordeel) voorkomt, steunt dit
alles op eene dwaling.
Eene eigenaardigheid onzer N ederdllitsche prosodie was den
Hoogleeraar • toen hij dit toevoegsel schreef, geheel uit de
gedachte gegaan.
Zie hier wat van de zaak is.
Gelijk die van alle volken. heeft ook onze Dichtkunst hare
zoogenaamde vrijheden, en tot deze behoort sinds eeuwen de
afkapping van den uitgang ig.
Onze oude poëten maakten er niet wel eens, maar zoo
dikwijls als het hun te pas kwam, gebruik van, en daar
(gelijk HUYDECOPER reeds heeft opgemerkt) men vroeger meer
adjectiven op ig bezat, dan thans nog in gebruik zijn, is
ook het getal der bij hen voorkomende afkap'pingen grooter.
Tot goed begrip van den zin hunner verzen is het menigmaal
van belang dit niet over het hoofd te zien.
Zoo zou er b. v. geen zwarigheid bestaan hebben over
de beteekenis van het woord fil, voorkomende in VONDELS
Pascha, vers 748, (zie v. LENNEPS uitg. D. 1. bI. 73 en de
Nalezing , bl. 22) indien men zich herinnerd had, dat bij
de ouden ijZig I) voor 8nel gebruikt werd en dit door de
apocope van ig zich tot ijl verkorten liet. -
» Syn sorghen worden V'l verkeert in eenen droom."
1) Zie b. v. VONDELS Hierusalem verwoest. (Vitg. v. 1620) vers 394, en zijn
Palamedes (uitg. v. 1625) vers 337.
233
bete ek ent daar niets anders, dan dat de zorgen, die een
koning over dag kwellen, wel verre van hem 's nachts te
verlaten, bij zijn insluimeren, ijlig of snel verkeeren in kommervolle
droomen.
Met de verkorting van het oude 1IJoedig tot woed, te vinden
in VONDELS Hecuba, vers 1030, en van woediger tot woeder
in zijn Hippolytus (uitgave van 1628), vers 671 en 1148 1)
is het eveneens gelegen.
Hetzelfde is almede het geval met veilig, door afknotting
veil, hetgeen BILDERDIJK (op RUYGENS Dl. VI. bI. 210) ten
onregte noemt Deen volstrekten Hugenianismus en geen N eêrduitsch."
Het wordt toch meermalen, niet alleen bij HUYGENS,
maar ook bij VONDEL en anderen aangetroffen. Zie
b. v. VONDELS Poë1y, (uitg. v. 1682) D. Il. bI. 6H, v.
3, v. o. Warande, (uitg. v. 1682) bI. LVII. v. 5. v. o. De
Helden Godes (uitg. v. 1727) bI. 6. v. 10 en bI. 12 v. 4.
Ook J. VAN DER DOES in zijn Gedicht: IJ'S Gravenhage"
bI. 62 v. 3. v. o.
Niets zoude gemakkelijker zijn dan de voorbeelden van dergelUke
afkappingen aanmerkelijk te vermeerderen; doch daar
de Heer BRILL hier in 't bijzonder de woorden gijte, godvruchte,
nieuw8gier, wi.~peltuur en lafharte aangewezen heeft, willen
wij ons tot deze bepalen en het bewijs leveren, dat de dichters.
door wie ze, volgens zijne opgave, gebezigd zijn, zich
aan geen taalfouten schuldig gemaakt, maar eene oude poëtische
vrijheid, die omtrent deze woorden in zwang is gebleven,
gebruikt hebben.
Wij zullen ze een voor een nagaan.
GiJte voor g~ftige gebruikt SIX VAN CHANDELIER 111 zijne
Poësy, bI. 130. v. 12, waar hij van de gevorkte tong eener
slang sprekende, die noemt
» - de spitse gijte tangh."
1) In VAN LENNEPS uitg. V. VONDEL, IJ Deel, bI. 741, is het vers 1149,
ten gevolge van eene verkeerde nommering der versregels in dit treurspel, die
met v. 1064 aanvangt.
234
Zoo vinden wij ook meermalen vergif te voor vergiftige bij
VONDEL. Zie b. v. zijne Poëzy. Dl. 1. bI. 275, v. 20, bI.
350, Y. 3, bI. 733, v. 1, v. 0., Warande, bI. eXIl. v. 3,
Peter en Pauwels , vers 582, Bespiegelingen. (uitg. v. 1662)
bI. lOl v. 15.
En dat deze vrijheid niet in onbruik geraakt is. daarvan
kan men zich overtuigen bij den vorst der latere dichters.
Zoo leest men b. v. in HILDERDIJKS Buitenleven, (nitg.
v. 1821) bI. B9 v. 15:
)) 0 Steden vol geruisch, vol slijk, en gijte dampen ,"
III zijne Mengelpoëzy. Dl. Il. bI. 9 J v. 11:
" Nooit was haar oog 't gewoel der steden,
,'Haar oor, 't' bedwelmend stadgedruis •
»Haar borst, de gijte lucht, met d'adem, ingegleden:"
en in zijn Nieuwe Mengetinqelt, Dl. 1. bI. 44 v. 11:
)I In een lucht vol gijte dampen."
Godvruchte voor godvruchtige ontmoet men bij VONDEL III
zijne Poëzy Dl. 1. bI 581 v. 7:
)) - bloemen van god/Jruchte godtgeleertheit."
Altaergeheim. (uitg. v. 1645) bI. 88 v. 8, v. 0.:
Jl Der ouderen godt/Jruchte tranen,
Satomon, vers 65:
D - uit een' godtvruc1zten geest;"
"
I'irgilius in dicht. (uitg. v. 1660) bI. 131 v. 1 van den Inhoud:
» Eneas, de gorltvruchte en strijtbare oorloogshelt ,"
Zie ook DE DECKERS Rijmoe/eningen, (uitg. v. 17~6) Dl. n.
bI. 169 v. 14, ANSLOOS Poè'zy, bI. 42 v. 7.
voorts BILDERDIJKS Ondergang der eerste wareld (uitg. v. 1820)
bI. 7 v. 10:
11 - - Wat zaagt ge, ontroerde Moeder,
»In hem den moorder niet van zijn' godvruchten broeder,
Jl Gods lust en de uwe? _Ol
alsmede De dood van Edipus, (uitg. v. 1789) bI. 25 v. 1, v. 0.:
)I Van u, uw vaderliefde en uw' god1Jruchten aart,"
Nieuwsgier voor nieuwsgierig gebruikt CATS. Zie b. v. Dl. 1.
zijner Werken (uitg. 1726) fol. 199. kol. 1 v. 2 v. 0 :
235
I) Maek pIaetse, nieuwsgier volk! de bruyt die gaet ter kerken."
Ook VONDEL in zijn Palamedes (uitg. 1625) vers 1940:
D Het nieuwsgier voIck. _"
en vers 2069:
II Soo verre, en 800 wtheemsch, dat 7l'Îeuwsgier 't volck komt
gapen."
alsmede in zijn Gulden Winc1cel (uitg. v. 1622) bI. '25 b. v. 3:
~De Keyser nieuwsgier om hier d' oorzaeck van verstaen,"
Eveneens wordt het door SIX VAN CHANDELIER gebezigd:
zie zijne PolsIj, bl. 19 v. 26, bI. 33f) v. 1 en bl. 536 v. 1:
Niet zelden treft men het ook bij BILDERDIJK aan.
Zie Het Buitenleven, bI. 95 v. 5:
}) Kom, volge ons nieuwsgier oog dat onderscheid der gronden."
Ovidius, bI. 177, v. 5:
)l \" aar Pallas nieuwsgier oog aan duizend wondren hing."
Zoo even eens in de Nieuwe Dichtsckakeering, Dl. 11. bI.
81 v. 17.
Mengelingen, Dl. 1. bI. 76, v. 14. Yermaking, bI. 208, v. 5.
Navonkeling, Dl. Il. bI. 55, v. 13.
Wispeltuur voor wispelturig vindt men bij VONDEL. Zie zijne
Poë~!I, Dl. I. bl. 167 v. 1:
)) - wispeltuur in gunst, en licht van aert en wandeL"
Noak, vers 1225:
» Dat ' s geen voorzienigheit , maar krankheit , ongestadigh,
»En wispeltuur. _"
Palallzedes (uitg. 1625) vers 1412:
)) De gunst des volex, dat wispeltuur
)) En wuft nu stroockt, nu steeckt sijne l18eren."
De Gebroeders, vers 507:
II G odt kent den aert des volex, dees wi8pelt1~ure ",ielen ... "
Zoo ook Warande, (uitg. v. 1682) bI. CV. v. 3 v. o. en
Hippolytus, vers 1237.
Dat BREDERO insgelijks dit woord gebruikt heeft, kan
men zien in het onschatbaar Woorden boek op zijne Gedichten
door den Heer A. C. OUDEMANS Sr. bI. 488.
Wat eindelijk lafharte, voor lafkattige betreft, zoo venvij236
zen we tot BILDER1HJKS Sprok1celingen, (uitg. v. 1821) bI. 115
v. 2 v. 0.:
• Lafharte gluipers by de nacht,"
en tot zijn Floris de Vijfde, (uitg. v. 1808) bI. 46 v. 2.:
DEn ik, lafharte prooi en speelpop van mijn magen."
Hier breken wij af en laten gaarne de beslissing over de
al dan niet.gegrondheid der medegedeelde aannJerkillgen aan
de bevoegde beoordelaars. Mogten we niet geheel misgezien
hebben, dan zal misschien dit weinige den kundigen schrij ver
der N ederlandsche Spraakleer, bij eene volgende uitgave van
zijn verdienstelijk werk, van eenig nut kunnen zijn, hetgeen
ons tot een waar genoegen zoude strekken.
A. BOGAERs.
NEDERDUI'l'SCHE SPREEKWOORDEN.
Onder dit opschrift bieden wij den lezers van de Taal·
gids eene reeks van spreekwoorden en z-egswijzen aan, welke
gebezigd worden in onderscheidene streken van Duitschland
en ons land, waar het Nederduit8ch, met zijne verschillende
tongvallen wordt gesproken. Wij hadden met het verzame·
len er van ten doel, om eene proeve te leveren tot vergelijking
der verschillende dialecten, alsmede om te doen zien,
hoe dezèlfde uitdrukking dikwijls over eene groote oppervlakte
is verbreid en nog in den mond des volks voortleeft.
In den Ph!Jsicalischert Atlas van Dr. HEINRICR BERGfIAUS,
8 Abth. kaart nO, g, waarop gevonden worden de nationale
spraak. en dialectyerscheidenheden van Duitschland, Zwitserland.
België en Nederland , zijn o. a. ook de grenzen van
het N ederduitsch aangewezen. Daar wordt de N. grens bepaald
door de Noordzee , Jutland en de Oostzee. tot het Ku237
rische Haf; de O. grens door Lithauen, terwijl de Z. lijn
loopt van Duinkerken over A.ken, met eene zuidelijke kromming
tot den Rijn; van Bonn, in W.N.W. rigting tot den
mond del' Sale; buigt zich naar het N. tot Witten berg, en
maakt dan weder eene bogt naar het Z. tot den mond der
Neisse; van hier loopt de lijn in NW. rigting tot op de hoogte
van Gum binnen. Zondert men nu uit het gedeelte van de
prov. West·Pruissen, tusschen Bromberg , Dantzig, Bütow
en Konitz, waar het Poolsch en Lithausch dialect heerschende
is; Saterland of Sagelterland en enkele plaatsen op de V\T estkust
van Sleeswijk , waar Friesch gesproken wordt, alsmede
onze provo Friesland, dan heeft men de ruwe omtrokken van
het gebied der Nederduitsche taal, » die, in een gebied van
250 uren lengte, minder toch in dialecten verschilt, dan
menig andere sprake." Op genoemde Kaart wordt deze
taal tak in 9 dialecten gesplitst, als: bet Brandenburgsch; Pommersch;
West-Pruissisch; Oost- of Oud-Pruissisch, N edm'-Saksisch
(of Plat-Duitsch) , Maagdenburg-A.Umarksch; Weiitfaalsch; N ederrijnsch
en Vtaamsch-HoUandsch, (met de onderdeelen: Vlaamseh,
Hollandsch, Geldersch en Overijsselsch). Tot den Vlaamschen
tongval behooren: Oost- en West-Vlaanderen, Antwerpen
en Zuid-Brabant: de grens tusschen bet VVaalsch en
Vlaamsch loopt door Brussel, waar in de benedenstad Vlaamscb,
en in de bovenstad Waalsch gesproken wordt. Het eigentl.
Hollandsch dialect wordt gehoord in de provo Zeeland, Zuiden
Noord-Holland, Utrecht en het vVestelijk gedeelte van
Noord· Brabant tot aan 's Hertogenhoseh; het Geldersch in
Belgisch Limburg, het overige gedeelte van N.-Brabant en
in Gelderland, terwijl de taal van Overijssel, Drenthe en
Groningen tot het Oyerijsselsch, of tot het Groningsch wordt
gebragt.
De voornaamste bron, waaruit wij de, met de N ederlandsche
of Gl'oningsche Spreekwoorden overeenstemmende, hebben
ontleend, is het hoogst belangrijke werk van J. M. FIRMENICH,
Germaniens Völlcer8timmen, Sammlung der Deutschen
Mundarten in Dichtungen, Sagen, Märchen, Volksliedern
238
u. s. w. waarvan het eerste Deel het jaartal der uitgave mist,
het 2e Deel in 1846 en de eerste Aflevering van het derde
Deel in 1854 is uitgekomen, Deze verzameling bevat reeds
proeven van stukken in meer dan 5,60 dialecten, met de
noodigste verklaringen, maar ook zullen daarin nog de Noordsche
talen, benevens die van ons land en der Vlaamsche
provinciën vertegenwoordigd worden. In Zweden en Noor·
wegen vond de daartoe gedane uitnoodiging gewenscbte ondersteuning,
doch aan de Denen scheen dit grootsehe plan
niet te bevallen, zoodat van daar geene bijdragen te verwachten
zijn, Nederland zal bewerkt worden door Dr. J. H.
HALBERTSMA, die (blijkens de Voorrede voor genoemd werk
3e Band p. V,) proeven in 18 dialecten hoopt te leveren;
voor de Vlaamsche dialecten is dit werk opgedragen aan
Dr. DELECOURT van Brussel. In de 20 Afl., die ons van
de Völkerstimmen in handen zijn gekomen, komt van het
Holl. Vlaamsch nog niet voor; met allen grond mogen wij
vertrouwen, dat ook deze afdeeling met groote zorgvuldigheid
zal bewerkt worden.
In de hier volgende lijst, waarbij wij eene alphabetische
rangschikking zoo consequent mogelijk gevolgd hebben, met
het Nederl. of Gron. voorop, is de plaats of landstreek gevoegd,
zooals die bij FIR1\IENICH is opgegeven; het scheen
ons voldoende daarbij alleen te voegen het n°. van het Deel,
benevens de bladzijde, waar de reeks begint, onder welke
het spreekwoord behoort. Mede heeft het Brem. Niedel'Sach.~,
Wö1'terh, " het Holsteinsch Idioticon, van J. T. SCHüTZE,
en het Ostfriesisches Wärterbuch van C. H. STÜRENBURG ons
talrijke bouwstoffen geleverd; de te zijner plaatse gegeven
aanwijzing dier bronnen zal, onzes bedunkens, voor den lezer
voldoende zijn. De enkele Drentscne Sprw. zijn getrokken
uit de: Proeve van een Woorden boek jen van den Dl'entschen
tongval, overgedrukt uil den Drentschen Volksalmanak, 1844
e, v. door de HH. A. L. LESTURGEON en R. BENNINK JANSSONIUS.
Voorts zijn een aantal Nool'd-Friesche Sprw. overgenomen
uit: Die Nordfl'iesische Spl'ache, nach der Moringel'
239
Mundart, enz., von BENDE BENDSEN, Herausgegeben von
Dr. M. DE VRIES, Leiden 1l:l60.
Wat wij als N ederlandsch gekwalificeerd hebben, - en ditzelfde
moge gelden van het Groningsch, - zal dit welligt
niet· altijd zijn; tot verschooning hiervoor moet aangevoerd
worden, dat het veeltijds moeijelijk uit te maken zal zijn of
de uitdrukking tot eenige gewestelijke, - of tot de algemeene
taal behoort. Ook konden wij hier alleen ons geheugen
raadplegen; in allen gevalle zal men het, met het oog op
het doel, dat wij ons voorstelden, kunnen billijken. Voor de
Groningsche Sprw. hebben wij het volk als eenige autoriteit
op te geven; wij hebben ze het volk afgeluisterd, en de
woorden, zoo goed ons mogelijk was, bijna alleen afgaande
op de Uitspraak, in schrift gebragt , waar achter het: Nederl.,
niets dan: Gron., staat aangeteekencl willen wij daarmede te
kennen geven, dat de uitdrukking hier ook geldig is, zoo
goed in het dagelijksch leven als in de boekentaal gebruikt
wordt. Is er Gron. lJial. achtergevoegd, dan zal dit beteekenen
, dat de zegs wijze geheel het eigendom is van het volk.
Voor de open a hebben wij oa gesteld, niet omdat dit klankteeken
de juiste afbeelding daarvoor is, maar omdat het daarvoor
meest algemeen is aangenomen, en dienen kan om
steeds aan onze uitspraak van dien klank te herinneren.
Slechts in enkele gevallen hebben wij ons eene uitvoerige
verklaring en vergelijking van woord vormen veroorloofd: het
kan tevens als proeve strekken van bewerking van een
Woorden boek van het Groningsch, waarmede wij ons reeds
sedert geruimen tijd onledig hebben gehouden.
Om het overzigt gemakkelijker te maken, zullen wij opgeven
onder welke de Hoofddialecten de in den tekst genoemde
namen behooren: Tot het We8tfaalsch Dial. Althena,
Attendorn, Bielefeld, Büren, Driburg, Furstenau, Hattingen
(a. Ruhr) , Iserlohn, Lengefeld (Wal deck) , Lipsland,
Maasberg , Medebach, Munster, Oostfriesland , Osnabrück,
Paterborn, Recklinghansen, Rheine, Soest, Winterberg. Tot
het Neder-Rijnsch: Aken, Bonn, Düren, Dusseldorp, Eus240
kirchen, Firmenich, Heerlen, Lechenich, Meurs, Siegerland.
Tot het Neder-Saks.: Bremen, Hamburg, Hildesheim,
Holstein, Minden, N euenkirch, Oldenburg, Schwerin, Strelitz.
Tot het Maagdenburg-Altmarkach: Seehausen, Stendal.
Tot het Brandenbz.rgach: Urietzcn.
Tot het Middel-Hoogd. dialect, en wel tot dat van het
Erzgebergte behoort het Altenburgsch, terwijl Küthen en
Mülheim tot Baden behooren, en dus mede buiten genoemde
zuidelijke grenslijn worden gevonden. Men ziet, dat hiervan
het Pommersch, Oost- en Weat-Pruis8isch geene proeven voorkomen,
maar het Ned. Saks. en 'Vestfaalsch het meest hebben
bijgedragen. Het eerste mag voorzeker ook als belangrijkste.
deel van den N ederduitschen taaltak worden aangemerkt,
al is het ook, dat zij thans niet zoo in eere is, als
vroeger, maar door het HD. onder de beschaafden is verdrongen,
even als het I-Iollandsch dialect zich hier den voorrang
heeft verworven. Toen het Ned. Saks in zijn grootsten
bloei verkeerde, bestond daarvan ook een gezuiverd en verfijnd
dialect voor de hoogere klassen der zamenleving, en
sommigen houden het er voor, dat dit aan het Brunswijksche
hof zijnen zetel had. Thans zou de zuiverste Ned. Saks.
tongval in de omstreken van Kiel aangetroffen worden. Wij
voegen hier nog slechts bij, dat Neder·Sakspn een gedeelte
uitmaakte van het oude Saksen, en tot het jaar 1806 den
naam droeg van N eder·Saksische Kreits. Het maakte eene der
hoofddeelen van het Duitsche rijk uit, besloeg eene oppervlakte
van 1200 vk. mijlen en telde eene bevolking van
2,200,000 inw.
Wij kunnen ten slotte den wensch niet onderdrukken, dat
men het veld, waarop wij slechts een paar schreden gedaan
hebben, in alle rigtingen doorkruise, om zoodoende tot eene
gewenschte volledigheid te geraken ten opzigte van het verzamelen
der taalvormen van het N ederduitsch, vooral wat
de hoofdafdeeling der spreekwoordelijke uitdrukkingen betreft,
zoo als zij nog onder het volk in levend gebruik zijn.
241
Aan de klok hangen; iets ruchtbaar maken. W' elligt aan
het verluiden der dooden ontleend. NEDERLANDSCH. Ook
GRON. DIAL. waar men ook zegt: Horen8 1'an ótoazen. - An
de groote kloklc han.çen; uitbazuizen. (HD. Allen heuten ins
Jlaul ltängen, 'T GRON. 't 'n ander an de hals hangen) HOLSTEIN.
IDIOT. II, 279. - Mer mosz nit Alles aan de Domkloek
hange. KEULEN I, 4·71. An de groote Klokke hangen.
OOSTFR. STÜRENB. p. 112. - Hier zegt men ook: de groote
Hok, voor: de torenklok.
Aanzien doet gedenken. NEDERL. Ook GRON. DIAL. - Sihn
düht gedenken. MEURS. l, 400. - Anseen deit Gedenken, 8chrivt
de Bekker in Hadersleven. Het IDIOT. I, 39 verhaalt, dat.
een bakker te HADERSLEBEN voor den gevel van zijn huis,
dat zeer gelegen voor de nering stond, bovenstaand spreekwoord
had laten verwen.
Aap, wat heb je mooije jongen! NEDERL. Het GRON. heeft
hiervoor het verbasterde: Oap, wat bist'n mooie jong! - Aap,
wat hest du m~je Jungen. NEDSAKS. WBIL I, 22. Ook aId.:
Aap wat hest du wakkere Kinder. - Aap wat hest du wakkere
Kinner; wanneer men iemand, zoo als de vos den aap, in
de fabel, vleit. HOLST. IDIOT. I, 5. Ap, wat häst wacker
Kinne1". STRELITZ. lIL, 70. hest; häst = hebt gij, GRON.
hest, heste.
Acht is meer aa doezend. GRON. Acht geven is beter dan
vele inkomsten, oppassendheid is het beste kapitaal. - as =
als; doezend = duizend. - Acht is meer as Dusend. NS. WBK.
I, 4. Vergel. NAVORSCHER, Dl. V; p 29, Dl. VI; p. SS.
Advaokaoten un Wagenriäder mott man 8miären = advolmten
en wagenraderen moet men smeren. MUNSTER p. 297.
Al is 't older nog zoo arm, hij dekt doch warm: ouderzorg
is groot. oZder = ouders, en ook alleen voor: vader, of:
moeder. GRON. - Moddere Schus es ä/'m, E./fr:l wärm. AKEN.
I, 491. effel = even wel.
AUe amten bin smerig = alle ambten z\in smerig, d. i.
geven voordeel. GRON. -- Atle Aembter sunt 8merig, ook:
AUe Aembter gevet Kappen. NEDSAKS. WBK. I; 14.
IV. Jaarg. 16
242
Alle baat helpt.' NEDERL. AUe baat helpt, zee de mug en
pi8te in de Riin, ook: in rie zee. Ook: - zee de 8c1tipper en
piste in de zee. GRON. - All Batfi helpt, säh de Mügg, da
piszd' se in de Ems. OOSTFR. WBK., p. 10. - All Baat helpt,
sdh de Mügg, da pizd' se in de Ems. NEDERSAKS. WBK. I,
61. - Allbot helpt, seed de Jfügg, un piss in de See; en:
Allbot helpt, seed Mets Hast, un söp en Niisdröpel var Düst.
HOLST. IDIOT. II, 130. - Alle Bate helpet. SOEST I, 348.
nat helpt, os wann' ne Mügge inn Rhein pisst. PATERBORN
I, 362. ~ OUe Bate helpt, see de nuiwel, osse he de Bottern
met del' Hög-Gabbeln aU = alle baat helpt, zei de duivel,
als hij boter met den hooivork at. LIPSLAND. l, 2ö9. -- Alle
baote helpet , see de mügge à'uk, do pissede se in 'en Rhein.
DRI13URG I, 362. - Alle IJölpen baten sei de Mode, do peeste
se en de Rien. MEURS l, 398. - A Ue belt jes baate, sei de
beginn, do piszte sei in de Rhinn. KLEEF I, 381. - AUe
Hölpe bathe, saht der Wa u.f , du 8chl1lcket he en Möck. AKEN
I, 4Hl. - Alla Bad halpt, aait hju Miir, an. do pa88et hy'ü
un Sea. NOORDFR. IIl, 2.
Alle baksels en brousels besloagen, of: belukken nijt gelieke
goud = alle baksels en brouwsels gelukken niet even goed,
d. i. het volkomen gelukken van eene zaak of van eene proef
heeft men niet altijd in zijne magt. aRON. - Bakken un
brouen misradet wol in8. NEDSAKS. WBK. I, 145. - All Bakken
un Broen geraad nig; niet elke onderneming of arbeid
gelukt. HOLST. IDIOT. l, 57. - Frigelt 1tn Backen geriith nick
jummer. OSNABRUCK lil, 162 frigen = vrijen. - Priggen un
Haüdrögf!1t geschüht vake umSÜ8Z. ISERLOHN lIl, 185. - Preien
un Heudrögen geschiet vöt ömsöns, en: Preien on Heudrugen
de8 geschüht völl ömmesös. MEURS. 1,400. - Backen un Bräue
geriht uit allezicks. KEULEN I, 471.
Alle gau Gebrüch kommen af, sakt et Mättc1te, du hau der
Pastul' et lJanze verboo, alle goede gebruiken gaan weg, zei
het meisje, toen ha'd de pastoor het dansen verboden. AKEN
I, 491.
Alle goede dingen komen langzaam. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
243
Eett good Ding wilt Wile hebben; wat lang aanhoudt, pleegt
goed te worden. NEDSAKS. WEK. V, 25G. - Dat lrömmt langsam
an, wie den Os de Melk. MEURS. I, 400.
Alle loop ers bin gijn koopers = alle loopers zijn geene koopers;
niet allen die komen om de goederen te bezien, hebben
plan er van te koopen. GRON. - Alle Löpers sunt kine
Köper8. NEDSAKS. WEK. lIl, 85. Alle Prijers sunt 1cine Nemer8;
niet allen die zich verliefd aanstellen, zijn voornemens
te trouwen. NEDSAKS. WEK. I, 456.
Alle8 met maat, zei de kerel, en sloeg de et op zijn vrOUW8
rug kapot. NEDERL. Zie: LEESKAEINET 1856, nO. 5, p. 157.
De deftiger uitdrukking luidt: Middelmaat houdt ó'taat. -
Alle8 mit moaten , zei de .çnieder, en ga! 't wie! wat mit de
elstok. GRON. - Alles mit Maten, harr de Sehnieder 8eggt,
do harr he sieu Wie! watt mit de Etlstokk gäven. OOSTFR. WEIL
p. 144. '- Alle8 mit Maaten, ,çà' de Sn ieder un slag sien Wie!
mit de Ahle. OLDENB. I, 23'2. Alle ding mit Maten, dit te
doen un dat te laten. NEDSAKS. WEIL lIL, 153. Alles mit ilfaten,
8eed de Buur ZtlZ 800p en Kann Brannwien ut. HOLSTEIN.
Het JDIOT. lIL, 85, zegt, dat dit "apologisches Sp rw ." van
toepassing is op iemand, die zich op matigheid en onthouding
ten onregte beroemt. - Allens rllït Maten, seggt de Eur
un lett 8iek Brannwin m~~twis in8chenken. STREUTZ lIl, 70,
Alte8 mit JJ1äte sagg de Sn ieder , da 8log he 8ine Frau mit de
Jäle daild. RHEINE I, 285. - A ltes mit Maote, sagg de Snieder,
dao 8log he sine Frau mit de J Äle daut. MUNSTER I, 297.
Al met den tijd. - Rome is niet op één dag gebouwd. NEDERL.
Rom is! woltl in einem Jahre gegründet, abel' nicht vollendet.
IIOOGD. - Mit de tied, komt Jan in de boksen. GRON.
boksen = broek. - Met leverlaa kummt Jann in de Büklc8
un Greetje in Wamms. OOSTFR. STÜRENB. p. 135. - All na
Grade lcurnt Jan in 't Wamms. NEDSAKS WEK. T, 532. -
EndZich kämmt Jan en 't Wames. MEURS. I, 400. wames =
wambuis. GRON. wams. - Mit der tit kömmt Jan in 't Waames.
KLEEF I, 381. - Met der Ziek lciltt Jan en et Wammes
en: ]Jer Dom esz nit en einem JOl' gebaut. KEULEN I, 471.
16 (I
244
ziek = HD. Zeit. - Met der Zitt könnt .Jahn ehn et Wamesen
AKEN I, ·491.
A ts de arrnoede de deur in komt, vliegt de liefde het venster
uit. NEDERL. Ook GUON. DIAL. - Kommi de Armutlt dohr de
])öhr, dann jlif'g de Liewde et Penster hermd. MEURS. I, 400.
Als de dagen beginnen te lengen, begint de winiel" te strengen.
NEDERL. Ook GRON. DIAL. Wenn de Dagen anfangen to
lengen,jangt de Winter an to strengen. OOSTF, STÜRENB. p. 268.
Pangen de ])ag' aan zo lenge, rlanrt fangen se och aan zo strängen.
KEULEN I, 471. Wen sik de Dage beginnet to längert, sa
beginnt sik de Winter te strengen. NEDSAKS. WEIL lIl, 13 -
Wenn de Dag jangt an to längen, fangt de Winter an to strengen.
HOLST. IDIOT. lIL, 9.
Als de eene hand de andere wascht, worden ze beide scltoon.
NEDERL. De ijne hand mout de ander wasken. GRON, 'Wij voegen
hier bij eene variteit van den Heer M. D. TEENSTRA ; ])e
eene hand wascht de andere en de gemeente betaalt de zeep, PHOV.
GRON. COUR. - Ene Hand möt de ann're was8chen. OLDENBURG
III, 26. Een Hand wasent de andere; sa wast se beide
rein HOLST. IDIOT. lIl, 286. Eine Hand waschket rle andere.
LENGEFELD I, 3iJ5. Worm eng Hank de angel" wescM, dan blieven
se alle beide reng. AKEN T, 491. fjn Häujnn twait jö auser.
NOORDFRIESCH BENDSEN. p. 442.
Als de katten muizen, maauwen ze niet. NEDERL. Ook GRON.
DIAL. Wenn de Katte mus't, sa maut se nick. OLDENBURG I.
232. In JEVERLAND: Wenn de Katt rmlust denn ma ut s'ni.
lIl, 12. Zoo heeft het OLDAl\IBT en WESTERWOLDÉ ook:
katte, en voorts: hoane, molle, r(jUe, walle, putte, mutse,
natte, lampe, leoole, enz. waarvoor men in de Ommelanden
hoort: leat, haan enz. - Wann de Katte muset, dan mauet
8e nicn. RHEIN EI, 281. - ~Vann de Katten miu8et, dann
maamet se nit. SOEST I, 348. - Wänn de Katte miuset, darm
mauet 8e ni. DRIBURG I, 362. - Wan Katze muhse dan maue
8e net. DÜREN I, 483. - Wann de Katz muszt, miaat se nit.
KEULEN I, 471.
Als de vos de passie spreekt, boer pas op uw dui/Jen! NEDERL.
245
11s de vos de passie preekt, boer past op joen nOllnder! of: ganzen.
GRON. as: als; joen = uw, van joe = u, 3° en 4° nv.
van ie = gij; pa,8t, voor: pa8; beleefdheidshal ve bezigt men
den meervoudsvorm van het ww. in de geb. wijze. - Wann
de Vosz anjänkt to pred{ligen, mot me de Gallzeküüken in Achte
niemen. OSNABRüKK lIl, 162. Gau8eküüken = ganzekiekens. -
Buur, pasz op dinn Stöck. MEURS. I, 400. W'arm t Reefpräjtet,
nám din Gäi8 äujrt Agt. NOORDFR. BENDSEN p. 444. 't Reef =
de vos; gäi8 = ganzen.
Al8 de wijn i8 irt delt marb, dan i8 de wb'8heid irt de kan.
NEDERL. Ook GRON. DIAL Is dat Beer irt 'm .Mann, Is de
Yerstand in de Kartn. OLDENBURG lIl, 26. 18 dat Beer im
Martne , de Gee8t i8 irt der Kanne. NEDSAKS. WBK. I, 77. En:
Een vuU Mann een dult Man. WEK. I, 464. Is de Drunk
in 'n Manne, ])ann i8 de P erstanrl in der Kannen. OSNABR.
UI, 162.
Als het hek van den dam i8, loop en de schapen overal, NEDERL.
Ook GRON. DIAL. Wen de Katte nig to Huus i8, 80 dan-
8et de Müse up den Bänken. NEDSAKS. WBK. Ir, 75 L En:
18 dat Helck vam ])amm, de Schapc gaat daman, WBK. IV, 605.
Als het kaif verdronken is, dempt men den put. NEDERL.
Als 't kalf verdronken i8, wordt de put dempt. GRON. - Wen
dat Kalf verdrunken is, den wilt man de Putte dämpen. NED.
SAKS. WBK. II, 721. As 't Kalf versopen i8, meckt me de pött
tu. li-LEEF I, 3Hl. Wenn's Pfard gestuln i8, schlieszt mel"rt
Stolt zu = als het paard gestolen is. maakt men den stal
digt. ALTENBURGSCH lI, 248. Wenn 't Kind versa pen i8,~, schalt
de PüUe dämpt worden. OOSTFR. STÜRENB. p. 185.
Als kinderen en gekkert ter markt komert, krijgen de koopliedelt
geld. NEDERL. Het GRON. heeft hier voor Kooplieden,
kremer8 = Kramers; hoewel de menschen, die met kramen
op de kermissen staan, Kroamker8 en 't Kroamvolk worden
geheeten. - Wenn de Kin'ner to Markte kaamt, kl'iegt de Kramer8
Geld. OLDENB. I, 232. In het Ambt RASTEDE : lVenn
de Narren to Mart komt, den kriegt de Kramer8 Geld. lIl, 26.
Wenn de Kinder , of: .Doren (- gekken) to Markte kamet,
246
ao koopt de Kramera Geld. NEDSAKS. WBK. II, 842. Wem,
de Narren to Markt gCJn, freugt sick de Krärr/'ar. STREL, III, 70.
Als men met groote heeren kersen eet, gooit men on8 met de
steenen. NEDERL. Mit de grooten i8 nijt goud karsel~ eten, zij
gooijen joe mit de 8tijnen. GRON. JYlit graute Härens is nich gud
Kiärsen iäten. RHEINE. Mit 9roten Heren is nig good Kasseberen
eten: 8e spijet enem de Stene in de Ogen. NEDSAKS. WBK.
II, 749. Mit gl'uhsze I!ähre es net goltt Kirsche äsze. DÜREN
I, 483. Met grusze Eleeren es net gat Ki'sche eisze, dan se werpen
enge de Steng agene Kopp. AKEN I, 491.
Als men van den duivel 8preekt, ztet men zijne horens. NEDER!,.
As men over de duvel praat is hij digt bie. GRON. -
OZd. ww.: praat. -- Wan m'r vam DühJeZ 8prich, dan küt hä
(komt hij) DÜREN I, 483. Wànn ' m ám 'eH ájnger 8nCi!cet,
Mrài wfddwag. NOORDFR. BENDSEN p. 441.
A Za niet komt tot iet, is vaak alleman8 verdriet. NEDERL. -
Komt nijt tot ijt, dan is 't anderman8, of: alleman8 verdrijt.
GRON. De 1Jan Neet lcummt to Eet iss aUmalms Verdreet. OOSTFR.
STÜRENB. p. 159. Wen van Nec!cs tu wat !cömmt, den !cent
lJich selwer niet. MEURS. I, 400. Wan Drà'ck Mesz wird, welt
hä gefahre ,çen; als drek mest wordt, wil hij gereden zijn.
DÜUEN I, 483. Wenn dreclc Meist wed, dan lett he sich Jahre.
AliEN I, 493.
Al te goed is buurmans gek. NEDERL. Goud is goud, maar al
te goud is andermans gek. GRON. Good is good, man aUtogod i,ç
aUermans Nart. OLDENB. I, 232. Guet es guet, awwer viel te
guet, diiim nestet de Müse in de Fuet. ISERLOHN. OU tr! gud
is des Nowets sen Hundsfutt. LENGEFELD I, 326.
Al te veel is ongezond. Ovetdaad schaadt. NEDERL. Ook GRON.
DIAL. Alls te vööl is onge:ond. KLEEF I, 381. Alttoveel is
lmgesuntl. - 1'0 veel is to veel, seed jener Mann, un har sin
Pto doodslaan. HOLST. IDIOT. IV, 297 har = t, Gron. hat =
had. Overdaad iss nar(Jens (Jood, ass vor JJick un Damm. OOSTFR.
STüRENB. p. lû2.
Attied is KÖ1·tjalcje zijk, midden in. de week maar söndoags
nijt = altijd is Kort jakje ziek, midden in de week maar des
247
Zondags niet, d. i.: het vrouwspersoon mag gaarne uitgaan
en mooi gekleed wezen, maar houdt niet van werken. - He
is sa krank as een Hoon, mag geern wat eten U1i nik8 nig doon.
NEDSAKS. WBI(. lI, 654. De ganse Week krank en Sonndags nec1cs
te begraven. MEURS. I, 400. He ia krank abt Hon, mach äten un
nicks don. STRELITZ lIl, 70. - He is 80 krank as en Hoon,
mag geern eeten, un nix doon. HOLST. IDIOT. 11, 343. - Krank
on ongesond, on freten as ennen Schepershond. l.\IEURS. I, 400.
April doet wat hij wil. NEDERL. Volledig luidt het: Maa17t
roert zijn staart j April doet nog wat hij wil. Ook in GRON.
DIAL. Aprilt det, wat he wilt. STREL. IU, 70. April dä ot
wat te wilt. MUNSTER I, 297. Der Määz schött den Stääzj der
Aprell deît watte weU. KEULEN I, 471.
Arme lu pankouken en rieke lû zijkte roeken wied = de pannelweken
van arme - en de ziekte van rijke lieden kan men
ver ruiken, d. i. zijn spoedig algemeen bekend. GRON. Men
drukt er zijn wrevel door uit, dat de ziekte of het ongeluk
van rijken algemeene deelneming vindt, terwijl meu eene
kleine smulpartij van den minderen man wijd en zijd verbreidt,
en veroordeelt. Welligt was het eten van pannekoeken
vroeger minder algemeen dan thans, en werd meer als
gasterij beschouwd; van daar dat er veel over gepraat werd,
wanneer arme menschen pannekoeken bakten. - Arme Lüe
Pankooken un rie!ce Lüe Krankheiten rukt weit. OLDENBURG I,
232. Riker Lilde J(rankheit, un armer Lüde Panko1cen rüket
like wiet. NEDSAKS. WBK. Ir, 837. - Rächer Loite Krankt und
armer Loite Gebraubt's richt beider wät. KREISE VON SPROTTAU u.
FREISTäDT 1I, 298. Rikman's Krankheid an Armman's Pankuken
stirmi fiir (rieken ver) NOORDFR. lIl, 2. Rieke Lüe Krankheit
un arme Lüe Pannkook 1'uken wied. OOSTFR. STüRENB. p. 172.
As de Kat op 't spek bonden zit, wil hij nijt l)reten (eigentl.
wille nijt) = als men de kat op het spek bindt, wil zij niet
vreten, d. i. opgedrongen weldaden worden niet op prijs gesteld.
GRON. - Wen man de Katte up 't Spek bindet, sa it
se nig. NEDSAKS. WBK. lI, 752.
As de kat proest, wordt 't mooi weer = als de kat niest, wordt
248
het mooi weder. G RON. Wenn de Katten prustet, wilt 't good
Weder werden. NS. WBK. lIl. 3û7. JJe !fatten pruu8tet, et wart
gooel Wedder. HOLST. IDIOT. lIl, 237.
As de löcnt valt. bin wie altemaal dood. GRON. Geldt als
antwoord, wanneer iemand vele onnoodige zwarigheden opsomt,
of onnutte zorgen heeft. In de kinderwereld hoort
men, wanneer er eene lllet as (als, indien) begint: a8 komt
in de meulen te pa8. Zoo heeft het NEDSAKS. : Wennik i8 een
Underrok. WBK. V, 230. Wermik, wenak, grove vrouwenrok
van arme lieden, gewoonlijk van half wollen en half linnen
stof. - Wenn de Bemmel infaUt, 80 krige wi enen groten Kikenk01j.
NEDSAKS. WEK. II, 769. En: WEK. lIl, 9. Wenn de
Bukke nu lammeden , sa gingen de Schape güst, pleegt men uit
spot en wrevel iemand toetevoegen, die ons met zijne uitvlugten
en zwarigheden, welke met al8 en indien beginnen,
martelt. Werzn de lIeven (hemel) faUt, sa ligg wi der aU urtner:
.zoo drukt de HOLST. Stoicijn het: si totus illubatur
orbis etc. uit." IDIOT. II, 133.
A8 de sneijlokken vtijgen = in den tijd, als de sneeuwvlokken
vliegen, d. i. in den winter. GRON. Wen de snceflokken fleget.
NEDSARS. WER. 1, 410.
As kinder heur wil kl'iégen, den schrijnen ze nijt = als kinderen
hun zin krijgen, dan schreijen ze niet, d. i. men doet
best, een koppig, luimig, of onverstandig mensch toetegeven,
om vrede te houden. GRON. Tf7enn me de Kinder ohren Weel
duht, dan krieten ,ye niet. MEURS I, 400.
As Poaske en Pink8ter op ijn dag komen, ook: .118 Poaske op
soaterdag komt, en de kalver op 't ies dansen, GRON.: op Sint
Jutmis, wanneer de kalvers op het ijs dansen. - Tin Oulen
ping8ten, wann de Bocke up dem Eise dal/sset. MARSBERG. , I,
32 L J Ulenpinksten, wann de kràjjen op 'me uise danset.
SOEST I, 348. - As • t höi bloit. KLEEF I, 381.
A8 't nijt hooger of leeger wit, dfm enz. = als het niet hooger
of lager wil, dan. enz. d. i. als het dan volstrekt zijn moet, als
het noodwendig blijkt te zijn. GRON. - Tf7enn 't nig höger U1t
nögel' wil, 80 etc. HOLST. IDIOT. II, 142.
249
As 't regent ert de zun schient, of: as de zun schient en 't regent,
bakken de heksen pankouken, of: is 't kermiN in de kel =
als het regent en de zon schijnt enz. GRON. As 't regent en
de Sonn sckinnt, i8 et in de HeU Kermes. KLEEF. I, 38l.
Baat het niet, zoo schaadt het niet. NEDERL. - Baat 't nijt,
't schaadt nijt, ook: Kent 't gijn goud, 't kent ook gijn kwaad.
GRON. doet het geen goed, 't doet ook geen kwaad. - Baat et
nig, sa schaad et nig. NEDSAKS. WBK. I, 61. Batet et nig , sa
schadt et nig. HOLST. IDIOT. I, 72. Bat et nit, säu schad et nit.
SOEST I, 348. - Baat et net, su schadt et net. AKEN 1, 491.
Beleend zijn als de bontiJ hond. NEDERL. Ook GRON. DIAL. -
}fe is sa bekand, as een bunt Hund. NEDSAKS. WEK. lI; 66\),
He is so beleannt a8 de bunte }fund. HOLST. IDIOT. lI, 172.
Bergen ert dalen ontmoetert elkander niet. maar rne1l8chen.
NEDERL. Ook GRO.8. DrAL. Barg un Daal begegnet 8ik nig,
malt l/linschen-Kinner wol. HOLST. IDlOT. I, 69. Barg un
Daal begegnen sick nic7z, äwerst wol Min8chen-Kinner = men
moet aan vergelding denken. SCHWERIN I, 72. Berg on Daal
bef/egne seelt net, ewwer de Mensche. DUSSELDORP I, 438.
Beter een half ei dan een ledige dop. NEDERL. Ook GRON.
DIAL., alsmede: Beter wat as niks = beter iets dan niets. -
'1' is beter haZi Ei, as ledrlig, of: idel Dop. NEDSAKS. WEIC I,
229. - Bäter is Mtcr, bäter wat as nix. HOLST. IDIOT. I,
72. - Et i8 better en half Ei, O'S!) ren leddigen Dopp. LENGEFELD
(Walrleck) I, :141-\. - T ie.~ biäter en half ei äs en
liJ gen dop. SOEST I, 3,18. En half Ei i,~ biäter äs de lieclige
])opp. MUNSTER I, 29'7. Beter wat as nicks. KLEEF I, 381. -
18 beater wat :l8se nik? DRIBURG. I, 362. Biihsere wát ás nint.
NOORDFR. BENDSEN p. 442.
Beter een mafjer vergelijk dan een vet proces. NEDERT... Dei
plait om en kolt, gef! lb'oer ijn tOlt = die proces voert om eene
koe geve liever een toe. GRON. - Ät es óà'8zer' maf/re Verglich
al8 'ne fätte Prozä/Jz. DÜREN I, 483. - En 8chioelt 'vergliek is
bettel' O'8e en fetten Procesz. LENGEFELD I, 325. Wen Prozest
öm en Kuh, ge! liewel' ein dertu. MEURS. I, 400. E mager Vergliech
es beiszel' äs 'ne jette Prosesz. AKEN I, 401.
250
Beter één vogel in de hand I dan tien in de lucht, of: dan
tien, die in het bosch zijn, of: dan tien op het dak. Ook G RON.
DIAL. En: Beter ijn, dei mit mie gait, as tweie dei mie volgen
= beter ééne, die met mij meegaat, dan twee die mij
volgen. - Hebben i.y beter, den krigen, d. i. dan hoop op het
bezit. NEDSAKS. WBK. Il. 873. En: WBK. lIl, 166. Hebben
is wisz, Krigen is mis. - Et es better en V uggel in der Hand,
o'se tehne uppem .Da7ce. LENGEFELD. I, 357. En lüling in der
hand ies biatter as'ne duwe op'm dake. ATTENDORN I, 357.
Ealt Foggel un a Paan as bether üs tjiin un a Lacht. NOORD~·R.
lIl, 7. En: Dilling liewere en A i, ás mjàrne en Siückting =
heden liever een ei, dan morgen een koekje. BENDSEN p. 443.
Betel' hard geólazen dan den mond gebrand. NRDERL. Beter
hart geblazen as de mond verbrand. GRON. - Beter hart geblosen
as de Mond 1Jerbrannt. MEURS. I, 400. Be8zter hat geblo,ye al8 de
Zong verbrännt. DUSSELDORP I, 438. it es bäszer, hat geblohse
als d'r Mant verórant. DüREN I, 483.
Beter 7claine heer as groote 7cnecht = beter zelf baas, dan
ondergeschikte, al is die betrekking ook zeer voordeelig.
GRON. - Et es beiszer 'ne klengen heer äls 'ne gru8ze knecht.
AKEN I, 491.
Beter 7clain en 7cregel as 'n groote vlegel. GRON. Dient tot
troost voor een persoon, die bijzonder klein is; er gaat dikwijls
voorop: 't zit hom nijt in de grootte. - Kort un Krägel
is bäter as lang Uit 'n Ptägel. OLDENB. I, 232. - Beter klein
on kregel, as enne groote Ptegel. MEURS. I, 398. Et es beate1"
klein un 7criegel as en gräuten fliegel. DRIBURG. I, 362. Lüt7c
1$11 7criegel esz better 08 en grauten Ftiegel. LIJSL. I, 267. Wenn
't up de Gröte an7ceem, sa 7cuun de BoU woU 'n Hasen 7criegen.
OLDENB. lIl, 24.
Beter laat dan nooit. NEDERL. Ook GnON. DIAL. Bah,yere
lahs as alter. NOORDFRIESCH. BENDSEN. p. 442.
Beter 'n 7cwoaje loop as 'n kwoaje 7coop, d. i. beter is het eene
vergeefsche reis gemaakt, dan een slechten handel gedaan.
GRON. - 't Is bäter 'n qua jen Loop, as 'n quajen Koop. OLDENB.
lIl, 26.
251
Beter 'n lap aa 'n gat == beter een lap, op het kleed, dan
een gat er in. GRO~. Wordt alleen in de eigen tlijke beteekenis
gebruikt. - Beter en Lapp as en Lok. HOLST. lDIOT.
lIl, 12. - Bater 'rt Flic7cert a,y 'n Locn. STRELITZ. lIl, 70.
Beter 'n loes i1t de pot as hijlendal gijn vlijs = beter eene
luis in den pot dan in 't geheel geen vleesch, d. i. beter wat
dan niets, wanneer men zich met eene kleine hoeveelheid
of een kl~in stuk moet vergenoegen. GRON. - Beter 'rt Luu8
in 'n Konl as gal' h:ein FeU, of: Pleiscn. OLDENB. I, 232. -
Better 'ne Luis in den Kaul, osse gal' nen Fett. LIPSLAND I,
267. - Beter en Luus en de Pott as gal' 7cenn Fleiscn. MEURS.
I, 400.
Beter 'n tirrelkop as 'n doedeldop, of: 't 18 altied beter 'rt
kwoad kop as 'n doedeldop ; een driftig mensch kan er zich beter
doorredden dan een sul of sloofje. GRON. Bäter 'n Kriddekopp
as 'n JJuddeldopp. OLDENB. I, 232. 'T is beter een Ha/Jtekop
as een Dudeldop. NEDSAKS. WBK. I, 264 .
.. Beter onl'egt te lijden dan onregt te doen. NEDERL. - Biihsere
Unrogt linsen às Unrögt dü}n. NOORDFR. BENDSEN. p. 440. A.t
es beszer Oizrääch lecke als Onräücn, doon. DÜREN. I, 483.
Bier en barmhartighaid komen bie'nander (bij elkander). GRON.
vV ordt gezegd wanneer iemand in dronken toestand weekhartig
wordt, en ook: wanneer hij in dien toestand vomeert.
HET BR. NEDSAKS heeft: Beer Zt1t Barmhartigkeit kaamt bi em
tosamen I, 56, en geeft er dezelfde verklaring van. Daar
ook: De Barm leep hem over 't Harte = hij werd weekhartig,
tot medelijden bewogen. Het OOSTl<'H. WBlC van STÜHENBURG
vermeldt alleen: Beer un Barmhartigkeit = troebel bier. -
HOLST.: Dat geit wedder na'n den Barm to; gaat weder zijn
ouden gang. I, 69.-- Wat to letzt kümmt, is Barm. S'fRELITZ
In, 70. - Barm is, wat op het bier komt, waarvan de gist
gemaakt wordt, en ook het bezinksel, de droesem, wat tot
datzelfde doel kan gebruikt worden. In SLEESWIJK : óärm,
DEENSCH baerme, NOOHDFR. barm, berme, HD. Hefe = gist.
Volgens het NEDSAKS. WBK. komt het van het NEDSAKS.
bären = opheffen, en dit van het GOTH. bairan, AS. baeran =
252
dragen; OUTZEN zegt, dat het zoowel van de beteekenis:
h~fJen, als: ~'cheiden I kan komen, p. 16. - Onzes bedunkens
is de woordspeling met: barmhartigheid een bewijs, dat het
volk de afleiding van dit woord niet kende. Barmhartig zou
eene letterlijke overzetting zijn van het LAT. misericOl'8. Dewijl
mi8er, arm, beteekent., zoo maakte men van misereri,
armen. De latere Alemannen plaatsen hiervoor het voorvoegsel
be, zoodat uit bearmen, barmen, en daaruit barmhartig
ontstond. BEKN. NED. TAALK. WBK. i. v. - Hier zij aangestipt,
dat men in 'T WESTERKW ARTlER en HUNSEGO bier, maar in
'T OLD. en WESTERWOLDE bijr, bijer zegt, alsmede dat de ij
hier een helderen klank heeft, en zich scherp onderscheidt
van de HOLLANDSCHE uitspraak, die naar de ei trekt.
Boontje komt om zifnloontje; hij krijgt zijn verdiend loon,
zijn verdiende straf. GRON. Boontje kriggt ien LoontJe; eene
woordspeling, met boon, maar eigentlijk het OUD FR. Zona =
misdadiger. STÜRENBURG p. 22. Welligt moet bij de zelfverwensching:
Mag 'k 'n boontje wezen, ruw uitgedrukt: mag mie
de dU/Jel hoalen etc. (GRON.) aan dit woord gedacht worden.
OUTZEN. i. v.
Daar kraait geen haan na. NEDERL. Doar krait gijl' hen of
haan noa. GRON. Daar 8gall nien Henn' ader Haan na kraien.
OLDENB. III, 24. Da kreit llig llund noch Haan na. HOLST.
IDIOT. II, 82. Dor kriiäit gennen haan no. KLEEF. I, 381.
lJa'8 ijue zunder stijue, zee de proemedijf, en at 'n slak op =
dat is een zonder steen, zei de pruimendief en at eene slak
op GRON. Da's zoo letoar as koffiedik = dal!> is zoo klaar, duidelijk
als koffijdik, ironisch voor: duister. GRON. Et es klaar
a8 JVor8chbre2~. lVIEURS. I, L100.
Dat blift nijt in de klijern zitten = dat blijft niet in de
kleeren zitten; dat tast de gezondheid aan. - GRON. Dat
geit nig im holten Boom. NEDSAKS. WBK. I, 115. Met dezelfde
beteek.
Dat deet de Jongheet , 8aht de Frau, du 8prong se överne
Strühzalm. AKEN. I, 491.
]Jat et gijn brood = dat eet geen brood; zegt men van din253
gen, die aangeschaft, of niet afgeschaft worden, omdat zij
niets aan onderhoud kosten (geen voedsel noodig hebben), zoo
als de huisdieren. GRON. - Dat fritt keen Brood. nOLST.
IDIOT. I, 155. Met gelijke beteekenis.
Dat is aan eens doo1Jen mans deur geklopt. NEDERL. Ook
GRON. Dat esz dem Dauve gefleut. KEULEN I, 471. De zegswijze,
in GRON. in gebruik: Dat is tegen een doove geproat,
beteekent : het is vergeefsche moeite, hij doet of hij het niet
hoort. En: Dat is gijn doove gezegd = dat laat ik mij geen
tweemaal zeggen, daarvan zal ik terstond gebruik maken.
Dat is boter aan de ,qalg. NEDERL. Dat is botter an de galg
gesmeerrl. GRON. Daar het GRON. het voorvQegselpe der verl.
deelw. steeds weglaat, moet men hier aan navolging van het
HOLL. denken. - Dat esz BoUer aan der Galge geschmeet.
!mULEN I, 47 1.
Dat is een kolfje naar zijn hand; verwant met; Wind op
zijn molen. NEDERL. 't Laatste ook GRON. DIAL. Het NED.SAI{
S. heeft voor in tegenovergestelden zin: Dat is kien Spek
vor mien Bek = dat is niet naar mijn smaak. WEK. I, 58.
Dat is Water up sine Möle, WBK. In, 182. Dat lis lVahser
àUJ win ]~Utlen. = dat is water op zijn molen. NOORDFR.
BENDSI~N. p. 433.
Dit is een nagel aan zijne doodkist. NEDERL. Ook GRON.
DIAL. Dat wordt en Spieker to mvn ká/'st. NOORDFR. BENDSEN.
p. 433.
Dat is sien lVag.~n un sien Ploog = dat IS zijn wagen en
zijn ploeg, d. i. daarmede wint hij zijn brood. NEDSAKS.
WnIL IU, 339.
Dat is 't rechte, woor de Bruut 1lm dan zet ; dat is de zaak,
waarop het 't meest aankomt. NEDSAKS. WnIC I, 151.
Dat is verbetert dör Jan Balhoorn. "Tordt ge7.egd van eene
belagchelijke, onnutte verbetering. Die man zou een AB.
BOEK hebben uitgegeven, en op het titelblad laten drukken:
Vermehrt und Verbessert dureh Johan Balhorn. NEDSAKS. WBl\:.
I, 44.
Dat is zoo 1Jast as 'n muts mit zeuven keelbanrlen; ook: Dat
254
zit zoo vast as Haarlem. GRON. In de eigen tl. beteek. Dat is
80 Jast as en motzke mit en Kehlbandje. KLEEF. I, 381.
Dät wärd sick k~ken, kaa d' MöUer säggt, haa 't ,~öäbent
Geboot bäden soUt. STREL. lIl, 70. = Dat zal haken, zei
de mulder, toen hij 't zevende gebod zou bidden.
De appel valt niet verre van den stam. NEDERL. Ook GRON.
De Appel faUt nich wiet van 'n StarlZ. OLDENB. UI, 26. ])e
Apel jallt ài widd fan Stamm. NOORDFR BENDSEN. P 443.
De beste peerden worden op stal zöcht = de beste paardell
worden op stal gezocht, d. i. een meisje moet geene publieke
vermakelijkheden bezoeken met het doel om aan den man te
komen. GRON. De beste Kok geit nig te Markt. MUNSTER. I,
297. De gau Pe 'd fengt men op Stal, De schlechten överal =
de goede paarden vindt men op stal, de slechten overal.
AKEN. I, 491. En aId. E gal Pe'd söckt men eg'ne Stal, En
e bra! Mättchen egen Hus.
De boer op de edelman zetten. GRON.; iets minders na iets
beters eten of drinken. Den Buren IIp den Eddelman setten =
na wijn, bier drinken, ENG. Ta put a Churl upon a Gentlemen.
Brem. NEDSAKS. WBK. I, 167. En Den Knecht up den Heern
settelt, bv. Fransche brandewijn op Rijnwijn drinken. WBK.
II, 624. He settet den BuUr61t up den Eddelmann, hij drinkt
bv. bier op wijn. HOLST. mIOT. I, 194. - Eene andere
combinat.ie van boer en edelman in het GRON. 't Ligt gijn boer
in 't venster en gijn edelman in de deur; 't ligt niemand in
den weg.
De boom valt niet met den eersten slag. Ook GRON. De O,qs
fallt nig up den firsten Slag. lIAMBURG. lIOLST. IDIOT. I, 308,
De broodkrömmels steken hom = de broodkruimels steken
hem, d, i. hij is brooddronken, waarvoor ook de uitdrukking:
hij; of: zij is vervreten darten (dartel). GRON. - Den steken
de Brodkrümmels. MEURS. I, 400.
])e den moven het, kan so drae up den AJen bakken as darin;
wie het geloof heeft kan even zoo wel op den oven bakken
als er in, d. i.: verbeelding heeft groote kracht. NEDSAKS.
WBK. I, 39.
255
De dood wit'n oorzaak hebben; indien iemand sterven moet,
dan heeft de dood wel een middel, al weet ook niemand den
aard der ongesteldheid. GRON. De DlJd wilt en Orsake hebben.
(AGRIKOJ~A). HOLST. IDlOT. 1, 227.
De druiven zijn zuur. In navolging ook GRON. - De Beeren
su nt suur, sä de Fösz, un 810g mit 'n Stärt an 'n Boom.
OLDENB. lIl, 26. - ]Je Beeren sünt suur, segt de Vosz. HOLST.
IDIOT. IV, Dl 7. Se es mi te krumm, sach de Fösz, da sat de
Katte met'ner TVuorst omme Bome. ISERLOHN lIl, 185. De
Birre sin noch niet rie!, säärl der Fus:!, do scholt hä der Baum
mit singem Stääz. ImULEN I, 471.
De dU~'el schit altied op de dikke bult " de fortuin begunstigt
altijd de rijken; GRON. ]Jer Teuvel kac1ct emmer op den
grötzten Haup. SOLINGEN I, 4,12. - Den Duwel drit et liewste
op ermm grooten llaup. MEURS I, 400. - Hierbij: Je arger
strik (schelm), je beter Glück. HOLST. IDlOT. IV, 46.
De Flook het enen goden Simt; woor he zmtjaart, daar' faart
he wedder in " de vervloeking treft den vervloeker zelf. NED.
SAKS. WBK. I, 427.
IJe gebr'adena duiven vliegen iemand niet in den mond. NEDERI~.
- Gebrone IJuve kommen enge net egen MuU gejlooge.
AKEN I, 4Hl.
De gierigheid bedriegt menigmaal de wijsheid. NEDERL. Ook
GRON. Giez bedrügt de Wiesheit. OLDENB. lIl, 26. De gierigkeit
bedrugt de Wiesheit. NÈDSAKS. WBK. I, 512.
De Haar hett, heU ook Vaar = die haar heeft, heeft ook
gevaar: die vee heeft is aan het gevaar onderhevig om er
nu en dan van te verliezen. OOSTFR. STÜltENB. p. 307. Hiervoor
zegt men in de OMMEL. er is nel~de op. zooveel als: risico.
De huik, of: den mantel naar den wind hangen. NEDERL.
't Huugje noa de wind hangen. GRON. - Den lloiken na den
Winde hangen. NEDSAKS. WBK. 1I, 644. hoike, ons: huik,
KIL. huyke; oudtijds eene soort van vrouwen mantel. - He
weit dat bleaken na dem winge to dreggen (naar den wind te
draaijen) MARSBERG I, 321. - De Mantel éjter 'e Winn hingen.
NOORDFR. BENDSEN p. 434.
256
Dei de doc1der hebben wil, mout bie de moudel' vreien; die
naar de dochter wil vl'ijen, moet op goeden voet met de moeder
trachten te komen. GRON. VVai de dochter hebben wilt mot
ar, de mutter friggen. DRIBURG, I, ;) 6 2, IV ä de doeter hau welt,
dä moss an d'r JJfohder freie. DÜREN I, 483.
Dei de keur het, het de kwel = die de keur heeft, heeft de
kwelling, d. i. veel keur maakt de keus moeijelijk; die veel
keur heeft, raakt in de keur verbiestel'd. GRON. - lJee de keur
hef, hef de kwelte ; ruimte maakt de keus moeijelijk , LESTUR·
GEON. DR. VOLKSALl\L 1844. W är de Waht hät, hät och de
Qual. KEULEN I, 471.
lJei de kou heurt, pakt höm bie de horens = wien de koe toebehoort,
grijpe haar bij de horens, d. i. die belang bij de
zaak heeft, moet zich er mee bemoeijen GRON. lJem de Koh
Mrt, de faat't se bi'tt Stärt. OLDENB. I, 232. Dem de Ka tohört
de fatet se bi de Hören. HOLST. IDIOT. II, 159. En
IDIOT. II, 312: VVem de Kon tohört, fatet se bin Swan88; ieder
is meester van zijn eigen goed. Wen de Kuh tugenört, den
Mlt se bei de Stärt. MEURS I, 400. We'me de Koh hört, de
krieget se bie den Hörnem. LENGEFELD I, 326. Weane de Kè'u
hööret, dai mot se bei 'n swans pakken DRmURG I, 362.
Dei de lust het, mout de lasten ook draagen. GRON. Die het
goede ontvangt, moet ook het onaangename voor lief nemen;
geerte rozen zonder doornen, gijn lusten zunder lasten. - De
't Geneet hett, nett ook 't Verdreet. OOSTFR. STüRENB. p. (j8.
Dei de scnoa het, het ook de schimp; ook: dei de sc1wa het,
het de schimp, of: schande tau = die de schade heeft, wordt
bovendien nog uitgelagchen. GRON. Wä d'r Schade hät, dä
hät och d'r Schemp. DüREN I, 483. Dee de Schaa heU, heU
de Schimp d'r toa. OOSTFR. STÜRENB. p. 210. Wei der Schaden
hilt, draf (he hoeft ) jilr den Spot uit 80rgen. WALDECK.
Dei jonk rielt, mout op 't oUer wet ij,~ gaan = die in zijne
jeugd rijdt, moet op zijn ouden dag wel eens loopen, d. i.
die in de jeugd in weelde leeft, moet, oud geworelen, wel
eens gebrek lijden; die het in zijne jonge jaren gemakkelijk
opneemt, moet later wel eens zwaar werken. GRON. De in
257
der Jögd faret, moot up 't Older gaan. NEDSAKS. WBK. lIl,
2G3. - Junk upp 211ülen, old upp Schlurren. OOSTFR. STÜRENB.
p. 153.
lJei Keurboom zöcht, dei voelboom vindt = die keurboom
zoekt, die vuilboom vindt, d. i.: die te keurig is, krijgt ten
laatste het allerminste. Meestal wordt het op de keus van
eene vrouw toegepast, en dan hoort men hiervoor ook: Hij
het 'n rundel'broa zücht, en is an'n hals7cnoa1c hangen bleven.
GRON. Dee Keurboom zög, dee voelboom vindt. DR. VOLKSALM.
1847, 't welk de heer LESTURGEON verklaart door het spreekw.
Die 't onderste uit de kan wil hebben, valt wel eens 't lid op
den neus. - De Körbautn söeht, de Fuhlboom findt. OOSTFR.
STÜUENEURG. i. v. Fuhlbaum; met dezelfde beteek. als het
GRON. Daal' wordt dit woord verklaard door: Paulboum,
Paulbeerbaum, Läusebaum, Rhamnus frangula; de DR. VOLKSALM
: alnus nigra; vuilboom, welks hout geringe waarde
heeft. He geit 80 lange to Kürbaum, bet he to Vuulbaum geit.
Hij kiest eindelijk het slechtste; in 't bijzonder van een persoon,
die als vrijer te kieskeurig is, en eindelijk aan een
slechte vrouw hangen blijft. NEDSAKS. WBK. lI, 85l. Wäs zo
lang Köörbäumt, dä taasz aam eezten der ne/Jue. KEULEN I, 471.
Dei mooi wil wezen, mout pien lieden; pronkzucht, ijdelheid
in kleeding baart last; naauwsluitende kleederen toch
zijn knellend voor het ligchaam. GRON. Hofaard moot Pien
liden. NEDSAKS. WBK. lIL, 316. - Hoffahrt mutt Pien Zien.
OLDENB. I, 232. WerT glatt wilt sien, mutt lieden Pien. Wordt
tegen kinderen gezegd, die schreijell, als zij gekamd en aangekleed
worden. HOLST. IDIOT. II, 37. En: IDIOT. TI, J 44:
Hoffart witz (moet) Pi en lieden. - Hoffahrt molt Pinn lië'n.
MEURS. I, 400. Huffaat lick Ping. KEULEN I, 471.
])ei 'n ander wil drieven mout zulf loopen = die een ander
wil drijven, moet zelf loop en ; vergt men te veel van werk·
volk, dan moet men zelf altijd in de weer zijn, om el' 't oog
op te houden GRON. De enen andern wilt jagen, moot sulvst
mit lopen. NEDSAKS. WEK. II, 682. Wen Andere welt drie wen,
molt selwer laupen. MEURS. l, 400.
Jaarg. IV, 17
258
Dei 'n kond gooijen wil, ken 8ack8 wet 'n bungel of: Stijn
(steen) vinden; ook: J)ei 'n hond hangen wit, ken attied wet
'n touw vinden; om iemand te beleedigen, is eene aanleiding
al ligt gevonden. GRON. 8aens = (op zijn zachtst,) ligt, gemakkelijk;
bnngel, böngel, = korte, dikke knuppel. - J)e
'n Rund smieten wiU, kann woU'u Kniippel finnen, en ook: fJe
Enen hangen wilt, kann wolt'n striek finnen. OLDENB. IU,
27. We en Rüen wäm8en welt, kaun licht en Knuppel finnen.
RECKLINGHAUSEN lIl, 162. Wammen den Honk smiten welt,
da mag de8 Kloppel8 leite. SOLINGEN I, 442. Wanme der Honk
8ehlon wel, dan hat me gau'ne Steek jonge. AKEN I, 491.
fJei ' t geluk het, gait mit de broed noa berre = die gelukkig
is gaat met de bruid te bed, d. i. wien het geluk gunstig
is, verkrijgt het gezochte voordeel. GRON. fJe dat Gluek ket,
geit mit der Bl'uud to l1edde. NEDSAKS. WBK. I, 151.
Vei ze ken, dei köjt ze nijt = die ze kent, die koopt ze
niet, d. i. die het meisje kent, trouwt ze niet. GRON. 1)e
se kennt, de köj8t 8e nig. HOLST. IDIOT. II, 247.
Dei zien ligchaam bewaart, bewoart gijn rötterge appel; men
behoort zorgvuldig voor zijne gezondheid te waken. Wordt
vooral in betrekking tot de kleeding. als beschutting tegen
de koude gezegd, en wel in ironischen zin, wanneer men
die zorgvuldigheid wil verdedigen tegen elk, die er om moge
lagchen. GRON. Wer 8in Lij verwahrt, der verwahrt gein dauf
Nöte. SOLINGEN I, 442. Wä d'r Kop verwahrt, verwahrt geen
dohj Nosz. DÜREN I, 4H3.
Dei zök nijt zat et, 8likt zök ook ny"t zat = wie zich niet
zat eet, likt zich ook niet zat. GRON. 8likken = met de tong
aflekken. - J)e sick nieh 8att ett. tikkt sick ook nieh 8att.
OLDENB. I, 232. Wer 8ik nig 8att eeten kann, de kann 8ik
nig 8att likken. HOLST. IDIOT. I. 293. Weeker ,yieh nich 8att
ätt, liekt 8ick ok nich salt. STREL. lIl, 70. Wer sick nich satt
eten kann, de kann siek auk nieh ,yatt liekl:!n. LIPSL. I, 232.
Wä sick nit satt en i8Z, dä läck 8ich och nit salt. KEULEN
I, 471. We siek net 8att eszt, de leekt siek auck net satt.
AKEN I, 491.
259
])e kool i8 de 8aU8 niet waard. NEDERL. - lJer Sack i8 des
Bengel8 nit warth. SOLINGkN I, 442. bengels = bindtouw,
van den zak.
De kou i8 vergeten dat hij ka(f west is = het is de koe vergeten,
dat zij kalf geweest is, d. i. bejaarde en oude mensehen
bedenken dikwijls niet, dat zij ook jong geweest zijn,
en miskennen alzoo de eisehen der jeugd. GRON. Wij merken
hierbij op, dat het GRON. ook voor vrouwl. naamw. een
manl. voornw. bezigt; de lagere klasse gebruikt zelfs hij en
höm (hem) voor: Zij en haar, als zij vrouwelijke personen
aanduiden; eveneens hoort men: jonge joa, of: nee (voor: 0
ja! of: neen) tegen vrouwen zeggen. - De Ko vergitt dat
.ye een Kalv we8t i8. HOLST. IDIOT. IV, 302. ])e Kuh es vergeten,
dat se en Käifken wohr. MEURS. I, 400.
])e kruik gaat zoo lang te water tot zij breekt. NEDERL. -])
e Putt geit 80 tang to Water bet'r dat Oer af is. d. i. alles
is vergankelijk. HOLST. IDIOT. JII, 17 7. - De Kraug geit
Sa1~ lartge ten Watere, bit hei oricket. LENGEFELD I, 325.
J)e lamp dei brandt, of ter 'n welJer om 't hoe8 lopt te vreien =
de lamp brandt als of er een wever· om 't huis loopt, die vrijen
wil, d. i. de lamp brandt slaperig. - De lamp brandt als een
wever, die vrijt. LESTURGEON DR. VOLKSALM. Dat Licht Drennt,
as wenn 't vörn Doden orennt. HOLST. IDIOT. nI, 31. De Lamp,
die brannt wie enne Jöd, den op et sterwen leht. MEURS. I, 400.
])e leeve Heer stüret de Böme, dat 8e nig in den Heven wasset:
Hij stelt den trots der overmoedigen perken. NEDSAKS.
IV, 1080. heven = hemel, Eng.: heaven. - God 8türt de
Böme, dat se nig in den Hä1Jen was8t = God laat niemand te
magtig , te groot worden. HOLST. IDIOT. I, 129 .
.Delen na Norwegen schilcken = delen naar Noorwegen zenden
j zijne gaven daar besteden, waar overvloed is. NEDSAKS.
WBK. I, 194. - Sparren na Noorwegen sturen (= Uilen naar
Athene brengen) OOSTFR. STÜRENB p. 250.
De Lider beholt dat Land; die toegeeft wint het meest. Komt
overeen met het Bijbelsché bij MATTH. 5, vs. 5. NEDSAKS.
WBK. Ill, 65.
260
De men8ch wikt en God be8chikt. NEDERL. De M än8ke 8pöit,
aU88 Gödd rêdt; (HD. Der Men8eh denkt, Gott lenkt). NOORDFR.
BENDSEN p. 440.
De moezen liggen d'r dood veul' de 8pin = de muizen liggen
er dood voor de broodkast, d. i. de menschen hebben
weinig verdienst , hebben geen bestaan; van neringdoenden
gezegd. 'T OLD. ww. en 'T GORECHT heeft: ligge1t, de OMMEL.,
en vooral het "Vkw. leqgen, waar in 't algemeen ook
de gesloten 'i, als ie wordt uitgesproken; men hoort ien,
leiend, wiend, 8pien (spinde, spijskast) voor in enz. Bovendien
is de uitspraak der i it 't Wkw. en ook in Hunsego ,
e, in het lezen, en zegt men kend voor kind; men voor min;
waar de e staat laat men daarentegen den i-klank hooren. -
Et e8 en lenappe Tiet, de MÜÜ8 fallen vör den Broodleaa8 doot.
MEURS. I, 400. Knappe = krappe, schrale. 't Giet naet wol
to daer de mOUW8 '!Int tre8001' dae btieuwt = 't gaat er niet wel
toe, daar de muis in de etenskast dood blijft. HOEUFFT OUD
l'R. SPHEEKW. p. IHH.
Dem van Schullen drümet, de it geern Butte = die van schollen
droomt, eet graag bot: onze neigingen zijn dikwijls in
den droom te herkennen. NEDSAKS. WBK. IV, 709.
De nal in 't spek steleen = de naald in 't spek steken; met
zijn beroep uitscheiden om b. v. stil te gaan leven. GRON.
Ri hef de naold in 't 8pele stöken = is van beroep veranderd.
LESTURGEON. DR. VOLKSALM.
Den 1'ogel leent men aan zijne veeren. NEDERL. Ook GRON.
Den V ägel leennt man an 8ein fi'erldern. OLDENB. II I, 26.
Den wolf tot 8chaapherder aanstellen. Ook GRON. DIAL. -
iJe1t Bule up de Haverkis te setten. NEDSAKS. WBK. I, 155,
Il, 607. - lIe 8ettet den Bule up de lIaberkiste, het HD. :
iJen Bock Z1tm Gärtner. HOLST. IDIOT. 1I, 88.
iJe oud8te brieven hebben. Ook GRON. DIAL. - Ik heff de
öl8ten Breve, met dezelfde beteek. : ik heb daartoe het oudste
en meeste regt, de meeste aanspraak, HOLST. IDIOT. I, 14!:1.
Ik II ebbe daar de old8ten Breve in. NEDSAKS. WBK. I, 137.
JJe pot verwit de ketel dat hij zwart i8; wat hij den ander
261
verwijt, daaraan maakt hij zich zelf schuldig; de eene is niet
beter dan de andere, t is ijn pot nat. GRON. De Poit verwitt
de Ketel, dat he schwart is. OOSTFR. I, 18. De Poit verwitt
de Kätel, daU he schwart lelt. STüRENB. p. 317. Een DÜllel
heet den anrlem Glepoge. NEDSAKS. WEK. Ir, 517. En: De
Kdel verwit den Poit, dat he swart is. ENG. The pot caUs the
kettle burntarse. WEK. TI, 764. - Een Düvel heet den annern
Glippoog. HOLST. IDIOT. TI, 39. De pott verwitt de ketel, dat
hei szwart M. KLEEF I, 381. De Panne schelt den Poit schwart~
miul, LIPSB. I, 267.
De tering naar de nering zetten, NEDERL. Ook GRON. DIAL.
])e Tering na'r Niirung setten. NEDSAKS. WBK. V, 54.
])e riepste proetnen bin al schudt = de rijpste pruimen zijn
al geschud, d. i. het beste is reeds weg, of geborgen. GRON .
.De riepsten. Beren sunt al schudrltt. NSWBK. J, 78. beren =
peren. En: WBK. lIl, 499. f)e riepsten Appel sund al schudded.
Deugd in 't midden, ?-ee de clUvel en l~jp tuske1t twei pestoors,
of: deugd in 't midden ~f de dUllel t/lsken twei engfltjes. Meestal
hoort men slechts het eerste gedeelte en wel schertsend voor
den in 't midden loop enden persoon. - 't Be"t in 't Midden,
sil de IUIIJel, do leep hY tüsken twee Papen. OOsT FR. I, 18.
De vos verlust wel zien hoar, mom' nijt zien kuren, of: kne·
pen, d. i. de aangeboren aard komt altijd weder voor den
dag, hoe oud iemand ook wordt; de oude aard gaat er niet
uit. In 't bijzonder wordt het gezegd van mannen, die veel
van vrouwen houden. GRON. De Wolf verlihrt seng ahl Hohr,
ä01!er ,~eng ahl Kratz net. DÜREN I, 483. - Der Wau] ver~
Uist wal sing au Hoore, marr net sing au Krämp. AKEN T, 491.
De waarheid !ean geen herberg vinden. Ook GRON., waarmede
overeenstemt: De woarhaid wil altied nijt gezegd wezen. - De
de Wahrheit seggt, lcann nien IJ arbarg 1criegen. OLDENB. lIl,
26. Wen de Worheit seth, kann niet owerall herbergen. MEuns.
I, 400.
De weet BI~scheed van en hall1 Brod, wenn dat heele up 28.
Zegt men, als iemand raadsels opgeeft, waarvan ieder de
oplossing kent, HOLST. JDIOT. J, 93.
262
De ijne het de puil of: puut, en de ander' t fJelrl = de eene
heeft den buidel en de ander het geld. d. i. de eene heeft
wat en de andere niets. GRON. In de O.M.MEL. en 'T GOREeHT
puit, paile; in 'T OLD. en WESTERW. puut = zakje, geldzakje,
zoowel linnen als papieren zakje. Hierbij voegen wij eene
soort van strikvraag: De ijne holt 't mit de puit en de ander
mit 't fjeld; waar holstoe 't mit! waarop het antwoord moet
luiden: Mit de handen. - Den Ennen het der& Bühl. den Anderen
het et Geld. l\iEURS I, 400. - De eene holt 't mit ''11
Büdel, de anner holt 't mit 't Geld, war hol8t du 't mit? Mit
de Hand. OLDENB. I, 232.
De ijne r008 mout de ander verdrieven ; zegt men, wanneer
men zich bij koortsachtige ongesteldheden niet van het gebruik
van roozifJ eten, b. v. spekpannekoek etc. wil ollthouden;
r008, eene soort van koortsachtig gevoel. In DRENTHE,
OVERIJSS. en GELDE RL. moet roo.Y elke aandoening van koorts
beteekenen , ook de zwaarste niet uitgezonderd. Wie onze
koortsen hier bij ondervinding kent, weet het van r008 zeer
naauwkeurig te onderscheiden. - Een Stich mo(!t dert annern
verdrieven ! zeggen de BILLWäUDER boeren, bij HA.MBURG,
wanneer zij steking in de zijde of maagpijn gevoelen, waarvoor
zij gestoten glas innemen, en zich daarbij wel bevinden.
HOLST. IDIOT. IV, 197. Het voegt er bij: Dies ldingt unglallblich,
ist abel' factisch (1806).
De ijne vreit noa de mouder en de ander noa de dochter, d. i.
de eene heeft zijne zinnen hierop. de andere daarop gezet.
Verwant met: Elk zien meufJe. GRON. Däm Ehne gefält de
Möhder on rläm Andre de Doder, DÜREN I, 483.
De ijne zien dood i8 de ander zien brood = des eenen dood
is des anderen brood; het afsterven, of het ongeluk van des
eenen strekt menigmaal ten voordeele van den ander. GRON.
De Ihne8 Düh8, de AU8el'e8 Briljd (HD. De8 Eillen Tod, des
Ilndern Brot). NOOUDFR. BEN DSEN , p. 441.
De zuinigheid bedriegt wel de wijsheid. NEDERL. - Dat Stro
8chonen. un bi Ftass bakken. van eene verkeerde spaarzaamheid
gezegd. NEDSAKS. WBK. I, 404.
263
Die gelukkig wil leven en zalig wil 8terven, hloet zijn goed
laten aan de ref/te erven. Ook GRON. - De wilt roltwig 8tarven,
late 8ien Good den rechten Arven. NEDSAKS. WEK. 1, 2G. --,
Wer da wilt ruhig stamen , De geev sin Gooel, of: Gelrt elem
rechten Arven. HOLST. IDIOT. IV, 188. Den seleg weU 8te1'wen,
moU sin VermOgen vermaken an de recht8te Erwen. MEURS.
I, 400.
Die het eerat komt, het eerat maalt. Zie TAALGIDS, 1862,
p. 315. Dei eerst komt, dei eer8t moant. GRON. De eTat kumt,
de maalt to eer8t. HOLST. IDIOT. lIl, 67 met de verklaring:
de eerstkomende gaat voor. - De et er8te kümpt, de et er8te
mahlt. MUNSTER I, 297. Wei dat es te in de 1Jlülle kummet,
de millt. LENGEFELD I, 326. Wä der er,çt i der Möhl e8,
krijt der er8t gemaln. SIEGERLAND I, 519. Wel' toetst kümmt,
maohlt tomt. STENDAL (Altmark) III, 132. Wä ät irz am Bich-
8tohl flJ, däm wird ät irz gehotfe. DÜREN I, 483. - Deer aer8t
compt, deer aerst maelt. HFFT. OUDFR. SPRKW. p. 47. De dirr
jàrst kámt, fäit jàrst grünnen. NOORDFR. EENDSEN , p. 4D\).
Die eerst komt krijgt eerst gemalen.
Die het laat8te lacht, lacht het best. Ook GRON. DIAL. De
am latlsten lacht, lacht am besten. OLDENB. lIl, ZG.
Die het onderste uit de kan wil hebben valt het lid op den
neU8. Ook GRON. DIAL. lid = deksel, De 't leste uz.t 't Kroos
hebben wilt, den sleit dat Lid up de Nä8e. OLDENE. lIl, 26.
De dat leste uut der Kannen hebben wilt, dem ûeit dat Liel up
der Näse. NEDSAKS. WEK. lIl, 63. Wer dat letzt uut de Kann
drinken wiel, fölt de Deckel up de Snuut; men moet niet. onmatig
zijn. SCHWERIN I, 73. Wei 'n lelzten Drüppen wilt uut
d' Kann hemm, krigt een 'n mettert Deckel up d' Nää8. SEEHAUSEN
(in de AI,Tl\1ARK) Hl, 121. Wie 't önde1'8te -itt de Kan.n
drinkt, feUt den Deckel op de NÖÖ8. KLEEF I, 381.
])ien de 8choen pa8t, trekt hem aan. NEDERL, Dei de Schon
past, trekt hem an. G RON. Den de schoo pas8t, de teh se a1t,
en: Den de schoo passt, de tl'eklct em an. OLDENB. lIl, 26 en
I, 232 teh = trek, GRON. tieën = tijgen, trekken.
Die niet hooren wil moet voeten. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
264
De nig löven wilt, moot fölen. NEDSAKS. WBK. lIl, 92. -
Wä net küerrt welt en dä mos föhl. KREISE EUSKIRCHEN. I, 509.
Die niet werkt zal ook niet eten. Spreuk. Hiermede komt
nagenoeg overeen het GRON.: Handen stil, tanden stil; die
geen werk heeft, of niet werkt, heeft niet te eten.
Die 't kleine niet eert, is 't groote niet weerd. Ook GRON.
DIAL. - De 't Lütje versmadet, kl'igt dat grote nig. NEDSAKS.
WBK. IV, H53. Wei't kleine nit achtet, Dei äm 't graute nit
wachtet. SOEST I, 348. - Wie de Stüver niet ee/·t, is de ]Jaler
niet wért. KLEEF I, 381. - Wei den Heller nit ehrt, is
des Dahlers niet werth. LENGEFELD I, 326. Wer 't Klein nick
acht't Wäa'rt 't Groot nick bracht. SEEHAUSEN lIl, 121. Wa'
ät Klehne net aaek, dil ät Gruhse net maag. DÜREN I, 483.
Die waagt, die wint. NEDERL. Dei nijt woagt, dei nijt wint.
GRON. TV ä nit wog, dä nit wennt. REULEN I, 471. - De,
dirr äi waaget, wa'nnt ài. NOORDFR. BENDSEN, p. 440.
Die wat spaart, die heeft wat. NEDERL. Dei wat spoart, dei
wat het. GRON. De wat heegt, de helt wat. HOLST. IDIOT. 1I,
119. heegen = sparen.
Die zijne schuld betaalt, vermeerdert zijn goed. Ook GRON.
DIAL. De siene Schuld betaalt, vermeert siB1& Goort. NEDSAKS.
WBR. IV, 705.
Die zijn neus schendt, schendt zijn aangezigt. NEDERL. Dei
zien neus ofsnidt enz. GRON. Wer sine Näse afsnid, 8cähndet
8ine oLngesicht. NEDSARS. WBR. UI, 219. - Wer sin Nese af-
8nitt, de 8chlmdt 8in Ange8icht. HOLST. IDIOT. lIl, 141. SoMd
di de Näs af un schänd di 't Gesicht. STREL. UI, 70. We sich
de Nas afschniet, de verschengelirt silt Angesecht. AREN I, 491.
D' Koh melkt dörch 'n Hals = de koe melkt door den hals
(keel). SEEHAUSEN lIl, 121.
Doar wankt wat! daar zal het wat geven; gij zult slagen
krijgen. GRON. Daar wanket wat! daar is iets te doen of te
hebben. NEDSARS. WBR. V, 178. Aldaar ook: Daar wankel
niks; daar valt niets voor; daar geeft het niets. - Da wankt
nog nix; daar is nog niets te doen. HOLST. IDIOT. IV, 337. Het
DEENSCH heeft met de beteek. als het Gron.: der vanker Prygl.
265
Doar wil ik gijn hond in wezen; daar wil ik mij wel in
voegen, dat laat ik mij welgevallen. Wordt vooral gezegd,
wanneer het op eenige uitgaaf aankomt. GRON. D ..t biin ik
keen Hond in; ik doe mee, toon mij geen kniesoor. HOLST IDIOT.
II, 171.
Doen is beter as veeren , d. i. dons is beter dan ve~ren. GRON.
Het is eene woordspeling met doen = dronken, en wil spottend
zoo veel beteekenen als: dronken zijn is nog zoo erg niet,
of: het ergste niet, zoo ook: beter doen as gek; beter doen as
bdeuverd. Dunen sünd beter as Feddern; het beste heeft altijd
de voorkeur. HOLST. IDIOT. I, 270. dunen = 't GRON. doen;
duun = dons, van het ww. dunen. GRON. dienen = opzetten,
opzwellen. Voorts eder, ader, in JUTLAND en in 't AGS =
vogel, en hiervan ons: eiderdons. - Het komt ons voor, dat
men het spreekwoord uit het NEDSAKS. heeft overgenomen,
met verandering van beteekenis.
Door 8chade wordt men wijs. NEDERL. Deur schoade en 8chande
wordt men wies, of: mout men leeren. GRON. - Dürr Schaden
wird me klauk. LENGEFELD I, 326. Klauk 't HD. Klug =
wijs, verstandig. Het GRON. klouk (kloek) heeft eene daarmede
overeenkomende beteek. in: nijt klou/.; wezen = idioot
zijn; terwijl het in: klouk wezen; een ktouk kind de beteek.
heeft van: zoet, tegenovergestelde van: dout.
D'r i8 gijn smieten mit de muts noa, d. i. er is geen bijkomen
aan, de zaak is niet te verkrijgen. GRON. D'r iss gem
schmieten mit de j'l1ütze na. OOSTFR. STÜRENB.
D'r kemten veut makke schoapen in ijn hok; als elk zich wil
voegen, kunnen vele personen in een klein vertrek vinden.
GRON. Dar gaht väle frame Schapen in enen Kalen. OLDENB.
lIl, 26.
Dronken mond spreekt 's harten grond. Ook GRON. - Besagen
Mund ,ypreekt uut Harten~'grond. OLDENB. lIl, 26. Ennen
vollen Mond IlJlrekt sinn Herzensgrond. MEURS. I, 400.
Droomen is bedrog. NEDERL. Ook GRON. Een Droom is een
Drog. NEDSAKS. WBK. I, 254.
Dt~ blinde Welt, wo grabbel8t du im Düstern / = 0 blinde
266
wereld, wat tast glJ m 't duister rond. Waarmee men zijn
medelijden met iemands dwalingen en onverstand wil te kennen
gev_en. NEDSAKS. WBK. I, 277.
Een aartje van 't vaa1'tje hebben. NEDERL. Ook GRON. DIAJ~.
Aart jen van 't Vaartjen. NEDSAKS. WBK. lIl, 173. Van eene
dochter gezegd: Oortjen van 't Moortjert, I, 26, 330.
Een appeltje met iemand te 8ehiUen hebben. NEOERL. Ook
GRON. DIAL. - Wi hebt nog een Hörteken mit een ander to
plükkm. NEDSAKS. WBK. II, 654; lIl, 343. Ik hef mit di
en Hönkert to plükken. HOLST. IDJOT. II, 15,:1. lek hähw noeh
en Häntt má de tó plueken = ik heb nog een hoentje met u
te plukken. NOORDFIt. BENDSEN. p. 433.
Een bonk of: bot in 't bijrt hebben. GRON. Schertsende
verontschuldiging vooral jegens kleine kinderen, wanneer
men niet gaan of komen wil. - Eentm Knaken im Been hebben.
HOLST. IDIOT. 1I, 291 .. Met gelijke verklaring. He hett
'n Bunk in 't Been. OOSTFR. STÜRENB. p. 27.
Eén bonte kraai maakt geen winter. NEDERL. IJn grieze krai
maakt gijn kolt winter. GRON. Ene Swaalke maakt nitten Sommer.
NEDSAKS. ENG. One swallow makes na summer. WBK. IV, 1110.
Eertem dunen Minsken moot man mit 'm Fader Hau uut dem
Tf'ege fahren = een dronken mensch moet men met een voer
hooi uit den weg gaan, d. i. zoo veel mogelijk ontwijken.
NEDSAKS. WBK. I, 271.
Een gek kan meer vragen dan zeven wijzen kunnen beantwoorden.
NEDERL. lt)hne Gäck Iran rni frohge as sebbe Geschehde antworde
1cönne. DÜREN. I, 483.
Een goed buurman is beter dan een ver vriend. NEDERL. 'u Gouje
noaber is beter as 'n 1Jerre vruud. GRON. Eeu good Naber is
bäter, as een veren Prund. NEDSAKS. WBK. IU, 211. • N goden
Naber i8 bätf!r as 'n fären Prilnd. OLDENB. III, 26. 'Ne gohde
Nober esz bässer als 'ne wicke Fründ, KEULEN I, 471 - nober,
naber, 'T GRON., OVERIJSS. en GELDERSeH noaber, DR.OOSTFR.
en NEDSAKS. naber, OUDSAKS. nabur, ENG. neighbour, = 'T HD.
Nachbar, NEDERL. nabuur, buurman; wicke = wijde, met de
beteek. van: ver, het GRON. o. a. heeft: wied weg = ver weg.
~67
Een goed woord vindt eene goede plaats. NEDERL. Ook GRON.
Een gooel Woord findet ene gode Stede. NEDSAKS. WBK. II, 526.
Ein guet wauert finget en gucden auert = een goed woord vindt
een goed woord. l\iEDEBACH. I, 333. En gauhs Urd font en
gauhs Stiins. NOORDlfR. BENDS~~N.
Een ongeluk leomt niet alleen. NEDERL. Ook GRON. DIAL. -
Dat ihn Ünlocle dregt dat au/er àw 'e Régg. NOORDFR. BENDSEN.
p. 442.
Een spreelewoord een waar woord. NEDERL. - En Spruclewoort
en wonr Woort. LENGEFELD. I, 326. En spl'ueclewäurd ies en
w~r wäurd. DRIBURG. I, 362.
Een weinig te laat is veel te laat. NEDERL. n Beetje te loat
is veuts te loat. GRON. 'N Biiten t() laat is 'viil to laat. OLDENB.
lIl, 2,1. Een beten to late is veel to late. NEDSAKS. WBK. lIl,
18. En bettje te laat is vööls te laat. KLEEF I, 381. E wenig
ze spieh es völ ze spieh. AKEN I, 491. Spieh = 't HD. 8piit =
laat. - Lyts to let foUe to tet. HFFT. OUD. FR. SPRW. p. 139. -'
n Bittje to laat iss vöhl 10 laat. OOSTFIt. STÜRENB. p. 130.
Een woord eert woord, een man een man. NEDERL. Ook GRON.
DI AL. Ben Woord een Woord, een Man een Man. NJmSAKS.
WBK. lIl, 122. En Vrd en Vrd, en Mönn en i'JIlönn. NOORDFR.
BENDSEN. p. 440.
Bere bewoard en leosten bespoard. GRON. wordt gezegd, wanneer
men iemand eershal ve ten eten noodigt, en deze bedankt.
Ere bewaret lm Kost besparet. NEDSAKS. WEIL 1, 312.
Eerlijk duurt het langst. NEDERL. Ook GRON. Ehdick düürt
et langste. KLEE'F I, 381.
Eerste . winst is leatjewinst; de eerste winst, bij 't spel,
gaat meestal weel' verloren, en wordt door grooter verlies gevolgd.
De eigentlijke beteekenis zal zijn: de eerste winst is
voor de kat, met de eerste winst gaat de kat heen. GRON.
Eerste Winnst i8s Kattewinn~t = de eerste winst is zelden blij.
vend. STÜRENB. Eerste Gewinn is Kattengewinn. OLDENB.
I, 232.
Eerst gedaat& en dan bedacht, Heeft menig in verdriet gebragt,
meestal voorafgegaan door: Bezint eer gij begint, want: NE268
DERL. Fitr gedohn nn 1wh bedacht, hät Manche in graut Leid
gebracht. LENGEFELD' I. 325.
Eigen lof stinkt. NEDERL. Ook GRON. DIAL. Egen Rom stinkt.
OLDENB. lIl, 26. lien löfstiunÀ't. NOORDFR. BENDSEN. p.442.
Einde goed, alles goed. Ook GRON. DIAL. Eng gued, alles
goed. WINTER BERG 1, 333. Ijnne gänid, älles gäujd. NOORD FR.
BENDSEN. P 444.
Elke vogel zingt, naar dat hij gebekt is. NEDERL. Ook
GRON. DIAL. Blk Vuugel singt, daarnau he beckel is. OSNABR.
lIl, 162.
Elk zien meuge, zee de boer, ik eet viegen (vijgen). Ook:
Elk zien meuge, zee de boer, mien vrouw et zijp (eet zeep) en
ik eet viegen. En: EU: zien meuge, zee de jong (jongen) ik eet
viegen en mien mouder et zijp, en ken der net zoo goud 11an
slilckebekken a.9 ik. Meestal hoort men slechts het eerste gedeelte.
GRON. In het LEESKAB. 1856, nO. 5 staat: Elk zien
meuge, zee de boer, en at het kind zien pap op. - Letterlijk:
elk wat hij mag = wat hem lust. Het NEDERL. Over den smaak
valt niet te twisten, het: de gustibus non est disputandum. -
Elk sien MÖ!le, säh de Jung, ikk ät Fiegen. OOSTFR. I, 228.
Elk siert Möge, ,väh de Buw', ilck lüst Fiegen. STüRENB. p. 141.
Elk sien Möge; ieder volge zijn' smaak. NEDSAKS. WBK. I,
303. Elk eert 8in Möge, de Buur it Röve; les gOUt8 .~ont diver8.
HOLST. IDIOT. lIl, 105. Beide WBK, hebben: möge = smaak.
eetlust. - Elk sien Möge, ick til Fiegen, OLDENB. lIl, 26.
En: Elk sien MÖ!le, sä de Dii/Jel, do eet he Torf mit Thee}',
of: sà'h de Jung, do eet he Figen, ook: - sä de Buur, do eet
he 't Kind sie?l Bree up ,OLDENB. I, 232. - Bnn !der 1tO
sinn Moog, sei den !Juur, do froot he Speek met Fiegen, of: de
Fiegen met en Mesgaffel, MEURS I, 403.
En frundliehe Bede: Moder leent mi ju Dog ter • HOLST, JDIOT.
I. 73. Op onverstandig vragen toegepast.
Er is geen huisje, of het heeft zijn krui'Ve, of: Elk hui,vje heeft
zijn kruisje. NEDERL. Gijn huusje, of 't het zim kruusje, GRON.
In het OLD, ww, HUNSEGO, FIFELGGO.: hoe,v; in 'T GORECHT,
en 'T WESTERKW.: huu8,' 1,tut, en oet; zoo: toen, toene en tuun
269
etc. Et es kemt Hilsken, of et het sznn Krüzlcen. MEURS. I,
400. Et is kin HÜ8ken, et het sin Krüsktn. MUNSTER. I, 297.
Er i8 geen kruid voor gewaS8en. NEDERL. D'r i8 gb'n kruud
veur WÖS8en. GRON. Pür 'n Dood i8 kien kruut WU88en. OLDENB.
lIl, 26.
Er worden geene vraten geboren, maar gemaakt. NEDERL. Ook
GRON. DIAl •. Daar ward kien Vrat baren, sundern maket. NED.SAKS.
WBK. I, 453.
Ewigkeit is 'n lange Tied, man Mai kummt mien Leven nieh,
hadd' de Maid seggt, do se um Mai tronen .sult: eeuwigheid is
een lange tijd, maar Mei komt zen leven niet, zei de meid,
toen zij met Mei zou trouwen. OOSTFR. I, Hl.
Plaipiepen! zooveel als: gekheid. lak! er komt niets van
in; ik meende, of: gij meendet het wel, maar mis is 't, gij
vergist u. GRON. - Pleuten, sünd dat ook Piepen? en; Floiten
sund holle Piepen. OLDENB. I, 232. Pleut pipen! = 'T HD. :
Prosit die Mahlzeit! OOSTFR. STÜRENB. p. 56.
Frou to heten, un niks to geneten , dat scholt den II agel verdrden;
dicterium in mulierculas de impotentia maritorum
querentes. NEDSAKS. WBK. I, 459.
Gedachte1t zb'n tolvrij. NEDERI" Ook GRON. DIAL. Tögte 8án
tollfri. NOORDFR. BENDSEN. p. 442.
Geld dat stom is, maakt regt dat krom is. NEDERL. Ook GRON.
DlAL. Geld, dat rond is, müekt grad wat kromb is. MEURS I, 400.
Gelijk zoekt gelijk. NEDERL. Soort zöeht soort. GRON. Uliek
un gliek geselt sik, 8eed de Dävel un keem bi'n Koolenbrenner.
HOLST. IDIOT. IJ, 38. Glieh söhk sioh, Glieh fenk sieh. DÜREN.
I, 483. Liek sogt sik, rechtfindet ,~ik, NEDSAKS. lIl, li9. Zoo
heeft het GRON. nog: Is gijn poar ~f 't Ziekt mékoar = is geen
paar, of 't gelijkt elkaar. - Glik un GZik hüürt tohop, sär de
Duwel, d~ he'n .lLfk~ten, 'n Schnirer, 'n Wäwer un 'nMöller
o'
laden. STREL. lIL, 70.
Gelegenheid maakt genegenheid, ook: Gelegenheid maakt den
dief. NEDERL. Ook het eerste in 't GRON. DIAL. Gelägenhäid
mäget Thiewe NOOHDFR. BENDSEN. p. 441.
Gewoonte is de tweede natuur. NEDERL. Ook GRON. DIAL. -
270
Wat de Gewunheit nig döt, sagg de Sn ieder , dao stalt he en
Stilde va sine egene Buxe: wat de gewoonte niet doet, zei de
snijder, toen hij een stuk van zijn eigen broek stal. l\iUNSTER.
I, 2H7.
Gissen doet mi.çsen. NEDERL. Gissen leen missen. GRON. Gissen
is mis,sen. NEDSAKS. WBK. lI, 514. Van Gi8sen lel/omd L(~rtdlüügen.
OSNABR. lIl, 162.
Gods water over Gods aleleer laten loopen. Ook GRON. DIAL.
Godds water over Godds land loope late. RLEEF I, 3~1. He lött
Gott,y Water öwer Gotts Land laupen. l\iEURS I, 400. He latt
Gudds Water äüwer Gudds land gan. RECKLINGHAUSEN 1,373.
Goede moed is 't hal/ie leven. NEDERL. Ook GRON. DIAL. Gohde
Moht es halv Zäergääld. DÜREN. I, 483.
Goedes barmheartegleeit IIn der paapen begierlegleeit douert in
aUe eiwigleeit. l\iARSBERG. I, 321. - En Papensalele heäd leainen
Boemm. KÜTHEN. U.l\iÜLHEIM. I, 434. Papen Girigheit und Gods
Barmhartigkeit warel van nu án bet in Ewigkeit. NEDSAKS. WBK.
I, 5l2. -- Die Pa:ffesäcke ha leen Borrn (bodem). SIEGERLAND
I,519. Hierbij: Paafgoht, Raafgoht. KEULEN I, 471. PaafGot,
Raaf-Gat. AKEN 491.
Good, dat ick d'r nicks mit to dohn hev, sä de Jung, as sick 'n
Paar Kreien beden. OLDENB. I, 232. - Gottloj, de damit ni;c
to doon hett, seggt Antj Jikjak, wenn se dat gan8se Dorf tosamen
lagen hett. HOLST. IDIOT. IV, 41.
Goud is gond, maar beter is bder = goed is goed, maar beter
is beter, d. i, het beste verdient de voorkeur. GRON. Got is
gat, effel beiszer es beiszer. AREN. J, 491.
Groene kerstmis, witte paschen. NEDERL. Gruine midwinter,
witte poask. GRON. Is het veld op kersttijd groen, dan sneeuwt
het op paschen; is het in den tijd der kerstdagen zacht weder,
dan is het om paschen guur en kond. - 'Ne gröne Kreszdaag
, 'ne wiesze Poschdaag. KEULEN I, 471. Gröng Krestmes ,
wisse Posehe. AKEN. I, 490. Gröne Karstied, soore Paaslcen.
OOSTFR. STiiRENB. p. 10'1.
Gijn gouden dag of gouden weg zeggen = zonder te groeten,
zonder woord en zunder wie.ze, heen, gaan. GRON. He segt nog
271
Scheed nog Dröt. NEDSAKS. WBK. I, 258. Schred = afscheid.
Er ligt eene woordspelling in. Sih enen goden Dag un goden
Weg wunschen = na eene ontmoeting van elkander scheiden.
WBK. I, 1 i8.
Gijn kui of mui hebben = geene koe en geene moeite hebben,
d. i. geene drukte, of moeite in de huishouding. GRON.
De daar het kine Koie, de het ook kine Moie; die niet veel bezit,
heeft te minder zorg en moeite. NEDSAKS. WBK. II, 334.
Algemeen is het in deze provo kou, STADSGRON. kui; de uiklank
in mui wordt gerekt uitgesproken, en muite, luidt
ook: moite.
Gijn pot zoo schijf oJ past 'n deKsel op = geen pot zoo scheef
of er past een deksel op, d. i. geen meisje zoo leelijk etc. of
zij krijgt wel een man; ook van mannen gezegd. GRON. Keen
Pott 80 sge~f, of der paszt en Stulp up. OLDENB. lIL, 24. DaM
is kien Pott so scheef, daar passet een Stulpen up. NEDSAKS.
WBK. lIl, 297; IV, 1077. 'T islceen Pott so scheef, daar past
'n Stülp up. SCHWERIN I, 232. Er zijn altijd menschen die
elkander passen. - 'T is genrte pott 80 scheef of 't paszt 'nen
deckel dropp. KLEEF. I, 381. Et ies kin pott sou scheiw, et papset
en deckel derup. MARSBERG. I, 321. Kenn Poft is saa scheif,
et passet en Dekkel drupp. LENGEFELD. I, 325. Is keen Pott
so scheef, findt sick 'n Deckel to. STENDAL. UI, 122. Ät es
ken Döpche su scheef of ät fenk sich ä Dackelsche drop. DÜREN. I,
483.- Et es gee düppchen esu 7cleng, et fengt doch en Deckselche.
Ook: Esu .~cheef en es geen Döppe, et krist 'ne Decksel
op. En: J edder IJöppe hat singen Decksel. AKEN I, 491. Keen
Putt is so scheef he {indt sin Deckel. HOLST. IDIüT. lIl, 248.
Gijn vief kemten tellen = geene vijf kunnen tellen = Stoan
as Pyt Snöt mit de mond vot tanden = beteuterd staan, onl1oozel
voor den dag komen. GRON. Hy steU sik an, as wenn he
keen fie! tellen kun, un wa8 dog Schelm in sin en Buut. HOLST.
IDIüT. IV, 37. Den kickt, as wenn te kenn drei tellen k66.~.
MEURS. I, 400.
Haast u langzaam! NEDERL. Op rijm: Haast en verdwaast,
Haastige spoed is zeldcn goed. CATS: Haastige men8chen moeten
272
op ezels l'ijden. - Ut de Bust kumt nix goodes seed U lenspeegel ;
HD. Eile mit WeiZe, sagte Eulenspiegel, als el' den Senifopf
zu Bod~n falle1t lie8z. HOLST. IDIOT. II, 110. Alle Bast is
nien Spaad. NEDSAKS. WBK IV, 959. - Zachie8 an, andel's
bl'ekt de Zien! = Zachtjes aan, anders breekt de lijn. GRON. -
Saach an, söns bl'elct de Lien. MEURS. I, 400.
lIalet df. Düvel dat Peerd, sa hale he den Toom daarto = haalt
de duivel het paard, zoo neme ook hij den toom, d. i. bij een
belangrijk verlies is het niet de moeite waard, de nog overgebleven
kleinigheden te redden. NEDSAKS. WBK. I, 279.
Haalt de Di;'vel dat Peerd, sa haalt he den Toom dato. HOLST.
IDIOT. I, 279.
lIangm hd gijn hoa8t = hangen heeft geen haast. Als antwoord,
wanneer ~en aangezet wordt, om iets onaangenaams
te verrigten. Hangen heU nien Rast. OLDENB. I, 232.
Hard gekreten, gaauw vergeten. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
Je 1tärter geleretmt, je eh,. vergeten. MEURS. I. 400.
Hebóen is hebben, en krijgen is de kunst. NEDERL. Ook GRON.
DTAL. Hebben is heóben, kligen is en kunst. HOLST. IDIOT. U, 117.
He het de Näseversruket; is dronken. NEDSAKS. WBK. IV, 1076.
lIe hett'n Geweten ass'n feelslee lIase; 't kann engen un wieden.
OOSTFR. STÜRENB. p. 52.
He is dal' mit dör as de Köstel' mit'n Sündag,' heeft de zaak
ten einde gebragt. Wordt gezegd, als iemand wonder wat
meent verrigt te hebben, en slechts handlanger geweest is.
HOLST. IDIOT. II, 336.
Het beste paa1'd kan 8tl'uikelen. NEDERL. De Mste Hà.fu,çt Mn
8nuUte. NOORDFR. BENDSEN. p. 442.
Het einde draagt den last. NEDERL. 't Endje zel de last droagen.
GRON. Dat Ende dreg de Last. MUNSTER. I, 297.
Het ei wil wijzer zijn dan de hen. NEDERL. Dat Ei wil klökel'
wesen, as dat Hoon. NEDSAKS. WBK. I, 296. Dat küken wilt
woU klöger wassen as 't Hon. STREUTZ. lIl, 70. Et lcalv welt
zicklieh klöögf!r ,çin al8 de koh. KEULEN I, 471. Ziclclich = gewoonlijk.
- Dät Ai wátllclauckere wése, ás 'e Stänn. NOORDFR.
BENDSEN. p. 44:2.
273
Het handwerk loont zijn meester. NEDERL. Dat Handwark
het enen Bodden van Golde. NEDSAKS. WBK. I, 106.
Het hemd i.~ nader dan de rok. NEDEHL. Ook GRON. DIAL.
, T Hemd liggt Een naet' as de Rock. OLDENB, IIT, 24. Dat
Hemd is mi nöger as de Rok. HOLST. IDIOT. IJ, 131. Et Hemp
esz meer nööder als der Rock. KEULEN I, 471.
Het hinkende paard komt achteraan. NEDERL. Ook GRON.
DIAL. De hinkende Bade (bode) kumt achterna: slechte berigten
volgen de goede. HOLST. IDIOT. I, 59.
Het i8 nog niet in het vat, waal' het irt zuren moet. NEDERL.
Ook GRON. DIAL, Irlt is nog nig in dem T' ate, daar 't in sul'en
moot, de zaak is nog niet rijp. NEDSAKS. WBK. I, 359.
Het meer wordt nooit 1Jol; de rijke verlangt steeds naar meer.
GRON. Bevat eene woordspeling met: meer. HD. Meer = zee.
Meer wordt nooit vol. DR. VOLKS-ALl\1. De Heer LESTURGEON
verklaart het door: men heeft nimmer genoeg.
Het moet buigen of barsten. NEDERL. Ook GRON. DIAL, Dat
schalt bugen oeler breken. NEDSAKS. WBK. I, 106.
Het zijn sterke beenen die de weelde kunnen dragen. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. nu kanllst den Weel nig hal·ren. HOLST.
IDIOT. U, 105. Komt overeen met: Alltogood i,s ungesund.
AId. II. 105. Mörr wátl älltidd mürr = meer wil steeds meer.
NOORDFR. BENDSEN, p. 441.
Hier stoan ert nijt verkoopen, Doar ken mien Schöstijn nijt
van rooken = Hier staan en niet verkoopen, Daar kan mijn
schoorsteen niet van rook en, zeggen vrouwen, als zij haar
tijd verpraat hebben, en heen gaan willen. GRON. Ne, hir
te sittr!n un niehs te 1Jerkopen, na 1cann min Schuotsten nilt van
roken. ISERL. lIl, 187.
Hoe hooger de boom, hoe zwaarder zijn val. NEDERL. Je högel'
Boom, je swarer Fat. NEDSAKS. WBK. I, 115.
Hoe meer men in den drek roert, hoe meer hij stinkt. NEDERL.
H01~ meer men in de stront ruiert, hou meer 't stinkt. GRON. Hu
meer men de stront rührt, des to meer stenkt hei. KLEEF I, 38l.
Holldi au. 't e~fte Gebot: lat' di nieh verbliiffen; laat u
niet van 't stuk brengen of bang maken. OOSTFR. J, 18. Holt
Jaarg. IV. 18
274
di au 't oljte Gebod, un laat di nig lJerbluffen. NEDSAKS. WBK.
I, 105. - STÜRENB zegt, dat het ook HOLLANDSCH is, p. 309.
Holle vaten geven den meesten klank. NEDERL. Het GRON.
heeft dit spreekw. ook in navolging van het HOLL.; meer
echter hoort men zeggen: 't i8 'n leeg vat, van iemand, die
zeer weinig wijsheid of wetenschap heeft. Ene leddige Tunne
'raset am meisten. NEDSAKS. WBK. lIl, 33. En lëë'g Faat het
de meiste Klank. MEURS I, 400. Lähsig Waiëne rummle mast;
leege wagens rommelen 't meest. NOORDFR BENDSEN, p. 442.
Hom of: heur (haar) is gijn koal' an de hakken bonden =
hem is geene kruikar aan de hielen gebonden. Zegt men,
wanneer iemand zich spoedt, om eene hem opgedragene taak,
waarmede hij in zijn schik is, ten uitvoer te brengen, zooveel
als: hij rept zich het te doen. GRON. - Hom is ger;Ïn Kaor
anne hallcert bonden, d. i. vlug ter been. DR. VOLKS·ALM.
Hom (of: heul') is gb'n spinneweb veul' de mond wassen = hem
is geen spinneweb voor den mond gewassen, d. i. hij is welbespraakt
en gevat. GRON. Em sgall nien Spinnewup avel' 'n
Muncl wassen. OLDENB. lIl, 24. Hiermede is in beteekenis
gelijk: He het! good 8nakken, he helt den Mund digt bi sik.
HOLST. JOIOT. IV, 137.
Honger is een scherp zwaard. NEDERL. Ook GRON. DIAL •
.Del' Elungel' esz e ,ychar! Schwäät. KEULEN I, 47 J. D'r Honger
es ä schá'rp Schwaë'd. DÜREN I. 483.
Hongel' maakt l'aaltWe boonen zoet. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
llunger maket I'ohe Bonen söte. NEDSAKS. WEK. TI, 671.
HOOf/moed komt vóór de1l val. NEDERL. Ook GRON. Huchmäujd
gongt jaar 'e ji'äll. NOORDFR. BENDSEN, p. 442.
Hooi op, kou dood, oarf/,{;n! = hooi op, koe dood, d. i. het
einde van 't lied, 't slot van eene vertelling etc. GRON. In
de OMMEL. hooi, OLD. en Ww. heu. - Hei upp, Koh dodt.
OOSTFR. I, 18.
Hopedooden leven lank, ook: hopeldoorlen, even als het GRON.
ook heeft: drinkeldoode, slachtelbijst (slachtbeest) loopeldag,
plulclcelschlûde. - Hoapedäut stier vet niet = hopedood sterft
niet. SOEST I, 348.
275
Houd het hoofd koud, de voeten warm en de poort open, flan
hoef je niet naar den flocter loopen. Of het NEDERL., HOLL.
etc., of wel eene geheel vreemde rijmspreuk is, kunnen wij
niet beslissen; zoo als wij het hoorden opzeggen, hebben wij
het neergeschreven: Zeker is het, dat dit voorschrift der hegyene
bij het volk leeft. - Haal Kopp ur/, Pöte warm, filU
nieh sa scer dm lJarm, de Achterpoort laat aapen staan, 80 mut
de lJokter spazeeren gaan. HOLST. IDIOT. I, 16. Kopp koU un
Pdte waarm, PüU nich to sir den flaarm! HoU 't Achterpüültken
apen! fle1tn hett de Dokter nicks to h~pen. STREL. III, 70.
Hou geleerder hou verkeerder. GRON. Waarmede het NEDERL.
Hoe grooter gee8t, hoe grooter beest, eenigzins overeenstemt.
De zin zal hierop neerkomen: hoe meer iemand leert, hoe
minder bruikbaar hij zal zijn, des te minder ondergeschikt
zal hij willen wezen. Je geleiertel' , Des to verkeierter. BIELEFELD
I, 281. We geUat'r, asuh verkiat'r. KREISE EUSKIROHEN
I, 509. Je geleerter, je verkeerter. HOLST. IDIOT. Il, 23.
Hou ligter land, hOlb loo~er ti; hoe ligtel', d. i. onvruchtbaarder
de bodem, hoe loozer, schranderder de lieden, de
bevolking. GRON. Het OOST ER. WEK. zegt: een oud, kennelijk
op de Geest (dat is: hooge zandgronden) ontstaan spreekw.
luidt: Licht Land, loo.ye Lüe; swaare Klei, graave Os,~e1t, p.
140. Wij hooren ook: Mollen en Menisten het men op goud land.
Hou loater op de oavend, hou mooijer volk, of: lu (lieden);
een compliment voor een bezoek, laat in den avond. GRON.
Je later up den lJag, je beter Lade. NEDSAKS. WBK. lIl, 18.
Je später up 'rt Abend, je schöner de Lilde. HOLST. IDlOT. I, 13.
Hij betert (ook: bekeert) zök van 'tt lutjeschelm tot 'n groote =
hij betert zich van een kleinen schelm tot een grooten; ironische
uitdrukking voor iemand, wien het met zijne verbetering
niet regt ernst is. GRON. Hij bekehrt zich van 'n Schrubber
to 'n HaidbesNen. OLDENB. I, 232. He betert sik vun de
!iitje Schann tor grooten. HOLST. IDIOT. IV, 22. Schann =
schande. He betert sik aN een jung Wulf. NEDSAKS. WBK.
V, 302.
Hij het de schoamte de kop ofbeten = hij heeft de schaamte
18 ;:.
276
den kop afgebeten, d. i. bezit geene schaamte meer, is schaamteloos.
GRON. He het alle Schann den Kopp afbeten. HOLST. IDIOT.
IV, 22. Schann = schande, staat hier voor: Beham = schaamte.
Hij het doar 'n hondje gieseln zijn = hij heeft daar een
hondje zien geeselen; d. i.: durft daar niet komen. GRON.
Hij hd daar enen Hund stupe1t seen; waagt zich daar niet.
NEDSAKS. WBK. lI, 670.
Hij het 'n klokje heuren lUden, moar wijt nijt regt, woar
't hangt = hij heeft een klokje hooren luiden, maar weet
niet regt, waar het hangt; hij weet er iets van, maar niet
het regte van de zaak. GRON. - He ht mal Wen Mrt, weet
aver uieh, wor de Kloeken hangt. OLDENB. lIl, 26. He het de
Klokke wol l'iiden höret, averst he weet nig, woor se hanget.
NEDSAKS. WBK. H, 808. He heU laden hört, un weet nig, wo
de Klok hangt. HOLST. IDIOT. lIl, 66. - Hei hädd wat lüjen
höören en witt niet wor de Klokke hange. KLEEF I, 381. He
hlt da' Ktöcke ringen hierd, al&88 he wijt ài wirr' 8·hunge. NOORDFR.
BENDSEN, p. 434.
Hij het 'n valk vangen; heeft een fortuintje gehad, heeft
een goeden zet gedaan. Ook ironie. GRON. He meende, he
had daar enen Palmen (ook: witten Palken) vangen = hij meende
wonder groot voordeel behaald te hebben. NEDSAKS. WBK.
I, 338. A dueht a wäil' ann Pauseh g' sang huoan. SPROTTAUER
U. FREISTäDTER KREISE II, 298.
Hij holt 1ian 'n kort gebed en 'n' lang gevl'et = houdt van
een kort gebed en veel eten. GRON. In deze provo zegt men
gewoonlijk voor bidden en danken bij het eten: Stil wezen.
Bovenstaande zegswijze geeft, zeker wel op eene ruwe wijze,
eene afkeuring te kennen van het lang stil wezen. In het
HOLST. TDIOT. lI, 14. Kort Gebedd un lange Bratwust. Aldaar:
Een dergelijk tafelbonmot is ook het HOLLANDSCHE:
Zes dingen zijn daar die mij 't harte 1Jerblijden: korte Predicatiën
en lange maaltijden u. s. w. Koddige en ernstige op8chriften.
AMSTERD. 1690.
Hij is bang voor zijne eigene 8chaduw. NEDERL. He á., trong
faal' sán äiene Sjàme. NOORDFR. BENDSEN, p. 434.
277
Hij is de duvel van de koar ofgleden, of: is de duvel ont·
kropen = hij is den duivel van de kar gegleden = is loos,
slim, buitengewoon listig, den duivel te loos. Koar = kruikar.
GRON. He i,ç de Duvel achter van de kare of vallen : is een
aartsbooswicht. STÜRENBURG. 102. !Je is dem DütJel, as te
sleep, ut de Höll lopen,. is een slecht mensch. HOLST. IDIOT.
IV, 111. Hei eis dem doüwel out der koutse luïppet. MARSBERG
I, 321.
Hij ken grond !Juilen = hij kan grond voelen; is op het
punt om verzadigd te zijn. GRON. Elk een moot sines Schips
lJiepte weten, d. i. een ieder moet met zijne beurs te raden
gaan. NEDSAKS. WBK. I, 'il00.
Hij ken 't gras heuren wassen, of: hij is zoo wie8, dat hij
't gras leen heuren waS8en = hij kan hooren, dat het gras
groeit; is in de hoogste mate eigenwijs, neuswijs. GRON. Gras
wassen hörert. N EDSAKS. WBK. II, 537. He is so klod, he leann
Gras wassen hören. HOLST. IDIOT. II, 63. Den hörrt oele de
Pieren huszten. MEuns I, 400. Hä höltt et Graas waasze. KEULEN
I, 471. .Dä Miet de F'tüh host' n; Plüh = vloo. KREISE
EUSKIRCHEN I, 509. He kön 't Gjàrs wagsen hiere. NOORDFR.
BENDSEN, p. 433.
Hij ken wel mit de moezen deur de troalies vreten = hij kan
wel met de muizen door de tralies vreten. Wordt van iemand
gezegd, die een bijzonder schraal, mager gezigt heeft. GRON.
Den het en Ge,~eek as et Johr Söwenti~n,. zoo mager als dit
hongerjaar. lJen kann wal met de Müüs dohr de Trall;jes freten
= vermagerd zijn. MEURS I, 400. Aldaar ook: En Geseek
hebben, wie en A..B.Plenksken, waarmee het GRON.:
wangen as 'n abébouk, overeenstemt. Voor een ellendig, schraal,
vermagerd gelaat heeft het GRON. Dure teed kikt höm tou de
oogen uut. -'- HOLST. He sütt ut as de düre Tied = ziet er
verhongerd uit. IDIOT. I, 272. He sütt uut, as keel un learmelk
I is buitengewoon bleek. OOSTFR. STÜRENB. I p. 105. -
He sut uut, as en Talgleeht = -bleek en mager als een teringlijder.
NEDSAKS. WBK. V, 14.
Hy' kikt oet as drei doage sleekt weer, of: het 'n gezigt, om
278
kinder mit noa ber tou te joalJen = hij heeft een gezigt als drie
dagen slecht weder, en: - om er kinders mee naar bed te
jagen, d. i. ziet er ontevreden, verdrietig, knorrig uit. He
mäckt ert Gesech, do solt me de kleine kender met no BeU driewen.
MEURS I, 400. Voor een pijnlijk gezigt trekken, heeft
het GRON Hij moakt net 'n gezigt a.S 'n boer, dei koespien het =
of: lacht as 'n boer, dei koespien het = die kiespijn heeft. -
He lacnet a,~ de B/,t1~r. wen he mit der Messforken kiddelt ward.
NEDSAKS. WBK. I, 44·1. En Gesech maken as ennen Buur, den
Tandpinn het. MEURS T, 400. - He makt en Gesicht, as in
100 Jaar keen Mod west is, van een zuur, verdrietig gezigt.
HAMBURG. HOLST. IDJOT. II, 29. He südd uut, as wenn he ttsen
leven Härgott 'n Schuur Rägen afbidden wull. Ook: He maakt
'n Gesicht as de Buur, den 't in 't Heu regnet netto OLDENB.
I, 232. - He sütt ut as wenn he Eenen upfreeten het un bi
den Annern bi wilt, of: He s'ütt ut a,~ en Putt vul! Müse; van
een barsch mensch gezegd. Den kickt ennen an, as wenn he
Ennen gefreten het on wel! an den Andem beginnen. MEURS I, 400.
Het GRON. heeft ook van iemand, wien de oogen van drift fonkelen:
hij kikt of hij ijn opt;reten wöl - fin, algemeen voornw. =
een, voor: iemand, men, de 3° en 4° nv. enkv. Het HOOGD.
heeft hiervoor ook einen, NEDSAKS. een en enem, b. v.: hij snaut
ijn ol GRON.: He snaut Een af. Voor: er hatelijk uitzien,
heeft het HOJ,ST.: He 8ütt ut, man sul! lcinner mit em jagen,
ook: to Bedd bringen. IDlOT. IJ, 255. - He süt uut, ai een
OS8e, de dem Slag ter entlopen is,' ziet er verlegen. bedremmeld
en ook verwoed uit. NRDSAKS. WBK. UI, 274. V, 14, 53.
Hij laat daal' geen gra8 O1Jer groeijen. NEDERL. EI' gijn gras
over waS,yen loaten GRON., er niet mede talmen. - Daar wasset
wol Gras a1Jer, het wordt wel weder vergeten en vergeven.
NEDSAKS. WBK. II, 536.
Hij löcht dat men 't mit de vout vuilen kan = hij liegt, dat
men 't met den voet voelen kan j hij liegt grof. Men zegt
ook: Hij ken lijgen of 't drukt is = hij kan liegen of 't gedrukt
staat; vertelt met een ernstig gezigt en wel in goeden
vorm, de grofste leugens. Elders voor löcht, lucht = liegt,
279
en: lönst, lukst, luchst = gij liegt het. GRON. He lugt, dat
man 't mït 'n Poot feelen kamt. OLDENB. lIl, 21. Dat is ene
Löge, de man tasten un jölen kann; een grove, tastbare leugen.
NEDSAKS. WBK. V, 29.
Hij lopt' er op tou as 'n böl op de hooiopper = hij loopt er
op toe als de stier op den hooiopper, d. i. gaat er on voorzigtig
op los. Opper, hooiopper = hooihoop , in het land. GRON.
lIe geit d'r up to, as de Buek up 'n Haversaok. OLDENB. Tt
232. En: De geiltt 'r up los as de Buek up de H(]ferkiste. In,
26. - Bun8wi8e (bonswijze , onstuimig, onvoorzigtig' to/allen,
a8 de Flege in den Brij. NEDSAKS. WBK. I, 165.
Hij mag nijl over mien deur of druppel komen = mag mijn
drempel niet betreden, ik duld hem niet in mijn huis. GRON.
Nielt 'Over Doltr un Drüppel kamen mogen. OOSTFR. STÜRENB.
p. 40. druppel, ondt. dorpel, OUDFR. dreppel, van het OUDFR.
dore deur, en pel, pal, I,A T. palus, paal = deurpaal.
Hij moet op een zuren appel bijten. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
He möst äujn en sürren Appel bilte. NOORDFR. BENDSEN. p. 433.
Hij smit nijt, woar hij wenkt = hij smijt (gooit) niet. waar hij
wenkt; is niel opregt. GRON. Daar hij wenkt, 8ehiet hij niet.
DR. VOLKSALlVI. He smit 'nig, waar hij hen wenke!; zegt zijne
eigentlijke bedoeling uiet. NEDSAKS. WBK. V, 229. He 8mitt
da nig hen wo he hen wink!; van een dubbelhartig, valseh, listig
menseh, die anders spreekt dan hij denkt. HOLST, IDIOT. IV, 129.
Hij '8 mit 't verkeerde bijn van 't berre 8tapt = hij is met het
verkeerde, d. i. met het linker been, uit het bed gestapt,
d. i. is verdrietig, brommig. GRON, He is mit dat linker Been
toer8t ut dem Bedde komen. HOLST. IDIOT. T, 81.
Hij '8 te dom om en men8eh te wezen, ook: om veur de dûvel
te dan8en, ook: om au 't hooi bonden te worden; is aartsdom.
Wordt meestal in drift iemand naar 't hoofd geworpen, die
iets verbroddeld heeft door niet te hebben nagedacht. GRON.
De Keerl i8 80 dumm as en B,·eU. HOLST. IDIOT. I, 152. Het
GRON. heeft almede: Hij '8 zoo dom as 't achterende van 'n kou,
ook: Zoo dom a8 'n 08. Met het bijv. nwo voorop. heet het:
dom 8wien, domme 08. - He i8 te domm, dat he ett. MEURS
280
I, 400. Ha e8 te dumm met 'me lë8eZ te dan8zen, wan me iäm
ok dert Stiärt in de lIant da,üt. ISERL. IU, 187,
Hij '8 van de eer8te leugen nijt bör8ten = hij is van den eersten
leugen niet gebarsten: hij liegt wel vaker. GRON. He i8 va1~
der eersten Lögen nig bUt8ten. NEDSAKS. WBK. lIl, 80.
Hij wijt er zoo veul van a8 de lcrai van de zoaterdag = hij
weet er zoo veel van als de kraai van den zaturdag: hij weet
el' niets van, nl. van een vak. Ook: - a8 'n möt van 't ha8-
peln = als eene zeug van 't haspelen; maar dan van eenig
bedrijf of van eene kunst gezegd. GRON. - ]Ja8 weet he 80
väl af a8 de kmi van 'tt Sonndag, en: He begl'iptter 80 väl van,
a8 d' oU Mutt van 't Gannaatst1'ielcen (garnalen vangen). OLDENB.
lIl, 26. He wett so vöhl dovan as de Kuh van de Sonndag.
MEURS, I, 400. He weit sou vil davan a8se de lcrägge (kraai)
vamme Sunndage, of: a8Se de os,~e vamme vuggelsneste. MARSBERG.
I, 321. Van iemand, die iets leert, wat verre boven
zijne bevatting gaat, hoort men zeggen: 't Is net zoo goud as
dat 'n oap in de biebel kikt = 't is even zoo goed als dat een
aap in den bijbel kijkt. GRON. ]Je 08.~ kikt in de Bibel = hij
wil iets doen, waarvan hij niets verstaat. HOLST. IDIOT. I,
102. Van toepassing op hem, die de eerste en gemakkelijkste
handgrepen van een beroep niet kent, is: Hij wijt van gijn
toeten of bloazen. Tautologice. GRON. He weet nich van Tutert
qff Blasen. OOSTFR. STÜRENB. p. 293. Hiermede komt eenigzins
overeen het NEDSAKS.: He weet nig van hot, nog van har =
weet niet, wat links of regts is: is geheel onwetend. WBK.
II, 661. - He weet nig van HoU nólg van Ho (hoU -; regts;
ho = links), eigentl. hij is in 't rijden onervaren. Ook: He
weet wedder Haiz nog Firrig (van regts noch links). Beide
zooveel als: hij is dom. HOLST. IDIOT. II, 164. - Hä weisz
mtum Tüüten un Blose nicks. KEULEN I, 471. -Zal in de eigentl.
beteek. genomen, zoo veel zeggen als: hij kan niet één blaasinstrument
bespelen, en vervolgens: hij is nog geheel onervaren.
Hij wijt van veuren nijt, dat' e van achtern leeft = hij weet
van voren niet, dat hij van achteren leeft: hij is een ellen281
dige bloed, een sul. GRON. He weet vor nig, dat he agter le-
1Jet. NEDSAKS. WBK. lIl, 57. He weU vör niet, of he achter
läft. MEURS I, 400.
Hij wijt, woar Abram de mosterd van doan hoalt; is wel met
de zaak bekend, is goed op de hoogte en weet wat hem te
doen staat; m08terd, hier eene verbastering van mut8aard of
mutserd = brandstapel. GRON. He weet, wo Barteld den Most
haalt; verstaat, weet er meer van dan men wel meent.
NEDSAKS. WBK. Iele 8alt öör weU wiese, wor Bartelt de m08tert
helt. KLEEF I, 373 öör = u. Hä wei8z wo Battel der Mos:
höUt. KEULEN I, 471. lkk wilt di wi8en, waar Abmham de
MU8tert maalt; ik zal u mores leeren. OOSTFR. STÜRENB. p. 155.
Hij zit er op as de dU1Jel op 'n ziel = hij zit er op als de
duivel op eene ziel; hij talmt niet, grijpt elke gelegenheid
aan, waar hij voordeel behalen kan. GRON. He geit daar up
l008, a8 de Buk op de Haver1ciste; valt er begeerig op aan.
NEDSAKS. WBK. I, 155. He sitt up 't Geld a8 de DiüJel up de
Beel,. van een gierig mensch gezegd. HOLST. IDIOT. TI, 20.
En: He sitt up mi as de Düvel up de Seel; plaagt mij, oefent
geweld over mij uit, als de duivel de ziel in zijne magt heeft.
IDIOT. IV, 89. He is dorop verseten as den .Deuwel op en ärme
Seel. MEURS I, 400.
Hij 'ij zoo flen of' e deur de ledder buuld is, ook: as gemoalen
poape stront, ook: a8 mötsehiet = hij is zoo fijn, of hij door
den ladder gebuild, gezeefd is, d. i.: hij speelt den fijne.
GRON. - He is so flen,. as een Mmnisten Burstlappen; van
eene pietistische of gehuichelde vroomheid gezegd. NEDSAKS.
wmL I, 57. - He is so fien, as wenn me dohr en Sölderclöhr
geseef wöhr. MEURS I, 400. Ook: He is 80 fien, dat he ~tinkt.
En: ])e Fienen maken Mienen en stehZen de GI'owen de Wäek
uut den OWfn. - Wäck = 'T GRON. weggen, ook schooten.
Hij vragt noa 't 1cunclege pad = vraagt naar den bekenden
weg. GRON. - 'T geitti jüüst as 'n Jod: de frogt na 'n Weg,
de der wol weet. OLDENB. lIL, 12.
Ut is beter den kop as de Föte kussen = het is beter het
hoofd dan de voeten te kussen; het is beter zich met zijn
282
verzoek aan den heer zelf, dan aan zijn bediende te wenden.
NEDSAKS. WBK. I, 443.
Iemand den vogel op den boom wijzen. NEDERL. He wie8 'de
mi den rägel up 'n Boom. OLDRNB. lIl: 26.
Iemand naar de Molcerheide wen8ehèn. NEDERL. In GRON.
hoort men daarvoor zeggen: Ik wol dat doe op de blokybarg
zat8t = ik wou, dat gij op den Bloksberg waart. - Ik wol
dat du up den BZok8barge 8ete8t; HD. Ieh wollte, da8Z du wä·
rest, wo-der Pfeffer wäch8t. NEDSAKS. WBK. I, 104.
Iemand van Pontu.~ noa Piloatus stUren; van den een naar
den ander verwijzen, om zich van den vrager afternaken.
Pontus = Pontius, dus zoo veel als dezelfde personen, alzoo :
hetzelfde bescheid bekomen. GRON. Se schikkt em men Pilatu8 na
Herodes; zendt hem nu hier, dan daar heen. HOLST. IDIOT. IV, ,18.
Iemand veur 't lapke, of: veur 't zooltje holte1~, ook: op de koar
kriegen " hem voor den gek houden, in 't ootje nemen. GRON.
Iemes Jör et Läpken halden. MEURS I, 400 Zal welligt zooveel
zeggen, als: iemand voor lap of schoenzool gebruiken. Hiermede
is synoniem: Iemand wat op den mouw spelden. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. James wat op de Mau benden. MEURS I, 400.
Iets op zien zeer bijn hebben of 1criegen = iets op zijn zeer
been hebben, of krijgen; de schade moeten dragen. GRON.
Dat het he an siert seer Been. NEDSAKS. WBK. I, 58.
Iets voO)' een appel of een ei verkoopen. NEDERL. Ook GRON.
DTAL. ror 'n Ei un Bolterbrood kopen. NEDSAKS. WBK. I, 128.
He IJerköpt öm Jör 'n Appel on'n Ei. MEURS T, 400.
Ik wil die priezen, in alle kerken doar gijn ?Jolk is = ik
zal u prijzen in alle kerken, waar geen volk is. - Ik wilt di
la1Jen (prijzen) in alle krög wo keen Beer is, HOLST. IDIOT. I, 84.
Ik zing gijn twei deuntje.ç veur ijn cent, vroeger: dait (duit) =
ik zing geene twee liedjes voor één cent: eenmaal antwoord
geven moet u voldoende zijn j ik heb u eenmaal geantwoord,
gij moet mij niet vergen, dat ik het nog eenmaal zeg. Wordt
vooral gezegd, wanneer men liever geheel had willen zwijgen.
GRON. Dä Pastuër prädig net zweimohl fitr ee Gääld. DÜ·
REN. I, 483.
283
ln ae óoonen wezm; zich vergissen, in de war, van 't stuk
raken. Ook: Bij 's in de boonelt en plökt arten; - en plukt
erwten. GRON. Ek bömt en de Bohnen on komm en de Erten
nut. MEURS I, 400. Na al hetgeen er betrekkelijk deze zegswijze
is te berde gebragt door den heer HARREBOJ\1ÉE, Taalgids
1861, p. 43, komt ons het a,annemelijkst voor, om
aan eene gemengde vrucht van boonen en erwten, door
elkander op hetzelfde stuk land gezaaid, te denken, welke
bouw in allen gevalIe reeds zeer oud zal zijn. Gewoonlijk
heeft zulk een stuk het aanzien of er alleen boonen groeijen,
maar gaat men op het land, tusschen de vrucht, dan
zou men ligt kunnen meE'nen zich op een veld van erwten
te bevinden, daar als dan de peulen der eerste vrucht zich
onder de erwten verborgen houden. Wat den vorm aangaat,
vermelden wij ter vergelijking nog de verwensching:
Loop noa de maan en plok steerens = loop naar de maan, en
pInk sterren, waarvan men ook meestal het laatste gedeelte
weglaat. GRON.
In de kleinste fleschjes vindt men den kostelijkyten balsem:
Ook: In de klein8te doosjes vindt men defijnste waren. NEDERL. -Ehn
de klengste Doppchen es döc!cs (dikwijls) de beiszte Salj.
AKEN I, 491.
In dUl~stern is goud srtltustern = in duisteren is het goed
sHuffelen: goede gelegenheid tot vrijen. Als toevoegsel komt
er dikwijls bij: maar nijt goud vlooèn vangen = maar niet goed
vlooijen vangen. GRON. In 'n ])üstern is't good snüstem, latt
alle katten gl'au = dan zien alle katten er graauw uit. OLDENB.
NEDSAKS. laten, GRON. loafen = lijken, het aanzien hebben,
schijnen. Verwant met 'T HD. AntZitz en ons: gelaat. Im
Dunkeln is good munkeln. latet alle Katten (Jrau; in het duister
durft men iets doen, wat men niet durft laten zien. NEDSAKS.
WBK. lIl, 203. Im Dunkeln 2'S good munkeln; in het
duister is goed keuvelen, en: minnenden houden er veel van.
HOLST IDIOT. En het lJüstern es gud schnüstem, maar niet gud
Hase Jangen, ook: En het Donkeln es gud mankeIn, maar niet
(Jud Ftöh Jangen. MEURS I, 400. In dÜ8tern is (Juet 8nüstern,
284
aower nig guet Pleie langen. MUNSTER I, 297. In IJüstern es
guot smiistern, äber nich guot Müggen tÖÜmert. RECKLINGHAUSEN,
lIl, 170. Imme dunkeln ie8 gud rIJ.unkeln. MARSBERG. 1, 321.
In een wijngla8 verdrinken er meer dan in de zee. NEDERL.
In 'n Beker verdrinken mehr, a8 in 'n See. OOSTFR. I, 18.
In 't riet zitten en makert pijpje8, of: IJie in 't riet zit, snijdt
pijpjes. Ook GRON. DIAL. Dei in 't Riet 8itt, het good Piepett
sniën. OLDENB. lIl, M. W är irt 't Roahr aeU, schnitt Pifpen.
WRIETZEN. I, 125.
b altijd baas boven baas. NEDERL. Behalve dit zegt men
in GRON. Is attied Iflester boven mester (meester). Dirr äs äUtidd
Hiere auwer Hiere. NOORDFR. BENDSEN, p. 444. Hierbij:
Vaal' is baas over mem; mem is boas over mie, en ik bin baas
over 't lutje kalf ke, en dei plaag ik as de, drommel = Vader
is baas over moeder, moeder is baas over mij en ik ben baas
over 't kleine kalfje, en dat plaag ik als de drommel. GRON.
Elk deit wat. sä de Junqc: mien Vaar schleit mien Moor, miert
Moor schleit mi, un ick 8chla' dat Bigg. OOSTFR. I, 18.
Jagt men 'n hond weg, den krigt men 'n rekel weer: Zendt
men een ongeschikte, slechte dienstbode weg, men krijgt
zoo terstond geen betere weer. GRON. - Wenn me enne Ester
(Ekster) uutscheckt, dan 1criegt me ennen bonte Vogel weh.r. MEURS
I, 400. In beteek. komt hiermede beter overeen het GRON. :
Als men Kinder oetstuurt, krigt men Kinder weer t' hoes = draagt
men iets aan on bekwame personen op, dan krijgt men gebrekkig
werk, derhalve: Men mout gijn kinder op 'n boodschap stiirert.
Kan het niet uit de lengte, dan moet het van de breedte. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. Idt moot daar wesen, idt kame uut der
.Länge edder uut der Brede: het moet er zijn, het mag komen,
van waar het wil. NÈDSAKS. WBK. lIl, 11.
Ken 'n hijle bult deur 't oog van 'n scheer = er kan een heele
boel door het oog van eene schaar; kleermakers stelen als
raven. GRON. Niet minder ongunstig denkt men elders omtrent
het gild: Wenn du 'n Schnire!, 'n Wäwer un Jn Möller
inn 'n Sae1c deist, urt bargdal trudelst, wecker lcümmt unnen to
lif/!len.? Ummer 'n Spitzbov. STREL. IU, 70. Het waarom wil285
len wij niet vragen; maar volgens eene verordening van den
Raad te Bremen in het midden der 13e eeuw. » scholen de
Scrodere (kleermakers) dat want, dat 8e snijdd, bij der Wychte
(bij 't gewigt) enfangen, unde wedder leveren de Kledere bij der
Wychte." NEDSAKS. WBK. IV, 688.
Kinder , dei willen, kriegen wat veur de bitten; kinderen die
dwingen, die praten van ik wil dat, of: ik wil dat niet, krijgen
straf. GRON. Kinder van witten, 8leit man var de nillen.
NEDSAKS. WBK. I, R7. De wilt hebben 8inen Willen, de kri!)t
wat vör 8ine Brillen (posteriora). HOLST. IDIOT. I, 154.
Kinderen en gekken zeggen de waarheid. NEDERL. Ook GRON.
Kineler on Geeken seggen de Worrheid. MEURS I, 400. Kinner
un alle Lüe 8egget de Woel·heit. PATERBORN I, 362. Gaeke on
Kenger Mge de Wohrheet. DÜREN I, 483.
Kinderen zijn een zegen de8 Hem·ert. Eene bijbelspreuk. Hier
pleegt men te zeggen: Elk kind brengt rloezenrl (duizend) gulden
mit, nl. bij de geboorte, waarmede men in 't algemeen
wil te kennen geven: Kinderen maken niet arm. GRON. -
Gi?!t Gatt Kirmer, givt he ok Rinner. STREL. lIl, 70. r öl Ken·
ger en See.ge Goddes egen Rus, märr se hauen enge de Noppe
1Jage Lip! AKEN I, 491, wat in 't HOLL. luidt: Kinderen zijn
een zegen des Eleeren, J'Iaar ze houden je de noppen van de klee~
ren, d. i. kosten veel. - Givt Gatt Jungens, gilJt he ook Büek·
sen CT GRON. boksens = broeken) OLDENB. I, 232.
Kindermaat en kallJermoat mout men wijten; men moet weten,
hoeveel kinders en kalvers noodig hebben of nuttig is,
overdr. : de ouderen moeten het toezigt over de jongeren houden.
GRON. - Kinner un Kalver är IJeel, sa behold se ar Liev
heel. OLDENB. I, 232, d. i. dan blijven zij gezond. Kinnermaat
un Kal1Jennaat möt ale Lüd weden. HOLST. IDIOT. lIL,
86, II, 254. Kinnerm~at un Kälber-maat mullen all Liiüd wäten.
SEEHAUSEN IN DER ALTMARK. IIT, ] 21.
Kind noch kraai heóóen. NEDERL. - Gyn kind of Ictiken hebben
= kind noch kieken hebben, ook: Gijn kui of mui hebben
= koe noch moeite. GRON. - Se hett nig kind nog kiken,
hebben geene wettelijke erven; leven zonder zorgen. NED.-
286
SAKS. WBK. Il. 769. Eng. Nor chiZd nor chileen. He het leien
leinder, nog hinder. WBK. lI, 773. He hett nig leind noch leüleeJ~;
heeft alleen voor zich zeI ven te zorgen. HOLST. IDIOT. II, 255.
Kleine dieven hangt men en gl'oote laat men loopell. NEDERL.
Ook GRON. Kleine lJeewe hänget me, un de grauten let me
Zaupen. LENGEFELD. I, 325. De Zutt 'n spitzboben hengen'a., un
de grot 'n Zaten 's lopen. STREL. lIl, 70. ])e lujtte Thiewe
hangt 'm, dá grotte lét 'm Zuppe. NOORDFR. BENDSEN, p. 442.
Kleine leinders leleine zorgerb; gl'oote leinders, gl'oote zorgen.
NEDERL. Ook GRON. Lütlee Kinner , lütlee Borgen; graute Kinner,
graute Borgen. LIPSL. I, 267.
Kloar is Kees! NEDERL. Ook GRON. hij is in 't gereede,
heeft de boel in orde. Vooral wanneer het betrekking heeft
op meer personen, hoort men hier: Altes in de pé; er ontbreekt
niets meer aan, alles in orde. Dit pé beteekent welligt
de letter p, als aanduiding van het woord: pot. De jeugd
te GRON. heeft nl. een knikkerspel, waarbij zij een ronden
kring maken, voor den inzet, en die zij bij verkorting de p
noemen: heeft nu elk naar behooren ingezet, dan is alles
in de pé. Dit pé zou ook zijn kunnen het OOSTFR. pee, NEDERL.
pij, wollen stof, en ook voor eene soort van kleedingstuk,
dus: alles in de kleeren, allen gekleed, en alzoo: al·
les is klaar .. Men zegt ook: Hij (of: zij) is in de pé. = is
netjes gekleed. - Do weer de Kees lclar; daarmede was de
zaak afgedaan. HOLST. IDIOT. II, 245. Kees = Kaas. - KlaM
i,~ Kees; ook: Klaar is d' Kees. OOSTFR. STÜRENB., p. 108.
Knollen voor citroenen verleoopen. NEDERL. Ook G~ON. DIAL.
])00 vedcaufsz meer leein Appel för Zitrone. KEULEN I, 471.
Komdijr dien hond, en Maf zul! = kommandeer uw' hond
en blaf zelf; doe zelf wat gij mij beveelt, ik ben uw knecht
niet. GHON. Eveneens hoort men hier: llc bin dien hond nijt =
ik ben uw' hond niet; wilt gij van mij iets gedaan hebben,
dan moet gij mij in allen gevalIe niet gebieden - Kumndee1'
dien Ilund un bZaff silllfst. OOSTFR. STÜRENB. - Woto holt 'le
mi 'n Huncl, wenn iele sillvst belten salt? STREL. lIl, 70. Dit
zal waarschijnlijk zoo veel beteekenen , als: waarom zou ik er
287
dienstboden op nahouden, als ik het werk zelf moet doen?
Men hoeft den dienstbare niet te verschoonen, immers: J)ei
zijk veur hond verhuurt, rnout de bonk"n lrloeve1t. GRON.: die zich
voor hond verhuurt rnoet de beenqes /elui/Jen.
Korn ik er vart daag niet dan korn ik er rnorgen. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. KUJlZat du van Dage nig, so kum,~t du morgen;
wordt gezegd tegen hen, die meen en altijd vroeg genoeg
te komen. NEDSAKS. WBK. I, 178. Aldaar ook: Morgen
kztrlzt dart/' ook een Dag, ons: Morgen komt er weer een dag. -
Kumst du hü t nig 80 kum8t du morgen; van trage menschen.
HOLST. IDIOT. Il, 217.
Korn ik over den hond, dan /eom ik ook over den staart. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. b man erllt avel' de Rund, kummt
man ook woU avel' de Stert. OOSTFR. I, 1 H. De (mer de H und
kumrnt, kumrnt ook ~ver de Stärt. STÜRENB. p. 260. Komrnt gei
over den hond, dart kommt gei ook O1Jer de start. KLEEF I, 31:\ 1.
Kommt me öwer den Rond, dann kömmt me ock öwer ainne StilTt.
MEURS I, 400. Karn 'Je iJiiwer 'n l1und, kam 'k ok öäwer'n
Schwanz. STREIL. IU, 70. KürnJlZt du öber'n Rund, kiimmst
ook öbern Swanz. STENDAL (Altmarlc) lIl, 122. - Wan m'r
ovver d'r Ronk es, dan küt m'r och övver d'r Stätz. DÜREN I,
483. Kömmt men öwer 'm Ronk, darm kömrnt mer och öwer 'm
Stäts. DUSSELD. I, 483. Wammer üover der Hunk !ciut, kütt
mer och üover der Stääz. KEULEN I, 471. Komm ich över der
Honk, dan komm ich auch över der Statz. AKEN I, 4Hl.
Komt tijd, komt raad. NEDERL. Komt dag. kornt road. GRON.
Kümmet Tied, ktimrnet Roth. LENGEF. I, 325.
Kopparbeit strengt au, 8cir de 08Z, da trekk he tum ürsten
Mal inn 'n Plog. STREL. lIl. 70.
Kört en dik is zunder 8chik,. lank en klijn is te algernijlt. Kort
en dik is geen schik, staat niet goed; lang en dun is te gemeen,
omdat het algemeen is. GRON. - Kort un dick - is
Buren8chick, Schmal un lank - is stoUen Gank " Middenmank
is be88en Gank. STREL. UI, 70. Middenmank = tusschen beide
in: 'T GRON. rnank = tusschen; er onder vermengd.
Kroakwoagen8, of: Kroakende woagen8 loopen 't lang8t: men288
schen, die vaak over ongesteldheid klagen, worden wel zeer
oud. GRON. De krakende Wagen hoolt am läng8ten OLDENB.
lIl, 26. - De krakelnde Wagen holet am langsten. NEDSAKS.
WBK. II, 862. De knarrigen Waagens gaan am längsten. SCHWERIN.
Krakende Wagen (ahren et längst. MEURS I, 400. Kraek·
jende weijen doerje allerliinghst. HFFT. OUD FR. SPRW., p. 127:
An Wang thiar knarket , thi healt laang. NOORDFR. lIl, 2. -
Kraakwagens gaan tange. OOSTFR. STÜRENB., p. 120.
Kroq,y hoar, kroeze 1Ïnnen; kroes van boeten en kroes ?Jan binnen.
GRON. Volgens dit spreekw. zou kroes, d. i. digt gekruld
haar, een teeken zijn van een ligtgeraakten en luirnigen aard;
het verdient echter even weinig vertrouwen als het OLDENB.
RfJë Har' un Ellern-Holt waszt nich up gode Grond. lIl, 26,
dat men, gewijzigd naar het dialect, o. a. ook in NEDSAKS.
WBK. 1I, 594, FRANKFORT A. M. lIl, 66, HOLST., MEURS,
AKEN en MINDEN hoort en het NEDSAKS.: Spitze Näse, un spitzen
Kinn, daar' sitt de levendigE! Düvel in, waarvan het WBK.
zegt: het is een gemeen spreekw., dat niet meer waarheid
bevat, als andere, die aan den bouw des ligchaams ontleend
zijn. DL lIl, 220. - Amen es uut, seth Beckroth, aUe röe
schelmen dögen niet. l\iEURS I, 400. Wat het woord leroes betreft,
bij WEIL. beteekent het: vele rimpels hebbende. Het
GRON. heeft ook: kroezen in 't voorhoofd = rimpels; kroezen,
in eene vrouwemuts , = plooijen , en: inleroezen = opplooijen =
inplooijen , in plooijen leggen. NEDSAKS.: krüsen = in vouwen,
of in lokken leggen. - Van sluik haar zegt men schertsend:
't is zoo kroes a8 'n bessemstoal. GRON., en komt overeen met
het HOLST. : Sine Haar sünt so lerul~ss as en Bessen. IDIOT. I, 96.
Hierbij nog het GRON. Hij i8 zoo kroes 'n loes (luis) =is kregel.
Voorts: J(ruu8 Hoar, krusen Sinn. OLDENB. I, 232. Kruus
Haar, husert Sinn. NEDSAKS. WBK. Il, 594. Krolle Hoore, lcrolle
Senn. AKEN I, 4!l1. Kral hiar, kral Haad. NOORDFR. lIl, 2.
( Wordt l Jel'volgd). H. MOLEMA.
EENIGE GRAMMA']1ISCHE HOOFDS'l'ELLINGEN.
Bij verschillende gelegenheden, maar vooral in het laatst
voorgaande nummer van dit tijdschrift, heb ik melding gemaakt
van Jl taalvergelijking," als onmisbaar ter verklaring
en juiste beoordeeling van een aantal verschijnsels, die in
eene bijzondere taal de opmerkzaamheid van den belangstellende
tot zich trekken. Ik achtte het toen om verschillende
redenen ontijdig het nut, of liever de volstrekte noodzakelijkheid,
van zulk een vergelijkend onderzoek te bewijzen.
Ook wilde ik de zaak niet zoo ,maar ter loops behandelen,
maar eene gelegenheid afwachten om er wat langer bij stil
te staan. Intusschen is een opzettelijk betoog, stipt genomen,
overtollig, dewijl mijne stelling slechts een bijzonder
geval is van de algemeene waarheid, dat alle kennis alleen
door vergelijking ontstaat, en alleen door vergelijking kan
vermeerderd worden; eene waarheid, gereedelijk erkend
door allen, die over menschelijk kennen en weten hebben
nagedacht. Immers bij dezulken staat het vast, dat geene
hoedanigheid noch werking der dingen tot ons bewustzijn
komt, indien wij niet diezelfde hoedanigheid of werking
elders of op andere tijden ge w ij z i g d hebben waargenomen,
of wel bij andere dingen hare ge!J.eele ontstentenis, haar
volstrekt gemis hebben opgemerkt. Indien, om iets te
noemen, alles dezelfde kleur had, indien b. v. alle voorwerpen
groen waren, dan zou niet alleen het begrip van
Jaarg. Iv. 19
290
kleur, maar zelfs het begrip van groen bij ons niet ontstaan
zijn. Indien er maar ééne soort van beweging bekend was,
zouden wij door vergelijking van dingen, die steeds op de·
zelfde plaats blijven, met voorwerpen, die van plaats veranderen,
wel rust en beweging hebben leeren onderscheiden, en
zouden de voorstellingen daarvan zich in onzen geest hebben
gevestigd: doch de begrippen van gaan, loopen, huppelen,
hinken. kruipen, vliegen, springen, rennen, draven, rollen,
zinken, 8tijgen, vallen enz. zouden zich niet bij ons hebben
ontwikkeld, omdat deze alleen de uitkomsten zijn der
vergelijking van onderling verschillende bewegingen. De begrippen
rijk, g7'oot, droog en hard ontstaan door de tegenstelling
van arm, klein, vocht iq en week,. en bij een weinig
nadenken zal men hetzelfde erkennen van heet, warm, laauw
en koud, van stijf en slap, van vast en vloeibaar, veerkrachtig
en buigzaam, van spreken en babbelen, van 8chreeuwen en krijach
en , enz.
De grammatica maakt geene uitzondering op de algemeene
menschelijke kennis. Ook zij is de vrucht van vergelijking.
Of is zij haar bestaan niet verschuldigd aan de opmerking,
dat niet alle woorden in de rede op dezelfde wijze gebezigd
worden; dat sommige slechts onder ééne gedaante voorko·
men, terwijl andere naar gelang der omstandigheden hun
vorm wijzigen; en dat die verschillende vormen, weder onderling
vergeleken, elk eene andere beteekenis hebben? De
spraakkunst heeft dus denzelfden oorsprong als iedere andere
wetenschap en kan ook op geene andere wijze verder. ontwikkeld
en tot meer volkomenheid gebracht worden. Eerst
in deze eeuw echter is men zich van die waarheid recht
duidelijk bewust geworden. Toen is men begonnen helder
in te zien, welke vruchten de vergelijking van verschillende
talen onderling voor de kennis van iedere taal in het bijzonder
kon opleveren. .sedert heeft de taalstudie een ander
karakter aangenomen, en is er naast de vroegere, bijna uitsluitend
praktische richting eene zuiver theoretische ontstaan,
die de talen niet als bloote middelen ter verkrijging van an291
de re kennis aanmerkt; maar ze om haars zelfs wille beoefent,
en ze als voorwerpen van wetenschappelijk onderzoek beschouwt,
waarop dezelfde methode als in iedere andere wetenschap
moet worden toegepast.
Het is mijn voornemen de lezers van den '1'aalgids in dit
opstel nader bekend te maken met eenige waarheden, die,
om hare uitgebreide toepassing, als grondstellingen der grammatica
kunnen beschouwd worden, en die ook over onze
taal veel licht verspreiden en tallooze verschijnsels op haar
gebied geheel natuurlijk verklaren. Daar wij de ontdekking
dier belangrijke waarheden eeniglijk aan de taalvergelijking
verschuldigd zijn, kan de ontvouwing daarvan tevens als betoog
strekken van het groote nut, dat die studie aanbrengt.
Vooraf echter wil ik een paar voorbeelden aanvoeren, die
dat nut meer handtastelijk bewijzen.
De geschiedenis van de theorie onzer werkwoorden leert,
misschien meer overtuigend dan iets anders, hoe noodzakelijk
de vergelijking van verschillende talen is, wanneer men
zijne eigene grondig willeeren kennen, hare wetten opsporen,
de verschijnselen die zij aanbiedt, begrijpen en verklaren.
Reeds lang had men het onderscheid tusschen de ongelijkvloeyende
en de gelijkvloeyende werkwoorden opgemerkt, doch
men beoordeelde dat verschil geheel verkeerd. Men beschouwde
de laatste als de alleen 1'egelmatige; de ongelijkvloeyende
werden met den naam van onregelmatige gebrandmerkt, der
aandacht naauwelijks waardig gekeurd, en als schandvlekken
die onze taal ontsierden, uiterst stiefmoederlijk behandeld.
Aan die miskenning maakte L. TEN KATE een einde.
Door het bestudeeren van de Gothische en Angelsaksische
vertalingen der evangeliën, van de zoogenoemde Evangelié'nharmonie,
door TATIANUS, en van de Omschrijving van het Hooglied,
door WILLERAMUS , in het Oudhoogduitsch opgesteld,
kwam hij tot de overtuiging, dat die gewaande onregelmatige
woorden, dien naam geenszins verdienden. Hij ontdekte
niet alleen, dat zij, evengoed als de gelijkvloeyende, door vaste
wetten beheerscht worden, maar ook, dat zij tot de oudste
19(1
292
woorden in de taal behooren, en de allerbelangrijkste woordklasse
uitmaken, omdat zij juist de stammen vertoon en , van
welke de meeste andere woorden onmiddellijk of middellijk
zijn afgeleid. Van dien tijd af maakte de on billijke beoo,deeling
te onzent plaats voor betere inzichten, en hield de
etymologie op louter beuzelwerk te zijn; doch bij de Duitschers,
Denen, Zweden en Engelsehen bleef hetzelfde vooroordeel
nog lang bestaan. Het was voor JACOB GRIl\DI bewaard,
het werk, door TEN KATE zoo goed begonnen, maar
door geenen landgenoot later weder opgevat, met het gelukkigste
gevolg voort te zetten. Toegerust met de kennis van
al de Germaansche talen, inzonderheid van de oudere, heeft
h\i door vergelijking dier tongvallen, zoo onderling als met
andere lndogermaansche talen, een schat van de belangrijkste
en verrassendste waarheden opgedolven, die aan de Germaan·
sche grammatica eene geheel andere gedaante gegeven, en
in het bijzonder ook het leerstuk der ongelijkvloeyende werkwoorden
in een nieuw licht gesteld hebben. Had TEN KATE
zijne onderzoekingen beperkt tot de N ederlandsche verba, en
GRIMM de zijne tot de Hoogduitsche, schijn baar nog veel
onregelmatiger dan de onze, hunne pogingen zouden voorzeker
ijdel zijn gebleven; nacht en duisternis zou in onze
grammatica nog heerschen.
Eene andere vraag is: waarom maakt houden in den verleden
tijd hield, en niet hied, evenals houw in het imperfect
hieuw luidt? van waar de l? Het antwoord is: Door vergelijking
met het Hoogd. halten en het Goth. haldan weten wij,
dat houden voorheen halden moet geluid hebben; en daarvan
komt hield even regelmatig als 1Jiel van vallen Zoo hier
dus onregelmatigheid bestaat. dan is zij veeleer in het praesens
houden te zoeken. Doch ook dit treedt in een ander licht,
wanneer men, alweder door yergelijking, weet, dat de letterverbindingen
aId en alt bij ons geregeld in oud en out zijn
overgegaan, gelijk hlijkt l'I.it oud van aId, !c01td van !cald, woud
van wald, -voud van -"I;ald, smOltt van smalt, zout van zatte
Nog één voorbeeld. Waarschijnlijk heeft de een of ander
293
bij zich zelf wel eens gevraagd: vanwaar 1ll ik wiat en moest
die a, van welke in de infinitieven weten en moeten geen spoor
te ontdekken is? N aar meten en roepen, of naar heeten en
boeten gerekend, zouden de onvolm. verl. tijden dier werkwoorden
wat en miet, of weette en moette behooren te luiden;
wist en moest zijn dus zeker onverklaarbare onregelmatigheden?
De taalvergelijking antwoordt hierop: ja, voorzeker
is die s in den tegenwoordigen toestand der taf.! eene ware
anomalie, maar dat was zij niet altijd. Er is een tijdperk
geweest, waarin zij volkomen in den regel was. Toen namelijk
veranderden alle t's, en zoo ook de d's en/h's regelmatig
in eene s, zoodra zij, gelijk hier plaats had, vóór eene andere
t, of cl, of tlt te staan kwamen. Die wet heerscht, als bekend
is, in het Grieksch, maar zij heerschte ook in de oudere
Germaansche talen. Zoo luidde b. v. de 2de pers. enkelv. van
den verI. tijd van goth. beitan (bijten) en giutan (gieten) niet
bait-t en gaut-t, maar baist en gaust. Volgens die wet, die
dus ook in de taal onzer voorouders heeft geheerscht, moest
wit-te (de e in weten is uit i ontstaan) en moet-te noodwendig
in wiste en moeste veranderen. Deze vormen, die eeuwen
lang in gebruik waren, zijn derbalve tot op zekere hoogte als
regelmatig te beschouwen; onregelmatig daarentegen is hier
de afval der toonlooze e, evenals in ile leocht, zocht, dacht enz.
voor leochte, zachte, dachte enz.
Mogen deze weinige voorbeelden, die grootelijks zouden
kunnen vermeerderd worden, toereikend zijn om den lezer
reeds vooraf te overtuigen, dat de grondige kennis een er
taal en eeno juiste beoordeeling harer vormen onmogelijk is,
zoo men geene kennis neemt van de andere verwante talen.
De voornaamste van alle taalstammen is I volgens het eenparig
getuigenis van alle bevoegde beoordeelaars , de IndischEuropeesche
of Indogermaansehe, dus genoemd, omdat hij
zoo wel over Indië als over Europa zijne takken uitbreidt I
waarvan de taal der Indiërs en die del' Germanen als de
294
uiterste aangemerkt worden. De grondstellingen, tot wel.
ker beschouwing wij thans overgaan, gelden, volgens BOPP,
SCHLEICHER en anderen, van al de talen, die tot den genoemden
stam behooren. Wij zullen hier natuurlijk slechts
hare geldigheid voor het Nederlandsch in het bijzonder trach·
ten aan te toonen.
STELLING I.
Er zijn drie oorspronkelijke klinkérs of grondvocalen : a, i en
u (uit te spreken; oe); of, wat hetzelfde zegt: Alle andere
klinkers en alle tweeklanken zijn uit a, i en u ont8taan.
Hiermede wordt niet beweerd, dat a, i en u (oe) altijd oorspronkelijk
zijn. De i en u zijn dikwijls uit a ontstaan; waarom
men deze laatste wel eens bij uitnemendheid den grondklinker
noemt; soms, doch betrekkelijk hoogst zeldzaam, is de a
eene verbasterde i.
Tot de ontdekking dezer belangrijke waarheid, wier gevol.
gen zich natuurlijk tot alle Indogermaansche woorden uitstrek·
ken, en die voor onze taal ook praktisch nut heeft, dewijl
er de spelling met e of ee, 0 of 00 op steunt, is men gekomen
door eene meer naauwkeurige kennis van het Sanskrit
en het Gothisch, twee talen, die de overige klaarblijkelijk in
zuiverheid en oorspronkelijkheid verre overtreffen. Die stelling
was eerst slechts een vermoeden, hetwelk echter allengs
meer en meer waarschijnlijkheid erlangde, en thans als eene
onomstootelijke waarheid beschouwd wordt. Zien wij in de
eerste plaats, wat het Sanskrit leert.
Deze taal bezit in haar alphabet letters en teekens voor
51 verschillende klanken, en mag dus geacht worden de
uitspraak in haar schrift zeer naauwkeurig uit te drukken.
Zij kent behalve de a, i en u (oe) nog slechts eene lange é
en ó, alsmede een klank ri , dien zij als een klinker aanmerkt
en behandelt. Die é en ó echter ziet men in de vervoeging
en woordafleiding uit ai en au ontstaan; en uit alles blijkt,
295
dat zij vroeger werkelijk zóó zijn uitgesproken (vergelijk Taalgid8
IV, blz. 165, noot 4.
De klinker ri , zijnde eene r met eene naauwelijks hoorbare
i, gelijk ri in het Engelsche woord merrily, is evenmin
oorspronkelijk. Bopp heeft in zijne Vtjrgleiahende Grarmnatik
aangetoond, dat hij ontstaat door de onderdrukking van een
klinker vóór of achter eene r. U:it een en ander volgt, dat
het Sanskrit maar drie oorspronkelijke klinkers: a, i en u,
bezit.
Van grooter belang voor ons is het, dat het Gothisch. die
Germaansche taal, waarvan de oudste gedenkstukken tot ons
gekomen zijn, kennelijk ook slechts drie grondklinkers heeft.
Het bezit wel is waar behalve a, i en 1t (oe) nog wel twee
letterteekens, die het meest op eene Gr. é en Q (e en 00)
gelijken, en daarom in Latijnsch letterschrift door een 0 voorgesteld
worden; doch deze drukken geheel andere klanken
dan e en 0 uit, hetgeen zelfs erkend wordt door hen, die
meenen aan het Gothisch wel degelijk eene e en 0 te moeten
toeschrijven.
De Goth. é beantwoordt aan eene lange á bij ons, in het
Hoog- en N ederduitsch, in de N oordsche en andere Germ.
talen; doch zij werd zeker niet als d, maar als eene lange i
uitgesproken, en daardoor soms, uit kennelijke onachtzaamheid,
met de korte i verward en verwisseld. Zij is in den
regel ontstaan door de zamensmelting van den tweeklank ia.
Dit blijkt vooreerst uit de woorden féra (deel van een land,
gpwest), mésa (bord, tafel, plank), hlr (hier) en heÎc8 (Griek),
die in het Ohd. fial', mia8, hiar en Chriah luiden. Op dezelfde
wijze ontstond door ineen smelting van ua de Goth. ó, b. v. in bóka
(boek), 8tól8 (stoel), módiJ (moed), gód8 (goed) enz., ohd.
puah, 8tuat, muat, guat enz. Deze ó moet als eene lange Hd.
û (oe) hebben geklonken, dewijl zij soms met u verward en
verwisseld werd. - Het een en ander leert men door vergelijking
met het Ohd.; beneden zullen wij op eene andere wijze
bewezen zien, dat in é en ó beide eene a verholen zit; dat
a noodwendig oorspronkelijk den grondklank dier letters moet
296
hebben uitgemaakt, terwijl de uitspraak t en oe bewijst, dat
zich eene i en u (oe) bij dien grondklank moeten gevoegd
hebben. - Alles zamengenomen leert ons a, i en u als de
eenige oorspronkelijke klinkers beschouwen.
Doch het Gothisch bezit ook nog vier tweeklanken ai, au,
ei en ilt; de twee eerstgenoemde werden door ULFII~A ook
gebezigd om in vreemde woorden de Gr. é en 0 (de korte
e en 0) weder te geven, en dit heeft sommigen verleid om
aan ai den klank van é (e), aan au dien van 0 (0) toe te
schrijven. Dat zij, die zich het alleerst met het Gothisch
bezig hielden, en die taal voor het eerst door vergelijking
met den Griekschen grondtekst aanleerden, b v. onze TEN
KA TE, in die fout vervielen, is hoogst natuurlijk. Het Sanshit
was toen nog een gesloten boek, waarschijnlijk niet eens
bij name bekend, en het vermoeden dat er slechts drie grondklinkers
zijn, was toen nog bij niemand opgekomen. Maar
even onverklaarbaar is het, dat er thans nog gevonden worden,
die het Gothisch eene e en 0 willen opdringen. Zij schij.
nen niet te bedenken, dat men dan moet beginnen met ULFILA
voor krankzinnig te verklaren. Hij heeft volgens het eenparig
getuigenis van tijdgenooten aan ue Gothen hun letterschrift
gegeven; had uit drie verschillende alphabets, het
Latijnsche I Grieksche en Runische, dus uit een groot zestigtal
lettérteekens, te kiezen en heeft ook werkelijk uit alle
drie gekozen. Het ontbrak hem dus niet aan den noodigen
voorraad van letters, om iederen klank in zijne moedertaal
dool' een afzonderlijk teeke11 uit te drukken. Is het te denken,
dat een man, die in zijne vertaling allerwege blijken
van kennis en verstand aan den dag legt, het zamengestelde
letterteeken au als de geschiktste voorstelling van een ondeelbaar
geluid, van eene korte 0, zou hebben aangemerkt, terwijl
de Latijnsche 0 en Grieksche 0, die in zijn alphabet niet
voorkomen, ongebruikt voor de hand lagen? Is zulks te verwachten
van den man, die om den kh-klank voor te stellen
het eenvoudige letterteeken al, en voor lew en hw, om verstandige
redenen, die ik echter hier niet ontvouwen kan,
297
slechts q en e bezigde? Zou het verstandig geweest zijn ,
den 1 a n ge TI i-klank met de Grieksche é aan te duiden,
wanneer hij deze letter had kunnen gebruiken om eene
kor tee uit te drukken?; of zou hij eene combinatie van twee
letters, gelijk ai is, voor eene zooveel gepaster afbeelding
van een korten e-klank gehouden hebben dan é?
Indien dat alles zich van een verstandig man bezwaarlijk
laat denken, en het reeds uit dien hoofde hoogst onwaarschijnlijk
is, alle vermoeden wordt opgeheven door de menigvuldige
blijken, dat ai en au waarlijk als tweeklanken, als a + i
en a + u, zijn uitgesproken; te weten:
Ai en au veranderen voor eenen volgenden klinker niet
zelden in aj en aw, wat onverklaarbaar is, indien men ze
als e en 0 uitspreekt; vergel. Taalgids IV, bI. 167, noot 5.
Vreemdelingen, tijdgenoo.ten der Gothen, die omgang met
hen hadden, schreven, als zij Gothische woorden en namen
in hun eigen letterschrift uitdrukten, ook ai of ei en au, en
bewezen daardoor, dat die klanken ook in hun oor echte
diphthongen waren. Zoo schrijft, om één voorbeeld aan te
voeren, een Latijnscll dichter, die misschien in de nabijheid
woonde van eene kroeg, waar Gothische krijgslieden zich
wel eens aan een lustig en Duitschen dronk overgaven, dat
het hem onmogelijk is bij of onder die drinkgelagen goede
verzen te maken.
»Inter eils goticum scapi ia matzia ia drincan
Non audet qnisquam digno,ç educere vel'sos"
zegt hij, de woorden aanhalende , die hij hen hoorde uitgalmen.
Het eerste vers is, uitgezonderd » inter" en I) goticum"
(dat Latijl1sche woorden zijn) onmiskenbaar Gothisch,
en uiterst weinig bedorven, misschien door een afschrijver
van het oorspronkelijke, misschien door den dichter zeI ven,
die mogelijk de Gothische h niet duidelijk genoeg hoorde.
Eene h toch is weggevallen in eil8 en in de beide conjuncties
ia (en): er had heils en jah of iah moeten staan. Ook
schrijft de dichter op Latijnsche wijze drincan (ons drinken)
in de plaats van drigkan, gelijk ULFILA naar Grieksch ge298
bruik gewoon was te doen. Doch het Gothisch had in de
twee of drie eeuwen na ULFILA reeds wijzigingen ondergaan,
die het nader tot het latere Saksisch en Oudhoogduitsch brachten,
en die den regelmatigen gang der veranderingen toon en ,
welke het Germaansch in het tijdsverloop tusschen ULFILA
en de eerste Oudhoogduitsche schrijvers onderging. De tweeklank
ai is reeds ei geworden; goth. ei reeds versmolten tot
de langet, die men in alle latere Oudduitsche talen aantreft;
de t is op Hoogd. wijze in tz overgegaan, gelijk b. v.
in heiz voor heit en herz voor hett. ULFILA en zijne tijdgenooten
zouden geschreven hebben:
Inter hails gothicum skapei jah mat ja jah drigkan (of drigkam).
Eils (hails) beteekent heil! en is de gewone Oudgermaansche
heilwensch bij het toebrengen van een en dronk, bekend
uit Oudh. en Ags. geschriften; scapt (slcapei) de gebiedende
wijs van skapjan, schaffen, verschaffen; matja de accusat. van
een vrouwelijk mati (spijs), dat niet bij ULFILA voorkomt,
doch zeer goed naast het mann. mats (spijs) kan bestaan heb·
ben; drincan (driglcan) is ofinfinitivus, of de eerste pers. meerv.
van den imperat., met de verandering van m in n, die later
algemeen werd. De zin van 's dichters woorden is derhalve:
Niemand is in staat, of: Niemand beproeft het dragelijke
verzen voor den dag te brengen onder het Gothische
[onder het geschreeuw der GothenJ: Ileil! en Schaf ook spijs
en drinlcen; Of, wanneer men drirlCan als drigkam opvat: Schaf
oolc spijs, en laat ons drinlce1t."
Hoe het zij, de Romein hoorde in eils (of hails) goticnm
een tweeklank ei, niet eene korte e.
De Gothische woorden, waarin ai en au voorkomen, stemmen
overeen met Oudhoogd., Ondnoordsche en Oudnederlandsche
woorden, waarin de tweeklanken ai of ei, au of ou
gehoord werden, die nog nooit door iemand voor zuivere e's
en 0'8 verklaard zijn, omdat zij grootendeels nog heden ten
dage in het Nieuwhd. en gedeeltelijk ook nog in het Nieuwneder!.
als tweeklanken luiden; vergel. b. v. goth. hrains met
hd. rein, nnI. rein, en goth. bauan met hd. óauert, nnI. bouwen.
299
Tegen dat alles staat alleen over, dat ai strekken moest
om gr. é, en au om gr. 0 terug te geven; en dat ULFILA
pavlus en esav, niet paulus en esau (voor Paulos en Esau) schreef.
Het laatste bewijst niets tegen de uitspraak van au als a + u;
het bewijst alleen, dat in ULFILA'S tijd die Nieuwgrieksche
uitspraak van u als IJ reeds in gebruik was, ten gevolge waarvan
de Latijnen evangelium en wij evangelie zeggen, in stede
van euangelium en euangelie.
Moeilijker is het zeker het gebruik van ai en alt voor È
en 0 te verklaren. Die dit zoo hoog aanslaan en daarin, tegen
alle andere redelijke gronden aan, een bewijs willen zien,
dat ai volstrekt eene e en alt eene 0 voorstelde, vergeten,
dat het in allen gevalle niets stelligs bewijst. Of zou het
zoo vreemd zijn, indien ULFILA gedaan had, wat de meeste
beschaafde volken, en wat wij zeI ven dagelijks doen? Zou
het onmogelijk wezen, dat hij aan de genoemde letterteekens
twee verschIllende waarden had toegekend: in de woorden
zijner moedertaal, die van de tweeklanken ai en au, en in
Grieksche woorden, die van eene é en o? Of doen wij niet
iets dergelijks, als wij in de bastaardwoorden militai1', gouvernettT,
machine en logement de letters ai, ou, eh en g anders
uitspreken dan in echt N ederlandsche woorden? Zal het
nageslacht het recht hebben om uit chocolade en horloge het
bewijs op te maken, dat wij loochenen en gegeten als loolJjenen
en zjezjetC1t hebben uitgesproken? en dat fr. eh en g in de
19dc eeuw N ederl. klanken waren? Men moet er al eene
geheel private logica op nahouden om zoo iets te kunnen
beweren, en om te gelijker tijd te vergeten, dat men op diezelfde
gronden zou moeten besluiten, dat ook goth. a als é,
en u als 0 en co geluid had, want ULFILA schrijft karlcara voor
lat. carceT (karker), 8paikulatur voor (jTréKOVAáno~, alaiksandrus
voor 'AAi~aJ!(j~oq, paintékusté voor TféJJT1jK()(jT~, enz.
Intusschen komt het mij volstrekt niet waarschijnlijk voor,
dat ULFILA'S spelling op deze wijze moet verklaard worden.
Hij was de eerste die Goth. schreef; en wie eene taal het
eerst schrijft, stelt de uitspraak zoo naauwkeurig mogelijk
300
voor. Voor zoo iemand toch bestaat geene traditioneele waarde
van een letterteeken , dat het gebruik vóór hem er aan toegekend
zon hehben. ULFILA kon onmogelijk van zelf op de
gedachte zijn gekomen, dat de vereeniging van twee letterteekens,
waaraan hij zelf eene andere waarde hechtte, het geschiktste
middel was om een geheel anderen klank af te beel·
den. Er is echter eene andere natuurlijke verklaring mogelijk.
Wie met vrtemdelingen heeft omgegaan, weet dat men vreemde
klanken niet alleen niet goed uitspreekt, maar ook niet goed
hoort. Welk Hollander, al spreeH hij thans nog zoo zuiver
Engelsch, heeft niet aanvankelijk in de Ik eene f of eene
8 gehoord? Sommige Duitschers meenen in onze seh en g,
als wij ze wat sterk articuleeren, eene l' op te merken: aan
den Rijn heb ik dat meermalen waargenomen, en voor wei·
nige maanden nog bij een Hannoveraan. Ik sjram mei, en
Ik gra of jra mee, voor ilc 8chaam mij en ik ga meé. Wanneer
er in ons land te midden der bevolking, die de iJ en 0
goed uitspreekt, en in weerwil van het schoolonderwijs, nog
steden en streken zijn, waar e nagenoeg als ei, en 0 als ou
luidt, en dus ook als zoodanig gehoord en opgevat wordt,
zou het dan zoo groot een wonder wezen, indien de Gothen
die, blijkens alles, eene zeer volle uitspraak hadden, in e en
0, klanken, die zij niet kenden en waaraan hun oor en mond
niet gewend waren, iets diphthongisch meenden te hooren en
lieten hooren? vooral wanneer men bedenkt, dat einderdaad
tusschell a en i. en 0 tusschen a en u in ligt? De groote
onnaauwkeurigheid en ongelijkmatigheid in het overbrengen
van vreemde woorden, die bij de groote regelmatigheid in
het spellen der echt Gothische zoo sterk in het oog loopt,
toont waarlijk duidelijk genoeg, dat eenige Grieksche letterklanken
geene analoga in het Gothisch hadden. Men vergelijke
b. v. abeilini met • A,'jtJ,,1jvi}, abi-ja met 'A~t(x, ailaisabéth
met 'EJ"I(Ja~h, airmórlam met 'E},fw?Jáfl-, aivva met 'Eva,
arai8tarku8 met 'A/l{fJTaeXoq. iareim met Xa/l'fl- enz., enz.
en men zal zien, dat uit de Gothische spellling van Grieksche
eigennamen de dwaaste gevolgtrekkingen zouden kunnen ge301
maakt worden, en dat het stellen Van az = f en au = 0
volstrekt niet toereikend is om die spelling ook maar voor de
helft op te helderen en te verklaren. Men ziet voorbij, dat men
op dezelfde gronden, uit het Grieksch zou kunnen bewijzen,
dat ai inderdaad als at luidde, dewijl ULFILA ook at, evengoed
als f, door ai teruggaf, b. v. in matthaius, gr. MaT&
aiog; fareisaiu8, gr. cIJc.c(lwaiog; iudaiu8, gr. 'Iov~aiog enz.
ULFILA'S spelling van vreemde woorden kan dus nimmer strekken
om daaruit de uitspraak van het Gothisch, met andere
woorden, de waarde der Gothische letterklanken te bepalen.
Als men al het aangevoerde overweegt, zal men het wel
niet zoo geheel dwaas en ongegrond vinden, wat ik reeds
vroeger gezegd heb, dat in het Germaanscll in het algemeen,
en dus ook in onze taal in het bijzonder, oorspronkelijk geene
e'8 noch 0'8 voorkwamen. Prof. ROORDA vindt dit intusschen
al heel gek. In de meergemelde recensie, Gids, Julij 1862,
blz. 62, zegt zijn HGel., van mij sprekende: » Volgens hem
» [TE WINKEL] bestonden dus in onze taal in het N ederlandsch
II • oorspronkelijk," zooals het door onze eerste voorzaten ge))
sproken wierd, geen woorden, die met de klanken e en 0
» wierden uitgesproken: zij kon cl e n deze klanken zelfs nog
II niet uitspreken. Zij k6nden dus hun verwondering nog
» niet uitdrukken met he! of o! te zeggen: zij k6nden nog
)) niet in ontevredenheid met een kuch hem! zeggen: zij k6n..
den nog geen kletterend of knetterend geluid met een e-klank,
)) het rollen en rommelen van de donder nog niet met een
» o-klank nabootsen. - Maar wie zou dat willen gelooven? -
)) 'Vaar heeft de heer Te -Winkel dat van daan?"
Ik heb dat alles, wat de heer ROORDA uit mijne woorden
gelieft af te leiden, nooit gezegd of geschreven, en wien
het onderscheid tusschen kun n enen doe n bekend is, die
zal die gevolgtrekking ook wel voor onwettig verklaren. De
vraag is niet, of onze voorouders de e en 0 hebben kunne
nuitspreken, maar of die klanken in hunne taal voorkwamen.
Alleen dit laatste heb ik ontkend, en zou het blijven
ontkennen, al werd ook oyertuigend bewezen, dat zij die
302
letters even goed als wij hebben kunnen uitbrengen. Van
het kun n e n mag niet tot het doe n besloten worden, niemand
weet dat beter darr een wijsgeer ex professo. Dat het in de
taal ook niet mag geschieden, ziet men o. a. aan de woorden,
die diergeluiden uitdrukken. Het geblaat der sehapen
1. v. zal wel in alle landen nagenoeg hetzelfde zijn, en iedereen
zal dit wel min of meer natuurlijk kunnen nabootsen. Intusschen
vindt men dien blàètenden of blàèrenden klank geenszins
in alle talen terug: wij zeggen blaten, de Engelschman
to bleat (bliet), de Duitschel' blöken, de Franschman
bèter, de Deen bräge en böge, de Zweed bräka, böla en r'l.llna.
De woorden van den Hoogleeraar bewijzen dan ook niets
ten opzichte van onze stelling; zij bewijzen misschien alleen,
dat ZHG. den schijn aanneemt, in de Oudgermaansche schrij.
vers niet zoo goed te huis te zijn, als men zou onderstellen,
van iemand, die zich in eene quaestie mengt, welke slechts
door die literatuur kan uitgemaakt worden. Bezien wij de
door ZHGeL opgenoemde woorden wat van naderbij.
De eerste waren de tusschenwerpsels he! en o! - He / komt
eerst in hét NnI. en Nhd. voor; in de oudere talen is er geen
spoor van te ontdekken. GRIMM acht het daarom uit eene
Romaansche taal overgenomen. - O! wordt wel bij ULFILA
door ó wedergegeven; maar goth ó luidde als oe en niet als
ons 0/ In de Oudnederl., Ondhoogd., Oudsaks .• Oudnoordsche
en Angels. overblijfsels zoekt men vergeefs naar het
tusschenwerpsel o. '\V' aar men het verwachten zou, b. v. in
vertalingen. waar de Latijnsche grondtekst o! heeft, daar vindt
men tá, já, jah, eala. Zóó: la lieb man voor 0 homo, la freond
voor 0 amice, ja !terro voor 0 Domine, eala hälend voor 0 Sal1Jator.
Wat het rommelend geluid van den donder betreft, onze
voorouders hebben dat misschien heel goed kunnen nadoen.
Desniettegenstaande heet donder in het Gothisch theihwó, in
het Oudnoordsch dunr en t!trumr, en donderen wordt daal' door
duna en thruma met u (oe) uitgedrukt. De dondergod, naar
wien onze Donderdag genoemd is, heette in onze taal in 743
nog 1'hunar (doen ar) , gelijk blijkt uit de bekende afzwerings303
formule (renuntiatio diaboli), op het concilie te Leptines in
Henegouwen vastgesteld, waarmede onze voorouders de drie
hoofdgoden en hunne genooten (pares, pairs), den duivel en
zijne dienst afzwoeren om ordelijke Christenen te kunnen
worden.
De klinker in het kuchend uitgebrachte hem! als blijk van
ontevredenheid wordt wel door eene e voorgesteld, maar is
geene eigenlijke e,' het is de zoogenoemde onbepaalde » unbestimmte"
klinker, dieu men ook we~ de schewa noemt.
Zij wordt op eene geheel andere wijze dan de é gevormd en
ontstaat bij het uitspreken van sommige opeenvolgingen van
medeklinkers als van zelve; zie Dr. E. BRüCKE, Physiologie
der Sprachlaute, blz. 24. Het zou dus op zich zelf genomen
heel goed mogelijk kunnen zijn, dat iemand, die geene é
kon voortbrengen, toch ~ liet hooren.
Over het al of niet kunnen uitspreken van letters laat zich
a priori niets bepalen. Bekend is het, dat geen Franschman
eene h, geen Chinees eene r, geen Japannees eene l uitbrengen
kan.
Bezien wij thans onze stelling van hare tweede zijde. Al
wilde men al het aangevoerde als niet gezegd beschouwen.
het voor nul en van geene waarde verklaren, voor het Nederlandsch
staat het vast, dat alle klinkers, behalve de a's
en i's uit de drie genoemde grondklinkers a, i en u (oe) ontstaan
zijn. Dit leert eene vergelijking van onze woorden met
de overeenstemmende in de verwante talen, behalve van
een uiterst klein getal, waarvan de oudere vorm nog niet
ontdekt is. Doch dit getal is in vergelijking van de overtuigend
bewijsbare gevallen zoo gering, dat het bij geen verstandig
mensch eenigen twijfel aan de algemeenheid der stelling
kan verwekken. Het is natuurlijk, dat dit bewijs niet
in deze bladen, maar slechts in een volledig woorden boek
kan geleverd worden. Enkele voorbeelden mogen hier volstaan.
Ellende, ohd. alilanti; bede, on dl. bida; bes, bezie,
goth. bas i ; been, goth. ba in ; bete, osaks. biti; deel, goth.
dails; deinzen, goth. thinsan; goot, ohd. gussi; 1zoni~, ags.
304
hunig; kneukel, ags. cnuc; teug, hd. zug; dood, goth. dauths;
doof, hd. taub, enz.
STELLING II.
De drie grondklinkers zijn ongelijk van volheid en zwaarte:
a is de zwaarste en volste, i de lichtste en schraalste, u (oe)
houdt het midden.
Ons gehoor leert ons weinig of niets aangaande die verschillen.
Dit stilzwijgen is eeniglijk een gevolg onzer beschaving
en kennis en der daardoor vermeerderde behoefte om
onze gedachten te uiten, die niet wil, dat wij luider spreken
en als het ware meer stem verbruiken, dan noodig is.
Schreeuwen en volmondig spreken wordt niet als een blUk
van fijne beschaving beschouwd; het is bovendien vermoeyend
en vereischt meer tijd. Op ons tegenwoordig standpunt
zijn dien ten gevolge de genoemde verschillen gering
en naanwelijks merkbaar geworden, en hebben zoo doende
hun invloed op de vorming en vormveranderingen der woorden
- grootendeels althans - verloren. In oudere tijden
echter, toen men elkander nog wat minder dan thans te vertellen
wist, was dat anders gesteld. Toen moeten die verschillen
aanmerkelijk zijn geweest, en voelbaar genoeg om
voor een goed deel het geheele mechanismus der taal, de
wijze van vorming, verbuiging en zamenstelling der woorden
te beheerschen. Wie bij het lezen van Sanskrit , Gothisch,
Oudhoogduitsch - zelfs van Latijn en Grieksch - aan alle
letters haren eisch wil geven, en het onloochenbaar onderscheid
tusschen lange en korte klinkers steeds even goed tracht
te laten uitkomen, die wordt spoedig overtuigd, dat die oudere
talen eene geheel andere uitspraak hebben gevorderd dan de
nieuwere; en die zal dan ook wel erkennen, dat onze wijze
van spreken alleen niet toereikend is om die onzer vroegste
voorouders te bepalen, veel minder om als onbestaanbaar te
doen verwerpen, wat men uit andere gronden dienaangaande
kan opmaken.
Doch al schiet onze hedendaagsche uitspraak te kort om
305
ons het verschil in de volheid en zwaarte der a, i en u (oe) te
doen opmerken, wie acht geeft op de wijze, waarop die klinkers
gevormd worden, op den stand dien de spraakwerktuigen
daarbij aannemen, die kan het ook nu nog zeer goed waarnemen.
Bij het uitspreken der a behoudt de mond geheel en al
zijn gewonen, natuurlijken stand, daarbij is geene opzettelijke
verandering van keel of lippen te bemerken. De a is dus
de natuurlijke klinker, die als het ware het eerst voor de
hand ligt, zoodra men zijn mond tot spreken opent. Dit
verklaart, waarom het getal a's in het Sanskrit en Gothisch
dat der i'8 en u's, te zamen genomen, verre overtreft 1).
Bij het uitspreken der i wordt het mondkanaal zooveel
doenlijk verkort, doordien het strottenhoofd zeer voelbaar
naar boven en de lippen eenigszins nader aan de tanden gebracht
worden. Niemand, die niet erkent, dat de i een veel
hooger en fijner toon is en ook minder adem of stem noodig
heeft dan de a.
Bij de u (oe) wordt het mondkanaal door het zakken van
Let strottenhoofd en het vooruitbrengen der lippen wel verlengd,
doch deze laatste worden bijna gesloten, en men voelt,
dat het gehemelte zich meer zamendrukt, zoodat er te gelijker
tijd wel meer lucht ontsnapt dan bij i, maar ook merkelijk
minder dan bij a.
Het een en ander is zeker niet toereikend om een lezer,
die de onmisbaarheid onzer stelling ter verklaring van een
aantal opmerkelijke verschijnsels niet bij ondervinding kent,
1) Volgens lGK. GA1JGENGIGL bedraagt het aantal Gothische a's, voor zoo verre
die (,aal uit de gevonden overblijfselen bekend is, 4277, terwijl hij l.165 i's en
1355 u's geteld heeft. De i's en u's bedragen dus .te zamen 2920. Rekent men
bij ieder del' drie klinkers ook de tweeklanken, waarvan zij het grondbestanddeel
uitmaken, dan verandert de verhouding wel eenigszins, doch de a blijft nog "ltijd
de overhand behouden. Men bekomt dan 5115 a·klanken, teJ'wijl de 3029 i-klanken
en 1950 u·klanken gezamenlijk slechts 4979 uitmaken. - Een blik 0)1 eene
bladzijde Sauskrit, in IJatijJlsch letterschrift, is toereikend om iedereen te overtuigen,
dat de verhoudlUgen in die taal nagenoeg de~elfde moeten zijn als in het
Gothisch.
Jaarg. IV. 20
306
van hare waarheid volkomen te overtuigen. Die overtuiging
zal evenwel, vertrouw ik, niet achterblijven, wanneer wij de
volgende stelling zullen behandeld en bewezen hebben.
Vooraf echter nog eene opmerking, tot het rechte verstand
van het volgende onmisbaar. Indien de bewuste quan·
titeitsverschillen bij de korte of gewone klinkers werkelijk
bestaan hebben, dan bestonden er ook dergelijke bij de tweeklanken
en uit tweeklanken zamengesmoltene lange klinkers
ia, ua (oea) , ai, ui (oei), au en iu (ioe) , á, t en û. Maar dan
bestond er ook verschil tusschen dezelfde lange klinkers in
yerschillende talen, wanneer deze namelijk uit verschillende
bestanddeelen waren zamengesmolten. Zoo moet b. v. de
Sanskritsche á = a + a zwaarder zijn dan de Oudhd. á =
i + a, en dan de Goth. ê, die insgelijks uit i + a bestaat.
(Wordt vervolgd). L. A. TE WINKEL.
OVER G, GH EN DE GEWAANDE Llfl'TER NC.
Ieder, die niet geheel vreemdeling is in de geschriften
der l6d• en 17de eeuw, moet hebben opgemerkt, dat men
toen gewoon was om nu en dan aan de 9 eene h toe te
voegen, die ons thans geheel overtollig voorkomt; b. v. in
ghi}, ding ken , legker. Indien dit verschijnsel uwe aandacht
bijzonder tot zich heeft getrokken, lezer, zoodat gij getracht
hebt een regel te ontdekken, waardoor de schrijvers van die
tijden zich bij het kiezen tllsschen 9 en gh lieten besturen,
dan zult gij moeten erkennen, dat uwe moeite vergeefsch
is geweest. Geen wonder. Nagenoeg ieder toch bewandelde
hier zijn eigen weg, en veroorloofde zich buitendien nog
wel eens een stap buiten de door hem aangenomen richting.
Er bestond toen inderdaad geene volkomene overeenstem307
ming, noch tusschen verschillende schrijvers onderling, noch
van een schrijver met zich zelven. "Maar was die onderscheiding
van g en git dan louter willekeur?" zult gij wellicht
vragen, IJ had zij dan aan eene gril van den eenen of
anderen invloedrijken, maar spitsvondigen poëet of prozaïst
haren oorsprong te danken?" Zeker niet, lezer; er geschiedt
ook op taalgebied niets zonder oorzaak, en zelfs zulk een
gril zou haren grond moeten gehad hebben, al ware die ook
maar eene dwaling geweest. Dit is hier nochtans het geval
niet: het bedoelde verschil in spelling was eenmaal, doch
vóór de zooeven genoemde tijden, de uitdrukking van een
verschil in de uitspraak, dat in de 1 (ide en 17de eeuw echter
geheel of nagenoeg geheel had opgehouden, maar dat zich
vroeger zeer duidelijk had doen gevoelen .
• Maar hoe kan men dat weten?" zult gij vragen, » er leeft
geen sterveling meer, die HOOFT of VONDEL, laat staan
MAERLANT of BOENDALE heeft hooren spreken, en die hier als
oorgetuige kan optreden." Volkomen waar; maar een levend
getuige is hier geheel overtollig. Een blik in een goed hand·
schrift uit de 13,le of 14de eeuw, of in eene goede uitgave
van zulk een handschrift, met een weinig nadenkens, is toereikend
om u de waarheid van mijn beweren te doen inzien.
Indien het manuscript niet al te slordig is geschreven, of
indien de uitgever met zorg en oplettendheid is te werk
gegaan en daarbij zijne eigene wijsheid niet te hoog aangeslagen
heeft, dan zult gij al spoedig in het regelmatig gepruik
der bedoelde letterteekens het overtuigend bewijs vinden,
dat er een zeer merkbaar verschil in de uitspraak der
g's moet bestaan hebben, hetwelk men door het bijvoegen
of weglaten der h heeft willen uitdrukken. Gij ziet dan, dat
de enkele g hare plaats vond vóór de klinkers a, 0 en u (oe),
en vóór alle medeklinkers; de gk vóór de e en i, Zoo zult
gij gaert, garsoen, God, go et , gone, guy ten , glorie, grave, graeu,
groen enz. met (J geschreven vinden; met gk daarentegen:
gheven, gltelu, gltere, ghecrighM~, flhi, eigltijn (eighiin), ghelof,
sweghen, dag he , Zag hen enz. Het duidelijkst en overtuigendst
20°
308
blijkt het onderscheid tusschen de beide schrijfwijzen, wanneer
zij onmiddellijk op elkander volgen; b. v. in groten ghere,
ghi begaert, ghene gaste, ghegroet, goudijn voghellcijrt enz.
Aan het einde van een woord, waarin eene 9 behoort,
treft men, voor zoo verre ik weet, nooit gaan, maar door·
gaans eh: rlaeh, lach, mach, eneen, meneeh, sonclech enz.; of
ook wel - doch uiterst zeldzaam -: gh: dagh, lagh enz.; en
achter eene n altoos e: dine, vine enz., voor ding, ving. Deze
laatste opmerking nu brengt ons op den weg om het onderscheid
tusschen de uitspraak van 9 en die van gh te vinden.
Kon de eh in daeh, mach, eneen, sondieh dienen om de plaats
der gh in daghe, lag hen , eneghe, sourlighe te vervullen; met
andere woorden, kon de gh door de eh vervangen worden
aan het einde eener lettergreep, waar onze 9 thans nog ge·
heel of nagenoeg als eh luidt, dan moet de gh de heden daagsche
uitspraak onzer g hebben voorgesteld. Doch dan moet
ook omgekeerd de [j, die men in het Middelnederl. nimmer
met eh ziet afwisselen, op eene andere wijze zijn uitgesproken.
En wat kan die uitspraak wel anders geweest zijn
dan dezelfde, die nog in Friesland en bij onze Hoogduitsche,
Deensche en Zweedsche stamverwanten heerscht? dan
dezelfde die men in de Fransche woorden gant, gosier, gouverneur,
granlZ, guerre enz hoort? Immers de wijze, waarop
wij Nederlanders de guitbrengen, is eene exceptioneele, en
maakt een onderscheidend kenmerk van onzen landaard uit.
Bij de Hoogduitschers, Denen en Zweden luidt g als de Fransche
gu, of ook wel nagenoeg als}; maar onze geaspireerde
naar eh trekkende uitspraak is hun onbekend. Hoogst merkwaardig
is het, dat het verschil in de uitspraak der 9 bij
onze stamgenooten overeenstemt met het verschillend gebruik
der 9 en gh in het Middelnederl. In het Deensch en Zweedsch
luidt 9 als de Fransche gu vóór IJ, 0, u (oe) en aa of a, en
vóór alle medeklinkers; doch vóór e, i, ä, ö en y als}. Aan
het einde van een woord echter blijft zij gu; of zij verandert
geheel in i, b. v. in het Deensche jeg (ik), dat als jei 'Vordt
uitgesproken. Wanneer wij nu in aanmerking nemen, dat
309
e, ä, ö en y klinkers van lateren oorsprong zijn, dan wordt
het duidelijk, dat de 9 oorspronkelijk steeds als de Friesche
9 of de Fransche gu geluid heeft, en dat onze hedendaagsche
9 eene veranderde en verbasterde uitspraak is, die vóór i en
e is begonnen, en die zich allengs meer en meer heeft uitgebreid,
tot dat zij den echten, oorsprollkelijken klank vall gu
heeft verdrongen. Die uitbreiding had natuurlijk het eerst
plaats in verbuigbare woorden, in nomina en verba. Toen
men dag he, vroeghe, hooghe was begonnen te zeggen, nam
ook de uitspraak dagh of daeh, vroegh of nroeeh, hoogh of hooen
een aanvang. vVie ie ghmJe, wi gheven, ie ligglJe, wi ligghen
uitsprak, werd van zelf gebracht tot ie ghaJ, wi ghaven. ie
lach enz., ofschoon de 9 daarin niet door eene e of i gevolgd
werd. V óór medeklinkers en achter de 1t hield de echte 9
nit den aard der zaak het langst. stand; van eene spelling
ghroot, ghlad, ghroen enz. zijn mij geene yoorbeelden bekend.
De hier gegeven verklaring van het onderscheid tusschen
9 en gh vindt men door vele bijzonderheden bevestigd. Reeds
de schrijfwijze zelve: git = 9 + h} toont de juistheid der
opvatting aan. De gh is eene zachte eh, en staat tot de
Fransche git in dezelfde verhouding als de eh tot de e of !c.
De overgang van de e (k) tot de eh werd sede~t lang uitgedrukt
door eene h, achter de e gevoegd j b. v. in hi
80ect - hi 8licht, hi werct - hi wracht; wat was natuurlijker?
wat lag meer voor de hand, dan dat men hetzelfde
leUerteeken bezigde om den geheel overeenkomstigen over·
gang van 9 ((Ju) in gh te kennen te geven? Daardoor
ontstond de volgende evenredigheid:
e (k) : 9 (gu) = eh : g h ,
of e : eh = g : gh,
waaruit blijkt, dat de schrijfwijze met gh volkomen regelmatig
en consequent was.
Het is ook eene eigenaardigheid van het N ederlandsch ,
meer dan van andere Germaansche talen, dat zij de zachte
verwante medeklinkers, wanneer deze sluitletters ~orden,
verscherpt, en geheel of bijna in de verwante scherpe doet
310
overgaan. Men hoort geen merkbaar onderscheid tusschen
graad ilil graat, dog en doch; - ik streev en leez worden zelfs
met f en a geschreven: ik streef en lee8. Is nu alles wat
tot hiertoe gezegd is, niet uit de lucht gegrepen, maar op
waarheid gegrond, dan moet volgens de zooeven genoemde
wet, de oude g (de Fransehe gu), als sluitletter gebezigd,
op dezelfde wijze in k zijn overgegaan; dat wil zeggen:
dag, rug, brug enz., moet oudtijds als dak, ruk, "bruk enz.
geluid hebben. Wij vinden deze a priori gemaakte gevolgtrekking
in de werkelijkheid bevestigd, hetgeen een bewijs
is, dat de onderstelling eene waarheid behelst. In de Oudnederlandsche
psalmen, bekend onder den naam van PsalmC1~
uit den Karolingischen tijd, lees ik Ps. LXVIII, 24: rukgi
(rugge, dorsurn), Ps. LXXIII, 7: heilicduom (heiligdom, sanctuarium)
in de plaats van ruggi én heiligduom. Hier is dus
g tot k of c verscherpt, wat van zelf volgt, 'wanneer men
fl als gu uitspreekt. Deze verscherping der sluitende g
maakte het ook mogelijk, dat zij omgekeerd zelfs wel eens
in de plaats van eene k trad, bv. Ps. LXIV, 9: fan teiknon,
(van teekens, a signis), voor teicnon of teiknon. Deze verwisseling
zou blijkbaar onmogelijk zijn geweest, indien de
g toen als onze hedendaagsche was uitgesproken. Niemand
toch, ook de slordigste en onkundigste schrijver niet, zal
thans in de verzoeking komen om teegnen, breegbaar, zwaghoofd,
schrigbeeld voor teekenen , breekbaar, zwakhoofd, schrikbeeld
te schrijven. En daar !Hl in die psalmen nog geen
zweem van eene gh voorkomt, moet men het er wel voor
houden, dat de verbastering van g in gh ten tijde der overzetting
nog niet was begonnen, dat men toen alleen eene
gu kende. Nog eeuwen later vindt men de g soms door
c (k) vervangen, b. v. in het handschrift van den roman van
FERGUUT, vers 3516: ic secge, voor zegge; vers 3339: brucge;
3340: rucghe; 3H24: brucgert; 3692: secf/en; 3725: 8ecgic;
3800 vlucge; in de gedrukte uitgave, die van fouten wemelt,
is die c dikwijls in g veranderd. In den roman van
WALEWEIN leest men nog bestendig: aect voor zegt, onder
311
andere vers 939: Beet onB, 1074,: ik Beet u, ik zeg het u,
3953: Beese, voor zeg ze, enz.
Het aangevoerde geeft ons I geloof ik, het recht om het
volgende te stellen:
Het letterteeken 9 had oorspronkelijk de waarde der
Friesche 9 en Fransclle gu i dit blijkt uit hare verwisseling
met e of k.
Later onderging die uitspraak in sommige gevallen verandering,
en kreeg de 9 die geaspireerde uitspraak, die zij
thans heeft; dit blijkt uit de schrijfwijze gh en uit hare
verwisseling met eh.
Die wijziging der uitspraak nam een aanvang vóór de e
en i, dezelfde klinkers, voor welke in het Latijn, Italiaansch,
Fransch, Engelsch enz. ook eene verandering in de
uitspraak der c (k) en 9 heeft plaats gegrepen; vergel. cado
met eecidi; camp met cent en eitron; eamino met cimento en
cimba; to gabble met gim en gin.
Die verbastering nam allengs toe, eerst in die gevallen.
waarin 9 in de verbuiging en vervoeging met gh afwisselde,
werd vervolgens meer en meer algemeen. totdat de oorspronkelUke
uitspraak, op ééne uitzondering na. geheel
verloren ging. Men behield in het letterschrift nog wel
noodeloos de beide letterteekens, doch zonder te weten, waarin
hun onderscheid bestaan had. Dit verklaart de onregelmatige,
volstrekt stelsellooze wijze, waarop men in de l6de en
17de eeuw 9 en gh gebruikte, totdat men eindelijk de nu
nutteloos geworden gk verbande en overal eene enkelvoudige
{J schreef.
Ik heb zoo even van ééne uitzondering melding gemaakt,
waarin de oude, echte 9 (gu) niet in de meer moderne 9
(9h) is overgegaan, ik bedoelde daarmede de 9 achter eene
n, de letter verbinding ng, waarin, als zij goed uitgesproken
wordt, geen zweem van eene aspiratie wordt vernomen.
Het Mnl. leert dit reeds. Terwijl men de 9 van dag, lag,
eenig, menig, in ek ziet overgaan, en dien ten gevolge
312
dach, lach, eenich, menieh, geschreven vindt, ziet men de g
van zingen, vangen, dingen, ringen, volgens de wet der verscherping,
in coverslaan: hit sa nc , vinc (voor zong, ving),
dine, ritte, 8prane (sprong), lane (lang), wranc (wrong) enz.
Thans behoort de uitsprr.ak dink, rink, lank, gezan1e (hoewel
nog hier en daar, vooral onder ouderen van dagen, in gebruik)
tot de zeldzaamheden; doch geheel en al is de g als gu
in die woorden nog niet uit de beschaafde uitspraak geweken.
·Wie niet willens doof is, hoort er nog zeer duidelijk een
zweem van. Natuurlijk niet als hij zich aangewend heeft
te zeggen: de jonghe jonghelingh had eenen ringh aan zijnen
ringhvinghel' en zongh een langh gezangh; maar wanneer hij
natuurlijk en ongedwongen spreekt, zooals ane lieden doen,
die niet kunnen lezen, en wier uitspraak dus niet door
eene verkeerde toepassing der klankmethode bedorven is.
Ik hoor namelijk in ng nog altijd eene n (dezelfde als in
den-ken) en eene ftaauwe, eenigszins gewijzigde 9 (gu); en
kan mij niet vereenigen met hen, die in hun prijselijk ijveren
tegen de verfoeilijke uitspraak jon-git en lan-gh zoo ver
gaan, dat zij ng voor één letterteeken verklaren, hetwelk gelijk
zou staan met onze eh " een letterteeken , dat slechts éénen
ondeelbaren, niet in twee elementen op te lossen klank
(of liever geruisch) zou voorstellen, Hoewel ik de uitspraak
lan-gh, rin-gh niet minder sterk dan zij veroordeel, kan ik
nochtans hunne theorie niet aannemen . Voor mij bestaat
ng ook nu nog uit twee elementen: uit dezelfde n, die lil
dun-ken en lon-ken gehoord wordt, met nog een klem of
toevoegsel er achter, hetwelk naar gu zweemt. wel is waar
zeer zwak en flaauw, doch niet geheel t.e loochenen De ng in
tang en tong klinkt in mijn oor sterker dan de n in dan-ken,
bon-leen; ik spreek deze laatste woorden eenigszins anders
uit, dan ik doen zou, wanneer ik dangleen, bon.gleen geschreven
vond; anders dan ringkraag, hangklok, zangkoor, vangkoorden.
Dat toevoegsel achter de n , hoe flaauw doorgaans
ook, doet op de overtuigendste wijze van zijn aanzijn blijken,
zoodra ng door het achtervoegsel -lijk, Of door eene
313
j or door eene t gevolgd wordt, Immers v66r -lijk en -je
wordt ng tot nk verscherpt; bv. in koninklijk, aanvankelijk,
afhankelb'k, vergankelijk, van koning, aamjangen , afhangen,
vergangen (vergaan); in woninkje, kettinkje, rottinkje, van
ZlJoning, ketting, rotting; zoo ook in jonkheer, jonker, jonlcvroltw,
jonkheid van jong. Waar zou die k zoo op eens van
daan kunnen komen, indien zij niet eene verharding of
verscherping was van de g (gu) , die in ng schuilt? Die g
zelve is dan ook duidelijk hoorbaar, wanneer op ng eene t
volgt. Wïe niet werkelijk of willens doof is, hoort haar in
hij hangt, vangt, verlangt, brengt, mengt, verlengt. verzengt,
dingt, dringt, zingt; en zoo hij zijne eigene ooren mistrouwt,
hij ga in eene lagere school en late eerstbeginnenden, die
maar eenige letters op de lei of het papier krabbelen kunnen,
een paar van de opgenoemde woorden uitschrij l'en.
Indien zij ze nooit geschreven gezien hebben, zullen er altijd
eenigen gevonden woden, die in hij menkt of ziukt,
voor mengt, zingt, ecne k zullen brengen, welke bewijst,
dat er in die woorden wel degelijk ook een keelklank huist.
Om opgenoemde redenen, en om andere, straks te vermelden,
heb ik mij, evenmin als WEILAND en SIEGENBEEK,
die ng als I et ter nooit laten opdringen Machtspreuken,
al zijn zij gevloeid uit den mond of de pen van mannen,
die autoriteit hebben of meen en te hebben, zijn geene bewijzen,
en doen wel niets af, wanneer zij tegen onze eigene
waarneming indruisen. Vooral niet, wanneer onze waarnemingen
door onloochenbare feiten der geschiedenis gerugsteund
worden; en wel het minst, wanneer wij bovendien
kunnen aantoonen, wat de aanleiding tot de verkeerde opvatting
en voorstelling geweest is. Het een en ander heeft
hier plaats; ik begin met hét laatstgenoemde.
TEN KA TE is, meen ik, de eerste geweest, die ng als
eene afzonderlijke letter in ons alphabet wilde opgenomen
hebben; hij werd er toegebracht door de opmerking, dat
ing in I) ding" en )) ring" anders luidt dan in Jl ingaan" en
" ingenomen." Uit dit anderszijn volgt echter nog niet, dat
314
nr; ééne letter is. Een paar duiven is iets anders dan een
hond en eene kat te z,amen genomen, maar daarom maken
zij nog geene ondeelbare eenheid uit. Men kan aan TEN
KATE'S oordeel in dezen niet veel )Vaarde hechten, wanneer
men leest, dat hij evenzeer nk in denken als ééne letter
beschouwde, wat thans wel door niemand geschiedt.
BILDERDIJK heeft later TEN KATE'S gevoelen weder opgewar
md , kennelijk met de bedoeling om tegen de ondragelijke
uitspraak van "din-gen" te waarschuwen; het was zijn
ijver, die hem te ver voerde. Sedert zijn er verschillende grootere
en kleinere grammatica's verschenen, die hem naschrijven.
Het laatst is ng ter sprake gebracht door den Heer 'l'. R.
in de Gid8 van Julij 1862, blz. 53-56. De Hoogleeraar
zegt daar: "SIEGENBEEK spelde zoo, [namelijk bragt en
gebragt ], omdat men in zijn tijd nog niet beter wist, of de
.. ng in brengen waren twee afzonderlijke medeklinkers, n en
1) [J. Doch in onzen tijd weet men wel beter" [alsof SIEGENBEgK
en WEILAND het werk van TEN KATE, dat zij
bij iedere gelegenheid zoo hoogelijk roemen, niet gekend
en bestudeerd hadden J. "De ng, ofschoon met twee letters
1) geschreven, beteekent in ons letterschrift, even als de eh,
»maar éen klankwijziging, maar éen medeklinker: het is
"de keel-neus/etter." Die woorden zal men wel niet te hoog
aanslaan, als men op blz. 55 leest, dat de Hoogleeraar ook
de Hoogduitsche pj, die onloochenbaar uit twee letters p
en j bestaat, met rtg en eh op ééne lijn stelt, haar de
II geaspireerde lipletter" noemt, en, tegen alle waarnemingen
aan, ook maar voor één medeklinker verklaart. Buitendien
leert de geschiedenis der taal, dat de benaming keel-néu8-
letter in allen gevalIe verkeerd is, en dat men, hoe ook over
de zaak denkende, ng dan nog altijd de neu8-kéétletter zou
moeten noemen. Ik zou daarom van het gevoelen des Heeren
'l'. R. geheel gezwegen hebben, indien ZHGel. niet op
blz. 55 gezegd had, dat ng "in andere talen, die een eigen
"letterschrift hebben, zooals in het Sanskritsch, ook maar
"met éen enkel teeken geschreven wordt." - Deze verkla315
ring is I wat het Sanskrit betreft, evenzeer als van de overige
Indogermaansche talen - en daarmede hebben wij alleen
iets uit te staau - volstrekt onwaar; doch zij verdient
eene opzettelijke wederlegging , omdat zij op eenen schijn
berust, die ook anderen zou kunnen misleiden. Hiervan
echter straks.
Het is misschien voor de praktijk van uiterst weinig belang,
of men ng voor ééne enkele letter aanziet, dan wel
voor twee verschillende medeklinkers, die zich onderling zoo
naauw en innig hebben verbonden, dat zij maar weinig van
een gewonen medeklinker verschillen. Voor de theorie echter,
voor de meer dan praktische grammatica, die de taal
niet slechts voor het dagelijksch gebruik wil leer en verstaan,
maar haar wil begrijpen, haar als een voorwerp van
wetenschappelijk onderzoek om haars zelfs wille beschouwt,
voor die hoogere grammatica is het van groot belang
den waren aard van ng te kennen. De geschiedenis der taal,
zoomin als de etymologie en de morphologie (vormleer,
leer der gramatische vormen en vtm1TVeranderingen) kan ng
als eene gewone letter beschouwen. De etymologie ziet, dat
n en 9 zich werkelijk tot ng vereenigen ; de morphologie
stuit, als zij zulks ontkent, op on gerij mdheden en op een
aantal vragen, die zij dan onopgelost moet laten, maar die
zich van zelve oplossen en beantwoorden, wanneer zij ng als
twee letters aanmerkt.
Het is wel niet te ontkennen, dat in ng de beide medeklinkers
zich onderling naauwer en inniger hebben vereenigd
dan bij andere plaats heeft, dat de 9 zich daarbij in een
buitengewonen toestand bevindt, en gewoonlijk, wanneer er
geene medeklinkers volgen, naauwelijks meer hoorbaar is;
maar dat alles laat zich ongedwongen en voldoende verklaren.
De oorzaak ligt in de natuur der n, die zich in menig
opzicht van alle andere medeklinkers onderscheidt. Zij is
eene neusletter , d. i. zij wordt in de neusholte, boven het
verhemelte, gevormd, terwijl de andere consonanten, de m
en de h uitgezonderd, in den mond ontstaan. Om de n voort
316
te brengen wordt slechts vereischt, dat onder het spreken
een gedeelte van den luchtstroom door het neuskanaal wordt
geleid; en dit heeft plaats, zoodra het achterste gedeelte van
het verhemelte, het zoogenaamde velum palatinum of weeke
1Jerhemelte, een weinig wordt neêrgelaten, zoodat het den
achterwand der mondholte niet meer aanraakt. Alsdan toch
wordt aan de lucht bij het uitademen den doortocht door den
neus vergund. Dit neêrlaten van het weeke gehemelte nu
geschiedt niet alleen, wanneer men de n op zich zelve zuiver
uitspreekt, hetgeen aan het begin en aan het einde van
een woord en tusschen twee vocalen geschiedt, het kan ook
plaats vinden bij het voortbrengen der meeste sluitmedeklinkers
, te weten vóór (niet na of achter) die letters. Wanneer
men nu de n onmiddellijk vóór een anderen medeklinker
uitspreekt, dan wordt zij verschillend gewijzigd, overeenkomstig
het spraakorgaan, waarmede de volgende letter gevormd
wordt. Is deze eene lIiet geaspireerde lipletter. eene b, p of
m, dan trekt de neusklank naar m of gaat er geheel in over.
In den tegenwoordigen toestand onzer taal behoort het laatste
verschijnsel meer tot de zeldzaamheden, doch in het Mnl.
treft men ieder oogenblik woorden als omberecht, ombewaert,
om bewimpelt, olllmate, ommen8celb'c enz. voor onberecht, onbcwaard,
onbewimpeld, onmatig, onmenschetijk aan. 'Wij zien dien
overgang van n in m nog in ambacht en ambt uit an(rl)bacht;
in aambeeld, zooals sommigen schrijven, voor aanbeeld;
en in al die gevallen, waarin de neusklank oorspronkelijk
niet tot het wezen der woorden behoorde, maar slechts ingevoegd
is; b. v. in komfoM, oudfransch cautfoir, nfr. chauffoir
; in lamprei, fr. lapereau; in pompoen, lat. ptpO; in het
platte pampicr "oor papier enz. Wanneer wij de n in inbrengen,
inpompen, inmenging, onbekookt, onpasselijk, onmenschelijk,
gpheel zuiver willen uitspreken, dan moeten wij voelbaar
eene scheiding maken tusschen de n van in en on en de volgende
b, p en m: in-bl'engen, in-pompen, in-menging, on-bekookt,
on-passelijk, on-memchelijk. - Ook wanneel' eeneJ volgt, spreken
wij de n merkbaar anders uit dan yoor een klinker,
317
b. v. in franje, leastanje, oranje; gansJe, leransje, Jlansje;
handje, tandje, 'tIlonrlje; leantie, lerenije, lelonije enz. Doch
vooral verandert de n sterk vóór de niet geaspireerde keelletters
le en g (wanneer deze als de Fransche gu wordt uitgesproken),
gelijk blijkt in danken, drinleen, dronleen, dunken,.
zingen, brengen enz. In dit geval werd zij in het Grieksch,
alsmede in het Gothisch, hetwelk zich hier naar het Grieksch
voegde, door g, niet door n voorgesteld. Dezelfde verschijnselen,
die wij in het Nederlandsch waarnemen, openbaren
zich in andere talen, b. v. in het Fransch, Latijn en Griekseh,
nog veel duidelijker. De n gaat daarin niet slechts voor eene
lipletter in nz over, voor eene l en eene l' wordt zij geheel
aan deze letters gelijk, en in het Grieksch valt zij voor eene
s geheel weg; b. v. in imberbe voor in-berbe, impayable voor
in-payable, irmnodeste voor in-modeste, imbecillus voor in-becillus,
imperator, immaculatus, sYlilbolon, symposion, symmetria,
systema (voor syn-lJtema) illicióilis (in-.licibilis), irregióilis (inregibiZis)
enz.
Uit het aangevoerde blijkt overtuigend, dat de n de meest
veranderlijke van alle letters is, die zich zeer. gemakkelijk
en zeer naauw aan een volgenden medeklinker aansluit en
zich naar dezen schikt. Vandaar dat het Sallskrit, hetwelk
de uitspraak in het schrift buitengewoon naauwkeurig afbeeldt,
wanneer men de nz, die ook een neusklank is, niet
eens mederekent, voor de n zes verschiJ1ende teekens bezit,
namelijk vier eigenlijke letters en twee andere teekens, de
anu8wára en de anunásilea, die boven den regel geplaatst worden.
Deze veranderlijkheid der n is oorzaak, dat zij dikwijls
ontstaat of verdwijnt, zonder dat zulks aan de beteekenis der
woorden iets af- of toedoet, en dat het niet zelden onmogelijk
is te bepalen, of zij tot het wezen van een woord behoort,
of slechts ingevoegd is, In onze eigene taal treffen
wij haar aan in dien8 en wiens, de genitieven van die en wie,
welke oudtijds ook dies en wies luidden. Uit denken en dunleen
zien wij haar wegvallen in dacht, docht en gedacht. N evens
!clont staat lelilit; nevens mond staat muid in IJ selmuiden,
318
Uenemuiden, nevens sjJrenkelen en krenken, sprikkelenen kreuken.
Splinter, hd. SpUtter, komt van splijten; gewaad, glinsteren
en kinkhoe8t luidden oudtijds ook ghewant, gliste ren (eng.
lo glister) en kieckhoest (hd. Keuchhusten). Naast deinzen, peinzen
en veinzen vindt men oudtijds deyzen , peyzen en veyzerl
geschreven.
Eene vergelijking met andere talen levert nog meer voorbeelden:
als gan8, eng. goose; tand, eng. tooth; wen8chen, eng.
lo wish; lantaarn, lat. laterna ; sprenkel, ags. sprec. Zuiden
was in het Ohd. sundan, winter in het Onoordsch wetr.
Een der sprekendste voorbeelden van het willekeurig invoegen
eener n levert wel het woord ieugd op. Dit hangt
blijkbaar zamen met jong en was oorspronkelijk tweeletter··
grepig, gelijk blijkt uit mnl. joget en ags. jugudh. Het Nhd.
voegt, gelijk bekend is, in de tweede lettergreep een 1~ in:
Jugend; doch het Ohd. ging soms nog verder en schreef
jungund, jungundlich, nevens jugund en jugundlich.
Jeugd en jong brengen ons tot de inlassching der rl voor
de g. Men treft dit verschijnsel nog aan in brengen, waarnevens
bl'acht en gebracht, in honing nevens honig; in koning,
on1. cunig, cunigis, en cuning, cuningis; jongeling, onI. iungelic;
hong~r, goth. huhrus; hangen, goth. hahan; vangen, ohd, [ahan,
mnl. vaen; penning, hd. Pfennig; mengen, gr. mignunai, enz.
In het Oudfriesch vindt men nu eens hórning (bastaard),
hûsing (huisman), kening (koning), knîting (evenbool'tige),
penning, dan eens hórnig, hûsig, kenig, knîlig, pennig en pannig.
Het invoegen en uitwerpen der n in de Latijnsche werkwoorden
frango, (ractum; pango, pactum; tango, factum; pingo,
pictum; jingo, fictum; jungo, jugum enz. is van algemeene bekendheid.
In al de aangevoerde voorbeelden is de keelletter 9 kennelijk
de grol1dmedeklinker, die tot het wezen van het woord
behoort, de n slechts een modificeerend voorvoegsel, dat komt
en gaat zonder het woord zelf aan te tasten, Men zou ng
dus misschien de neus-1rééUetter kunnen heeten; maar 's Hoogleeraars
benaming keel-néuslettet' verraadt, dat ZHGel. de
319
natuur en den oorsprong dezer letterverbinding geheel mISkent.
Zien wij ng ontstaan uit g, door voorvoeging der n,
op dezelfde wijze als nd, rit, nk, ns en nz, ook in andere
opzichten blijkt het, dat zij met de genoemde letterverbiudingen
overeenstemt, en dus even goed als deze voor eene
dubbele letter te houden is.
Geen enkel woord \'angt aan met nk, nd, nt enz.; evenmin
treft men ng aan het begin van een woord aan. - Een
korte klinker, die voor nk, nd, nt en ns staat, b. v. in bank,
mand, lont, dans, blijft kort, als het woord door eene lettergreep
verlengd wordt; de n blijft dan als sluitletter in de
eerste, alleen de k. d, t en s gaan tot de tweede over: banken,
man-den, lon-ten, dan-sen. Hetzelfde heeft plaats bij ng;
tang, kreng, tong luiden in het meervoud: tangen, krengen,
tongen, niet taangen of ta-rlgen, kreengen of kre·gnen, gelijk
pa-den van pad, be/je-ten van bevel, slo-ten van 810t.
Het is om al die redenen, dat ik mij in weerwil der verzekeringen
van sommige grammatici de vrijheid veroorloof
ft nog altijd te meen en , dat de ng in woorden als brengen,
• hangen en dinlJw twee medeklinkers zijn, en dat alleen in
)) de uitspraak de g in zulke woorden nagenoeg stom geworden
II is." Deed ik dat niet, beschouwde ik ng als ééne letter,
dan zou ik gedwongen zijn aldus te redeneeren :
)) De ng, in weerwil van haar oorsprong en voorkomen,
verschilt geheel en al van rik, nd, 1tt, ns en nz; dit zijn
vereenigingen van twee letters, maar ng is dat volstrekt
niet. De ng is ééne enkelvoudige letter, die zich evenwel
door een aantal eigenaardigheden - eigenzinnigheden zou
men haast kunnen zeggen - van alle andere onderscheidt,
en steeds haar best doet, soms met uitstekend gevolg, om
iedereen, Hoog- en Zeergeleerd zoowel als niet Geleerd,
omtrent haar wezen te misleiden. Aan het begin van een
woord wil zij niet staan; naar woorden, die met ng aanvangen,
behoeft ge niet te zoeken, evenmin als naar zulke,
die met 1tk, nd enz. beginnen. - Als een woord, dat eindigt
op een enkelen medeklinker, verlengd wordt, dan gaat
320
een gewone medeklinker naar de tweede lettergreep over
of wordt verdubbeld, b.v. de d in pad - pa-dm en pad -
paddt:n; maar bij de ng is dat geenszins het geval, zij wil
nu eenmaal niet in de tweede lettergreep en duldt ook geene
verdubbeling; tang wordt tang-en, maar niet tá-ngen, noch
tang.ngen - Andere medeklinkers, b.v. k, d, t enz. krijgen
wel eens eene n voor zich, b.v. in klank, rond, munt; mäar
de ng kan zulk eene 1~ volstrekt niet lijden, zij duldt ze
niet in hare nabijheid, nooit vindt ge nng. - Is er quaestie
van het inlasschen een er n, gelijk voor andere letters zoo
dikwijls plaats heeft, dan gaat de ng geheel op hare eigene
manier te werk. Men moet b.v. volstrekt niet denken, dat
jong ontstaan is door in cle eerste lettergreep van het
Mn1. jog. et eene n in te voegen; in geenen deele. De ng
heeft hier de g weggejaagd om zelve hare plaats in te nemen
j maar in jonkheer en jonkvrouw heeft zij op hare beurt
beleefdelijk ruimte gemaakt voor nk (n + Ic). Nu zult ge zeggen,
dat al het opgenoemde verschijnsels zijn, die men bij
dubbele letters aantreft, en die heel natuurlijk te verklaren
zijn, als men ng ook voor dubbel houdt en voor n + gaanziet:
alles malligheid; dat getuigt van diepe onkunde en eene van
kortzichtigheid, die niet verder ziet dan haar neus lang is.
De ng is de » keel-neuslettel';" deze benaming heldert alles
op, en daarmeê afgedaan.
Daar ik zulk eene redeneering wel zonderling, maar niet
gezond vinden zou, blijf ik np vooreerst nog als twee vereenigde
letters aanmerken.
Er blijft nog eene bedenking over. De recensent in het
Julijnummer van de Gid8 (18H2) heeft, blz. 55, gezegd:
• dat nok de ng, even als de eh, een zamengesteld letter
» teek en is, dat maar één klankwijziging of medeklinker
II beteekent , en in andere talen, die een eigen letterschrift
j) hebben, zoo als bet Sanskritsch, ook maar met éen enkel
» teeken geschreven wordt." Ligt hierin, zal men vragen,
geen bewijs dat ng eene afzonderlijke letter is? - Volstrekt
niet; al ware het werkelijk zoo, gelijk de Hoogleeraar
321
meent, dat het Sanskrit voor ng eene afzonderlijke letter
bezat, zulks zou niets voor de enkelvoudigheid van ng bewijzen,
evenmin als onze .'& bewijst, dat ks maar één medeklinker
is. Het Sanskrit toch bezit een aantal letterteekens,
die de waarde van twee verschillende medeklinkers hebben,
als voor: k + h, 9 + h, t + h, d + h, p + h, b + h;
zelfs voor drie: t + ~ + h, ti + zj + h; ook moet het teeken
voor lc + sj tot de dubbele letters gebracht worden, al
wordt het niet in het alphabet opgegeven. Het Sanskrit zou
dus evengoed een enkelvoudig letterteeken voor n + 9
kunnen hebben, zonder dat zulks iets voor de eenheid of
dubbelheid van 1tg bewijzen zou. Doch de zaak is juist geheel
anders: het Sanskrit schrijft wel degelijk ng met twee
letters, evengoed als nk " bv. in ing (zich bewegen), tang
(gaan), tang (gaan), tangh (springen), tingarrt (penis, phallus),
aug (gaan), angam (lid), anganá (vrouw), angá1'as (kool) enz.
Intusschen is die vergissing iedereen te vergeven, die
met het Sanskritsche letterschrift niet goed bekend is, en
die niet weet, dat de Indiërs twee of meer onmiddellijk
opeen volgende medeklinkers, zooveel slechts doeulUk, schijnbaar
in één zamengesteld letterteeken vereenigen. Bij het
schrijven var. ng en nk b. v. worden de g en de lc onder aan
de rA gehangen, zoodat de onkundige slechts ééne letter
meent te zien. In het hier bedoelde geval inzonderheid
wordt de dwaling van den Hoogleeraar zeer verschoonlijk,
daar men in het Sanskritsch alphabet inderdaad een letterteeken
aantreft, waarvan de grammatici de waarde door ng
uitdrukken; dit moet iedereen, die niet verder onderzoekt,
van den rechten weg afbrengen, Wanneer men echter wat
meer dan de eerste bladzijde eener Sanskritsche grammatica
bestudeert, dan ontdekt men al spoedig, dat die zoogenoemde
7tg niets meer is, dan de n, die bij ons voor lc en 9
staat, bv. in zinkm en zirtgen. Immers de letter, waarvan
men de waarde door ng voorstelt, treedt zelve voor eene g,
gh, k en kh, en vormt daarmede ng, ngh. nk en nkh, welke
verbindingen nog door niemand voor ugg, nggh, ngk en
Jaarg. IV. 21
322
nglrh zijn aangezien. Zij staat ook nooit op zich zelve, maar
wordt steeds door een keelklank gevolgd. Zulk een volgende
keelklank is de onmisbare voorwaarde voor haar aanzijn,
gelijk onder andere ook daaruit blijkt, dat eene m aan het
einde van een woord in die gewaande ng overgaat, wanneer
het volgende met eene git of h begint. Die ng komt ook
nooit als beginletter voor, omdat zij steeds van eene kee11etter
moet gevolgd worden, terwijl geen woord met ng of nk,
laat staan met ngg of ngle, aanvangen kan. In één woord,
uit alles blijkt, dat men bij dat letterteeken niet aan ng,
maar aan onze n in zinken en 8pringen te denken heeft, of,
gelijk COLEBROOK opgeeft, aan de Engelsche n in banle, die
volkomen met onze n in banle overeenstemt.
Derhal ve, indien het Sansluit iets aangaande onze uitspraak
bewijzen kon, het zou vóór, niet tegen de dubbelheid van
ng wezen.
Wanneer de Heer T. R. spreekt van »andere talen, die
een eigen letterschrift hebben" en waarin ng door één letterteeken
zou voorgesteld worden, dan zal ZHGel. ongetwijfeld
talen moeten bedoelen, die met de onze in het minst niet
verwant zijn, mogelijk Polyneezische talen; maar geen 1ndogermaansch,
want het Latijn, Grieksch en Gothisch, die
ook een "eigen" letterschrift hebben, drukken, evengoed als
het Sanskrit , ng door twee afzonderlijke letterteekens uit.
Ten slotte nog een woordje over bren.lJen, dat vroeger meermalen.
en hier opnieuw, de onschuldige oorzaak van ongegronde
en dwaze redeneeringen over ng geweest is. Dat in
brengen èn eene n èn eene g schuilen, is boven allen twijfel
verheven bij allen, die weten, dat de Friesche g in z, en soms
in dz overgaat, b. v. in lizze en sizze, voor liggen en zeggen,
in widze VOOl' wieg (wiege). Bl'engen toch luidde in het Oudfr.
niet alleen brenga en bl'anga, maar ook brenza en brendza. In
deze vormen is dus de n gebleven, maar de 9 in z en dz
veranderd; waarlijk bewijs genoeg, dat ng zich in dit woord
wel degelijk in twee elementen laat oplossen, d. i. uit twee
letters bestaat; - menzia, nevens mengia (meI1gen), leert het323
zelfde. Men zal toch wel niet willen beweren, dat ook uz
en ndz maar ééne letter zijn; ten minste niet, zoolang er' de
goochelkunst nog niet op toegepast is. Ik weet nochtans
niet, wat het zijn zal, als men over die ndz eens een tooverwoord
zal uitgesproken hebben, b. v.: De Priesche ndz is
de neustand-si8leUer, Of, als men ook op den oorsprong
letten wil: Zij is de neustand-si8lceeUetter.
L. A. TE WINKEL.
JB OF JBN.
Aan Dr. L. A.TE WINKEL,
Veroorloof mij, waarde vriend, u nogmaals met een paar
bedenkingen lastig te vallen; gij weet, dat mij daarbij geenerlei
vitlust of betweterij, maar alleen de zucht bezielt, onze
dierbare moedertaal, in overeenstemming met de wetten harer
natuur, maar van allen schoolschen dwang vrij, te ontwikkelen
en aan te kweeken. In de eerste plaats behooren w,ij
voorzeker haar daartoe "an het noodlottige dwangbuis weder
te ontdoen, haar voor een goede vijftig jaar van Staatswegen
om de leden geworpen, en waartegen zij zich, in verschillende
handen, reeds zoo vele jaren lang is begonnen te verzetten.
't Verheugt mij daarom van harten, dat ook de vVoorden
boek-Commissie (blijkens de mededeelingen van onzen
vriend DE VRIES) dat, op verschillende hoofdpunten - als
't herstel der !J en eh, hopen wij ook der J, in hare rechten -
zal bevorderen. Ik heb u reeds vroeger - in enkele aankondigingen
- niet ontveinsd, dat uwe eigene al te behoudende
spellingswetten ten deze mij minder bevredigd hadden
gelaten, en ik moet ook thans weder met de klacht tot
324
u komen, dat evenzoo uw anders zoo doorwrochte stukjen
(maar wat zou er ooit ondoorwrochts uit uwe handen komen?)
mij op 't punt van den verkleiningsuitgang heeft teleurgesteld.
Gij hadt daar zulken uitgezochte gelegenheid, op nieuw een
der willekeurige wetsartikelen van den Staats-spellingmeester
ter zij te stellen I); en in plaats van dat, zie ik u trachten,
om gronden bij te brengen voor een gevoelen, waarop men hem
tegen BILDERDIJK , in dit opzicht, in 't ongelijk moet stellen.
\Vant al geef ik u, wat de bewijsgronden van laatstgenoemde
betreft, gaarne toe, dat BILDERDIJK ook hier - gelijk zoo
vaak op taalgebied - aan een of ander inval van zijn vernuft
botgevierd en hem een onverantwoordelijk gezag heeft
toegekend; zoo zult gij mij van uwe zijde ten goede moeten
houden, dat ik uw gewonen logischen redeneertrant mis,
wanneer gij nu; om 't 11 hersenschimmige en ondoordachte,"
dat zijn betoog ten deze kenmerkt, maar klakkeloos alle
verder door hem of anderen aangevoerde, of aan te voeren
gronden tevens verwerpt. Ik vind voorts nog die zelfde tijdelijke
afwezigheid van uw anders zoo logischen gee~, wanneer
ik u bladz. J 11 zie toestemmen, dat 11 het meerv. op
3 den uitgang op en bewijst," maar gij daaruit voor het tegenwoordige
niets wilt afleiden; terwijl gij u bladz. 113 op de
n van lezens, leven,~, enz. beroept, om ons (en dat zeer te
recht) de spelling lezen, leven, enz, aan te bevelen. vVat
toch van 't eene geval geldt, geldt even zoo van 't andere;
en gelijk ons hier de n gewaarborgd is, tegen ieder die leze
of lelie zou schrijven (gelijk zoo veel Hollanders het spreken:,
evenzoo is ons de deugdelijkheid van den uitgang jen of ken
door 't meervoud op s gewaarborgd. Dat nu, in beide voor-
1) De Redactie, die voor het overige hoogen prijs stelt op de medewerking en
de bijdragen van den geëerden briefschrijver, rekent zich verplicht te verklaren,
dat zij niet deelt in het hier geüite gevoelen aangaande de spelling van 1804.
Zij is veeleer van oordeel, dat die spelling, welke de laaI uit de grootste verwarring
gered en voor eeue volslagene verwildering behoed heeft, groote verdiensten
bezit, en dat het Staatsbewind in het nemen van maatregelen om hare
aanneming te bevorderen met grooie gematigdheid is te werk gegaan.
325
gaande eeuwen, vele (en dan bepaaldelijk Hollanosche) schrijvers,
de gewestelijke uitspraak volgende, en, in 't begin dezer
eeuw, de Hr. SIEGENBEEK voor goed, den uitgang je of lee
hebben vastgesteld. mag ons evenmin weêrhouden jen of ken
te schrijven, als gij en DE VRIES u, blijkens 't Woordenboek,
thans - in spijt van den zeI ven Hr. SmG·ENBEEK - voor de
y en eh veklaard hebt Op grond dus, dat (volgens uw
eigen volmondige instemming) de 7t van nature aan dien
uitgang eigen is, blijf ik er bij, dat ons de gewestelijk-Hollandsche
wanspraak (die vooral in onze infinitief.uitgangen
zoo hinderlijk uitkomt) niet dwingen mag, die uitgangen tegennatuurlijk
te verminken.
Een en ander aan uwe nadere billijke beschouwing onderwerpende,
verblijve, als altijd,
DEVENTER,
10 Dec. 1862.
van harten de uwe
VAN VLOTEN.
Sedert ik 't bovenstaande schreef, gewerden mij IJ de Grondbeginselen
der N ederlandsche Spelling ," van wege de Redactie
van 't "Woorden boek uitgegeven. Terwijl ik mij voorbehot~d,
bij instemming op meest alle punten, op een enkel nader
terug te komen, begin ik met hier een daar aangevoerden,
anderen bewijsgrond voor je te weêrspreken; als zou namelijk
» het ineenvloeyen der e van 't verkleinend achtervoegsel
met een volgenden klinker in de poëzie (b. v. nedrig lJogeltje
elk8 behagen), hetgeen noch bij de pluralia op en noch bij de
infinitieven kan plaats hebben ,Ol voor je pleiten. Daargelaten.
dat bij den dichter hier het Hollandsche taaleigen werkzaam
was, vergeèt de Redactie buitendien, dat die ineensmelting
mede plaats heeft bij den verkorten vorm van 't
lidwoord den, als die vó6r een klinker geapostrofeerd wordt,
en dat dichters die den uitgang je1t aannemen, dezen evenzeer
apostrofeeren en Of je' àf j' schrijven.
24 Maart 1863. V. V.
Z A A K REG I S TER.
A ; een der oorspronkelijke klinkers
of grond klanken 159, 294.
hoe gevormd 305.
verlenging der heldere of opene a
57 VVo
Accusatief
bij erinneren en herinneren 14.
Accusatiefzinnen 16.
Achtervoegsels
-el 95
-i 96
-ig 110, afgekapt 231.
-il 93.
-inkel 13:!.
-Je 98.
-k ,ken, hd -chen 97.
-lijn, hd. -lein 95, 96.
Afleiding van
deminutivum 82.
ladder, leér 183
lichaam 48 vv.
scharminkel 131.
uitweiden 1 90.
Assimilatie, wat 53 noot.
der n met den volgenden mede kl 317.
Beheersching Vlln
herinneren ! iemand iets) 2.
" (zich iets) 2.
(iemand aan iets) 18.
gedenken 14.
gedachtig, indachtig 14.
Beteekenis van
aan 18.
a.nders, in hypothetische bijzinnen
213.
blanden en medeblander 209.
berechten 29.
bestemmen 23.
boek 2~.
ceelmaker 30.
deminutivum 82.
du of doe in uitdrukkingen als:
O! doe kleine guit 144.
dwalnz 31.
er- 13.
erinnen 12
haam 49.
herinneren (iemand iets) 16.
(iemand aan iets) 19.
hypocoristicon ;>, 7 •
kam 75.
den kam opsteken 76.
lichaam 49.
Uden, lijden 183
li/k, 48.
mennen met valen 121-131.
passen op iets 79.
pleyen 41.
prakken 41.
riJkdom 42.
scharminkel 1 3 I .
schommel 43.
tU8schen (van) 46.
vaal 127.
weyig, wildweyifJ 1 92
wij dweidig 1 93 .
Bijzinnen.
constructie 71.
van welke constructie zieh zooveel
doenlük te ontbouden 70.
Cryptohypocorislica, wat 92.
welke in het Neder!. \J l.
Deflectie, wat 149.
ZAAKREGISTER. 327
Deminutiva, wat 82-86
Dialecten
gren%en del' Nedcrduitscbe tlialecten
~36.
Nederduitsche dialecten 237.
DorQ.rechtsch dialect 27.
Groningsch dialect, zie Spreekwoor·
den.
Marken:och elialect 197 VI'.
llJerkwaardige dialectische woord·
vormen
á voor ei of ee 197, JU8, 199, 203.
aketijk 27.
jo (jongen) 35, 37.
medeen, zoo medeen 39, 120.
raamd 41.
roopen (roepen) 42.
-gie voor -je, -tje, 28, 99, 118.
Frequentatieven, hoe gevormd 222.
~'riesch.
uitspraak van ti, l 78.
J) tsj, 175.
onderscheid tusschen ii en îe 180.
Genitief bÜ
woorden die een bewustzün te kennen
geven 13.
gedachtig, indachtig 14.
bij 199.
honderden, duizenden 66.
Germanismen
bestemmen, in den zin van goedkeuren,
geen germ. 23.
verzwinden, geen germ. 225.
zich l'oemen van iets (?) 230.
Ge5chiedenis van het Hoogd. 175.
van herinneren 1 vvo
Grondklinkers, drie 158, 294.
(verschil in zwaarte der) 304.
(onderlinge verhouding <ler)
305.
Grondstellingen 294, 304.
Guna, wat 171 noot.
H, had vroeger de waarde van eh 50, 53.
kwam in het Gothisch niet voor 52.
Hulpwerkwoord.
doen 205.
Hypocoristica, wat 83.
Morphologie, wat 315.
N, natuur en wijze van vorming 315.
ontstaat en valt weg 317.
aan het einde der verkleinwoorden
95, 115.
Onderscheid tusschen
iemand iets herinneren en iemand aan
iets herinneren 19.
herinneren en hel. erinnern 20.
herinnering van iets e II aan iets 23.
b\ivoegdi.ike ILwmw. en telwoorden
G7
steigert en stijgen, steigeren en stygeren
223.
g en gh 307.
Oorsprong
der tweeklanken 170.
" i1 (aa) 295.
" eh 53
" glt_30
" I ilJ hield 292.
" s in moest en wist 293.
van het achtervoegsel Je of -jett (l8.
Oorsprollkelijke klinkers.
hoe te verstaan 158.
Personen (grammatische)
bun wezen 141-
vorm van den 2den persoon van het
enkelv. der werkw. 138.
Praeposities.
aan bij gedenken en gedachtig 14.
Spelling.
twee pnrtijen ten opzichte der, 57.
de verlenging van een belderen klin·
ker door verdnbbeling of door e
59· 64.
in bet Neder!. Woordenb. 215.
der verkleinwoorden 106-116.
van Godt 55.
heet; heete of Izete 180.
leeder (leer) of leder 181.
uitgedost 2 i 2.
steigeren cn stiJgeren 221.
uitweiden 188.
Spraakkunst.
twee richtingen iu de, 146.
liberalisme in de, 145, I b4.
conservatisme en reactie 14 ï.
Spreekwoorden 241 vvo
Suffixen, zie Achtervoegsels.
Taal (de) 135.
overgang van den vroegeren toestann
tut den hedendaagseben
148--151
Taalstudie (vergelijkenue) 135, 289.
Taaltypen 135.
Telwoorden.
honderdenjaren , duizenden menschen
65.
honderd en duizend als snbstant. gebeûgd
68.
Uitspraak van
ai' en au in het Goth. 167.
é JI Ó » 205.
9 I) gh 308.
328 ZAAKREGISTER.
h 50
n(J 312.
rp. X, .9- 5.1" :<08.
de Frieschc verhemelreletter 175.
ij 178.
Verkleinwoorden.
beteekenis en gebruik 82-88.
wijze van vorming
in het Goth. 92.
Ol Hoogd. 92.
" Middelnederl. 91.
Niellwnederl. 98, 100.
welke woorden voor verkleining
vatba3f zijn 83, IOc" 106.
verkleinde adjectieven 105.
spelling der verkleinw. 106 vvo
Verwerpelijke woordeu en zegswijzen.
zich aan iets herinneren 20.
dit is een spreekwoord, dat ik mij
niet herinner ooit qehoord te hebben
70. "
uitwijden 194.
Verwisseling der (J en k 310.
Vocaahersterking, wat 170, 171 noot.
Werkwoorden.
vorm VHn den 2den persoon enkelv.
138.
ongelijkvloeyende en gelijkvloeiende
291.
Wriddhi, wat 171 noot.
A 159, 294.
aa 56.
aai 165.
aap 132.
aarte 198.
aau 165.
ae 56.
aer 5i.
air 57.
akelijk 27.
a1ewalig 27.
uIig 197.
althans 214.
amhacht 3 i 6.
ambt 316.
an 28, 118.
anders 77, 214.
ansjoepies 198.
ansoepies 198.
appel teefje 28.
as 28.
attinge 31.
avend 28.
bahbetje 203.
lJajertman 28.
barpe 203.
barm 251.
barmhartigheid 251.
hareu 198.
barn 93.
bedHart 198.
bedoeling 198.
beer 28.
befje 198.
beide 167.
bennegie 28, I 18.
beschieten 198.
W OOR D REG I S TER.
besonnder 198.
beregten 29.
bereiden 64.
bessie 203.
bestemmen 23.
bevallen 29.
bevaren 198.
ben kei 96.
beuren 29, 1I 8.
hij 199
blaen 64.
blak 198.
blanden 209.
blek 29.
bobbert je 29.
boeken 29.
boem 62.
bogchelen 30.
bonswijze 279.
boom 30.
bordjen 198.
borten 198.
boutplukker 30.
boven (brengen) 30.
broodje 30.
brief 198.
brummel 96.
bug 30.
bulloek 97.
bunzig 30
buultje 198.
eansincli 133.
ceel maker 30, 118.
eh 50, 208, 218.
-ehein 298.
-ehen 98.
-ehîn 98.
crest 76.
crête 76.
cris ta 75.
daen 64.
daer 5i.
duir 57.
dat 70.
dalmer 122.
deken 199.
denkenis 199.
die 70.
Ijijketting 30, 119.
dijn 141.
dirai 126.
dol 199.
dood 3 \.
doren 245.
dorpel 279.
dossen 213.
dozijn 187.
draad 64.
draai renen 3],
dral 1\19.
dralen 199.
druilen 31.
druppel 96.
du 141.
duizende(n) 65.
dusdaan 232.
dwalm SI.
ê 165.
ee 62.
eeuw 167.
eeuwtje 90.
effe I 241.
ei 2~1.
3-30
eiderdons 265.
eikel 96.
eindje J 99.
-el 92.
emmertje 32.
eng 32.
enkel 132.
'en'uis 199.
el' 7.
erachtens 12.
erbarmen 12.
erinneeren 7.
erinneren 7.
erinnern 13.
erkennen 12.
erlangen 12.
errinnel'en 7.
ervaren 12.
etgroen 31.
etje 102.
etten 31.
familiedag 32, 119.
fieter 199.
filosofie 208.
folen 223.
folteren 22~.
francijntje 32.
frissen 199.
gaerdeline 92.
gaffel 3~.
gäis 245.
ganisan 211.
gank 199.
gansch 210.
gansen 21 I.
garaidjan 64.
ge beteren 32, 119.
gebrogt 33, 119.
gedachtig 14.
geden ken 14.
gehoor 33.
-gen 99.
genog 33.
gerocht 33.
gerogchen 33.
gerolen 33.
geschreven 33.
gevrogen 33.
ghicht 123.
gieregelooijig 33.
gif te 232.
-gijn 108.
glad 34, I 19.
glas 69:
glazeoklepper 33.
Godt 5.~.
gooi arm 34.
gortrommel 34.
graauwe (munniken) 34.
WOORDREGISTER.
grazelen 19!.
grazen 190.
groet 6~.
groosk 199.
gunter 34, 119.
haakje 91.
haam 48.
hae,' 5i, 98.
hair 5i.
hama 49.
handt jen 103.
heegen 264.
heet (wit) 34.
heffen 34.
heimelijk 34.
hcit 34, 119.
helmkam 75.
hem 98.
hen 98.
her 7.
herinneren 7.
hillock 97.
hoeg 62.
hoers 122.
hondnrde{n) 65.
hood 34.
hoo~jes 34.
houden 292.
huik 255.
huisraad 64.
husing 318.
hypocoristica 86.
i 159, 294.
ia 64.
-ich 97.
·ig 231.
-ih 97.
ijl 232.
ijlig 232.
ijzel 96.
-ik 34, 97.
·il 93.
imn:el's 79,214.
illuachtig 14.
indien 214.
infaam 199.
-ing 109.
illkel 132.
inne (in, aan) 10.
innen 10.
inneren 9.
je 82.
jegens 99.
jengelen 35, 120.
jijillekaar 200.
jo 45.
jongske 116.
jonste 99.
jn~assell 35.
juillet 92.
ka 200.
kaar 35.
kakelen 35.
kalegezigten 35.
kalis 35.
kalkoentje 36.
kam 35.
kan 69.
kannen 36.
kapabel :200.
kapistOl'inm 36.
karabies 36.
kasteel 92.
kee 200.
kelder :100.
-kern) 92.
kerswegje 37.
kersrnis 208.
kersten 208.
ketenkens 116.
keutel 96.
kibbelen 223.
kiestafeltje. 37
-kijn 92.
kikkebal 37.
kikkeren 200.
·kin 97.
kindje 95.
kindeken 116.
kinkhoest 318.
klaauwgie 37.
kladdig 200.
kleppers 37.
kletsen 37.
killiteboer 37.
kneehtkens 116.
knîling 318.
kllods 79.
knokkel 96.
kok 200.
kol 37.
kolder 200.
kommiezen 37.
koninklijk 103.
kooien 200.
koor 208.
koornbont 38.
koornwerk 38.
korsel 332.
kost 38, 120.
kouwelijk 200.
kraauw'oofd 200.
kraggen 200.
krampjes 38.
krek 3S, 120.
krijgshaft 232.
krisdoorn 38.
kristen 208.
kroes 288.
kruimel 96.
kruim kens 116.
kubboot 200.
kulk 38.
kunne v5.
knnsten 200.
kussentjes 39.
kuul 200.
kwak 39.
kwets 39.
ladder 182.
lufhtlrte 232.
lanen 200.
leeder 182.
leer 18\.
leesde 39, 120.
leiden 233.
leyder I H2.
-lein 95.
leken 39.
lettenvijs 39.
leuk 39, 120.
leut 39.
lichaam 54, 207.
Heh tvaardig 201.
lijden i 83.
lijk 48.
-lijn (]jin) 92.
ligchaam 48.
lille 86.
loopen leeren 200.
lubbert 39
lut hebben 39.
luttel 105.
Iuuk 39.
maguIa 93.
manhaft 232.
mank 288.
mannig 108.
marmel 96.
mazel 96.
mede 209.
medeblanden 209.
medeblanuer 209.
In eis sen 20 I.
mem 203.
mennen l2\.
meng 268.
miede 122.
miggelen 223.
mijgen 223.
millioencll 65.
millioentje 90.
minsch 39.
minnig 39.
mittèn 122.
moeten 293.
mormeldier 39.
WOORDREGISTER.
mnid 317.
muisjesbeJlen 4U.
mulnl' 40.
mutsaard 281.
mutsje ill.
naad 64.
nakend 40, 120.
nualtl 64.
navel 96.
neigen 223.
ng 103, 306.
nie 40
nieuwsgier 232
nomzegger 203.
nou ·10, 120.
Û 165.
ol der 241.
oliejager 40
OUimers 40, 120.
onwarig 20 I.
onnet 40.
011 noozele 20 J •
ontetten 31.
00 6:J.
óogclijn 9G.
'oo·ge.muts 199.
oogweiding J 91.
opzeggen 20 I .
opseuteren 40
overleggens 40.
overtuigend 20 I.
oud 292.
'out 199.
paêa 64.
panden ave 123.
pan suiker 41.
passen 80.
pee 4],
peetzegger 203.
pit 4 J.
ph 208.
pleijcn 41.
pluisteren 223.
pofkonten 41.
pogehelen 30.
poudgaarder 41.
prakken 4 J.
propjeschieten 41.
raad 64.
raagshoofd 42.
raamd 41.
ract 57.
rait 57.
reef 245.
rêgje 203.
reuzen 80.
Hcynart 12 I.
rijf 42.
rijkdom 42, 120.
ropen 42.
roemen (zich) 230.
rokje 201.
rottinkje 103.
roeder 122.
salet 42.
sanskrit 164.
scharminkel 131.
schal'nJoes 42.
scharrelen 42.
scharren 134.
331
scheem J 32.
seheminkel 132.
~chendell 42.
schendig 20 I.
sehergeant 133.
scherminkel 131.
scherminkelbeen 131.
schiemannen 201.
schieren 133.
schilderen 42. 120.
schoen 62.
schoer 42.
schol 20 I.
schommel 4:1.
schort 203.
schout J 23.
schren ven 43.
sees (sjees) 201.
sim 132.
simme 132.
simminkei 132.
sintels 43.
sjcmcloenig 43.
slampampen 43.
slechts 79.
sleijen 43.
slim 43.
slingerlIeslanger 43.
sloei 4:3.
slons 44.
smakken 44.
smal 86.
sllloesjunken 44.
smoesjrs 44.
smokkelen 201.
snelletje 44.
snerken 44.
sllorwagen 45.
snuffelen 223.
snukker 20 I.
soe 121.
sol ei I 92.
sOIl1llleil 92.
spatje 45.
spekdief 202.
speten 45.
spinde 261.
~32
sprankel 96.
spreken (op) 45.
stand vast 232.
st.eigen 223.
steiger 223.
steigeren 2'23.
stijger 45, 120.
stik 45.
stikuit 45.
stoer 202.
strak 202.
strooyen 167.
stug 45.
stuk 45.
tafel bord 45.
taggerijn 45, 121.
tangerijn 45.
talie 45.
tate 203,
teezen 223.
teisteren 223.
tepel 96.
teug 69.
teugeswoordig 202.
tie 202.
tieën 263.
tijl 46.121.
tikduitje 46
litel 63.
-Ijaen 92.
-tje 102.
tjerke 176.
tjettel 176.
tjiez 176.
toch 79.
tbe 144.
loot 46.
WOORDREGISTER.
tooyen 167.
trecht 121.
Iriesjakken 46.
troet 202.
tsjettel 175.
tusschen (van) 46.
, u 159, 294.
ue 63.
uis 202.
'uisje 199.
uitgedos(ch)t212,
uithaal 46.
uit weiden 188.
uitweidig 193.
uitwijdelI 189.
uizes (bij) 203.
ulften 203.
vael 127.
vaielI 121.
veil 253.
veilig 233.
verblijf 46.
verdinghen 123.
vergelden 46.
verhannik 46.
verkou w"enis 203.
verswijllen 225.
verswindeu 225.
verzwinden 225.
vetel 46.
vingerlijn 92.
visite 63.
voedeu 190.
vol 203,
volencel 133.
voorraad 64.
voud 292.
vruchtballetjes 46.
vuil 46.
waert 57.
wairt 57.
watjeskaauw 46.
wedderatie 46.
weegschecl 46.
wegames 174.
weiden 190,
weidig 196.
weidsch 195.
werm 46.
weten 293.
wigam 174,
wijden 189.
wijdsch 197.
wijdweidig 193.
wildweidig 193.
wispeltuur 232.
woed 233.
woedig 233.
worvel 46.
wye 123.
Y 218, 221.
zaad 64.
zaddoek 46.
zalen 203,
zemeltrui 46.
zeug 47.
zich 98.
zien 47.
zijmekaar 203.
zijn 72.
zwemmen 203.