nET A ALG I D S.

D ETA ALG I TIJDSCHRIFT
TOT UITBREIDING VAN DE KENNIS
NEDERLANDSCHE TAAL,
REDAC'fm
VIJFDE JAARGANG.
UTHECH'r,
POST D S.
T IJ D S CBR I F T
DE"
ONDER REDACTIE
VA.N
L. A. TE WINKEL EN J. A. VAN DIJK.
UTHECH'I',
C. VAN DER POS'f JR.
1863.

I N HOU D.
Blz.
Prof. w. G. BRILL, Over de hegrippen en voorstellingen, die ten grondslag
liggen aan de woorden, welke volk, wel'eld, menIc" beteekenen • • • . • . 1
--~--- -~- . , Over de oorspronkelijke beteekenis V811 het zoogenaamde
koppelwoord (zijn), en de wijze, waarop de eerste menschheid zich het
worden en bestaan gedacht heeft................................ 13
--.. . _ .~ ........ - , Over het onderscheid tusschen de woordorde van den oordeelenden
en die van den wensehenden zin, alsmeue over de kracht van
wendingen in de orde der woorden •.••.••••.••.• _ • • • • • . • • • . • • . • • • 18
Prof. VAN nOTEN. Aan de Redactie van 't Nederlandsche Woordenboek. 37
J,. A. 'fE WINKEl" Nog iets over ander8 in de protasis van hypothetische
%innen .••••••••••.••••••.••.••.•.•••.••..•..• '" ••.. , •••••• .• 43
------~, Je of jen? Antwoord aan Prof. J. VAN VLOTEN, op zijnen
brief, voorkomende Taalgids IV, blz. 323........................ 45
-------, Grammatische Hoofdstellingen. (Vervolg van Jaarg. IV,
blz. 289-806)............................................... 55
J. A. VAN DIJK, Het zelfstandig naamwoord......................... 71
I" A. 'fE WINKEL, Bakboord...................................... 78
-------, Over de onderlinge verhonding del' verbogene en oUl'er·
bogene vormen van dezelfde woorden in de woordvorming en de spelling. 78
-------, Duitsch, Nederduitscb, Nederlandseh, Friesch, Hollandsch. 99
------, H1advulling. - Toevoegsel op het vertoog over de ver·
houding der sluitletters in verbogene en oDverbogene vormen •••.••••. 104
Prof. w. G. BRILI" Ovel' de Naamvalsuitgangen; huu wezeu en hunne beteekenis,
hunne geschiedenis en de kl'itiek, aan welke zij onderworpen
jij n ge\\'orden •....•.... I •••••••••• • f ;. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• 105
IN HOUD.
!'\ederlalldsche • • • • • • • • • • • van ederderduitsche 4· ••••••••••.••••••••••••••••••••••••.•••.••••••.•••• 145
BRILT" ••••.••••••••••••••••• MI'. I,llsse VONDEL
voorkomende. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • het de worden........................ BRn.L, • • • • • • • •• 273
eu klankverschuiving Boekoeschouwing •••••.••••••••••••••••••••.•••• Zaakregister. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Woordregister .•.•••....•......••...•..• , . '" •••• , ••.•••••.• VlII IN Honn.
Hh.
Prof. w. (~. BRILL, Over den tongval cler !\ieuw-N ederlandsche Klassische
Schrijvers ...• , • • • . . • • • • . • . • • • • • . . . • • • • • • . . • . . . . . • . • . • • . • . . . •. 123
J. A. VAN DIJK, Beantwoording vaD eenige vragen ................... 134
H. MOLIlMA, N ederderdnitsche spreekwoorden. (Vervolg van blz. 288,
4< Jaarg.) ••••••••••.•••••...•••.••.••••••••..•••.•...••.•••. Prof. w. G. BRILT., Over den grond van de verscheidenheid van klank in
de vormen der ongelijkvloeijende werkwoorden •••...•.••••.•••••..•• 190
-------, Hoe in onze taal vergoed is, Wilt door het afslijten der
naamvalsuitgangen was verloren................................. 203
Prof. J. VAN VI.OTEN, Brief a~n den heer L. A. TE WINKEL ••••••••••• 221
Mr. A. BOGAERS, Lvsse aanmerkingen betrekkelijk woorden, bij "ONDEL
voorkomende .• , , . • • . . . . . • . • . . • . • • . . . . • • • • • . . . • . . . • . . • • • • • • . •. 225
L. A. TE WINKEl., Over bet begrip Letter, en ue wijze, waarop de letters
door de spraakwerktuigen gevormd worden •...........••...•...••. 233
Prof. w. G. BRIn, Het Gothische Vokaalstelsel. . . . . . • . • . • • . • . . . • • • . .• 278
, Over de wijzigingen, welke de Gothische Vokalen hebben
ondergaan. - Over de klankwijziging en klankverschniving in het algemeen. 278
L. A. TE WINKEL, Beer, óeren en óeeren ........ ................... 289
Prof. VAN VLOTEN, Boekheschouwing ............................... 296
Zaakregister ••• , • . . . . • • . . . . . . • . . • • . • . • • . . . • • . • • . . • . . . • • . • •• 299
Wooràregister ..••••..•••......••.•.•.••..••..••.••••.•••..• 302
OVER DE BEGRIPPEN EN VOORSTELLINGEN,
DIE TEN GRONDSLAG LIGGEN AAN DE
WOORDEN, WELKE VOLK, WERELlJ,
MENseH BETEEKENEN.
I.
Toen in het jaar 1862 zoo menig Pruisisch ambtenaar
zich beijverde om de verkiezingen voor de Tweede Kamer in
den zin van de Regering te doen uitvallen, was er een onder
hen, die de woordgronding te hulp riep om zijne leer, welke
het volk onderdanigheid aan den Koning voorschreef, te staven.
Hij beweerde, dat het woord volk van volgen afkomt. hetwelk,
in het Hoogduitsch nog bepaalder dan bij ons, genoorzamen
beteekent.
Kan de taalkunde deze meening van den Pruisischen ambte·
naar goed heeten? Mij dunkt, neen I Bij de taalkundigen althans
is het eene op degelijke etymologische gronden uitgemaakte
zaak, dat volk niet zoo veel beteekent als onderdanen,
maar menigte. Zij brengen het woord tot den stam, die volneid
en veelheid beduidt, en, in het Sanskriet par luidend,
in het Grieksch nOAvç en nlftnA1Jftt, in het Latijn plus en
-pleo, en in het Gothisch filu (ons veél) en fulls (ons vol)
heeft opgeleverd. In ons Duitsch niet alleen komt van dezen
stam het woord volk, maar in het Slaafsch heeft men polk en
pluk, en in het Litthauwsch pulkas met dezelfde beteekenis:
de k is een afleidingskIank , hoedanige ook in den uitgang van
het Grieksche 'JTOAVÇ; en van het Goth. fllu bespeurd wordt.
V Jaarg. 1
2
Ja, in bet Grieksch is 0xAOr;; (menigte) en in bet Latijn populu8
van den zelf den oorsprong. Nevens 0xAOr;;, namelijk, bestaat
er een Kretiscb nO/.xor;;, hetwelk wel den waren vorm des
woords zal vertoonen: 0XAor;; is dan eene dier verbasteringen,
welke het Grieksch in grooten getale oplevert. Aan 0XAor;;
sluit zich het Latijnsclw volgu8 of vulgu8 ten naauwste aan.
Immers laat zich dit woord niet rechtstreeks met volk in
verband brengen: want aan onze v beantwoordt in het Latijn,
gelijk in bet Sanskr., Grieksch en Slaafsch, eene p; maar
de v van volgu8 is de vertegenwoordigster van den Griekschen
spiritus, en volgu8 staat tot 0xAOr;;, gelijk vinum tot
olvoç;, en vespel' tot ~(Jnf!!Or;;, ja even als, binnen de grenzen van
het Latijn zelve, venter tot uterU8: het eerste verschilt slechts
door epenthesis eener n van het laatste. Populu8 daarentegen
behoort rechtstreeks tot den stam, dien wij als den oorsprong
van ons volk leerden kennen; slechts heeft die stam in dat
woord eene reduplicatie bekomen, welke hier, zoo als het
schijnt, strekte om het begrip veelheid ook door afbeelding
uit te drukken.
l' olgen derhalve heeft, etymologisch, niets met volk gemeen.
Maar welke mag nu de verwantschap van dit
woord volgen wezen? Ik herinner mij niet, ergens eene gissing
dienaangaande aangetroffen te hebben. Spoort men in
het Gothisch een woord op, waarin wij den oorsprong van
ons volgen zouden kunnen erkennen, zoo biedt zich ons het
werkwoord filhan, falh, fulhum, fulhans, dadelijk aan. Volgen
kan daarvan eene afleiding zijn, door de vokaal van het
meerv. van het praeterit. of van het lijdend deelw. gekenmerkt.
Maar het verschil van beteekenis schijnt ons te verbieden,
volgen met filhan in verband te brengen. Immers
beduidt dit woord verbergen, vervolgens op eene zekere plaat8
bergen, bestellen, en wel ter aarde bestellen (begraven), of eene
boodschap bestellen: deze laatste beteekenis komt voor in de
zamenstelling met partikels, bij voorbeeld in ons bevelen, hetwelk
eigenlijk be-velgen of bevelchen moest luiden, zoo als nog
uit de verbuiging: ik beval, wij bevolen, blijkt, daar dit vel'-
3
schil tusschen de vokaal van het enkelv. en die van het meerv.
slechts kan plaats hebben, waar het praeterit. tot eenen stam
behoort, die op eene dubbele konzonallt eindigt. Doch hoe
uiteenloopend de beteekenis van het Goth. fiZhan en die van
ons 1Jolgen ook wezen moge, toch waag ik het in dit laatste
woord eene afleiding van filhan te erkennen. De gewone
bete eken is van volgen kan onmogelijk de oorspronkelijke zijn:
zij is daartoe te afgetrokken: in zijnen oorsprong moet het
woord iets meer zinnelijks beduid hebben. Die beteekenis
verbergen nu sluit die van bedekken in zich, en de handeling
van volgen zal als een dekken der voetsporen van den voorganger
opgevat zijn. Deze meening blijkt meer te zijn dan eene
onzekere gissing, wanneer men in aanmerking neemt, dat
het woord, hetwelk in het Gothisch dient om ons volgen uit
te drukken, afgeleid is van een woord, dat voetspoor beduidt:
laistjan, namelijk, dat volgen en vervolgen beteekent, is onmisken
baar afgeleid van laists, voetapoor, ons leeat, dat is vorm
van den voet. Ja, de woorden, die in het Grieksch en het
Latijn volgen te kennen geven, schijnen oorspronkelijk mede
zooveel als bedekken beduid te hebben. Tot dit gevoelen kom
ik door de volgende redenering. Van de woorden, die denken
en apreken beduiden, is, gelijk ik elders aangetoond heb, het
begrip beschutteJ~, bewaren, de grondbeteekenis (zie dit Tijdschrift,
IIl Jaarg. N°. 4, bI. 260, Noot 1.). c1Erroftat en aequor
(volgen) nu haneen op eene verrasschende wijze zamen met werkwoorden,
die apreken en denken beteekenen. Dat ,vequor hetzelfde
woord is als het Grieksche ~rr0ftat, staat vast: de verwisseling
van k (c, qu) en p is eene bekende klankversrringing,
en dat de a in het Latijn aan den spiritus asper beantwoordt,
is evenmin vreemd. Wat dus van ~rroftat geldt,
is tevens van toepassing op aequor. Deze werkwoorden, zeide
ik, hangen zamen met woorden, die 8preken en denken beteekenen
, en wie, die weet, dat het Grieksche ûmip (spreken)
zelfs den vorm rcrrrov met I!rrop.at gemeen heeft, zal dit ontkennen?
Van ûmlv komt het naamwoord otp, atem. Daar
dit woord, even als ûmiv en {rros zelf, oorspronkelijk van
1(1
4
een digamma aeoJicum (v of w) voorzien was, zoo kan niemand
in (hl' het Sanskrietsche vak, stem, spraak, noch het Latijnsche
vox vanwaar voeo (Sanskr. váç, spreken), miskennen. Voeo
nu staat even dicht bij sequor, als ûmip bij 'i!1TofH~t. Dus
blijken het Grieksche ûmi'll, spreken, en het Latijnsche voeo
(de stem verheffen, roepen), en dan ook het daarmede identische
Oudhgd. wahan, dat is gedenken (waarvan ons gewagen
afkomt, dat is gewag of gedachteni~' maken) oorspronkelijk één
te zijn met werkwoorden, die volgm beduiden. De beide
beteekenissen, spreken en denken aan de eene, en volgen aan
de andere zijde, ontmoeten elkander, naar mij toeschijnt, in
die van beschutten: immers is beschutten, bij gevolgtrekking,
een bewaren, en, in zijn wezen, een dekken, bedekken: denken
nu en spreken zijn een bewaren in gedachte of woord, en
volgen een bedekken der voetsporen.
Il.
Wij zagen, dat in het Gothisch een ander wOÇ>rd ons votgen
vervangt. Hoe is het met het woord volk gesteld? Is dit
woord in die taal in gebruik? Neen! Bij Ulfila ten minste
en de andere schaarsche bronnen van het Gothisch vinden
wij een ander woord voor ons volk, met name het woord
thiuda, waarvan de naam JJietsch of JJuitsch een afleiding is,
die derhalve zoo veel als tot het volk bij uitnemendheid behoorend
beteekent. Maar wat is er van den oorspronkelijken zin van
dat woord thiuda? Is deze wellicht van dien aard, dat zich
daaruit beter eefle vermaning tot onderdanigheid laat afleiden?
Ik geloof het niet. Thiuda is voorzeker één met het
Goth. zelfstandig naamwoord thiuth, dat is goede, schoone, rijke,
heerlijke gave; vermogen; het goede. Meer zeg ik voor het oogenblik
niet. Liever wijs ik eerst op een ander woord, dat in
het Gothisch een enkel maal voor volk gebruikt wordt. Ik
bedoel manasêds. Dit is een zamengesteld woord, maar
uit welke bestanddeelen? Het eerste lid is blijkbaar het woord
5
man, mensen, maar het tweede levert stof tot verschil van
gevoelen: ten minste acht ik de op voorgang van geen geringer
taalkundigen dan GRIMM en BOPP aangenomen meening
aan bedenking onderhevig. GRIMM houdt Sé(18 of 8éth8 voor
afgeleid, niet van sitan (zitten), maar van saian, zaaijen, en
BOPP keurt dit zijn gevoelen uitdrtlkkelijk goed. Beiden hebben
dan toch aan 8itan, als stam van het woord, gedacht.
Inderdaad zulks lag voor de hand. Maar zij hebben dat denkbeeld
verworpen, voorzeker omdat men niet mag aannemen
dat de t van 8itan in eene d (th) is overgegaan, en daar
dit onaannemelijk was, zoo heeft GRIMM gesteld, dat Sé(18 uit
sai-aths zou zijn zamengetrokken, en het woord door mensche1tzaad,
menschenleinderen, menschengeslacnt, verklaard. Vorderde
de afleiding des woords van sitan noodzakelijk, dat .men den
overgang van t in d of th aannam, voorwaar, ik zou daarin
een onoverkomelijk bezwaar zien; maar zulks is geenszins het
geval. De uitgang d of tlt is, dunkt mij, voor het gewone
achtervoegsel te houden, maar v66r dit achtervoegsel is, meen
ik, de slotklank van den stam weggevallen, zoo als in hansts
(van hindan) voor handtst, en in ons hest voor helst, en last
(van laden) voor ladst. Van dit seÎls, zaad voor zaatd van zitten,
is zadel, dat wij wel genoodzaakt zijn van zitten af te leiden,
een diminutief, even als het Hoogd. Mädel van .Maid. Diensvolgens
mogen wij aannemen, dat manaseÎls bete ek ent menscltenzetel.
Werkelijk is de gewone beduidenis van het woord
niet volle, maar wereld, en slechts bij overnoeming, mag men
stellen, wordt het van het volle gezegd, even als in het Fransch
monde, en in het Grieksch l(ó(jftO~, in het bekende de geneele
wereld gaat hem na (Joh. ]2. 19), waar in het Grieksch staat:
Ó l(ó(jftO~ onÎ(jw ull7:ov (br~Mhv, en in het Gothisch: só manasêds
afar imma galaith. In Luc. 9, 13, het is waar, beantwoordt
manasêths aan het Grieksche auó~ (IJollc); aldaar
is sprake van spy'ze 1r.oope1t voor al dit volle: El~ návTu TOV
ÀWJV TOVTOV, allai thizai manaseidai (voor manasêdai). Doch
hier zou men ook in het Fransch kunnen zeggen: pour tout
ce monde. Hoe het zij, overal elders beantwoordt manasêds
6
aan het Grieksche xócr!-,og (wereld), en voor dit Grieksche
woord treft men het nagenoeg even zoo vele malen aan, als
fairwus, waarover straks. Is dus volle hier de door overnoeming
ontstane beteekenis, zoo kan ook thiuda wel oorspronkelijk
wereld beteekend hebben, en inderdaad veel loopt er
zamen, om ons dit te doen gelooven. In het Grieksch beteekent
xócr!-,og (wereld) eigenlijk 1Jersiering, orde; in het Latijn
is mundu8 tevens zelfstandig naamwoord met de beteekenis
wereld, en bijvoegelijk naamwoord met die van 8ierlijk, keurig,
net. In het Gothisch nu, wij zagen het reeds, heeft thiuda
éen substantief (thiuth) nevens zich, hetwelk de onzijdige vorm
is van een adjektief, dat 8choon, liefelijk, dat is nagenoeg hetzelfde
als het Latijnsche adjektief mundu8, moet beteekend
hebben, en dat wij terugvinden in het Grieksche 7:VTfJ'Óg, betwelk
klein beteekent , een begrip, dat, blijkens de opvatting
van het Oudhgd. chleini, dat is fijn en keurig, het Eng. clean,
d. i. net, en ons klein-ood, dat is keurige bezitting, wederom
met bet Lat. mundU8 overeenstemt. Dus zal dan thiuda ook
xócr!-,og, mundus hebben te kennen gegeven. Dadelijk denken
wij hier aan den God Teutates, dat is de wereldadem of wereldgeest,
wiens naam een Celtische vorm is van een Goth. thiudaths.
Dat voorts thiuda, orde, en dan vervolgens, rijk, gebied
moet beteekend hebben, volgt eensdeels hieruit, dat van
thiuda het woord thiudans afkomt, hetwelk gebieder, heer-
8cher, koning beteekent , en anderdeels daaruit, dat in het
Iersch nevens tuatha, volk (het Goth. thiuda), tuath bestaat met
de beteekenis land8treek, grondgebied 1).
Maar wat is er te denken van die in het Griekseh, het
Latijn en dan ook in het Gothisch op te merken verbinding
van het begrip liefelijk, versierd, met het begrip wereld.? Zij
bewijst, dat de oorspronkelijke menschen van den edelsten
stam in de wereld voor alle dingen gezien hebben dat bont
tafereel van bloeijend leven 2), hetwelk zich voor 's menschen
zinnen uitbreidt. Vergis ik mij, of mag men beweren, dat
1) Zie GRIMM, Geselt. d. d. Spr. 1. 120.
2) Haec omnis pulcltl'itudo, zegt OICERO.
7
het tegenwoordige geslacht zich bij het woord wereld gansch
iets anders denkt, en wel deels het werken van krachten
met vorm· en kleurlooze elementen j deels het spel der mensch·
heid met al haar verrichten en streven. Het is duidelijk,
dat wij aldus meer de voorstelling zouden hebben van den
chaos dan van de schepping, meer die van een schimmenrijk
dan van de sfeer des levens.
Niet aldus de edelsten van het oude menschdom. Zij zagen
de wereld in den schoonen vorm der tot het leven verbonden
elementen; zij zagen ze in het moment, waarin die elemen·
ten aan het licht komen. De wereld was hun de oogenblikkelijke
gestalte der dingen, het zwevende midden tusschen
twee afgronden: den afgrond, waaruit alles voorkomt, en
den afgrond, werwaarts alles heengaat. Vandaar dat zij in
het Sanskriet den naam draagt van ma"dyamalókas, dat is mid·
den wereld, en in het Gothisch almede dien van midjungard8,
dat is middengaarde. Zich niet te verdiepen in de duisternis
aan deze en aan gene zijde, maar in deze middengaarde , in
dezen tuin vol welriekende en bonte bloemen I) te huis te
zijn; zich vertrouwend te laten dragen door dezen wisselenden
bodem; in deze kleuren, afgestraald van een ongeziene
zon, het leven te hebben, zoo als GOETHE het uitdrnkt, en
zoo, één met het leven, dat in de wereld is, de wereld te
beheerschen, - ziedaar wat het oorspronkelijke menschengeslacht,
waaraan wij onze taal danken, als het hoogste, als
het ware beschouwde. Vandaar dat die wereld bij de Gothen
den naam draagt van menschenzetel (manasêds), menschentroon;
vandaar dat wij, zonder het zeI ven te weten, haar nog altijd
menschentijdperk of menschenrijk noemen: want wereld is eene
zamenstelling uit wer (mensch, Goth. vair, Sanskr. viras, Lat.
vir) en aIds, dat is tijdperk.
Dat was een lichtzinnige en tegelijk laatdunkende wereldbeschouwing,
zal men zeggen, welke aan die benamingen
ten grondslag lag, door die oude Heidenen aan de wereld
1) Toute eette jloraison eolorée et parfumée, zegt TAINE.
8
gegeven! Niet zoo lichtzinnig, als men meenen zou. Afstand
te doen van de ons eigen zucht om ons denken tot
het midden punt del' wereld te maken; in het leven rondom
ons ons middelpunt te vinden; den schepper lief te hebben
in zijn werk, in zijne zinnelijke openbaring; wanneer het levend
geheel, in stukken gebroken, ons door de logica in
het brein, en door de chemie in de hand wordt gegeven,
niet te meen en , dat wij alsdan de waarheid hebben; maar
van de wetenschap ons steeds te bekeren tot het leven, van
de waarneming tot de praktijk, - zoo wij dit op ~oorgang der
ouden deden, waarlijk wij zouden geenszins het bedrijf eens
lichtzinnigen verrichten, maar veeleer zou die daad eene bekering
ten leven mogen heeten. - Laten wij het bekennen:
dor, arm, ellendig en dood is onze tegenwoordige
wereldbeschou wing, bij die der ouden vergeleken. Ter naauwernood
geeft ons nog van tijd tot tijd een dichter een meer
levende en troostrijker voorstelling, en dan gelooft die dichter
zelf niet aan hetgeen zijn hart hem ingaf, en hij meent slechts
beelden verzonnen, en geene werkelijkheden uitgesproken te
hebben. En toch, ten spijt van al onze natuur- en scheikundigen,
ten spijt van alle jongeren der moderne wereld·
beschouwing zij het op deze bescheiden plaats gezegd, in
naam der taal, der godsdienst, der wijsbegeerte en der
kunst, met wier half-doode en onbegrepen elementen de
tegenwoordige geslachten zich behelpen: die oude wereldbeschouwing
was de ware. Op haar standpunt behoeft
men niets te loochenen van hetgeen onze natuurkunde ontdekt
heeft; maar die wereldbeschouwing vatte het leven,
en van het leven zijn tegenwoordig onze verstanden het begrip
ten eenen male kwijt geraakt. Het hoofd vol van de
afgetrokken begrippen, waarin wij de dingen hebben opgelost,
en den blik geslagen op de elementen der in onze werk·
plaatsen gedoode natuur, meenen wij af te moeten zien van
de doorgronding van het leven, en zien wij met een verachtelijk
schouderophalen neder op de ons droomerijen dunkende
gedachten van vroeger eeuwen, geneigd om dengenen van
9
razernij te verdenken, die aan zulke dwaasheden eenige waarde
hecht. Die verdenking getroost zich de schrijver dezer regelen
gaarne, en lettende op zoo menige uitspraak van de
diepste geesten van onzen tijd, meent hij zijn gevoelen met
vertrouwen aan het oordeel van volgende geslachten te kunnen
overlaten.
lIl.
Nog één woord, ik noemde het reeds, komt in het Gothisch
voor om het Grieksche l{ó(jflO~ (wereld) weder te geven. Het
is het woord fairwus. Wat mag de oorsprong zijn van dezen
naam? De ons uit het bovenstaande gebleken voorstelling,
die de ouden zich van de wereld maakten, wettigt, dunkt
mij, de vergelijking van het woord met het Grieksche
7roQfJlVQovs' , het Lat. purpureus, welke woorden geredupliceerde
vormen zijn van eenen stam, waartoe eensdeels het Grieksche
nVQ (vltur) , anderdeels ons verw, Oudhgd. farwa, kan
gebracht worden. Zoo zou deze benaming de wereld kenmerken
als de schitterende, de in vUl~rglans stralende, de lich·
tende, de gekleurde. Kleur en licht, in den zin van leven, is
eene zoo gepaste benaming voor wereld, dat het Slaafsche
svjet de beide beteekenissen licht en wereld in zich vereenigt 1).
Het met dat fairwu8 in verband staande Angelsaks. feorh
(Oudhgd. ferah) heeft de beteekenis van leven, en het Oudhgd.
firahî, dat van denzelfden oorsprong is, beteekent menschen.
Hier bespeuren wij derhalve oorspronkelijke eenheid in de
benamingen van wereld en mensch. Elders merken wij zulk
eene eenheid op tusschen de benamingen van mensch en
aarde. Zoo aarzel ik niet homo, vanwaar humanu8, te stellen
nevens humus (aarde), en het Goth, guma (letterlijk het Lat.
homo) nevens ga vi (landstreek, gouw). De m, namelijk, in die
woorden, homo, humus en guma, is afleidingsuitgang. Den
1) GRIMM, d. Gramm. lIl, S. 394.
10
stam, van een anderen uitgang voorzien, vertoont het Grieksche
xCvI/a, in beteekenis één met het Goth. gavi; XWf'a,
daarentegen, is mede door middel der m afgeleid, maar xofi~,
dat almede aarde beduidt, hoezeer, evenals XWf'a, in den bepaalden
zin van 112et de 8pade bewerlcbaren bodem, is letterlijk
het Goth. gavi.
Uit deze beschouwing blijkt, dat ik gavi niet. met BOPP,
als één aanmerk met het Sanskr. gÖ, en het Grieksche
yaia, yiî, aarde. Deze meening van den grooten man berust
op een zwakken grond, te weten, op de onderstelling,
dat de wet der klankverschuiving, volgens welke
aan de Sanskr. g in het Gothisch eene k moet beantwoorden,
in dit geval niet zou gevolgd zijn. De stam, even wel,
waartoe heL Sanskr. gÖ, het Gr. yiî, behoort, en die gá,
gám luidt en gaan beteekent , bestond blijkens het werkwoord
qiman (komen) ook in het Gothisch, <:n van dien stam zal
ook aldaar een woord gekomen' zijn, dat aarde beteekent ;
althans behooren er een paar woorden toe, die men8ch beteekenen.
Ik bedoel qêns, d. i. kwêns, Gr. yvvn, lJrOUW,
Eng. queen, d. i. koningin, en kuni, d. i. ge8lacht (YéVEá), men-
8chenge8lacht, waarvan ons koning afkomt, even als thiuda1t8
van thiuda.
Op dezen weg voortgaande, ontdek ik ook éénheid tnsschen
het Grieksche dvnf!. man, en den naam aarde. 'A vril/, mag
men aannemen, verschilt slechts door letteromzetting van
a~~1Jv, mannelijk, en dit laatste woord is een adjectief, door
middel van het achtervoegsel rt van denzelfden wortel ar
afgeleid, van welken ons aarde (Goth. airtha) door middel
van het achtervoegsel d (th) afkomt. Dus staat a~Q1Jv tot
aarrle, even als in het Latijn ,~align1t8 tot salicetum, beide van
/lalia; (wilg), en in het Sanskr. phalinas tot phalita8, beide
met dezelfde beteekenis (bevl'eesd) van phalá (vrees): a~Q1Jv,
8alignu8 en phalinas hebben den uitgang van onze sterke
deelwoorden (als gelegen); aarde, salicetum enphalitas hebben
den uitgang van onze zwakke deelwoorden (als gelegrl).
Sommige zich uitsluitend met het Grieksch bezig hou11
dende philologen vinden bij de verklaring van het woord
iill{1ewnoq, men8ch, zwarigheid om in dezen naam eene zamenstelling
te zien, alsof bij zulk een oud woord dit woordvormingsmiddelniet
in aanmerking kon komen. Deze ongegronde
bedenking behoeft ons niet terug te houden om iillfTeoonoq zamengesteld
te achten uit dvne (de fT is welluidendheidshalve
ingelascht, als de IJ in dlliJeóq) en wl/J, gelaat, zoodat het woord
volkomen overeen zou komen met marl8pe1"soon : persoon toch
is eigenlijk ook gelaat.
Die wortel ar, van welken men aarde afleidt, en tot
welken wij nu ook dvne gebracht hebben, beteekent gaan.
Opmerkelijk is het, dat de wortel van go en ri]. dien men
in het Sanskr. ga, gàm, Goth, qiman (komen) terugvindt,
mede gaart beteekent. Bopp meent, dat de aarde dus genoemd
is geworden naar de beweging op hare oppervlakte.
Liever zou ik aannemen, dat in haren naam aan haar zelve
beweging, dat is, lelJen , wordt toegeschreven. Zoo zou aarde
dat is de bewegende, levende, het begrip wereld meer na bijkomen.
Na de bijgebrachte voorbeelden ten bewijze van het bestaan
van oorspronkelijke eenheid in de benamingen van
aarde en mensch, zal het wel niet te stout geacht worden.
zoo ik het Sanskr. viras, Lat. vir, Goth. vair, in verband
breng met het Lat. ver. en het Gr. ~'IXe. namen die de
lente beduiden, doch opgevat als de bloeijende aarde, als de
wr3reld in den zin, waarin zij het oorspronkelijke menschengeslacht
voor den geest stond. Het Grieksche {IXe, namelijk,
wordt eigenlijk gezegd van het liefelijke 1JJaas des ontlui·
kenden levens, en dat het Lat. ver minder den lentetijd, dan
de eerstelingen van het leven door het jaar opgeleverd beteekent,
zulks bewijst de uitdrukking ver sacrum, dat is de
aan de Goden te wijden bloem van alle voortbrengselen der
aarde. Zoo zou vair, oorspronkelijk wereld, en eerst daarna
mensch beteekend hebben, om in deze laatste beteekenis met
alds eene zamenstelling te vormen, die ons wereld heeft opgeleverd;
12
Ook bij de Hebreeën hangen de naam van aarde, lidàmà,
en die van mensch, àdàm. zamen. Dit laatste woord beteekent
eigenlijk het gr08 der men,ychen, even als het Fransehe
monde, en de naam der aarde is van dien des mensehen
afgeleid. De eerste man heet DE ADAM, dat is, het gros der
mensehen in éénen persoon vervat, en de vrouw, uit hem
genomen, heet EVA (Chawwàh), teven, dat is, het 8choone,
bZoeijende teven of de wereld. Bij deze voorstelling wordt de
menseh gedacht als het wezen, dat de aarde omvat en vervult,
ganseh anders, als bij die van de schepping van den
mensch uit aarde.
Maar wij moeten, ten slotte, nog verklaren, hoe in de
talen, met de onze verwant, woorden, die aarde beteekenen
, in den een of anderen nevenvorm meu8ch beduiden.
Dit kan geschied zijn door de gewone bestempeling
van het voorwerp naar een kenmerkend iets, waarbij het
voorwerp oDuitgedrukt blijft. Zoo is, bij voorb. , een 1'onrleling,
een kind, dat gevonden is; een baar, een werktuig om
te dragen; een vaart, een graaht om in te varen, enz. Dus
is homo, dv~!!, vir, eigenlijk het wezen, dat met de aarde in
verband staat, dat van de aarde, als haar bewoner en bezitter,
zijne eigenaardigheid ontleent. Evengoed kon eenig
ander wezen of voorwerp, met de aarde in verband te denken,
zijnen naam van de aarde ontleenen. Dit is werkelijk
het geval met twee diersoorten, die met de door den menseh
be.woonde aarde in een bijzonder verband staan. De leoe, dat
is het rund, draagt denzelfden naam als de aarde: go, namelijk,
beteekent in het Sanskr. zoo wel koe, als aarde: ons
N ederl. kween vereenigt de beide beteekenissen leoe en vrouw,
hetgeen zich gemakkelijk laat verklaren, als men aanneemt dat
de koe als het aarddier , de vrouw, gelijk de mensch in het algemeen,
als het aardwezen gedacht is geworden. Zoo zal dan ook
d(!~v, een ram, wel evenzeer als a~éllll (dll~(!) met den naam
der aarde in verband staan. Gelijk het rund bij uitnemendheid
het dier is der aarde, als bouwland, als bezitting van den
landbouwer; zoo is het schaap het dier der aarde, als weiland,
13
als bezitting van den nomade of herder gedacht. De Lat.
naam van het schaap is Mies, d. i. arjets, en deze herinnert
weder aan ons aarde, Goth. airtha. Ons ram, eindelijk,
verschilt van het Grieksche à(!1jv slechts door letteromzetting
nevens de gewone verwisseling van n en m.
W. G. BRILL.
OVER DE OORSPRONKELIJKE BETEEKENIS
VAN HE'!' ZOOGENAAMDE KOPPEL WOORD
(ZIJN), EN DE WIJZE, WAAROP DE
EERS'rE MENSCHHEID ZICH HE'!'
WORlJEN EN BESTAAN GEDACHrr
HEEFT.
Onder de uitdrukkingen onzer taal, die, bestaande uit
een zelfstandig of bijvoegelijk naamwoord of wel uit eene bij.
woordelijke uitdrukking met een transitief werkwoord verbonden,
zoo veel beteekenen als datgene doen bestaan wat het
naamwoord of de bijwoordelijke uitdrukking te kennen geeft 1),
zijn er sommige, die meer bijzonder onze aandacht verdienen.
Ik bedoel dezulke, in welke als in vertrouwen stellen,
betaald zetten, aan den dag leggen, geloof hechten, den
gek steken, geloof 8laan. den gele scheren, de woorden stetten,
zf!tten, lfiggen, hechten, steken, .~laan, 8cherer6 voorkomen met
de kracht van faktitieven van het werkwoord zijn. Dit
moet ons, dunkt mij, een middel aan de hand doen om te
weten te komen hoe degenen die zulke uitdrukkingen het
eerst bezigden, en die uitdrukkingen verliezen zich in de
1) Zie mijne Syntaxis, 2de uitg., bI. 44 eu 45.
14
hoogste oudheid, zich het doen worden, het scheppén een er
zaak, en bijgevolg het bestaan voorstelden.
Zij stelden het zich voor, dit blijkt dadelijk, als een
plaatsen, een doen stand grypen: aldus waar de woorden
stellen, zetten, leggen voorkomen; of als een vastmakert:
aldus in de uitdrukkingen, die de woorden hechten en
stelcen bevatten; of eindelijk als een raken, als een in de
vlucht grijpen en vasthouden. Deze laatste opvatting, die
wij in slaan en scheren vinden, ligt misschien niet zoozeer
voor de hand. Evenwel is de zaak met weinig moeite duidelijk
te maken. Slaan is eene snêlle beweging maken om
iets te treffen: vandaar dat het woord zich laat verwisselen
met werpen: in den blik slaart nevens den blik werpen. Dus
is slaan zoo veel als werpen, trq[en, 8chieten, en werkelijk
komen ook deze werkwoorden voor in den zin van malce1~
(doen bestaan), in een vergelijk trq[en, wortel schieten, in het
Grieksche ffJtÀin:1JTIX ~áUwv, uaTa~OÀnV nOLEîcr{tat (8tichten:
men vergelijke de uitdrukking uaTa~OÀn TOV uócrftOV, grond.
legging, eigenlijk nederwerping der wereld), in het Lat. icere
foedus 1), en jacere fundamenta, aggerem, muros, en in het
Fransche jeler les fondemens d'un édifice. Scheren is desgelijks
snel bewegen langs een vlak om hetgeen zich daarop
bevindt te rapen of te grijpen. In stand grijpert komt griJpert
zelf voor in den zin van doen zijn. Dus hebben wij hier
wederom een slaan en treffen. Inderdaad, scheren is zinverwant
met strijken, en stry'ken is slaan en trq[ett, gelijk het Eng.
to strike en het Hoogd. Streich bewijzen.
Uit deze verklaring volgt, dat bij al die uitdrukkingen de
voorstelling aanwezig is van het treffen van een vast punt, het
vinden van een draagpunt. Men dacht zich een bodemloozen
afgrond, schoot of vat, waarin alles van alle kanten aange·
1) Niet de uitdrukking icere Joedus is ontleend aan het gebruik om een uffer·
dier werkelijk te treffen, maar en deze sym bolische handeling en die uitdrukking
vinden haren grond in de voorstelling, die men zich maakte van het in het leven
roepen van het niet aanwezige.
15
trokken, ongezien, nederstortende is; maar wat een .bodem
vindt in die bodemloosheid, wat vastgehouden wordt in dien
val, wat, te voren door alle hemelen gegoten, zoo als GOETHE
zich uitdrukt, een middelpunt raakt en grijpt in dien zwaai,
dat komt aan het licht, dat leeft en ontwikkelt zich, dat
staat en bestaat.
Maar, zal men zeggen, daar waar de woorden steUen., zetten,
leggen in den zin van doen be8taan voorkomen, daar dacht
men zich ten minste de aarde als den grondslag, waarop iets
gesticht werd. Dit aan te nemen verbieden ons de andere in
denzelfden zin gebruikte woorden slaan, treffen, werpen, stitieten,
scht're1t, grijpen. En bovendien vóór onze nieuwere tijden,
dacht de mensch, voor zoo ver hij dacht, zich de aarde
als leven en bestaan, als groei en bloei, niet als dooden bodem.
De aarde, die alles voortbrengt, dacht hij zich niet als dragende,
maar als zelve gedragen, Vandaar de aarddragende
olifanten en de werelddragende slang der Indiërs; vandaar
de mensch Atlas, broeder van den mensch-schepper, Pro·
metheus , bij de Grieken. In de levende en zich bewegende
wezens wordt de hefboom gevonden, die alles torscht, en dat,
gelijk de Grieksche naam Atlas 1) te kennen geeft, zonder . . mspannmg.
En hiermede zijn wij op den weg gekomen om de vraag
naar de oorspronkelijke beteekenis van het zoogenaamde koppel
woord , het verbum substantivum, te beantwoorden. Het
zal een gesteld zy'n, een grond geraakt hebben moeten beduiden.
En werkelijk laten zich deze beteekenissen aanwijzen
in de werkwoorden, die in verschillende talen de taak van
koppelwoord moeten vervullen.
Van het werkwoord, dat in alle Indo-Europesche talen geheel
of gedeeltelijk de vormen van het verbum substantivum
levert, is as de stam, Bopps gevoelen, dat dit werkwoord
niets anders zijn zou, dan de stam as, zitten, met ten gevolge
van veelvuldig gebruik en vluchtige uitspraak verkorte
1) Uit den d privans en TÀ1jll«., torsclten,
16
vokaaL, komt volkomen overeen met den eisch mijner redenering.
Inderdaad zitten, wat is het anders dan een gezet
zijn? zetten in betaald zetten is werkelijk het factitief van
zitten. Ook het werkwoord, van hetwelk stellen als het
factitief kan aangemerkt worden, namelijk het werkwoord
staan, wordt in het Spaansch en het Fransch (étais, étant,
été, komen van stare) als verbum substantivum gebruikt.
Ja de wortel sta. bekleedt in het Sanskr. somwijlen de plaats
van het werkwoord zijn, even als to stand in het Engelsch,
in to 8tand guilt!J, he stands approved, en staan bij ons, in
8chv'zdig 8taan, beleend staan. Ook vallen, hetwelk dan zoo
veel beduidt als geworpen zijn, grond geraakt hebben (daar valt
een steen, beteekent daar i8 een steet~ op den grond neérgekomen),
treedt in onze taal als verbum substantivum op in
uitdrukkingen als: er valt niet aan te denken; zwaar vallen,
lastig vallen; hij valt nog al niet besch1'oomd. Ons wezen, de
stam, aan welken het Hoogduitsch en het Nederlansch het
praeteritum en andere vormen van het verbum substantivum
ontleen en , is het Sanskr. vas, dat wonen beteekent ; wonen
nu is een gezeten, gevestigd Zij1t.
Het resultaat van ons onderzoek moet grootelijks bevestigd
worden, wanneer ook in niet verwante talen dezelfde
voorstellingen in de oorspronkelijke beteekenis der werkwoorden,
die Zij1t beteekenen, terugkomen. Dit nu is werkelijk
het geval in de Semitische talen. Het Hebreeuwsche
hájáh (zijn), heeft even als het Arab. hawaja, vallen tot
grondbegrip, en het daarvan afgeleide hiwwalt beteekent vat.
Het verbum substantivum in het Arabisch (1cána) en in het
Aethiopisch (1cóna) beteekent eigenlijk overeind staan, daar
het één is met het Hebreeuwsche lcoun, ove1'eind staan, welks
factitieve vormen (pil. en hiph.) op eenen grondslag vestigen
beduiden.
fTa8thouden derhalve of het vestigen van een bodem in
den afgrond is, naar de voorstelling der stamvaders van ons
geslacht, het wezen van hetgeen wij scheppen noemen. P asthouden
van een voorwerp te midden van den oneindigen
17
stroom der verschijnselen is ook het wezen van het denken,
en het woord, gevormd door den adem des monds, is
de schepping op dien bodem van het denken opgewassen 1).
Denken is, in zooverre, eene daad, waarin de mensch het
werk Gods nadoet; het is het bewijs, dat wij naar den geest
der Goddelijke natuur deelachtig zijn, en zoo de God, door
wien alle dingen zijn geworden, met eene menschelijke benaming
moest worden bestempeld, die een beeld zou zijn
van zijn wezen, zoo kon er geene geschikter gevonden worden,
dan die van Aóyog, en, in weerwil van de proeven
van den Faust van GOETHE om dit Logos liever met zin,
/eracht of daad te vertalen, - beter dan door ons woord laat het
zich niet uitdrukken. Daarom blijve men lezen: In den óeginne
was het Woord.
W. G. BRILL.
1) Dat de benamingen van het denken en van het wOO1'd het begrip vasthouden
uitdrnkken, heb ik aangetoond in dit Tijdschrift, J aarg. IJJ. N°. 4. bI. 260. Noot 1 j.
V, Jaarg, 2
OVER HE'r ONDERSCHEID TUSSCHEN DE WOORDORDE
VAN DEN OORDEEL ENDEN EN DIE
VAN DEN WENSCHENDEN ZIN,
ALSMEDE
OVER DE KRACH'r VAN ZEKERE ORA'rORISCHE
WENDINGEN IN DE ORDE DER WOORDEN.
I.
vVanneer men een schilderstuk beschouwt, hetwelk, bij
voorbeeld, een landschap voorstelt, door de ondergaande zon
verlicht, alsdan heeft men alle reden om zich verwonderd
af te vragen: vanwaar die uitwerking? Hoe is het mogelijk
met doode verwen zulk eenen gloed te malen? Die
uitstekende rotswand dáár schittert in een levend licht; sterker
ervaren wij den indruk op het zien dier beeltenis dan
bij het waarnemen der natuur zelve, - en nemen wij de
gebezigde verw uit het verband met de andere verwen der
schilderij, hoe dof en levenloos doet zij zich dan voor!
Niet minder grond nu bestaat er om zich bij het lezen
van eene bewegelijke rede of een roerend gedicht verwonderd
af te vragen: hoe is het mogelijk met de taal die uitwerking
te maken? Even als de schilder met levenlooze verwen arbeidt,
zoo werkt de taal met doode elementen. Vi' oorden
zijn niets anders: zij bevatten het leven, maar als in een
graf: het leven in hen moet wakker gemaakt worden. En
wat zijn de kunstmiddelen door den redenaar, den dichter
19
gebezigd, om dat slapend leven te wekken en de taal te
doen leven, en leven te doen scheppen; haar tot een afdruk
van het bewogen gemoed te maken, bekwaam om gemoederen
te bewegen?
Dat de woorden doode elementen zijn, dat de rede oorspronkelijk
ijskoud is, ligt in den aard der zaak, in het
wezen der taal zelve.
Stellen wij ons eenen mensch voor, door eene zinnelijke
smart aangedaan. Het eerste wat hem bijligt, is zijne pijn
door eenen kreet uit te drukken. Doch doet hij het, zoo
spreekt hij niet: zulk eenen smartkreet te slaken, een dier doet
het ook: het is het werk der natuur in hem, en staat eenigermate
gelijk met het terugtrekken van het pijnlijk getroffen
lid. Neen! oordeelt die pijnlijk aangedane mensch over
zijnen toestand; geeft hij zich daarvan rekenschap; stelt hij
zich tegen zich zeI ven over; toont hij zich boven zich zelven
verheven; staaft hij dat zijn eigenlijke wezen zweeft
boven zijn zinnelijk bestaan en onbewogen blijft te midden
van de aandoening, dan eerst is hij in den staat, die een
eigenlijk woord op zijne lippen brengt, die hem kan doen
8preken, en terwijl hij zich van zijnen toestand onderscheidt
en deze beide elementen, zich zelven en zijnen toestand, we·
der met bewustheid verbindt, zegt hij : ik Zijde. - Desgelijks
wanneer de mensch een treffend natuurverschijnsel waarneemt.
Deze waarneming brengt eenen kreet op zijne lippen
voort, en tevens heft zij zijne armen ten teeken van verbazing
of bewondering omhoog. De opheffing der armen en
de verheffing van den kreet zijn verschijnsels van dezelfde
waardij. Het een is zoo min spreken als het andere. Maar
wanneer de mensch niet door het verschijnsel wordt medegesleept,
en niet bloot een speeltuig is, dat den aangeslagen
toon teruggeeft; wanneer hij het verschijnsel in den eigenlijken
zin waarneemt, dat is, er bij stilstaat, er op let, het
vasthoudt te midden van de ontelbare voorwerpen, ja in het
voorwerp, dat hem trof, de bijzondere vertooning van den
gewonen toestand onderscheidt, dan is in hem een verstands-
2(>
20
ding geboren, hetwelk zijn eigendom is, en dat hij moet ver·
langen te behouden om er voor zich en den medemensch over
te kunnen beschikken. En het middel daartoe is voorhanden.
Immers evenzeer als de indruk van buiten zich in
eenen kreet openbaart, evenzeer brengt de indruk van binnen,
de waarneming van een in den geest geboren wezen,
eenen klank van kalme zelfvoldoening op de lippen, en die
klank kan het herkenningsteeken worden van de gedachte.
Een klank zeg ik, niet van verbijstering, van verbazing,
van verwondering, maar van kalme zelfvoldoening. Zoo iE
de taal van nature een orgaan van het hartstochtelooze, hef
onbewogene, het boven de natuur verhevene in den mensch.
Men wil beweren, dat de mensch een toevallig verschijnsel is OF
de oppervlakte der natuur, dat hij, 11 door den stroom der ding611
medegevoerd ," niet dus geplaatst is, dat hij het wezen dier din·
gen kan vatten. Tegen dit gevoelen mag men gerust inbrengen,
dat wie zoo spreekt, geen begrip heeft van het wezen
der taal. Wie zoo spreekt, hij moet zulk een be"eren herroepen,
of het bestaan der taal, dat is het onloochenbare zelve, ontkennen.
De taal bewijst, dat de menseh, niet naar zijn ligcha·
melijk bestaan, hetwe1k in de beweging der elementen wordl
medegevoerd , maar de mensen zelf in het oneindige gegrond·
vest is; dat hij staat op een standpunt, hetwelk alle bewe·
ging overwonnen en, als het ware, zamengetrokken heeft in
zich zelve; dat hij eeuwig zetelt boven den stroom en dOOl
den stroom noch medegevoerd noch omspoeld wordt. Hel
denken, het waarnemen en deszelfs voortbrengsel de taal, i,
bij uitstek bovennatuurlijk, zij is het eenige bovennatuurlijke
Al het overige, buiten God, wien wij door het denken gelijIzijn,
al het overige, zelfs Gods werken, wij mogen ze wonderen
noemen of gewone natuurverschijnsels, al het overige i,
natuurlijk, is vervat in de sfeer der natuurlijke dingen.
Doch nu gevoelen wij eerst recht, de beteekenis der vraag:
hoe is het mogelijk, dat de taal uitdrukking wordt van hel
bewogen gemoed en in staat is gemoederen als de golven tE
bewegen?
21
De mensch staat niet uitsluitend op dat standpunt van het
oneindige. In de sfeer van het denken is het hem niet goed
te duren. Wij menschen zijn goden, maar hoe eng is ons
gebied! Slechts ons ligchaam is ons domein. Al het overige,
en zelfs ten deele ons eigen ligchaam, onttrekt zich aan onzen
wil, en slechts door uitwendige middelen, door de. natuurlijke
voorwerpen te breidelen of te dooden, door ze voort te torschen of
ze elkaar te laten voorttorschen, kunnen wij eenig gebied over
hen uitoefenen. Zullen wij nu door dien langen weg in ons
korte leven de natuur stuk voor stuk aan ons trachten te
onderwerpen? '''ij gevoelen ons er toe geroepen, want het
oneindige, dat in ons is, het is bevoegd de heerschel' te zijn
van het eindige in al zijne uitgestrektheid. Evenwel stoffelijk
geeft men den strijd noodzakelijk op; maar geestelijk houdt
men hem vol. Onverbeterlijke supranaturalisten, die wij zijn,
witten wij door het denken de wereld onderwerpen, alles stuk
voor stuk waarnemen, en eerst als men dat gedaan hebben
zal, meent men het doel bereikt en het oneindige wezen gevat
te zullen hebben. Zoo handhaaft zich het denken, en geeft
het de taak niet op. Juist daardoor dat het zich door de veel·
vuldigheid en de oneindigheid der voorwerpen overstelpt verklaart,
getuigt het dat het die voorwerpen door alomvatting
meester wil worden. - Maar is het noodig het al te omvatten
om het oneindige te erkennen? Dit zou het geval zijn, zoo
het oneindige alleen in mij en buiten mij slechts aan gene
zijde van het heelal bestond. Mijn waan zegt mij, dat zulks
het geval is, en doet mij handelen alsof het zoo ware. Maar
toch het is een ongerijmdheid zulks te stellen. Het oneindige
is ook in mijnen medemensch, en het in hem te erkennen is
liefde; het oneindige is ook de gronds1ag der natuur, en
het daarin te erkennen is wetenschap; het oneindige is de oorzaak
der gebeurende dingen, en het daarin te erkennen is
geloof. En wanneer nu het oneindige mij in dien zin in waarheid
omspoelt en medevoert , zal ik mij er dan niet door
laten medevoeren ? Doe ik het, zoo verlies ik mijn denkend
beginsel niet: het is onuitblusscheJijk en onsterfelijk, maar ik
22
ervaar eene bron van bezieling voor mij geopend: de geest getuigt
met mijnen geest en verwarmt mij en heft mij op, en
doet een ander beginsel in mij leven, tot in mijne taal toe;
ik spreek met eene andere tong; het leven zelf, niet mijn
denken over het leyen, spreekt uit mij , en maakt zich openbaar
door mijne woorden als op een anderen grondslag te
stellen, ze in eene andere orde te schikken, mij het eene
element mijner rede te doen verzwijgen, het andere te doen
herhalen, en eindelijk mijne taal aan maat en harmonie te
onderwerpen en ze op vleugelen op te voeren. De taal is
het bewijs dat de mensch eenzaam woont in het oneindige;
de oratorisch of poëtisch omgeschapen taal is het bewijs, dat
de mensch het oneindige gevonden heeft tegenover zich, en
zamenwoont met het oneindige, dat buiten hem was; dat hij,
afgestegen van de ijskoude sferen der waarneming, gedoopt
is geworden in den stroom der ervaring, om een werkelijk
goddelijk en onsterfelijk leven te openbaren.
H.
De rede, welke een oordeel, de vrucht der waarneming,
inhoudt, is gekenmerkt door eene bepaalde orde, waarin
hare bestanddeelen, de woorden, voorkomen. Men noemt
ze de logische orde. Drukt de rede geen oordeel uit, maar
eenen wen~ch, en in den wensch laten zich 's menschen gevoel
en wil gelden, dan blijkt zulks aan eene zekere afwijking
van die orde.
Maar hoe ? Vermag men de woorden in eene andere orde
te brengen, zonder den zin te verwarren en de gedachte onkenbaar
te maken? Ja I mits de woorden herkenba.ar zijn,
op welke plaats in den volzin zij ook gesteld mogen wezen,
en herkenbaar zijn zij, zoo de vorm het woord, hetzij als
een werkwoord, hetzij als een naamwoord, en zoo het een
naamwoord is, als een nominatief of een accusatief of eenigen
anderen naamval doet herkennen. De verbuiging derhalve
23
brengt te weeg, dat men zich niet vergissen kan ten aanzien
van de betrekking, die eenig woord in den zin vervult,
en dat men zich bijgevolg vrijheid in de orde, die de woorden
in den volzin innemen, vergund ziet. Hoe rijker eene taal
in verbuigingsvormen, hoe vrijer de woordschikking. Vandaar,
dat de oude talen, het Grieksch en het Latijn, zich
eene vrijheid ten dezen aanzien veroorlooven kunnen, die
wij in onze nieuwere talen niet kunnen nayolgen, omdat
onze talen veel van den rijkdom en de verscheidenheid der
verbuigingsvormen hebben verloren. Om een enkel voorbeeld
te gebruiken. In het Latijn kan men, zonder eenig gevaar
van misduiding , zeggen: Petrum vèl'oerat Janus, zoowel als
Janus veroerat Petrum; maar in onze taal, bij het gemis van
eenen vorm voor den accusatief, van dien des nominatiefs
onderscheiden, moet men noodwendig zeggen : Jan slaat Piet,
zoo Piet de lijdende partij is. Keerde men de orde om en
zeide men: Piet slaat Jan, dan werd Piet de aanrander.
Uit het gestelde volgt, dat zulke talen, welke in het geheel
geene verhuiging kennen, zich gansch geene vrijheid
in de woordschikking vergund zien. In het Chineesch. bij
voorbeeld, blijkt een woord slechts een werkwoord te zijn
of een naamwoord, en zoo het een naamwoord is in den
genitief te staan of wel in den nominatief, door de plaats,
die het met betrekking tot de andere woorden van den zin
inneemt. Aan ijzeren wetten is daar, op boete van misverstaan
te worden, de orde der woorden gebonden. En daar nu de
redenaar juist in de willekeurige schikking zijner woorden
een voornaam middel vindt om het gevoel en den wil, die
hem bewegen, op anderen voort te planten; daar de poëzij
niet denkbaar is. indien de woorden de schikking niet vol·
gen mogen, die maat en rijm hun aanwijzen, zoo kan er
in verbuigingslooze talen van geene oratorische wendingen
in de woordorde, van geene poëtische vormen sprake zijn.
Er kan bij volken, die zulk eene taal spreken. slechts poëzij
bestaan in de bedoeling van den schrijver, in den inhoud
van zijn geschrift, in zijn onderwerp; maar geene poëzij daar,
24
waar zij eigenlijk alleen bestaan kan: in de taalkundige uitvoering,
in de vormen der door den auteur gebezigde taal.
In het Chineesch heerscht bij uitsluiting de logische orde in
de rede, en juist daardoor moet er in den stijl volstrekte
eenvormigheid heerschen. Het eene oordeel gelijkt in den
vorm der uitspraak volkomen op het andere. Men denke
zich eene redevoering uit niets dan volzinnen bestaande in
de logische orde gesteld. Welk eene troostelooze eentonigheid
zou haar kenmerken! Geen mensch zou er in spreken,
slechts een orakel: want voor de uitspraken der volstrekte
rede moet ook de wil des auteurs aftreden: wie kan zonder
waanzin iets verlangen te wijzigen, waar de logica zelve
gesproken heeft? Intusschen slechts daar waar een menseh,
niet bloot een naar noodzakelijke wetten redenerend, maar
een gevoelend en vrij willend mensch spreekt, kan er een
bevallige rede ontstaan, kan er van letterkundig schoon sprake
zijn, kan er een werk voor den dag komen, dat voor de
nakomelingschap blijft leven. Slechts menschen, levende
personen, werken op menschen, en slechts in zoo verre als
zich in een boek een mensch openbaart, heeft het vat op
de maatschappij. Wetenschappelijke leerboeken hebben eenen
levenden uitlegger noodig. Slechts door den stijl, dat is
door den stempel van eene eigenaardige persoonlijkheid,
leven de boeken en blijven zij onveronderd bewaard.
Slechts volken, wier taal zoo vrij is, dat er zich een gevoelend
en willend mensch in vermag te openbaren, slechts
zulke volken bezitten eene letterkunde. Bij alle andere is de
vrije persoonlijkheid stom: slechts het gebaar van den hartstocht
maakt haar bij hen in het leven op het oogenblik zelve
openbaar.
lIl.
Laat ons thans met voorbeelden aantoon en , hoe de wijûging
in de woordorde werkelijk strekt om gevoel en wil
25
uit te drukken. De zin, die eenen eiseh, een verlangen,
eene begeerte te kennen geeft, en, in onderscheiding van
den oordeele,nden zin, wenschende zin genoemd wordt, is door
een eigenaardige schikking der woorden gekenmerkt. De
wenschende zin is drieërléi: hij is een 1Jragende zin, een wen-
8chende zin (in engere beteekenis) of een bevelende zin, al naar
dat het verlitand, het hart of de wil bevrediging wenscht.
Beschouwen wij achtereenvolgens deze drie soorten van den
wenschenden zin.
Vooreerst dan de vragende zin. 'W~i kiezen tot ons doel
den zin: bemint hij mij? Slechts door de veranderde, de
omgezette woordorde is hier de vraag kenbaar. De logische
orde vordert, dat het onderwerp voorop sta en het gezegde
volge: hier heeft juist het tegenovergestelde plaats, en onmiddellijk
wordt door die omgezette woordorde de eisch
van het verstand des sprekers t\itgedrukt. Zulk eene behoefte
aan inlichting is een toestand, gelijk elke andere gemoedsbewaging,
en zij kan het voorwerp worden van een oordeel,
door de rede geveld. Wordt zij zulks, dan zal men dus
spreken: ik weet niet, of wel ik heb reden om te twijfelen. of
hij mij bemint. Inderdaad bestaat er onwetendheid of twijfel
aangaande eene zaak, dan blijft het de vraag of die zaak
bestaat al of niet. Dus wordt er op die wijze wel t.e kennen
gegeven, dat hier een vraagstuk aanwezig is; maar de
vraag zeI va, de eisch van het verstand, de zucht naar oplossing
wordt niet uitgedrukt. Slechts door de veranderde
woordorde, slechts daardoor, dat het woord vooropgezet wordt,
hetwelk de zaak, omtrent welke inlichting wordt geeischt,
te kennen geeft; daardoor alleen openbaart zich een mensch,
die den tijd niet neemt, om zich van zijnen hartstochtelijken
toestand rekenschap te geven, die geenszins zijn gevoelen
over zich zeI ven aan zijnen hoorder wil mededeelen, maar die
zijnen hartstocht, zijne gemoedsbeweging zelve wil openbaren.
Besluiten wij denzelfden inhoud in eenen eigenlijken wenschenden
zin, dan zal hij dus luiden: Beminde hij mb'! of,
aangezien, wanneer de spreker zijn gevoel wil uiten, hij zelfs
26
niet ontziet gevoelskIanken , die niet eenmaal woorden zijn
te bezigen: ach! bemirtde hij mij / - Ook hier laat zich dl
toestand van den spreker in oordeelenden vorm uitdrukken
aldus: Ik wenseh, of ik vel lang, dat hij mij beminne. Doel
zoo vernemen wij wederom de vrucht van de zelfwaarnemin~
van den spreker. Wij zijn geneigd, hem, die zoo spreekt, ti
vragen: zijt gij zoo kalm, zoo koel, dat gij beschouwingen ove]
u zelven gaat aanstellen. Is het u genoeg te weten, wat g~
ovei' u zeI ven te denken hebt? Moet de toestand, waarin g~
u bevindt, geen resultaat opleveren? Zoo ja, druk dan uwer
wensch rechtstreeks uit; laat niet bij gevolgtrekking opmaken,
dat gij de vervulling van dien wensch begeert, en zeg·
ach! beminde hij mij!
N u volgt ten laatste het voorbeeld van een bevelenden zin
bemin mij / Hier blijft zelfs het woord weg, dat het onder·
werp moest vertegenwoordig!:!D. Alzoo geeft de vorm del
uitdrukking zelve te kennen, dat het woord gericht word:
tot eenen tegenwoordig en persoon, die als zoodanig niet be·
hoeft genoemd te worden, daar hij, als het ware, zichzelver
noemt. De taalvorm stelt ons eenen toestand voor oogen.
een tooneelspel tusschen twee personen opgevoerd. Wij heb·
ben een tafereel van het leven, en ,de aandoening, die der
een en der sprekers het gemoed beweegt, vernemen wij we·
derom op onmiddellijke wijze. Hoe zelfeenoegzaam en zelf.
zuchtig zou de oordeelende vorm: ik beveel, dat gij mij beo
mint, daarbij afsteken.
IV.
Maar niet alleen door den vorm van den wenschenden
zin is het den gevoelenden en willenden mensch mogelijk
zich te uiten, tot zelfs in den oordeelenden zin slaagt hij er
in, zijn gevoel uitdrukking te geven. Hij doet het wederom
door wijziging in de woordorde of wel door weglating oj
herhaling van woorden, in één woord door oratorische wen·
27
dingen, en wel bepaaldelijk door dezulke, die in de Grieksche
rhetorica t1x~({cmx U~éWg lleeten I).
Door louter omzetting kan de uitspraak zoo stellig worden,
dat zij zich voordoet als een eisch, dien de spreker gezind is
tegen alle wederspraak waar te maken. Alzoo krijgt de oordeelende
zin eenigermate de kracht van een wenschenden zin.
Bij voorbeeld: De Diana der Efezeren is groot, is een oordeelende
zin in logische orde; hij die zoo spreekt, geeft op
kalme wijze de uitkomst van zijn denken te kennen. Maar
meent eene opgewondene volksmenigte de eer harer Godin
aangerand, hare grootheid tot nadeel van den roem der stad
in twijfel getrokken, dan zal zij niet zeggen: de Diana der
Efezel'en is groot; maar uitroepen: Gl'oot is de Diana de
Efezeren! en deze wending is tevens eene aanroeping tot de
Godin, en eene bedreiging, tot hen gericht, die haren naam
bezwalken.
Eveneens kan door omzetting een oordeelende zin de waarde
van een bevelenden zin bekomen. Zeg ik: gij moet u schamen,
zoo spreek ik slechts mijn oordeel uit aangaande hetgeen
u betaamt. Wel kan ik door den toon, op welken
ik deze woorden uitbreng, hun bijzonderen nadruk bijzetten;
maar de toon is het leven zelf, hij is de begeleidende ziel
van het woord, en even voorbijgaande als het leven, even
kortstondig als de ziel zelve. Het is de taak der kunst aan
de rede een onverwelkelijk leven te geven, haar eene ziel
in te gieten, die niet sterft. Daartoe moet aan de woorden
door hunne plaatsing eene kracht bijgezet worden, die den
1) Dit zeggende, zie ik niet voorbij, vooreerst, dat verscheidene wendingen in
onze taal eene kracht hebben, die zij in het Grieksch niet kunnen bezitten, zoodat
zij daar niet als oratori~che wenJingen gelden, en, ten tweede, dat er onder
de (JX~fk(f.7:(/' U;fOJr; enkele worden genoemd, die of elders in de rhetorica of in
het geheel niet in de rhetorica, maar hetzij in de poëtica, hetzij in de dialectica
te huis behooren. Er zou vrij wat in de stof der redekunstige leerboekjes en hare
rangschikking te wijzigen zijn, als men die rhetorica, zooals zij op de leest der
Grieksche leeraren geschoeid is, op wetenschappelijken grondslag wilde opbouwen,
en die wetenschappelijke grondslag zou in de psychologie moeten gezocht worden,
aangezien de stijl openbaring is van 's menschen geest en gemoed.
28
lezer nog na eeuwen vermag te dwingen, hun den vereischten
toon te geven. Zoo wordt het luchtigste, het ontastbaarste
element der rede, de ziel zelve des woords, de toon,
geboeid en vereeuwigd. In ons geval wordt dit doel bereikt
door de omzetting: schamen moet gij u, hetwelk zich niet
anders dan op den toon der diepste verontwaardiging laat
uitspreken. Had de schrijver dien toon niet bedoeld, hij
zou in ongewijzigde orde gezegd hebben: gij moet u schamen.
Maar bedoelde hij dien toon wel, dan moest hij ook door
die omzetting te bezigen, toon en dat hij de hulpmiddelen
zijner taal kende, of liever: zoo hij waarlijk bewogen was
bij het schrijven, maakte de kracht zijner overtuiging zijn
gehoor fij n, zijne taal vrij, zijne pen vaardig; de woorden,
de logische orde versm'adende, wisselden hunne plaats; en
hij schreef: schamen moet gij u! hetgeen bijna nog sterker
gezegd is, dan met den vorm van den bevelenden zin zeI ven:
schaam u!
Zoo levendig kan ook eenig verschijnsel de ziel des schrijvers
treffen, dat de rustige vorm van het uitgesproken oordeel
verbroken wordt en de woorden in hunne schikking
het verrasschende, het plotselinge van de vertooning uitdrukken.
Dus in: op ging de zon! Hoe veel krachtiger is
dit, dan: de zon ging op. Dit laatste is eene tijdsbepaling,
of een onderdeel van een geleidelijk medegedeeld verhaal of
beschrijving; maar het eerste is de wijze van uitdrukking
van ieman d, die na eerst in de natuur, door den nacht of
de graauwe schemering omsluijerd, te hebben rondgestaard,
eensklaps de zon aan de kim hare stralen ziet schieten.Om
ziet ze er! de dwergen schrikken. Ziedaar een voorbeeld,
aan een vers van den dichter POTGIETER ontleend. Bedriegt
mijn geheugen mij niet, dan stelt de auteur eene vrouw
voor, die in haren miskenden ouderdom door knapen wordt
nageschreeuwd, maar die slechts onverwacht haar gelaat behoeft
te toonen om den balddadigen ontzag in te boezemen
en hen straf voor hunne oneerbiedigheid te _doen duchten.
H oe treffend nu wordt door de omzetting de na lang ge29
duld plotseling ontwaakte toorn der vrouwen tevens de
schrik, eensklaps onder de beleedigers ontstaan, door den
dichter uitgedrukt, die, dewijl dat wat hij beschreef, leven
had gekregen in hem, dat middel vond om zijne lezers te
doen zien, wat hij zag, en hen te dwingen telkens weder
in hunne voorstelling te beleven, wat in hem leefde, toen
hij het aanschouwde.
Zekere omzetting heeft het karakter van noodzakelijkheid
en regelmatigheid gekregeu. Te weten die, welke te weeg
gebracht wordt door de aanwezigheid vau een voegwoordelijk
bijwoord, als echter, nogtans, vóór aan den zin. Een dezer
woorden, daar geplaatst, doet het onderwerp achter het praedikaat
of ten minste achter het verbaal bestanddeel van het
praedikaat terugtreden; bij voorbeeld: echter kwam hij; nogtans
heb ik hem begrepen. vVel nu, wanneer van deze regelmatig
geworden omzetting wordt afgeweken, mist zulks zijne
uitwerking niet. Denk slechts aan BILDERDIJKS: Elpine was
nog niet -- en echter zij bezweken. Herstel hier de gewone
woordschikking: en echter bezweken zij, zoo zal de uitdrukking
veel van hare kracht verliezen. Thans, door na echter als
het ware eene gaping te laten, dwingt ons de dichter over
het gestelde na te denken; het vreemde dat ook minder schoone
dochteren der menschen de godenzonen tot vrouwenliefde
konden verleiden, treft daardoor onze aandacht, en de alles
overtreffende schoonheid van Elpine, die alleen de bekoring
eens Godenzoons volkomen begrijpelijk maakte, staat yoorgetooverd
voor onze zinnen.
Ons taaleigen schrijft voor, dat, terwijl zelfstandige naamwoorden,
door een werkwoord geregeerd, achter dit werkwoord
moeten komen te staan: ik zie uw gelaat, ik hoor uwe 8tem,
daarentegen het naamwoord, hetwelk door eenen infinitief wordt
geregeerd, vóór dien infinitief moet geplaatst worden, bij
voorbeeld: Laat mij uw gelaat zien en uwe stem hooren. Wilde
men in gewone gevallen het objekt achter den infinitief plaatsen,
zoo zou de woordschikking iets lams en kinderachtigs hebben,
en toch schrijft y AN DER PALM: Laat mij ziert uw gelaat! Laat
30
mij hooren uw stem! Maar het is eene smachtend verliefde,
die dus (in de navolging van eene plaats uit het Hooglied)
haren minnaar toespreekt, Zij stamelt en smeekt, meer dan
zij spreekt, Zij weifelt voordat zij de voorwerpen noemt,
die zij verlangt te zien en te hooren: die voorwerpen, ze zijn
haar te hoog en te heilig om ze zonder aarzelen op de lippen
te nemen; maar eindelijk, nadat zij hare voorstelling als verzadigd
heeft van het heerlijke. dat zij zeggen gaat, brengt
zij het uit: laat mi; zien.... uw gelaat I laat my hooren .. .. uw
stem. Deze uitwerking ware verloren, zoo er vlottend en
regelmatig gestaan had: laat mij uw gelaat zien; laat mij
uwe stem hooren, Zoo kan ook de geneesheer tot den kranke
spreken, die de teekenen van zijne kwaal wenscht waar te
nemen; maar een verliefde maagd spreekt tot haren minnaar
en Vorst op anderen toon,
Met een dergelijke uitwerking wordt de regelmatige woordorde
verbroken in de klacht van Hecuba bij VAN DER PALM
in zijne beschouwing van Euripides' treurspel van dien naam:
van mijne knieën werd zb' afger'ftkt, 1Jloorddadig,jammerlijk! Eerst
noemt de moeder het gebeurde, de ontvoering van hare dochter
POLYXENA naar het altaar des doods, Daarbij treedt het in
al zijne gruwelijkheid op nieuw voor haren geest, en zij voegt
er een paar woorden aan toe, die het gevoel, dat zij er van
heeft, openbaren, Ware er gezegd: zij werd moorddadig en
jammerlijk van mijne knieën afgerukt, zoo zouden die hoeda·
nigheidswoorden zich voordoen als gebezigd om aan den eisch
eener volledige uitdrukking van een geveld oordeel te vol·
doen, Thans zijn zij uitstorting van het op het diepst geschokte
gevoel.
Duizenden wa1'en te gering, schatten, miUioenen! zegt VAN
DER PALM, in het Gedenkschrift van Nederlands herstelling, van
de wijze, op welke NAPOLEON den roof der volken onder zijne
gunstelingen uitdeelde. Waarom breekt hij hiel' de reeks af
der taalkundig nevengeschikte woorden: duizenden, .vchatten
elt mitlioenen? Omdat het hem niet te doen was om eene soort
van staat yan uitgaven op te maken, maar om eene voor·
31
stelling van het buitensporige van NAPOLEONS weldaden te
geven: daartoe aarzelt hij, eer hij zich uitspreekt; hij is niet
zoo dadelijk gereed met hetgeen hij zeggen moet, en eerst
wanneer hij zich als van nieuws overtuigd heeft, dat het on·
geloofelijkste _ hier waarheid is, voegt hij er bij: BcnaUw, en,
lIet een op het andere stapelend, zonder zamenkoppelend
voegwoordje, alsof er ook na het laatstgenoemde nog geen
einde aan was: 8chatten, miUioenen.
Zelfs het weglaten, men ziet het, van het woordje en is
niet zonder uitwerking. Over het algemeen, de weglating
van het een of het ander bestanddeel der rede kan krachtig
dienstbaar zijn om het levendig gevoelend , het diep bewogen
gemoed van den spreker te openbaren. Zegt de krijgsman
ergens bij TOLLENS : die vlag moet van de toren neer! zoo hoort
men de drift en het ongeduld van den spreker. Even onmogelijk
als het zijn zou, die woorden anders dan op bitsen
toon uit te spreken, even gedwongen zou het zijn de volledige
uitdrukking: die vlag moet van de toren neergehaald w01'den,
anders dan op den toon van kalm overleg uit te brengen.
Hoe! Ik u ter dood geleiden! Den arend van 't gebergt' 1tW
8pieren af doen weiden en drenken met uw bloed! zegt een spreker
in BILDERDIJKS Ondergang der eerste wereld, en men hoort
dat hij voor de gedachte terugdeinst; hij kan ze in zijne
voorstelling niet dulden, en hoe zou hij in staat zijn ze vol·
ledig met taalkundige naauwkeurigheid terug te geven? Niets
kan hij, dan verbaasd herhalen, wat de ander zich verstout
heeft te kennen te geven.
Het overstelpend gevoel verbiedt aan de uitdrukking van
het oordeel haar recht te geven; de taal zelve wordt uitroep,
gevoelskreet. Zij heeft haar ontstaan te danken aan
's menschen kracht, die zich boven de sfeer des zinnelijken
gevoels verheft j maar de mensch daalt uit die hoogte we·
derom af, het leven neéJt hem weder, en hij versmaadt het
niet, zijn gevoel rechtstreeks uit te drukken. Evenwel, hij
doet zulks niet meer bloot als werktuig der natuur en der zinnelijkheid,
neen! hij is zich zijns lijdens en zijner vreugde
32
volkomen bewust j hij beheerscllt zich zelven te midden van
het gebied des hartstochts; het gevoel spreekt zich uit met
mate; de gevoelskreet zelf wordt dienstbaar gemaakt aan den
wil des kunstenaars, en 'de gevoelstaal gehoorzaamt aan de
wetten eener hemelsche harmonie. Dus om één voorbeeld te
kiezen: O! zoete straal van eeuwig licht, waar aUe nev' ten voor
11erdwijnen! Zie daar een onderwerp zonder gezegde, een uitroep,
eene toespraak tot een onstoffelijk wezen: het een even
onbehoorlijk en ongerijmd als het ander. De oordeel ende vorm
zou geweest zijn: ik gevoelde mij als met duistere nf!velen omgeven;
maar daar neem ik een licht waar; dat Zicht doet mij goed. Zoo
zouden wij de taal hooren van eenen persoon, die zich zeI ven
tot het voorwerp van een proefondervindelijk onderzoek maakt.
Van dien onlogischen vorm, daarentegen, is de uitwerking
zoodanig, dat ik eenen mensch zie, die de oogen en handen
en het stralend gelaat opheft tot een plotseling opgekomen
lichtglans; aan zijne verrukking meet ik de akeligheid af van
den in lijden doorgebrachten nacht, die nu is vergeten, én
terwijl die logische taal van den zelfwaarnemer mij leert, als
een waanzinnig mensch aan de werkelijkheid van alle gewaar·
~ording te twijfelen, predikt mij de aanschouwing van zulk
eene verrukking, dat opheffing na neergeslagenheid, verzoening
na strijd en vrolijk licht na bang gevaar in 's menschen
lot en leven eene werkelijkheid is.
De taak des kunstenaars is het, ons midden in het leven
te plaatsen. De taal daarentegen zweeft uit haren aard met
's menschen oordeel, van hetwelk zij de uitdrukking is, steeds
boven het leven. Maar de bezielde auteur, de schrijver.kunstenaar,
weet midden uit het leven te spreken; hij heeft mid.
delen, waarmede hij ons, als wij hem lezen, midden in het
leven verplaatst. Zoo spreekt hij soms met onvoltooide volzinnen,
met enkele woorden uit eenen volzin gegrepen, en
gelijk in het leven het meeste met gebaren, wenken. blikken
en tonen wordt afgedaan, zoo wordt ons juist door zulke ellip·
tische uitdrukkingen een bezield tafereel voor de oogen
getooverd. Laat de dramatische dichter eenen veldheer
33
eenvoudig de klanken: Op, helden op! in den mond; laat TOLLENS
eenen zijner zeevaarders de uitgeputte Hollanders in den
langen Noordschen nacht op Nova-Zembla met: kindren, moed!
toespreken, dan doen zij beter, dan wanneer zij elk het woord
gebezigd hadden, door hetwelk de onvolledige zin zich behoorlijk
laat aanvullen: daardoor zou de kracht der uitdrukking
slechts verzwakt hebben kunnen worden. Zoo zoeke
niemand het ontbrekend praedikaat bij BILDERDIJKS een oogwenk,
waar hij van de nabijheid des grafs sprekende zegt:
één oogwenk, niets meer, en ik stort er in af. Slaagde men
hier in het vinden van een volkomen gepast praedikaat, de
schildering van de mogelijkheid van eenen plotselingen dood
zou er slechts mede verlorel! gaan. Hoe veel sterker is ook
DA COSTA'S zoo ik u vet'gete! BILDERDIJK toegesproken, dan
wanneer hij op dezen hypothetischen zin den nazin had laten
volgen. Nu deze wegblijft, mag de lezer zich elke onmogelijkheid
naar gelieven denken, en de verbeelding, door den
schrij ver opgewekt, is altijd nog sterker en rijker, dan al zijn e
woorden kunnen zijn. Dát is de triomf van den goeden schrijver.
dat hij de verbeelding, de gedachten van den lezer gaande
make; dat hij leven wekke in den geest van den genen , die
hem hoort.
Hoe krachtig, om smachteud verlangen af te beelden, werkt
de weglating van den geheelen volzin bij het subjekt, dool'
een substantief gebruikten adjektieven zin uitgedrukt, in:
O! die dien kurtstgalm na mocht streven! en in DE DECKERS :
O! die nu ook in open locht
Van dienst en engen dwang ontslagen,
Langs tuin. langs duin en dorenhagen,
Eens 't vrije veld betreden mocht!
Die kreet schildert ons de gemoedstemming van den dichter,
hoe te midden der drukte van het leven op het handelskantoor
en op de woelige Amsterdamsche straten een droom hem komt
bezoeken» van hofsteën en van lucht, Van zon en bron en beek
en vee en vrucht, Gezonden akkerbouw en jacht en vlucht
door bosch en velden," gelijk zijn stad- en tijdgenoot VONDEL
V. Jaarg. 3
34
het uitdrukt, die mede de behoefte gekend heeft om het verblijf
in de dorre woestenij van het menschelijke dichten en
trachten af te wisselen met een bad in de frissche stroomen
der levende natuur. Niet anders en met dezelfde elliptische
wijze van spreken, zegt YIRGILIUS:
••. O! qui me gelidis in montibus Haemi
Sistat et immemu ramornm protegat umbra!
en wij voelen de tegenstelling tU5schen de drukkende hitte
van Italie, door het spel der dolste driften beroerd, en de frischheid
der eenzame bosschen op het kille Haemus·gebergte.
In dat lang8 tuin, langs duirt van DE DECKER merktet gij
de herhaling van het voorzetsel op, en bespeurd et , dat ook
deze niet van uitwerking ontbloot is. vVant ook de ol!el'bodigheid
in de uitdrukking kan leiden tot dat doel des auteurs:
het opwekken van leven in den geest zijns lezers. Of zoudt
gij meenen, dat de herhaling krachteloos is in deze klacht
van BILDERDIJK :
Mag mij dan na zoo veel treuren,
Zoo veel zwoegen, zoo veel wee,
Niet één uur van rust gebeuren!
vVordt hier de veelvuldigheid van 's dichters jammer niet
door de herhaling van dat zoo veel oneindig beter uitgedrukt,
dan wanneer hij ze met rekenkunstige naauwkeurigheid in
den vorm van eenen bondigen assertorischen zin had vervat?
Immers ja, want in zulk eenen zin zou het koele nadenken
over het lijden gesproken hebben; dien pleonastischen
uitroep, daarentegen, heeft het lijden zelf op zijne lippen
gebracht.
Evenmin krachteloos is de herhaling der ontkenning in
BORGERS : geen tempel, geen prie~ür, geen altaar, niet8, niets,
dat de zinnelijJ:heid der Joden !con prilclcelen en streelen. Hoe doet
zij uitkomen, dat er werkelijk niets, niets van di.en aard voorhanden
was. Buitendien ware de ontkenning niet herhaald,
de opsomming zou de voorstelling van aanwezige en niet van
ontbrekende dingen verwekt hebben. Hoe krachtig wordt de
voorstelling van de veelvuldigheid en van het gewicht der
35
voorwerpen, voor welke de in ballingschap gedrevene te
vreezen heeft, hoe krachtig wordt zij bevorderd door de
herhaling in HOOFTS:
En tsiddert, ducht end evenzeer
Voor man, voor kind, voor lijf, voor eer!
En die herhaling is niet door den schrijver gezocht; hij heeft
ze niet aangebracht omdat hij wel eens iets van de uitwerking
van den pleonastilus vernomen had. Neen! zij bewijst, dat
de toestand van die vrouw hem levendig voor den geest stond,
dat ieder van die redenen harer vrees door hem in haar verschrikkelijk
gewicht erkend werd; de ontroering, daardoor
bij hem gewekt, was het bewijs, dat hij door het leven zelf
was aangegrepen, dat de bron in hem bruiste, uit welke
woorden en wendingen wellen. Eveneens waar D. J. VAN
LENNEP zingt:
Ziet uw helper, uw heervoogd , uw redder is hier!
Ziet het Hollandsche bloed is gekomen I
daar bewijst dat driemaal herhaald uw, dat hij niet alleen anderen
uitnoodigt om te zien, maar dat hij werkelijk dien handhaver
van Hollands onafhankelijkheid, geland aan Hollands
strand en geklommen op de duinen, met eigen oogen gezien heeft.
J a zelfs het volstrekt beteekenislooze, herhaald, kan beteekenis
krijgen. Het verbindend woordje en heeft geenerlei
stoffelijken inhoud; het is niets anders dan een soort van
graphisch teeken , ter aanduiding dat zekere woorden bijeen
behooren; niets beantwoordt daaraan in de werkelijkheid. En
toch zou dat en in BORGERS : Dan roeren ons zerk en zuil en
wanden en gewelven, in TOLLENS : 't is alles leég, elt stil, en
onbezield en naar! en in VONDELS reeds aangehaald: een trek tot
hojsteen en tot lucht, tot zon en bron en beek en vee en vrucht, zou
dat elt hier krachteloos zijn? Neen! De veelvuldigheid der voorwerpen,
die de ziel 't zij verheffend, 't zij bedroevend ontroeren,
wordt door dat herhaalde en treffend afgebeeld; met
dat gedurig vernomen voegwoordje stijgt of daalt, sleept zich
of huppelt de verbeelding met den spreker, schred voor
schred, treurend of juichend mede.
3'"
36
Wil men ten slotte nog eenige staaltjes van overtolligheden
met de krachtigste uitwerking? Zoo denke men aan eene
woordschikking als in dezen zin: die karalder8, ik mag ze
niet lijden! Hoe veel sterker is dit gezegd, dan: Ik mag
die karakter8 niet lijden! De uitwerking der wending is licht
te verklaren. Zoo ik dat woord karakters uit het zin verband
ruk, en het een oogenblik op zichzelf laat staan, kan ik in
mijnen toon reeds alles en nog veel meer leggen, dan ik zeggen
ga Mijn opgewekt gevoel belet mij de volheid van mijn
gemoed zoo dadelijk en zoo geregeld uit te storten. Ik weifel
eerst., alsof ik niet genoeg uitdrukken kan, wat ik te zeggen
he b, en het doel is bereikt . Van denzelfden aard is BiLDERDIJKS:
der schepping heerlijlcheid, wat is zij dan de vrouw?
en hier wordt de uitwerking nog verhoogd door den vragenden
vorm der rede, welke een stellig bevestigend antwoord
afdwingt. Verander de woordschikking en zeg: de vrouw is
de heel'lijklu~id del' schepping, blijkt het dan, ik vraag het, blijkt
het dan genoegzaam, dat hij die zoo oordeelt, ook zoo gevoelt?
Nog een voorheelrl. aan BORGER ontleend: Een hart, dat
niet bloeden kan, Gods almacht kan het 1JermoJ'seten. Laat hier
de vooropstelling van het voorwerp, die de vervanging van
hetzelve door het anders overtollig voornaamwoord nood·
zakelijk maakt, achterwege, en gij krijgt: Gods almacht kan
e(in hart, dat niet kan bloeden, vermorselen. Zoo bekomt gij
twee infinitieven achter elkander. hetgeen de welluidendheid
der uitspraak bederft. Schikt men de woorden aldus: Gods
almacht kan een hart, dat niet bloeden kan, verrnor8elen, zoo
is de fout nog niet grondig verholpen: ve1'mor8elen zweeft
te los als in de lucht, en de tegenstelling tusschen niet leun·
nen bloeden en 1JImnor8eld worden laat zich niet genoeg gevoelen.
Zeg ik: God8 almacht kan een hart 1Je1'rllOl'selen, dat
niet bloeden kan, zoo komt de zeer wezenlijke bepaling van
het hart weder te onverschillig achteraan. Beproefik nog eene
wending, dan loop ik gevaar te schrijven: Een hart, dat
niet bloeden lan, kan God8 almacht ?Jermorselen, waar dit kan
!can zeer onaangenaam luidt. Dit laat zich verhelpen door
37
te schrijven: Een hart I dat niet kan bloeden I kan Gods almacht
vermorselen; maar zoo blijft de zeer groote ongelegenheid
over, dat niet dadelijk blijkt, dat Gods alrnacht het
onderwerp en geenszins het voorwerp is: men zou een
oogenblik kunnen twijfelen, of de auteur ook had wiJlen
7.eggen, dat Gods ahnacht door het hart, dat niet bloeden
kan, vermorseld kan worden. Dit is eene ongerijmdheid,
maar de goede stilist doet zijnen hoorder of lezer aan geene
ongerijmdheden denken. Zeker heeft BORGER al die mogelijke
bezwaren niet eens gevoeld; maar zijn levendig gevoel
heeft hem ongezocht de eenige onberispelijke wending ingegeven:
Een hart, dat niet bloeden kan, Gods almacht kan
het vennorselen. Zoo waar is het, dat het opgewekte gevoel
scheppenskracht bezit, en dat zijne scheppingen, even als die
der natuur, symmetrisch zijn en harmonisch, en van vloeijend
ineengevoegde , ronde en rollende leden voorzièn.
Van een andere soort van overtolligheid levert dezelfde
BORGER een voorbeeld: Schamen moet hij zich bij het gertOt
van gezondheid, spiJs en dranÁ:; schamen zoo dikwijls de zon
over zijn 8chltlrlig hoofd op- en ondergaat; 8chamen bij den aanblik
der rb'ke en prachtige natuur, die ook voor hem hal'e 8chatten
opent. Hoe komt hier dat driemaal herhaalde schamen
als met onverbiddelijke hamerslagen op het geweten van den
schuldige neder! HOOFT geeft een uitnemend staaltje van
de schilderende kracht van zulk eelle herhaling, waar hij
van EGMONT zegt: JI an hem wa8 't dat men '/'iep,. van hem
dat men roemde: hij de vuist des vaderlands, hij de vreez' der
vreemdelingen, hij de verlos.~er van J11aanderen, die de schaden
der landzaten te boden, hun smart en smaad te wreken wist.
Hoe voortreffelijk beeldt deze taal af, dat het volk inderdaad
van EGMONT den mond vol had! En dan dat driedubbel
paar allitererende woorden: vztist en vaderland, vreez'
en vreemdelingen, verlosser en Vlaanderen, en nogmaals smart
en smaad, Waadijk hier bevinden wij ons op de grenzen
der poezij : de taal is op het punt van in de sfeer der harmonie
met hare geheimzinnige kracht te worden opgeheven.
38
Nog een laatste voorbeeld: ]Je lIeer is groot, ~ijn naam
is groot, de luister zijner daden groot, oneindig groot zijn wezen.
Hoe treft hier het denkbeeld van Gods grootheid ons telkens
op nieuw, en hoe wordt door dat ten vierdenmale, maar
thans in de omgezette woordorde herhaalde groot, als het
ware, de zaak onbetwistbaar uitgemaakt.
Zoo openbaart zich in kleinigheden, in nietigheden, in het
verplaatsen. het weglaten of herhalen van woorden en woordjes,
eene gewichtige waarheid. Aan die teekenen maakt
zich in het orgaan der taal de waarheid kenbaar, dat 's menschen
geest, zoo hij zÎch laat opnemen in de sfeer van het
leven. een geest ontmoet, die zich in hem als eene scheppende
kracht, als een andere bodem van nieuw leven openbaart.
Vandaar alle schoone kunst. REGEL heeft gezegd:
de kunst is de natuur, wedergeboren in den geest des menschen,
meer naar waarheid zou hij gesproken hebben, indien hij
gezegd had: de kunst is de vrucht van den geest des menscne1t,
wedergeboren in de natuur of liever in het leven.
De geest, die alleen van waarnemen wil weten, ontkent
de kunst wel niet; wel kan hij ze genieten en waarderen;
maar hij weet ze eigenlijk niet te huis te brengen; hij zoekt
naar haren aard; hij neemt een onderscheidenlijk bestaand
schoonheidsgevoel aan, welks waarneming hem haar wezen
zalleeren, . . . alleen om maar van zijn supranaturalistisch
standpunt niet te behoeven af te treden en niet te behoeven
te erkennen, dat dit schoonheidsgevoel zijn ondeelbare geest
zelf is, getroffen en bezield door den geest Gods in het leven.
Gelijk de taal. als zoodanig, in haar wezen wel begrepen,
de mogelijkheid uitsluit om te loochenen, dat er in den mensch
een oneindige geest woont, zoo sluit de stijl. de kunst des
redenaars en die des dichters, de mogelijkheid uit om.te twijfelen
aan de gemeenschap van 's menschen geest met den
geest Gods in het leven.
W. G. BRlLL.
AAN DE REDACrrIE VAN 'T NEDERLANDSCHE
WOORDENBOEK.
WAARDE HEER EN EN VRIENDEN!
Tandem bona causa triumphat. Er zal eindelijk -- door uw
afdoende maatregelen - een einde komen aan den noodlottigen
willekeur, waarmede men> sedert bijna zestig jaar, op
het gebied der N ederlandsche spelling van staatswegen is te
werk gegaan. Gij hebt, even naauwlettend als doordacht,
in uwe Grondbeginselen, den weg aangewezen, waarop een
meer natuurlijke spellingswet verkregen worden moet, en ik
mag mij te meer in uw streven verblijden, als ik op de meeste,
en vooral de voornaamste punten, uwe instemming met mijne
eigene denkbeelden heb mogen ervaren. -Wanneer ik thans
de pen opvat, is het, om -- uw bondig boekjen doorloopend :-èn
wederkeerig mijne toetreding te betuigen tot enkele van
de mijne afwijkende wijzigingen, èn op enkele punten een
en andere bedenking, omtrent uwe uitgedrukte meening, aan
uw beter oordeel te onderwerpen. Ik voldoe daarbij tevens
aan uw bescheiden wensch, om de "aan- (lees liever op-) merkingen
in 't openbalir of schriftelijk meê te deelen."
Met genoegen zie ik u (bladz. 23 en volg.) de plompe ie
in lettergrepen weren, waar zij niet door den klemtoon gevorderd
wordt, en dus b. v. fabrieken maar tevensjabrilcant,
40
en wel objectie! maar tevens romanti8ch schrijven; dat -ie8ch
vooral, waaraan zich sommige onzer schrij vers verslingerd
hadden, maakte voor mij steeds een wanstaltige vertoon ing.
Ik had echter die ie, als uitgang, gaarne door y vervangen
gezien in woorden als poëey, harmony, melody 1), en mis bij u
eene opmerking omtrent de maandnamen January, Februal'lJ
enz., waar ik evenzeer die lJ zou willen aannemen. Deze toch.
die oorspronkelijk een dubbele i (als ij geschreven) uit het
Latijn medebrachten , kunnen die thans, nu die ij als ei wordt
uitgesproken, niet gehouden, en worden dus het best met
y geschreven; de enkele i of de ie zal er toch wel door
niemand gaarne in gezien worden. Ook voor uw koffie zou ik
liever ko.ff.lj blijven schrijven, en diezelfde lJ ook in woorden
als gracy, nacy, enz. aannemen; de uitgang tie in beide
laatste en derg. wenschte ik, als onregelmatig, vaarwel te
zien zeggen.
Wat de ch betreft heb ik twee opmerkingen. Gij schrijft
ik placht, enz.; die t is daal' echter overbodig; heeft zij zich
ook in 't meervoud allengs onvermijdelijk ingedrongen, en zou
hare uitwerping daar zelfs niet wenschelijk zijn, in 't enkelvoud
kunnen wij daarentegen zeer goed ik plag, gij placht,
hij plag blijven schr\Îven. Mijne tweede opmerking geldt nochtan8,
waarvoor ik u we spelling moeilijk aannemen kan. Gij
wilt daar de (J in houden, om dit nog van 't ontkennende te
onderscheiden. Vooreerst echter komt mij dat in een zamellstelling
minder noodig voor, en kan het, mijns inziens, in
geen geval opwegen tegen het veel grootere bezwaar, dat
men door zoo te spellen de taal zelve geweld aandoet. De
t toch is hier alleen door de scherpe ch uit de d van dan
geboren, en zoo min als gij 't nu van u verkrijgen zoudt,
bij verzachting dier ch tot g, de oorspronkelijke d weder aan te
nemen (wat anders toch geheel in den haak zou zijn), even-
I) Er bestaat daar te meer· aanleiding toe, als de dichters rijmshalve ook hij
u de vrijheid behouden, poezij , ltarmonij, melodij te schrijven eu de uiterlijke
vorm dus minder verschillend is; 't zelfde geldt ook voor malvez!J of· zij,
sa1crist!J of -tij.
41
min moogt gij ook die 9 daar in de plaats der ch stellen, die
door de t dringend gevorderd wordt.
Het achtervoegsel aard zou, als een met hard, om die reden,
zijn d behouden kunnen, en onderwierp ik mij ten deze
gaarne aan uwe uitspraak, al spelde ik vroeger -aart, ware
het niet dat ik vreesde voor een daaruit af te leiden meervoud
op -en, dat er in 't onbehaaglijke Spanjaarden reeds door ingedrongen
is, maar zoowel in dit als andere woorden met
hand en tand geweerd worden moet.
Met de v van dievegge en de z in zamen, en zijne afleidingen,
vereenig ik mij gaarne, en acht, even als gij, de eerste
zelfs naar den aard der zaak vereischt.
Bij de reeks ondeelbaar-zaamgestelde woorden (op bI. 34)
mis ik litteelcen, dat gij toch zeker, met mij, wel op deze wijs
zult willen spellen, al werd het uit lijk- (of blijk-) teeken zaamgetrokken.
Een d mag er in geen geval in aangenomen worden,
en een k zou tot averechtsche opvatting leiden.
De spelling 8la b bakken , die gij hier voorstaat (tegenover het
slaphalc1cen van bladz. 13), geef ik boven dat slaph. de voorkeur.
Uwe onderscheiding van fonkelen (figuudijk) en vonkelen
(eigenlijk) acht ik wat al te spitsvondig; ook wordt zij door
ont-1)otlken weêrsproken. Ik zou er dus voor zijn, bier overal
de 1) te bezigen.
De l die gij in Middelnederlandsch aanneemt, zal wel door
de volgende n tot n moeten worden.
De uitwerping der t in eigentlijk, opentlijk , laat ik gaarne
gelden; al zou men zich voor 't tegendeel op de t van mijnent-
uwent-halve, enz. kunnen beroepen_
Over je- en jen, heb ik mijne meening, in 't voordeél van
't laatste, in het IVen deels 4e stuk reeds geuit.
Uwe beschouwing van beHalve beaam ik volkomen, even
als die over druisen, enz., alleszins, enz. en neem ook de v
in verven, en ververij, de t in buskruit, rattenkruit en de Bch
in schepter gaarne van u over.
Ik verblijd mij, ook door u de spelling dinsdag, voor 't onhebbelijke
dingsdag, te zien voorstaan.
42
Onder de met te zaamgestelde uitdrukkingen komen te huis
en te zoek voor; het eerste wordt echter steeds tot thuis zaam.
getrokken, en in 't laatste, zoo min als in te zeil, wordt geen
te meer gehoord; men schrijve deze dus Of (in overeenstemming
met thuis) tzeil en tzoek, of (daar de verscherping der
z tot s wegvalt) zeil en zoek.
Op 't moeilijke vraagpunt der bastaardwoorden heb ik een
paar bedenkingen. Daar ik de c zoo goed als de k, ook als
keelklank, voor N ederlandsch houd, hebt gij van mij geen
tegenstand tegen uwe spelling van concert en derg. te wachten;
cingel zou men houden kunnen, daar men 't geheel
overeenkomstige cirkel heeft; oe (voor ou) in 80everein en
derg. even goed als ei (voor ai), wat voor 't een geldt.
geldt ook voor 't ander. Voor de Grieksche X bezige men
overal k; zoowel in kristendom , als in koor en kroniek,
enz. Wat de ph betreft veroorloof ik mij de opmerking,
dat uwe onderscheiding in bekendheid tusschen deze en th
minder gegrond is; wij hebben de laatste niet alleen in thans en
thui8 (waar zij als één geworden is), maar ook in thee; niemand
zal dus ook in hare uitspraak falen. De Jih (als j, want
daarop komt het toch neêr; daar niemand, zelfs in 't Grieksch,
de oorspronkelijke kracht dier letter gelden laat); de ph is ons
zoo weinig bekend en schijnt ons zoo onnatuurlijk, dat men
nog dagelijks van menschen, die 't anders niet aan taaloefening
noch beschaving ontbreekt, de wanspraak potografie kan
hooren; reeds dit zou tot hare vervanging door j moeten
noopen, waarrneê aan dergelijk misverstand voor goed de weg
ware afgesneden. Er is echter nog meer: uw eigen regel.
dat bastaardwoorden, uit talen ontleend, die 't Latijnsche
letterschrift bezigen, op de oorspronkelijke wijze geschreven
worden, »voor zoo verre hun uitspraak on1Jeranrlerd is gebleven",
kan voor de ph niet gelden, als die in uitspraak geheel
gewijzigd en met onze f vereenzelvigd is. Waarom haar dan
ook niet overal door deze vervangen? En dat te meer, daar
gij zelf haar als slotletter voor de ph laat optreden, zonder
dat er zweem van verschil in uitspraak voor slot en begin
43
bestaat. Wie -graaf, ot/noop, -soo! enz. schrijft, kan, ja moet
ook fotograaf, filanthroop en filosoof schrijven. De vervanging
der s door z, in 't laatste, ware mede wenschelijk.
Hoewel zich voor den uitgang age (of liever agië) wellicht
beter azië bezigen liet, neem ik haar in overeenstemming met
logement 1), gaarne aan; 't is in elk geval een goede ruil voor
het onbruikbare aadje. De f2 in woorden uit het Latijn afgeleid
zou ik, om alle verwarring te voorkomen, gaarne aaneengeschreven
en (als boven) door het zaamgestelde letterteeken
weêrgegeven zien.
Ziedaar een en ander mij, bij de lezing uwer Grondbl'ginseZen,
uit de pen gevallen, en dat ik u voor zoo ver doenlijk,
ter nadere overweging aanbied.
Inmiddels. steed3 van harte de uwe,
Deventer. 3 Maart 1863. VAN VLOTEN.
NOG IETS OVER ANDERS IN DE PROTATIS
VAN HYPorrHErl'ISCHE ZINNEN.
Op blz. 77 en v. van den vorigen Jaargang heb ik van het
woordje anders, voorkomende in een vers van VONDEL'S
Lucifer, eene verklaring beproefd, waartegen de heer J. P.
Gz. te recht is opgekomen; zie blz. '213 en v. Gaarne
erken ik, dat ik daar geheel heb misgezien; en ik vereenig
mij volkomen met de gegevene uitlegging. Slechts
tegen ééne bijzonderheid meen ik te moeten protesteeren ,
namelijk tegen het vermoeden aangaande de oorzaak mijner
1) Genie zal wel zijn uitheemsehen vorm moeten blijven houden. maar ware dan
best cursief te drukken; in 't adj. geniaal heeft de g de gewone uitspraak.
44
dwaling. De heer P. brengt, beleefdheidshalve, HORATIUS'
beken::le uitdrukking betreffende HOl\1ERUS in herinnering.
Doch gedommeld heb ik niet, toen ik den misslag beging;
daartoe ontbrak het mij aan tijd. Mijn stukje draagt veeleer
nog andere blijken van overhaasting. Ook zou ik
bijna durven beweren, dat HO'RATIUS heeft misgetast, indien
HOl\fERUS voor een tijdschrift gewerkt heeft; vooral indien
hij zelf er de redacteur van was, en zich dus van tijd tot
tijd in de noodzakelijkheid bevond eene bladvulling te
schrijven, terwijl de zetter ongeduldig om het restje
kopij riep.
Anders heeft in dergelijke zegswijzen, als die bij VONDEL,
ongetwijfeld de waarde, die de heer P. er aan toeschrijft.
Daarmede vervalt niet alleen mijne verklaring van de beteekenis
van het woord, maar ook mijne qualificatie. Anders
is alsdan, daar evengoed als elders, een bijwoord. Zelfs
al wilde men indien anders, te zarnen genomen, als ééne
voegwoordelijke uitdrukking aanmerken, waarvoor wel iets
te zeggen zou zijn, ook dan nog zou anders op zich zelf de
waarde van een bijwoord behouden.
Ik mag deze palinodia niet eindigen zonder den heer P.
mijn oprechten dank toe te brengen voor zijne heusche
terechtwijzing, en hem de verzekering te geven, dat de
Taalgids zich ook voor het vervolg voor zijne bijdragen ten
zeerste aanbevolen houdt.
L. A. TE WINKEL.
JE OF JEN?
Antwoord aan Prof J. VAN VLOTEN op zijnen bri~f, voorkomende
Taalgids, IV, blz. 323.
Waarde Vriend,
Om bij anderen de hatelijke verdenking te ontgaan, dat
ik a I tijd, en dus ook wel tegen beter weten aan, gelUk
wil hebben, zou ik misschien kunnen wenschen, dat ik aan
u hetzelfde moest schrijven als aan den heer J. P. Gz.:
Peccavi, mi8erere mei! Dit kan en mag ik echter in dit
geval niet doen. Ik ben overtuigd, dat gij mij van de genoemde
kleingeestigheid niet verdenkt; en zeker zoudt gij
de eerste wezen om mij te veroordeel en , indien ik voorgaf
gedwaald te hebben, waar ik zulks niet inzie. Daarom
zult ge het mij wel ten goede honden, dat ik verklaar hier
niet te kunnen herroepen. Ge hebt me van de deugdelijkheid
der spelling onzer verkleinwoorden met .jen nog niet
overtuigd: en ik zou bijna in de verzoeking komen om te
denken, dat ge mijn stuk, Taalgid8 IV, blz. H I en v., dat
zeker wel wat lang is geworden, niet eens met de vereischte
bedaardheid hadt gelezen. Eilieve, als het niet te
veel gevergd is, hérlees nog eens de vier laatste pagina's,
van blz. 113 af, en ge zult daar d" uitdrukkelijke verklaring
vinden, dat ik de spelling met -je niet, gelijk gij meent,
46
daarop gegrond htlb, dat BILDERDIJK in zijne bewijzen ten
voordeele van -jen zoo erg heeft misgetast, maar bloot en
alleen op de hoogste wet in alle spellingzaken, op den zoo·
genoemden Regel der Beschaafdfl Uitspraak, wier toepassing
hier volstrekt niet twijfelachtig is. Ik heb met tal van voorbeelden
uit onze beste schrijvers, die grootelijks zouden kunnen
vermeerderd worden, aangetoond, dat de n achter onze
deminutieven reeds in de vorige eeuw nagenoeg geheel was
weggevallen, en doen opmerken, dat zij ook thans, niet
slechts in het Hollandsche dialect alleen, maar in de geheele
zoogenaamde be8chaafde uitspraak niet meer gehoord wordt.
Immers, het is wel niet te loochenen, dat allen, die zich
hun plaatselijk dialect hebben afgewend, dat bepaaldelijk onze
redenaars op den kansel, voor de balie en in 's Lands raadzalen
eenparig onze deminutieyen zonder n uitspreken. Indien
het nu zeker is, dat een gezonde orthographie, zoo na
mogelijk, de beschaafde uitspraak moet vertegenwoordigen,
dan is de zaak geheel en al beslist, dan komen er geene
andere bedenkingen in aanmerking, al waren ze overigens
ook nog zoo gegrond. Aangenomen dat huisjen verkieselijker
ware dan hui8je (wat ik welluidendheidshalve ontken), dan
nog zou elke poging om de uitspraak door de spelling te
wijzigen en te verbeteren hier vruchteloos wezen. Immers
de spelling in quaestie betreft niet maar één alleenstaand
woord, of slechts eenige weinige, die maar zelden gebruikt
worden - in zulk een geval zou de uitspraak zich wellicht
allengs naar de spelling schikken -, maar zij betreft eene
der talrijkste klassen van woorden, die ieder oogenblik te
pas komen, wier uitspraak en spelling door gewoonte eene
tweede natuur is geworden. Daarbij is geene verandering,
geen terugkeer tot het verouderde meer mogelijk, al ware
zulks op zich zelf ook te wenschen. De schrijfwijze van BIL.
DERDIJK liep lijnrecht in tegen de richting, die de taal sinds
lang had aangenomen, daarom heeft zij wel bij enkele schrijvenden,
maar niet bij sprekenden , niet bij de llspraakmakende
gemeent," ingang kunnen vinden. BILDERDIJK en zijne vol47
geling en , onder welke onze uitstekendste dichters en prozaschrijvers,
hebben gedurende meer dan een halve eeuw vergeefs
getracht den stroom te keeren en de uitspraak, wat de
deminutieven betreft, tot den toestand van vóór twee- of
driehonderd jaar terug te voeren. Hunne pogingen zijn
vruchteloos gebleven; waarlijk bewijs genoeg, dat de taal die
n niet meer wil. Zou aan taal meesters gelukken, wat de
meest gevierde schrijvers niet hebben vermocht? Zou het
verstandig zijn, indien de grammatici aan de natie weder
wilden opdringen, wat deze op de ondubbelzinnigste en onmiskenbaarste
wijze, als Ol1behagelijk, heeft weggeworpen?
Indien er in de herstelling der n nog eenig nut stak, indien
zij de woorden duidelijker of welluidender maakte;
maar niets daarvan. De deminutieven op -je zijn buiten
tegenspraak liefelijk klinkende woorden, waarom zouden wij
ze buiten noodzaak en zonder eenig nut opzettelijk gaan bederven?
Ik zou mij hierover niet weten te verantwoorden.
Ziedaar, A micissime, de redenen, die mij tot het voor.
staan der spelling -je hebben gebracht, en die gij blz. 113-
116 nog wat breeder ontwikkeld vindt. Ik houd ze voor
afdoende. Het overige, dat ik heb aangevoerd, moest alleen
strekken om, zoo mogelijk, de gewetens van andersdenkenden
gerust te stellen. Dezen achtten zich verplicht de n te hernemen,
omdat een oudere vorm dier woorden, omdat de
etymologie haar eischen zou. Ook die meening is verkeerd.
Daarom toonde ik de ongegrondheid van dat gevoelen aan,
en liet zien, dat de drie verkleinende achtervoegsels in het
Germaansch eigenlijk alleen bestaan in de letters -l, -k en -i
zonder meer; dat de n daarin geen noodwendig bestanddeel
uitmaakt; dat zij slechts een ver b u igi n g s-element is, hetwelk
eerst alleen in den genitief en datief voorkwam, en
zich pas later ook in de overige naamvallen indrong. Ik
heb dan ook nooit en nergens beweerd, gelijk gij meent,
I) dat die n van nature aan dien uitgang eigen is." Dit
alleen was reeds genoeg om alle wroegingen, ook van de
teederste conscÎelltiën in het stuk van spelling, tot zwijgen
48
te brengen. Daarmede toch was BILDERDlJK'S verIdaring
van het ontstaan der deminutieven en zijne daarop gebouwde
spelling vervallen. Ten overvloede evenwel heb
ik zijn beweren ontleed, de ongegrondheid, ik zou bijna
durven zeggen, de ongerijmdheid er van in het licht gesteld.
Doch al had onze groote dichter ook nog zoo goed
gezien, het zou voor 0 n s geene reden kunnen wezen om
thans nog -jen te spellen. De groote meerderheid schrijft -je
en -jes; zij doet dit, omdat men nu algemeen zóó spreekt.
Gij en anderen wilt -jen en -jens, omdat men vóór tweehonderd
jaar zóó schreef. Gij hecht dus uw zegel aan de spelling
onzer voorvaders. Ik doe dat insgelijks, omdat zij in
hun recht waren, omdat ze blijkbaar ook zóó uitspraken,
en hunne spelling derhalve kennelijk hun n e uitspraak vertegenwoordigde.
Gij kent derhalve (wie zal het wraken?)
onzen voorouders het recht toe om zich in het spellen naar
hunne e ig ene, d. i. naar de gelijktijdige uitspraak te richten;
waarom ontzegt ge ons hetzelfde recht? Mogen wij dat niet,
dan mochten zij dat evenmin; èn hadden zij zich aan eene
vroegere, te hunnen tijde verouderde uitspraak moeten houden,
dan hebben zij het veel erger gemaakt, dan wij met de
bloote onderdrukking der n doen. Immers, als zij vogheltjens
schreven, veranderden ze niet slechts de lange î van voghet.
lciin of voghellcîne in de toolllooze e, ze voegden dan ook
eene .~ aan het woord toe, die eene goede honderd jaar vroe·
gel' geen recht van bestaan had; zij verwisselden bovendien
lc met tje, àf, zoo men -ien als den vorm wil aanzien, waaruit
-jen ontstaan is, dan veranderden ze i in j. En, indien
zij het recht niet hadden om zóó te handelen, dan hadden
MAERLANT en zijne tijdgenooten ook het recht niet om in
den eersten en vierden naamval voghellciin te schrijven, want
die n behoorde in een vroeger tijdperk in die naamvallen
in het geheel niet te huis. Wanneer men zich in het spel.
len altijd aan vroegere vormen moest houden, dan zou de
consequentie eischen, dat wij al hooger en hooger in de
oudheid opklommen; en waar zou dan het einde, of liever
49
het begin te vinden zijn? Ten laatste zouden wij genoodzaakt
wezen tot de klopgeesten toevlucht te nemen, om
yan ADAM en EVA gewaar te worden, hoe wij met die 11
aanmoeten. Dan, reeds meer dan te veel; gij zult zelf wel,
evenzeer als ik, overtuigd zijn, dat de spelling een er levende
taal, die toch doorgaans uit zich zelve al een eindje
bij de uitspraak ten achteren is, volstrekt van tijd tot tijd
revisie be hoeft, indien wij ten minste niet de Engelsche
ol'thogl'aphy, die iemand eigenlijk voor de helft beduidt, hoe
hij niét uitspreken moet, voor een ideaal en model aanzien .
. Gij rekent de uitspraak -je en -jes voor gewestelijk, voor
Hollandsch dialect; ik kan hier niet met u instemmen.
"\Vat zoo goed als algemeen is geworden, heeft opgehouden
provincialistisch te zijn, het oudere, het vroeger algemeelle
wordt dan, op zijne beurt, gewestelijk of plaatselijk; daarom
zou ik thans veeleer die n provincialistisch kunnen noemen.
Zoo men al in Holland het eerst begonnen is haar te onderdrukken,
verreweg het grootste gedeelte van het overige N ederland
heeft dan dien maatregel toegejuicht, en heeft een
onmiskenbaar blijk van hare goedkeuring gegeven door haar
insgelijks weg te laten. Het zoo zoetvloeyende Zeeuwsche
dialect laat de n slechts bij uitzondering hooren, uitsluitend
voor een klinker, en met de kennelijke bedoeling om een hiatus
te vermijden, dien de Zeeuwen niet kunnen uitstaan;
immers ook het bijvoeg. mv. bekomt bij hen eene soort van
11 icpfJ,KVrJrtKOV, als het zelfst. nw. met een klinker aanvangt.
In de meeste gevallen echter smelt de toonlooze e der verkleinwoorden
in de volgende vocaal weg; en voor consonanten
wordt de n nooit gehoord. De Zeeuwsche dichter BELLAMY,
die vóór de zoogenoemde Siegenbeeksche en Bilderdijksche
spelling leefde en dus buiten partijen stond, schrijft bijna
altijd -je, en steeds -jes, nooit -jens. Het meest bekende zijner
gedichten is getiteld: Roosje, zonder n. Daarin komen nog
de volgende deminutieven voor: kaakjes, meisje, lagchtJe,
lugtje, meisjes, golfjes, puikje, kusje, kusc1lje, lokjes, zugtje;
slecht.s eenmaal meisjen ,doch vóór een klinker:
V. Jaarg. 4
50
»De jong' Zing grijpt een mez~en op."
Mag ik in dezen van eigen ondervinding spreken, dan kan
ik verzekeren, dat de 11 in mijne jeugd te Arnhem niet werd
gehoord: men sprak daar toen van jungskes en deerntJes, stuul~
jes en bl'1Ikskes, köpkes en sc7töttelt}es,. en dat zal nog wel zoo zijn.
Als Gelderschrnan kan ik wel bezwaarlijk verdacht worden
van overdreven voorliefde voor het Hollandsche dialect, uit
provincialisme voortspruitende; daarom schroom ik niet te
verklaren, dat meisje1ls en hltisjens, teugentjens en molelttjeres
mij even onaangenaam klinkt als spreke, hoore, leze en schr{ive.
Verscheidene jaren heb ik in het westelijke gedeelte van
Noord-Brabant verkeerd, doch kan mij niet herinneren daar
ooit in een deminutief eene n gehoord te hebben, behalve eens
in een sermoen van een Lovensch kanselredenaar over de vijf
broodekens van gerste en dt> twie vischkens; anders ·ke en
·kes: meuke (moei), Jezeke zoete (lieve Jezus), Ineskl'S (meisjes).
De Friezen, voor wie het onderdrukken der re achter Hollandsche
infinitieven onuitstaanbaar is, spreken de deminutie·
ven (ik weet dit bij meer dan veertienjarige ondervinding)
nooit met nuit; altijd: handzje, hondzje, foetsje, berntsje,.
hanrl~jes. honrlzjl!s, foetsjes , bemtsjes enz.
Bedenk ik dat alles. dan moet ik wel gelooven, dat de uitgang
jen zich thans alleen maar aan den rechteroever van
den l.r sel staande hondt, in de Graafschap en Overijsel ,
en hooger noordwaarts op, waar men trouwens niet eens
-jen, maar ·ien uitspreekt: Miin jonchien! j;u Annechien is
wel en nuver wichien.
Intusschen schijnt daar ook al vrij wat op afgedongen te
kunnen worden; ten minste als men op de dichters mag afgaan.
STARING, een Zutfenaar, en Gelderschman zooals
niemand, schreef meestal -je: beetje, boeltje, bloem/je, brugje,
bruidje, kameniertje, kom uitje, dldmpjfi, lacltje, kroontje, mandje,
naadje, nebje, neejje, oortje, sprookje, spruitje, stadje, steegje,
vrouwtje, zoontje enz. Ook wel jen, doch bijna uitsluitend
voor een klinker of eene h: rootljen e1Jenzel/, 1,132 ; mos.~eltjen
in, 2,':Hl; Loltwtjen in, 4,129, tafeltje?' hij, 2,29; liedjen
51
hoorde, Pegaa8jen hou, b. Y. boert jen op, boert jen is, boertje wendde,
210; meisjen aan, mei~je niet, 2,32; nichijen om, nichije Rijk,
2,53 1,69, Bourgonjen onder, Boul'gonje. -jens -jes: achjes ,
3,30; blaadjes, 2,69; bloemtjefl, 1,131; hout&neéplaatjes, 3,131;
Franschjes, lachjes, luidjes, meilijes, 1,40;
1,53; 1,118; oogjes, 2,6; teugjes, 3,54; stukjes, 3,132 STARIN G'S LULOFS, -je,. greintje, m'l!isje,
tuiltje FEITH de koeltjes blaazen, nietig plekje, aémechtig vischje VAN SPANDAW -jen -je, blaadje, handje, hartje, hulkje, kransje, lachje,
madeliefje, nestje, pandje, plekje, l'oosje, vinkje, wiegje, zoentje,
zoontje -jens, vorigen ; jes: knopjes, i,,7; wichtjes, 3,87; stroompjes,
3,13 j koontjes, J, 115; oogjes, 3,138; golfjes, 4,33; oogjes, hartjes, 4,67; kusjes koontjes, versjes, 5,22; meisjes,
5,36 -je
-je -jens ~jert -jens
-je -Jes eel1e Hollandsche eel1e 2,55; 4,13, enz.; vandaar, dat de twee
verschillende schrijfwijzen bij hem soms onmiddellijk op elkander
volgen, maar en 54. Evenzoo schrijft hij ter vermijding van den hiatus,
ofschoon in hetzelfde gedicht en
overal elders, waar een medeklinker volgt: Doch
nergens zult ge bij hem aantreffen, steeds 3,97; 3,BO; 1,119; enz.
schoon broeder ook een Zutfenaar,
schreef insgelijks niet enkel in zijne taalkundige werken,
maar ook in zijne bellettristische geschriften: enz.
De Zwollenaar gaf aan de Hollandsche vormen de
voorkeur: enz.
De Groninger dichter bezigt misschien even
dikwijls als maar dit laatste is bij hem volstrekt niet
zeldzaam, ik vind : enz.; maar nergens bij hem zoo min als bij de
vorigen; altijd 4,74;
en 4,90; enz.
'Vanneer ik nu in het grootste gedeelte van ons land stellig zie heerschen; wanneer ik zie, dat dichters, die zich
eeniglijk door hun gevoel en smaak, niet door gezag, noch
door spraakkunst of afleiding lieten besturen, aan de voorkeur
geven, en onvoorwaardelijk verwerpen, niet tegenstaande
het dialect hunner geboorteplaats misschien en zou medebrengen, dan vermeen ik het recht niet te hebben
om en jes voor eene )) gewestelijk Hollal1dsche wanspraak"
te houden, en eene spelling aan te prijzen, die zulk een oordeel
onderstelt.
4<>
52
Ge meent, dat ik op blz. 111 heb toegestemd, dat »het
meervoud op s den uitgang op n bewijst"; doe me het genoegen
en herlees het daar geschrevene nog eens; ge zult er iets
heel anders vinden. Ik heb daar t naar aanleiding van eenige
woorden van BILDERDIJK , gezegd: 11 De noodzakelijkheid der
8 in het meen"oud zal wel niemand ontkennen; doch ik zou
zeggen: zulks bewijst t dat de deminutieven EENMAAL op 1l
uitgingen, . maar meer bewijst het ook niet." En op de volgende
blz.: )l De vormen op 8 ontstonden ontegenzeggelijk in
den tijd, toen de 1l nog aanwezig was; doch hieruit volgt volstrekt
niet, dat de 16 ook thans nog t in strijd met de algemeene
uitspraak, moet geschreven worden." - Bij eenig nadenken
zult ge zelf erkennen, dat dit iets anders is, dan
ge hebt gemeend te lezen.
Ge betrapt me op een onlogische redeneering , wanneer
ik mij, blz. 113, beroep op de n van leze1l8, leve1l8 enz. om
de spelling lenen, lezen enz. aan te bevelen." Ik heb het
daar geschrevene nog eens aandachtig gelezen, A.mice, doch
moet bekennen I dat ik geene inconsequentie heb kunnen
ontdekken en dus eene nadere aanwijzing daarvan zal
behoeven. Het door u aangehaalde I) beroep" moest dienen
om het argument te ontzenuwen van hen, die mog e lijk
dus redeneeren : De be8chaafde uitspraak laat evenmin de 11
der infinitieven zingen, lezen, werken enz. hooren, e1l toch
wordt die n algemeen ge8chreven, derhalve moet ook enz. A.an.
genomen, dat de onderstelling gegrond ware, dat men a I g emee
n zinge, hoore enz. uitsprak, dan nog zou die redeneering
toch niet juist zijn, omdat er omtrent het aanwezen
eener 1~ achter de infinitieven geen twijfel kan bestaan.
Iedereen, ook hij die bare, vare, drinke, ete enz. zegt,
spreekt toch in barensnood t varen.~gezel, drinken8baXie, dert8tb'd,
lezenswaardig t leven8bericht, 8tervensuur enz. de 16 zeer duidelijk
uit. Daarentegen laat wel niemand in de meervouden der demiuutieven
eene n hooren. Kopjen8, 8choteltjen8, hui8,jrJ1l8 t
boekjet/s klinkt, ten minste in het spreken. pedant en gemaakt,
volgens het oordeel van allen, naar wier gevoelen
53
ik maar ooit gevraagd heb. De gevallen staan dus volstrekt
niet gelijk j ik geloof daarom onberispelijk geredeneerd te
hebben, toen ik uit dit ongelijke ook ongelijke gevolgen
afleidde. Bij eene herlezing zult ge dit zelf toestemmen,
en tevens zien, dat ik, wel verre van II klakkeloos alle
gronden van BILDERDIJK en anderen ter zijde te schuiven ,"
integendeel zelf getracht heb nog andere argumenten, die
voor -jen zouden kunnen pleiten, te bedenken en te toetsen.
Er rest mij uw postscriptum. Ik kom er rond vooruit,
Waarde V riend I het bevreemdt mij. en zou mij
haast doen twijfelen, of hetgeen ge daarin aanvoert,
wel ernstig gemeend is. Dat de dichters, die den uitgang
Djen aannemen, dezen apostrofeeren , en of je' Of j' schrijven,"
wanneer de rhythmus van hun vers dat medebrengt,
is slechts eene consequentie van hun stelling; het bewijst
niets anders en niets meer, dan hetgeen hun spelîing vogelt/en,
hui.vjen enz. reeds bewijst, namelijk, dat zij de schrij fwijze
-jen voor de eenige ware en deugdelijke houden. Zij zouden
niet anders handelen kunnen, zonder in tegenspraak met zich
zehen te komen. Van hen is het opzet, het gevolg van
een parti pris. Doch hel'l wat meer bete ek ent de handèl",
ijze van schrijvers, die buiten de grammaticale quaestie
stonden en eeniglijk naar hun gE'llOor en gevoel voor rhythmus
te werk gingen. Onze dichters, ge weet dit even
goed als ik, kappen soms de lettergreep en geheel weg,
maar laten eene toonlooze e altijd staan en in eene volgende
vocaal insmelten. Dus b. v. HELM ERS in de volgende
verzen uit zijne Holtandsche Natie.'
,,'t Geldt de eer van d'ouderlijken grond", blz. XVII;
» U, daar Ge in lauwren rijk, in d'avond van uw leven", blz. 87.
Daar is van het lidwoord den het laatste gedeelte geheel
weggesneden, waardoor in de uitspraak douderlijken en davond
ontstaat; doch de toonlooze e van de en Ge blijft. Zij vloeit
wel in de e van (er en de i van in over I maar wordt toch
nog flaauw gehoord; er ontstaat eene soort van tweeklank.
HEL1\1ERS, en met hem al onze dichters, ook die aan -jen
54
de voorkeur geven, maken dus een kennelijk onderscheid
tusschen de apostrophe en synaloephe. Zij achten de eerste
noodzakelijk bij lettergrepen, die op een medeklinker eindi·
gen; de laatste toereikend om eene toonlooze e uit de maat
te laten verdwijnen; waar zij deze aanwenden, geven
zij een blijk, dat er, volgens hun oordeel, geene consonant
aanwezig IS. Wanneer HELMERS dus, blz. XVIII,
schrijft:
Il ,Meer zacht lonkt hier een zoontje u tegen",
dan verklaart hij stilzwijgend, dat achter tje gp.en n voorkomt,
die het ineensmelten met !e zou verhinderen. 'Vanneer
VAN SPANDA W in zijn Vogelnestje schrijft:
Il JJuikt ze 't hoofdje i1t 't nest jen onder",
DEn beurt de moeder 't hoofdje eens op" ,
dan laat hij de e van hoofdje in de klinkletters van ~n en
eens wegsmelten, doch de n van ncstjcn moet dit woord
van onder gescheiden houden. Hij handelt hier dus naar
de behoefte van het vers, en geeft een blijk, dat hij de n
volstrekt niet als noodzakelijk beschouwt. Bij infinitieven
en pluralia kan versmelting noch afkapping van en plaats
hêbben; zelfs de voorstanders van ~jen veroorloven zich
zulks nooit, ofschoon zij. volgens uwe eigene verzekering
soms )) àf je' àf j' schrijven." Ik heb bij mijn weten nog
nergens van de engel' in den hemel, de boom' in 't paradij~
gelezen, waar engelen en óoomen bedoeld werd; ook behooren
uitdrukkingen als Gij moet berust' in uw lot, In vol !Jel'trouw'
op Gods beschikking tot nog toe tot het ongehoorde
Dat men de lidwoorden den en eenen, en de voornaam·
woorden mb'nen, dezen enz. verkort, is, geloof ik, heel iets
anders. Het zal een gevolg zijn van de natuur dezer woorden,
die zich, uithoofde van hun gemis aan nadruk, proclitisch
aan het volgende woord, dat den vollen toon heeft, aanleunen·
Zij ondergingen dan ook reeds van ouds allerlei verminkingen:
't voor het; dlam, {lleven voor het lam, het lel;en; ten
en ter voor te der; tenen, teselt, tien, tier, voor te eenen,
te dezen, te dien, te dier enz. Deminutieven, als zijnde
55
begripswoorden, zijn anders te beoordeelen en worden door
andere wetten beheerscht dan vormwoorden ; uit de eene
soort is wel geene gevolgtrekking te maken, die per se voor
de andere geldig zoude zijn.
Zie daar, Amicissime, de redenen, waarom ik vóór als
nog vermeen de spelling -je te moeten voorstaan, zonder er
evenwel aan te denken om den dichters het recht te betwisten
den ouderen yorm -jen te bezigen, inzonderheid als
zij daardoor eene ineensmelting willen voorkomen. Zoo iéts,
dan behoort dIt voorzeker tot de licentia poëtica.
Ik kan dezen brief niet eindigen , Vriend, zonder u te danken
voor uwe welwillende en heusche aanmerkingen en bedenkingen,
betreffende het Ontwerp der spelling voor het aan·
8taande N ederlanrlsche Woord~nboek, boven medegedeeld, en blijf
den Taalgids in uwe voortdurende belangstelling en medewerking
dringend aanbevelen. Met u bekende gevoelens
t. t.
Leiden, Mei. L. A. TE WINKEL.
GRAMMATISCHE HOOFDSTELLINGEN.
Vervolg van Jaarg. IV, blz. 289-306.
STELLING Hl.
ln verscheidene lndisch-Europeesche talen, voornamelijk in het
Oudgermaansch, lag het streven om in de verschillende vormelt
van een zelfde woord het C17enwicht t8 bewaren, wanneer f,r geene
oorzakm bestondm, die zulk.y onraadzaam of onmogelij Tc maakten;
dat wil zeggen : Wanneer een woord door het aannemen van uitgangen
of achtervoe[lsel.y, soms ook lJUn voorvoegsels, verlenging
of aanwas (en dus vermeerdering vart gewicht) oltderging, dan werd
56
de vocaal J) van den 8tam, al8 deze een tweeklank was, door een
eenvoudigen klinker, als zij zn een zwaarderen klinker bestond,
dO(i)r een lichteren vervangen.
Het is duidelijk, dat eene stelling als deze niet door redeneering
kan bewezen worden j maar slechts door voorbeelden,
waarbij het verschijnsel waar te nemen is. Het sterkst spreken
natuurlijk die gevallen, waar men, bij verlenging van
een woord, een eenvoudigen korten klinker de plaats ziet
innemen van een tweeklank of van een langen klinker, d. i.
zulk een, die door de zamensmelting van een tweeklank ontstaan
is. Ik begin met voorbeelden, die ons het naast betreffen,
met Germaansche
In de sterke (ongelijkvloeyende) werkwoorden der 5de en
tJde klasse, te weten in die, welke thans bij ons vervoegd
worden als blijven en rieken of l'uiken, en die nagenoeg 200
bedragen> heeft het eenlettergrepige enkelvoud van den onvolm.
verled. tijd in het Gothisch, Oudhoogduitseh en Oudnoordseh
de tweeklanken ai (of ei) en au (of ou). In het
meervoud echter, dat ééne lettergreep meer bekomt (in het
Oll dhoogd. in den eersten persoon twee wordt ai of ei vervangen
door eene korte i, en au of ou door eene korte u. Voorbeelden:
goth. staig (ik en hij steeg), 8llgurn (wij stegen);
ohd. ih steig, wir stlgultlés,. onrd. ek steig, ver 8tlgum,. goth.
kaus (ik en hij koos), ku,~um (wij kOlen); ohd. rouh (ik rook),
ruhhulJ1es (wij roken); onrd. ek drallp (ik droop), ver drupum
(wij dropen). Dat dit verschijnsel inderdaad aan de vermeerdering
del' lettergrepen is toe te schrijven, wordt dool' het
Oudhoogd. buiten allen twijfel gesteld. Immers de 2de persoon
van het enkelvoud neemt daal' eene i aan en wordt dus twee·
lettergrepig; maar nu verandert ook deze de ei in i en de
ou in u: ih 8teig, du stigi,. ih rouh, du ruhhi. Het Gothisch
en Oudnoordsch daarentegen behouden in dien persoon de
Ij Het woord vocaal worut hier genomeu voor vocaalgeluid in het algemeen,
tn omvat dus zuowel de tweeklanken als de eigenlijke klinkers.
57
tweeklanken, omdat zij slechts eene t aanhechten en het woord
dus eenlettergrepig laten: ik staig, thu staigt; elc steig, thu
steigt; ik kaus, thu kaust; ek dra up , thu dl'aupt. Men ziet,
cessante causa, ces8at effcctu8 i als de oorzaak ontbreekt, wordt
ook de werking gemist.
Hetzelfde leert eene vergelijking van den indicativus met
den conjunctivus. Deze laatste is altijd insgelijks tweelettergrepig,
en heeft daarom ook slechts een korten klinker.
Nevens goth. staig (ik steeg) en draus (ik viel) staan stigjau
(ik stege) en dl'usjau (ik viele).
In het Angelsaksisch, Oudsaksisch en Oudfriesch ziet men
hetzelfde gebeuren; doch in die talen zijn de klinkers der
tweeklanken tot een langen klinker ineengesmolten. In
het Ags. is ai dientengevolge eene lange á geworden; met au
schijnt dit insgelijks geschied te zijn, doch deze heeft zich
weder in eá opgelost. In het Osaks. is ai veranderd in e: au
in ó, in het Oud fr . ai insgelijks in é', doch au in á, terwijl
de korte grondklinker u in deze werkwoorden in ~ is overgegaan.
Neemt men dit in aanmerking, dan ziet Illen hetzelfde
verschil in qualltiteit bij het enkel· en meervoud der overeenkomstige
werkwoorden: ags. ie stàg, ve stlgon; ie ceáa, ?je
c'Uro1t; ofr. ik hnêg, wi hrilgen; ik kás, wi keren 1).
1) Uit het aangevoerde blijkt derhalve, dat alle oudeJ'e Germaansche talen,
het Gothisch, Oudhoogduitseh, Oudnnordech, Oudsaksisch en Angelsaksisch, -
ook het 0 n d fr i es c h - in den verleden tijd van ,te werkwoorden der '5de en
6de klasse een zeer kennelijk en onloochenbaar onderscheid maakten tllsschen de
vocalen vau het enkelvoud en die van het meervoud, dat de laatste k o·r te
kJ i u k ers waren, die van het enkel voud i wee k I ank e u of la nge k I i n k ers,
uit tweeklanken ontstaan. Dat in het Oudneàerlandsch hetzelfde verschil bestond,
hlijkt, wat ten minste de 5de klasse beireft, uit de bekende Oudneder!. psalmen.
Het S,te vers van Ps. LlV luidt: "Eeca jirrada ie jliende inde bleif an
eudi," II Eeee elongavi fugieus, et man s i (ik bleef) iu solitudiue"; en Ps. LX VII. 5:
.,Uueg uurkit imo, thia upsteig ouir nithegang" "Tter faeite ei, qui asceudit
(opsteeg) super occasnm." Ook in het Mul. treft men nog de sporen van het
bedoelde verschil aan; b. v. weit voor weet, Walew. vrs 5278, 5578. Wij
hebhen hier uus den tweeklank èi, die de scherpte der ee van het enkelvoud bewijst;
en ook de hedendaagsehe Vlaamsche uitspraak, die der Gentenaars allhans,
welke in het enkel voud ie, in het meervoud e laten hooren, toont genoeg, dat
ahtUrla waips w>mégs magus quéns quznó jon Junins, I.tt,
'/1f1:1j,Ut ~'IH:('(TOJl ~'(JTUP.fJl ~i~w,ut ~UjOTOJl.
~LiJOWJl·
TL ft1Jflt (ik zet).
Ti fhp.fJl.
~Ei)(JliJp.t (ik toon).
~dXJJv'OJl.
(Jr:[)(JlVP.fJl.
Ie "andere maar
Middeluederlandsch men evunwel gaan. nitspraak
J:>;ieull hongduitsch evenzoo
het Middelbd .• nhd. eeDe
Olldbd. eu 01lS Neder!.. Nfriesch
omgekeerdcn het meer vond , afl'. Hollalldsch van het Nieuwfriesch,
hebben Vilor 58
Ook buiten de vervoeging vinden wij sporen genoeg van
het streven naar evenwicht, b. v. bij goth. ahtau (acht) en
ahturla (achtste); waip8 (kroon of krans) en w"tpja (hetzelfde),
még8 (schoonzoon) en magu8 (knaap, kind); quén8 (huisvrouw)
en qu'tnó (vrouw in het algemeen); jón (vonk), in den twee·
lettergrepigen gen it. junin8, dat. funin.
In de oudste Grieksche werkwoorden, namelijk die op -ftl,
nemen wij hetzelfde verschijnsel waar. De persoonsuitgangen
van het tweevoud en meervoud zijn daar zwaarder dan die
van het enkelvoud. Daarom heeft dit laatste een langen klinker
of een tweeklank, terwijl de dualis en pluralis de korte
stamvocaal vertoonen:
'/a7:1Jlut (ik plaats).
~/am7:ov (gij beiden plaatst).
~'amftfV (wij plaatsen).
oiow,u! (ik geef).
OiOO7:oJ/.
OIOOp.fV.
7:1 ftW" TlftHOV.
Tiftfftev.
OEIXVVft! OdXVVTOV.
OEIXJlVf'EJI.
wij hier met geene hersenschim te doen hebben. Ongetwijfeld heeft de recensent
in den Gids van Juli 1862 van dat alles niets geweten, anders had hij zeker
niet ongelnovig gevraagd: nMaar is hel ook wel waar? Wat grond is er om
"aan te nemen, dat in het Hollandsch de e in het enkelvoud ik reed van een
nandere aard en natuur zou zijn als in het meervoud wij reden? Steunt die
"bewering op taalvergelijking r" - Zeker "teunt zij op taalvergelijking, maal'
bovendien ook op de kennis van ons Oud- en Middeluederlandscb en op waarneming
van diaiecten. Bij taalvergelijking moet meu evenwel met verstand en oordeel
te werk gaan, eu niet, gelijk RecelJsent, aan eene latere bedorvene uitspraak
hooger gezag toekennen dan aan eene oudere schrijfwijze, op zuiverder uitspraak
gegrond. Het :r>ieull bongduitsch spreekt thans ich rilt met de korte i uit, even·
zoo als het meervond , wir ritten; doch niet slechts bet Oudh. zei reit, ook nog
het Middelbd., zie onder andere Nibelungen, 1208, 1. Die nbd. i is dus eene
verbastering, waaraan wij ons niet te storen hebben; of men moest stellen, dat
het Olldhd. en ook ons Neder!., uit het Nbd. ontstaan ware. In het Nftiesch
heeft de verbastering jUist den omgekeerdell gang genomen; daar is de korte
vocaal van bet meervoud, b. v. van ofr. gripen, niet griJpen, lang geworden.
Daar nu het Hollaudsch niet van het Frieseh, en vooral niet vau bet Nieuwfrieseh,
afstamt, meen ik, dat wij ons om alle dergelijke verbasteringen weinig
te bekommeren bebben en ze zeker niet tot norma vuor spelling en taalbeschouwing
moeten aannemen.
59
In het Latijn is het bedoelde streven zichtbaar, wanneer
het woord vooraan een aanwas bekomt, hetzij door het aannemen
van voorvoegsels, hetzij door herhaling van de stamlettergreep
(reduplicatie). Daarbij vertoont zich echter niet
de terugkeer van den tweeklank tot den grondklinker, maar
de vervanging van een zwaarderen klank door een lichteren.
Zoo ziet men i en u in de plaats treden van a, - î <:ln û in
die van de tweeklanken ae 1) en au; b v. in de zamenstellingen
ac-cipio van capio, dr:-cido van cado, per-ficio van facio,
Ju·piter van pater; in·culco van calco, in-sul:ms van salsus;
oc-cido van caedo, in-ïquu8 van ae-qu1.ls, aC-CU80 van causa, defrurlo
van fraudo enz., en in de reduplicaties: ce-cin-i van
can-o, ce-cid-i van cad-o, enz.
Eene vervanging van 21 door de i merkt men op in de zamenstellingen
fructifer van fructu.~, en munipulus van mal1U8; hetgeen
bevestigt, wat in Stelling II aangaande de meerdere
lichtheid der i boven de u geleerd is.
Een ander, niet minder sterk bewijs is de verlichting van
den stam door het uitstooten van den neusklank, n of m, in
redupliceerende werkwoorden, b. v- tu-tud·i van tund·o, telig-
i van tang-o, pe.pig-i van pang-o, pu-pug-i van pung-o enz.
Een nog sprekender blijk vindt men in die geredupliceerde
vormen, die de geheele stam vocaal hebben uitgestooten, terwijl
deze in de niet geredupliceerde terugkeert; b. v. in gi-gn-o,
voor gi·gen-o, perf. gen-ui; in rd-n-r-oo, voor n['nn;'oo, aor.
Doric. ~'-nér-ov.
Het Sanskrit levert zoo vele en zoo in het oog loopende
bewijzen van het streven naar het bewaren van het evenwicht
in de verschillende vormen van een zelfde woord, dat het
deze taal was, die aan Prof. Dr. FRANZ BOPP tot het ontdekken
der wet aanleiding gaf. In het Sanskrit worden de per-
I) Dat ae, ofschoon thans als eene e luidende, oorspronkelijk een echte tweeklank
was, wordt algemeen erkend, en blijkt onder andere uaaruit, dat de
Grieken, bij het overnemen van Latijnsrhe woorden, ae door <I< (ai) teruggaven,
en de Latijnen omgekeerd de Grieksche a. door ae. Ook ons Keizer,
lat. Caesar, en balein, lat balaena, kunnen ten bewijze strekken.
60
soonsuitgangen der werkwoorden in twee soorten onderscheiden:
in lichtere en zwaardere. Dit verschil oefent op de
stamlettergreep een merkbaren invloed uit, daar deze voor
de lichtere dikwijls eene versterking ontvangt, die voor de
zwaardere weêr teruggenomen wordt. Soms ondergaat de
stam voor de zwaardere eene geheeIe verminking. Zoo vaIt
de wortelklinker a van as (zijn), aa-mi (ik ben), aai, voor
as-si (gij zijt), as-ti (hij is), geheel weg in den dualis en pluralis,
omdat deze zwaardere persoonsuitgangen (met a) bekomen:
'a-was, 's-thas, '.~-tas, 's-mas, 'a-tha, 's-anti, voor as-was,
as-tha.~, as-tas enz. In het Latijn ziet men bij dit werkwoord
hetzelfde verschijnsel: 's-um voor es-um; e,~; es-t; 'S-UtilUS voor
es-umus; f::.~-ti8; 's-lmt voor· es-unt. Men vergelijkè verder
dzjaha-mi (ik verlaat) met dzjahi-mas (wij verlaten); strin6-mi
dat is eigeniijk: strinau-mi (ik strooi) met ,çtrinu-mas (wij
strooyen), yuná-mi (ik bind) met '!Junî-mas (wij binden) enz.
Het aangevoerde zal, vertrouw ik, toereikend zijn om den
lezer de overtuiging te geven, dat het gestelde beginsel werkelijk
in sommige Indogermaansche talen heeft geheerscht en
zijnen invloed doen gevoelen j terwijl de daarbij waargenomen
verwisseling van a met i en u, en van u luet i tevens strekt
ter nadere bevestiging van hetgeen aangaande de quantiteitsverschillen
del.er letters in Stelling II is beweerd. Ik meen
dus te kunnen overgaan tot de beschouwing van een verschijnsel
in de Germaansche talen, dat door die wet moet
verklaard worden, en dat wederkeerig hare waarheid in het
licht stelt. Ik bedoel de zoogenoemde klankverwisseling , hd.
Ablaut, in de sterke (ongelijkvloeyende) werkwoorden der
1 ,te, 2de en 3de Klasse.
Deze werkwoorden hadden oudtijds in den tegenwoordigen
tijd een korte i, in het enkel v. van den verleden tijd eene
a, in het verleden deelw. deels i, deels u (oe); b. v. goth.
giba (ik geef), gaf (ik gaf), gibans (gegeven); binda (ik bind),
band (ik bond, oudt. insgelijks band), bundans (gebonden).
In de hedendaagsche talen, ook in de onze, zijn die oorspronkelijke
klinkers gedeeltelijk gewijzigd. Zoo is de i van
61
nzman, stiZan, ol'ikan, itan, swzmman enz. In nemen, stelen,
brekp,n, eten, zwemmen enz. in de zachte e oyergegaan; de a
van ik band, zang. zank, zwam, klank enz. in ik bond I
zong I zonk, zwom, klonk enz. met 0 verwisseld; en zijn alle
U'IJ (oe's) o's geworden in: genomen, gestolen, gebroke1l enz.
voor: gruwman , ga.,tulan, gabrukan enz.
Deze wijzigingen zijn echter van lateren tijd, en moeten
op verschillende wijzen naar andere beginselen verklaard worden.
De vraag, die hier te beantwoorden is, betreft natuurlijk
de onderlinge verwisseling der a, i en u (oe). Hoe is
de taal aan die verwisseling gekomen? Dat zij opzettelijk uitgedacht
zou zijn, is een vermoeden, hetwelk thans wel bij
niemand meer opkomt, die over spraak en spraak wording
heeft nagedacht en heeft leeren inzien, dat de taal een noodwendig
product is van de menschelijke natuur, van de zamen
werking van zijn geest en zijn lichaam, maar geene
beredeneerde uitvinding, geen voortbrengsel van overleg en
nadenken over de taal. Die verwisseling moet dus het gevolg
zijn van oorzaken, in de taal zelve gelegen. Daar elk niet
zamengesteid woord, als zijnde eene eenheid, slechts uit éénen
wortel kan ontsproten en opgegroeid zijn, is de eerste vraag:
welke der drie klinkers a, i en u is de oorspronkelijke, de
eigenlijke wortelklinker? Hetgeen in het betoog van Stelling n
gezegd is , aangaande de wijze, waarop de a in het uitspreken
gevormd wordt, doet terstond vermoeden, dat die eer aan
haar toekomt. En inderdaad, wanneer men nu ziet, dat de
overeenkomstige werkwoorden in het Sallshit de a hebben
als ad (eten, at), sad (zitten, zat) , was, (wezen, was), wl'adzj
(wreken, oudt. wrak), walt (bewegen, bewoog, oudt. mag),
bandh (binden I bond I oudt band) enz., terwijl er in die Sanskritsche
werkwoorden geene dergelijke vocaal verwisseling
plaats heeft, dan wordt dat vermoeden stellige zekerheid. De
a is dus in de werkwoorden der 1 ,te, 2ue en 3<1c klasse als
de wortelklinker te beschouwen; de i en u (oe) derhalve als
latere inkomelingen, of, juister gezegd, als verzwakkingen
van a.
62
Waardoor is die klankverzwakking veroorzaakt? Het antwoord
ligt gereed en voor de hand, en is, na alles wat
wij omtrent het bewaren van het evenwicht gezien hebben,
volstrekt niet twijfelachtig. Het enkelvoud van den verleden
tijd, d. i. die waarin de oorspronkelijke a onverzwakt
voorkomt, is in het historisch bekende tijdperk eenlettergrepig:
bad, gaf, nam, stal enz., daar bestond dus geene
aanleiding tot verzwakking, de a kon en moest daar hare
volle zwaarte behouden, De tegenwoordige tijd echter is
tweelettergrepig: goth. bidja, bidjis, bidjith. bidjam , bidjith,
birljand; en zoo ook ita, giba, nima, stila en z., is het wonder,
dat de a van bad ten gevolge der aanhechting van
de fware a in bidja, bidjam , bidjand, en vroeger in
alle personen: bidjas voor bidjis enz., in de zwakke i
overging?
De verleden tijd was in hflt meervoud insgelijks tweelettergrepig.
Dan werd echter geene lettergreep met a,
maar met de lichtere u aangehangen; de wortelklinker a
behoefde hier dus geene zoo hevige verzwakking te ondergaan
als in den tegenwoordigen tijd, zij werd daarom niet
i, maar u: band (ik bond) - bundurn (wij bonden): fanthfurtthum,
rlu-gan - du-gunnum.
De hier gegevene verklaring van de onderlinge verwisseling
del' a, i en u noodzaakt ons evenwel volstrekt niet
om aan te nemen, dat de verleden tijd ouder zou zijn dan
de tegenwoordige, dat de eerste menschen, die om zoo te
zeggen, nog geen verleden hadden, louter en alleen over
dingen uit hunnen goeden ouden tijd zouden gesproken
hebben, en dat zij de zaken, die hun tegenwoordig betroffen,
met vinger" ijzen op het bestaande en voorhandene zouden
hebben afgehandeld. Zulk eene voorstelling draagt het kenmerk
der ongerijmdheid op het voorhoofd. De zaak laat
zich op eene andere wijze en heel natuurlijk verklaren.
Geene taal, het Sanskrit zoo min als het oudste bekende
Germaanseh, vertoont ons de spraak in haar eersten, 001'spronkelijken
vorm. Die oorspronkelijke taalvorm is thans
63
nergens meer aan te wIJzen, reeds het Sanskrit draagt
duidelUke blijken van verbastering. Dit verhindert echter
volstrekt niet, dat men niet bp.trekkelUk heel veel aangaande
"die Ursprache," zooals de DuitsdIe taalkundigen haar noemen,
zou kunnen te weten komen. "\Vanneer men de veranderingen,
die men de talen in het historisch bekende
gedeelte van haar leven ziet ondergaan, in aanmerking
neemt, en, van dat bekende in omgekeerde richting uitgaande,
tot het vroegere onhistorische terugkeert, dan kan
men met eene zekerheid, die aan de mathematische grenst'
tot een aantal vroegere vormen besluiten. Handelt men
zoo ten opzichte der werkwoorden, dan komt men tot het
besluit, dat het onderscheid tusschen den tegenwoordigen
en den verleden tijd, ook in onze sterke of ongelijkvloeyende
werkwoorden niet eeniglijk bestond in een verschil tusschen
de stam vocalen , maar ook in de uitgangen, zoodat de
beide tUden reeds daardoor kennelijk genoeg onderscheiden
waren, al bleef de klinker dezelfde. Alles toont dan aan.
dat de hier bedoelde verzwakking eerst later en niet bij
het eerste menschengeslacht heeft plaats gegrepen, maar
in den boezem der Germaansche taal, nadat de oorspronkelijke
stamtaal zich in hare hoofdtakken had gesplitst.
In de werkwoorden der 4de klasse, als dl'agen-droeg, droegen,
graven-groef, groet' en enz., zien wij een ander verschijnsel,
verschillend van het voorgaande, maar toch analoog.
De grond vocaal a is daar in den tegen woordigen tijd onverzwakt
gebleven; in den verleden tijd is zij daarentegen
versterkt dool' eene voorgevoegde u (oe). Onze oe toch is,
gelijk later bewezen zal worden, eene ineen smelting der
klinkers van den tweeklank ua. die eerst in uo, vervolgcns
in ue (oe-ë) en eindelijk in den hedendaagschen zuiveren
klinker oe overging, maar hier en daar, b v. in Friesland,
nog wel als oe-e klinkt. Het Oudhoogduitsch stelt de hier
bedoelde versterking buiten allen twijfel. Ons dragen, droeg,
droegen b. v. luidde bij OTFRIED: tragu-truag, truagun enz.
Wij treffen hier dus dezelfde verhouding tusschen het prae~
64
sens en het praeteritum aan, doch niet door klankverzwakking
, maar door klankversterking bewerkt. Waar de oorzaak
van dit verschil in gelegen is, zij voor het oogenblik
daargelaten, het verschijnsel, in zijn geheel genomen, kan
ons niet verwonderen. Toen men eenmaal aan een quantiteitsverschil
bij de tijden der meeste ww. gewend was, moest
er een streven bestaan om het bij alle te doen plaats grijpen.
Vatten we alles zamen, dan zien we. dat onze derde
stelling, die ongetwijfeld velen lezers bij den eersten aanblik
vrij onwaarschijnlijk en zeker tamelijk onverschillig zal
geschenen hebben, aan geen en twijfel onderhevig en voor
Germanen allerbelangrijkst en ·merkwaardigst is, daar zij
strekt om eene der eigenaardigste eigenschappen onzer taal,
de klankverwisseling in onze sterke werkwoorden. te verklaren.
Tevens strekt zij tot nader bewijs van Stelling 11.
STELLING IV.
]Je tweeklanken ontstonden in den regel door de voofIJoeging
van een klin ker v ó ó r een anderen; niet, omgekeerd, door achter ..
aanhechting. De tweede ktinker is derhalve al.~ de {j ron cl v o·
c a a l aan te merken,. de tweeklank, in zijn geheel genomen,
als eene ?Jocaal?Jer8terking !Jan dien tweeden klinker.
Het spreekt van zelf, dat hier die gevallen niet medegerekend
worden, waarin de tweeklank onder toevallige omstandigheden
ontstaat door het zamentreffen en ineensmelten van
twee klinkers, die beide reeds te voren bestonden. Dit heeft
plaats in zamenstellingen en afleidingen, wanneer twee lettergrepen
aaneengevoegd worden, waarvan de eerste op een
klinker eindigt, en de tweede met een klinker begint; b. v. in
lat. neutel' uit ne + uter, goth. mais (meer) uit ma + is; in
nIXH uit niXé-t, ex/ooi uit exIO(J-t. Ook moeten niet gerekend
worden de gevallen, waarin uit een aanwezigen mede65
klinker een klinker ontstaat, die zich dan met den naaststaanden
klinker vereenigt, b. v. in zeide en leide, uit zegde en legde.
Evenmin komt hier in aanmerking de oplossing of verdeeling
van een klinker in twee andere, die beide van den grondklinker
verschillen; b. v. de oplossing van i in eo in het
Angelsaksisch.
De Indische taalkundigen onderscheiden twee vocaal versterkingen,
of liever twee graden van vocaalversterking, waaraan
twee soorten van ~veeklanken hun ontstaan te danken
hebben: 1) é en ó, die wij Taalgids IV, blz. 165, als oorspronkelijk
uit de tweeklanken ai en au bestaande, hebben
leeren kennen; en 2) di en du, eigenlijk aai en aau. De
eerste, de lichtste graad van versterking, die zij gun a (goena),
in den }Sten naamv. gunas (deugd, kracht) noemen, bestaat
in het voorvoegen eener korte a, waardoor uit i eene é (ai),
en uit u eene ó (au) ontstaat. De tweede, sterkere graad heet
wriddhi, in den l'ten naamv _ wriddhis (wasdom), en bestaat
in het voorvoegen van eene lange d (aa). Geschiedt dit voor
i, dan ontstaat rii (aai), voor u, dan krijgt men riu (aau).
Zoo ontstaat uit de
wortels:
vid (weten)
div (schitteren)
hudh (kennen)
door guna:
védas (heilig boek
der Indiers)
dé/Jas (godheid)
hódhati (hij kent)
door wriddhi:
7Jdidja.v (geleerd)
ddinam (het goddelijke,
het noodlot)
bttuddha.~ (aanhanger
van Boeddha)
tud (slaan) pratódas (stok) atdud,vam (ik sloeg).
Men ziet de klinkers, die in de wortels voorkomen, blijven
in de afleidsels, en bekleed en daar de tweede plaats, terwijl
a en d er vó6rgevoegd worden.
Hetzelfde is ook waar te nemen in andere Indogermaansche
talen, waarin twee dergelijke vocaalversterkingel1 aan die in
het Sanskrit beantwoorden. Met A. SCfILEICHER onderscheidt
men ze het best door de woorden eer8te en tweede; de eerste
V. Jaarg. 5
fJurta, u, a, e, i (0), u naast bij deze komt ~men derhal ve van de lichtste
e (f), (0), a (a).
In pte i ui (oei)
w ua EV Vç ortel. 1 ste Verst. 2de Verst.
Am In ;"Àmov
;~ fiv
'lTt 8' m8'avóg
nu8' n~Au{)a
<pur t<purov
nu8' nuv8'ávoftat
wl)rdt At[nw
éI30v
UÀoma,
n o;~n ntlffW nÉnot 8'a,
~'AW(Jtg, )) éIÀ~Aou8'a, <pa/)'w,
I) nnJiJo,TV1, »rru1,ov rHI~uat.
66
komt dan met guna, de tweede met wriddhi overeen. Zij verschillen
echter hierin van de genoemde Sanskritsche, dat ook
andere klinkers dan a ter versterking dienen: i, u, e en 0,
evengoed als a, waarbij het verschil in zwaarte, waarvan in
Stelling II, in het oog moet gehouden worden. Niet slechts
is i lichter dan 11, en zijn beide lichter dan maar ook gr.
t, en 0, gr. 0, zijn lichter dan a, gr. a, terwijl de e (t),
die aan grenst, lichter is dan 0 die, uit ontstaan, het
"Wanneer der hal tot de zwaarste opklimt, volgen zij elkander in deze orde op:
i (t), t), u, 0 Deze onderscheiding is noodig om te bepalen, welke tweeklanken
als de eerste, welke als de tweede versterking moeten
beschouwd worden. Houdt men die verschillen bij het schikken
der onderscheidene tweeklanken, in het oog, dan verkrijgt
men de volgende tabel:
Grondklinker 1 ste Versterking
a
z
u
za
ft
z'u (ioe)
2de Versterking
(oea)
az
Ot
au
V tV ov
Ofschoon het Germaansch ons eigenlijk hier alleen ter harte
gaat, volgen hier, ten bewijze, dat de diphthongen door voorvoeging
van klinkers ontstaan, eenige voorbeelden. aan het
Grieksch ontleend:
Wortel. Àm lil nmov wordt Àt[1I:OO en I~ l~tiv tl~ov D oi~a,
1I:t{)o 1I:t {)oa vó~ mÎ{)ooo 1I:'1I:Ot {)oa,
lÀv8' lÀ~Av{Ja ~AéU(H~, ûArjAov{Ja, HOM.
<puy t'<pvyov pa!)'oo ,
11: V 8' 1I:uvfjávoftat 1) 1I:a/ao,uat,
'TUl D ~'rvlov rH!;o,uCu.
In de nieuwere talen hebben de meeste tweeklanken groote
veranderingen ondergaan, en zijn vele zelfs tot lange klinkers
67
ineengesmolten. Zoo is, om een paar voorbeelden te noemen,
de a van ai bij ons eene e geworden in rein, goth. hmins;
de a van au eene '0 in b01~wen, goth. baualt; de tweeklank ua,
ond!. uo is in den zuiveren langen klinker oe overgegaan in
b'Oelc, ohd. puach; en van de diphthongen, die het Oudnoordsch
bezat, is in het Zweedsch geene enkele overgebleven. Hieruit
volgt, dat de wording der tweeklanken het duidelijkst gezien
wordt in de oudere talen, waarin nog geene of veel gerineere
verbasteringen hadden plaats gegrepen; b. v. in het Goth.
en het Ohd. Aan die talen zullen wij daarom onze voorbeelden
ontleenen.
In het Gothisch ziet men ei en ai ontstaan uit i, wanneer
men urreisan (opstaan) en urraisjan (oprichten) vergelijkt met
urrists (opstanding); beilan (bijten) en bait (ik beet) met hitum,
(wij beten); th reis (drie) met thrirlja (de derde); disslcreitan
(scheuren. trans.) met disûcritnan (scheuren, intrans.). ~- De
tweeklanken iu en au ontstonden uit u. Dit merkt men op uit
de vergelijking van liubs (lief, waard) en galaubs (waard) met
galubs (waard); van driusan (vallen, ons druisw) en drau.:jan
(l1ederwerpel1) met drusts (val), van giutan (gieten) met gutnan
(uitgegoten worden); van lciusan (beproeven) en lcau:y'an (beproeven)
met lcusts (beproeving), enz.
Maar vooral ziet men zulks in het groot aantal woorden,
waarin ai en au voor h en l' staande, uit i en 11 ontstaan
zijn; b. v. in faihu, ohd. fihu; fauho, ohd. fuh.s; wair, ohd.
wir. waurfilS, ohd. wurm; en in de werkwoorden als thlaihan,
part. thlauhans; bairan, part. bau1"arts enz. voor thtihan, thlilhans;
biran, burans enz.
Ook de Oudhoogd. ai en ei, au en ou ontstouden uit i
en u, op dèzelfde wijze als in het Gothisch; doch het zal
overtollig zijn daarvan voorbeelden bij te brengen. Het
Oudhoogd. bezat echter een tweeklank ua, 13ter uo, die uit
a ontstond, maar die in het Gothisch reeds ó geworden was,
en waaraan onze oe beantwoordt. Zoo ontstond de ua van
gruaba ons groeve, uit de a van {jl'aban, ons gralJCn; die in
ginuac, ons genoeg, uit de a van ginah (het is genoeg, suf68
ficlt) , die van pruak, ons broek, uit de a van braccae; die
van truak (ik droeg) uit de a van tragan (dragen); die van
buaza, ons boete, uit de a van baz (goed) en van baten enz.
Zelfs nog het Nieuwnederlandsch is aan dezelfde wet on.
derworpen geweest, en levert daarvan voorbeelden op, ofschoon
zulks uit de spelling niet blijkt. Onze ij toch, die
thans in de heschaafde uitspraak als ei, d. i. è + i klinkt,
maar vroeger algemeen eene zuivere i was, en thans nog
in een groot gedeelte van ons land zóó uitgesproken wordt,
is kennelijk door de voorvoeging van eene è ontstaan. Immers
lascht men in mnl. mi, rike, wiin, siin, enz. eene è
in, dan bekomt men mei, reike, we in , zein enz., welke
woorden men echter ter aanduiding van hun vroegeren vorm
mij, rijke, wijn, zijn schrijft.
Van het ontstaan van Olt uit u (oe) leveren de min of
meer platte vormen jou en nou voorbeelden op. Deze woorden
luidden mnl. ju (lees: ioe) en nu (noe); voegt men in joe
en noe eene iJ, dan bekomt men jou en nou. Door dezelfde
klankversterking is het Friesche dolt ontstaan uit doe, welke
beide vormen in Friesland, doch in verschillende streken,
in gebruik zijn. De, vooral voor den Hollander, zoo vreemde
en zonderlinge Groningsche uitspraak: mouder, 1coulce, goud,
vloulc!]u enz. voor moeder, koek, goed, vloeken is slechts eene
toepassing van dezelfde wet.
Het aangevoerde zal vertrouw ik. toereikend wezen om
den lezer van de waarheid der stelling te overtuigen, dat
tweeklanken, in den regel, door voo rvo e gin g ontstaan,
en dat derhalve de tVl' e e cl e klinker bijna altijd te beschouwen
is als de wortellcUnker, als de voornaamste, wil men hem
zoo noemen, als de »koofdklinlcer:'
Hiermede vervalt dan tevens de redeneering van den recensent
in den Gid,~ van Juli lHlil, blz. 66-71, die van
het tegenovergestelde beginsel is uitgegaan.
Er bestaat echter geen regel zonder uitzonderingen, geene
wet zonder afwijkingen; dit wordt ook hier bewaarheid.
69
Reeds boven is aangemerkt, dat een klinker soms wordt
opgelost in twee andere, die beide van den oorspronkelUken
klinker verschillen, gelijk b. v. de ags. i in eo. Zoo iets
heeft ook in het Nederlandsch plaats gehad met de lange
û en de lange î. De lange te van mn!. ghelunt, ruken, gebruken
enz. is in het NnI. ui geworden in geluid, ruiken,
gebruiken. Let men hier alleen op de spelling, dan zal
men zeggen, dat hier eene i achter de reeds aanwezige u
gevoegd is; bij nader inzien zal men bemerken, dat men,
zoo sprekende, niet juist oordeelt. De vroeger aanwezige
u was lang, klonk als uu in huur, duur, VUltr enz.; doch ui
bestaat niet uit die lt en eene i, maar is de korte u, die
in bul, dun, ruk enz. gehoord wordt, gevolgd door de i;
ui is u + i, maar niet uu + i. De lange klinker is hier
derhalve als het ware in twee korte gesplitst; de eenheid is
in twee helften gebroken.
Op dezelfde wijze is in eenige weinige woorden, namelijk
drie, gier, gierig, kiem, kriegel, wieg, wierook en zwiepen
de lange î, die in verschillende gewesten van ons Vaderland,
en ook in WestvJaanderen, nog voortleeft, maar die
in de beschaafde uitspraak ij is geworden, opgelost in den
voormaligen tweeklank, nu zuiveren klinker ie, die nog
hier en daar werkelijk als tweeklank wordt uitgesproken:
Wie·e rie-ep je hie-er, Zie-cve Pie-et? Eene vergelijking der
opgenoemde woorden met hunne vormen in andere talen
en dialecten leert overtuigend, dat zij, om geheel regelmatig
te zijn, . thans ij zouden moeten hebben; waarbij
men in aanmerking moet nemen, dat goth. ei aan onze ij
beantwoordt. IJrie luidt goth. threis, ohd. drî, ags, thrî,
nfri. trij, vI. drij, nhd. dréi. - Gier, de naam van een geslacht
van roofvogels, is ohd. gîr. nhd. Geier. - Het substantief
gier, waarvan ons gierig, luidt goth. geiró, ohd.
(h011e)gîri, gîrhcit, gîreda. - Kiem is ohd. Mmo, en komt
van een woord, dat goth. keian luidt. - Kriegel is bij
l{IUAAN krijgel, en komt van krijg, krijgen (oorlogvoeren);
kregel is wel met kriegel verwant, doch niet hetzelfde woord. -
70
Wieg is ohd, wtg, niet w~g. - Wierook, heilige rook, staat
voor wijrook , nhd. Weihrauch, van wij-en, nu met ingelaschte
d,' wijden, gelijk belijden voor betijen, mnl. ti-en. - Zwiepen
is goth. 8weipan, ags. swîpan.
Wij hebben hier dus eene verbreking of oplossing van een
langen klinker î in twee korte z + l!. Daar i + e thans
echter tot de zuivere î is ineengesmolten, zoo heeft in deze
woorden, langs een en omweg, een terugkeer tot eene vroegere
uitspraak plaats gehad. Niet voorbij te zien is ook hier het
behoud van het evenwicht.
Uit onze stellingen en hare betoogen vloeit voort het
vooral voor onze spelling belangrijke
GEVOLG.
Woorden van denzelfden oOr/prong, d. i. gevormd of afgeleid
va1L rlenzeljden wortel, hebben dikwijls zeer 'lJerschillende vocalen 1).
Immers wij hebben in Stelling UI gezien, hoe het streven
naar evenwicht eene oorzaak van lclankverzwaklcinf/ was, in
Stelling IV, hoe behoefte om den wortelklinker te ver,taken
tweeklanken deed ontstaan, en hoe een lange klinker SOlllS
in twee korte wordt opgelost, door al hetwelk dezelfde wortelklinker
in verschillende afleidsels onder geheel verschillende
gedaanten verschijnt.
Ten opzichte van een aantal woorden, die thans nog verschillend
wordpn uitgesproken, is die waarheid, ofschoon
nooit met zooveel duidelUke woorden uitgesproken, nooit in
twijfel getrokken, omdat twijfel onmogelijk was. Men denke
aan gift, ?;ergifj'enis, I;ergeven, gave, begaafd van den wortel
gaf; aan drinkert, drank, dronk, drenkm van den wortel drank;
aan granen, groeve, gegroefd, grift, griffel van den wortel graf;
aan btijkert, bleek (bleile) , blaker, gebleken, blik (bleek of
wit metaal) van den wortel blik; aan rieken, ruiken, rook
(on1. rouc) , reuk (mnl. l"oke) van den wortel ruk (roek).
1) Het wom'd. vocaal genomeu; als, iu- de noot op bI. 56.
71
Bij andere woorden echter, die door tijdsverloop gelijk~
luidend zijn geworden, heeft men dit soms, althans stilzwijgend,
ontkend, en op zijne ongegronde meening eene
verkeerde spelling gebouwd. Zoo schrijven sommigen ten onrechte
(lot)genoüin, (ouder)loze, klO1Jen en zogen met de zachte 0,
omdat zij geleerd hebben, dat de 0 in de ongelijkvloeyende
werkwoorden genieten, (ver)liezen, kluiven en zuigen zacht is, en
men dientengevolge: wij genoten, lJerloren, IclO/Jen en zogen schrijft,
en omdat in genot, los, kluft en zog een korte klinker voorkomt,
die insgelijks voor eene zachte 0 pleit. Uit onze beschouwing
moet gebleken zijn, dat de ware aard der klinkers
langs een anderen weg, hetzij door vergelijking met de
oudere talen, hetzij uit den aard van het woord zelf, moet
opgemaakt worden. Van het laatste hebben wij een voorbeeld
in klooven, infinitivus, onderscheiden van wij klolJen
van Uuhlen. Tn de verwante talen schijnt geen werkwoord
te bestaan, hetwelk in vorm aan klooven beantwoordt, zij leveren
niets wat onze spelling zou kunnen bepalen Het woord het:ft
echter de beteekenis van het causativum van klieve1l, dat
voorheen ook intransitief. in den zin van splb'ten (findi), ge·
bezîgd werd. Nu weet men van elders, dat de causatieven
een langen klinker vereischen, die de tweede klank verstel"
king ondergaan heeft; dus in dit geval 00 uit au. Klooven
moet derhalve eene scherpe 00 hebben, evenals zoogen, causatief
van zuigen, waarin de scherpte der 0 ook uit de verwante
talen blijkt.
L. A. TE WINKEL.
HE1\ ZELFSTANDIG NAAMWOORD.
Gewoonlijk leert men dat zelfstandige naamwoorden de namen
van personen en zaken zijn. Ofschoon deze definitie aan gewigtige
bedenkingen onderhevig is, zoo doet zij toch weinig kwaad
en de voorbeelden kunnen, hetgeen zij te kort schiet, behoorlijk
72
aanvullen. Da kracht der voorbeelden is welligt de reden, waarom
men het gedurende langen tijd met de definities der rededeelen
zoo naauw niet genomen heeft; ze mogten goed of kwaad
heeten - de voorbeelden wezen toch gewoonlijk den goeden weg
aan. Ik voor mij vind het zeel' verkeerd, met eene definitie te
beginnen; maal' als men er mede beginnen wil, dan zie ik toch
liefst eene goede, ten minste niet zulk eene, die in openbaren
strijd is met de gegevene voorbeelden; want deze zijn gelukkig
meestal goed gekozen!
De bepaling, die ik hoven aanhaalde, bleek toch spoedig voor
het practisch onderwijs bezwaren te hebben. Met menschen.
planten, levenlooze voorwerpen ging het goed: de menschen waren
personen, de overige zaken; maar dan bleven nog de dieren
over. Ieder leerling voelde dadelijk dat dR koe, het paard, de
musch, de mossel, de bij enz. zelfstandigheden zijn, maar of
ieder even goed wist, of ze tot de personen dan wpl tot de zaken
behooren, geloof ik niet, en ik weet mij heel goed te her·
inneren, dat ik als jongen mij vast overtuigd hield, dat eene
koe geen persoon was en geen zaak ook. Ofschoon dit bezwaar
voor denkende jongens een bezwaar blijft, zoo schijnt men de
moeilijkheid gemakkel~ik uit den weg te kunnen ruimen. al·
thans velen schijnen geene bepaalde wijziging in de definitie
noodig geacht te hebben; men blijft zich behelpen met eene
divisie van het heelal in personen en zaken. Maar er is iets an·
ders, dat moeilijkheid geeft; zoo mag men oordeel en uit eene bij·
voeging, waarmee de definitie verrijkt of liever vergroot is:
D hetzij die stoffelijk, of in de verbeelding bestaan." Wie er over
nagedacht heeft weet wat hier bedoeld, en ziet tegelijk er tijd hoe
dwaas het gezegd wordt. Vraagt men aan een knaap, die wat ge·
zond verstand heeft. eenige namen van personen en zaken, die in
de verbeelding bestaan, dan zal men ten antwoord krijgen: de
zwarte man, spoken, aartlmannetjRs, luilekkerland, enz. Bedrieg ik
mij niet geheel in den aard van zijn antwoord, dan moet zulk
een knaap al vreemd op den neus zien, wanneer hij als voor·
beelden van die in de verbeelding bestaande zaken de deu.qd,
de wb'sheid, eert lach, eelt ;qehuit en dergelijke aan treft. Ir ijsheid
en deugd zal hij \velligt op een eerbiedigen afstand laten,
maar dat de lach, dien hij gezien of gevoeld, het gehuil dat hij
gehoord heeft, alleen in de verbeelding zouden bestaan - het
zou al eene erge sukkel wezen, als hij zich dat liet wijsmaken.
Ik zwijg nog van de gevaarlijke leering dat deugd niets meer
is dan een product onzer verbeelding, maar wil alleen vragen:
is dit onderwijs, dat het verstand ontwikkelt?
J. A. VAN DIJK.
BAKBOORD.
De afleiding van bakboord is, evenals zijne beteekenis,
sedert lang bekend; het kan dus overbodig schijnen dit woord
nogmaals ter sprake te brengen. Indien men echter bedenkt,
dat er te dien aanzien ook verkeerde gevoelens in omloop
zijn; dat de ware afleiding nooit eigenlijk gezegd bewezen
is; dat zij tot eene bedenking aanleiding geeft, die. hoewel
bij mijn weten nooit geopperd, toch, als voor de hand lig.
gende, al heel licht aangevoerd kon worden en dan weder·
legging zou vereischen, dan zal men het niet zoo streng af·
keuren, zoo ik het woord hier in behandeling neem, en zelf
de bedenking in het midden brpng en oplos, ten einde, gelijk
ik mij vlei, de zaak voor goed uit te maken.
Hoe men overigens ook over het woord zelf dacht, zijn
vorm heeft nooit aanleiding tot twisten, verdeeldheden of
scheuringen onder de taalgeleerden gegeven. Het luidde te
allen tijde bakboord, geschreven overeenkomstig de spelregels,
die gelijktijdig heel'schende waren. Toen de ck in de mode
was, moest backboord zich natuurlijk die overtollige c ook
getroosten; en men schreef het met d, t of dt al naar gelang
het gebrnik zulks medebracht en b. v. ook hond, !tOnt
of hondt wilde.
Volkomen eenstemmig oordeelde men steeds over de beteekenis
van het woord in zijn geheel genomen, alsmede
over het laatste lid: -boord. Bij de taalkundigen, zoo wel
Jaarg. V. 6
74
als bij de zeevarenden , was bakboord onveranderlijk de linkerzijde
van het schip, dat boord, hetwelk iemand, die vooruit
kijkt, aan zijn linkerhand heeft. Zoo was het al in 1598,
toen KILlAAN het verklaarde door: DNauigij sinistra pars,"
en zóó is het nog. Over de beteekenis van -boord kon uit
dien hoofde wel moeilijk verschil ontstaan. Indien toch eene
kerkdeur te allen tijde eene deur, en een appelboom een boom
was, dan moest boord in bakboord, evengoed als in 8tuurboord,
ook een boord. een scheepsboord, beteekenen. Daar is dan
ook nooit over geharreward.
Anders was het met de beteekenis van het eerste lid:
bak-. Dit kon, uit een zuiver taalkundig oogpunt, de stam
zijn van het werkwoord bakken, synoniem van braden, welke
stam in bak-oven en bak-i(rog voorkomt; het kon ook het zelfst.
naamw. bak, in den zin van houten nap of trog. wezen.
KILlAAN was het eerste gevoelen toegedaan. N adat hij de
gebruikelijke beteekenis: linkerzijde van een schip, heeft opgegeven,
laat hij volgen: »Pars nauigij quae furnum et
focum continet," )) die kant van een schip, waar de oven en
de haard staan." Hij dacht dus blijkbaar aan het bakken in
een oven, en hield het bakboord voor de zijde. waar gebakken
werd. Ik geloof niet, dat men in vroeger tijd, toen de
benaming ontstond, inderdaad gewoon was de kombuis, die
boven op het dek getimmerd wordt, in stede van in het midden,
gelijk thans geschiedt, aan Mnen kant te plaatsen, en
zoo doende het eene gangboord te versperren; wie eenigszins
met de inrichting van een schip bekend is, zal het bloote
vermoeden reeds ongerijmd noemen. Daar komt nog een
groot bez.waar bij. Het is wel niet zeer waarschijnlijk, dat
men zoo vroeg al aan boord brood heeft !Jebakkert; en dus
een oven heeft nooLlig gehad; de spijsbereiding zal wel bij
koken en braden hebben opgehouden. Vanwaar anders de
scheepsbeschuit, die men van wal medeneemt ? Het Latijn
spreekt wel van panem coquere, letterlijk: brood kokert;
doch van het omgekeerde gebruik bij ons, van het balclcen
van thee- en koffiewater, zijn mij geene feiten bekend. KILI75
AANS uitlegging heeft dan ook, voor zoover ik weetj geene
aanhangers gevonden; men verliet den bakoven om in een houten
bak het noodige licht te zoeken. WINSCHOTEN in zijn
Seeman, behelsende een grondi~e uitlegging van de Neederl. Konsten
Spreekwoorden voor 800 veel die uit de Seevaal't ~ijn ontleend,
was op beteren weg, en zocht, ten minste aanvankelijk. ter
plaatse waar het te vinden was, namelijk bij den stuurman.
De benaming van de tegenovergestelde zijde, stuurboord, wees
hem trouwens daal' heen. Toen de zeevaart nog in hare kindsheid
was, en zoo hoog klimt de oorsprong van het woord op,
was het ongetwijfeld de post van den stuurman aan het roer
te staan en van daar zijne bevelen te geven. Hij hield het
roer met de rechterhand, en om deze vrij te hehben plaatst(>
men, volgens het gevoelen van WINSCHOTEN, zijn etensbak
aan de andere zijde. Wel wat lastig voor iemand, die niet
bepaald linksch was. Of het linksch zijn toen een vereischte
in een stuurman gerekend werd, welks gemis op hongerlUden
te staan kwam, heb ik niet met zekerheid kunnen te weten
komen. In allen gevalIe was het dineeren met het roer rechts
en den bak links lastig genoeg om te maken dat de stu urman,
toen er wat meer weelde aan boord kwam, ook meer
zijn gemak nam, en, terwijl hij at, het sturen aan een ander
toevertrouwde. Althans zijn etensbak verdween van het dek.
Doch nu werd, ongetwijfeld ter vergoeding en om den naam
bakboord toch in eere te houden, de bak of balie, waarin de
visch of het vleesch geweekt werd, altijd aan de linkerzijde
van het schip gezet. Ten minste WlNSCHOTEN is van meening,
dat dit zoo heeft kunnen zijn. Volstrekt onmogelijk is het
dan trouwens ook niet, al voldoet de verklaring niet iedereen.
Er bestond ook nog eene derde mogelijkheid, die echter
wel wat ver afligt. De matrozen worden in halcken Verdeeld,
in afdeelingen, die onder toezicht van den haksmeester
uit denzelfden bak eten. De z66 in hakken verdeelde matrozen
zouden steeds aan de linker- of bakboordszijde van
het schip hebben gehuisd; de officieren, de kapitein en stuurlieden,
aan wie het sturm van het schip was toevertrouwd,
6'"
76
dus natuurlijk aan de hoogere hand, aan de rechter-, of stuurboordszijde.
Tegenwoordig is die plecht ook al van het schip,
en logeeren de matrozen vó6r, de superieurs achter.
TEN KATE. onze eerste eigenlijke taalkenner, was dán ook
met geene dier verklaringen tevreden. In zijne bekende
.11. en leiding tot de kennis8fi enz. II, blz. 8, § VIII, ziet hij in
het hier bedoelde bak het Angelsaksische baee, baece(rug) "zo
dat ons BAK-BOORD zo veel is als de Rughoord, naemlijk die
zijde van 't Schip, daer de Stuerman, terwijl hy het roer in
den Regterarm hond, den rug na toe keert." Deze verklaring
is ontegenzeggelijk de ware, gelijk zij ook de natuurlijkste
is. De benaming stuurboord, wiel' etymologie boven
allen twijfel staat, wijst ons naar den stuurman, aan het roer
staande. Hij zal, op de kleinere schepen, den helmstok door·
gaans met de rechterhand of in den rechterarm hebben gehouden,
al was het roer ook niet juist aan de rechterzijde
van het schip bevestigd, gelijk VAN EIK in zijne Scheepsbouwkunst
ter liefde van de benaming stuurboord beweert, omdat
» onze ouden het rechte verstand niet hadden om het achter
aan te passen." vVanneer nu de stuurman ter meerdere
krachtsoefening, wat niet zelden zal plaats gehad hebben. ook
de linkerhand aan het roer sloeg, dan wendde hij natuurlijk
het bakhoord den rug toe, dan was dit voor hem werkelijk
de rugzijde, het rug:7eboord.
Er bestaat tegen deze verklaring maar ééne, doch zeer
wichtige zwarigheid, Men zal zeggen: • bale is geen N ederlandsch,
het is Angelsaksich en Engelsch; en juist de En·
gelschen spreken niet van backboard , maar van larboard ;
atqui ergo." Bak, in de beteekenis van rug, is zeker geen
Hollandsch noch Vlaamsch; PLANTIJN noch KILIAAN kenden
het; en de Friezen, die het woord wel bezitten, zeggen
steeds bek: to bek is bij hen terug, eftel'bek en oer bek is ach·
ter den rug, achteruit. Reeds in het Oudfriesch had het woord
eene e: belcfeng was achteruittasting, en bekhlep een sprong
achter op iemands rug. Wij hebben het woord dus zeker
wel niet van de F6ezen overgenomen, wij zouden dan beki7
boord uitspreken, wat zelfs de Friesche schippers, voor zoo
verre ik weet, niet doen. Wij moeten het van de oude
zeevarende Saksen of Noormannen hebben ontleend. In
het Angelsaksisch toch bestaat baechord, in het Oudnoordsch
ba1cbordh. Dit laatste heeft, met onderdrukking der k, het
Zweedsche babord, en, met de gewone en geheel regel matige
verzachting del' k in g, het Deensche Bagbord opgeleverd.
In die talen beteekent bak, ags. baec, onrd. bak, zw. bak,
dn. Bag, uitsluitend rug; en bakboord moet volgens hunne
taal volstrekt rugboord zijn, dewijl een woord bak of bag,
in den zin van houten nap of kuipje, hun geheel onbekend
IS. Bak, voor nap, is dan ook geen Germaansch; wij Nederlanders,
de eenige Germanen die het kennen, hebben
het van onze zuidelijke Romaansche naburen. Het Latijn
heeft geen woord, dat als het etymon kan beschou wd worden;
het is Keltisch. In het Gaelsch is bac een schip; in het Breton8ch
(le Bas Breton) luidt dit woord bac en bag, en beteekent
bagea: een sc hi p bouwen. Het Franseh, dat reeds
verscheidene benamingen voor sc hip bezat, als nel, navire,
1Jai88Cau, bt1tilllent enz. trok van dit woord wel partij, maar
beperkte de algemeene beteekenis tot die platbodemige en
bakvormige vaartuigen, die wij ponten noemen. Het Henegouwsche
Waalsch zag op den vorm der ponten. en gaf aan
bac ook den zin, dien wij er doorgaans aan hechten, dien
van platte houten trog. Bak kan dus wel niet v66r de Henegouwsche
regeering in onze taal zijn gekomen, waaruit volgt,
dat de Denen en Zweden hun bak niet van ons hebben,
dewijl het reeds bij hunne vaderen, de oude Noormannen en
bij de Angelsaksen in gebruik was, lang vó6r wij het van
de Henegouwers konden overnemen.
Bakboord beteekent dus ongetwij feld rug b oor d , gelijk achterbaks
achter den rug, en is van vreemden oorsprong, even
goed als bak, terug. in balc.ylaan, terugslaan, dat van het achteruitslaan
der zeilen wordt gezegd, wanneer men, te scherp in den
wind zeilende, dezen voorin krijgt. In het Zweedse;h is bak, in het
Deensch bag ook als adverbium voor terug, achteruit in gebruik.
78
Bakboord is niet de eenige zeeterm, dien wij van anderen
hebben overgenomen: ~jalk, jol, boot, bmmzeiZ e. a. behooren
er ook toe; giek laat zich alleen uit het Ags. verklaren.
Dat de Engelschen hun voorvadel'lijk baecbord voor larboard
hebben verruild, is zeker vreèmd. Vreemder nog,
dat zij het niet verstaan en voor N ederlandsch houden. Zij
verklaren het door leederboard, dat Hollandsch zou wezen,
en waarin leer/er zooveel als Zinker zou beteekenen. Het Engelsch
kent geen lar; in het Deensch is Laar, in het Zweedsch
lor zooveel als dij of lende. Hebben de Ellgelschen dit overgenomen,
dan worden we op nieuw naar den stuurman geleid,
links van het roer staande, den helmstok alleen met
de rechterhand houdende en vooruit kijkende; dan is larb~
ard, dat boord, dat het dichtst aan zijne zijd e of Ie n d e
is, terwijl hij door het roer van het starboard gescheiden blijft.
L. A. TE WINKEL.
OVER DE ONDERLINGE VERHOUDING DER VERBOGENE
EN DER ONVERBOGENE VORMEN
VAN DEZELFDE WOORDEN IN DE
WOORDVORMING EN DE SPELLING.
In eene recensie van het Ontwerp der spelling voor het aanstaande
Nederlandsch Woordenboek, in den Tijdspiegel voor
Juni, blz. 482-496, komt het een en ander voor, dat min
gelukkig is uitgedrukt en tot verkeerde begrippen en gevolgtrekkingen
aanleiding geven moet. Daar aan den geachten
recensent Dr. A. DE JAGER, als hoofd der Dvormschool"
van toekomstige onderwijzers in de tweede stad van ons vaderland,
een niet onbelangrijke in vloed op het volksonderwijs
79
In de moedertaal moet toegekend worden, veroorloof ik mij
de vrijheid hem en alle lAzers van den Taalgids, inzonderheid
de onderwijzers, het onjuiste in de bedoelde uitdrukkingen
te doen opmerken. Men verwachte hier echter geene
anticritiek, geene discussiën over practische spellingquaestiën.
De Redactie van het Wbo zal geene anticritieken geven
op recensies haren arbeid betreffende, en wel het allerminst,
wanneer zij zelve den wensch heeft geuit, om het
oordeel van het deskundige publiek te vernemen. Hier zullen,
naar aanleiding van genoemde beoordeeling, alleen gr 0 n dwa
a r he den worden behandeld, die min of meer op de beschouwing
van onze taal in haar geheel invloed hebben, en
die kunnen strekken tot vorming van juistere begrippen en
tot voorkoming of wegneming van dwalingen.
De geachte steller der recensie zal mij deze regelen des
te minder euvel duiden, wanneer ik begin met de bekentenis,
dat ik misschien zelf aan zijne d\Valing voedsel heb
gegeven, ofschoon dan toch buiten mijn weten, tegen mijnen
wil, en, zooals men zal zien, uit volstrekte noodzaak. In
het Ontwerp staat § 81 te lezen: -» Deze [d. i. de onmiddellijk
te voren genoemde analogie] wil dat een onverbogen woord
den medeklinker, die in den verbogen toestand de volgende
lettergreep begint, tot sluitletter zal hebben; b. v. dat kwaad
eindigen zal op de d van kwa-de, en zoo ook plaag, vrouw enz.
op de g en w, waarmede de tweede lettergrepen van pla-gen
en vrou-wen aanvangen." Die regel is, geloof ik, klaar en
duidelijk; ieder, hij moge hem goed- of afkeuren, verstaat
wat er mede bedoeld wordt. Intusschen is hij, hoezeer waar
en geldig, niet geheel on berispelijk: het woord Il onverbogen"
moet er niet in den uitgebreidsten zin, maar alleen met betrekking
tot den tegenwoordigen toestand der taal worden
opgevat. Het is gebezigd, omdat het, zonder eene wijdloopi
ge omschrijving, onvermijdelijk was. De regel ware zonder
dat ten minste zesmaal zoo lang geworden, en had dan
eene menigte verwarrende bUzonderheden en uitzonderingen
moeten bevatten, die hem slechts onverstaanbaar zouden ge80
maakt hebben. Het is er mede gelegen als met vele andere
dergelijke uitdrukking,en l die iedereen, kortheids- en duidelijkheidshalve,
gaarne voor lief neemt, ofschoon er wel wat
op aan te merken valt. Zoo verstaat b. v. iedereen, wat
men bedoelt met het zeggen: Het werk moord drinken regeert
een vierden naamval; in de plaats van: Het begrip der werking,
door drinken uitgedrukl~, brengt mede, dat men zich het vocht,
hetwelk gedronken wordl, als het geheel lijdelijke voorwerp der
werking voorstelt, en daarom aan den naam, dien het draagt,
dien vorm geeft, wet/een men gewoon is den vierden naam/Jal te
noemen. Niemand is met deze uitvoerige: naauwkeurigheid
gediend j ieder is met d.e beknopte, ofschoon niet geheel juiste
uitdrukking volkomen tevreden, omdat zij duidelijker is. Iets
anders zou het evenwel worden, indien men precies uit het
onjuiste in den regel gevolgtrekkingen voor de wetenschap
ging afleiden, en b. v. uit het woord » regeeren" wilde besluiten
l dat het werkwoord drinkett een vorstelijk persoon
was, die door erfrecht, opdracht of geweld van wapenen de
heerschappij over alle drinkbare vochten had gekregen. Zoo
kan ook uit het woord onverbogen eene verkeerde gevolgtrekking
worden afgeleid. Het ziet hier blootelijk op het uiterlijke
der woorden, op hunnen vorm in den tegenwoordigen
toestand der taal, voor zoo verre de spelling betreft; en de
bedoeling was geenszins iets te zeggen, dat ook voor de etymologie
kon gelden. Immers een vorm, die ons thans als onverbogen
voorkomt, is zulks in den regel niet altijd geweest
en kan daarom niet streng genomen onverbogen worden genoemd.
N u zal men zeggen: waarom dan niet liever geschreven:
thans onverboge1i of 8chijnbaar onverbogen? Dit is niet
geschied, omdat er ook werkelijk onverbogen vormen bestaan,
die in het yoorschrift moesten Legrepen worden, maar die
dan nitgesloten waren geweest. Het woord geheel te vermijden
was zoo goed als ondoenlijk, dan had de regel in het
Ontwerp uit drie afzonderlijke regels moeten bestaan: één voor
de substantieven, één voor de adjectieven en één voor de
verba. Die voor de suhstantieven had dan moeten luiden:
81
llDe vrouwelijke zelfst. naamw. hebben in alle naamvallen
van het enkel voud, en de mannelijke en onzijdige in den
derden en vierden naamval van het enkelvoud, en, zoo zij
den derden niet door verbuiging onderscheiden, ook in dezen
naamval, dezelfde sluitletter , die zij in alle naamvallen van
het meervoud, en soms ook in den derden van het enkelvoud,
vertoon en j behalve 1°. wanneer deze eene v of z is,
want dan hebben zij eene f of 8; en 2°. wanneer de vrouwelijke,
die vroeger op eene toonlooze e eindigden, deze def·
tigheidshalve weder aannemen." Men dOOl'spekke dit nu
nog, ter opheldp,ring met de Doodige voorbeelden, het voorschrift
zal er wel langer. maar niet duidelijk door worden.
De regels voor de adjectieven en verba zouden uit hunnen
aard nog veel langer en ingewikkelder wezen; daarom gaf
de Redactie, gelijk zij meende te recht, de voorkeur aan
den boven uitgeschreven korteren , welke die drie regels in
weinig woorden omvat. Zij kon daarbij bezwaarlijk voorzien,
dat zij zoodoende misschien den schijn op zich zou laden
van verkeerde begrippen in de hand te werken, en meende, dat
de welwillende lezer de woorden overeenkomstig de bedoeling
zou opvatten. Ook heeft het Dr. DE JAGER hier niet aan welwillendheid
ontbroken; hij berispt de Redactie niet wegens de
onnaauw keurigheid in de uitdrukking, maar hij strekt "onverbogen",
tegen de bedoeling, tot de vroegste tijden, namelijk tot de
leer der woordvorming of afleiding uit. Op blz. 487 van den
Tijdspiegel leest men: "De d van kwaad is er niet om de d
• in kwade, maar omgekeerd de d in kwade om de d van
I) kwaad; om de natuurlijke reden, dat een verbogen woord
»afkomt van het onverbogen, en nIet omgekeerd. De regel,
"die hier had moeten gesteld worden. is niet: JI een on ver)'
bogen woord zal den medeklinker. die in den verbogen toen
stand de volgende lettergreep begint, tot sluitletter hebben;"
"maar: » in het verbogen woord zal de volgende lettergreep
"beginnen met de sluitletter van het onverbogen woord."
Vleyelld zijn die woorden niet precies, zoomin voor het Brusselsche
Congres, dat, naar luid daarvan, eene redactie be82
noemde, die twaalf jaar later nog in de allereerste beginselen
der woordvorming en spelling zou moeten worden terechtgewezen;
als voor de Redacteurs. die, zich uitsluitend aan taalstudie
wijdende, te zamen nu nog die beginselen niet machtig
zijn. Doch het plan van Recensent bracht nu eenmaal niet
mede, dat de recensie één eenig aangenaam woord bevatten
zou; de titel: 11 Weder eene nieuwe spelling ," toont duidelijk
genoeg, dat hij de gansche zaak afkeurde en er niets goeds
in vinden· zou. ·Wïe Recensents gehechtheid aan het oude
kent, zal het hem, zoomin als ik, kwalijk nemen. Ik zou
alleen voor hem zeI ven hebben gewenscht. dat hij wat meer
met een oordeel des onderscheids ware te werk gegaan, dan
zou dit geschrijf ook onnoodig geweest zijn.
Hier toch is eene noodzakelijke onderscheiding der woorden
verzuimd. Men moet volstrekt onderscheid maken tusschen
die woorden, welke van het vroegste begin af bestaan
hebben, die reeds door onze voorvaders uit Azië zijn medegebracht
of althans vóór ULl!'ILA in de Algemeene Duitsche
taal aanwezig waren, en àie, welke later in den schoot onzer
eigene taal zijn gevormd, of uit andere overgenomen en naar
ons taaleigen gewijzigd.
Dat verzuim is de oorzaak van de eerste der twee onjuiste
stellingen in het boven uitgeschrevene, en vervat in de bewoordingen:
»om de natuurlijke reden, dat een verbogen
11 woord afkomt van het onverbogen." Hoe natuurlijk dit
moge voorkomen aan een schoolknaap, die Hollandsche declinaties
zit te schrijven, het is niet zoo natuurlijk als het
blijkt te schijnen; en een vlugge Latijnsche jongen, die men.~a
declineert, zal het, zoodra hij aan den dativus plur. mensi8 gekomen
is, zelfs heel onnatuurlijk vinden, indien hij slechts
van zijn leermeester eens gehoord heeft, dat onze taal, het
Hoogduitsch, het Latijn, het Grieksch, ja bijna alle talen van
Europa oorspronkelijk ééne en dezelfde zijn geweest. Die
stelling is dan ook op zijn best genomen, slechts voor een
vierde waar; zij zal ontkennend dus moeten luiden:
])e verbogen vormen der van oud8her in de taal aanwezige
83
woorden komen ni et af van de vormen, die OrtS thans als onverbogen
toschijnen; eene zoodanige afstamming kan allee1t plaats
gehad hebben hb' jongere, in latere tijden uit den bestaanden voorraad
nieuw gesmede, of uit andere talen ontleende en naar ons
taaleigen verbogen woorden 1).
De regel moet op de 0 u der e woorden gegrond zijn, niet
op de ni eu w ere, deze moeten als uitzonderingen worden beschouwd.
Immers de oudere en oorspronkelijke bepalen het
eigenaardige, het wezen onzer taal, zijn van zelve als het ware
de grond, waar de jongere uit ontsproten of in overgeplant zijn.
Zij maken bovendien verreweg de groote meerderheid uit, en zijn
verreweg de meest gebruikelijke, doordien de meeste uitdrukkingen
van de meest dagelijksche cn onmisbaarste dingen, en
van alle gewone levensverrichtingen, handelingen en begrippen
tot die oudere woorden behooren. Geen volzin, waarin zij niet
de overhand hebben. De nieuwere, hoezeer hun aantal later ook
nog moge toenemen, kunnen en zullen uit dien hoofde nimmer
het wezen der taal uitmaken, zij zijn en blijven uitzonderingen.
1) Ik spreek hier opzettelijk van "verbogen vorrrten der woorden" en van
"va rrrt en dierzelfde woorden, die niet verbogen schi'inen te ziJn; eu de Redactie
spreekt in het Ontwerp opzettelijk van !leen woord in den verbogen of in den
onverbogen toestand," omdat wij op de verschillende vormen van een en hetzelfde
woord het oog hadden. Daarum spreken wij niet, gelijk Recensent, ons berispende
en onze uitdrukking veranderende, wil dat wij hadden moeten doen, van "een
verbogen" èn .,een onverbogen" woord. De hedoeling moge goed zijn, de uitdrukking
is onjuist, doordien zij aanleiding geeft om het llverbogen woord voor
een ander woord aan te zien dan het onverbogene, terwijl beide, inderdaad slechts
één, alleen verschill~H.le gedaanten zijn, waaronder zich een en hetzelfde woord
vertoont. Wanneer men het begrip van eenheid niet vasthoudt, heft men het
onderscheid' tusschen Yerbuiging en afleiding op. Een woord blijft het zelf de,
of het verbogen is of niet, maar een afgeleid \\oord is een a ti der dan het grondwoord,
waarvan het afkomt. Ik heb in mijn leerboekje De Nederlandsche Spelling
enz. het verschil doen opmerken, en eene poging aangewend om die begrippen
ook bij anderen gescheiden te houden; daartoe moest § 37 dienen: ollij al
de veranderingen, die een woord in de verbuiging ondergaat, blijft het hetzelfde
woord; b. v. Gods is hetzelfde woord als God; menscnen hetzelfde als rrtensch;
gaf hetzelfde als geven". In § ~ 48 - 51. wordt geleerd, wat afleiding is, en
aangemerkt, dat daardoor "nieuwe woorden" ontstaan, dat b. v. het snbstantief
koude een ander woord is dan het adjectief koud.
84
De waarheid mijner stelling blijkt duidelijk, wanneer wij
de geschieden is nagaan van de veranderingen, welke die oudere
woorden ondergaan hebben, en vooral wanneer wij de oudste
vormen beschouwen. Nemen wij b. v. het woord zoon, dat.
blijkens het Sankr. &1nU8, tot dezulke behoort, die uit het
Aziatische stamland zijn medegebracht. De hedendaagsche
vormen luiden:
Enkelv. Meerv.
1. de zoon, 5. de zonen,
2. des' zoons, 6. der zonen,
3. den zone, 7. den zonen,
4. den zoon; 8. de zonen.
Hier komen 1 en 4· als onverbogen voor, doch neemt men
ook het lidw. den in aanmerking, dan wordt de vierde nv.
den ZOOlt reeds verdacht; alleen de 1 ste, de zoon, schijnt de
grondvorm te wezen, waarvan alle overige naamvallen, ook
de 3de , zijn gevormd.
Het Middelnederlandseh, dat eenige eeuwen nader aan den
oorsprong ligt, verboog aldus:
Enkelv. Meerv.
1. die 8one, 5. die 80nen,
2. des 8ones, 6. der 80nen,
3. den 8one, 7. den 80nen,
4. den 8one; 8. die sonen.
Hier blijkt, dat nnI. zoon de grondvorm niet kan geweest
zijn, veeleer 8one; maar de vormen yan.. het lidwoord, die
alleen de consonant d, dus een onuitspreekbaar element, gemeen
hebben, stellen alles op losse schroeven.
Het zoo veel oudere Gothisch vergunt ons een veel dieperen
plik in de woordvorming, waarbij men in het oog
moet houden, dat i in j en u in w overgaat. zoodra er een
klinker volgt, zoodat i en j, u en weigenlijk dezelfde letters
zijn:
Enkelv. Meerv.
1. sa 8unus, 5. thai sunjus (8unius) ,
2. this 8unaus, 6. thizê 8uniwê (suniuê) ,
85
3. thamma sunau, 7. tham sunum,
4. thana sunu, 8. thans sununs.
Hier schijnt de 4de nv. enk. SU'flU de grondvorm te wezen,
waarvan de overige, deels door aanhechting van uitgangen,
te weten van S in 1, '2 en 5, van -e in 6, van -m in 7 , en
van -us in 8,. deels door vocaalversterking, d. i. door invoeging
van een klinker, eene a of i, vóór de u, in 2, 3, 5
en 6, gevormd te zijn. Reeds de eerste naamval, dien men
anders gewoonlijk als den grondvorm wil beschouwd hebben,
heeft hier eene -s, die niet in alle andere naamvallen voorkomt,
en die dus niet tot den grondvorm behoort, maar
kennelijk een buigingselement is. Ook de 4de nv. suuu kan
bezwaarlijk de grondvorm zijn, als men slechts let op het
lid- of voornw. thana, dat zeker wel niet tot grondslag van
sa, tkis, thamma, tkai, thize' en tkans heeft gediend.
Het Sanskrit stelt het buiten allen twijfel, dat niet één
enkele naamval onverbogen kan heet en , dat alle van een
verbuigingsuitgang voorzien zijn. Vooraf zij echter herin
nerd , wat reeds zoo dikwijls aangemerkt en bewezen is,
namelijk, dat J voor au staat, en dat u, evenals in het Goth.
voor een klinker in w overgaat, Züodat, om juist te oordeelen,
ó in au en w in u moet veranderd worden:
Enkelv. Meerv.
1. 811nus, 5. 8unawas (sûnauas) ,
2. SltrtÓS, (sunaus) , 6. 8umZnas,
3. 811nawé (8unauê) , 7. 8ûrtubhjas,
4. 8ûnum; 8. sltnûn.
Men ziet hier duidelijk, dat niet één enkele naamval van
een anderen is gevormd, dat alle met een buigingssuffix zijn
voorzien, zoodat niet één vorm onvfrbogen kan heeten. In
alle treft men 8UUit als kern aan, die in sommige naam vale
len (2, 3 en 5) door eene ingelaschte a versterkt is, en
bovendien in alle een meestal consonantisch achtervoegsel
heeft aangenomen: in 1, -8; in 2, -s,. in 3, -é of -ai; in 4,
-m,. in 5, -ás; in Ü. -ná,ç; in 7, -bhja8, in 8, n.
En inderdaad alle zoogenoemde begripswoorden, d. i. sub86
stantieven, adjectieven en verba. bestonden in de lndogermaansche
talen oorspronkelijk uit t wee bestanddeelen, uit
eenen wortel, hier 8l/nU, en een pronominalen stam, die bij
de naamwoorden het naamvalsteeken , bij de werkwoorden
den persoonsuitgang uitmaakte. Ik acht het overtollig al
de vormen van het adjectief en het verbum te doorloopen.
De deskundige weet, dat in het Gothisch alle naamvallen
van het adjectief een naamvalsteeken , en dat alle personen
van het werkwoord een persoonsuitgang hebben, hehalve alleen
de pte en 3de persoon van het enkelvoud in den verleden tijd,
b. v. bait, bait, ik en hij beet; in het Sanskrit echter ontbreekt
de persoonsuitgang ook in de overeenkomstige vormen
bi·bhaida en bi-bhaida niet, ofschoon ook deze kennelijk reeds
eene verminking hebben ondergaan.
Daar nu elk zoodanig verbuigbaar woord in de rede altijd
de eene of andere betrekking bekleedt, altijrl in den eenen
of anderen naamval of persoon voorkomt, is zulk een woord
onverbogen niet denkbaar. Alleen als eerste lid eener zamenstelling
kan de wortel on verbogen blij ven, dewijl de onmisbare
buigingsuitgangen alsdan aan het tweede lid worden
gehecht; doch dan is de wortel geen eigenlijk woord, geen
zelfstandig deel der rede, maar slechts een deel van een
woord.
In lateren tijd zijn de wortels in veel vormen als door
afslijting bloot geraakt, zoodat zij, ofschoon van verbuigingsuitgangen
beroofd. de functies van vroeger verbogen vormen
bekleeden ; ja niet zelden zijn zij deerlijk verminkt. De
nominativus van het woord, dat wij beschouwd hebben, luidde
in het Gothisch nog Sl/nu8,. in den Oudhoogd. nominat. sunu
ligt de wortel bloot, doch nog onverzeerd; in het Mnl. sone
is de u in de eerste lettergreep 0 geworden, in de tweede tot
de toonlooze everzwakt; in het Nnl. zoon is van die tweede
u niets meer overig, alleen de lengte der ó van zóón, niet
zon, bewijst het vroegere aanwezen van dien klinker; in het
Engelsche son met de korte 0 is er geen enkel spoor van
overgebleven. De genitief zoons, mnl. 80UCS is natuurlijk niet
87
op nieuw, door ons Nederlanders, van zoon gevormd, evenmin
als de ohd. genitief sunis van den nominatief sunze,. maar
zoons is uit ,yones ontstaan, en dit uit sunaus. Zoons en 80nes
zijn met zoon en sone parallelloopende verzwakkingen van de
oudere vormen 8unaus en 8unU8, die beide reeds bestonden,
toen de stamvaders der Indiërs, Perzen, Baktriërs, Slaven,
Germanen, Grieken en Latijnen nog allen bij elkander woonden,
en één volk, ééne groote familie uitmaakten, die, door
verschillende oorzaken uiteenspattende, zich in verschillende
familiën verdeelde, welke, ieder onder eigene lotgevallen,
tot de genoemde volken uitdijden. Daar nu 8unaus, gelijk
wij gezien hebben, niet van sunU8 afkomt, kan ook zoons
niet gezegd worden van zoon af te stammen; beide vormen
zijn broeders, zonen van hun gemeenschappelijken vader, den
wortel sunu.
Ofschoon een wederzijdsche invloed der onderscheidene vormen
van één en hetzelfde woord niet altijd kan ontkend
worden, zoo leert de hedendaagsche toestand onzer taal ten
duideiijkste, dat zij meestal onafhankelijk nevens elkander
hebben bestaan en voortgeleefd. Bij eene beschouwing der
sterke werkwoorden loopt zulks vooral in het oog. In de
verschillende vormen van het werkwoord gieten b. v. ziet
men in het Gothisch
giuta, gaut, gutum, gutans,
duidelijk de gemeenschappelijke afstamming van den wortel
gut; doch welk phonetisch verband is er thans te ontdekken
tusschen de klinkers van het praesens giet en die van
goot, goten, gegoten? De tusschenvormen:
giëte, gout, goten, gegoten,
leeren , dat iu eerst in den tweeklank ië' en vervolgens in
onzen langen zuiveren klinker ie is overgegaan; dat au eerst
ou werd, voor hij in de scherplange 00 van ik goot overging;
en dat u terstond de zachte 0 van wij goten en gegoten opleverde.
Iedere vorm heeft kennelijk zijne eigene geschieden
is , maar een onmiddellijke afleiding, een overgang van
ie in 00 en 0 is heden ten dage ondenkbaar. - Bij een
88
groot aantal zelfstandige naamwoorden ziet men hetzelfde.
Zoo zijn stede en steden blijkbaar geene vormen van ons hedendaagsche
stad. Dit werd in het Gothisch aldus verbogen:
1. staths, 5. statheis,
2. slathis, 6. stathê,
3. stathi, 6. stathim,
4. stath; 8. stathins.
De wortel of stam is hier stath, doch de i's in de tweede
lettergrepen van 2 stathi8 en 3 IJtathi veroorzaakten de verandering
der a in de e van den gen it. en datief der stede;
de i!1J in alle naamvallen van het meervoud (ook goth. ê is
eene lange i) maakten. dat het geheele meervond thans steden
luidt; terwijl ~n 1 en 4, stath~' en tJtath, geene i aanwezig
zijnde, de a van stad bleef bestaan. Daar nu eene volgende
i thans niet meer de kracht heeft om eene voorgaande
a in e te veranderen, en wij zandig, onhandig, ver8tandig, balie,
tralie enz. uitspreken, niet zendig, onltendig, ver8tendig, belie,
trelie, zoo moeten stede en 8teden, vormen, ontstaan in het
tijdperk, dat i klank verzwakking bewerkte, sedert onafhankelijk
van start hebben voortgeleefd 1).
De woorden bàlc, vlàm, pèn, bè!, pH, U%8, pop enz. zijn uit
den vreemde ontleende woorden, zij behouden in hunne meervouden,
die op Nederlandsche wijze, volgens de nieuwere
Nederlandsche taalwetten gevormd zijn, den klinker ,'an het
enkelvoud: bà1c1cen, vlàmmen, pènnen, hèJfert, p%llen, n%8Sen, pappen;
niet bálcen, vlámen, pénen, bé/Jen, pélen, rtézen, pópen. Zij
bewijzen, dat de korte i thans niet meer in e, en de à ook niet
meer schijnbaar in á, noch de è en a in é en ó overgaan, Daarom
kunnen leden, l'elJ1'U, schepen, smeden, speten. - rlágen, páden,
gáten, - gebéden, hevélerl, gebóden, slóten, enz. niet gezegd
worden "af te komen" van lirl. rij. 8chip. smid, spit, dàg,
1) Dat wij in bestendig van stand, behendig van hand, inwendig van wand,
ellende van land eene e laiell hOOl'en, bewijst, dat deze woorden gevormd zijn
in den tijd, toen de ·bedoelde wet nog heerschte, dat zij veel ouder zijn dan
zandig, onhandig enz.
89
pàd, gàt, gebèd, bevèl, gebod, ûot. Die meervouden zijn vormen,
ontstaan in een tijd, toen er andere taalwetten heerschten
dan thans, en het verschil van hun klinkers met die
van het enkelvoud bewijst, dat de eene vorm niet van den
anderen afkomt.
Reeds boven bij de jongere woorden baTe, vlam enz. is aangemerkt,
dat de meervouden óa1c1cen, vlammen enz. wel degelijk
van de enkelvouden zijn gevormd, hetzelfde is waal"
bij ritten van rit, vaarten van vaart, en eenige weinige andere,
want de d van rijden en van mnl. vaerde kan eerst in het
Nieuwnederlandsche rit en vaart in de t zijn overgegaan. Wanneer
men nu in aanmerking neemt, dat in de meeste hedendaagsche
woorden zelfs de wortels niet dan verminkt voorkomen;
dat deze, zoo zij al ongeschonden zijn gebleven, nu
in deze, dan in die vormen in hun oorspronkelijken staat
worden aangetroffen I); dat het natuurlijk niet van juis~ alle
woorden is uit te maken, althans nog niet uitgemaakt is, of
zij tot de oudere, dan wel tot de jongere woorden behooren,
dan zal men moeten erkennen, dat er geen algemeen geldige
regel kan worden gesteld, die de verhouding tusschen de
verschillende vormen van een zelfde woord, noch zelfs hunne
betrekking tot den wortel bepaalt. Het eenige wat men doen
kàn, en, gelijk wij uit dit geval leeren , ook doen móét, is
den regel, behalve voor de betrekkelijk weinige, doch niet
altijd met zekerheid aan te wijzen uitzonderingen, te 0 n tken
ne n, ten einde te voorkomen, dat er verkeerde gevolgtrekkingen
uit afgeleid en valsche stellingen op gebouwd
worden 2).
1) Zoo b. v. bij ik graaf - groef, draag - droeg, val - viel enz. in het
praesens; bij ik kom -,kwam, neem - nam, eet - at in het praeteritum.
2) Het is natuurlijk, dat ik in mijn schoolboek, De Nederlandsche Spelling enz.,
geen melding kon maken van een leerstuk, dat zonder een omslachtig vertoog
niet begrepen zou worden, en, gelijk de uitkomst geleerd heeft, in strijd zou zijn
met het gevoelen zelfs van mannen, van wie men anders met recht erkenning
en toestemming verwachten zou; een leerstuk, d'at aan de taalkuudigen algemeen
bekend is, maar, van geheel geen practische toepassing zij nde, voor het groote
Jaarg. V. 7
90
Dat dit gevaar inderdaad bestaat, Zien wij in Recensents
tweede stelling, wier geldigheid hij uit de behandelde stelpubliek
geene waarde heeft. Ik zou om alle misverstand te voorkomen ook nog
genoodzaakt zijn geweest te verklaren, wat men te verstaan heeft door wortels,
waarvan men zich doorgaans een geheel verkeerde voorstelling maakt; en dat zou
weder eeue verklaring van den oorsprong der laai noodzakelijk gemaakt hebben,
die de bevatting van leerlingen verre te boven ging. Doch, kon ik de verhonding
der verschillende vormen van dezelfde woorden niet opgeven, ik heb zorg gedragen,
dat mijn leerboekje althans geene verkeerde begrippen dienaangaande verwekken,
maar die veeleer bij den nadenkelloen gebruiker voorkomen of wegnemen
kon. Voor dit doel moesten §§ 38-45 (3de druk) dienen, waar ik onder andere
deed opmerken, dat de onderscheidene verbogen vormen van verschillende, niet
volgens vasle regels van elkander af te leiden stammen gevormd zijn, b. v. gebeds
van den stam gebed; gebeden van den stam gebeed; (ik) bid, (hij) bidt, (wiJ) bidden
van den stam bid; ik en 1lii bad van den stam bad, (wij) baden, (gii) baadt van
den stam baad, enz. Het opmerkzaam maken op die verschillende stammen,
waarachter de buigingsuitgangen gevoegd worden, maar die blijkbaar niet volgens
bepaalde regels van elkander kunnen worden afgeleid, achtte ik voor den schrandere
toerClkend om de gedachte aan een algemeen en grondvorm, waarvan de andere
afkomen, verwijderd- te houden. Ten overvloede merkte ik ia § 40 aan, dat de
l'te nv. en de gebiedende wijs eakelv., die men doorgaans als wortels aanziet,
hun buigingsuitgangen hebben verloren, waaruit van zelf volgt, dat deze, even·
min als de overige naamvallen en personen, als grondvormen te beschouwen zijn.
Recensent schijnt echter het een en ander niet opgemerkt, er althans niet over
nagedacht te hebben. Was zulks geschied, hei zou wellicht voldoende zijn geweest
om hem, toen hij zijne stelliug: .verbogen woorden komen af van de onyerbogene"
ging neerschrijven, lot voorzichtigheid en onderzoek aan te sporen. Zoo
ik mij in mijne berekening heb bedrogen, het schijnt voor een gedeelte daaraan
toe te schrijven, dat Dr. DE JAGER, gelijk uit alles blijkt, mijn leerboekje niet
zoo goed kende, als men van eell recensent recht heeft te onderstellen. Was hij
er iets meer in te huis geweest, toen hij er in de Recensie van het Ontwerp enz.
in het voorbijgaan over oordeelde, eenige zijner uitdrukkingen zouden wellicht
aan juistheid hebben gewonnen. Het is zelfs te denken, dat het opschrift der
Recensie: I) Wéér eene nieuwe spelling" eene kleine wijziging zou hebben ondergaan.
Die woorden loch onderstellen noodwendig drie spellingen: cene oude, eene
nieuwe en nog eene nieuwe: 1. die van SIEGENBEEK, 2. die in mijn schoolboek,
en 3. die in het Ontwerp enz. Die beschouwing, is naaf mijne bescheidene meening,
niet geheel juist. In mijn leerboekje heb ik, blijkens Voorbericht, blz. I1,
getracht de spelling van SIEGENnEEK tot een stelsel te brengen. Alleen die
wijzigingen, zonder welke een systematiseeren volstrekt ondoenlijk was, meende
ik te mogen voordragen. Zij betroffen nitsluitend de leer der vocalen, en zeef
enkele, alleenstaande, in het oog loopende onregelmatigheden in het gebruik der
consonanten, louter gevallen, waarin SIEGENBEEK met zijn eigen stelsel in strijd
ling tracht te betoogen. " De d van kwaad is er niet om de
»d in kwade maar omgekeerd de d in kwade, om de ti van
"kwaad. . .• Die regel, die hier had moeten gesteld worwas
geweest; méér wlJzlgmgen dan de volstrekt onvermijdelijke meende ik mij
niet te mogen veroorloven, zij zouden mijn boekje voor het onderwijs onbruikbaar
hebben gemaakt. Dat het voorgedragen stelsel toen reeds niet geheel en al
dat mijner keuze was, gaf ik in het Voorbericht te kennen met de woorden:
oEenige veranderingen, die door sommigen verlangd worden, en die ten deele
wenschelijk zijn, heb ik in de Eerste Bijlage aangestipt."
Van de veranderingen, in het leerboekje voorgesteld, is in het Ontwerp geene
enkele teruggenomen, behalve de spelling van dozijn - ook zal prij waarschijnlijk
zijne ij moeten behonden. Het leerboekje bevat niets, wat niet Of tot het
stelsel van SJEGEN!lEEK Of tot dat van het Ontwerp behoort, er kan dus slechts
sprake zijn vau twee spellingen.
Wie, door het bijwonen van vergelijkende examens, of langs andere wegen.
bekend is met den toestand, waarin de kennis onzer taal en inzonderheid onzer
spelling voor weinige jaren verkeerde en gedreltelijk nog verkeert, zal toestemmen,
dat die toestand allertreurigst was. Gebrek aan belangstelling uit onkunde
en vooral gebrek aan een bruikbaar leerboek waren daarvan de oorzaak. Onze
spelling was altijd maar bij stukken en brokken behandeld, alleen naar aanleiding
van twisten over enkele punteu. De verhouding van den eenen regel tot
den anderen was nooit in het licht ges(eld, misschien nooit opgemerkt; het eigen·
lijke stelsel dat alle regels omvatte, was nog niet geformuleerd. Ook Dr. DE
JAm~R, ofschoon hij twee Verhandelingen aan de vergelijking der zoogenoemde
Siegenbeeksche en Bilderdijksche spellingen wijdde, had het niet beproefd. En loch
het was dringend noodzakelijk èn voor het onderwijs èn voor het aanstaande
woordenboek, hetwelk volgens de bepalingen op het Congres te Brussel de spelling
van SJEGENBEEK, gewijzigd, volgen zou. Er waren zoo veel gebrekkige en
verkeerde begrippen aangaande onze letters ea andere grammaticale zaken in omloop,
die het rechte verstand van het Ontwerp in den weg moesten staan; er
moesten ten minste pogingen worden aangewend om het verkeerde op te ruimen
en het gebrekkige te verheteren. Er moest een voorlooper worden vooruitgezonden
, die trachten zon het Ontwerp, dat uit den aard polemisch zou moeten
zijn, maar het geheele stelsel niet kon ontvouwen, verstaanbaar te maken; ik bestemde
er mij n leerboek toe. Dat het zijn doel niet geheel bereikt heeft, is
misschien gedeeltelijk toe te schrijven aan gehechtheid aan onde, ingewortelde
begrippen, gedeeltelijk misschien daaraan, dat het eerst voor vier jaren is uit·
gegeven. Vindt iemand dit laatste vermoeden gegrond, dan zal hij ui et instemmen
met Recensents gevoelen, dat de uitgaaf llvoorbarig" is te noemen. Misschien
acht hij wel, dat het beter ware geweest, indien het cen tiental jaren vroeger was
verschenen. Immers wat men in vier jaar niet heeft kunnen leeren, zou men
misschien in veertien hebben kunnen opmerken en zich eigen maken.
7"
91
92
n den, is niet: • een onverbogen woord zal den medeklinker,
»die in den verbogen toestand de volgende lettergreep ben
gint, tot sluitletter hebben." maar: "in het verbogen woord
ti zal de volgende lettergreep beginnen met de sluitletter van
• het onverbogen woord." -- Woorden, schijn baar rationeel
en scherpzinnig voor ieder, die met de geschiedenis onzer
taal onbekend is, maar volstrekt onverklaarbaar, nu zij gevloeid
zijn uit de pen van een man, wien eene meer dan
gewone bekendheid met onze vroegere letterkunde moet toegeschreven
worden. Hier is wederom eene onderscheiding
verzuimd, de onderscheiding van gesprokene en geschrevene
woorden. De taal is oorspronkelijk spraak, bestond oorspronkelijk
uit geluiden, en uit de herinnering of kennis van die
geluiden en van hunne beteekenissen, van de begrippen,
daaraan verbonden. In dien staat bleef de taal tot aan de
uitvinding van het letterschrift; dit, en niets meer is zij nog
voor allen, die niet kunnen lezen. Doch door de uitvinding
van het letterschrift kreeg zij voor de lezenden en schrijvenden
als het ware een dubbel bestaan, bekwam zij voor dezen,
om zoo te spreken, ook een lichaam, werd zij voor hen ook
een zichtbaar iets; sedert konden zij zich niet slechts de geluiden,
maar ook de schrifttrekken vertegenwoordigen. Intusschen
bleef, en blijft nog, de gesprokene taal de eigenlijke,
de ware taal; de geschrevene was, en is nog steeds, slechts
eene navolging van de gosprokene. Daarom moet men bij
eene beoordeeling der woorden de geschrevene naar de gesprokene,
de navolging of afbeelding naar het model beoordeelen,
evenals men de deugdelijkheid van een portret naar
den persoon, dien het voorstelt, pleegt af te meten. Om
uit het portret over den persoon te kunnen beslissen, moet
men zeker zijn van de gelijkenis; doch vooral moet men het
portret niet voor den persoon zei ven aanzien. Hoe onverstandig
dit laatste ook is, men handelt in de grammatica dikwijls
zoo, en stelt zich de woorden ulootelijk geschreven, als zichtbare
dingen voor, de spraakgeluiden, die de ware woorden
zijn, buiten rekening latende, en vergetende, dat er soms
93
een groot onderscheid tnsschen het gesprokene en het geschrevene
woord bestaat. Men denke hier slechts aan mensch
(mens), visch (vis), thans (tans) enz., en aan de schrijfwijze,
in het laatst der vorige eeuw bij velen in gebruik: ik leez
wel eenkel eens een eenvouwigen briev van zijn huizbaaz. Aan
deze verkeerde, hoewel eenigszins verklaarbare, handelwijze
hebben vele onjuiste beschouwingen harén oorsprong te danken;
zij heeft ook hier hare parten gespeeld. Recensent zon
zijnen »regel" waarschijnlijk niet gesteld hebben, indien hij
niet eeniglijk het oog op de geschrevene woorden had gevestigd
gehouden, maar ook zijn oor voor de gesprokene had
opengezet. Dan zou hij hebben opgemerkt, dat de enkelvouden
van daden, plagen en vrouwen veel dichter bij daat,
plaach en vrolt komen, dan bij daad, plaag en 'vrouw. MAERLANT,
STOKE en hunne tijdgenooten, en velen na hen, die
in het enkelvoud .daet en dach, maar in het meervoud daden
en daghen schreven, zullen nooit in Recensents fout vervallen
zijn, omdat het schrift er hun geene aanleiding toe gaf. Uit
oorzaken, die ik hoop bij eene andere gelegenheid duidelijker
uiteen te zetten, is het, bij onze uitspraak, volstrekt onmogelijk,
aan het einde van een woord, d. i. op het oogenblik,
dat de stem het woord moet afbreken, eene der zoogenoemdé
zachte medeklinkers, b, d, g, 'IJ en z, behoorlijk uit te brengen,
omdat deze juist het mede- en naklinken der stem vereischen,
wat bij de zoogenoemde scherpe het geval niet is. Dit is
de reden, waarom een zachte medeklinker, door afslijting
van een volgenden klinker op het einde van een woord rakende,
of ten gevolge van verbuiging of afleiding v66r eene
scherpe komende, zooals men het noemt, verscherpt wordt;
b. v. dag, raad, klag-t van klagen, smid"8e van 8meden moeten
in de uitspraak noodzakelijk dach, daat, klacht en smitse worden.
Wie raad en dag met d en g wil uitspreken, moet onvermijdelijk
achter de d en g ten minste eene zeer flaauwe
toonlooze e laten hooren, gelijk de Engelschen bij hun head en
ueg, de Denen bij hun blad en bag doen. In de ges p r oken
woorden kwade en plagen worden derhalve de d en 9
94
niet gehoord om de d en g van kwaad en plaag, want die letters
bestaan daar niet; zij worden er in het geheel niet gehoord,
evenmin als in ik leef en lees eene v en z, die maken zouden,
dat wij leven en lezen uitspreken. Wat niet bestaat, kan moeilijk
voor de oorzaak van iets gehouden worden.
Geldt Recensents regel niet voor de levende, gesprokene
woorden, hij geldt evenmin voor de geschrevene; dit leert
onze geheele, dllizendjaar lange spellinggeschiedenis , van
de 8ste eeuw af tot in de vorige toe. Immers toen men
nog aan geene grammatica of regelmaat dacht, en door
het schrift de uitspraak, zoo goed als men kon, teruggaf,
schreef men niet quaed en dag, maar q~eaet en daalt; en
onze hedendaagsche schrijfwijze met d en g is eene afwijking
van de uitspraak, later eeniglijk en alleen ingevoerd,
om de verschillende vormen van dezelfde woorden
voor het oog meer in overeenstemming te brengen. Het
eerst begon men hiermede bij de alt; daah. plaeah werden al
vroeg dagh, plaegh. Vervolgens lag de t van daet, lant aan
de beurt, en begon men daedt, landt, en daarop, gelijk thans,
daad, land te schrijven. Met de f en s van brief en huis beproefde
men het ook, doch vergeefs; de spelling briev, huiz
heeft niet willen opnemen. Een terugkeer tot de b heeft
niet behoeven plaats te grijpen. In het lange tijdperk,
waarin men raet en daalt schreef. kwam de fj nooit op het
einde van een woord te staan, en veranderde zij dus nooit
in p. Men schreef en zeide steeds: ie ltebbe, ebbe, tobbe, zoodat
er geene aanleiding bestond om hép, ep, top uit te spreken
en te spellen; en toen de e afviel en men, gelijk thans, nagenoeg
hep, ep enz. begon uit te spreken, was het reeds
regel geworden het onverbogen woord met het verbogene
in overeenstemming te brengen.
Om zich te overtuigen, dat de zaak zich zoo heeft toegedragen,
behoeft men slechts eenige geschriften uit de verschillende
tijdperken onzer letterkunde op te slaan. Om niet
al te uitvoerig te worden zal ik mij beperken tot de d en
fI, waarop het hier eigenlijk aankomt.
95
In de bekende Oudnederlandsche psalmvertaling vind ik,
LV, 2: trat,doch 3: tradun; 2:got, doch 5: angode;LIV,
16: dot (dood), doch 5: duodis; 21: hant, doch LVII, 3:
hende; LIV, 13: jiunt (vijand), doch LV, 3: jiunda enz.
Bij het opslaan van elk Middelnederlandsch geschrift treft
men tallooze voorbeelden aan, die bewijzen, dat de schijnbaar
onverbogene vormen van de verbogene zijn afgeweken
en eene verscherping hebben ondergaan; b. v. in het .Leven
van Jezus, door MEIJER uitgegeven, blz. 32: ghekerkert, lantlande,
stat - staden, sach, ghewarech - ghewareghe I gherechtegheit
- sihheden, doet (d,ood) ; MAERLANT, Spiegh. hist. blz. 138:
lach, sterfdach, ghesent (van senden ), blent (blind), menechmenege,
,~nijt, slouch; BOENDALE, der Leken Spieghel II, blz.
188 en 189: 7nach, plach, Paesdach, verdient, doot, weeh,
plach, beleent, quaet; Esopet, Fabel XVII: stont, hont, droech,
mach, menech, vrient, waert, loech (van lachen), quaetheit, nijt.
Later, toen men om de grammatica begon te denken en
er zich naar te regelen, keerde men, blijkbaar om de identiteit
der verbogene en onverbogene vormen te doen uitkomen,
wel niet tot de vroegere uitspraak, maar toch tot de
vroegere spelling terug, doch niet op eenmaal noch geheel
en al. Men schreef b. v. handt met dt; de d was daar om
de d van handen, de t omdat men eene tuitsprak.
Onze Bijbelvertalers en hunne tijdgenooten waren nog in
onzekerheid. In Genesis I en II vindt men de volgende
spellingen: Godt, goet, avont, vergadert, kruit, zaet, aert,
gevleugelt, wildt, gezegent, gehe!flight, des velts, aerdtrijck,
des (Jo ets , des quaets , verdeelt, lant, genoemt.
Sla ik VONDEL op, b. v. Deel IV, dan vind ik blz. 322:
belooft, endt, lcleet, bloet, 'sHeilants, doot, gezwint, mont,
gezont, gebedt, gedaelt, go ut I wel gemoedt, maar te gemoet,
schult, breedt, enz. Bij HOOFT, Ned. Rist., blz. 4B: yemandt,
hoogheit, bekent, 's {.andts, raadt, onderstandt , gedient, brandt,
woordt, duidtlijk, eedt. Bij POOT, Il: blz. 17::1: t!ft, werelt,
bekent, hunt, padt, ront, ongeveinst, V1'eemt.
Dat de terugkeer tot de oorspronkelijke d en 9 eenig en
96
alleen om de verbogen vormen is geschied, blijkt overtuigend
daarnit, dat zulks niet heeft plaats gegrepen in die
woorden, waarvan geene verbogE'ne vormen bestaan. Zoo
hebben het voegwoord want en het voornaamwoord ziek hunne
vroegere d en g niet hernomen. Nadat onl. wanda de a verloren
en de, nu op het einde geraakte, d tot t, en onl. sig
tot zich verscherpt was, is dit zoo gebleven, kennelijk alleen,
omdat nevens die vormen geen wanden en ziggen of zegen
bestaan. Ook de 3de pers. enk. van den tegenw. tijd en de
2de mv. van alle tijden: hij en gij leest en gij laast, zouden,
naar analogie der hedendaagsche spelling, een d moeten hebben:
kij en gij leesd, gij laasd, gelijk goth. en ags. -tk, oudsaks.
d en hd. tleeren ; daar er echter geene vormen als
teesde, taasde bestaan, waarin de persoonsuitgang door een
klinker gevolgd wordt, heeft niemand er aan gedacht de
regelmatige d te herstellen.
Ook de w in eeuw, leeuw, Zeeuw, vrouw, trouw enz. is daar
eeniglijk en alleen om de w in eeuwen, leeuwen, vrouwe en
vrm/wen enz. In het Mnl. viel zij geheel weg, wanneer zij
niet door een volgenden klinker tegen afvallen behoed werd.
Daarom werd goth. aiws en saiws bij ons ee en see, wanneer
er niet een klinker volgde, gelijk in der ewe, ewelee,
des sewes. Eega werd niet weder eeuwga, omdat men daarin
het woord eeuw, eeuwen niet herkende; toen zee, dat eerst
mannelijk was, later vrouwelijk werd, ging de vorm ~les seewes
te 1001', en het meervoud kwam te zelden te pas om de her~
innering van zeeuwen te kunnen bewaren. Daarentegen bleef
Zeeuw als volksnaam bestaan, omdat dit woord eene afleiding
was, door een klinker gevormd: die Seewe of Seeuwe (de Zeelander).
Toen de e afviel, en het woord begon Zeeuw te luiden,
was de uitspraak te zeer gevestigd, om niet naar analogie
van vrouw enz., onveranderd te blijven voortduren. Vrouw
had in het Mnl. steeds eene e, die het uitvallen der wuit
?Jrouwe verhinderde; doch waar die klinker ontbrak, verdween
de w, namelijk uit vroude. Door het afwezen der w
kreeg de tweeklank ou vrij spel, en ging hij in de scherpe
97
00 van vrooliik over, waarvan een dialectvorm 1Jrooyelijk, nog
van het vroegere aanwezen der d getuigt; men vergelijke
dooyer, ooyevaar, roeyer van doder, oodevaer, roeden. De w
van ik bouwen vertrouw is daar om de w in bouwen en trouwen,
en deze om den klinker die volgt; want bestonden deze
verbogen vormen niet, de tweeklank was ook hier in de
lange 00 veranderd, blijkens boom (b 0 n w stof) van bouwen
en troost (toespraak om vertro n wen op de toekomst te
verwekken) van vertrouwen.
CATS en lateren, b. v. nog HOOGVLIET en POOT schreven,
gelijk bekend is, eeu, leeu, urou, trou enz.; bij POOT, I, 23,
vindt men bij elkander: leeu, leeusbanieren, doch leeuwen; de
spelling leeuw enz. is dus eene gewoonte, die eerst in lateren
tijd algemeen gevolgd en op het meervoud gegrond is.
Er zijn woorden, die dit schikken van den thans onverbogen
vorm naar den verbogen en nog overtuigender bewijzen.
In lachen, goth. hlahjan (lees: chlachjan) , in genoeg, van
goth. ganahan (lees: ganachan), in zien, goth. saihwan (lees:
saichwan) heeft de wortel eene eh. Die wortel bleef in het
mnl. lach, genoech, loech, doch zij werd in de verbuiging:
wi loeghen en wi saghen. Wie nu nog aan den ouden sterken
vorm boven ik lachte de voorkeur wilde geven, zou ongetwijfeld
ik loeg schrijven; en wij allen spellen genoeg, ik
zag, met g; aan wat anders kan zulks worden toegeschreven,
dan aan de omstandigheid. dat wij thans wij vergenoegen ons
en wij zagen schrijven? De sluitende g is hier kennelijk
eenig en alleen om de beginnende in loe-ger~, gen oe-gen ,
za-gen.
Uit het aangevoerde is, vertrouw ik, klaar genoeg gebleken,
dat de verbuigbare woorden op d, g en w, in den
regel, daarom met deze letters geschreven worden, omdat
de verbogene vormen ze bevatten; dat, zonder zulke verbogen
vormen, die woorden op t en eh zouden eindigen, en
dat de tweeklanken eeu en ou uit aiu en au ontstaan, zelfs
geheel verdwenen zouden zijn. Aan den )) regel," dien Recensent
ons wil opdringen, is dus niet te denken, zelfs
98
voor de bloote praktijk niet; want aan de uitspraak is niet
te hooren, of men laad of laat, dog of doch bedoelt; ook
bewijzen alle woorden met de onechte f en s, als liej. huis -
liever, huizen, dat de medeklinker in de verbogen vormen
zich niet schikt naar dien in de onverbogene. Maar moet dan
de omgekeerde regel, dien Recensent verwerpt, door ons
gesteld worden ? Ja en neen, Lezer. Als praktische spelregel,
door het gebruik ingevoerd, die leert hoe een woord
schriftelijk moet worden voorgesteld, zeker ja, want hij is
met uitzondering van de wourden op eene onechte jen 8 overal
geldig, en bewijst ons dagelijks zijne goede diensten; hij
is geldig ten opzichte van alle woorden, die op b, clt, d,
g, k, l, m, It, p, r, t en wuitgaan, ook van die, welke
op de echte j en s eindigen, als straj, stoj, les, gi8; en zelfs
ten aanzien van vaart, gebint, rit, gezant, ktant, Vel'llJant,
die anders inderdaad in het meervoud eene t hebben, omdat
het enkelvoud er eene heeft. Doch als meer dan een
praktischen spelregel moet men hem niet beschouwen, voor
de uitspraak geldt hij niet; ook kan men hem niet, gelijk
Recensent doet, met de etymologie in verband brengen,
want dan is hij nagenoeg even onwaar als de omgekeerde
in de recensie. De spelling heeft zich bij alles, wat onder
het bereik van den regel valt noch om de afleiding, noch
om de uitspraak bekommerd, zij heeft hier meest aan den
Regel der Gelijkvormigheid gehoor gegeven. In het Ontwerp
der Spelling, dat geene grammatica wezen, maar alleen de
grondbeginselen der spelling ontvouwen en toepassen kon,
en voor het overige juiste begrippen onderstellen moest,
werd dan ook natuurlijk alleen de spelling bedoeld, en werd
de regel niet eens regel genoemd. Het heet daar: )) de analogie
wil," Q de analogie zou eischen, d. i. de regelmatigheid
zou vorderen, Het gold daar de keus tusschen twee gebruikelijke
spellingen, waartusschen de uitspraak niet beslist en
de afleiding niet beslissen kan, er moest derhalve naar eene
uiterlijke omstandigheid gezocht worden, die bij het kiezen
den doorslag kon geven. Dit was de analogie, het over·
99
eenkomstige handelen in overeenkomstige gevallen. De taal
wil dien regel juist hier meer dan overal elders gehuldigd
hebben; immers de spelling met de sluitende d en (J is blootelijk
eene poging om de overeenstemming, die in de uitspraak
verbroken is, althans voor het oog te herstellen.
Moge deze bijdrage tot de kennis onzer woordvorming en
spelling toereikend wezen om de twee gevoelens, wier ongegrondheid
bij eene nadere beschouwing als van zelve in
het oog springt, voor immer op te ruimen en naar het gebied
der geschiedenis te verbannen; moge zij velen de overtuiging
geven, dat ook in de taalkunde schijn bedriegt, en dat daar,
evenals in de wereldgeschiedenis, eene juiste waardeering
van het heden onmogelijk is, zoo men het gisteren niet
kent of uit het oog verliest; met andere woorden, dat het
oordeelen over theoretische taalzaken , zoo het niet op historische
taalkennis is gegrond, een onding is, dat tot niets
degelijks leidt.
In het volgende nummer hoop ik eene bijdrage te leveren
tot eene juistere kennis van onze letters.
L. A. TE WINKEL.
DUITSCH, NEDERDUITSCH, NEDERLANDSCH,
FRIESCH, HOLLANDSeR.
,.Als het diep verloopen is, verzet men de bakens", is een
spreekwoord, waarmede men het verlaten eener oude gewoonte
rechtvaardigt, waÎmeer zij haar doel en nut verloren
heeft. Het is een beroep op het gezond verstand onzer zoo
praktische zeelui, die zich naar de omstandigheden schikken,
zeer goed wetende, dat overdreven gehechtheid aan den ouden100
sleur een schip wel op eene bank vastzetten, maar niet in
eene veilige haven brengen kan.
Ook in de taal is de waarheid, die het spreekwoord uitdrukt,
meer dan eens toegepast; dit leert het gebruik van
eenige der woorden, in het hoofd van dit opstelletje vermeld.
Ten gevolge van het afgezonderde leven, het geringe onderlinge
verkeer in de middeleeuwen, ten minste tot aan de
kruistochtE'n, waren de volken doorgaans slechts bewust
van het bestaan van twee talen: van hunne eigene en van
de kerktaal, het Latijn, dat bij de openbare godsvereering
in gebruik was en alleen door de geestelijkheid verstaan werd.
Daarom noemde men ten tijde van MAERLANT en nog eenige
eeuwen later onze taal die nietsce of nuutsce sprake d. i. de
spraak of taal van het v 0 I k. niet of duut toch (beide vormen
zijn hetzelfde woord, even als vier en '/Juur, bestieren en
besturen) beteekende volk; men sprak toen ook van het Vriesce,
Joed8ce, . heidiinsce, Saraciinsce diet. Het Latijn, dat het
volk niet verstond, maar dat uit boeken, o. a. vocabularia genoemd,
moeRt aangeleerd worden, heette daarom ook wel
vocael. Onze zuidelijke stamgenooten, die met de Franschen
of Walen in aanraking kwamen, kenden ook het bestaan va'n
het walsc.
Van diet, duut - thans zouden wij duid zeggen, kwam
duidelijk, d. i. overeenkomstig met het diet, voor het ongeletterde
volk, voor de lee7.:en verstaan baar. Leek was toen
zelfs een bijv. nw. dat in beteekenis met dom en onwetend ge·
lijk stond. De leeken waren de onwetende, de niet geleerden,
in tegenoverstelling van de clerken (clerici) of geestelijken,
die konden lezen en schrijven en die noodzakelijk ook Latijn
verstonden, die geleerd waren. Iemand iets bedieden of beduiden
was zoo veel als het zoo klaar en helder maken,
dat het onder zijn bereik en onder dat van het diet viel.
Ofschoon het woord died al spoedig in onbruik geraakte, en
daardoor ook de eigenlijke beteekenis van Duitsch in vergetelheid
kwam, bleef men nog lang de verwantschap van dit
woord met duidelijk gevoelen; men nam er zelfs aanleiding
101
uit om onze taal, als zijnde, luidens haren naam, bij UItnemendheid
duidelijk, voor de oorspronkelijke, de paradijstaal
te verklaren.
Duitsch bleef nog geruimen tijd als benaming van onze taal
in gebruik. De Amstelredamsche rederijkerskamer Iu Liefd
hlocyende, o. a. gaf nog in 1648 een Kort begrip uit, leerende
recht DlIidts spreken; eu in de uitdrukking Duitsche mijl beteekent
het nog altoos N ederlandsch of Hollands()h; de Engelschen
noemen ons en onze taal, gelijk bekend is, nog steeds:
the Dutch, the ]Jutch linguage.
Intusschen had men ook een ander Duitsch leeren kennen,
dat klaarblijkelijk wel eene taal van hetzelfde geslacht was,
doch soortelijk verschilde; er moest dus in vele gevallen
eene onderscheiding worden gemaakt. Waarin het verschil
eigenlijk bestond, wist men niet recht op te geven; het is
dan trouwens eerst in deze eeuw door JACOB GRIMM aangetoond,
en kan bezwaarlijk door één woord, door eene benaming
worden uitgedrukt. Men zocht het dus door uiterlijke
omstandigheden te kenmerken, door het verschil van
woonplaats. Al vroeg was men zich bewust van de lagere
ligging van ons land ten opzichte van Duitschlalld. Er was
een clerc der Lage Landert geweest; ons land heette Ner/erlant,
les Païs bas, ook Neder-duytslant. Het woord Nederduitsch
kwam daardoor allengs algemeen in gebruik en werd ook
gebezigd, waar geene tegenstelling met het Hoogduitsch
plaats had. De staatskerk noemde zich de Nederduitsche
Hervormde Kdr1c, en »de HoUänder-Gemeene up Amack" gaf
nog in 1788 te Copenhagen een Nedder-düdesclte Kerc1ceuund
Husz-Psalmhoec1c uit.
Ofschoon s. AMPZINGIUS in 1649 een Taelbericht der Nededa
n dsche Spellinge in het licht liet verschijnen, bleef
Nederduit8c1t de gewone benaming, tot dat GRIMM het
eigenlijke onderscheid tusschen Hoog- en Nederduitsch ontdekte.
Toen begon men in te zien, dat die benaming voor
onze taal in het bijzonder niet meer paste, dewijl het Nederduitsch
zich langs de geheele kust der Noord- en Oostzee,
102
van Duinkerken af tot aan Rusland uitstrekt; dat zelfs het
Gothisch en Angelsaksisch, en eigenlijk ook het Oudnoordsch
met zijne afstammelingen, het Deensch, Zweedsch en IJslandsch
er toe behooren. Het Nederlandscn is dus slechts
een bijzonder, maar beschaafd en ontwikkeld Nederduitsch
dialect, zoodat dezelfde reden, die onze voorouders de benaming
Duitsen in Nederduitsen deed veranderen, ook voor
ons bestaat om dit laatste woord voor Nederlandsch, althans
voor eene andere benaming, te. verruilen. Zij, aan wie die
groote uitgebreidheid van het N ederduitsch bekend werd,
meenden dan ook, dat de bakens verzet moesten worden, of
liever, dat zij reeds verzet waren. Zij bezigden, het woord
nederduitscn niet meer dan in den zin, die er aan toekomt.
Men moge nog voortgaan van de N ederduitscne Hervormde
Kerk te spreken, een taalkundige kan het niet van zich
verkrijgen tegen beter weten aan een woord in een verkeerden
zin te bezigen, wanneer hem een geschikter ten dienste
staat. Nederlandscn is ongetwijfeld de meest gepaste naam
voor de taal, die niet slechts in geheel N oord·N ederland
in Groningen en Friesland, in Limburg en Zeeland, maar
ook in een groot gedeelte der Zuidelijke Nederlanden de taal
der boeken en van den beschaafden omgang is. Het is de
eenige naam, die wetenschappelijk is te verdedigen, de
eenige, die geene aanleiding tot eene verkeerde opvatting
geven kan: Nederduitscn is te ruim, Hollandsen te eng van
omvang.
Het Friesch, waarvoor ik overigens groote achting heb,
is wel een e Nederlalld8cne taal, eene taal, in Nederland
gesproken wordende, maar zij is niet de Nederlandsene , de
algemeene , door de Hooge Regeering erkende, niet die
waarin zij hare bevelen uitvaardigt, niet de taal op den
kansel, voor de balie en in 's Lands raadzalen gebruikelijk.
Het Friesch behoort zèlf tot de N ederduitsche talen; er bestaat
dus geene tegenstelling tusschen Friescn en Nederduit8cn,
evenmin als tusschen een poedel en een hond. De uitdrukking
van den Heer WALING DIJKSTRA, die zijn geestig boekje,
103
]Je zilveren Rinkelbel, uit het Friescn In het D Nederduitscn"
overbracht, is derhalve, althans uit een taalkundig oogpunt
beschouwd, niet juist. Hollandscn ware hier zeker gepaster
geweest om de tegenstelling van twee tongvallen in het zelfde
land uit te drukken. Zoo zou men ook wel doen het woord
Hollandscn te gebruiken, wanneer men op het onderscheid
van onze algemeene taal met het Groningsch, Overijselsch,
Zutfensch, Limburgsch, Zeeuwsch, Brabantsch, Vlaamsch
enz. wil wijzen.
Doch het noemen van eene taal naar de stad of het gewest,
waar die tongval heerscht, die het naast aan de algemeene
landstaal komt, is anders hinderlijk voor de bewoners
van andere gewesten. De naam Hollandscn 7.0U stellig aanstootelijk
wezen voor onze Friesche en andere landgenooten
en ook voor onze Belgische taalbroeders, en zou, niet zonder
alle reden, bij hen tegenstand vinden. Ook bepaalt zich het
Hollandsche dialect niet binnen de grenzen der provincie
Holland j het heerscht in een gedeelte van Utrecht, terwijl
het omgekeerd niet in den zuidoosthoek van Holland, niet
in Gorkum en omstreken, en zoo ik mij niet geheel bedrieg,
ook niet op de zuidelijke eilanden van Holland gesproken
wordt. Het Hollandsche dialect komt ook niet
geheel overeen met de algemeene N ederlandsche taal; het
heeft gebreken, waarvan andere dialecten en de algemeene
taal zich zuiver hebben gehouden, het bezit woorden, elders
onbekend en daarom niet in de schrijftaal in gebruik. Daarentegen
komen in de schrijftaal woorden en uitdrukkingen
voor, die het Hollandsche dialect niet kent. De uitdrukking
zou dus ook niet eens geheel juist zijn; alles redenen te
over om het woord HoUandsch niet als algemeene benaming
voor onze taal aan te nemen; Nederlandsen is en blijft wel
het beste woord.
L. A. TE WINKEL.
B L A D V U L L ING.
Toevoeg8el op het vertoog over de verhouding der sluittetters
in verbogene en onverbogene vormen.
Als voorbeelden van. de verwisseling der sluitletters lil
afgeleide vormen kunnen ook de woorden abt, proo8t, Brabant
en klant dienen.
A.bt is een Hebreeuwsch woord, doch door het kanaal van
de Latijnsche kerktaal tot ons gekomen. Het luidt daar
abba8, gen. abbatis, en heeft dus, evenals proost, lat. praepositus,
eene t, die dan ook in de meerv. abten en proosten
blijft. Dit heeft echter niet verhinderd, dat men in het
Mnl. abedie zeide, waarvan wij abdij hebben gemaakt; en
dien overeenkomstig zeggen wij ook abdis en proosdij, niet
proost-dij.
Brabant is eene verminking van braakbant. Het laatste
lid, bant, dat ook in Teisterballt, d. i. reehterbant, voorkomt,
heeft eene t; gelijk o. a. door Mr. J. VAN LENNEP overtuigend
is bewezen. Het Latijn zegt Brabantia, maar Hollandia.
Zedandia, en de e in het Hd. Banz en Ohd. !Jestarbenzen
, Teisterbanters , bevestigt de deugdelijkheid der
uitspraak en spelling. In bet Mnl. zei men dan ook regelmatig
Brabanters. Later is de t verzacht in Brabanders,
misschien om de analogie met Hollanders; en dit is thans
nog de gebruikelijke vorm. De pogingen om Brabantel' weder
in te voeren zullen vooreerst nog wel schipbreuk lijden, evenzeer
als elke poging om abtij en abtis in zwang te brengen
zou blijken vruchteloos te zijn.
Omgekeerd is in klant de d van fr. ehaland en mlat. ehalandium
tot t verscherpt; daarom luidt het meervoud klanten.
En dit meervoud is voor ons de duidelijk hoorbare aanwijzing.
dat wij in het enkelvoud klant eene t moeten
schrijven; niettegenstaande in klandizie, fr. ehalandise de à
is gebleven.
L. A. T. W.
OVER DE NAAMVALSUITGANGEN: HUN WEZEN
EN HUNNE BErrEEKENIS, HUNNE GESCHIEDENIS
EN DE KRrI'IEK, AAN WELKE ZIJ
ONDERWORPEN ZIJN GEWORDEN.
1.
In een opstel, in het vorige Stuk van dit Tijdschrift geplaatst
1), gaf ik met een enkel woord te kennen, hoe groot
het belang is, voor eene taal verbonden aan het bezit van
een middel om den aard der woorden en hunner betrekking
in de rede herkenbaar te maken. onverschillig welke plaats
zij in den zin innemen.
Is het gewicht der verbuiging (want in de verbuiging
bezit de taal zulk een middel) zoo groot, dan zal het wel
de moeite waard zijn om te onderzoeken, hoe de taal aan
de verbuiging gekomen is, uit welke diepte (om zoo te
spreken) zij de verbuigingskianken heeft opgedolven, en hoe
die klanken aan de verscheidenheid van beteekenis gekomen
zijn, welke wij hen zien bezitten.
En zulks heeft ook een praktisch nut. Immers slechts
door de zaak in haren diepsten grond na te gaan, kan men
zich met de noodige middelen toerusten om zekere dwa-
1) Bladz. 22-24.
Jaarg. V. 8
106
lingen, waar zij, ook in dit deel der taalkunde, tot schade
van de gezonde wetenschap, bestaan, met genoegzaam gezag
te wederleggen.
Alle rede, met oorspronkelijk besef en overtuiging uitgebracht,
gaat met gebaren en aanduidingen gepaard, en deze
gebaren en aanduidingen gaan op hunne beurt weder gepaard
met tonen en klanken.
De verbuiging nu vindt haren oorsprong in klanken, die
het noemen van een voorwerp vergezellen, ten einde de rol,
welke dat voorwerp onder de bestanddeelen der rede bekleedt,
kenbaar te maken. Zulke klanken hechten zich aan
het uiteesproken woord en voegen er alzoo eenen uitgang
aan toe.
De aanduidpnde klank, met zulk een doel uitgebracht,
is verschillend naarmate de aan te duiden betrekking van het
voorwerp verschilt. Immers waar verschil bestaat in de aan
te duiden zaak, en de voorwerpen, die de bestanddeelen der
gedachte uitmaken, anders op het gemoed van den spreker
werken, naarmate zij een andere rol bij het feit, dat het
voorwerp der gedachte is, vervullen, - hoe zou daar eenvormigheid
kunnen bestaan in de klanken, welke die verschillende
zaken aanduiden en van de wijze getuigen, op
welke zij het gemoed van den spreker hebben aangedaan?
Nemen wij een voorbeeld!
Ik wijt Hendrik uw ongeluk.
Worden deze woorden met kracht en gevoel uitgebracht,
dan gaat het uitspreken van elk der naamwoorden, die in
den zin voorkomen, met een eigenaardigen toon gepaard.
Ik heeft een lagen en onverschilligen toon. vVanneer het
uitgesproken wordt, is de gedachte nog niet aan het licht
gekomen: het geeft, met het werkwoord vereenigd, een
bloot feit in zijne algemeenheid te kennen, en slechts door
de bijzondere toepassing krijgt dat feit het vermogen om te
roeren; nog staat het daar als element van een koel oordeel:
ik wijt.
Maar het noemen van den naam van den beschuldigde, hoe
107
zou het anders dan gepaard kunnen gaan met eene verheffing
van toon en met eene vingerwijzing, die zich in de
gemeenzame taal werkelijk door een voornaamwoord: die
Heniltik! uitdrukt. En dan de zaak, uw ongeluk, zal zij
niet uitgesproken worden met een gebaar, dat zoo veel zegt,
als: ziedaar I dat is het wat ik hier kom wraken; dit is het
wat ik hier in het midden kom brengen.
Nog een voorbeeld!
Hij erbarmt zich zijner.
Het ligt in den aard der zaak, dat hier de naam van
het voorwerp (zijner), hetwelk de oorzaak is der aandoening,
weder van een gansch anderen toon en bij gevolg van een
anderen aanduidenden klank vergezeld ga, dan (in het vorige
voorbeeld) of de naam van den persoon, die daar staat,
als degeen, wien de aanklacht betreft, of de naam van het
bedreven stuk, hetwelk tegen 'dien persoon getuigt.
Zoo zijn de naamvalsuitgangen aanwijzende klanken, aan
de naamwoorden toegevoegd, en verschillend naarmate van
de rol, welke de voorwerpen, door die naamwoorden uitgedrukt,
vervullen. Ter verklaring van hun ontstaan moet
men zich het gevoel van den spreker levendig werkzaam
denken en alle middelen aangrijpend om zich te uiten door
toon en gebaar en klanken, die de woorden vergezellen.
Zulks, zal men zeggen, kunnen wij ons eenigermate voorstellen,
wanneer de rede eene gewichtige zaak betreft, waar
levende personen in betrokken zijn. Maar de naamvalsuitgangen
komen achter allerlei zelfstandige naamwoorden, ook
achter dezulke, die doode voorwerpen te kennen geven. Hoe
nu vermogen zulke voorwerpen eenige hartstochtelijke aandoening
op te wekken? Wie kan in geestdrift geraken, als hij
spreekt van een boom of een steen? En de namen van zulke
voorwerpen hebben toch ook eene verbuiging, welke, wanneer
die voorstelling juist is, ze als wezens doet optreden, lijdelijk
of deelnemend in de hancwling betrokken, of wel als
onschuldige oorzaken eener handeling.
Dit bezwaar slaat mij geenszins uit het veld. Integendeel,
8*
108
ik maak van de tegenwerping gebruik om aan de waarheid
gedachtig te maken, dat, wanneer men let op den aard en de
oorspronkelijke kracht van het spreken, voor den sprekenden
mensch alles leven heeft, zelfs het doode en werktuigelijke.
Het is niet mogelijk zelfs van een dood voorwerp iets te
zeggen I het als het onderwerp der rede te bezigen, zonder
dat men het als iets verrichtend I als kracht uitoefenend, als
een verschijnsel bewerkend doe optreden. Iedere volzin,
waarin naamwoorden in verschillende naamvallen voorkomen,
is oorspronkelijk en uit zijnen aard een levend tafereel, een
tooneel met handelende personen; het is de afbeelding van
een gespannen vierschaar, waar aan rechter en getuigen
eene plaats is aangewezen en het bewijsstuk der handeling
niet ontbreekt. Dat bewijsstuk, dat corpU8 rlelicti, wordt
uitgedrukt door het naamwoord in den accusativu8 (vandaar
deze naam). De voorwerpen, neen! laat ik liever zeggen,
de personen, door de naamwoorden in den genitief en den
datief vertegenwoordigd, staan daar als beschuldigde of ge~
tuige: de een is medeplichtig, is oorzaak en aanlegger,
ten minste is hij zedelijk verantwoordelijk; de ander is als
belanghebbende in de zaak betrokken: hem betreft zij, ter
zijner bevoordeeling of benadeeling strekt ZIJ.
Il.
Doch, eenmaal uit het leven zelf en uit het levendig opgewekt
gevoel ontstaan, gingen de naamvalsuitgangen van
lieverlede over tot den aard van teekens van doode kate~
goriën I van mathematische en grammatische betrekkingen.
Van toen aan was het ware leven er uit, en er
behoefde slechts eene uitwendige oorzaak bij te komen
om ze als onverschillig, als onnoodig of overtollig te doen
wegwerpen. Dit is voor de Latijnsche taal geschied bij de
overrompeling van de Provinciën des Romeinschen Rijks
door de Germanen, toen twee volken, verschillende talen
sprekend I elkander in het leven ontmoetten, en zich voor
109
elkander, hoe dan ook, verstaanbaar moesten maken. Toen
verviel alle spreken tot eene ongekende barbaarschheid:
't kwam slechts op een beduiden en noemen aan; de woorden,
uit het grammatisch verband gerukt, verloren van dat
grammatiscH verband ook de teekens: één grondvorm verving
de rijk gewijzigde naamvalsvormen van. een en het.
zelfde woord.
Hetzelfde is voor de Germaansche talen teweeggebracht
door den invloed van het Latijn, welks uitspraak, sedert
de vijfde eeuw accentuërend, de geestelijken, die de kinderen
op de scholen lezen leerden, ook op het Duitsch toepasten,
en bepaaldelijk door het voorbeeld van de kerkelijke Latijnsche
poëzij. aan wier vorm dezelfde geestelijken of geletterden
de weêrbarstige Duitsche taal onderwierpen. Het overwicht,
aldus aan den klemtoon gegeven, werkte verzwakkend op
de uitgangen der woorden, te meer omdat die klemtoon
in het Duitsch de bij uitstek wezenlijke en beduidende
lettergreep. de stamsyllabe, trof, waarbij alle andere lettergrepen
als betrekkelijk onbeduidend min of meer verwaarloosd
werden.
Maar wanneer een volk leeft en zich ontwikkelt, dan
kan zijne taal niet sterven, en, heeft die taal door de ongunst
der omstandigheden een verlies geleden. het wordt
op eenigerlei wijze vergoed. Dus zien wij het verval der
naamvalsuitgangen door het opkomen van het gebruik van
het lidwoord vergezeld gaan. Het lidwoord is als het ware
een losgeworden naamvalsuitgang, die zijne plaats vóór het
naamwoord is gaan innemen. De aanwijzing, waartoe die
uitgangen aanvankelijk strekten, verrichtte men van nu
aan met behulp van het lid woord. eigenlijk niets anders
dan een aanwijzend voornaamwoord. En ten bewijze dat
het lidwoord oorspronkelijk bestemd is om een gemis achter
aan het woord te vergoeden, kan dienen, dat het in het
Deensch werkelijk achter aan het substantief gehecht wordt;
bij voorbeeld hesten, d. i. hest dén (hengst dim! de heng8t);
barnet , d. i. barn dét (kind dat! het kind).
110
Slechts in het Grieksch, die uitnemende en wonderlijk
schoone taal, die in een zeker tijdperk van haar bestaan
zich kon ontwikkelen zonder iets te verliezen, en het oude
vermocht te vervangen, zonder dat het in onbruik was
geraakt, - slechts in het Grieksch ontstond ~het artikel,
terwijl daarnevens de naamvalsvormen in vollen tooi bleven
bestaan. Ook waren het daar juist de dichtvormen die teweeg
brachten, dat geen der verbuigingsuitgangen gemist kon worden.
En onsterfelijke letterkundige voortbrengselen besten
digden de taal in die gedaante, in welke zij aan de uitdrukking
van het schoone was dienstbaar gemaakt.
Nu de naamvalsuitgangen in ons Duitsch door een
bepaalden vorm van uitdrukking vervangen waren,
moesten zij, zou men zeggen, geheel en al verdwijnen.
Werkelijk scheelt het niet veel, of zulks is het geval
geweest. Behalve in staande bijwoordelijke uitdrukkingen
is de datief zoo goed als geheel verdwenen. Slechts
in eene zegswijze als geeft Gode de eer! komt nog een
datief voor. Anders gebruiken wij, waar de betrekking
niet door een der voorzetsels aan of voor wordt omschreven,
het naamwoord zonder eigenaardigen verbuigingsvorm ook
in de betrekking van den datief, en wij laten den zamenhang
spreken om te kennen te geven, dat het werkelijk in
die betrekking staat. Inderdaad de zamenhang, de plaatsing
van het woord in den zin, moet hier den datief als
zoodanig kenbaar maken, en daarmede is de taal in zoo
verre teruggekeerd tot de harbaarschheid dier talen, welke,
gelijk het Chineesch, alle grammatische betrekking, ja, het
soortelijk verschil zelfs der woorden onuitgedrukt laten, en
alleen de orde, door het woord in den zin ingenomen,
laten dienen om te doen blijken, tot welke woordklasse
een spraakklank behoort, en in welke grammatische betrekking
hij geplaatst is.
Hoe de plaatsing van een woord verraadt, dat eenig
naamwoord in den datief staat, kan blijken uit de volgende
voorbeelden; Ik geef mijnen oroeder !ut ooek. Ik schrijf
111
my'nen broeder eenen brief. Hij zeide zijnet~ zoon de waarheid.
Slechts de omstandigheid, dat de woorden mijnen broeder,
zijnen zoon, door het woord, hetwelk in den accusatief
staat, als het ware ondervangen worden, brengt hier teweeg,
dat zij als in de betrekking van den datief staande worden
opgevat. Bij het spreken zou men zich meer vrijheid kunnen
veroorlooven en den datief achter den accusatief plaatsen:
dan kan de toon, aan het naamwoord gegeven, den
datief kenbaar maken: in de gesprokene rede toch is nog
steeds in aanleg en kiem datgene aanwezig, wat zich in de
oorspronkelijke taal tot klanken en vormen ontwikkeld heeft. -
Ook in: het is hun naar den zin, en druk het hun op het hart,
wordt het persoonlijk voornaamwoord door de plaats, die het
in de rede inneemt, als datief openbaar, niet door den vorm:
want hun heeft niets aan zich, waardoor het meer een datief
zijn zou dan hen, van welken vorm het slechts een andere
uitspraak is. Integendeel, hen, eene verbastering van hem,
blijft den meervoudigen datiefvorm van het Gothisch (im)
nog meel' getrouw, dan hun. Doch hen (of eigenlijk hem) had,
als possessieve datief, de kracht van een bezittelijk voornaamwoord.
Vandaar dat het, in de gedaante hun, als zoodanig geldt.
Eenmaal het karakter van een bezittelijk voornaamwoord gekregen
hebbende, werd het in plaats van het persoonlijk voornaamwoord
meervoud ze (zij) gebruikt, op dezelfde wijze als
mijn bescheidenheidshalve voor mij, uw voor gij, en soms
zijn voor hem, Van toen aan miste hen elk karakter, waardoor
het in het bijzonder de datiefbetrekking zou hebben kunnen
uitdrukken: wat nu hen niet vermag, vermag hun evenmin.
Dus is het slechts een gevolg van willekeur, zoo hun thans
voor datief gelden moet.
Hoe het zij, door zijne plaats in den zin wordt hun in
die voorbeelden als datief openbaar. Daar nu aan de aanwending
van den datief des persoonl. voornaamw., in plaats
van het bezittel. voornaamwoord, eene zekere fijnheid eigen
is, zoo is de wending, welke wij in die voorbeelden aantreffen,
aan eene hoogere beteekenis gekomen, Immers leent
112
zij zich tot eene tropische opvatting. Vervang: druk het hun
op het hart, met: druk het op hun hart, zoo zult gij schijnen
van het drukken van een stoffelijk voorwerp op het
ligchaam te spreken, terwijl in: druk het hun op het hart, dit
laatste woord slechts in den zin van gemoed kan opgevat
worden. Hetzelfde onderscheid bestaat er tusschen: het stuit
ons tegen de borst, en het stuit tegen onze borst, welk laatste
weder een stuiten in den eigenlijken stoffelijken zin zou
beteekenen.
Maar, is de datief zoo goed als verloren, de genitief bestaat
nog. Evenwel, daargelaten de zoo gewone omschrijving
van dezen naamval door van, reeds zijn er wendingen
ont~taan, die ons den genitief kunnen leeren ontberen,
en waarbij slechts het verband der rede of de aard der
zaak het naamwoord als in de betrekking van den genitief
staande openbaar maakt. Dus in: vader zijn huis, Mieije
'er pop, de menschen 'er gewoonte. Hier beteekent het bezittelijk
voornaamwoord zoo veel als eigen: 1Jaders eigen huis,
Mieijes eigen pop, der menschen eigene gewoonte. Maar sedert
het bezittelijk voornaamwoord het bijvoegel. naamw. eigen
verzeIde en welhaast verdrong, daar men zeide: vaders zijn
eigen huis, en vaders zijn huis, kon dat voornaamwoord de
taak van de uitdrukking der genitiefbetrekking overnemen
en het sn bstantief bleef vormloos over, terwijl het slechts
uit het verband blijkt, dat het eigenlijk in den genitief staat. -
In: wij waren met ons vijven jonge mannen; zij waren met
hun tienen studenten, staat een naamwoord vormloos in de
genitiefbetrekking buiten het grammatisch verband, omdat
de taak om die betrekking uit te drukken, in dat verband
mede door het bezittelijk voornaamwoord is overgenomen.
Aan alle vereischten zou de uitdrukking beantwoorden, zoo
zij luidde: wij waren jongér mannen vijf. Zij waren van studerden
tien. Maar de gewoonte, die veld had gewonnen
om in plaats van wij waren !Jijf, zij waren tien, omschrijvend
te zeggen, eerst: met ons was daar vijf, met hen was
daar tien; voorts: met ons waren er vijf, met hen waren er
113
tien, en eindelijk: wij waren met ons vijven, zij waren met hun
tienen, deze gewoonte, zeg ik, liet zich ook daar gelden,
waar een soortnaam het telwoord begeleidde en zoo werd
de uitdrukking algemeen: wij waren met ons vijven jonge
mannen.
Zijn dit eerste sporen, hoe de genitief zich kon laten ver·
vangen, en bijgevolg eerste stappen op den weg, waarop
men hem verloren zou hebben laten gaan, slechts aan eene
toevallige omstandigheid, schijnt het, is het dank te weten,
dat hij behouden is. Staat de genitief vóór het substantief,
van hetwelk hij afhangt, bij voorbeeld in 's konings verjaar.
dag, ',y lands geld, ' s menschen lust 's menschen leven, dan
vormt zijn uitgang (s of en) een gemakkelijken overgang
tot het substantief, bij hetwelk hij behoort. Dus liep die
uitgang geenerlei gevaar om verwaarloosd te worden. De
dienst, door hem als verbindingsklank bewezen, redde hem.
Vandaar dat in de taal, zooals zij gewoonlijk gesproken wordt,
de genitief (bepaaldelijk die op 8) zoo veelvuldig voorkomt,
maar alleen bij zijne plaatsing v66r het naamwoord,
van hetwelk hij afhangt, bij voorbeeld: WiUems hoed, moeders
schoot. Zoo was evenwel die genitiefvorm op weg om
ten einde aan de uitspraak eenig gemak te bereiden, zich in
te dringen, waar hij niet te huis behoort, gelijk in het En·
gelsch geschied is, in welke taal de s als genitiefteeken ook
aan substantieven in het meervoud wordt toegevoegd; bij
voorbeeld, the oxen's streng th , the geese' s fat. Op deze wijze
zou de genitief geheel van natuur veranderd zijn. Gelukkig
evenwel is het gevaar nog tijdig gekeerd. Betere tijden
"an wetenschappelijke taalkennis kwamen, en de genitief
werd in zijnen waren aard herkend, in eere hersteld en, voor
alle toevallige béperkingen en onbehoorlijke gebiedsoverschrijdingen
behoed, voor den hoogeren stijl bewaard.
Toch heeft die tijdelijke verduistering, als ik het zoo noemen
mag, van den genitief sporen achtergelaten, vooral in de
theorie der taalkunde. Gewoon den uitgang van den genitief
als verbindingsklank te bezigen, is men begonnen zekere
114
verbindingsklanken voor genitief terminaties te houden. Deze
vergissing heeft plaats gehad ten aanzien van de verbindingsklanken
8 en ert tusschen de bestanddeelen eener zamenstelling,
als god8vrucht, heldenmoed. Stond hier het eerste
bestanddeel in den genitief, dan zou er van geene zamenstelling
sprake kunnen zijn, daar de zamenstelling de zelfstandige
en volledige verbuiging van het bepalende woord
uitsluit. Dus zijn die s en en niets anders dan verbindingsklanken.
Dat men niettemin dergelijke klanken als genitiefuitgangen
aangemerkt heeft, bewijst de vorming van menig
woord, als 8tad8ontvanger, menschenleven, waar met de inlassching
der 8 en der en de bedoeling om de genitiefbetrek.
king uit te drukken, verbonden schijnt.
Op het gebied van de theorie der taalkunde is van de miskenning,
aan welke de genitief tijdelijk blootgesteld is geweest, de
toeleg overgebleven om de rechtmatigheid van zijn bestaan in
ons taaleigen te ontkennen, of andere taal vormen als in wezen
één met den genitief te verklaren. De vertegenwoordiger
dezer richting is de Hoogleeraar ROORDA. Bij zijn streven
kwamen hem zekere stellingen van BILDERDIJK uitnemend
te stade. Deze man, met zijnen voor allerlei ingeving open
zin, was gewoon, wanneer eenig wetenschappelijk vraagstuk
zijne aandacht getrokken had, zich ter verklaring met een
min of meer geestigen inval te vergenoegen, en dien inval den
volke als ontwijfelbare, onschendbare waarheid te verkondigen.
Hij had te weinig degelijke kennis, dan dat hij zich immer genoodzaakt
zou hebben kunnen achten, znlk een verzinsel
als door den aard der zaak zei ven weêrsproken te erkennen.
- Een van zijne dusdanige invallen is, dat de genitief
in onze taal ten onrechte beschouwd wordt als een naamval,
aan de naamvallen in het Latijn gelijk: integendeel, beweert
hij, het substantief in dien naamval is • eene adjectivale
vorm," en de genitief dus eigenlijk een adjektief. Wanneer
dit zeggen eenigen zin heeft, moet het beteekenen , dat
onze taal daar waar de oude talen het substantief in den
genitief bezigen, een adjektief gebruikt, van het substan115
tief afgeleid. Zoo zouden wij, WiUems boek, 's konings vet'·
Jaardag zeggende, eigenlijk zoo veel zeggen als het Willem-
8che boek, de koningsche of konittklijlce vet jaardag. - De beschouwing
der verschillende talen vertoont meer zonderlinge
verschijnselen, en wanneer er noodzakelijkheid bestond toteene
dergelijke verklaring van den aard van den genitief in' het
N ederlandsch, zouden wij er vrede mede moeten hebben.
Doch die noodzakelijkheid bestaat niet. Niets ter wereld
noopt ons den genitief in onze taal als van anderen aard
te beschouwen dan in al de talen, met welke zij verwant
is; alles, daarentegen, dringt ons in dien vorm het over·
schot te erkennen van een verbuigingsorganisme , volkomen
gelijk aan dat, hetwelk zich in het Sanskrit , Grieksch.
Latijn, Gothisch enz. ontwikkeld vertoont.
Maar BILDERDIJK wil zijn gevoelen bevestigen door eenheid
in vorm tusschen den genitief op .~ en zekeren bij voe·
gelijk naamwoordel~ken uitgang aan te wijzen. De uitgang
ach, verklaart hij, is slechts eene gewijzigde schrijfwijze van
die a van den genitief 1). Deze uitspraak strekt oneindig
verder, dan men wellicht meenen zou. Immers kan zij
onmogelijk alleen voor onze tegenwoordige taal waar zijn:
zij moet noodwendig tevens waar zijn voor alle Indo·Eu~
ropesche talen, in welke men en eenen genitief op a en
een adjektief op sk (sch) aantreft. Dat nu die uitgang sk
(want dit is de ware vorm van welken sch slechts een N eder-
Saksische verzwakking is) onmogelijk voor eene wijziging
van den klank s gehouden kan worden, is blijkbaar, en de
poging om zulk eene meening bij een deskundige aanneme·
lijk te maken, zou inderdaad eene hopelooze onderneming
wezen, Doch ook de genitief op en is volgens BILDERDIJK
eigenlijk een adjektief. en inderdaad er bestaan afgeleide
bijvoegelijke naamwoorden op en. te weten, de zoogenaauJde
stoffelijke, als (Jouden, ijzeren, wollen. Maar ook hier kan het
uitgesproken oordeel niet bij uitsluiting ons N ederlandsch
1) Nederl. Spraak!. bI. ilO.
116
treffen: het strekt zich weder noodwendig tot den gansehen
Indo-Europesehen taalstam uit. Wat nu leert ons de beschouwing
van dat groot gebied? Dit, dat de n van den
genitief op en geen kenmerk van den genitief is. maar
dat de 8 van den genitief er achter is weggevallen. Dus
vergelijkt BILDERDIJK den genitief met zekere adjektieven
op grond van de overeenkomst van een element in hem.
dat niet tot den genitief als zoodanig behoort. Zijne geheele
overeenbrenging valt met deze opmerking in duigen.
Maar hem zweefde nog een denkbeeld in het brein,
hetwelk een oogenblik onze aandacht vordert. Na de eenheid
van den genitief op 8 en de adjektieven op 80h verkondigd
te hebben, laat hij zich dus uit 1): I) Dat de genitivus
bij ons - inderdaad en eigenlijk een adjectief is. klinkt velen,
buiten twijfel, zeer vreemd in de ooren, doch dit adjectief
is algemeen, en niet iets aan de buiging verknocht." De
uitdrukking: J) dit adjectief is algemeen ," is hoogst gebrekkig.
De schrijver heeft willen zeggen: de taal heeft éénen klank,
die haar dient, nu eens om een adjektief te vormen, dan weder
om eenen naamval of eenige andere grammatische betrekking
uit te drukken. - Deze stelling nu is volstrektelijk te verwerpen.
Geen spraakklank drukt van nature eene kategorie in het
algemeen, veelmin eene grammatische kategorie uit. Waar·
de afleidingsuitgang der adjektieven in een pronominalen
klank bestaat, dient deze klank om aan te wijzen dat het
begrip van den stam niet als op zich zelf bestaande, maar
als behoorende aan eenig voorwerp, moet worden aange·
merkt: machtig is zoo veel als macht in verband met een
voorwerp, waaraan die macht toekomt: de uitgang verwijst
op het voorwerp, waaraan macht toegekend wordt. De naamvalsuitgangen,
op hunne beurt, geven oorspronkelijk den indruk
terug, door de voorwerpen zelven , naar gelang van de rol,
die zij in een bijzonder geval in de werkelijkheid spelen,
op den spreker gemaakt. Dus gaat in de taal alles uit van
1) t. a. pt. hl. 90.
117
tegenwoordige waarneming van in de zinnen vallende dingen,
en de spraakklank ontstond niet dan om eene in de
werkelijkheid verwezenlijkte en aan te wijzen verbinding
uit te drukken. Geen voorbestaand algemeen begrip, bij
voorbeeld van soortelijke overeenkomstigheid 1), werd uitgedrukt
door den een of anderen daartoe bestemden spraakklank,
die dan in verscheidenheid van opvattingen gebruikt
zou geworden zijn; maar uit het waarnemen en uitspreken
van een bijzonder geval werd de spraakklank geboren: de
spraakklank kreeg zijnen stempel door het bijzonder doel,
met hetwelk hij werd uitgebracht. Wanneer hij van dezen
bodem losgerukt en hem zekere algemeene beteekenis toegeschreven
wordt, gaat het begrip zelve van spraakklank
verloren, en men houdt slechts dat van een soort van
hieroglyph over.
Maar wat zullen wij zeggen? Er is eene woordsoort.
waarbij ons de taal zelve de eenheid van genitief en adjektief
voor onze oogen vertoont, als ware het om de Heren
BILDERDIJK en ROORDA in het gelijk te stellen. Ik heb de
voornaamwoorden op het oog. In het Sanskrit , het Griekseh,
het Latijn, het Gothisch en nog in ons tegenwoordig Nederlandsch,
om geen andere talen te noemen, bestaat, er onmiskenbaar
verband tusschen den genitief der persoonlijke
voornaamwoorden en de bezittelijke voornaamwoorden, die
uit hunnen aard adjektieven zijn. Om zulks te bewijzen
behoef ik niet alles na te gaan. Slechts het volgende.
In het Sanskrit zijn de genitieven der persoon!. voornaam·
woorden van den eersten en den tweeden persoon meerv. (asm§,kam
en yuS'màkam) kennelijk possessiva. In het Gothisch
luidt de genitief in het enkel- en het meervoud van de
persoonlijke voornaamwoorden van den eersten en den tweeden
persoon: meina, theina; unsara, iz vara, en beide in
1) Dit is, volgens Prof. ROORDA (Spreek- en schrijftaal, bI. 25), het begrip,
dat de taal gelijkelijk door den vorm van het adjektief, van den genitief, ja
zelfs van het meervoud teruggeeft.
118
het enkel- en in het meervoud van den derden persoon:
sema. Vergelijkt men deze vormen met de bezittelijke
voornaamwoorden van dezelfde personen: meins, theills; unsar,
izvar; seinis (de nominatief ontbreekt), zoo blijkt er
onmiskenbaar eenheid te bestaan. Die genitieven vertoon en,
als het ware, het thema, eenen van de bijvoegelijke verbuiging
verstoken vorm van de bezittelijke voornaamwoorden.
En die bezittelijke voornaamwoorden van den eersten en den
tweeden persoon enkelvoud en van den derden persoon, wat
zijn zij anders dan adjektieven, van den wortel del' persoonlijke
voornaamwoorden afgeleid, en wel door middel van
denzelfden uitgang (-eins), die stoffelijke adjektieven vormt, als
gultheins (gouden)? De genitief der persoonlijke voornaamwoorden
van den eersten en den tweeden persoon meervoud
in het Latijn (nostri of nostrum, vestri of vestrum) is
even zoo een, als het ware, on bewegelij k geworden vorm
van de als adjektieven verbuigbare bezittelijke voornaam·
woorden, noster en vester, welke wederom den stam van
het persoonlijk voornaamwoord vertoonen van een bij voegelijken
afleidingsuitgang voorzien, en wel, even als het Grieksche
t/f"'fTéQO" v(-dnQo., denzelfden , die ook tot de vorming
,:an den comparatief strekt. In het Gothisch is de
uitgang, die van de persoonlijke voornaamwoorden uns en
izv (-is) de bezittelijke voornaamwoorden unsar en izvarvormt,
geen andere, dan welke in de Grieksche en de Lat. possessieven
van den eersten en den tweeden persoon meervoud
bespeurd wordt. Immers is de uitgang in unsar en izvar
evenzeer voor een comparatiefuitgang te houden, als in
ufar van '11/' in het Grieksche VTCÉQ van VTCÓ, en in het
Lat. super van sub 1): in al deze voorbeelden toch schijnt
vóór den uitgang (ar of er) de muta lingualis (t, tk) uit-
1) Ufar, iJ1r/(/ en super beteekenen juist het tegenovergestelde van het woordje,
waarvan zij afstammen. Zij beduiden boven, tel'lvijl uf, IJ1ró en sub onder beduiden.
DH laat zich verklaren uit den comparatief-uitgang. Iuderdaad, wat
slechts betrekkelijk onder is, vooronderstelt een nog lager gelegen punt, en met
betrekking tot dat punt is hel boven.
119
gevallen, gelijk mede het geval is geweest in den Gothischen
uitgang .,.areis (als in laisareis, leeraar) voor -thareis.
Deze uitgang, namelijk, is volgens BOPPS hoogstwaarschijnlijk
gevoelen zamengesteld uit de terminaties ar en ja, in
de eerste van welke wij het Sanskr. tar, Gr. T1J~, Lat. tor,
terugvinden, door het wegvallen der stomme tongletter
gewijzigd 1).
Zoo staat dan dit vast, dat de genitieven der persoonlijke
voornaamwoorden adjektieven zijn, en wel, in het Gothisch
gedeeltelijk gevormd door middel vau den uitgang, die
mede dient om stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden te vormen.
Maar wordt daarom dat alles tot eene waarheid, wat
wij, bij de beoordeeling van BILDERDIJKS gevoelen aangaande
den genitief der substantieven, als eene onmogelijkheid erkenden?
In geen en deele. Wat bij de voornaamwoorden
bestaat, kan bij de zelfstandige naamwoorden niet bestaan.
Immers dat bij de persoon1. voornaamw. de genitief een
possessief adjektief is, hangt eeniglijk zamen met den aard
der bezittelijke voornaamwoorden. Dit moeten wij thans
duidelijk trachten te maken.
Van den wortel der persoonlijke voornaamwoorden ontstonden
in het Gothisch bezittelijke voornaamwoorden, deels
door den uitgang e-ins, welke de kracht heeft om aan te
duiden, dat het voorwerp tot eenige gading of soort behoort;
deels door den comparatief-uitgang, welke hier te
kennen geeft, dat het voorwerp tot de aangewezen personen
meer dan tot anderen, en alzoo in tegenstelling van ieder
ander, in betrekking staat.
Mijn beeld is dus het beeld, dat van mijne gading is, dat
mijnen stempel draagt, tot mij behoort, mij toekomt; onze
1) Dit ja, het tweede bestanddeel van den zamengestelden uitgang areis,
vormt van een voorwerpsnaam den naam van een werkenden persoon, als
BUlotja, planter, van aurts, plant; arbja, erfgenaam, van arbi, erf. Dus hebben
wij in areis (ar·ja), gelijk meer voorkomt, de vereeniging van twee acbtervoegsels
van dezelfde beteekenis, ontstaan toen de eerste min of meer krachteloos
geworden was.
120
(eigenl. onzer) vader is de vader, die tot ons en niet tot ft irt
betrekking staat, en dus wederom tot mb' behoort, mij toekomt.
Alzoo geven de bezittelijke voornaamwoorden iets
gansch eigenaardigs en van de beteekenis van andere bijvoegelijke
naamwoorden verschillends te kennen. Andere
adjektieven beteekenen eene eigenschap van een voorwerp.
Zeg ik een gouden beeld, dan is goud een eigenschap van
het beeld: zeg ik een machtig vader, dan is macht eene
eigenschap van den vader; maar zeg ik mijn beeld, dan ben
ik; zeg ik onze 1Jader, dan zijn wij geen eigenschap van
beeld en 1'ader; integendeel, niet Ik, niet wij, behooren als
iets bijkomends bij het beeld, bij den vader, maar het
beeld, de vader, komt aan mij, aan ons toe. De aard van
het begrip van persoon brengt mede, dat elk adjektief, van
een persoonlijk voornaamwoord afgeleid, noodwendig het
voorwerp als dien persoon toekomend te kennen geeft: het
begrip van eigendom is de uitsluitende beteekenis van elk
zoodanig adjektief. Hieruit volgt, dat de bezittelijke voornaamwoorden
noodzakelijk en volstrekt dezelfde beteekenis hebben
als de genitief der persoonlijke voornaamwoorden. Vandaar
dat of de genitief van het persoonl. voornaamwoord of
het bezittelijke voornaamwoord eene overtolligheid was. Een
van beiden kon verloren gaan, en de genitief der persoonl.
voornaamwoorden had daartoe te eerder kans, omdat de
attributieve verbinding van het voornaamwoord met het
naamwoord vloeijender is dan de plaatsing van den genitiéf
van het voornaamwoord bij het naamwoord. Mijn beeld,
onze vadt?·, maakt eene gereeder en inniger vereeniging
uit, dan hel beeld van mij, de vader van on8. Zoo is zelfs
de genitief de8 van het aanwijzende voornaamwoord die,
dat, in den vorm deze, welk voornaamw. in het Gothisch nog
niet bestaat, tot adjektief geworden: deze tijding is eigenlijk
de tijding de8, de tiJ..ding daarvan, en deze is de8 in een attributief
adjektief vervormd. - Toen later bij de invoering
van meerdere fijnheid van syntaktische uitdrukking zich de
behoefte aan het bezit van een en objektieyen of eenen par·
121
titieven genitief der persoonlijke voornaamwoorden deed gevoelen,
leende men deze kracht aan het bezittelijk voornaamwoord,
in de gedaante van het onzijdig enkelvoud,
als in het Sanskr. : asmálcam en yu;málcam ; of in eenen vorm,
ontdaan van de teekenen der attributieve vereeniging met
het substantief, als in het G~th.: meina, theina, seina,
unsara, izvara, of eindelijk met een genitief terminatie , als
in het Lat.: mei, tui. sui, nostri of nostrum (voor nostrorum)
en vestri of vestrum (voor vestrorum), en in ons
tegenwoordig Nederlal1dsch: mijns of mijner, uws of uwer,
zijns of zijner, haars of harer, on,~ (voor onzes) of onzer, en
huns of hunner.
Zoo is de eenheid tusschen de bezittelijke voornaamwoorden
en den genitief der persoonlijke voornaamwoorden verklaard,
en tevens gebleken, dat zich daaruit niets ter wereld
laat afleiden ter verdediging van het gevoelen dat de genitief
bij de zelfstandige naamwoorden eigenlijk een adjektief
zijn zou.
Toch wordt dit gevoelen nog in den laatsten tijd door
Prof. ROORDA vastgehouden. Wel beseft hij, dat het bestaan
yan den genitief en van naamvallen in het algemeen zich
evenmin in den Duitsehen taalstam, als in het Sanskriet
en in de oude klassieke talen, laat ontkennen, hoezeer hij
ook hier gaarne eenheid tusschen den genitief en andere
grammatische vormen zou vinden 1); maar aan onze ongekunstelde
N ederlandsche taal ontzegt hij het bezit van naamvallen.
Hij kan den genitief niet toelaten, dan in zooverre
1) Men zie Spreek- en schrijftaal, bI. 28, Noot a. waar er op gewezen wordt,
dat in het Latijn, bij voorbeeld, mensae, domini, fructtts, zoowel gellitieven zijn
als meervouden, en patris niet noemenswaard van patres verschilt. Dus zon dan
genitief en meervoud van gelijken aard zijn, eu één vorm beide betrekkingen
nitdrukken. Maar bestaat er dan een meervoudsteeken in de onverbasterde taJen
van den Indo-Europesehen stam? Immers neenl Wel heeft aldaar iedere
naamval een bijzonderen meervoudsvorm, maar van een algemeen meervoudsteeken
kan geene sprako zijn. Dit is eerst ontstaan, toen de naamvalsvormen waren
komen te vervallen.
Jaarg. V. 9
122
hij eerst van nature veranderd, en tot een bijwoord of bijvoegelUk
naamwoord geworden is. Jjloot,~ hoofds, bij voorbeeld,
is hem daarom Nederlandsch, omdat het een bijwoord is, en
de genitief menschen, hartpn is volgens hem daarom toe te
laten, omdat zijn uitgang één is onder auderen met dien
der stoffelijke bijvoegelijke naamwoorden. Anders behoort de
genitief, volgens hem, slechts tot eenen vorm van taal, dien
hij onder den naam van schrijftaal als minder zuiver wraakt,
en die door klerken en klassiek gevormden zou ingevoerd
zijn. Ik mag mij ontslagen rekenen van de verdrietige taak
om dat gevoelen, na al wat ik reeds gezegd heb, nog opzettelijk
te gaan bestrijden; maar dit wensch ik te zeggen,
dat de Heer ROORDA mij voorkomt, bij die onderscheiding
van schrijf- en spreektaal, eene bloote verscheidenheid van stijl
als een verschil van taal voor te stellen. Zoo menige oratorische
figuur, die men, zonder zich belagchelijk te maken, niet in
de taal van het dagelijksch verkeer kan aanwenden, is daarom
niet te beschouwen als behoorde zij tot eene andere taal.
Even zoo volgt uit de omstandigheid dat men menigen grammatischen
vorm nimmer bij het gezellig onderhoud bezigt,
volstrekt niet, dat hij aangemerkt moet worden als tot eene
andere taal behoorende. Neen! hier heeft het geval plaats,
dat in den hoogeren stijl in gebruik is gebleven, wat steeds
innig en zuiver N ederlandsch was, en die hooge re stijl zou
slechts dan als gekunsteld en onnatuurlijk te wraken wezen,
wanneer het erkend moest worden. dat het N ederlandsche
volk van nature veroordeeld is om zich niet boven het peil
van het dagelijksch verkeer en mn het gezellig onderhoud te
verheffen. Oratorische figuren zijn zoo weinig voor vreemdsoortigen
tooi te houden. dat veeleer de geheele taal in zoo
verre zij meer is, dan een zamenstel van doode elementen,
ontstaan te achten is uit de bron, waaruit die figuren bij
den redenaar en den dichter wellen. Ev...mmin zijn zekere
grammatische vormen voor onnederlan~sch te houden. omdat
zij thans slechts in den hoogeren stUI voorkomen. 'ntegendeel,
de ingeving, die den hoogeren stijl op de lippen legt,
123
maakt aan de echte oude taalvormen indachtig, en die ingeving
is, Goddank! steeds evenzeer het deel van den
Nederlander geweest, als van de bevoorrechtste volkeren van
den aardbodem.
W. G. BRILL.
OVER DEN TONGVAL DER NIEUW-NEDER.
LANDSCHE KLASSISCHE SCHRIJVERS.
Toen al de Nederlanders zich in de eerste helft der zestiende
eeuw tot eenen enkelen Staat zagen vereenigd, onder den
machtigsten Vorst der Christenheid, die in hunne geschiktheid
tot, het staatkundige leven, in hunne beschaving, in de
rijkdommen hunner Gemeenten en in de hulpbronnen, die
hun ten dienste stonden, den hechtsten steun van zijn gezag
én de grootste kracht zag van zijne Dynastie, toen ontwaakte
bij hen een ongemeen nationaal zelfgevoel. Zij hielden het
er voor, dat zij bij geen volk meer aehter stonden. Al wat
eene groote natie kenmerkt, mocht hun niet ontbreken: een
eigen taa~, een eigen letterkunde - zij mochten er evenzeer
aanspraak op maken, als de Franschen en de Overlanders
(zoo noemden zij de Duitschers). Doch een eigen taal -
hoe mocht een volk daarop roemen, welks gebieders sints
eeuwen Fransch of Hoogduitsch hadden gesproken; welks
Overheden in de rechtzaal en de kanselarij eene taal voerden,
vol uitheemsche uitdrukkingen; welks dichters, zoo zij
dichters heeten mochten, er behagen in schepten om het eene
Fransche woord op het andere te stapelen; een volk, dat zelfs
niet eenmaal in het bezit was van eene bij alle vast staande
spelling. In het midden van die zestiende eeuw, welke N ederland
zoo hoog verhief, voert JAN DE LAET, de Antwerp-
9°
124:
sche drukker en uitgever van den Schat der duitscher talen
van JAN VAN DEN WERVE, de N ederlandsche Taal sprekend
in en zich beklagend, dat men haar beschuldigde kreupel
en mank te zijn en geene genoeg/mme hulpmiddelen te bezitten
in zich zelve, en dat dien ten gevolge buitenlanders
haar met g~weld verstooten en zich in haar erf gevestigd
hadden. »Zeer weinigen," voegt DE LAET er bij, Ilzeer weinigen
zijn er van onze landzaten, die zich anders laten voorstaan,
dan dat onze taal is van haar zelve heel naakt en beo
rooid." En:» Hoe mocht onzer talen meer last ers geschien,
dan wij haar zelven aandoen? Wie is er onzer, die niet denkt,
dat hij een veel gezetter (d. i. is deftiger) man is, als hij zijn
woord in eene vreemde taal doen kan, dan in die. waarin
hij geboren is. En al is het, dat zij zich somwijlen daartoe
(zoo hun dunkt) verkleinen, dat zij hun moeders tale bezigen,
zoo bekladden zij ze met geschuimde woorden. o, Maar DE
LAET is daarom niet moedeloos. Dat zulke aanzienlijke mannen,
als de Heer VAN HOVORST (diezelfde JAN VAN DEN WERVIj]),
zich de zaak aantrokken, was hem een bemoedigend teeken.
)) Die vreemde indringers ," zoo laat hij de Taal verder zeggen,
.. moeten nu weg. Ik ben, Goddank, door JAN VAN
DEN WERVE ," die voor al zulke vreemde termen thans de
Nederlandsche heeft aangewezen, "in mijn erfdeel hersteld."
Met dit al kon niet allen het pleit zoo gemakkelijk voldongen
schijnen. Voor zoo menige zaak was nu eenmaal de vreemde
uitdrukking ingevoerd, en niet licht kon er eene Nederlandsche
benaming voor in de plaats gesteld worden, zonder dat
het inlandsche woord iets bevreemdends en willekeurigs had.
Waar de uitdrukkingen vandaan te halen? Nu eens moest
het woord niet voldoen als verouderd, soms als gansch nieuw
gesmeed, dan weder als slechts in een enkel gewest of stad
verstaan. Al deze zwarigheden deden zich gevoelen, nu
er mannen opstonden. die zich geroepen konden achten om
over algemeene onderwerpen tot het gansche N ederlandsche
volk in letterkundigen vorm te spreken. Te voren had men
menigmaal zu i ver genoeg N ederlandsch geschreven; maar de
125
auteur had gesproken tot een bepaalden kring of met een
bepaald praktisch doel. Maar thans wist men, dat men het
gansche Nederlandsche volk tot gehoor zou hebben. Men
overdreef zich de zwarigheid van het dialektverschil der bijzondere
Gewesten. Hadden de beschaafde Gentenaars of
Bruggelingen van de vijftiende eeuw, als zij zuiver schreven,
eene taal gebezigd, die, hoezeer zij niets dan Vlaamsch wilde
zijn. niettemin door ieder beschaafd Nederlander verstaan
kon worden; thans nu men met meer bewustheid en opzet
ging schrijven. had men het vertrouwen op het algemeene
recht van menige uitdrukking verloren, en men stelde zich
de vraag: in welken tongval zal ik schrijven? Sommigen evenwel
meenden zich het hoofd met zulk eene vraag niet te behoeven
te breken. Zij begrepen elk woord, dat over de gansche
uitgestrektheid, waar de klank der Duitsche tong gehoord
werd, hier of daar in .gebruik was, als hunne gading te
mogen beschouwen. Zoo zouden zij zich zelfs niet ontzien
hebben een woord, in Duitschland gebezigd, op te nemen en
den lezer op te dringen, die, zoo hij het niet verstond, den
rijkdom zijner taal dan maar beter moest leeren kennen.
Van zulk een gevoelen was dezelfde JAN DE LAET. )l Deze
onze taal," zegt hij, »heeft met de Overlandsche (d. i. met
de in Duitschland gebruikte) spraak gemeenschap, wezende
te zamen van gelijken oorsprong, zoodat wanneer onze moedertaal
iets ontbreekt. men het aan de Overlandsche halen
en rechtelijk mag gebruiken." Zoo liep men gevaar een bont
mengelmoes van dialekten te verkrijgen. Wat toch had ons
bij de toepassing van zulk eene leer voor de toelating van
woorden met volstrekt Opperdllitschen vorm kUIlnen behoeden
r Of ontbrak niet toen ter tijd wat ons thans tegen de
toelating van een Duitsch woord met eenen stempel, ons
taaleigen vreemd, vermag te waarschuwen, namelijk, het
wetenschappelijk besef van het verschil tusschen Opper- en
N ederduitsch? - De vrees echter voor de verwezenlijking van
zulke denkbeelden, zoo zij al bestaan heeft, had geen ernstigen
grond: De vreemde Latijnsche en Fransçhe woorden
126
waren door het leven zelve ingevoerd. De hoogere Stf:lnden
en betrekkingen bewogen zich nu eenmaal in een Latijnsche
of Fransclle sfeer. Maar daar het Hoogduitsch sedert het
Beijersche tUdperk geenerlei toegang had tot de hoogere
levenskringen , zoo zou geen letterkundige, die gemeend had
een Opperduitsch woord in zlin opstel noodig te hebben, er
in geslaagd zijn, het werkelijk in het gebruik te doen opnemen.
- Ook gingen de schrijvers inderdaad met meer omzichtigheid
te werk. In zijne voorrede voor zijne vertaling
van CICERO dê Ojficiis (1561) zegt COORNHERT, dat hij op VAN
DEN WERVE'S voorbeeld eenige bastaartwoorden had vermeden.
Zoo had hij algemeen gebruikt voor generaal, vergelijking
voor comparatie, gezelligheid voor 8ocietas, hoezeer die woorden,
zegt hij, nu om de ongewoonte wat hard schenen. Doch,
voegt hij er bij, zege voor victorie, bijspel voor exempel, grondve,~
t voor fundament, grootaclttbaarheid voor aucioritas had hij
zich nog ontzien te gebruiken. Ja cOrlscientie en glorie zouden,
meent hij, kwalUk dus verduitsch kunnen worden, dat
zij recht verstaan werden 1). De uitgevers van de Twespraeclc
van de Nederduitsche Letterlcunde (1584) schreven zich geenerlei
recht toe om te beslissen. Zij onderwierpen slechts het
resultaat van hun nadenken aan het oordeel van even goed
of beter ingelichten: hoe meer zij overtroffen werden, des te
liever (zeiden zij) zou het hun zijn. Op eigen gezag vertrouwden
zij niet. »Zwaarlijk," meenden zij, was de invoering van
al die N ederlandsche in plaats van bastaartwoorden " gemeenen
mans bedrijf." Het was 11 des Landsheers ell der Overheid werk."
Mogelijk zou God eenig Vorst daartoe verwekken, gelijk hij
in Frankrijk eenen Frans 1 verwekt had om de Fransche
letterkunde op te heffen. - Hier hoort men uit den mond
der leden van de Amsterdamsche Rederijkerskamer de stem
1) Voor ons, die voor die beide woorden de uitnemende tot den oudsten schat
en vorm der taal beboorende woorden geweten en roem bezitten, klinl<t de bedenking
van COORNHERT zonderling. Victorie en autoriteit bleven inderdaad in de
17de eeuw tot de politieke taal behooren. En e.zempel en fondament hebben ook
de Bijbelvertalers niet door Neder!. woorden vervangen.
127
van het Romanistisch vooroordeel. - Bovendien, ook de
grammatische vormen en de woordschikking vereischten keuze
en regeling. Deze deelen der Spraakkunst trokken dan ook
zeer het ernstig nadenken van de uitgevers der Twespraeclc.
Met overleg en weifelend spreken zij over het behouden of
verwerpen van sommige verbuigingsvormen, en wat de woordschikking
aangaat, wenschen zij met het toelaten van vrijheden
II soberlijk" te werk te gaan, II om mettertijd in de
wijze van construeren wat meer verandering in te voeren,
hetwelk van ouds meer geschied was. gelijk de rijmen van
OTFRIED, voor 700 jaren vervaardigd, bewezen." Opmerkelijk
is dit beroep op hetgeen in dien ouden tijd door OTFHIED
geschied was. Werkelijk had de toestand der N ederlandsche
auteurs in de l6de eeuw eene verre overeenkomst met dien
der Frankische schrijvers in de gde. Dezen moesten waar
maken, wat het nationale zelfgevoel hun ingaf, dat de Fran·
ken ook in de letteren voor geene Romeinen of Grieken behoefden
onder te doen, en onze Nederlanders van de 16de
eeuw moesten met de daad toon en , dat er een Nederlandsche
taal bestond, even zuiver eu regelmatig, als de oude talen
en de Fransche taal, verstaan baar voor alle Nederlanders , en
waardig de grootheid en het aanzien van de sedert hunne
eeuw zoo ontzaggelijke N ederlandsche natie.
Middelerwijl, en dit was de ware weg om tot de oplossing
van alle moeijelijkheden te komen, togen de schrijvers aan
het werk. En PONTUS DE HEUITER schreef zijne Res Burgundicae
et Austriacae in het Latijn en in het Nederduitsch,
om den landzaat in zijne eigene taal over zijne eigene zaken
te onderhouden, volgens de leus der Amsterdamsche Rederijkers:
Laat dit land in 'slands taal uw geleerdheid genieten!
Begrijpende, dat zulk eene lectuur in hunne moedertaal
den Nederlanderen nog vreemd zou wezen, gaf hij in 1581
eene Nederduitsche Orthographie uit, om den lezer al vast aan
zijne taalvormen, en bepaaldelijk: want zulke uiterlijkheden
treffen het eerst en schrikken het meest af, aan zijne spel128
ling te wennen. Maar meer dan de spelling had zijne aan~
dacht getrokken. ,Het Nederlandsch (dus spreekt hij in dit
zijn boekje 1) een gemengelde taal makende, volg ik de natuur
van alle landsspraken , die het zuiverste hunner talen
niet juist in dit of dat land stellen (hoewel het eene land en
stad beter spreekt, dan 't andere), maar in Jer verstandigsten
en der geleerdsten gewoonte en ook oefening des Adels, die
in alle talen altoos zeer gezocht heeft haar te zuiveren en uit
des gemeens slijm te helpen." - »Aldus heb ik mijn Nederlandsch
over 25 jaren gesmeed uit Brabantsch, Vlaamsch, Hollandsch,
Geldersch en Kleefsch." Dus aan de eene zijde sloot hij
het Friesch, aan de andere zijde, met het Hoogduitsch, dat N ederduitsch
uit, hetwelk te ver Duitschland in werd gesproken. Al
wat binnen deze palen lag, tot aan de grenzen der Fransche
taal toe, rekende hij van de gading onzer auteurs. En hoe laat
VONDEL zich uit? "Wat onze spraak belangt, zegt hij, die
is sedert weinige jareu herwaarts, van bastertwoorden en onduitsch
allengs geschuimd en gebouwd, en geeft den leerling
nu veel vooruit, om naar den palmtak in dit renperk te
rennen, tegen en voorbij henlieden, die met zulk een zure
moeite en arbeidzaamheid dit spoor onlangs begonnen te leggen.
Zoo men uit hunne gedichten en schriften, ook uit
N eêrlandsche handvestboeken , de eigen manieren van spreken
bijeenzamelt en zich eigen maakt, daar is een schat van
welSprekendheid bij der hand, veel tijds gewonnen, en middel
om machtig in nieuwe koppelwoorden (waarin onze spraak
niet min gelukkig dan de Grieksche is) aan te winnen, zoo
men met oordeel te werke ga." 1\,fet die benaming koppelwoorden
bedoelt de auteur zamengestelde woorden. » Deze
spraak ," zoo gaat hij voort, »wordt tegenwoordig in 's Gravenhage,
de Raadkamer der Heren Staten, en het Hof van
hunnen Stedehouder, en te Amsterdam, de machtigste koopstad
der wereld, allervolmaaktst gesproken bij lieden van
goede opvoeding, indien men der hovelingen en pleiteren en
1) bI, 913.
129
kooplieden onduitsche termen uitsluite: want oud Amsterdamsch
is te mal, en plat Antwerpsch te walgelijk en niet
onderscheidelijk genoeg. Hierom moeten wij deze tongen
matigen en mengen en met kennis besnoeijen , ook niet al
te Latijnachtig , noch te naauwgezet en nieuwelijk Duitsch
spreken, maar zulks dat de tonge hare eigenschap niet verlieze,
waarvan de hervormers onzer spraak niet geheel vrij
zijn. Men vermijde, gelijk een pest, de woorden tegen den
aard onzer taal te verstellen. Wij mogen hierin noch Grieken
noch Latijnen navolgen. Wordt hiertegen gezondigd,
terstond verliest de spraak haren luister en ons oor wraakt
dat geluid: eenen valschen klank, die de muzijk der tale
bederft."
Men ziet, VONDEL beschouwt in 1650, toen bij dit schreef,
de zaak reeds als voor het grootste gedeelte gelukkig afgedaan.
De jonge vernuften kunnen oogsten, waar hunne
voorgangers met zuren arbeid gezaaid hebben. Bovendien
die veelheid van Provinciale tongvallen geeft geen moeite
meer, nu het vrije en letteroefenende Nederland door den
nitslag van den oorlog beperkt is geworden tot de zeven
Provinciën, in welke Holland zonder mededinger den boventoon
voert, en die gezamenlijk 's Gravenhage, den zetel dpr
Staten en des Stadhouders, als hare hoofdstad erkennen. Nu
kan het alleen nog maar te pas komen, zich voor zekere
stedelijke idiotismen in acht te nemen, en zoo dan zelfs Amsterdam
geene aanspraak maakt om de eigenaardigheden van
de taal harer volksmenigte te laten gelden, maar zelve ze
als te mal, dat is niet waardig genoeg, veroordeelt, dan zal
wel geene andere stad zich een recht toekennen, waarvan
de machtigste koopstad der wereld afstand doet. Maar waartoe
die vermelding van het plat Antwerpsch, dat door den
dichter als te gemeen om in eenige aanmerking te komen
veroordeeld wordt? Is deze vermelding een nitwerksel van de
jaloezij der koopstad, die, zoolang WILLEM II gestemd bleef,
gelijk hij in April 1650 gestemd was, nog altijd grond had om
te duchten, dat men Antwerpen, haar ten spijt, tot de eerste
130
handelstad zou trachten te maken? Of is die uitval bedek·
telijk gericht tegen de verachtelijke onaardigheid van den
geestigen edelman CONSTANTIJN HUYGHENS, die er vermaak
in geschept had, in zijne klucht Trijntje CorneZis, het plat
Antwerpsch ten tooneel te voeren I)? - Nog een groot
Heer wordt in de woorden, die op de vermelding van het
plat Antwerpsch volgen, ongenoemd door VONDEL gelaakt.
Want nu de taalvorm tegenover de gewestelijke en stedelijke
idiotismen vastgesteld, en wat daarin edels en goeds
was, in de algemeene taal der welopgevoeden was opgenomen,
nu was er nog slechts te waken tegen de ongepaste
aardigheden of tegen eene of andere verkeerde manier van
enkele schrijvers, vooral wanneer zij om hunnen stand en.
talent licbtelijk navolgers konden vinden. Die andere aanzienlijke
schrijver, dien VONDEL bedektelijk veroordeelt, is
niemand anders dan HOOFT. Hem geldt die waarschuwing,
dat men niet al te LatUnachtig moest schrijven. Dit ziet
niet, zooals wel eens gemeend is, op de invoering van verbuigingsvormen,
die, aan de taal eigenlijk vreemd, slechts
in navolging van de Latijnsche spraakkunst zouden aangewend
zijn geworden; maar op den historisch en stijl van den
Drossaart van Muiden, die zich TACITUS tot model had gekozen,
en soms der taal met wonderlijke bekwaamheid geweld
aandoet, om ze de Latijnsche taal in hare woordschikking
te doen nastreven, Op denzelfden beroemden schrijver
doelt dat niet te naauwgezet en nieuwelij!c lJuit.vch. Dit schijnt
het voorgaande niet al te Latv'nachtig uit te sluiten, en toch
was het niet mede HOOFTS zwak, voor Latijnsche benamingen
van ambten en waardighedE'n als anderzins, Hollandsche namen
te verzinnen en in te willen voeren? - Uit het slot
van de aangehaalde plaats van VONDEL blijkt, hoeveel gewicht
deze dichter hechtte aan eene vloeijende woordschikking.
Inderdaad het is een bewijs van de echtheid van
1) Deze klucht moge vóór 1650 niet uitgegeven zijn, lang vóór de uitgave
was zij bij 's dichters letterkundige betrekkingen bekend, Zie de voorrede.
131
VONDEL'S dichterlijke ingeving, dat hij zich geene plaatsing
der woorden heeft veroorloofd, die den gang der rede iets
manks en kreupels kon geven. Daardoor vooral is zijne taal
zoo welluidend en na meer dan twee eeuwen nog nieuw. De
dichterlijke ingeving maakt de taal harmonisch, maar de harmonie
is aan zekere voorwaarden, verschillend naar het verschillend
taaleigen, gebonden. De dichter, bij wien de stroom
der ingeving het onbelemmerdst vloeit, ontziet die voorwaarden
het meest; ofliever de eisch zijner uitdrukking is van zelve
en ongezocht in overeenstemming met de voorwaarden en
perken der taal, die hij bezigt. Immers is hij juist daarom
dichter, omdat hij het orgaan is van den geest der natie,
van den geest, die in de leden der natie leeft, en aan welken
zij hun taalscheppend vermogen dank weten.
Waar zulk eene ingeving bij de letterkundigen, en waar tevens
waarachtig staatkundig leven bestaat, daar is van zelve het
vraagstuk opgelost, dat de Nederlandsche letterkundigen in
de zestiende eeuw bezig hield. Geen taalkundige met al zijne
geleerdheid en omzichtigheid, met alle stoutheid zelfs, zoo
gij hem daarmede toegerust wilt denken, is in staat om, al·
1eoo door het vermogen van zijne kunde en wil, een enkel
woord bij de natie ingevoerd te krijgen. IJdele, zicbzelven
behagende vernuften vermogen zulks, God dank, nog veel minder.
Aan woorden, die geen anderen oorsprong hebben, blijft
steeds een merkteeken van willekeurigheid, grilligheid of
ingebeeldheid kleven, en zij worden met spot of weerzin
afgewezen. Maar, laat een bezield schrijver een woord vinden:
bij aldien geene laatdunkendheid, maar de aanschouwing
van zijn voorwerp het hem op de lippen leide, dan
zal zulk een woord, hoe strijdig veellicht in der geleerden oog
met de regels van alle rede- en taalkunde, niettemin gereeden
ingang vinden. Zulk een woord ziet men het aan, uit welke
bron het geweld is; met het meesterstuk. waarin het vervat
. is, blijft het in het geheugen des volks geprent, en
het noodigt anderen uit, het op 's dichters voorbeeld te gebruiken.
Ja! de letterkundige meesterstukken geven een
132
vaste gestalte aan eene taal. Terwijl zij het hart eener natie
innemen, winnen zij haar oor; de val en zwier van den
zinbouw ; de gekozen woorden en grammatische vormen,
prenten zich in het geheugen, en al wil men niet, maar
men wil zoo gaarne, toch moet men dat voorbeeld navolgen.
Waarlijk onze letterkundigen en taalkundigen van de zestiende
eeuw hadden zich de zaak niet zoo moeijelijk moeten denken,
noch zich behoeven te kwellen om ze door overleg of invloed
van hooger hand tot stand te brengen. Zoodra er let~
terkundige meesterstukken waren, en letterkundige meesterstukken
komen zonder moeite ter wereld, was de tongval
gevonden.
Doch nog iets, en niet het minste. Denk n eenen staatsman
aan het werk. Voor de grootheid der belangen, die
hij behartigt, treedt zijn eigen persoon en al zijne ingenomenheid
met de vertooning, die zijne geleerdheid en gaven
zouden kunnen maken, volkomen terug. Hij moet de zaak
zijns volks tegen het vijandige buitenland, de zaak der staatkundige
beginselen, die hij voorstaat, tegen leugen en zelfzucht
bepleiten.... wat dunkt u? Zullen de woorden en
vormen, die hij bezigt, ook van gemaakte sierlijkheid en
ongepaste geleerdheid, of soms van onbekwaamheid en bot·
heid getuigen? Neen! met de groote zaak door een groot
man bepleit is een waardige taalvorm gevonden.
Nevens onze dichters en schrijvers zijn onze groote staatslieden
nevens HOOFT en VONDRL zijn OLDENBARNEVELT en
HUGO DE GROOT, in den grooten en bangen strijd van de
jaren van het Bestand, de stichters van het Nieuw-N ederlandsch
geworden, en dezen misschien in nog meerdere mate dan
genen.
Op deze wijze dan is de taal ontstaan, waarin ook de VAN
HARENS gesproken en gezongen hebben; waarin BORGER en
VAN DER PALM gepredikt, BTLDERDIJK en DA COSTA hebben
gedicht; waarin onlangs de zoete klacht van DE GÉNESTET
klonk; waarin nog menig auteur, mits diepzinnig en eenvOlldig,
zijne gedachten uit.
133
Werkelijk is deze taal één met die, waarm alle echte
Nederlanders , hoe ook door gewestelijke grenzen gescheiden,
van de dertiende eeuw aan, gedacht hebben. De ware auteur
toch, ik herzeg het J put uit geen andere bron dan den geest
zijner natie, die één is, hoezeer in tijd en ruimte uitéénliggend.
Die eenheid te vatten vermag en begeert niet iedereen.
- De Jezuit LAEYINUS DE MEIJER gaf in het begin der
achttiende eeuw te Leuven eene berijmde vertaling uit van
een vele jaren vroeger door hem zeI ven in het Latijn vervaardigd
en uitgegeven gedicht Over de schadelijkheid der gramschap.
In de voorrede zegt hij: "ik hebbe over veel jaeren
een Latijnsch schrift door de pers laeten uitgaen, in welkers
eerste deel ontdekt worden de oorsaeken die onse gemoederen
tot gramschap plegen te verwekken enz Dit boekske i'l
meer als eens in veelderleide gewesten herdrukt. Maar aengezien
dat het grootste deel der menschen in de Latijnsche
tael niet ervaeren is, hebb' ik dit in N ederduitsche rijmen
overgeset, om dat 't voor ieder nuttig en behulpsaem kan
zijn. - Ik hebbe mij bedient van de tael, die bij de Vlamingen
en Brabanders hedensdaegs in gebruik is, om dat de se
beter als de Hollandsche ta el (die my ook niet natuerlijk is)
van hun kan verstaen worden." Is het mogelijk in zuiverder
Hollandsch te zeggen, dat men geen Hollandsch verstaat noch
gebruiken wil? Bij de scheiding, die er in het staatkundige
en godsdienstige tusschen de beide deel en der ééne N ederlandsche
natie bestond, was het den .Tezuit misschien onmogelijk
om de treffende eenheid van de taal dier beide deel en
te erkennen. Nog heden ten dage trachten de clericalen in
België het onderscheid tusschen Vlaamsch en Hollandsch ten
breedste uit te meten, en door een nietig spellingsverschil
te staven en vast te houden; maar de geest del' Nederlandsche
natie, hoe smartelijk ook. ofsrhoon noodwendig, in
zichzelven verdeeld, staaft zijne eenheid waar dichters zingen
en de harten roeren over de grenzen heen, in weerwil
van alle staatkundige verdeeling en godsdienstige verdeeldheid.
Want el' zweeft een geest over de gescheurde
134
deelell eener natie, ja over de gansche menschheid. een
geest, waarin alle scheuring is opgeheven en alle vijandschap
verzoend is, en uit dien geest put de ware dichter in poezij
of proza. Hoe jammer! dat er zoo weinig ware dichters
zijn, en dat die het zijn, zoo spoedig verstommen of vertwijfelen
aan 't geloof hunner beste oogenblikken I
W. G. BRILL.
BEANTWOORDING VAN EENIGE VRAGEN.
N°. 33. !l In sommige spraakkunsten wordt geleerd dat het
werkwoord worde1t in den onvolmaakt verleden tijd
der aantoonende wijs we1'd en in den onvolm. verl.
tijd der aanvoegende wijs wierd heeft. Is die beo
wering juist?" (Zie J aarg. lIl, blz. 236).
Indien deze bewering waarheid mogt bevatten, zon het
werkwoord worden in dit opzigt geheel alleen staan; het zou
het eenige wezen dat in de aanvoegende wijs een klinker,
vreemd aan al zijne andere vormen, hebben zou. Eenen geheel
anderen klinker? Het is toch bekend dat de aanvoegende wijs
in het enkelvoud den klinker van het meervoud der aantoon
ende wijs heeft. Waar de klinker van het enkelvoud van
de aantoonende wijs gesloten en die van het meervoud open
is, daar heeft de aanvoegende wijs den open klinker in al
hare vormen. Dit verschijnsel neemt men waar bij de sterke
werkwoorden der eerste 1) en derde klasse en wel alleen in
den zoogenaamden onvolmaakt verleden tijd: ik sprak, hij
1) Wij volgen hier de verdeeling, die in de Spraakleer van BRILL gevolgd wordt.
De verdeeling in de handleiding van Dr. KERN is eenigszins anders. De I" van
B. is de 2e van K., de 3e van B. is ook de 3e van K., de 5" van B. is de 4e van
K. en de 6e van B. is de 5e van K.
135
'prak; ik 8prake, hij 8pralr.e; ik bad, hij bad; ik bade, hij bade.
Bij de regelmatige werkwoorden hebben alle vormen van den
tegenwoordigen tijd denzelfden stam; in dezen tijd is dus aan
geene verandering van klinker te denken: ik 8preek, hij 8preekt;
ik 8preke, hij ,ypreke; ik bid, hij bidt; ik bidde, hij bidde. Waar
het enkelvoud van den verleden der aantoonende wijs eene
scherpe en het meervoud eene zachte e of 0 heeft, daar hebben
alle overeenstemmende vormen van de aanvoegende wijs de
zachte e of o. Dit heeft plaats bij de sterke werkwoorden
van de vijfde en zesde klasse: ik 8chre~f, hij 8chreef; ik
8chreve, hij 8chreve; ik bood, hij bood; ik bode, hij bode. Oppervlakkig
beschouwd heeft deze onderscheiding weinig te beteekenen
, zelfs wordt zij niet eens altijd begrepen. Dat de
ee van ik 8chreef, ik bleef, ik leed van eene andere natuur is
dan de ee van gij 8chTeeft, gij bleeft, gij leedt kan men aan
het gesproken woord niet hooren en aan het geschrevene niet
zien; om de ee goed te kennen moet men bekend zijn met
hare geschiedenis. Hetzelfde is waar met betrekking tot de
00 van bood en boodt.
Dit zijn dan de eenige veranderingen, die de klinkers ondergaan,
wanneer de werkwoorden, als men zegt, in de aanvoegende
wijs staan. Eene klasse, wier e van den verleden
tijd der aantoon ende wijs eene ie wordt, is niet aanwezig. vVat
meer zegt, er bestaat geene klasse, die in den verleden tijd
der aant. wijs eene gesloten e vertoont. Er moet dus met het
werkwoord worden iets bijzonders hebben plaats gehad. En
dit is werkelijk zoo. Vooreerst zien wij dat het twee stammen
heeft, waarvan de personen van den verleden tijd gevormd
zijn: werd en wierd; dit staat vast. De vraag is nu maar of
werd alleen tot het gebied van de aantoon ende en wiel'd alleen
tot dat van de aanvoegende wijs behoort. Hoe zullen wij dat
uitmaken? Mij dunkt door iets van de geschiedenis van het
woord na te gaan, door oplettend te luisteren naar het gebruik,
dat er in het dagelijksch gesprek van gemaakt wordt,
en door acht te geven op het gebruik, dat onze beste prozaschrijvers
en dichters er van gemaakt hebben.
136
Lezen wij b. v. in de wellevenheidskonste van DIRK VOLKERTZ.
COORNHEltT, dat de vader de predicant en de schoolmeester
zijner kinderen is, dat hij hun in hunne jeugd moet
leeren wat hun later te pas zal lwmen, en dat hij daarbene
ven alle vlijt moet aanwenden » dat sb' nyet een onnutte
last maar vruchtbare ledekens mogen werd e n voor 't gemeene
be~te," dan bespeuren wij, wat bij nader onderzoek bevestigd
wordt, dat de e oorspronkelijk in de onbepaalde wijs en
in den tegenwoordigen tijd der aantoonende wijs gevonden
werd, zoodat de vervoeging overeenstemde met schelden, .~chold,
scholden, gescholden; smetten, smolt, smolten, gesmolten,. zwemmen,
zwom, zwommr!rt, gezwommen en dus was werden, word,
worden. gf!worden. Eigenlijk bevat deze opgaaf nog eene kleine
onnaauwkeurigheid; de klinker van het enkelvoud van den
om'olmaakt verleden tijd van de werkwoorden der 2e klasse
was niet 0 maar a; de vervoeging ging dus werden, ward,
worden. geworden. Als wij dit laatste nu buiten rekening laten,
mogen wij zeggen, dat de verleden tijd in de plaats van den
tegenwoordigen en de tegenwoordige in de plaats van den
verledenen is gekomen. In dezelfde klasse van sterke
werkwoorden treffen wij er nog eenige aan, die thans in
den onvolmaakt verleden tijd eene opene ie bezitten: help,
hielp; zwerf, zwierf; werp, wierp,. ,~terf, stierf; bederf, bedierf;
verwerf, verwierf; van enkele dezer is de stam met de gesloten
0 niet geheel buiten gebruik: holp, zworj, worp, verwar/,
ofschoon bijna uitsluitend in de volkstaal en bij dichters.
In den tijd van TEN KA TE schijnt de onderscheiding
van worden en werden niet voltooid geweest te zijn, aangezien
hij in den derden rang onzer N ederduitsche Verba worden en
in den vierden werden vermeldt. Bij worden merkt hij aan
dat het imperf. wierd oulings ook ward en werd was; doch
dat het woord, indien men den infinitief werden verkiest,
gelijk sommige geleerden doen, dan tot eene volgende klasse
behoort. Bij werrlf!n, imperf. wierd en word, zegt hij, dat de
duidelijkheid voor worden zou pleiten, waaruit volgt dat het
gebruik dit laatste verkoos; anders is er niets aannemelijh:s
137
aan te voeren, waarom worden duidelijker zou wezen dan
werden. In onzen tijd bestaat er geen zweem van twijfel
meer, zelfs de grootste geleerde zal de beide stammen wel
niet meer met elkander verwisselen.
Uit de geschiedenis van het woord blijkt niets, dat ons regt
geven zou om te zeggen: wierd mag in de aant. wijs en werd
in de aanvoegende niet gebruikt worden. Hier komt ons echter
de beschaafde uitspraak te hulp. Heb ik niet verkeerd waargenomen,
dan mag ik stellen, dat men menigmaal hoort:
ik wier, hij wiet·, tegen eenmaal ik werd, hij wel'd. Dat men de d
van wierd niet uitspreekt, kan niet verwonderen, als men denkt
aan rij, glij, bloei, bedui, voor rijd, gly'rl, bloed, beduid;
men zegt ook ik wor, niet ik wer, en men zou daaruit haast
opmaken, dat werd als verledene tijd in de spreektaal uit de boekentaal
is opgenomen. In ieder geval blijkt, dunkt mij, overtuigend,
dat wierd wel degelijk tot de aantoonende wijs behoort,
dat men dus volstrekt geene fout maakt als men schrijft:
JOZEF wierd door zijne broeders als slaaf verkocht. Wij wierden
uitgenoodigd om den avond bij den heer A. door te brengen.
Zij wierden beschuldigd en gevonnisd, Gij wierdt geprezen.
De laatste quaestie, die wij moeten uitmaken, is deze, of
werd al dan niet in de aanvoegende wijs mag voorkomen en of
daar uitsluitend wierd gebruikt wordt. Gaan wij na, dat wij in
het spreken weinig meer van deze wijs waarnemen, dat in
de schrijftaal de aan voegende dikwijls door de aantoonende
wijs vervangen wordt, en waar dit niet kan, meestal een hulpwerkwoord
optreedt, dan moeten wij erkennen, dat dit onderzoek
zijne groote moeilijkheden heeft. Daar komt bij, dat het
woord, dat thans het onderwerp onzer beschouwing uitmaakt,
nog aan bijzondere bezwaren onderhevig is. Worden wordt gebruikt
als hulpwerkwoord voor den lijdenden vorm, zoo men
wil, het lijdend geslacht; of als werkwoordelijk bestanddeel
van een naamwoordelijk gezegde: A. wierd sedert lang genoemd
en wordt thans als eerste candidaat voorgedragen; indien de
benoeming doorgaat, wordt hij meteen secretaris van het polderbestuur.
In beide gevallen zal een goed stilist niet gemak-
Jaarg, V, 10
138
kelijk de aanvoegende wijs van worden gebruiken. Zal men,
in den optatief, lang dralen, als men te kiezen heeft tusschen :
wierde (werde) ik nog eenmaal van dit eenzaam eiland verlost,
en moot ik nog een maal van dit eenzaam eiland verlost
worden! En in den eigenlijken subjunctief, zal men daar zeggen:
hij vreesde dàt de prijs zijnen vijand toegewezen wierdeof
zal men liever zoude worden of moot wordf!n gebruiken?
Ik geloof het laatste. Indien nu deze vorm zoo zelden wordt
gebruikt. dan verliest de quaestie voor de practijk veel, zoo
niet al hare belangrijkheid; alleen blijft zij gewigtig voor eenen
knaap, die eenen lijdenden vorm van een werkwoord, of het
werkwoord worden alleen, moet venoegen. Gaan wij na hoe
alle andere vormen van de aanvoegende wijs ontstaan, namelijk
door de aanhechting van den uitgang f!, dan moeten wij aannemen
dat naast wl1rd, werde en naast wierd, wierde bestaat. Het
gebruik moge den eenen vorm boven den anderen verkiezen,
dit geeft geen vrijheid om willekeurige bepalingen in de
spraakkunst op te nemen. Het is alsof degene, die het eerst den
in de vraag bedoelden regel gesteld heeft, met den rijkdom
der taal geen raad wist en wiilekeurig tusschen de beide wijzen
verdeelde, wat ondeelbaar tot beider uezitting behoorde. Wint
deze zucht tot verdeel en veld, dan hebben wij welligt nog
eens een voorschrift te wachten dat holp, zworf, worp, verworJ
tot de aantoon ende en hielp, zwierf, wierp en verwierf
tot de aanvoegende wijs behooren. Gelukkig zijn zulke voorschriften
onschadelijk, omdat niemand, een enkelen letterknecht
uitgezonderd, er zich aan stoort. Bij de nieuwere en
betere grammatici vindt men er ook geen spoor van.
J. A. VAN DIJK.
189
N'. 37. Nu en dan vindt men in dag- en weekbladen en
tijdschriften melding gemaakt van onze nijveren,
dat is, onze industriëlen. Dit woord wil mij
maar niet bevallen . Weet iemand daarvoor een
beter woord in de plaats te stellen? - Wat
denken de lezers van de Taalgid8 van het woord
nijverheidslieden ?
Het is zeer moeijelijk, een woord, wanneer het werkelijk
gebruikt en verstaan wordt, wanneer het tegen geene enkele
taalwet indruist, door een beter woord te vervangen. Wij
zouden gaarne gezien hebben, dat de geachte inzender zijne
bezwaren tegen het woord nijveren had de opgegeven, dan
zouden wij beter in de gelegenheid geweest zijn om te overwegen,
in hoeverre het zaak kan wezen het gebruik daarvan
af te raden. In de meeste gevallen zal dit echter wel onnoodig
zijn; want, hoewel het N ederlandsche woord nijl)erheid
vrijwel het uitheemsche indu8trie vervangt, meen ik wel dat
de nij1Jp.ren of nijnerheirlslieden (wij willen nog niet beslisRen)
bij na altijd als indu8triëlen 1) zullen optreden. Wij willen
echter beproeven of wij kunnen ontdekken, wat er tegen
het gebruik van het woord gezegd kan worden.
Als meervoudig zelfstandig naamwoord gebruikt. staat het
gelijk met vromen, geleerden, blinden, zwarten. doch het komt
bij deze in zooverre te kort, dat het enkelvoud niet gebruikt
kan worden. Men zal immers niet zeggen van iemand die
eene fabriek bestuurt, een handwerk uitoefent, zich op den
landbouw of eene andere tak van nijverheid toelegt: Hier
'Woont een n ij ver e, .iJ.. is een n ij ver e. A ls die jongen zoo
voortgaat wordt hy' 9tOg eens een nijlJere. Een ander bezwaar
is gelegen in de beteekenis van het woord. Oorspronkelijk
1) Industriëelen schrijven wij met de scherpe ee. Wij hebben hier te denken
aan het achtervoegsel eel, dat wij in kasteelen, juweelen, tafereelen en truweelen
aantreffeD. Omtrent de ee vau eel bestaat immers geeu verschil?
140
gelijk met ijver, heeft het zich uitwendig door voorvoeging
eener n van zijn grondwoord onderscheiden; ook de beteekenis
is gewijzigd en toch is er een krachtig sprekende trek
van gelijkheid blijven bestaan. Nij/Jer wil thans zooveel
zeggen als ijverig in de voortbrenging 11an hetgeen de maatschappelijke
behoeften kan vervullen, bij voorbeeld de nijvere
boer, de nijvere bijen. Het onderscheidt zich soortelijk van
ijver en niet met betrekking tot den graad. De verklaring
dat nij/Jer wil zeggen zeer ijverig moge vroeger juist geweest
zijn, ik geloof dat zij tegenwoordig niemand meer voldoen
kan; het woord doet aan eene bijzondere soort van ijver denken.
Of dit onderscheid altijd krachtig genoeg gevoeld wordt,
betwijfelen wij zeer, en gelooven dat daaraan is toe te schrijven,
dat ons woord in eenen veel te ruimen zin wordt opgevat.
Welligt werpt iemand mij tegen, indien het woord nijlleren
gevaar loopt verward te worden met ijverigen, waarom is
dan niet evenzeer het woord nijverheid onbruikbaar? \'\Tij
kunnen daarop antwoorden, dat dit woord zich zeer kennelijk
van het andere substantief ijver onderscheidt; nijver is als
bijvoegelijk naamwoord opgevat en heeft het zelfstandig
naamwoord nb·verheid opgeleverd, terwijl ijoer als zelfstandig
naamwoord is gebleven, waarvan het bijvoegelijk naamwoord
ijverig is afgeleid, dat geen nieuwe spruit ij,,·erigheid
voortbragt. Vraagt men mij of de beide aangevoerde
gronden krachtig genoeg zijn om het gebruik van den meervoudsvorm
nij1!eren te ontraden, dan zou ik aarzelen
daarop een bevestigend antwoord te geven; maar· minder
schroomvallig zou ik de .vraag beantwoorden of er een beter
woord te geven is, en eenvoudig wijzen op het verworpene
industriëel, dat door ieder verstaan wordt en plaats
neemt onder zoovele andere, zoogenoemde bastaardwoorden,
die we, zonder onduidelijk of gekunsteld te wezen, niet
mISsen kunnen.
Het woord nijl)erheidsman zou ik ook niet kunnen aanbevelen.
Ik ben aan den geëerden inzender verpligt te zeg·
gen waarom niet. De zamenstelling van het zelfstandig
141
naamwoord man met een woord, dat op het achtervoegselheid
eindigt, is onaangenaam, vreemd en gelukkig zeldzaam. Het
eenige, dat ik mij op het oog/:mblik herinner, is vrijheids.
man: een voorstander van vrijheid te genieten, zoo voor zich
zelven als voor anderen. Zouden nu gezondheidsman , zindelij1cheirlsman,
bill?j1c1zeidsman er bij analogie door kunnen?
Nijverheidsman klinkt zeker niet minder onaangenaam. En
is de beteekenis wel duidelijk? Ik twijfel er aan. De mi·
nister, die alle maatregelen neemt, welke naar zijne zienswijze
de nijverheid moeten doen bloeijen , is een nijverheidsman
(zou men kunnen zeggen) maar de fabrikant, de
werkbaas of de boer is een industriëel.
J. A. v. D.
N '. 38. VAN DER PALM schrijft o. a. boven het twaalfde
en dertiende hoofdstuk van JOZUA: »Aan de
overzijde der Jordaan, Sihon \ en Og, wier landen
den twee en een halve ,vtammen ten deel vielen"
en "De heer gebiedt Jozua tot de verdeeling
des lands, onder negen en éen halve stammen over
te gaan." - Zijn er nog andere schrijvers van
naam, die aldus geschreven hebben? Verdient
hun voorbeeld navolging?
Of er nog andere schrijvers van naam zijn, die aldus geschreven
hebben, kan ik niet bevestigen noch ontkennen.
Bedriegt mijn geheugen mij niet geheel, dan heb ik meest
altijd in eene dergelijke constructie den vorm van het enkelvoud
ontmoet, zelfs bij VAN DER PALM; ik heb er echter
geene aanteekening van gehouden. In den bijbel voor de
jeugd, uitgegeven in 1821, lees ik in het zevende stuk op
blz. 120: » De verdeeling des lands, in het groot beschouwd,
leed ten aanzien van twee en een hal ven stam, in 't geheel
geene, en ten aanzien van twee andere weinig zwarigheid."
De vraag of, indien al eenige schrijvers van naam zich
142
in dergelijke gevallen van een meervoudsvorm bediend heb·
ben, hun voorbeeld gevolgd moet worden, schijnt mij voor
eene zeer eenvoudige beantwoording vatbaar te wezen. Altijd
heeft er bij uitdrnkkingen als twee en eet' halIJe appel, drie
en eert haliJe peer, vier en een halve beschuit eene uitlating
plaats; bij twee, drie en vier behoort een meervou ds- bij eert
half een enkelvondsvorm. Bij eene volledige uitdrukking
zoude hetzelfde zelfstandig naamwoord tweemaal voorkomen,
gelijk wij het ook ontmoeten Jozua 13 vs. 7: En nu, deel
dit land tot een erfdeel aan de neO'en stammen en den hal- l:>
ven stam van Manasse. Somtijds moge eene dergelijke uitvoerigheid
gevorderd of geduld worden, meestal wordt zij
afgekeurd; voor ons gevoel is aan den eisch der duidelijkheid
volkomen voldaan, wanneer alleen het laatste van de twee
zelfstandige naamwoorden genoemd wordt. Het is bekend
dat het Fransch juist andersom te werk gaat en den vorm
van het meervoud gebruikt, terwijl die van het enkelvoud
verzwegen wordt. Verliest men uit het oog dat deze weglating
heeft plaats gehad, dan komt men tot een besluit, dat
volgens onze bescheid ene meening met ons taaleigen in lijnregt
en strijd is. Het is waar, met het enkelvoud wordt één
individu, ééne soort, ééne verzameling, één begrip, en wat
al meer, benoemd, en men zou, gelijk in het aangehaalde geval,
meer dan één individu bedoelende, zieh geregtigd aehten om
het meervoud te gebruiken, hetgeen volkomen juist zoude wezen,
indien er maar van geene uitlating sprake was. Om onze
meening met een voorbeeld op te helderen wijzen wij op een
ander verschil. De een zegt dat op zijne inrigting onderwijs
wordt gegeven in de Fransc?e, Engelsche en Hoogduitsche taal,
terwijl de ander spreekt van de Fransche, Engelsche en Hoogduitsche
talen. De laatste verdedigt zÏch zeer natuurlijk door
de opmerking, dat hier sprake is van drie talen en dat dus
buiten twijfel alleen de meervoudsvorm van het woord in aanmerking
kan komen. Het zijn drie vreemde talen, drie nieuwe
talen, hoe men ze noemen of omschrij\'en wil, maar in ieder
geval zijn het talelt. Tegen deze beschouwing is werkelijk
143
niet veel in te brengen. zij is klaar als de dag, en toch
volgt er volstrekt niet uit, dat het meervoud talen in de
aangehaalde uitdrukking goed is. Vol1edig is zij de Fransche
taal, de Engelsche taal en de Hoogduitsche taal, en verkort
de Fransche, Engelsche en Hoogduitsehe.... De een
zegt taal, want voor de welluidendheid en beknoptheid der
uitdrukking wordt tweemaal het lidwoord de en evenzeer
tweemaal het zelfstandig naamwoord taal weggelaten; de
ander beweert wat wij boven reeds hebben opgegeven, en wij
merken op. dat geen van beiden zich van de volledige uitdrukking
bedient. Wie heeft gelijk? Mij dunkt deze vraag
kan alleen beantwoord worden door te letten op de overeenkomst
met andere voorbeelden, waaromtrent geen verschil
bestaat. Het aangevoerde is niet het gelukkigste, de lezer
ziet bij het volgende, waarom niet: De ry"lce man en de arme
man, waarvoor we eenvoudiger zeggen, als we het eerste
der twee gelijkluidende zelfstandige naamwoorden weglaten:
de rijke en de arme man. Hier zouden we met hen, die in
het vorige voorbeeld talen wilden schrijven, ook den meervoudsvorm
mannen hebben moeten kiezen; want evenzeer als
daar van drie talen, is hier van twee mannen sprake, maar
ieder weet, dat wij dan iets anders zouden zeggen dan bedoeld
is: de rijke en de arme mannen, de rijke en arme mannen
beteekent de rijke mannen en de arme mannen. en wij
zouden daaruit afleiden dat de Ji'rallsche, Engelsche en Hoogdltitsche
talen zou beteekenen de Fransche talen, de Engelsche
talen en rle Hoogduitsche talen. Aan de onmogelijkheid om
aan deze afzonderlijke meervouden te denken, is welligt toe
te schrijven, dat juist bij deze woorden eene schrijfwijze is
blijven voortduren, die in andere gelijkstaande gevallen blijkt
onhoudbaar te wezen.
Hebben wij voldoende gronden aangevoerd om te bewijzen,
dat in deze uitdrukkingen aan eene uitlating gedacht
moet worden en dat van de gelijlduidende woorden alleen
het laatste is blij ven staan, gelijk wij b. v. no~ zien in: de
trouwste mijner 1;rienden, het grootste mijner kinderen voor de
144
trouwste vriend mijner vrienden, het groot8te kind mijner kinderen,
enz" dan mogen wij de vraag, of wij in dezen op het
voorbeeld van v. D. P. moeten schrijven twee en een halve
en negen en een halve sta mme n, ontkennend beantwoorden,
vooral wanneer wij bij denzelfden schrijver dezelfde uitdrukking
meer in overeenstemming met ons taaleigen aantreffen.
J. A. v. D.
V RAG E N 1).
39. Moet men schrijven de beste of besten (meerv,) van
de koeijen; den bekwaam8te of bekwaamsten (enk. 4 nv.) van
zijne broNlel'8? A.
40. Is het nuttig, dat men bij het lager onderwijs het
woord hoofdwoord gebruikt of niet? J. A. v. D.
41. In den zin: het i~' pligt zijrte naa8ten lief te hebben als
zich zel1Jell wordt het onbepaald, en zijne naa8ten Uef te hebben
at8 zich zel/Jen bepaald onderwerp genoemd. Is het hier
een bepaald of een onbepaald voornaamwoord?
42. Bestaan el' redenen, waarom men bij de werkwoorden
bedl'ijvend en onzijdig door transitief en intran8itief zoude
vervangen?
43. In de Spraakleer van Dr. BRILL worden zeven soorten
van voornaamwoorden opgenoemd; in de Handleiding van
Dr. KERN maar zes, omdat de bepalende van B. door K. tot
de aanwy'zende gebragt worden. Welke wijze van doen verdient
de voorkeur?
4,1. Is het waar, wat wel eens beweerd wordt, dat het
voegwoord omdat alleen wordt gebruikt, als de reden bekend
is, en het voegwoord dewijl, als de reden onbekend of plotseling
opkomend is?
1) Vroeger reeds op den omslag van N°. Ivan den vierden jaargang vermeld,
en tot heuen onbeantwoord gebleven.
NEDERDUITSCHE SPREEKW'OORDEN.
(Vervolg van blz. 288, 4de Jaargang).
'k Wil die wat lagchen, of wat hou8ten = ik lach u liever
wat uit; ik doe uw zin niet; daar kan niets van komen. GRON.
Ik wilt di wat bottern. HOLST. IDIOT I, 143, Mörgen brengen!
GRON. Märgen brengen! KLEEF I, 381.
Land bliJt Land, Land lapt to 'm Siel nig uut; landerijen
zijn de zekerste bezittingen. NEDSAKS. WBK. 111, 9. Siel =
sluis, zeesluis; GRON. ziel, geschreven zijl.
Lands Wb'8, land,ç eer. NEDERL. '8 Land8 wieze, '8 lands eer.
GRON. Lande,ç Wi8e, Lande8 Ehre. NEDERSAKS. WBK. lIl, 9.
Lande8 wie8e, Landesehre. MUNSTER I, 297.
Lang borgen i8 geen kwijtschelden. NEDERL. Ook GRON, DIAL.
Lange borgen i8 nig quit 8chelden. NEDERSAKS. WBK. UI, 410.
Lange geborget i8 nach nit ge8chenket. LENGEFELD I, 325. Lang
geborgt e8 net quit ge8chlage. AKEN I, 490.
Lechtmisz lecht, is de Bur en Knecht; Lechtmesz dunleel is
de Bur en Junker. = Ligtmis licht, (helder) is de boer een
knecht; Ligtmis (jonker) is de boer een jonker. MUNSTER 1,297.
Aldaar ook: Drüge April i8 Landmanns will. - Kollen Mai
giJ! vieJ He1J. -.' Lechtmissen donleer 80 i8 de Buur een Junker;
Lechtmissen licht. sa is de Buur een Knegt. NEDSAKS. WEK.
11, 170. - Lechtmis.ve licht, mäkt dm biuer t' m knecht.. Lecht
mis8e dunket mälet den biuer t' m Junleer. SOEST. I, 348.
Leer om leer; brui je mij, ik brui je weér. NEDERL. ]Ja' s
Jaarg, V. 11
146
leer om leer, GRON. Lär um Lär, 8leist du mi, sla iek di wär.
OLDENB. I, 2:32. Lerlde?' um Ledder, 8lei8t du mi, ik sla di
wedder. HOLST. IDIOT. lIl, 17.
Leugr:n8 hebben korte beenen. NEDERL. Op rijm: Al is de
leugen nog zoo snel, de waarheid achterhaalt ze wel. - Lijgen
heMt korte Beene. OLDENB. lIl, 26. Lögen hebt korte Bene.
NEDSAKS. WBK. Hl, 80. Lögen heft korte Been. HOLST. IDIOT.
I. 80. Lr:gen ltebben korte Ben. STREL, lIl, 70. Lä(,lene häwe
kaurt Biene. NOORDFR. BEN DSEN , p. 442.
Le'/Jen a8 katten en honden = oneenig leven. GRON. Se leevt
mitnander as Hünne un Katten. HOLST. IDIOT, Il, 236. Já
forliclce á8 Hünne an Kätte = zij verdragen elkander als honden
en katten. NOORDFR. BENDSEN p. 434-.
Leven as vrunden en reken' a8 vijanden, Ook: Gouje vrunden
wezen, maar 'n ander ad de buu,ç blieven; wij zullen goede
vrienden zijn. maar elk moet zijn aandeel betalen, GRON.
bUU8, buutse = zak. TfTi köönt woU gade Frönne wäsen, man wi
möt U8 uut 'n Geldbïïdel blieven. OLDENB. lIl, 26.
Liek of in '8 zoo fwiet. = gelijk of nog eens zoo veel; is
een voorslag aan de partij, om door het spel te laten beslissen
of men niets, of het dubbele zal betalen. Op enkele
plaatsen hoort men hiervoor ook: 't Gait om de zweep, 'twelk
van hardrijderijen ontleend is. - Quiet oif ins 80 8chwiet!
alles verloren of dubbel gewonnen! Ook: Quiet oif ins 80 wied!
OOSTFR. en WESTFAALSCH STüRENBURG p. 242. - Het GRON.
liek wordt in verschillende beteekenissen gebruikt; de met
bovenstaande het meest overeenstemmende geven wij hier op.
Ik speul mien liek; hol mien liek = verlies of win niet; ik
heb mien liek = wat mij toekomt; liek holt 8miden met iemand =
't met hem vinden, met hem in gevoelen overeenstemmen;
't in 't lieke praaten, 't liek proaten = zoolang met elkander
spreken, dat men het eens is; liek lai (lei) ook: liek 8taat
'flloaken = iets vereffenen; liek om liek ruilen = ruilen zonder
iets toe te geven of toe te bedingen; de schalen bin liek =
de balans is in evenwigt; liek = regt j liek ad = regt uit:
ook: goed rond; lieklatje = liniaal. Het BR NEDERSAKS, WBK.
147
en het HOLST. IDIOT. hebben: Ziek, ook als ADJ. en ADVERB. =
gelijk, effen, overeenstemmende, billijk, regt; GOTH. leiks,
galáks,. AS. en FRANK.: Zic, tik, Zich, ENG. like, Z\V. lijk =
gelijk, NOORDFR. Zic1cto = regtuit ,opregt. - Voor: gelijk,
om het even, heeft het GRON. (gelie!c). - Swiet beteekent :
opmerkelijk, buitengewoon, zeer. Het BR. NEDSAKS. WBK.
op: Swied, zegt: I' dit is een overoud, maar bij ons nog zeer
gebruikelijk woord, 't welk zoo veel beteekent als: zeer, valde,
en bij dingen of handelingen, die meer dan alledaagsch zijn,
wordt gebezigd. AS. swithe, valde; swithor, magus, potius j
swithost, maxime, potissimum; swithian, swithrian, invalescere,
praevalere , ENG. 8withe, vehemens, prompte." OUDFR. swithe,
OUDSAKS. switho. Het OOSTFR. : 8chwiet = zeer, veel, sterk,
buitengemeen. Het GRON. heeft het woord ook met attribut.
gebruik. b. v.: swiete duur, swiete mooi, -,- 'n swieten goud =
buitengewoon veel goed. - Ins, staat voor: nog eens, en zoo
heeft het GRON. ook: ins nijt, voor: niet eens.
-Liggen nog gijn balken onder, voegt men iemand schertsend
toe, die niet op het ijs durft, al is het ook sterk genoeg.
GRON. - Het HOLST. IDIOT. heeft: .Moaea heit keen Balken
ilnnerlegt, zegt de gemeene Jood, en gaat niet op het ijs der
Elbe. Thans echter meer dan voorheen," lIl. 144.
Litje kinder doklcet, grote lcinder rokket,. hoe grooter de kinderen
worden, hoe meer zij aan onderhoud in kleeding kosten.
NEDEHSAKS. WBK. I, 223, dokken = met de pop spelen;
rokken = gelijk, slicht, effen maken.
Laat hom (of heur) Veltr degene dei hij is = laat hem voor
dengene, die hij is. voor hetgene hij is, d. i. zeg geen kwaad
van hem; wordt verondersteld dat er wel iets op dien persoon
te zeggen valt. GRON. - Loot Irier, wie he es, dann
bliefste seZwer, wie de bÖös. MEUHS I, 400. Loot em !deJn,
wat hei is, dann óliewest du auk, we du bist. LENGEFELD I, 325.
Loat moar loopen. Deze uitdrukking wil zooveel zeggen,
als: laat maar begaan, laat het maar aan het lot over. De
zegswijze: Loat hom (of: heur) maar Zoopen , beteekent : hij is
wel vertrouwd, dat hij los loopt, hij weet wel, wat hij drijft.
11*
148
GRON. - Laat man loop en , seggt Lütj. un pist in de Seef;
apologisch sprw. op onbedachtzaamheid en vergeefschen, nut·
teloozen arbeid van toepassing. HOLST. IDIOT. UI, 48.
Loopen as 'n spande hoas = loopen als eene gespan de haas =
zacht loopen, ironisch gezegd. - Het binden der achterbeenen
der koe onder 't melken, noemt men spannen; het touw ,
dat daartoe dient, en 't welk veelal van paardehaar gemaakt
is, spantouw. Voor korte treden doen, hoort men hier: drei
tt'ee in 'n spintvat -= drie treden in een spintvat ; eene maat =
de vijfkop. GRON. Het HOLST. zegt: He löpt as en bunten
Hase = hij loopt zacht. IDIOT. II, 107.
Loop je niet. zoo heb je niet. NEDERL. Lopst nijt, zoo heft
nijt. GRON. Löpste niet, dann helpt deeh Gott niet. ]VIEURS I,
400. nat geit hestu nig, so lcannstu nig. HOLST. IDIOT. n,
117: dat gaat snel; zeer snel.
Loos as rout, ook: loos a8 'n roulc wezen. GRON.j loos als
roet, of: loos als een roek, eene soort van kl'aaijen. Men
paRt het vooral op kinderen toe, die gevat, schrander zijn,
Het laatste is onzes bedunkens, de regte lezing, en moet
de eerste als eene verbastering daarvan aangemerkt worden.
NEDSAKS. rook, röke, een raaf, ENG.: rook, dat ook looze
schelm, gaauwdief beteekent. Het NEDSAI{S. heeft ook: He
stilt as een Rook, ons: stelen als een maf. WBK. JIJ, b20.Sou
klank as 'ne duale (HD. Doltle). ATTENDORN I, 357.
Lutje potjes hebben ook ooren, ook: Kleine potjes hebben ook
ooren: kleine kinderen kunnen ook klappen van het gesprek j
dient tot waarschuwing aan den verteller. GRO~. Lüttje Potten
heb&t ook Ohren: kinderen hooren meer dan men meent.
OOSTFR. STÜRENB. p. 182. Lütje Müse hebt ook Oren. NEDSAKS.
WBK. III,W7. Kleine Kitel hät de grötsten Ooren. PATERB.
I, 362. Klehn Kà'szle hard gruhsze Uhre. DÜREN I, '!H3.
Kleng Keis'Sele hard gl'usze Ultre. AKEN I, 491 Klein Käs·
sele han grosze Ohre. KEULEN I, 471. Läjtt Kröge häwe ook
Uhre. NOORDFR. BENDSEN, p. 442.
Lijve kinder hebben veul noamen = lieve kinders hebben vele
namen. Hiermede wil men schertsend te kennen geven, dat
149
men wel veel van iets houden moet, daar men er zoo veel
verschillende namen aan heeft gegeven. Ontleend aan de lieve
woordjes, waarmede men kleine kinderen aanspreekt. GRON.LelJe
Kinder hebt vele Namen. NEDSAKS. WBK. ll, 773. Leiv
Kenger hant völ Name. AKEN I, 491. Liaewe liou joutme Jotte
nammen. HFFT. OUDFR. SPRW. p. 130: lieve lui geeft men
vele namen.
Lijve tied! = lieve tijd! Uitroep van verwondering, met de
toevoeging: Wat is de wereld wied, wat is de mou,~pot eng,
dat er gijn stölrje spek meer in ken! GRON. - Moder, wat is
de Welt doch ,!Jl'oot, sä de JllUq, do Keem he achter' n Kohlhoff.
OLDENB. I, :!32. Du tiewer Titt, wat e,~ de Welt wipt, Wat e,q
de lIemmel hoch! Wat sind de Menscherl gottloos. MEURS I, 400.
JUandegoud, 8chandegoud = mandegoed ,schandegoed. GRON.,
het NEDERL. Gemeen goed, ge/JU goed; DR. Mandegoed, 8chandegoed;
onverdeeld goed wordt slecht beheerd. DR. VOLKSALM. -
OOSTFR. : Mandekraam, Schanrlekraam ; Mandegoorl, Sch.andegood;
van gemeenschappelijk goed komt geen voordeel, maar schade
en twist. STüRENBURG p. 1113. OVERIJSS. ook: mandegoed =
onverdeeld goed. NEDSAKS.: Mandeel, het deel, dat van gemeenschappelijk
hooiland den ingezetenen van een dorp, bij
jaarlijksche deeling, door het lot toegewezen wordt. WBK. lIl,
125. Het GRON.: mandijtig , OVEUIJSS.: mandeelig, ten naaste
bij door: gemeenschappelijk, te verklaren, bestaat uit: mande.
en: deelen; mande zou zijn het OliDFR.: monde = gemeen,
algemeen. Met iemand in de mande doen, GRON. even als
het DR., = voor gemeene rekening handelen; mantjen, mannen,
in de man' doun = gemeenschappelijk eene kans in het
spel wagen, in de winst of het verlies gelijk deel en ; oet de
man', of: mande wezen met iemand, zooveel als: geen vrienden
meer zijn. - Volgens onze bescheidene meening verdienen
de woorden: mandegoed, en mandeelig. alsmede het
spreekw. Mandegoed, Schandegoed , eene plaatst in het NEDERLANDseR
WOORDENBOEK .
. Man mut Bekkers Kinner keen Stuten geven; men moet groote
lui niets schenken. HOLST. IDIOT. I, 59.
150
Man ,~egt ?Oot van dem veZen Drinken, aver8t nig van den
groten D08t = men spreekt wel van het vele drinken, maar
niet van den grooten dorst, Verontschuldiging van zuipers.
NEnsAKS. WBK. I, 231.
Man8mour is zoo go!t{l as de duvel over de flour = man's
moeder is zoo goed als de duivel over den vloer; waar de
moeder van den man bij dezen inwoont, kan geen vrede zijn.
GRON. Manusmoor i8s so good ass de Düvel over de Ploor.
OOBTFR. STÜRENB. p. 146 Voldoende reden hiervoor geeft
het volgende spreekw. aan de hand: Twee Wiven over een lJal
is een to vöhl. sTüRENB. p. 29.
Men i8 nooit te oud om te leeren, of: Men moet lem'en zoo
lang al8 melt leeft. NEDERL. Het (Gron). zegt het laatste. -
Men e8 zeleeve net ze alt för ze Zeere, saht et o't Wie!, du
leeret 8e noch he:ce. AKEN I, 491: men is zén leven lllet te
oud om te leeren, zei het oude wijf, en leerde nog heksen.
Men kan de menschen clen mond niet 8toppen. NlmERL. Ook
GRON. DIAL. - De aU Lie' den Snuten 8toppen wilt, i8 viil lV[ehZ8
van doont. OLDENB. lIl, 24. - Et e8 kenrt Heu genug yewa8-
8en, öm de Lühd de Mond te stoppen. MEURS I, 400.
Men ken 'n por zoo lang trappen, dat hij kwakt = men kan
eene pad zoo lang trappen, tot zij kwakt; ook de zachtmoedigste
verliest eindelijk zijn geduld, als hij lang getergd wordt.
GRON. Man kan de Pogge so lange treden, bet 8e quiket. NEDSAKS.
WBK. V, 100. Ook: Man kan de Uetze 80 lange peddmt,
bet se quakket. WBK. lIl, 280. Man kann 'n stUlm:zen Uze (pad)
80 lange träden, daU se quakkt. OOSTFR. STÜRENB. p. 189.
Men ken zök an gijn voele poal I5choon vrieven = men kan
zich aan geene vuile paal schoon wrijven: men moet geene
voldoening van lasteraars vragen. GRON. lJe 8ück an 'n E8el
schürt, kriggt der Haar van. OOSTFR. I, 18. lJe 8ick an 'n B8el
8chürt, 1cricht ~r Haare van. OLDENB. lIl, 26. An 'n fuhlen
Pahlkannst du di nich schoon frieven, OOSTFR. STÜRENB. p. 61.
Mert moet de óeerehuid niet eer ver/wopen, vóór men den óeer
getlangen heeft. NEDERL. Ook GRON. DIAL. HD. Man musz nicht
die Haut verkaufen, ehe der Bär gefangen ist. - Ungefangene
15J
Fiske suttd nig good lo lJiske. NEDSAKS. WBK. I, 397. En: Man
moot nig Hering ropen, man hebbe em den bi 'n Steerd. WBK.
II, 625. - Man moot nig eer: haalt FiBch! uutroopen, bit se
fungen sünd. HOLST. IDIOT. IV, 323. Roop keen Haalfisch ut,
eer du se hest. lDIOT. lIl, 1307. Me mot nit äer » herink,"
raupen, bis me ne bnirn stäl'te hiät. SOEST I, 31·8. Me mot ni
siegen: hering, bis rne ne beirn schwanse heat. MARSBERG J, 321.
Jfan kann ni aier heering Beggen, bis me ne bei 'n swanse heU.
DRIBURG I, 31~2. Rop nin haering, aerste se int net heste.
HFFT. OUDFR. SPRW., p. 187.
Men moet de tering naar de nering zrdtf!U. NEDERL. Mann
moot de l'iil'en na de Nären setten. OOSTFR. STÜRENB, p. 157.
Men moet het rij.~je buigen terwijl het jong is. NEDERL. Beug
den Heister ehe hei te dicke wird. LENGEFELD I, 325. heister
= jonge boom, in 't bijzonder een eiken boompje.
Mett mod het ijzer smeden terwijl het heet is. NEDE.RL. Ook
GRON. DIAL HD. Man mu~z das Eisert schmiedfin, weil es heisz
ist. ]lfit heten Balten (bouten) strikt sik good. NEDSAKS.
WBK. I, 14.
Men moet niet verder witten springen dan de pots reikt.
NEDERL. Men mout nijt wieder springen as de polsstok tank is.
GRON. ])e wieder springen wilt, as de Stock reckt, fallt in de
Behloot. OOSTFR. I, 18. He wilt wieder springe1L, as sein
PaUs/oek reekt. OLDENB. lIl, 12. M a1t moot sine röte nig
vudder stekén, as de Deke geit. NEDSAKS. WBK. I, 191.
Men mout de ijne geld geven en de ander betoalen = men
moet den eenen geld geven en den anderen betalen; men
kan even goed bij den een' als bij den ander' teregt, in allen
gevalIe moet men toch betalen. GRON. Den eenen mul
ik betalen, den annern Geld genen: het is mij gelijk, wien ik
in handen val, geen van allen geeft mij iets. Zoo ook: ])e
een gift mi Geld un de andre betaalt mi = de eene koop er
en betaler is mij zoo lief als de andere; baar geld lacht.
HOLST. IDIOT. lIl, 20.
Men. mout eten wat men lust en lieden wat men ken; men
moet er zoo over denken: als het maar goed smaakt, kan
152
men zich over de gevolgen niet bekommeren. GRON. Eeten
wat man mag un lieden, wat der vör hört. HOLST. IDIOT.
lIl, 33.
Men mout gijn olle schounen wèggooijen veur dat men neien
weer het == men moet geene oude schoenen wegwerpen,
voor men nieuwe in de plaats heeft: men moet geene kostwinning,
of betrekking, waal' men van leven moet, varen
laten, voor men er eene andere weer heeft. GRON. Smitj
nian füt wether wech, iar rian wedder heeft = smijt geen
vuil water weg, eer gij schoon water weer hebt. NOORDFR.
In, 2.
Men mout gijn pankouk bedarven om en ai = men moet
geen pannekoek bederven om een ei: men moet het geheel
niet bederven om een weinig meer kosten. GRON. Um een
Ei moot man nien '7t Pankook schennen. OLDENB. In, 26.
J/en mout :?ök nv't eerder oetklb'den, veur men noa ber fort
gait = men moet zich niet eer uitkleeden , vóór men te bed
gaat, slapen gaat: men moet meester van zijn vermogen
blijven, zoo lang men leeft. GRO~. Man möt 8ick nich ähr
uuttehn a8 bet m'n na Bädde geiht. OLDENB. lIl, 26. Sik nig
eher uutteen, bet man ta Bedde geit. NEDSAKS. WBK. I, 64.
En: ])e 8inen Kindern gift Brood. un lit 8ulvest Nood, de i8
wen·t, dat men cm sleit mit der Küle dood. WBK. I, 14Z. Jlan
mott sick nich eier uttein, all wenn man to Bedde geit. BIELEFELD
I, 281. jl1e salt 8ech niet ehr uutkleien a.ç me to Bett
geit. MEURS I, 400. Man mot sick nich ehr uutlrelclcen, bed
man tau bedde gait. MINDEN I, :159,
JJ1en noemt geen !coe bont, of zij heeft wel een vle!cje. NEDERL.
Gijn !cou hijt bloar, of hij htt wet 'n vlekt je, of: Gijn !cou hv't
bont, of hij het altied 'n vlelctje = geene koe heet blaar, (of:
bont) of zij heeft wel een vlekje; van slechte geruchten ten
opzigte van personen, is altijd iets waar. GRON. bloar =
blaar; blQarkou, bloarde kou = koe met eene bloar, d. i. witte
kop met zwarte kringen om de
BEKN. NED. TAALK. WBK.: » blaar,
der dieren, anders kol genoemd.
oogen. GRON. Bij WEIL.
eene vlak voor den kop
Ook ecne zwarte koe,
153
die eene witte vlak voor den kop heeft." D'r heet geen
koh blaar of 8e heU ook ''11, wiU Haar, of: D'r word geen koh
blär heten of d'r is wat ''11, Ftekk an. OOSTFR •• etwas weisz
geBeckt (von einem Rind etc.). 'TüRffiNB. p. 18. Et hit kenn
kuh bont, of se het oek ennen Fteck. MEURS I, 40ü. Et het
keine kau bunte, adder si hiät en pläksken. SOEST. I, 348. 'T
is gen kuh bont 0/ ze hà'dd en pleck.,ke. KLEffiF I, 381.
Men wordt eerder van 'n strontkar 01Jerjagt (of: overreden)
as van 'n koet,çwoagen = men wordt eerder door een drekwagen
overreden. dan door eene koets: men staat ligter aan
eene grove behandeling van ingebeelde dan van werkelijke
aanzienlijken bloot. GRON. - Me we 'd ihder van en Drekkahr
overfahre äls van 'ne Wagen. AKEN. I, 491.
Men wijt nijt, wat men an höm het, vis of vl1js = men
weet niet, wat men aan hem heeft, visch of vleesch: men
kan niet te weten komen. hoe men met hem staat, men kan
hem niet leeren kennen. GRON. Man weet nig, of man Fisk
edder Fleesk an em het. NEDSAI{S. WBK. I, 397.
Met de deur in huis lIaUen. NEDERL. Ook GRON. DIAL.])
e fallt mit de Dähr in 't Huus. OLDENB. lIL, 26. To fallem
as de Flege in den Brij = onvoorzigtig op iets aanloopen.
NEDSAKS. WBK. I, 40H, - Dat i8 en rechten Pall in
den Brie! HOLST. JDIOT. I, 148. 't HD. Mit der Thür in's
Haus fallen. - He fallt as en OR~ in den Bree. IDIOT. I,
308. - Dat is 'n rechten Sla' in 'n Breé. OLDENB. IIl, 26.
Afet mosterd na den maalt&'rf komen. NEDERL. Ook: Met
het ZOl~t komen als het ei op is. V ooral het laatste ook in
GRON. DIAL. Wie Master na et Eten kommen. MEURS I, 400.
Mien kop i,v gijn almenak! = mijn hoofd is geen almanak!
ik kan niet alles onthouden! GRON. 11e hét 't Almenack äujn
'e kropp = hij heeft een almanak in zijn ligchaam. NOORDFR.
BENDSEN p. 434.
Mien voader is gijn Bremer! of: is gijn Bremer west! = mijn
vader is geen Bremer, of: geen Bremer geweest! d, i. ik
laat hij mij maar zoo niet door u uit de handen nemen; in
letterlijken zin, wanneer de ander zijue band reeds uitstrekt,
154
om iets te bezien of te verbeteren. GRON. - Ik bin keen
Bremer. Daar wil men te kennen geven, dat men zich cene
zaak niet uit de handen wil laten nemen. De reden dezer
zegswijze zou te zoeken zijn in de eenvoudigheid van zulke
Bremers, die nooit buiten de grenzen dier Stad geweest zijn,
en zich bij de driestheid van andere lieden niet vrij genoeg
weten te gedragen. NEDSAKS. WEK. I, 138.
Mi8t het den Oost in del' kist; op mist volgt veelal eene
heldere lucht, met Oostewind. NEDSAKS. WBK. lIl, 167. Wij
zeggen hier ook, dat mist eene voorbode is van vorst.
Mi8, zee de rnaid! = mis, zei de meid: = mis! niet getroffen!
al spottend gezegd. Daarbij behoort nog: 't hemd
zit er 1Jf!Ur, of: 't hemd zit verdraid. GRON. Miss aäh de Meid,
't Hemd silt d'r 'Oör. OOSTFR STüRENB. p. 151. Aldaar ook:
't lss doch nich heel mis,y, säh de Junge, do IJchmefit he na de
Hund und raakde sip,n Steelmoor Van gelijken aard zijn: Dat
wohr gdro./fen, zei de J01t.9, do schmeet he sinn Model' en Aug
uut de kopp. MEURS I. 400. Getroffen, getroffm, aag de Jung,
da har he sin Mour 't Ouge ut smiëUp,n. OSNABR. lIl, Hi2.
Dat es getroffl!, aaht der Jong, du worp he ai Vaar en Og ut.
AKEN J, 491.
Mit de bril noa 't WUgt01~ mouten zuiken (OLD. ww. tau) =
met den bril naar het wiegetouw moeten zoeken; wordt gezegd,
als een oud man met een jong meisje trouwt, in
verband met: 'n Jonk ooi en alle vam, daar komt alle jaar 'n
jonk van. GRON. Met de Breht an de Wieg setten, of: wiegen
mötten. MEUBS 1, 400.
Mitgoan op 't huuabtie1Jerswoagentje = meegaan op 't huisblijverswageliltje;
spottend voor: te huis moeten blijven. GRON.
Uutfaren up Jan bliev to Huus sinen Wagen. NEDSAKS. WBK.
Il. ü85.
Mit ''12 metworst noa '1L ,~chink, of: noa 'n ziede, of: stuk
spek goof/en = met een metworst naar een ham, of: naar
eene zijde spek gooijen. GRON. zooveel als het NEDERL.:
Een ,"Jliering uitwerpen om een ltabeljaauw te vangen. WEIL.
heeft ook: Eer~ teling uitzenden om een eendvogel te vangen;
155
iets weggeven om een grooter geschenk te ontvangen, -
welk spreekwoord ook in deze provincie gangbaar is. - He
smitt mit 'n Mettwust na 'n Sgirtlcen. OLDENB. In, 24. Mit
der J/lletwurst na 'n Schinken smiten. NEDSAKS. WBK. lIl. 152.
Schin!er:n, sgin!een, GRON. DR. OVERIJSS GELD. schin!ee = ham
(Of,D. WW. schinke) verwant met: schonk, schenkel. - HD.
Schin!er:n, HOLST. Schin!een, AS. scenc, DEENSCH 8!ein!ee. - He
8chrnitt mit 'n Meltwurst na 'n Siet Speek OOST FR. I, 18.
Mit der Wast na der Siehe Speck s'flti~ten. HILDESHEIM I,
183. He schrnit met en Gerschte!eörn,ychen na en Sit Speek.
MEURS I, 400. Hai s!JIitt mit der mettwust na de seien Spek!e.
DRIBURG I, 362. Hi leat an Swal!e (zwaluw) iitj.flä an wal
an GU8 (gan~) wedder ha. NOORDFR. lIl, 2.
Mit 't gad in 't bottervat vallen, of: mit 't achterste in 't
bottervat vallen; een zeer voordeelig huwelijk doen, waarvoor
men ook in de plaats zou kunnen stellen: eene goede
ha/Jen inzeilen, gelukkig aanlanden. GRON. Met de Fött
en de Botter lallen. MEURS I, 400. Em i.s een !elulllpen
Botter in den Brij jallen = hem is eene voordeelige zaak
te beurt gevallen. NEDSAKS. WBK. I, 127. JJeam einen iällt
de leiwe up den butterweck, deam annem up den koudreck.
MARSBERG I, 326.
Mit 't regieT oog in 't lin!eer buu,vgat kie!een (buus = zak),
ook: in de ander week.. ook: Hij !eikt noa de Klundert, oj
de Willemstad in brand is. GRON. Wordt gezegd van iemand
die scheel ziet. - No Holland kieken wennt en Broband
brannt. Ook: He !eic!et met et 'Iechte Aug en de lin!ee Täsch,
Ook: He !eic!et en de andere Week he1'en. MEURS I, 400.
Maak je nijt dik, dun is de mode = maak u niet dik, dun
is de mode; maak u niet driftig, acht u niet te spoedig beleedigd,
blijf maar koel en bedaard. GRON. Sik breet maken;
zich opblazen uit trotschheid. HOLST IDIOT. I, 151.
Moes a,ç mour; sta1't en ooren hebben ze allemaal = een muis
als zijn moeder; staarten en ooren hebben ze alle: zij zijn
alle gelijk, er is geen onderscheid in, b. v. wanneer men
de keus heeft tusschen verschillende gelijksoortige voorwer156
pen; alsdan hoort men ook: ik wil om de keur nijt van de
balk vatten. GRON. balk, hier = zolder, zoo: koubalk , en
peer8talbalk. Muu8 a8 Moer, Stp,erd un Oren hebt ,~e alle; de
eene is zoo goed als de andere. NEDSAKS. WBK. IV, 102~.
MUlI8 a8 Moor; Stärten hebben 8e all. MEURS I, 400 Hierbij
het synon.; He i8 ook krumm, we he 8ik bukt: is niet beter
dan de andere. HOLST. IDIOT. IT, 355.
Mourl hebben as 'n peerd = moed hebben als een paard,
ironische uitdrukking. Ook; Moud hebben a8 'n peerd van
'n daalder, of: - as ' n 8tooter.~ peP1'dje, ook: - a8 'n 8chel-
1Ji8Ch van drri dail,en (duiten). GRON. Stooter = twee en halve
stui ver; 8tooterskroam, eene kraam, waar veel kinderspeelgoed
voor een 8to(der te koop is; eveneens heeft men: 8chelling8-
krOtlm. - He het Muth a8 en Peul on Mag a8 en "/(ec/cworsch.
of: Flipg. MEURS I, 400.
Mouten i8 dwang! = moeten is dwang. Krijgt men ten
antwoord, wanneer men iemand zegt, gij moet dat of dat
doen ,in plaats van: gij moest het doen , of: wilt gij het
doen; zooveel als: ik laat mij niet dwingen. GRON. - Het
NEDSAKS. heeft Möten is Dwang: voor den drang der nood·
zakelijkheid moet men wijken. WEIL lIl, 1 UO.
Mijnfn het zoo mennig old wiel bedrogen = meenen heeft
zoo menig oud wijf bedrogen. vVordt iemand spottend toe·
gevoegd, die zich verontschuldigt door te zeggen: ik mijnde
etc. Ook: Mijnen ligt op Drenthe. GRON. - Meen ik i8 een
Bnlröger. ilIenen ligt in Flandern. Ik meende. dat de ro,~z
Ha8e wa8. un a8 ik to 8ag, wa8 't een Foder Hau. NEDSAKS.
WEIL lIl, 148.
'n Ai is 'n ai = een ei is een ei: als 't in mijn kraam te
pas komt, reken ik die dingen gelijk. GRON. - Een Ei is
een Ei, 8ef/de de Pape, langde alJer dog na 't grötsle. NEDSAKS.
WBK. I, 296. - Ei i8 en Ei, .~eed Jenne1'een, un lang na dat
grötste; van een begeerlijk mensch, die zulks echter niet
schijnen wil. HOLST. IDIOT. I, '295. Ert ei is en ei, ,vaaggte
de biu1' un nam dat gäuseei (ganzeëi). WERL. I, 350.
Na regen /clJmt zonneschijn. Na lijden komt veJ'blijden. NEDERL.
157
't Eerste ook GRON. DIAL. Upp Reggen folget Sunnensehien.
LANGEFELD I, 3~{i. Efter Rinn Mmt SáunsMn. NOORDFR.
BENDSEN p. 438.
Natuu'l' gaat boven de Ze,;r. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
Natur geit aver d'Lehr. OOSTFR. I, 18.
'n Doen wief is ''11, engel op berre = een dronke wijf is een
engel op bed. GRON. E vot! Wief es 'nen Engel ege BeU.
AKEN I, 491.
'n Doetje is moar stof; die höm nijt hebben wil wist höm
of = een kus is maar stof, die haar niet hebben wil, wissche
haar af. GRON. - 'n Soon iss 'n Stoif: de 'm nien magg,
wisk' hüm oif. OOSTFR. STÜRENB. p. 249.
'n Doode un ''11, Bruut, de moten uut 't Huu8 neruut. OOSTFR.
SlÜRENB. p. 153.
Net boer, nei wark = nieuwe boer, nieuw werk, zooveel
als het NEDERL. Niellwe heeren, nieuwe wetten. - Ne'e Heeren
settet ne'e Heeken. OLDENB. lIl, 26. Nije Heren settet nije
Wetten. NEDSAKS. V, 209. Nei Lidj, nei Wetten. NOORDFR.
I, 28.
'n Geven peerd mag men nijl in de bek kieken, of: wordt nijt
in de bek keken = een gegeven paard mag men niet in den
bek zien (om zijn ouderdom te onderzoeken): men mag de
innerlijke waarde van een geschenk niet beoordeelen. GRON. -
''11, Geven Perd word in d' Beek nieh keken. OOSTFR. I, 18.Ennem
gesehenkedem Guhle 8üht me nit in de Muhte. LENGEFELD
I, 325. - M'r moss 'm gesehankte Päed net mt d'r Monk seen.
DÜREN. I, 483. - Een joun goul siocnt me naet ijne mouwl.
HFFT. OUDI"R. SPRW. p. 65. En shalZgden Hájnst mäujt 'm ài
äujn ' e Töle SijlZ. NOORDFR. BEN DSEN. p. 440.
'n Gouje gevel 1Jersiert 't hoes = een goede gevel versiert het
huis. Men past het schertsend toe op iemand, die een bijzonder
grooten neus heeft. GRON. 'N groten Gäfel ziert 't Huus.
OLDENB. lIl, 26.
'n Gouje hoan is nijt vet = een goede haan is niet vet. GRON.
'Nen gauen Hann es selde feU. AKEN I, 49l. - En gauhsert
Kräjdder wort sätten faU. NOORDFR. BENDSEN p. 443.
158
'n Goud pad krom, lopt nijt om = een goed pad krom, loopt
niet om: een goed pad, al is het ook een omweg, is te verkiezen
boven een slecht pad, dat korter is. GRON. - 'N lieken
Weg het nien Kihnmte. OLDENB. lIl, 26. Zieke zal hier zoo
veel beteek. als: effen, slicht. - Een good Weg umme, is kine
krutflme. NEDSAKS. WEK. Il, 886. En goden Wevirt de Krilmm,
is nig üm. HOLST. IDIOT. lI, 355. -- Goden Wech in de Krümm,
is nicks üm. STREL. lIl, 70. - En gueden wiäg ümmen, Giet
keine krumme. SOEST I, 318. - 'Ne geere Wcig, Es genge feere
Weig. Ook: En gau Kröm es net öm. AKEN I, 490.
'n Hartig woord holt 'n kerel van de hoed of = een brutaal
woord houdt een kerel van 't lijf, d. i. stoutmoedigheid geeft
respect. GRON. Baske 7Vürde holet den Man van der nöre. een
forsch woord schrikt de tegenpartij af. NEDSAKS. WBK. I,
70. - En óasch Woord holt en keerl van de nör .. ernst geeft
gewigt. HOLST IDIOT. Il, 243, I, 71.
'n Hoan het 'n groot regt op zien ijgen mis = een haan heeft
een groot regt op zijn eigen mesthoop: elk heeft in zijn eigen
huis het grootste regt. GRON. - Wenn de Hahn upp sien flfessfaal
steit, heU he groot Recht. OOSTFR. STüRENB. p. 149 . .De
IIane up sin.em lIfes,~e het groot Recht, ook: Wen de IIane up
sinem Messe is, 80 kmiet he: in zijn huis heeft iemand een
groot regt; in zijn eigen huis heeft ieder de meeste vrijmoedigheid
tot spreken, of om een ander de waarheid te zeggen.
NEDSAKS. WBK. lIl, 150; I, 336. - 'N hane is frait fuiner
,Ugenen miste. ERWITTE I, 344. - ne Kräjdder ás Kinning
àw sán Jljogsstatle. NOORDFR. BENDSEN. p. 438.
Niet genoeg heóben om te leven en te veel om te sterven. NEDERL.
Te min hebben om te leven en te veul om te stal'ven. GRON. -Idt
geit erIL as den Faselswirten, de etet nig satt unde hungert nig
doot NEDSAKS. WBK. I, 3;)4 fasel8wien 'T GRON. wintermöt, zeug.
Nieuwe bezems vegen .~choon. NEDERL. ook GRON DIAL.N
ije Be8sen feget rei!/.. NEDSAKS. WBK. I, 81. - Neu Beiszeme
Kehre gat, se feegen effer de Hötten net' U8. AKEN I, 491.
hötten = hoeken. - Nài Bäiseme lage best. NOORFR. BENDSEN.
p. 538.
159
'n Kus zunder board is as 'n ai zonder zoU = een kus zonder
baard is als een ei zonder zout. Dit spreekw. past natuurlijk
alleen in den mond van een meisje: een kus van vriendinnen
of kinderen mist den regten smaak, is voor mij van geene
waarde: het moet eene zijn van een jongeling, of man, die
een haard draagt, toch: een man zonder baard is niets waard.
Ook GRON. - En Köösleen ohne Bart schmäclet as enne Kule
ohne Salt. MEURS I, 400. An Kleeb sanner Biard as Ü8 an
Brei sanner Salt. NOORDFR. lIl, 2.
'n Leven hebben as leatten en honden: oneenig leven, vooral
gezegd van man en vrouw. GRON. Se läft mit n'ander as Katt
un Hund. OLDENB. III, 26.
Nog nijt dreug achter d' oorert wezen = nog niet droog achter
de ooren zijn: nog jong, en alzoo nog laf, een snotterige
jongen zijn. GRON. Nog nig dräge achter de Ooren wasen. OOSTFR.
STüRENB. 1'. 39: onervaren zijn. - He is nog nig dräge agter
de Oren. NEDSAKS. WBK. I, i53. - Die Mist nog nig dräg achter
de Oren. HOLST IDIOT. I, 257; IV, 54. Hä es noch net drui
henner de Ohrn. SlEGERLAND I, 519.
'n OUe bole lust ook nog wel 'n gruin bladje = een oude bok
lust ook nog een groen blaadje: bejaarde mannen zij dikwijls
nog niet ongevoelig voor de schoonheden van een meisje.
GRON. - En au! Hippe (bok) löszt aueh noch e grön. Btätsehen.
SOUNGEN. I, 442.
Nood leert bidden. NEDERL. ook GRON. Nüjd tiert bäh8igen.
NOORDFR. BENDSEN p. 441.
Nijmand lJerZOep zien leinder, hij uijt nijt, wat er oet gruiert
leen = niemand verdrinke zijne kinderen, hij weet niet, wat
er uit groeijen kan, d. i. tot welke aanzienlijke betrekkingen
zij kunnen geraken. GRON. Nümms sla ,viene Kinner dood, he
weet nich, wat d'r noch uut werden kamt. OLDENB I, ::l02.
Het HOLST. heeft. Wat Gott nig ut r3n Minschen maleen leann
wanneer iemand tegen verwachting groot of rijk geworden is.
IDIOT. In, 101. -- NU1nS drenke sine Kinder af, he weet nig,
wat daruut weren kan. NEDSAKS. WBK. I, 247.
Nijt Ve1'der (of: wieder) Kieken as zien neU8 lanle is - niet
160
verder zien als zijn neus lang is; geen doorzigt hebben, niet
nadenken. GRON. He lcikt ni 'wieder as sien Nos tanlc is.
OLDENB. lIl, 12.
'n Vranlcen meer mit 'n sehoed tou 't hoes oetdroagen as 'n man
der mit'n woagen imment = eene vrouw kan meer met een
voorschoot het huis uitdragen als een man er met een wagen
kan invoeren: eene spilzieke vrouw verteert de grootste in·
komsten. GRON. ])e Proh lcann mehl- mit de Schude to 't Huus
uutdragen, a88 de Man mit de Heuwagen dor de Schiiürdor drin
farht. OOSTFR. STÜRENB. p. 236.
Oavendreden en märgenreden lcomen voalc nijl mitn'n ander
overijn = avondpraat en morgenpraat komen vaak niet met
elkander overeen: de des avonds opgevatte voornemens worden
den volgenden dag meestal niet uitgevoerd. Vooral beeft dit
betrekking op vroeg opstaan. In dit geval hoort men dan
ook de waarschuwing: pas op dat 't ber'tnyt heurt = pas op,
dat het bed het niet hoort. GRON. Morgen· un Afendröde lcahmt
sellen avereen. OLDENB. lIl, 26. - Avend-rede un lJforgeurede
kamet 8elden a1'el'een, bij den dronk wordt dikwijls veel
beloofd, en weinig woord gehouden, en: men kan zich niet
altijd op het woord van een ander verlaten. NEDSAKS. WBK.
I, 32. - Abelldreede un Morgenreede kamt selden övereen =
bij den dronk (des avonds) belooft men dikwijls, wat men
na het uitslapen van den roes, niet houdt. HOI,ST IDIOT. I, 12.
Oavendrood br(mgt mooi weer an boord, waarbij nog behoort:
Mörgenrood brengt woaler in (le sloot,' avondrood is een voor·
teeken van schoon weder; morgenrood voorspelt regen. GRON. -
A bendrood Morgengood, Morg(nrood bringt Water in den Soot
(bron). HOLST. IDIOT. IV, 159. Owendraud gud Wedder baut,
Morgenraud de Bicke (beek) flaut (doet vloeijen). LENGEFELD
I, 325. Dat Maorger.rauth in den Gau81cen flaut, dat Aowendrauth
gilet "friäder baut. MUNSTER 1,297. Owendreöt guerl Weiir
bedeät, Moergenreöt fuUet deàn Peöt (put). KiiTHEN U l\IÜLHEIM,
I, 344. Moargenräut füat den päut, Aowendräut gued wiär be·
daut. SOEST I, :H8.
OUe boklcen heóóen stieve horens = oude bokken hebben stijve
161
horens: oude menschen staan gewoonlijk stijf op hun stuk.
GRON. ]Je äöZsten Biilcke heft stief-~ten Häöne. MUNSTER I,
297. - Ne ahlrle Bock hät stihf Höhre. DUREN I, 483.
Omdoeh is 9V'n reden. Repliek op het antwoord: omdoeh!
of: ommeldoèh! wanneer men de ware reden niet zeggen kan
of wil. Staat voor: om toch! als verzekering, en dan moet
dit: toch, den vrager voldoende zijn. GRON. Het NEDSAKS.
heeft: aldoeh! ook: aldarum! dat raakt u niet. Voorts: Ik
8egge dat alitoeh sa 1nan; ik zeg het maar zoo, het is mu
geen ernst. WBK. I, 11.
Om en grooten of om en bloaten , zooveel alg-: alles op het
spel zetten, veel winnen of alles verliezen; Kreupel of Keunink!
(Kreupel of Koning.) GRON. He ûeit en Grooten ader en
Bloaten = zijne waaghalzerij brengt hem er op of er onder.
HOLST. IDIOT. IV, 105. Hierbij nog het GRON. As de velenk
in 't Land komt, kikt hij noa 't roadhoes of ftoa de galg.
Onbekend maakt onbemind. NEDERL. Onbekend is onbemind.
GRON. De nig geien het, dem plegt nig to hungern. NEDSAKS.
WBK. I, 321.
01~bestagen op het ijs komen. NEDERL. Jfen mout nijt mit de
klompen op 't ies komen. GRON. Blief met de klompen van het
les. MEURS I, 400.
Ondank is 's werelds loon. NEDERL. Stank veu!' dank is 's
werelds loon. GRON. Stank is mien Dank; ondank is mijn loon.
NEDSAKS. WBK. IV, 1037. Stank vör dank. HOLST. IDIO'!'. I, 203.
Ongegund brood wordt het mee.~te gegeten. NEDERI ... Ook GRON.
DIAL. - Ungünnt Brod ward uek äten. OLDENB. lIl, 26. -
Kat, du saltst weeten, 1tngiinnt Brod wart ook eeten. HOLST,
IDIOT. 1I, 237,
Ongenuigde gasten worden achter deu1' zet = ongenoodigde
gasten zet men achter de deur: die ongenoodigd komt, moet
eene onvriendelijke ontvangst verwachten. Meestal schertsend
gezegd. GRON. - UngrdJedene Gäste .~ettet man agter de
Döre. NEDSAKS. WBK. I, 490.
Of/gewoonte maakt bloa1'en: ongewone arbeid valt zuur.
Vooral is dit van toepassing op het verrigten van zwaren
Jaarg. V. 12
162
arbeid, waarvan het ligchaam alsdan onaangename gevolgen
ondervindt. Het is waarschijnlijk ontleend van menschen,
dio, geen handenarbeid gewoon, alligt door graven als anderszins
blaren in de handen krijgen. GRON. - Ungewande
.Arbeit maalet Queesen (blaren). OLDENB. Ungewennte Arbeit
bringt, of: ma let Bulen; ongewone arbeid veroorzaakt ongemak.
HOLST. IDIOT. !, 180.
Onlel'lwd 1!ergait nijl = onkruid vergaat niet. GRON. Hiermede
wil men, zoo schertsend als in ernst, te kennen geven,
dat groote deugnieten wel lang leven. GRON. Onlel'ut
vergeht niet. KLEEF. I, 381. - Anders heet onleruid hier
roet, en het komt ons daarom voor, dat het eene navolging
is van het NEDERL. - UnleriirltJ forgungt ài. NOORDFR. BENDSEN
p. 438.
Om'egt goed gedijt niet. Ook GRON. Unl'egt Good dijet nig.
NEDSAKS. WEIL !, 203. Un'l'echt Gud gedigget nit, en: Unrecht
Gud Kümmet sellen an den driddert Erwen. LENGEFELD.
I, 326. Unrecht gued digget nit. SOEST. I, 348. - Onrääch
Goht deiht net. ÜÜREN. I, 483. - Ünrógt Gäztjd däit ài.
NOORDFR. BENDSEN p. 442.
Oost, West; 't huis best. NEDERL. Ook GRON. DIAL. Oost,
West, to lluus best. NEDSAKS. WEK. U, 675. - Oost en West,
to Ilulls is 't Best. - HOLST. JDIOT. lIl, 177. Ost en West,
de Ileme am best. ISERLOHN lIl, l86. Heme = 't GRON.
hijm = heem, erf: ENG. at home = te huis. - Osten on
TreMen, ter Hee1lle am besten. HATTINGEN A. RUHR I, 3G9.
Op de doem lenipprln: op den duim knippen; een teeken ,
dat men zich verheugt, bv. over den goeden uitslag van iets.
Het is eigentlijk niet: op den duim, maar met den duim en
den langen vinger een klappend geluid voortbrengen. GRON.
Hei jleutjet uppen Dumen = hij fluit op den duim; hij ver·
heugt zich. HlLDESHEIM. I, 185.
Oppassen is de boodschap! NEDERL. Oppassen is de bosschöp.
GRON.- Uppassen is de Bössleupp. OOSTFR. STÜRENB. p. 302. Zoo
veel als: wel acht gegeven; goed opgepast, zich wel gedragen.
Opstait, stee vergait = die opstaat, diens stee vergaat,
IH3
ook: opstait ploats vergait; opgestaan, plaats vergaan. Waarschuwing,
dat iemand, die van zijne plaats opstaat, daar
vervolgens geene aanspraak op behoudt, maar dat elk die wil,
er mag gaan zitten. Behoort in de kinderwereld te huis.
GRON. Opgestanrlen, Plat!: verlO1·e. KEULEN. I, 471.
Op 't ondm'ste beunije komen (beun = zolder) = het onderspit
delven, de minste worden. GRON. He word upp 't underste
Böönije seUd, wordt vernederd, gestraft. OOSTFR. 81 üRENB.
p. 298.
Op ijn óijn ken men nijt loopen = op één been kan men
niet gaan, zegt de gulle gastvrouw, wanneer gij met één
kopje koffij of thee te drinken, bedankt, door het kopje in
het schoteltje om te keeren I en schenkt nog een in. Daarop
volgt nog ligt een nuigelkopke, d. i. een kopje, dat na
noodigen (nuigm) wordt ingeschonken (OLD. inlapt. OMMEL
inÛoagen). GRON. - Up een Been Kann man rtich stahn.
Dit hoort men dikwijls in IIOLSTEIN van gastvrouwen bij
het noodigen tot het tweede kopje. Bij het derde heet het:
alle goede dingen bestaan uit drie; bij het yierde: drie is
oneven, en ten laatste nog een voor 't noodigen. Technologie
van de kunst van het noodigen. Zie: IDIOT. I. 79.
Op zien dreve wezen = op zijne dreef, op de dreef wezen
= in zijn schik zijn. GRON. [lp sinen Dreve wesen.
NED. SAKS. WBK. I, 251.
Op zien elvendartigste = op zijn elf- en dertigste, bv. in :
hij mout 't aUe8 op zien elvendartigste heóben.' zoo als het
gemakkelijkst is, niets moet hem in den weg staan, hij moet
alles op zijn gemak kunnen afdoen. GRON. In het OOSTFR.
WBK. van den Heer STÜRENB. beteek. : Up sien elv'nundartigste.'
in volle kracht, geheel in orde. Het zou oorspronkelijk
op de voltalligheid eener oud Friesche Stendenvergadering
aan deze zijde van den Eems betrekking hebben, aan
welke elf en dertig stemgeregtigden of plaatsvervangers deel
plachten te nemen, p. 47. - Et es alles op sech elfondertegs.
MEURS I, 400.
Ort zel wet vour worden = ort zal wel voeder worden.
12*
164
Ort (Ol\lMELA~DEN): ört (OLDAMBT, WESTERW.) = overblijfsel,
brokken van brood of restes van ander eten; wordt zoowel
van vee· als van menschenvoedsel gezegd. Wij hebben ook
het meerv. orten = overblijfsels van verschillende soorten van
spijs, en het diminut. ortje8; voorts het ww. orten, voor:
wegwerpen, verstrooijen , vermorsen van voedsel, door kinderen
of dieren. NOOUDHOLL. ort = stal vuil; OOSTFR. ort,
ört, örtsel, örtels = afval, overgebleven of versmaad voeder,
in 't bijzonder van hooi en stroo; NOORDFR. örte, aarte,
urte, yrte; OUDDUlTSCH ürZe1~ = bij het eten iets overlaten.
NEDSAKS. orten, verorten , het beste uit het voedsel uitzoeken,
en het overize als onnut wegwerpen of overlaten, uit
lekker heid veel overlaten; en ort, ortels , ook met de beteek.
als het GRON. Volgens het ER. NEDSAKS. WBK. zou ort een
oud CELTISCR woord zijn, en daarvoor zou het ENG. ort,
IERSCRE orda = brokken, overblijfsels van eten, ten bewijze
strekken. OUTZEN dunkt, dat het van or, UI' = ait, in den
zin van: uitschot, afkomt, en niet van oerte, of uerte, eene
slemppartij. Zie GLOSSAR. p. 240. en NEDSAKS. WBK. lIl,
272. Het spreek woord zegt zoo veel als: er zal wel een
tijd komen, dat hij datgene wel gaarne heeft wat hij nu
versmaadt. Van gelijke beteek. is het NEDSAKS.: NZt 8Ultt
et BoUje8, un den sunt et Smolije8. WEIL 1I, 653. Smoltje8,
(het HD. Scftmalz, ons: smout;) in 't bijzonder uitgebraden
vet van ganzen, varkens enz. Hiervan welligt het GRON.
8mantje (Old.) voor: lekker beetje, en daarvan: smantjen =
smnllen.
Oude liefde 1'oe8t niet. NEDERL. Ook GRON. DIAL. Oolde
Leef te rU8tert nig. NED. SAKS. WEK. lIl, 59, 565.
Overleg is het halve werk. NEDE.RL. Ook GRON. DIAL. -
Practica est multiplex, seed de Buur, un bunrt de Scha mit
Warmd ta. HOLST. IDIOT. IV, 374. vVörmd = Wermuth,
Wermuthstengel, alsemsteel. Bonn, seth Pei, do track 8e ennen
Pier uut de Polt ort blJnt 8ech den Hoos dormet op. lVIEURS
I, 400. - Het NEDERL. heeft ook: Practica et multiplex, zei
de duivel e1~ 8need de1~ bOe?' de ooren af.
l(j5
Paarden, die den have1' verdienen, krijgen die niet. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. Dat Peerd, dat den Havern veJ'denet, krigt
en nig. NEDSAKS. WBK. lIl, 308. - Dat Päed, dat de Have)'
lJerdehnt, krit se net. DüREN I, 483. Dat Pääd, dat den
HalJer verdehnt hiit, kritt in 'n nit, KEULEN I, 471.
Pissen gait veur 't dansen.GRON. Met dezelfde beteek.
als het NEDSAKS. Pissen geit VOl' danzen : de noodzakelijkste
en dringendste bezigheden gaan voor de minder dringende.
WBK. III, 323. HFFT. OUDFR. SPRW. heeft: Pissen for donsjmt,
sey de faam, waar het vertaald wordt door: Vrijen voor
dansen, zegt het meisje. p. 172. Ofschoon wij de waarde der
conjecturen van den geleerden HOEUFFT niet kunnen beoordeelen,
komt het ons aannemelijkst voor, hier bij de letterlijke
opvatting te blijven; meestal hooren wij toch de spreekwijze
bezigen in den zin van: de natuurlijké verrigtingen
des ligchaams gaan voor all~s, ook de aangenaamste bezigheden
of uitspanningen moeten zoo lang wachten.
Pluksehulde , - ook: plukkelsehulde en stofregen - dl'ingen
deur. = Kleine schulden en stofregen dringen door: vele kleine
schulden groeijen eindelijk zóó aan, dat zij tot een grooten last
worden. GRON. Plikhchulden un Stoffregen dringen toletzt rlör.
OOSTFR. S'l'ÜRENB. p. 178. - Plikschulden un Stofregen dringet
döl'. NEDSAKS. WBK. lIl, 328. pUk, eene kleinigheid, een
klein stuk of gedeelte. - Schmieszl'een (stofregen) en Lappeschold
drättgt dMeh, AKEN I, 4Hl.
Poesten en hollen 't meel in de mond = blazen en houden
het meel in den mond. Wordt op menschen toegepast, die
naar hun zeggen, wel iets goeds willen tot stand brengen,
maar er steeds op bedacht zijn om het geld in den zak te
houden. GRON. -- Hij wil wal poesten , maor 't maal in de
buutse hollen, DR. VOLKSALM , 't welk de Heer LESTURGEON
verklaart door: hij houdt van meedoen, zonder dat het hem
zelf iets kosten moet. Het GRON. en DR. poesten = blazen;
ook in FRIESL. OVERIJSS. en GELDERL. alsook bij KIL. -
NEDSAKS. en HOLST. puusten, DEENSCH. at puuste, NOORDFR.
püsten, HD. pusten. Het GRON. heeft mede de tautol. poesten
166
en blaozen, waarmede o. a. de klankmethode door minkundigen
wordt aangeduid, en beteekent ook: amechtig zijn.
Voorts: poe8ttn en stentten = steunen, klagen; poester =
kleine blaasbalg; poesttJztJ'eder, poesümtrapper = orgeltrapper;
poestig , achter de poest WeZell, NEDSAKS. puustig, pu8Ïg =
achter adem, door hard loopen of hitte. - DR. buutse, GRON.
Imutse; buus, hUze; FRIESCH: buis = zak in een broek of jas;
ook voor den zak, dien de vrouwen dragen; zal = buis zijn,
om de overeenkomst van vorm met eene buis of pijp. Wij
voegen hier nog bij de zegswijze: Vroom veur de lU wezen,
en de dûvel zrt de buutse hebben = schijnheilig zijn, den fijne
spelen.
Proaten as'n metworst, d/:i 't vet ontloope1l is: babbelen,
praten in 't wilde, zonder slot of zin, iets ongerijmds voor
den dag brengen. Hiermede is synoniem: Proaten of: Kweteln
as 'n zwalfke op 'n boomtok = praten als eene zwaluw
op eene boonstaak. GRON. In de OMl\U;L. praaten,. OLD. ww.
proten. Het GRON.: metworst voldoet aan de bepaling, die
WEIL. van sausys geeft. - Snakken as ene lVetwurst, de art
beiden Enden apen is. NEDSAKS. WBK. lIl, 152. -Heschnaklct
ass'n Mettwu8t, de 't Pelt entlopert is. OOSTFR. rÜRENB. p. 228.
Proaten is (Joudkoop . • - Praat is gijn jeneIJer. - Praatjes
vullen gij1t gaatjes. Zooveel als: beloven kost geen geld; met
praten is het niet goed. Hiermede is synoniem: haaien is
niks, maar doun is 'n ding = praten beteekent niets. maar
doen is de zaak. GRON, _. Proterl is gotkoop, malt .Dohrt is
''ft Ding. OOSTFR. STÜRENB. I, 18. Praten iss goodkoop, 8tuurder
i.~s dOOlt. OOSTFR. STURENB. p. 184. stuurder = 't GRON.
stoerder, compar. van atoer' = zwaar, moeijelijk. - Snakken
is good koop = woorden kosten niet veel. NEDSAKS. WBK.
IV, 875. En: Seggen ia (Jood, man doon ia een ding. WBK.
IV,736. - Snalc is good koop, HOLST. IDIOT. 1I, 319. En:
Praatjes Sand kent Gaatjes. IDIOT. lIl, 229. Het IDIOT. voegt
er bij, dat het HOLLANDSCH is, doch in HOLSTEIN veel gebezigd
wordt. - Kallen es kenn Geld. MEURS I, 400. -
M1Ûtle send Kehn Stüvre = woorden zijn geene stuivers.
lG7
DÜREN. I, 483. - PoUe wirden foUen nin seck = vele woorden
vullen geen zak. HFFT. OUDFR. SPRW. p. tno Gauhs
Vrde mage de Küjl ài faU = mooije woorden maken de kool
niet vet. NOORDFR. BENDSEN p. 440.
Riegt joe! zoo veel als: gaat in de rij staan! Schertsend.
Tegen de schapen zegt de 8choapjong, d. i. de schaapmelker:
hok op rieg! (OMl\1EL.). Het GRON. rieg, riege = rij; het
NEDERL. rijgen = rijen. - Rieget ju, saag de Buer, dä hadde
he men en Piärd in den Stalt. RHEINE. I, 285. Rieget ju,
sagg de Bur, das hadde ene Koh in 'en Stalt. MUNS1'ER. I, 297.
Rijd geld denkt scharp = gereed geld, baar geld denkt
scharp; men kan het goedkoopst teregt , wanneer men terstond
betaalt, en wie contant betaalt, wil zoo goedkoop mogelijk
bediend worden. GRON. Eveneens: J)at bare Geld levet delll
l' erlcöper: de verkooper heeft gaarne contante betaling. NED.
SAKS. WBK. UI, 57. - Baar Geld lacht. HOLST. lDIOT. UI, 2.
Schelden, schelden dut nijt zeer; sloagen, s/oagen betert weer!
(OMMEL). In 't OLD. Ragchen, ragchen daU nijt zeer, enz. -Deun,
waarmede kinderen zich troosten, en tevens den
plager sarren, wanneer zij gescholden worden. - Schelt
leümmt nich an 't Pelt. LEEHAliSEN (ALTMARK) lIl, 121.
Schoei, zee de vos, en kroop achter ' n piontspier, ook: Lei,
zee de V08, en kroop achter 'n raitspier. Schertsende uitdrukking,
wanneer men zich achter iets verbergt, dat geen verschuil
geeft, wanneer het verschuilen niets baat. GRON.
piont, piontspier = veengras-halm; wordt hier veel gebruikt
als pijpdoorhaler , en zoo zegt men in de Ol\li\iEL. piepraai. -
lIier is schuul, sä de rosz, un Kroop achter 'n Bä·nthalm.
OLDENB. I, 232. Schuul, .çäh de .Poss, do satt he achter '1b
Benthalm. OOSTFR. S'lÜRENB p. 239.
Schraalhans is er keukenmeéster. NEDERL. GRON. DIAL.
Smaalhans is Kekenmeister. HOLST. lDIOT. 1I, 102.
Schijn bedriegt. NEDERL. Ook GRON. DTAL. ])e Slein bedrégt.
NOORDFR. BENDSEN p. H3.
Slomp ken 'jt vis vangen, ook: Stompe7't ken '" vis lJangen,
of ook: 'n beurt kriegen: het lot kan iemand gunstig zijn; -
168
de fortuin i~ rond; een stuivertje kan raar rollen. GRON. -
Blinne Benne finn 't udc wolt mal 'tt /lrfke (erwtje). OLDENB.
lIl, 26. Een hlind Hoon findet ok wat ina Koom (korrel) i
een eenvoudig mensch maakt ook wel eells zijne fortuin.
NEDSAKS. WBK. I, 400. lJfe süht dat en blend Fe1'ken en
Bijcel fend. MEURS. I, 400. 'Ne blirmes aueje (varken) finnet
äuk woat 'ne jiiktJ1'1t (eikel). SOEST. I, 348. En bleng Hon
lengt auch wat e Kö1'rtChe. AKEN. I, 491. - Hierbij: Melt
ken nijt wijten, woa1' de oat topt, zee de man, dou zette hij
zien foele in 't woagenspoor, GIWN. waarvoor in het LEESKAB.
1856, nO. 5, p. 157: Men /can niet weten, waa,> de aal loopt,
zei de man, en zette zijne fuik in het wagenspoor. - De zin
dezer uitLlrukking zal zijn om het vertrouwen op zulke gelukjes
bespottelijk te maken. Welt weet wailr de /lal löppt,
säh Jaltn, do sett'd he de Fuki! in 't H'agen,'ljJoor, of: in 't
Gótegatt, ook: in de Schosttin (schoorsteen). OOSTFR.TÜRENB.
p. 63. - Wecker Glück hebben saU, den Kalt:t en Os~', STREL.
lIL, 70.
'a Menschen zin is 's menschen hcmetrid:, of: teven: ieder
is alleen dan gelukkig als hij zijn zin krijgt, naar zin en lust
mag leven. GRON, Minschen Wilt ia sin Himmelrick =--c:: des
menschen wil is zijn afgod. HOLST. IDIOT. lIL, 101. - ])es
Minsche Wetten esz des Minsche Silliglceit. KEULEN. I, 471.
Snöttergc voolen uJOl'den de béste peerden = snotterige veulens
worden de beste paarden. GRON. Ook van toepassing
op jongens. - ])e klattrigen Valen geven de beste Peerde;
de slordigste jongens, nl. op de kleeding, kunnen de fatsoenlijkste
lieden worden. NEDSAKS. WEK. I, 336. En WEIL
11, 7U6 met de verklaring: uit een levendigen, onordelijken
knaap groeit dikwijls de knapste man. -- Auf en s1táll Rà7mr
wort ofting en gauhs Nibet, an auf ett sttötigm Jönge en dügtigen
Kjàrl.; aus einem beschissenen (jährigen) Kalbe wird
oft ein glltes Hind, und aus einem rotzigen Jungen ein tüchtiger
Kerl. NOORDFR. BENDSEN. p. H2.
Speiers bin deiers, bij WEIL. Spugende lciruleren. Dijende Kiltderen.
- Spijers zb'n bedijers. NOORDHOLL. - Kinnet, de speen,
169
de pleggen to dei/n, of: Spie lcinner, J)eelcinner. OOSTFR. STüRENB.
p. 31. Speelcind, lJeeleind. HOLST. Spieleind, IJielcind.
DITHMANS. HOLST. IDIOT. I, 207. - Speie Keugtr, gedeite
Kertger. AKEN. I, 491.
Speulen om de Kaizer zien board; dei 't wint zel höm hoalert,
dei 'I, vertust zel hom betoalen = spelen om des Keizers baard;
die het wint moet hem halen, die het verliest moet hem betalen,
d. i. spelen om niets, uit joks. GRON. - Tri spelet
om des .Kaisers Baart, de 'n winnet, schal en halen; wij spelen
om niets. NEDSAKS, WBK. I, 57. - Se striën sech öm Keisersch
Bart on Kriegen noch leenrt HooI'. lVIEURS. I, 400.
Spottershuuslees branden ligt = spottersbuisjes branden ligt:
het spotten kan ligt den spotter treffen. GIlON. Spotters
Huua bronnet am eersten, NEDSAKS. WBIL IV, 963. Spott
nig mit de Botter, se is dür. HOLST. IDIOT. I, 142 het kon
u duur te staan komen.
Spijleers met leoppen slaan. NEDERL. Ook GRON. DIAL. Nägel
met Köpp malcen. MEURS I, ,100. Nagel mit Koppen maleen;
de partij door schriftelijke contracten verbinden. NEDSAKS.
11, 846.
Stadsl'ais is Jn dagrais = eene stadsreis is èene dagreis;
een e reis naar Groningen, naar stad, of: naar de stad, vordert
een geheel en dag, daar gaat een gel18elen dag meê heen.
GRON. - Stad-Reis 'is elt Dag-Reis. SEEHAUSEN. lIl, 12l.
Stappen as 'n Koate1' in de morgendauw == er heen stappen
als een kater in den morgendauw ; er trotsch heen stappen.
GRON. He stappt as 'n Pvgg (kikvorsch) in 'n Maane$chien.
OLDENB. I, 232. He strÜÜ1Jt sülclc, a8S 'n Pogge in de Maanschien.
OOSTFR. STÜRENB. p. 180. - Ri dä ham op iis a1t
Kriale un a Mi8t -= maakt zich groot als de kraai in den
nevel. NOORDFR. lIL, 2. He peddet as de Popg in Maanschien.
HOLST IDIOT. UI, 198.
Steleet eerst den Ping er in de Eerde, un rüket to, in wat
Land ji sunt: maak u eerst met de zeden en gewoonten
van een land bekend, v66r gij medepraat. NEDSAKS. WBK.
IV, 1018.
170
Stilte waters, diepe gronden. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
StiUe waters heMt de deepsten GrÜnne. OLDENB. lil, 26. -
Stille waters sinn diep. KLEEF. I, 381. Dat stáU Wah8er
Mt de diepste GI',ünn. NOORDFR. BENDSF;N. p. 441. - lJe
stitlleen Water hebt de deep8ten Grunde. NEDSAKS. WBK. p.
1035. Aldaar leest men ook het volgende: De Heer Pastoor
RENNER te DORUM, vermeldt in zijn ongedrukt GLOSS. FRISICUM,
dat hij eene oude schilderij in eene kerk heeft gezien,
waarop twee vrouwen afgebeeld stonden, houdende
het volgende gesprek: TRINE, Leve SU8ter Hilke, Mijn Mart
Willee , Is een Schalk stillken. HILKE. Leve Suster Trine, So
is ook de myne.
't Bloud krüpt, woar 't nijt goan ken = het bloed kruipt,
waar het niet gaan (loop en , vloeijen) kan: van familie kan
Illell geen kwaad hooren, niet verdragen, dat zij belasterd
worden: VOOl' bloedverwanten zal men altijd partij trekken.
GRON. - nat Blood kl'upt, daa1' 't nig gaan kan: NEDSAKS.
WEK. I, 101. Dat Bloot kl'üpt, daar et nig gaan kann:
bloedverwantschap laat zich niet verbergen. HOLST. IDIOT.
II, 357. - Wo dat Blaut nieh hen loopen kartn, do 7crüppt
et hett. HATTINGEN A. RUHR. I, 369. War 't Blood nien
geiht, dar kruppt 't doch. OLDENB. lIl, 26. - Thiar 't
Blüd r:gh leem kan, thial' kreapt het. NOORDFR. lIl, 2.
't Dik het geld Icöst, of: 't m!Jste geld 7cö~t: het dik, kof·
fijdik, heeft het meeste geld gekost: wordt aardigheidshalve
gezegd, wanneer iemand bedankt, omdat de koffij
reeds troebel wordt, of ze zoo niet drinken wil. GROK. -
lJat lJilcklf heU dat meiste Geld 7co~tet. Volks witz. HOLST.
IDIOT. I, 22L
't Eene oor in en 't andere weer uit laten gaan. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. In eert Ur geit 't rin un ut 'n annern werrer
rut. STEL. I, 70.
Te pas komen as'n mot in 'e jeudenhoes = te pas komen
als een varken in een jodenhuis : in een gezelschap komen,
wuar men niet begeerd, en alzoo onvriendelijk ontvangen
wordt. Ook: (}ezij16 (gezien, geacht) wezen as 'n mot enz.
171
De möt = zeug I speelt in meer spreekwoordelijke uitdrukkingen
eene 1'0\; o. a. heeft men: Hij ligt doar as 'n óakkers
mot = ligt daar zoo lui, als een varken; 't Handt hom
as 'rl mot 't haspeZn = 't staat hem zeer onhandig, heeft er
geen slag van. Verg. WEIL. i. v. hand. Het GUON. heeft:
handelt ook in de beteek. van: bevallen, aangenaam zijn,
nl. in de zegswijze: 't handt hom nijt = Ct hoagt höm nijt)
= heeft er geen zin in, verkiest het niet te doen, uit kop·
pigheid, of luim -])e kummt an as d' Mutt in 't JudenhU1U1.
OLDENB. lIl, 26. ])u warst daar ankamen , as de Söge
in 't JudenhltUs. NEDSAKS. WBK. IV, 911. En: An1cameu I
as 't Swiert in 't Judenhuus. WBK. IV, 11'24. - He kummt
an as de Sög in 't Judenhuus. HOLST. IDIOT. I, 198, IV,
228. lle es so wellkom as en Perken en en Jödenhulls. JHEURS
I, 400. He queem to pass ass de Mutte in 't Jödenhuus.
OOSTFR. STÜRENB.
't {}ait as 'n lier = het gaat als eene lier , (draaiorgel):
't gaat Hink van de hand, van eene werktuigelijke verrigting
gezegd. GRON. Wij voegen hier bij: Frans, brannt de Lamp
noch? - Jo M oder, as en Lier. - Aóraham, wat diihste
dann? EIc seU bei de Mäd an 't Füiir. MEURS I I 400.
't Hart op de tong heóben. NEDERL. Van zien hart gy'n
moordkoel moalent = van zijn hart geen moordkuil maken.
GRON. Uut sien Hart kine lJloordkule maken. NEDSAKS. WBK.
II, 599.
't Hart zinkt hem in de 8choenert, of: ])e moed zakt hem
in de 8choenen: hij heeft er geen moed toe. NEDERL. 't Zakt
höm irt de bijnen = 't zakt hem in de beenen = hij brengt
zijn voornemen niet ten uitvoer I 't zij uit gebrek aan moed
of aan lust. GRON. ])at Harte faUt em in de Boxen. NED.SAKS
WBK. 1, 129.
't Is altied gijn Maioavend, dat de kou botter 8chit = 't is
niet altijd Meiavond, dat de koe enz.: men kan niet altijd
smullen, te gast gaan. GRON. "\Vij hebben ook: 't Is altied
gijn /Jetpot. - 't Regent nich alle ])ag' Botter in de Riesbree.
OOSTFR. I, 18 riesbree = GRON. riezenbrei = rijstebrij.
172
't Is altied 't vetst (of: 17et) in andermans schuddel = hej
is altijd het vetst in èens anderen schotel: het lot van eer
ander meenen wij altijd wenschelijk boven het onze. GRON.
't Is altijd jet yn ien oormans schuyttel. HFFS. OUDH. SPRW.
p. 204.
't 18 gijn evangelie, of: ' t is altemoal gijn evangelie, wal
hij zegt, 't is niet altijd evangelie wat hij zegt: hij vergist
zich wel eens, men kan niet altijd staat op zijne woordel]
maken. GRON. !dt sunt nig luter Evangiljen. NEDEHSAKS.
WBK. I, 324.
't 18 moar 'n overgang, ~ee de vos, dou trolclcen z' hom 't
vel over de ooren = 't is maar een overgang, zei de vos,
toen zij hem 't vel over de ooren trokken: alles gaat voorbij,
aan alles komt een eind. GRON. AUes hat 'nen Ö/Jergang,
saht der T"ochs, dzt hoclce 8e'm et Pell övel'gen Uhre. AKEN.
I, 491. - 't Iss man 'n 'Overgang, siih de Poss, do tl'ulclcen
se hüm 't P(dl ovel' de Ooren. OOSTFR. STÜRENB. p. 163. 'Ti~
man een Avergang, seg de Vos, a8 se em dat Pell aver de
Oren togen = alle lijden duurt slechts kort, NEDSAKS WBK.
I, 482. - 18 alles en Oevergang , seggt de Buur, wenn he sin
Pro mit de Mistfork sleit. Ook: I -- seed de 17088 as em dat
Pelt över de Ooren trolcken wurr. HOLST. IDIOT. lIl, 163.
'Ti8 man 'n Avergang, sä de Voaz, a8 se em 't Pelt aver de
Ohren trulcken. OLDENB. IV, 232.
't b net zoo brijd a8 't lank i.v = 't is net zoo breed als
het lang is: men neme het, zoo als men verkiest, het geeft
geen verschil. GRON. ])at is so lang as 't breed is. NEDSAKS.
WBK. IIT, 12. ])a es ndt M breit wie es lank es. MEUHS I,
400. - Et is so lang as et breet is: er is iets voor en tegen
de zaak. HOLST. IDIOT. IJl, 9.
't liJ 'n goud kind, dat noa zien voader oardt: 't is een
goed kind, dat naar zijn vader aardt; voor: naar zijne ouders.
Spottend voor: heeft hetzelfde gebrek als zijn vader,
in zedelijken zin. GRON. E 8chönn Kent, wat noh si Modder
aat. AKEN. I, 491.
't ls'nwcer, men zol zien hottd 'el' nijt oct joagen = 't is
173
een weder, dat men ZIJn hond niet naar buiten zou jagen:
't is slecht weder, onweder. GRON. - En Wedder, dat men
keen Hund utjagen mueh. HOLST. lDIOT. Il, 172.
't Oog is nog grooter as de moag = 't oog is nog grooter
dan de maag: 't'oog verlangt meer, dan de maag: 't oog
is begeerlélc. Zegt men van kinderen die meer eten op hun
bord llemen dan zij gebruiken. GRON. Sine Ogen 8unt gröter
as sien Mund, of: De Mund i8 eer vuUet, as dat Oge. NED.
SAKS WnIC lIl, 259. De Ogen sünt gröter as de Buk. STRIDL.
lIl, 70. De Augen sind grö#er as den Buck. lVIEURS I, 400.
Bing Auge sin grööszer als der Bueh. KEULEN I, 471.
't Oog wil ook wat hebben: de goede smaak heeft ook zijn
eiseh, men is ligt genegen, om de innerlijke deugdelijkheid
aan den vorm, aan het uiterlijk aanzien op te offeren.
GRON. Vollediger, maar meer in ~chertsende beteekenis heeft
het OOSTFRIESCH: Dat Oge witZ ook wat, sà' de blinde JaM,
do frehd he na 'n mog Wicht. I, 18.
't DIJer een' anderen boeg wenden. NEDERL. 't Over 'n andere
boug gooijen, of: smieten. GIWN. Ik moot idt up 'n andern
Boog smiten, of: leggen. NEDSAKS. WEK. I, 107.
't Regent of 't mit emmers goten wordt = het regent, als of
het met emmers (van den hemel) gegoten wordt. Van een
plas- of stortregen gezegd. GRON. Idt reegnet , a8 wen 't mit
Schuppen, of: Mollen, gut. NEDSAKS WBK. I, 501. lIl, 182.
Et regnet , as wennt mit Balljen güt. HOLST. lDIOT. I, 63 -
Et pladdert vom Himmel, as wenn 't mit Mollen gütt. HlLDESHEIM
, I, 185. Molle, 't GRON. mol, moUe, botte1'1flOUe,
melkmol , langwerpige, uitgeholde bak, waarin men melk
te roomen zet (OMMEL.) of de boter kneedt (m.D.). OOSTFR.
Molle, Molde, NEDSAl\.S. Mölken, HOLST MölJ'e, Mölge, HD.
Mulde, AS, mele = baktrog, houten bak, waarin het brood
gekneed wordt. 't HOLST. ballje, 't GRON. boalie.
Trou je buurmans dochter en koop je óuurmans kou, den wor
je nijt bedrogm = trouw de dochter - en koop de koe van
uw' buurman, wanneer gij niet bedrogen wilt zijn: wanneer
men zijne gading in de onmiddelijke nabijheid kan be174
komen, moet men die niet ver af zoeken. Ons spreekwoord
heeft hier: buurman, waarvoor men anders altijd: noatJer l
zegt. El!e frth sien N abers Kind I (lenn weet he, wat he findt.
OOSTFR. I. 18. Nimm NaotJer/! Kind, so weet du, wat dufinnt.
MUNSTER. I, 197.
't Uur op l)ief vörrel loopert = 't uur op vijf vÎerendeel
(uurs) loopen = zonder noodzaak een omweg maken. GRON:
vörrel = vierendeel, maar in de zegswijze: iemand een
vürrel of zijn = voordeel, en zoo veel als: hem te gaauw
af wezen. Zoo vörrel!e ::::: voordeelig. - Eene Mile up fief
Varndeel gaan; NEDERSAKS WBK. IIT, 160. ]Je Mile heUt 8f;
mit dem Hund meten, un den Steerd to geven, van eene groote
mijl gezegd. In GRONINGEN spreekt men in die beteek. van
JJl'entsche uren (uren gaans), en omgekeerd, in DRENTHE
van: Groninger uren. Deze tegenstrijdigheid laat zich welligt
oplossen door te bedenken, dat een onbekende weg ons gemeenlijk
lang valt. - En weg up Pièfveerendeel = een omweg.
HOLST 1010'1'. I, 313.
't Verstand !eomt met de jaren. NEDERL. Ook GRON.DIAL.Man
ward nig eer wies und weten, eer man is half verf/leten.
NEDSAKS WBK. V , 242.
Twaalf ambachten, dertien ongelulclccn. Ook GRON. DIAL. -
Achttien Handwar!e, i8 nägerttim Unglüc!e. OLDENB. 1,232. -
Achtein Handwade is negentei1l Ungluk. NEDSAKS WBK. II,
589. -- Teinerlei Handwark, Utb hunnerterlei Unglüc!e. HOLST.
1010'1'. IV, 255. - Drözeng (dertien) Hane/werker, vezeng
(veertien) Onglöclcer, AKEN. I, 491.
Twee geloOIJen op één kussen, ]Jaar slaapt de duivel tus8chen:
gemengde huwelijken zijn dikwijls niet gelukkig. NEDERL. -
Twee gelooven op ijn peul, is ijn te veul. GRON. - Twee Gloven
up enen Pahl Is een to väl. OLDENB. lIl, 26.
Twee hrll'de steetten malen niet goed. NEDERL. Ook
GRON. DIAL. J'wäier härd Stiene grünne ài gäujd. NOORDFR.
RENDSEN. p. 440. - Zwei helt Steng Mahle selde reng.
AKEN I, i.HH. - J'wee harte Steen mahlt selten !eleen. OLDENB.
lIl, 26.
175
Twee vliegen in éé1t klap ûaan. NEDERL. OokGHON. DIAL.Twei
Pleigen mit einem Klappe slahn. HlLDESHEIM. I, 185.
Twei kwoaje honden bieten 'n ander nijt = twee kwade.
honden bijten elkander niet. Men hoort dit zeggen, wanneer
twee personen, die er beide wezen dnrven, een woordentwist
krijgen; er ligt in opgesloten: het zal niet te ver loopen, het
zal niet tot eene vechtpartij komen. GRON. -- Eert Krei hakt
de annel' keelt Oog ut, plegg Hans to ,veggen, do leev he nog.
HOLST IDIOT. IV, n. - Ehn krohe peck d'r Ande1' keen Oh.9
us. DÜREN. I, 483. - De ihne Kräge hïiclcet de ausere da
'Vgene ài ütt. NOORDFR. BENDSEN p. 442.
Twei over ijn is moorden = twee over een is moorden: één
kan niet tegen twee vechten, het moet zijn: man tegen man.
Behoort in de kinderwereld te huis. GRON. Twee over Een
8ünt MiJürners. OOSTFR, STüRENB. p. 153.
't Zal mij benieuwen enz. NEDERL. 't Zet mie ij,v beneien =
't zal mij eens benieuwen: 'k ben er nieuwsgierig naar. -
't Schalt mi doch nee doon, sà'h de Dären, to watt viJl' 'n Gatt
dalt uutloppt, do pissde se in 'n Teemse. OOSTFR. STÜRENB.
p.278.
't Zoo drok hebben as 'rt. möt mit ijn tit, of: as 'n p1'oekemoaker
op soaterdag mit b'n klant = het zoo druk hebben als
eene zeug met één tit (tepel), ironisch, voor: veel drukte
vertoonen en niets uitrigten. Wij hooren ook: loopen op 'n
proekemoake1'srlraffte. GRON. - He het et so dräck as de kukepann
op Fasselowend, of: as en alt Hackmdz. l\1EURS. d1'äck
hier eene woordspeling met het ww. drukh:en. - Het HOLST.
heeft voor een zeer bedrijvig, onrustig persoon, Se helt et
so hild as M eij de dree Boonen to Für helt, un sik nig Tierl
lett, een to pröven. lDIOT. I, 130. Voor: het zeer druk hebben:
Se hett et so hild as de Muus in kindelbette. lDIOT.
11, 137.
Van de Bems iJl de Dollert komen. GRON. Met gelijke beteek.
als het NEDERL. Van den regen in den drup; HD. AUB
dem Regen in de Traufe = van de Scylla op de Charybdis vervallen.
Het eerste ook in GRON DIAL. Vut rlem Regen in
176
de1t Druppen laU kamen. NEDSAKS WBK. T, 262. Van rl~r Matten
up 't Stro !cam en. Van der Platten in der Matten !camen.
WBK. lIl, 137. Van rlem Peerde up 'n Esel!camen. WBK. lIl,
307. Dat !cumt van der Pladden in der lvlatten. Dat !cumt
md Pladrlen (lappen, afgedragen goed) in den Plunnen (HANNOVER)
WBK. lIl, 324. Vun de Mat up dat Stro !comen.
HOLST. lDIOT lIl, 87.
Wat onze GIWN. zegswijze aan betreft , hebben wij hier
aan de ~Ionden van de Eems, de Ooster- en Wester Eems,
te denken, welke vaarwaters yoorzeker gevaarlijker voor den
zeeman zijn dan het ruime sop der Noordzee. De DOLLERT
staat evenwel nog ongunstiger bekend, en zou deswege zijn
naam dragen. In deze PROVo gebruikt men het woord: dot,
niet alleen in den zin van: razend, gek, maar ook in de beteek.
van: wonderlijk, vreemd; zoo noemt men iemand, die
wonderlijke invallen heeft, die ruwe uitvallen doet, meestal
met het doel, om anderen te doen lagehen ) een: rlollel't.
NEDSAKS. duU = wonderlijk, en ook = zeldzaam. - Het
woord is gevormd als: rlommert, lompert enz. en wij zouden
daarom de spelling: DOLLERT boven die van: Dollard, Dollart,
of Dollaard verkiezen. In genoemde uitdrukkingen
ligt het denkbeeld: van eén slechten in een nog ergeren
toestand komen. Het hiermede synonieme: Van den os op
den ezel !comen beteekent : in mindere, slechtere positie geraken,
waarvoor men te MINDEN zegt: Hei !cummet von 'n
perd up 'n ezel. Deze lezing bevestigt tevens de meening,
dat ons os, staat voor: ors = paard.
Van de hand in den tand. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
Et geit uus des Hand en der Zand. KEULEN, J, 471.
Van eens anderen lede I' is gOEd riemen snijden. NEDERJ,.
Van andermans leer is goud rijmen snieden. Ook: In andermans
veen is goud törf groaven. GRON. Dut 'n Amtern sien
Ledder is good Reemen snien. OLDENB. lIl, 24. Van enes
andern sien Ledder is good Remen snien. NEDSAKS WBK. lIl, 33.
Uut Andermanns Leer us gud Riemen 8chniën. MEURS r, 400,
UU8 ander Lüc!Cs Ledder esz goM Rehme schnic!ce. KEULEN I, 471.
177
Van ende tot wende. GRON.: van 't begin tot het einde. -
Van Ende to Wende. - NEDSAKS. WBK. I, 307.
Van Jzeuren zeggen löcht (of: lucht) me1t 't mijste = van
booren zeggen liegt men het meest: men moet voorzigtig
zijn om de praatjes van anderen na te vertellen. GRON. -
Van hören seggen kommen de Lögen. MEURS. I, 400.
l"an hoog komof wezen = van aanzienlijke familie. Schertsend
zegt men: Hij 's van hoog komof, zien voader was torenwachter.
GRON. Den es van hoch kommaf, sinn rader wont
op de Sölder. MEURS. I, 400.
Van 'n scheet 'n dunderslag moaken. GRON.; een berg uit
een molshoop maken. - He mäget en Bäirig auf en Mäustwjàrpet,
-- ook: En Elefant auf en Mágg, eene olifant uit
eene mug. NOORDFR. BENDSEN. p.433. Uut 'n Schäät 'n JJönnerscltlagg
maken. OOSTFR. STÜRENB. p. 211. Ut' ne scheet 'nen
donderalag maake. KUEF I, 381. Sei määt ul~f em F@oz 'nen
Donnm·schlaag. KEULEN I, 471.
r art Pipen up de Lippen lcumt Vrundscnup under de Slippen:
de liefde verleidt personen van beider geslacht van den
eenen graad van vertrouwelijkheid tot den anderen. NED.SAKS.
WBK. III, 321.
r an proat komt proat: het eene gebabbel brengt het andere
voort. GRON. ran Sna1c1c 1cumt Sna1c1c. NEDSAKS. WBK. IV,
876. Vun SnakJc 1cumt Sna1ck. HOLST. IDIOT. IV, 135. run
snakken kamt klakken. IDIOT. II, 277. Snakken = 't GRON.
snakken, praten.
Van twatf uur an de middag, d. i. den kortst mogelijken
tijd, bv.: hij kan het onthouden van twa~f ultr an de middag
= 't is hem terstond weder vergeten, ook: dat duurt van
twalf UU1' an de middag. GRON. - JJat hätt van twe~f Uhr
bös Medag. MEURS. I, 400.
Veet geschreeuw mz weinig wot. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
Päl Gesclzricht un weinig WuU. OLDENB. lIl, 26. - Veel
Ge8chrei un wenig WuU, seed de nüvel, mt scnoor en Swien.
HOLST. IDIOT. II, 28.
Veel hoofden veel zinnen. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
V .• Taarg. 13
178
räl Köppe hefft väle Sinnèn, sä de Knecht, as he mit 'n Wagen
vult Buuskohl umsmeä, un de eene trüUde hierhen , de ander
t1'iiUde darhert. OLDENB. I, 232. buuslcohl GRON. en DR.
boeskool , OVERIJSS. b06sekool, HD. Busschelkohl = gewone witte
kool. - So mannge Wuorst, so manngen Pinn, So manngen
Kopp, So rnanngen Sinn. ISERLOHN. lIl, 187.
Veel Rinderfoder givt wenig Kinderfoder = veel beestevoeder
geeft weinig menschenvoedsel, zegt de landman,
als tusschen de rogge veel gras groeit. HOLST. IDIOT. 1,329.
rele handen maken ligt werk NEDERL. Ook GRON. DIAL. -
Mánning Häujnne mäge häftig Ä.rbe(]. NOORDFR. BENDSEN. p. 442.
Vele kleintjes maken een groote. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
rele lütje maakt een Gl·otes. NEDSAKS. WBK. lIl, 107. Zwei
Klenge maachen ee Grusz; zwei Wenige maachen ae röl. AKEN.
I, 491.
rarbeelding is erger dart de derdedaagsche koortIJ. NEDERL.
Ook GRON. DIAL. InbiUung is schlimmer alJ de Darddags!coU.
OOSTFR. I, 18. Irtóilden is stuu/'er to verdl'Ïeven, as Dardendaags-
Kolle. STÜRENB. p. 30. InóiUung is arger as de Pe,~ti1-enz.
SWEL. lIl, 70. lnóild is ärger as de anderdaagsze !c001S. KLEEF
I, 381. - lnbildung esz schlemmer osse de Pestilenz. LIPSL.
I, 267.
rer van je goud, digt bie je schoa = ver van uw goed,
digt bij uwe scbade. GRON. Het oog van den meester maakt
het paard vet. NEDERL. Wec!c (wijd, ver) van sengem Goht,
es noh bei sengem Schade DÜREN I, 483. Fie/' fin hUW8, heyn
o!J sin schae = ver van buis, digt bij zijne scbade. HFFT.
OUD FR. SPRW. p. 74.
ret wit 001Je1t drijven. NEDERL. Ook GRON. DIAL. flat FeU
drift oaven,' beeft de geringe man het met een voornaam en
magtig persoon te doen, dan moet bij de minste wezen.
NEDSAKS. WBK. I, 384. Dat Felt mut aUtied baven driven.
HOLST. IDIOT. I, 74. - Felt drifft baven, un wenn 't !tc!c
man van 'n Huud is. OL.DENB. IJl, 26. Pelt schwemmt óoven
on wenn et maal' Hondsfelt es. MEURS. I, 400. Pett schwemmt
bOL'en, un esz "t aut mem Ruen-Fet! (hondevet.) LIPSL. T, 267,
179
Fett schwömmt oove, .Effel del' Schum ltOch dm' bovve. AKEN I,
461. At Smeer wal óaawen wees, as't uk fan an aaien Banj.
NOORDFR. lIl, 2.
reul swienen moakt dunne drank: reut monden moaken teege
8chuddels :.-:: vele varkens maakt dunne spoeling. GRON. -
Wo der 8wiene vieln 8ind, i8 et 80ap dünne. DRIBURG I, 362.
Piel ftärker& maket delz speil dl~nne. SOEST. I, 348. - Wo d'r
Sau vel send, dolt fält iit Gespünles dömz. DüREN I, ,103.
Veelal wordt dit spreekwoord toegepast, wanneer eene erfenis
onder vele personen verdeeld moet worden. - Männing
Muhssinge mage lah8ig Fähse = vele monden maken ledige
schotels. NOORDFR. BENDSEN, 443.
reur geld ken men de d;;vel loaten dansen = voor geld kan
men den duivel laten dansen: voor geld kan men alles gedaan
krijgen. GRON. - Por Getd kann man 'n .IJüvel dans8mz
selzn. OLDENB. I. 232.
Veur 'n enkeld maal ken mMt tegen 'n óurgemeester teren:
voor eene enkele keer kan men eene buitengewone uitgaaf
doen. GRON. Por 'n enkelt Mallcanr~ 'm woU telgen 'n Biirf/
eme~'ter tären. OOSTFR. "TÜRENB. p. 48.
reur flpek en boon en mit loopen, of: reur spek en 'n metworst:
niet voor vol gerekend worden, bijlooper zijn. Hierin
ligt: hij kan maar weinig verdienen, niet meer dan den
kost, en nog maar een schralen kost. De boon schijnt althans
voorheen niet hoog in rekening geweest te zijn. Bij WEIL.
Niet eene b001Z achten, voorheen in gebruik voor: Klein achten,
of verachten. BEKN. NED. TAALK. WBK. i. v. boolt. In
de zelfverwensching :lJ'Iag 'k 'n boonij wezm, ruw uitgedrukt:
Maf! mie de dUlJel haaien, zal boontje hiel' zijn het NOORDFR.
óana -=: moordenaar (GOTH. bani = wonde) OUTZEN. p.19.
In STAATS-VLAANDEREN zegt men: Voor spek en appels meeloopen.
rör Speklc un Bonnen mit lopen: voor den kost medearbeiden,
maar daarbij ook üiet veel uitrigten. OOSTFR.
BTÜRENB. p. 317.
Veur wat mout wat wezen: voor wat moet wat wezen:
dwaze handelingen hebben slechte gevolgen. GRON. --" rör
18"
180
wat hört wat, HOI,ST. IDIOT. II, 11:)4, en verklaart het door:
Wie dl~ mir, so ich dir. Het schijnt dus, dat de beteekenissen
verschillen. - Föt wat hüürt wat. STREL. lIl, 70.
Violen laten zorgen. NEDlmL, Ook GRON. DIAL. He tet vio·
len s01'gen. NEDSAKS WBK. I, 395.
J'ïsclt let de menBeh zoo as hy is: visch is niet voedzaam.
GRON. Vi88 leU de Minsk ass he iss. OOSTFR. STÜRENB. p. 317.
Vtijs (of: vlais) wat, eerdappels zat = vleesch wat, aard·
appels zat: vleesch en spek kan men niet zoo veel eten als
men wel lust, dat is bijzaak; met aardappels of ander ge·
kookt eten moet inen den buik vullen. De gemeene man
noemt dit laatste ook: roegvoU1' (ruigvoeder) in tegenoYel'stelling
van kÖl'tvour (kort voeder). Eigentl. wordt met roeg'
vour, hooi en stroo, met kortvour, haver, boon en , etc. beo
doeld. GRON, IJe Peer möt heóóen Water salt un Poder wat.
HOLST. IDIOT. lIl, 200. FZeesch wat, 't änneT saU. SEEHAUSEN.
lIl, 121.
Vogeltjes, dei zoo vroug zingen, dOal' gait de kat mit vört,
= vogeltjes, die vroeg zingen, daar gaat de kat mee heen:
vroeg op den dag lustig, dikwijls laat op den dag verdrietig,
treurig, Waarschuwend hoort men, vooral tegen kinderen:
daor komt en stoepel't op! G RON. - De Vagel, de frou
singet den fretet des Avends de J(atte1~. NEDSAn:S WBI{. I, 332.
Een Vagel, de frö singe, huult des Aóends, HOLST IDIOT. IV,
297. .Dai vilale dai si!u frè'n singet, freatet de kat. DRIBURG
I, 362.
Voor den wind is goed zeilen. Ook: J' oor wind ert stroom is
goed zeilen. NEDERL. Ook GRON. DIAL. - Stroom daal 1tn
vor den Wind is good seilen. NEDSAn:S. WBK. IV, 735,
Voorzigtiglteid is de moeder del' wb'slteid, of: -- van de pOI'celeinkas.
NEDERL. Ook GRON. DIAL. - .De V6rseeh es de
Moder van de Po.çteleinlcaa,ç. :MEURS. I, 400.
Vreijer en vreister onder ijn dak is 'n groot gemak = vrijen
onder één dak, is een groot gemak, GRON. - Ut is dem
Ossen· Willen. wen he bi der Ko im StaUe steit. NEDSAn:S, V,
257. Wan zwei sich freien ongel' een Daag, Dat bl'engt 1ct~ng
181
Ihr en gruaz Gemach. AKEN. I, 491. - Kieng Ihr = weinig
eer.
17roagen ia vrij, 't waigem der bij. GRON. - Fragen 8ünt
free, man Een nig: i8 MamseU nog Jumfer? (is mejufvrouw
nog ongetrouwd?) vVaarmede men het antwoord op eene
onverstandige of ongepaste vraag ontwijkt. HOLST IDIOT.
I, 332.
17roeg gewend, oud gedaan,
NEDERL. Ook GRON. DIAL.
LENGEFELD. I, 325.
of: Vroeg gewend, oud geleend.
Fl'euch gewnnnt, alt gedohn.
171'Oeg rijp vroeg 1·Ot. NEDERL. Ook GRON. - Prou Hingst,
frou Rune. NEDSAKS. WBK. lIl, 557.
WaM de Düvel 8ülf8t nich hen düürt, daar stüürt he 'n old
Wig hen. OOSTFR. STÜRENB. p. 270 = waal' de duivel zelf
niet durft komen, zendt hij een oud wijf heen. - Wiiwer
U1t GäU8e heM 't eeren eigenen Kopp; 8e richtet all mangaens
wat uut, dat de Düüwel 8ick nich getrüwwet. OMABR. lIl, 162
= vrouwen en ganzen hebben haar eigen kop; zij rigten
vaak wat uit, wat de duivel zich niet toevertrouwt. ~
Wo d'r Dühfel net kom me kan, do Bcheck hä 'n aalt Wijj.
DÜREN. I, 483. Al' et Ortheil en de Welt es van Wiewel' on
Papen angesteUt. MEURS. I, 400. Wo der jJüvet rtet komme
kan, do scheckt he en o't Wiej. AKEN. I, 491.
Waar het hMt vol van i8, loopt de mond van over, of: -
spreekt de mond varl. NEDEHL. Ook GRON. DIAL. WO lit Stütz
van vol es, dolt lööf d'r' Monk van övver. DÜUEN. I, 483.
Waar hout gehakt wordt, vallen spaanders. NEDERL. Het
GRON.: Woar holt kapt wordt vlygen ,~poanen. - Woor man
Holt hauet, dar faUet Spüne. NEDSAKS. WBK. IV, 963.
Wo keen Holt haugen ward, fallen keen Spöön. SCHWERIN 1,
73. - Wo mert häut, do faUm Spiene. AKEN. I, 491.
Waar ?nen mee vel'keert, wordt men mee geëerd. NEDERL.
Ook GRON. DTAL. - De mit Hunden to Bedde geit, steit mit
.Flöen up. NEDERSAKS. WBK. I, 424. En: ])e sik under den
Draf menget, den fl'etet de Swine. WBK. IV, 741. Ook: De
sik im Drank menget, (len Jretet de Parkett , HD. Wel' Pecle an182
gl'eiJt, besudelt 8ick. WBK. I, 248. Nog: De bi enelt Goden sitte1t
geit, de steit ook bi enen Goden wedder up. WBK. lI, 526. -
Wei 8ik mank de drawe mi8ket, mot Zel:en, dat eane de sügge
freatet. MARSBERG. I, 321. - We sick 01tger d~ KZeie mengt,
demllt freisze de Säu. ,mEN. I, 491. - Wä sick onger de Kteie
misch, elrt wil'd 1!an de l!ärke fräsZ8. DÜREN. I , 483. - Hierbij
het NEDEHL.: Die md pik omgaat wordZ ligt be8met. Ook GRON.
DIAL. Hoewel het verschil in beteekenis der opgegevene
NEDERL. spreekwoorden duidelijk is, schijnt het, dat het
met de overige niet zoo bepaald het geval moet zijn.
Waar men zelf niet komt, wordt ons het hoofd niet gewasseken.
NEDERL. Ook GRON. DIAL. - Wal' man SÜZv8t nick
kummt, dar wart een ele kopp nich wu,~cken. OLDENB. lIJ, 26.Woal'
man sutfst nig kumt, dar warel enem de Kopp nig wusken.
NEDSAKS. WBK. lI, 846, IV, 1091, V, 202. (Hierbij: -
Wenn ik nig kam, wart mi de kopp nig wU8cken : het is eenerlei,
ofik daar ben of niet. HOLST. IDIOT. U, 324.) _. Komt overeen
met: Zelf i8 het be8te lcruiel. NEDEltL. - ZeZve is be8t kruud.
GRON. - Setf ill edel kruid. OOSTFR. STÜRENB. p. 243. -
Selwe is gurit krut, men et Wä8Z nig in Atlemann Gaoden,!,
297. --- Selwe ies gued l,riut. SOEST. I, 348. Sulf8t i8 de Mann.
NEDSAKS. WBK. IV, 1091..
Waar niet8 is, heeft de keizer zijn regt verlo1'en. NEDERL.
GUON. DIA I ... - W'o nick me e8, giet de Kaiser sien Recht
verZoeren. RECKLINGHAUSEN 1, 273. - Wo nüscnt is, ket de
Kaiser sin Recnt verloarn. - STENDAL. IN DER ALTMARK. UI,
122. -- Wo nüüs en ös do' het d'r Kes'r et Räack v' lor. KREISE
EUSKIRCHEN I, 509. - Wo nieks esz hät d'r Kai~Jer si Reek
IJe1'lore, DUSSELDORP I, 483. - Wo nex es kat cl' l' Kehser se
Rääek ?JerlokTe. KEULEN I, 471.
Waar rook is daal' i$ ?Juur. NEDERL. Ook GRON. DIAL. -
Woor Rook i,y, daal' i8 ook Vüer. NEDSAKS WBK. lIl, 518.
Wachten, twei lrörttn twei langen, d. i. zeer lang. GRON.
Ik seet da twee lang un twee breet, ik zat daar zeer lang.
HOI.ST. lDIOT. I, 151.
Wanne!'!' {le boom is groot, Dart is de planter dood. NEDERL.
lil3
Ook GRON. - Wenn de Boom ill groot 80 i8 de Planter dood.
NEDSAKS WBK. lIl, 299, 329. DOLST. IDIOT. lI, 74.
Wann 't up 'n P'stOOI' riegnet, drüppelt 't up 'n Köster: als
het op een pastoor regellt, druipt het op een koster. OSNA·
BRueK lIl, 162. - Warm 't op'n pastor' riant, druppeld
et op 'n köster. ATTENDORN. I, 357. - Wenn et op {ler' Heer
reent, dan dröpt et op eler Knecht. AKEN I, 491. - Hierbij:
De Köster cs de Sel/kant van de Geislech1ceit. MEURS I, 400.
Wat de boer nijl ken, dat vret hij nijt = wat een boer
niet kent, dat eet hij niet, Is eene beschuldiging voor iemand,
die weigert iets te eten, omdat hij het niet kent,
of uit vooroordeel niet eten wil. GRON. - Wat de Buur
uig kennt, dat fl'it he nig. NEDSAKS WBK. I I Hi6.-- Wat
de Buur nig kennt dat friet he nig. HOLST. IDIOT. I, 193.
Het HD.: Was weisz der Bauer von Gurlcensalat! In HOLST.
Wat weet de Buur vun Augurleensalat. IDIOT. I, 193. -
Wat de Buer nicn keitnt , dat JräU he nich. STREB. lil, 70. -
Wat de Bul' nig leent, dat fl'ett he nig. MUNSTER I, 297. -
Wat de Buër ni leennt, dat {reU n' ni. PATERBORN. I, 362. -
Wat de buer nicn kennt, frett he nicn. RECKLINGHAUSEN I,
373. - Wt den Buur niet leennt dat frett he niet. lI1EURS. I,
400. Wat d'r Buer net Mnt, dat friss hä net. DÜREN I,
483. - Wat de biuer nit kennt. dat friet he uit. SOEST. I,
348. - Wat der Buer net leennt, dat jräszt '13 net. SlEGERLAND.
I, 519. Wat der Buur net leermt , dat freszt he net.
AKEN. I, 491.
Wat 'er wezen mout, dat mout ter wezen = noodzakelijke
uitgaven moet men zich getroosten. GRON. -- Wat d'r wäaen
1mdt, dat muU d'r wá'sen, 8ä de Jung, do harr he 8ick 'n Muultrommel
Koft. OLDENB. I, 232.
Wat net oog niet ziet krenkt het hart niet. NEDERL. [Wat
't oog nijt zöcht, kreunt 't hart nijt. GRON.] - Wat ick
11,ich weet. Dat makt mi nich heet. OLDENB. lIl, 26. - Wat
dat Qge nig sut, dat quält dat Harte nig. NEDSAKS, WBK. III l
259. -- Wat ile nig weet, ma1ct mi nig heet. HOLST. lDIOT.
II, 123. - Wät ech net weisz, dät rnacht mech net heisz.
181
SlEG ERL. I, 519. ,-- Wat ik ni weit, dat makt mei ni heit.
PATER BORN I, 362. -- Wat m'r net wee8, määt dne net hee8.
DÜREN. I, 483. Wat me net wee8, Maackt net hee8. AKEN
I, 491,
Wat in de melk hebbeit te brokken (= kruimen): wel bemiddeld
zijn. GRON. He het wat itj, de Melk to brokkel/,. NEDSAKS.
WBK. I, 132. - He helt toat in de Melk to 7cromen. HOLST.
IDIOT. II, 352.
Wat jong i8, 8peelt graag, wat oud i8, bromt graag. NEDERL.
W"atjon7c is, dat 8peult geem, wat oltl i8 dat neult geern. GRON.
neulett :::: brommen, pruttelen. Watt juttg i8s, spölt gäm, watt
old i88, nolt giÏrn. OOSTFR. STÜRENB. p. 160. Wat jonk e8, dat
spelt gèier, wat aalt e8, dat 7cnottert gäer. DÜREN I, 483. -
JOttg bei Jong, en O't bei O't, denn wat jong e8, dat speelt geer,
wat o't e8, dat 7cnottert geer. AKEN I, 491.
Wat men dronken doet, moet men nuchtel'en ontgelden. NEDER!..
Ook GRON. DIAL. Wai be80apen 8telt, mot nöehteren hangm. DRIBURG,
I, 362. Watt m' irt dunen Mood deit, muit m' noentem
uutsuren. NEDSAKS WEIL OOSTFR. STÜRENB. p. 307.
Wat van kattm komt, weet van muizen. NEDERL. GRON. DIAL.
En: Blaue doeven, blaue jongen. GRON. - Wat van Apen kumt,
wilt lusen; wat van Katten klt/nt, wilt musen. NEDSAKS. WBK.
I, 22. Ook: Aart wil Valt Aart nig; .Dat 8pek WillJalt der Swaren
nig: ])e Katte let dat mU,len nig. I, 26. Aart tett nich von A.art:
de KaU teU dat Musen nich, de Schnirer ZeU dat StèiZent nich
mt 't blivt all 'n8 a,~ 't i8. STREL. lIl, 70. Art ZeU vurt Art
nich, de Kalt de lett dat Musent nig. HOLST. IDIOT. 1,49.
Wentt alle Ptttte7~ un Pöle vuU 8unt, 80 kumt de Jirost: er
komt zelden aanhoudende vorst, vó6r het land doornat is van
den regen. NEDSAKS. WBK. lIl, 350.
Wie bang i8, 1/lOet op schildwacht staan. NEDERL. Ook GRON.
DIAL. - ])e bange is, de moot 8chillern. NEDSAKS. WBK. IV,
654. --. JiVe?t bang es, mott Seheldwach stonn. MEURS. I, 400. -
In den PLAT-DUITSCHEN Reintje de Vo,v: neme blöden i8 dat
fJelüke dilre, deme könm helpet dat eventÜl'e. (De stoutmoedigen
bezitten de wereld). HOLS'!'. IDIOT. I, 30'1.
185
Wie !3enmaal steelt is altijd een dief NEDERL. Ook GRON.
DIAL. Wel' een Mäl stiUt i.9 'iimmer 'r~ De~f. SEEHAUSEN IN m:R
ALTMARK. IIl, 121.
Wie geeft, wat hij heej~, is waal'd, dat hij leeft. NEDERL.
Ook in GRON. - De daar {jivt, wat he heft, is weerd, dat he
leelJt. NEDSAI{S. WBK. I, 503. - Welt geft wat he het (of:
düht, wat he kann) es werth, dat he tölt. MEURS l, 400. Wár1'
gitt l watte hät, esz wääth, datte läiiv. KEULEN I, 471. -
Wö git, wat hä hät, as wad, dat hà läv. DÜREN I, 483.
Wie het laatst lacht, lacht het best. NEDERL. lJei 't leste
lacht, lacht 't beste. GRON, - Wecker to le8t lacht, de ok to
be8t lacht. STREL. lIl, 70. - Wie 't leste lacht, lacht et be8te.
KLEEF. I, 381.
Wie looven wel an iju aod, 7JZOa1' nijt alt ijn koop = wij gelooven
aan één God, maar niet aan één koop, zegt de kooper,
wanneer hij het met verkooper over den prijs niet eens kan
worden. Looven heeft de beteekenis van: vertrouwen, en in
dien zin hoort men ook: zij looven elkander niet. GRON. -
Wi blievt wol bi eenen Gatt, ave1' ltig bi eenen Koop. HOLST.
JDIOT. lI, 319. - Wij voegen hier bij de zegswijs: Rug
wendt, koop 8chendt = de rug gewend, de koop geschonden:
gaat de koopel' heen, zonder dat de koop gesloten is, dan
zijn beide weder geheel vrij. - Wi töven walt Alle an Een
Godd, mali wi (lten doch nich Alle uZ/t Eert Schöttel. OOSTFR.
STÜRENB. d. 322.
Wiens brood men eet, wiens woord men 8p1'eekt. NEDERL. -
De88en Brood ik ete, des8en Woord ik spreke. BREMEN. IJessen
B1'ood ik ete, de8sen Leed ik 8inge. LUBECK. NEDSAKS. WBK.
I, 142.
Wie steltren Olt8 an gijn 8trorttedl'ek, wie WOtle1t op 'ft bOVe1t
Koamer. GRON. - Watt geit u'ns de (]ötedl'elclc at!, wi wonen
upp de Uppkamer. OOSTFR. STÜRENB. p. 301.
Wieze (of: looze) nozmde1' legge1~ heul' aier wel ijs in 't roet
= wijze hoenders leggen hare eijers wel eens in onkruid;
wijze menschen, en vooral dezulke, die zich op kennis en
doorzigt laten voorstaan, vergissen zich nog wel eens, laten
f86
zich wel eens misleiden, doen wel een dwazen stap. GRON.
Wise Höhtter leggen ook in de Nettel.~. OOSTFR. STÜRENB. P'
159. Wise Hönen legget ook in de Netteln. NEDSAKS. WBK.
1I, 654. lIl, 235. - Wiese HÖllen leggt ook in de NeUeln:
wijze lieden dwalen ook: HOLST. IDIOT. lI, 155. 'N lelok Elan
teggt ok mal in Nettel. STREL. lIl, 70. - Sinn eier in de net·
teUe leggelt. KLEEF. I, 3~1. De fiene Lültd (of: wiese Hennen)
leggen de Eier legleclt en de Netelen. MEURS I, 400. Wiese Haunel'
legget auk woel mal in r1e NieUeln. WERL. I, 350. - Weise
HeUtMr legget äk in de Niteln. PATERBORN. I, 362. -- De
weiserl ltönnel' tegget äuk wal mal in de uitel. DRIBURG I, 362. -
huhs Hoondel' verlägeu och ald ens de Eier. KEULEN I, 471.
Waar tJalk is, is nering, zee de seheernslieper (of: mössel·
man) en schoof mit de kaar irt dé kerk = waar volk is, is nering,
zei de scharenslijper (of: mosselkoopman ) en schoof
met de kruikar in de kerk. GRON. Wij kunnen de diepte van
dit spreekwoord niet peilen, maar meen en , dat het volk het
te pas br81)~t, wanneer er vele menschen bijeen zijn, en dan
daarmee ten naasten bij wil te kennen geven: van die drukte
is voor den een of ander altijd partij te trekken. - Bi den
.Lüden is de Nal'ung, - Waar Ebe1'8 sunt, daal' sunt ook Poggen
= waar ooijevaars zijn, zijn ook kikvorschen: de natuur
zorgt voor alles, en: waar aas is, verzamelen zich de adelaars.
NEDSAKS. WBK. lIl, 93. -- Bi den hu'en es de Nal'unge,
sacn de Schärensliper un schaf met der kar in de Kiärke.
ISERLOHN lIl, 185.
Wordt zoo mennig zak toubonden, dei nijt vol is = er wordt
zoo menig zak toegebonden, die niet vol is: menigeen is
het niet gegund zich zat te eten. GRON . .Dar wart woU mm·
nig Saek tobunnen, de nien vult is. OLDENB. lIl, 26. Wardt
mannig Sak to bunden de nig V1tU is, antwoordde eene arme
aan eene welgestelde vrouw, die haar vroeg, hoe zij met haar
geringe verdiensten kon rondkomen? Hoe treffend! voegt het
WBK. er bij, - het verdiende een spreekwoord te worden, en
het werd het. HOLST. IDIOT. UI, 78. - ]J1e bengt 'ne Sack
wal zau, ik he volt es. AKEN I, 491.
187
117 ijn op melk. is 90er1 voor elk; melk op wijn, dat is venij1t.
NEDERL. - Wim op melk is goud 1;éur elk; melk op wien is
groot vénien: drink wijn na melk, en niet omgekeerd. GRON. -
lUelk up Wien, dat is Venien; Wien up Melk, dat i8 vor elk.
NEDSAKS. WEIL lIl, 143. - Wiett up Melk, is vör Elk, Melk
up Wien is JTenien. HOI,ST. IDIOT. I, 93. En: Up Wien de
Melk is nig vör Elk, Elk een sin. .1föge. IDIOT. lil, 93. -
Melk upp Wien iS8 Venitt. OOSTFR. STÜRENB. P 308.
IJgen schuld ploagt 't mijste = eigen schuld plaagt het meest.
GRON. Et göt ke grötel' heet, Als wat mer secn zelf8 an deet.
DUSSELD. I, 438.
Zeuve?t i8 'n galg vol = zeven is eene galg vol. GRON. En
Galgen vull = Zeven personen. HOLST. IDIOT. II, 8. - Söwen
e8 en volle Ga lleg , MEURS Ir, 8.
Zich niet kunnen reppen of roeren. NEDERL. In deze bete ek.
heeft het GRON. Zok nijt kennen reugen. - N ijt roggels of 1JÖrrels
kemten = achter noch vooruit kunnen. 'T OOSTFR. : Nich
vorrels of ruggels. STüRENB, p. 318. He köh8 hám wihs8er rippe
untig räil·e. NOORDFR. EI' konnte sicn weder regen noen bewegen.
HD.
Zien vouten onder ander mans toalel mouten 8teken = zijne
voeten onder eens anderen tafel moeten steken, zooveel als:
bij een ander moeten dienen. GRON. Hä mU8Z 8ing Bein unger
andel' Lueh 's De8en ,vätze. KEULEN I, 471.
Zit op peerd en zöcht 'er noa = hij zit op het paard en zoekt
er naar. GRON. Wordt iemand spottend toegevoegd, als hij
iets zoekt, wat hij in de hand of in den zak heeft, in allen
gevalIe voor de hand ligt, waar hij over heen ziet. Om deze
zegswijze te verklaren, vertelt men, dat zeker landbouwer,
op hooge jaren gekomen, zijn land te paard rondreed. Eens
zijn vee tellende, vermistte hij steeds één paard. Hierover
ongerust, deelt hij dit aan zijn bnurman mede, en beweegt
hem om mede naar de weide te gaan. Deze telt ook niet meer
dan elf, maar ziet nu, dat de oude man het paard, waarop
hij zat, niet had medegerekend. - He 8itt upp 't Perd un
aöc!zt darna. OOSTFR. STii.RENB. I, 18. - He 8öcht dat Peerd,
188
un ritt darup. HOLST. IDIOT. IV, 155. - l/6 sitt up 't Piird
un 8öcnt 't. STREL. In, 70. Hei aitt up et pérd en aückt et.
KLEEF. I, 381.
Zak 'n bagget lagchen = zich een bogchel lagchen: zich te
bersten lagchen. GRON. Het NEDSAKS. heeft: ik woU mi mol to
bar8te lachet hebben. WBK. I, 56.
Zonder werk geen honig. NEDERL .. Ook GRON. DIAL. - De
KaU de sik vö.·t Mausen 8cnamt mutt hunfJern. HOLST. IDIOT.
lIl, 126.
Zoo als de ouden zonge1t, piepm de jongen. NEDERL. Wat de
ollen zingen. piepen de jongen. GRON. _. Aa de Oole1~ aungen,
so piept de JunfJtrt. OLDENB. lIl. 26. - We de Ale song 'n,
a8uh flötn de Jottg 'n. FIRMMICH U. LECHENICH. I, 509. -
Wie die Ale songe, 80 p{tfe die Jonge. SIEGERLAND I, 519.
We de Ahle fleutet, 8U piefen de Junge. KEULEN I, 471.
Zoo als de waard is, vertrouwt hij de ga8ten. NEDERL. Ook
GROK. DIAL. - Man sogt Nums achter dert Afen, oder man het
.mlfs darachter seten. NEDSAKS. WBK. It 7. Man söggt nilms
achter de J)Ö I' , oder man steit 8ülvst darvöl'. HOLST. IDIOT. I,
238. Me 80ckt !Jenge henger 'ne Struch, of me hat selv8 der henger
geleege. AlmN I, 491.
Zoo als het gelz~id is, zoo is ook de echo. NEDERJ,. - As
man (in) 't l/olt ropt, so ropt idt wedder heruut = zoo als men 't
bosch roept, roept het weder terug. NEDSAKS. WBK. II, 652.
So de Gast, So de QUai,'t; zoo de vraag zoo het antwoord.
HOLST. IDIOT. 1I, 12.
Zoo doof wezen a8 'n kwartel: zeel' doof zijn: kwarteldoof =
een weinig doof, ook: Oostinjes (Oostindisch) doof GRON.He
es 80 dauf as en Quartel. MEURS I, 400.
Zoo gewonnen, zoo gerortnen. NEDERL. ZOO der an, zoo der van.
GRON. -- So gewonnm, ao zerronnen. HD.: - Aa ik 'r kwam
an, so kam ik '1' wedder van. NEDSAKS. WBK. II, 724. - Met
de Tromm gewonne, met de Ftöt verspeelt. AKEN I, 491.
Zoo vat as 'n potje mit peren (staat voor: piere1&) = zoo vol
als een potje met peren: opgepropt vol, boordevol. GRON.Et
r;.y 80 volt wie en Pött8che met Pieren. }\IEURS I, 400.
189
Zoo vragt men de boer de kunst ~f! = zoo vraagt men den
boer de kunst af: zoo pleegt men de onnozelen uittevragen.
GRON. - So fi'uget man dem Buren de kunst af. NED. SAKS.
WBK. I, 166. - So fragt man dem Buuren de Küust af. HOLST.
IDIOT. I, 192.
Zuinig, zei besje. NEDERL. - Sünig seggt Bessje, en ook:
Sünig sä 't Wief, do braadde se 't Spelck in Botter. OOSTFR.
STÜRENB. p. 273.
Zij gait in de lange huur = zij gaat trouwen. Alleen van
vrouwelijke dienstboden gezegd. GRON. huur = dienst. - E1t
langen Deen8t gaan = trouwen. Doet denken aan het Bijbelsehe:
Hij zal uw heer zijn. HOI,sT. IDIOT. lIL, 11.
Zijne oogen verlclaren. Wij twijfelen of het wel goed NEDERL.
is. In GRON. zegt men: Hij ken zien oogen ijs verkloa-
1'en = kan zijne oogen eens verklaren; als een jong man in
de gelegenheid is, om het meisje te zien, waarop hij een
goed oog heeft. Bij HOOFT: Met de verplette wallen der
Burgh verklaard' hij zijn' ooghen. FOl. 535, 35. - Het
NEDSAKS. heeft: Sine OgMt ver1claren = zijne oogen laten weiden;
He wilt sine Ogen ins verklaren, zegt men van iemand,
die heen gaat, om een aardig vrouwspersoon of zijne bruid
te zien. WBK. II, 7 9 4. - He wilt na de B rud- gaan sik de
Oogen verklaren mt (en) soten Mund haalen. HOLST. IDIOT.
IV, 158.
Zijne schaapjes op 't dl'oge hebben. NEDERL. Ook GRON. DIAL.
He het 8ine Schäpke1t in 't Dröge. NEDSAKS WBK. IV, 606. -
He helt se in 't Dl'öge brogt = in veiligheid gebragt. HOLST.
IDIOT. I, 257. - Hei hädd sinn Schoppke8 in 't DrötJge.
KLEEF I, 381.
Zij spi1tt loopgoaren (ook: loopelgoaren) en haspelt 't mit de
hakken: zij doet niets dan rondloopen, bij de huizen gaan,
in plaats van te huis te blijven en te arbeiden. (eigen tl. spinnen).
GRON. - Se .~pinnet Lopelgal'en un haspelt mit dem Hakken.
NEDSAKS. WBIL lIl, 85, IV, 953.
H. MOLEMA.
OVER DEN GROND VAN DE VERSCHEIDENHEID
V AN KLANK IN DE VERSCHILLENDE VORMEN
DER ONGELIJKVLOEIJENDE
WERKWOORDEN.
Belangwekkend is zonder twijfel het verschijnsel, lletwelk
ons door de zoogenaamde ongelijkvloeijende werkwoorden
wordt aangeboden, en hierin bestaat, dat zich in verschillende
vormen van een en hetzelfde werkwoord verschillende
vokalen vertoonen. Bestaat er hier eenig verband tusschen
den klank en de beteekenis, en duidt het vokaal verschil op
eenigerhande wijze aan, wat de vorm te kennen geeft?
Of is de verscheidenheid van klank slechts aan zekere invloeden
toe te schrijven, aan welke de mensch bij het uitspreken
der woorden van zelf gehoor geeft?
Aan den klank vorm der woorden het vermogen toe t.e
kennen om het beteekende voorwerp af te beelden, ziedaar
eene meening. die volstrekt onaannemelijk is. De woordklank
geeft niet het voorwerp zelf terug, maar drukt eene gedachte
over het voorwerp uit, en kan bij gevolg geen beeld
vertoon en van iets dat hij niet afspiegelt.
Maar, drukt de klank het beteekende voorwerp niet uit,
wel vermocht bij den oorsprong der taal de bedoeling van
hem, die sprak, op den klank vorm terug te werken. Ja!
het is niet anders mogelijk, of, behalve het middel om die
bedoeling door toevoeging van klanken te kennen te geven,
Hl!
moest de toon en des noods de klank der vokaal in overeénstemming
zijn met des sprekers bedoeling.
Wij verklaren ons gevoelen nader. Het woord zelf was
het voortbrengsel van de voltooide daad des denkens. Bij
het eerste uitbrengen had hij, die het sprak, nog geene
bedoeling dan de bevrediging van den aandrang om een
uitwendig teeken te geven van hetgeen er in zijnen geest
omging. De vokaalklank , met welken het woord werd
uitgebracht, was de ongewijzigde, van zelf voortkomende a.
De klank a derhalve kenmerkt het woord reeds vóór zijne
aanwending in de rede.
Doch drukt het woord niet meer de daad van het denken
in hare oorspronkelijkheid uit, maar moet het dienen om
den inhoud van het denken, hetzij als in de voorstelling
van den spreker, hetzij als in eenig resultaat voorhanden
uit te drukken, dan laat het zich verwachten, dat aan hetzelve
eenige wijziging zal gegeven zijn, in overeenstemming
met de veranderde waarde en de bijzondere aanwending van
het woord. Hoe toch 'zou het woord ongewijzigd de gedaante
hebben kunnen behouden, die het in zijne oorspronkelijkheid
had, wanneer het niet langer datgene moest uitdrukken,
wat daaraan oorspronkelijk het aanzijn gaf? Hoe zou
hij, die sprak, hebben kunnen nalaten door een of ander
teeken te kennen te geven, dat het woord van aard veranderd
was? Onder andere hier aanwendbare teekens moest
de wijziging van den stempel der vokaal eene voorname
plaats bekleeden. De vokaal dan, in plaats van eene onwillekeurige
uiting van het stemgeluid, gelijk de a is I te
blijven, werd het voortbrengsel eener opzettelijke wijziging
van het stemgeluid in die streek van den mond, waar bewegelijke
organen die wijziging mogelijk maken, dat is,
hetzij in het midden van den mond, waardoor de i, hetzij
v6ór in den mond, waardoor de u (oe) ontstond.
Het ligt in den aard der zaak, dat de gedachte-klank in
zijne grootste oorspronkelijkheid tot herkenningsteeken strekte
van het waargenomen feit in zijne zoo even aanwezige wer192
kelijke verschijning. Maar moest het woord niet het feit,
maar het begrip van het feit, in den geest voorhanden, uitdrukken,
dan onderging zijn klank eenige wijziging. Desgelijks
wanneer men het bezigde om van een voorwerp te
zeggen dat het bedoelde feit er mede had plaats gegrepen.
Het feit in zijne zoo even aanwezige werkelijkheid stelt
het praeterituiJZ aori8tlUft; het begrip van het feit de infinitief;
den staat van het voorwerp, waarmede het feit heeft plaats
gegrepen, het participium p6rfectum voor. Zoo derhalve deze
drie vormen door verschillende vokaalklanken gekenmerkt
zijn, en wel het praeteritum aoristum door de oorspronkelijke
a, kan dit ons niet bevreemden. Zulks nu zien
wij inderdaad plaats hebben in een aantal werkwoorden in
de Duitsche talen, en wel van die werkwoorden, welke
men sterk of ongelijkvloeijend noemt.
Dat de klankverscheidenheid niet van nature tijdverschil
uitdrukt, blijkt daaruit, dat het participium perfectum een
vau de vormen is, welke die klankwijziging ervaren. Bij het
participium, namelijk, als naamwoord, valt het begrip van
tijd weg. Ook zien wij in het Grieksch den verbalen stam,
als substantief gebezigd, door eel1e gewijzigde vokaal gekenmerkt,
bij voorbeeldvop,or;, Àoyor;, TOVOr;, p,OV1} , cpf)-o~á,
enz. nevens v/p,w, Àiyw, nivw, f-tÉvw, cpfiEt~w.
Maar de infinitief, als praedikaat gebruikt, en, na wegwerping,
soms (als in enkele werkwoorden in het Grieksch)
met behoud van den uitgang des infinitiefs (n), van de persoonsverbuiging
voorzi.en, leverde een werkwoord, dat nu
niet meer het feit als zoo even werkelijk aanwezig, dat is
in praderito, uitdrukte, maar als den spreker ter hand, als
thans voorkomend, dus als onbepaald tegenwoordig.
Tot voorbeeld van het aangevoerde strekke het Gothische
en tevens N ederduitsche brak. Deze vorm duidt het zoo
even aanwezige feit aan. Met gewijzigde vokaal en pronominaal
achtervoegsel kwam daarvan de infinitief brikan (breleen),
die het begrip van het feit te kennen geeft. Deze
vorm, met vervanging van den uitgang n dool' de per193
soonsuitgangen, als praedikaat gebruikt, leverde den tegenwoordigen
tijd brika(m), brikis, brikith, enz. Soms, en
wel in het Grieksch, bleef bij eenige praesentia de n van
den infinitief. Zoo toch meen ik de vormen ÄCCflfJállw,
TVYXállw, Äccllf)-ávw, flCCll{)ápw , dflVW, 8áKPW, enz. te kunnen
verklaren, die, behalve dat de meeste de ook in het Latijn
lliet ongewone inlassching van den neusklank in den stam
vertoonen, eene n achter den stam bezitten, welke dan de
nitgang van den infinitief zijn zou.
De derde vorm, met de vokaal u (oe), met name het participium
perfectnm brukan,y (gebroken), leverde, dunkt ons, oorspronkelijk
mede eenen tijd aan het werkwoord. Wij vinden
daarvan een spoor in het meervond van het praeteritum van de
sterke werkwoorden der tweede klasse, bij voorbeeld bundum
(wij bonden), hetwelk de vokaal gemeen heeft met het partic.
perf. bundans (gebonden) 1). Oorspronkelijk zal er nevens band
(ik bond), hetwelk een praeteritum aoristum was, een perfectum
bund bestaan hebben. Wegens de overeenkomstigheid
van de beteekenis zullen deze twee tijden (die in het
Grieksch en andere talen van den Indo-Germaansehen stam
gescheiden zijn gebleven) vereenigd zijn geworden, in dier
voege, dat het perfectum den meervoudvorm aan het praeteritum
leverde. In den conjunctief bundjau (ik bande) vindt
men de vokaal van dit meervoud terug. Geen wonder,
zoo dit meervoud een overblijfsel is van het perfectum: want
het perfectum slechts kan eenen conjunctiefvorm bezitten, niet
het praeteritum, gelijk in het Grieksch slechts de hoofdtijden,
waartoe het perfectum behoort, eenen conjunctief hebben,
en niet de historische tijden, waartoe de praeterita behooren.
Op deze wijze verkrijgen wij mede een geschikt middel
1) Is het partie. perf., als praedikaat gebezigtl eu van persoonsuilgangen voorzicu,
de volmaakte tijd ceus werkwoords geworden, hetzelfde pal·ticipium heeft
in 't Gothisch ook lijdende werkwoorden opgeleverd, h. v. andbundnan (ontbonden
worden), usgutnan (uitgegoten worden), fralusnan (verloren worden) ~nz., die
niets anders zijn, dan de participia andbundans, usgutans, fralusans, tot werkwoorden
geworden.
14
194
om het verschil tusschen de vokaal van het enkel- en die
van het meervoud van het praeteritum der sterke werkwoorden
van de eerste en de derde klasse te verklaren. Ook
in deze klassen is het meervoud en dan ook de conjunctief
van het praeteritu m, naar het mij voorkomt J het overblijfsel
van een perfectum, en wel van een perfectum, door reduplicatie
gekenmerkt. Door de reduplicatie, welke een in
den geest vasthouden van de voorbijgaande verschijning beteekende
, werd van het oorspronkelijke praeteritum aoristum
een perfectum. Van nam zal aldus rtainam, van lag, lailag
geworden zijn, en is het waar, dat nêmum (wij namen),
le"gum (wij lagen), kunnen beschouwd worden als ontstaan
door terugneming (absorptie) van de reduplicatie in den
stam, gelijk fêci uit fefici, cêpi uit ceoipi, pêgi uit pepigi
enz., dan mogen wij nêmum, lé'gum, als ontstaan uit nainamum,
lailagum beschouwen en. zoo als ik zeide, voor het
overblijfsel van een reduplicerend perfectum houden. -- In
het Latijn heeft het perfectum zich insgelijks in de plaats
van het praeteritum aoristum gedrongen. Maar voor het
Gothisch schiet de vraag over: hoe komt het, dat hier het
perfectum alleen voor het meervoud van het praeteritum in
de plaats is gekomen? Dat de vokaal van het perfectum
zich beter met de meervoudsuitgangen verdraagt, dan de a
van het praeteritum, kan de reden niet zijn. Immers, mocht
het (volgens de leer van Dr. TE WINKEL) 1) verkieselijk
heeten, de volle en zware a van het eenlettergrepige enkelvoud
in het meerlettergrepige meervoud door de lichtere
en schralere u vervangen te zien, zulk een grond kan niet
gelden om te verklaren, waarom de voorkeur gegeven werd
aan een vorm als némum, lêgum, die in weerwil van de
tweelettergrepigheid een vokaal vertoont veel voller en
zwaarder dan het eenlettergrepige enkelvoud nam, lag. Wij
zien dus naar eene andere oorzaak om, die ons verklaren
moet, hoe het perfectum juist in het meervoud het praeter-
1) Zie Taalgids, JnHl'g. Y, bI. t.?
195
itum heeft verdrongen. Letten wij op de vormen van het
sterke praeteritum (enkelvoud), dan bespeuren wij, dat deze
tijd niet rijk was aan duidelijk onderscheidene persoonsvormen:
de derde persoon is er aan den eersten gelijk, en de
tweede heeft eenen uitgang Ct), dien wij nergens in dezen
persoon terugvinden. Dus mag men stellen, dat het oorspronkelijke
praeteritum zich door armoede en zonderlingheid
van persoonsverbuiging onderscheidde. Dit nu kan de
oorzaak geworden zijn, dat men, ten einde een middel te
hebben om den persoon en tevens het getal behoorlijk en
gemakkelijk te onderscheiden, het meervoud aan een en t~id
heeft ontleend, dool' welken dat praeteritum zich, wat de
beteekenis betreft, liet vervangen.
Zoo meenen wij het verschil van vokaal in de verschillende
vormen van de sterke werkwoorden del' eerste drie
klassen genoegzaam verklaard te hebben. In de derde klasse
evenwel valt nog op te merken, dat hier het participium
perf. geen eigen vokaal bezit, maar zijne vokaal met het
praesens gemeen heeft: liaan, las (lésum) , lisans (tezen, tas,
gelezen). Dit duidt aan, dat de werkwoorden dezer en
der andere klassen, bij welke hetzelfde plaats heeft, de vast·
stelling hunner vormen te danken hebben aan een en tijd,
waarin de vrije wijziging des klanks reeds beperkter geworden
was. Men bezat den infinitiefvorm, b. v. tigan, in welken
zich de vokaal van het praeteritum (lag) géwijzigd vertoonde,
en eing nu met de wijziging niet verder: die infi·
nitiefvorm was reeds (als ik zoo sr reken mag) eene onbewegelijke
grootheid geworden, waaraan men niet scheen te
kunnen roeren zonder de grondbeteekenis verloren te doen
gaan. Dus stempelde men den infinitief met onveranderde
vokaal eenvoudig tot een adjektief (tigan werd ligans). en
het particip. perf. was aanwezig. Hoe de vokaalklank een
voor alle wijziging onvatbare grootheid kan geacht worden,
blijkt ons uit onze denominatieve werkwoorden. Deze kun·
nen niet ongelijkvloeijend zijn, omdat, bij wijziging van de
vokaal, de voorstelling van het beteekende voorwerp verloren
14,'>
196
zou gaan. Zoo kan niemand van vijlelt een Imperfect veel
vormen, als van lijden, leed; noch van luiden, lood, als van
sluiten, sloot, omdat de beteekenis vijl, (ge)-luid, aan deze
vormen met die bepaalde vokalen zoodanig gebonden is,
dat bij wijziging het voorwerp niet meer voor de voorstelling
van spreker en hoorder komen zou.
De vierde klasse bevat werkwoorden van een en gansch
anderen aard. In deze klasse zijn het prae sens en het partic.
perf. gekenmerkt door de vokaal a, het praeteritum door
de vokaal ó. Hier derhalve missen wij geheel en al het
stelsel, dat zich aan ons in de eerste drie klassen open baarde.
De a, die wij in den oorspronkelijken vorm des werkwoords,
welke het feit in praeterito aoristo te kennen gaf, op hare
plaats vonden, treffen wij hier in den tegenwoordigen tijd
en in het part ie. perf. aan. De redelijkste weg om dit verschijnsel
te verklaren, is deze, dat wij aannemen, dat de
vorm, die oorspronkelijk een praeteritum was, een praesens
is geworden, gelijk bij menig ander werkwoord het geval
is geweest, onder anderen bij die onregelmatige werkwoor·
den, welke deswegens verba praeterito-praesentia of werkwoorden
met verschoven praeteritum genoemd worden. Het
valt licht zich voor te stellen, hoe zulk een overgang van
de waarde van een praeteritum tot die van een praesens
mogelijk is geweest. Immers zijn er verscheidene praeterita
met eene beteekenis van dien aard, dat zij nederkomt op
die van een ander werkwoord in praesenti. Het Latijnsche
novi en het Fransche je 8UB (ik vernam) kunnen inderdaad
zoo veel als: than,y weet ik; het Grieksche taxop, en het
Fransche j'eu8 (ik verkreeg), zoo veel als: thans bezit ik, beteekenen.
Stellen wij dus, dat bij voorbeeld far (stam van
faran, varen) oorspronkelijk ik raakte in beweging beduidde,
dan komt deze beteekenis neder op die van ik óeweeg mij
than8 (ik vaar); deze beteekenis nu is die van een praesens.
Was aan far eenmaal die beduidenis eigen geworden, zoo
lag het voor de hand dezen vorm als een praesen3 te beschou
wen en als zoo danig te verbuigen: fata, faris, farith
197
enz. Zoo was hier een praesens gewonnen zonder tusschenkomst
van eenen infinitief. Integendeel de infinitief en dan
ook het particip. perf. werden hier gevormd naar het voorbeeld
van het praesens.
Was bij eenig werkwoord de vorm, die te voren praeteritum
was, praesens geworden, zoo ontbrak aan dit werkwoord
van nu aan het praeteritum. Dit gemis moest aangevuld
worden. Bij de onregelmatige zoogenaamde praeterito-praesentia
is dit dus geschied, dat er een zwak praeteritum is
gevormd, bij voorbeeld, nevens kann (ik kan) kuntha (ik
konde); nevens skal (ik zat) skulda (ik zoude). Als een zwak
praeteritum kunnen wij fffr (ik voer) niet aanmerken. Alzoo
is bij de sterke werkwoorden der vierde klasse (bij aldien
onze beschouwing van den aard dezer werkwoorden waarheid
behelst) op eene andere wijze in het ontstane gemis
van het praeteritum voorzien. Hebben wij de lange vokaal
in nemum, légum erkend als door absorptie van de reduplicatie
ontstaan, zoo mag ook de ff in Iffr (voer) op dezelfde
wijze ontstaan zijn. Zoo zou /dr staan voor faifar, hetwelk
een reduplicerend perfectum van den stam zijn zou. 01>
deze wijze zou het perfectum, hetwelk zich bij de werkwoorden
der eerste drie klassen in het meervoud van het
praeteritu m ingedrongen heeft, bij de werkwoorden der
vierde klasse het geheele praeteritum vervangen hebben.
Maar zal men zeggen, welk een willekeur! Bij némum,
lé'gum, liet gij uit de ai + a van nainammn, laitagum, eene é
ontstaan, en in Iff, (voor faifar) laat gij uit de vereeniging van
dezelfde klanken eene ff ontspruiten! Doch deze klanken é en
ó (ziedaar wat ik antwoord), hoe ver uiteenliggend , zijn niettemin
vatbaar om in elkander over te springen. Men denke
slechts, in het Gothisch zelf, aan het praeteritum van tékan,
hetwelk niet taiték, maar taitffk luidt. Hier derhalve en in
de even zoo verbogen werkwoorden is de é in ff overgesprongen.
Ook ziet men, ongetwijfeld door dezelfde over sp ringing,
de Gothische ff (Oudhgd. uo, Eng. 0, Neder!. oe) aan
de Grieksche 1J, de Dorische en Latijnsche a, beantwoorden,
Hl8
mmoeder, Gr. /-,r)7:17'<, Lat. mater; broeder, Gr. qJQa7:1']Q, Lat.
frater; Oudhgd. ruoba, Lat. räpum; Eng. root, Lat. radix.
Werkelijk komt de ;dallkverwisseling, die wij opmerken in het
Goth. fara, jór, volkomen overeen (gelijk GRIMM opgemerkt
heeft) met die in het Grieksche <pa'/lw, nÉqJ17lIa; -8'áUw,
·d (f17Àa I), en in het Lat. la/JO, lavi,. Javeo, ft;vi, enz. - De
overgang van ê in ó komt eigenlijk op de verwisseling van
i (j) met u (w) neder, die wij in honderd voorbeelden in
verschillende talen zien plaats grijpen. Inderdaad, de ê is
gelijk te stellen met eene a, welke, aangehouden, in) uitloopt;
de ó met eene a, die uitloopt in w. Bij gevolg, zoo wij
onmiskenbaar in menig voorbeeld deze klanken j en w zien
afwisselen, kunnen wij geene zwarigheid vinden in de verwisseling
van ê en ó in het Gothisch. In het Hebreeuwsch
gaat de w van den aanvang van den stam in j over: walad
wordt jalad. In onze taal zeggen wij kouw nevens kooi,(
oudtijds) hO/lW nevens hooi; dauw (Eng. thaw) nevens dooi;
.~chreeuwen nevens schreijen; luw nevens lij " nieuw nevens
het oude nij. In het Fransoo staat eau voor ai (aqlla), en
is chevaux ontstaan uit chevax (d. i. chevajs of chevals met versmolten
I). In het Angelsaksisch eindelijk gaat de Gothische
ai geregeld in á over, welke vokaal met eene harde 0 overeenkomt;
Goth. saian (zaaijen) , Angels. sáwan, Eng. to sow;
Goth. rais (rees van 1'ijzen) , Angels. rás, Eng. r08e. -
Trouwens de afwisseling van die klankelementen is voor eene
slordigheid te houden. Dat men den klank als onverschillig
beschouwde, in welken de vokaal van zelf uitliep, is een
bewijs, dat die oorspronkelijke bestemdheid in de uitspraak,
bij welke niets onverschillig of zonder beteekenis was, had
plaats gemaakt voor dat breede en slepende, hetwelk verraadt,
dat de spraakklank in al zijne elementen niet meer
1) Alleenlijk moet men bij deze vergelijking aannemen, dat de '1/ van 1tl<PllvrJ.,
-r;I&ll).a, ontstaan is uit absorptie van de reduplicatie, even als de lange a in
lävi. Zoo zou de reduplicatie in 7çi'P1l1lrJ., û&1j).rJ. later ontstaan zijn, toen
het bewustzijn was verloren, dat de oorspronkelijke reduplicatie reeds door de
verlenging der stamvokaal was gecompenseerd.
100
onder het beheer staat van den naar uitdrukking strevenden
geest.
Zoo zijn wij gevorderd tot de vijfde en de zesde klasse der
ongelijkvloeijende werkwoorden. Ook bij deze werkwoorden
nemen wij aan, dat het praeteritum door het perfectum als
nagenoeg van dezelfde kracht, eerst vervangen, daarna geheel
verdrongen is. Het perfectum, ontstaan uit het partic. perf.,
is door dezelfde vokaal met dat participium gekenmerkt.
Deze vokaal nu is bij de werkwoorden van de 5de klasse i
(b. v. risans, gerezen); bij die van de 6de U (b. v. budans,
geboden). Dus merken wij de yokalen van het meervoud van
het praeteritum der werkwoorden dezer klassen (risutJZ, wij 1'ezen;
budum, wij boden) als de oorspronkelijke aan; die van
het enkelvoud achten wij met de voornaamste taalkundigen
door klankversterking ontstaan.
De klankversterking is eene wijziging van den klank blootelijk
om eene reden van aangenaamheid ingevoerd. Krijgt
eene enkele lettergreep den vollen nadruk, dan heeft de stem
behoefte aan meer stevigheid bij den klank, welke dien nadruk
zal dragen. Er wordt als het ware dieper uit de bron
des geluids geput, en van deze inspanning getuigt de keelvokaal
a, vóór den anders te schralen klank i of u gehoord.
Met andere woorden: i wast aan tot ai, u tot au. Vandaar
dat het enkelvoud van het praeteritum der werkwoorden van
de vijfde klasse den tweeklank ai bevat, terwijl het meervoud
de oorspronkelijke i behouden heeft: rais, risum (ik rees, wij
rezen). Desgelijks vertoont het enkelvoud van het praeteritum
der werkwoorden van de zesde klasse den tweeklank au, terwijl
het meervoud de oorspronkelijke u behield: bauth, budum
(ik bood, wij boden) 1). In het Fransch wordt dezelfde behoefte
op eene andere wijze bevredigd. Hier erlangt de
vokaal meer stevigheid door inmenging van eenen j-klank,
waardoor evenzeer een diphthong ontstaat. Dus ziet men
1) Men zie over deze klank versterking , i n het Sanskrit onder den naam
guna (aanwas) bekend, Dr. TE WINKEL, in de Taalg., Jaarg. V, p. 55-58, en 65.
200
uit de a den klank az, uit ou den klank IJU, uit IJ de klanken
ie of oi ontstaan. In manuel blUft de zuivere a van
het Lat. manus,. in mo/trir, mourOrt8, avouer, in de tweede
syllabe van douloureux, in reeevoir, reee/Jons, chenil, tenir, tenorl8,
handhaaft zich de vokaal, die zich, waar de sterk geaccentueerde
laatste lettergreep wegvalt of door eene niet of
zwak geaccentueerde vervangen wordt, versterkt vertoont
in main, meurs, meure, aveu, douleur, reçois, reçoiue, ehien, tien,v,
tiendrai. Deze wijziging is blijkbaar het gevolg van eene
vrijheid, die men zich tot zUn gemak met den klank veroorlooft.
Juist het tegenovergestelde van het streven van
den geest om zich door wUziging van den klank te uiten,
laat zich hier gelden. Derhalve kan door zulk eene klankwijziging
ook geen spraakkunstige uitwerking gewonnen worden,
dat is: een middel om grammatische eigenaardigheden
uit te drukken kan zij niet opleveren. Integendeel de logika
ziet men tegen dat toegeven aan eenen bloot ph on etisch en
invloed opkomen, en daaraan paal en perk stellen. 1k bedoel
dit, dat men in het Fransch de versterkte vokaal ook
daar invoert, waar zij geene reden van bestaan heeft, of wel
de klankversterking verwaarloost, ten einde geene ongelUkvormigheid
van klank in de verschillende vormen van 't zelfde
woord toe te laten. Zoo verbuigt men: J'aime, nous aimons,
in plaats van j' aime, nous amons, en je trouve, nous tt·ouvon,v,
in plaats je treuve, nous trouvons.
Dit omtrent het verschil tusschen de vokaal van het enkelvoud
en die van het meervoud in de praeterita van de werk·
woorden der vijfde en der zesde klasse. Doch vanwaar bij
deze werkwoorden de infinitief en het praesens met hunne
eigenaardige diphthongen ei (ij) en il~ (ie of ui)? Op deze
vraag geven wij het volgende ten antwoord. - Daar bij de
werkwoorden van dezen aard de vorm, van welken oorspronkelUk
door wijziging van a tot i de infinitief gevormd werd,
reeds door eene i of u was gekenmerkt, zoo moest hier een
ander middel tot wijziging en verdere ontwikkeling worden
aangewend. Dit middel werd gevonden in de inmenging van
201
eenen bijklank bij de i of de u van den grondvorm. Dus ontstond
van ris (on versterkt praeteritum) reisan (rb'zen), van
oud (onversterkt praeteriturn) oiudan (bieden). Doch hoedanig
is deze ingemengde bijklank? In het Grieksch en het Latijn
ziet men vaak de ontwikkeling van infinitief en praesens uit
het praeteritum aoristum tot stand komen door inlassching
van eenen neusklank. Dus ontstaat t.av{}ávHv uit t.a/)' -,
f'av{}ávEtv uit f'a{J -, TvYXávétll uit TVX -, ~cl'tyyávétv uit
{JlY -, rpvyyávétll uit rpvy -, 'lI:VV {}állHr{}at uit 'lI:v{}-,
t.aft~áVHV uit t.a{l -; tangere uit tag -, pange1'e uitpag-,
rumpere uit rup -, tundere uit tud -, enz. Wanneer men
daarbij in aanmerking neemt, dat de neusklank voor versmelting
vatbaar is, en dat b. v. 7:t{}El~ ontstaat uit 7:t{JÉlIT~,
'lI:ÉI(Jof'al uit 'lI:Év{J(Jof'at, t.Elmw uit Uf''lI:étV (vgl. t.lf''lI:ávHlI),
t.ElXEt1l uit UYXEt1l (vgl. 't Lat. lingere), 7:E'v~0f'al uit TVy~Of'at,
mt!(Jof'at uit 'lI:VV{J(JOfUXI, rpl:tlyEt1l uit rpvyyEtV Cvgl. rpvyyávEt1l},
dan zou men geneigd zijn om het ontstaan van de klanken
ei en ui in de infinitieven der werkwoorden van de vijfde
en de zesde klasse mede aan de inmenging van een later
versmolten neusklank toe te schrijven. Doch dit zal moeijelijk
te bewijzen zijn. Genoeg is het, dat de wording van
den infinitief en dus ook van het praeRens bij deze werkwoorden
door inmenging van eenen bijklank, die de diphthongen
ei en ui opleverde, is tot stand gekomen.
Nu schieten nog slechts de laatste vier klassen der sterke
werkwoorden ter onzer beschouwing over. Over deze valt
niet veel te zeggen. N a het aangevoerde over de vorige
klassen verklaart de aard hunner vormen zich zeI ven , De
werkwoorden der zevende klasse, waartoe hahan (hangen),
haldan (houden), en dergelijke, behooren, onderscheiden zich
door eene a in het praesens. Dus schijnt ook hier een vorm,
die oorspronkelijk praeteritum aoristum was, tot praesens
geworden te zijn. Zoo doende ontbrak het praeteritum;
maar het lag voor de hand het door het perfectum te vervangen.
Werkelijk zien wij in deze en de laatste drie klassen
een reduplicerenden vorm, welke naar hetgeen de vergelij202
king met andere talen ons leert, niets anders dan een perfectum
zijn kan, de plaats van het praeteritum bekleeden.
De laatste drie klassen hebben dit eigenaardige, dat zij
in hun praesens • en dan ook in hunnen infinitief en hun
particip. perf., dezelfde vokaal vertoon en , als de praeterita
(oorspronkelijk perfecta) van de 4de, de 5de en de 6de klasse.
Immers behooren daartoe werkwoorden als slépan (de é hebben
wij leeren kennen als verwisselbaar met Ó), haitan en
hlaupan. Wat dus natuurlijker, dan ook hier aan te nemen.
dat wij in het praesens een oorspronkelijk praeteritum hebben.
In deze stelling nu is begrepen, dat het gemis van
het praeteritum, praesens geworden, werd vergoed. En zulks
geschiedde door een perfectum. door reduplicatie gekenmerkt.
Vandaar de praeterita 8aislép, haihait en hlaihlaup.
- In den loop dezer beschouwing hebben wij meer
dan eeIls van terugneming of absorptie der reduplicatie in
den stam gewaagd. In het verlies nu van alle reduplicatie
in de verbuiging onzer werkwoorden sedert het Gothische
tijdperk kunnen wij de proef van die onderstelling waarnemen:
haihald werd hield) saislép werd sliep, haihait werd
hid (heette), en hlaih la1tp, liep.
En hiermede onderwerpen wij onze theorie der ongelijkvloeijende
verbuiging aan den toets der taalkundigen.
W. G. BRILL.
HOE IN ONZE TAAL VERGOED IS, WAT
DOOR HBT AFSLIJfrEN DER NAAMVALSUrrGANGEN
WAS VERLOREN.
I.
In een vroeger geplaatst opstel zeide ik 1): )) Wanneer een
volk leeft en zich ontwikkelt, dan kan zijne taal niet sterven,
en, heeft die taal door de ongunst der omstandigheden
een verlies geleden, het wordt op eenigerlei wijs vergoed."
Daar heb ik aangetoond, op welke wijze het verlies van
het vermogen om de naamvallen door bepaalde uitgangen
uit te drukken, gedeeltelijk is vergoed geworden.
Doch met de naamvalsuitgangen ging tevens het middel verloren
om het enkel- van het meervoud te onderscheiden. In het
Gothisch is, even als in al die Indo-Europesche talen, welke
haren oorspronkelijken rijkdom van verbuigingsuitgangen hebben
behouden, de vorm van de naamvallen in het meervoud
onderscheiden van dien, welke de naamvallen in het
enkelvoud kenmerkt. Daar bespeurde men, bij voorbeeld,
aan den datiefvorm fiakam (van fiaks, viach), dat het woord in
het meervoud stond, vermits de datief enkelvoudfiska luidde.
In de andere naamvallen herkende men evenzoo het verschil
van het getal aan den verschillenden vorm van den naamval.
Zoo was men dan, toen de naamvalsuitgangen waren
afgesleten, of ten minste hunne verscheidenheid was komen
I) In dit Tijdschrift, Jaarg. V, blo 109.
204
te vervallen, tevens het middel kwijt om bij de naamwoorden
het getal te kennen te geven. Ziedaar een verlies, dat
een beschaafd volk zich onmogelijk kon laten welgevallen.
Hoe? Zou men zich getroosten, niet meer door een onderscheiden
vorm uit te drukken, of men van een enkel voorwerp
of wel van een getal van voorwerpen sprak? Tot
welke ongelegenheden kon dit aanleiding geven onder men·
schen, die in het levendigst verkeer met elkander stonden
en op eene duidelijke ondubbelzinnige wijze zaken met elkander
te doen hadden. 'Wel is waar, sneed het gebruik
van het middelerwijl ingevoerde lidwoord een veel bezwaar
af, en, trad het zelfstandig naamwoord als onderwerp der rede
op, dan bleek het getal uit den persoonsvorm des werkwoords.
Met dat al, hoe gebrekkig zou het geweest zijn, zoo men
zonder onderscheid in den vorm van het naamwoord had
moeten zeggen: de boek 1) 8preekt, en de boek spreken. Bovendien,
stond het zelfstandig naamwoord in de betrekking
van een verbogen naamval en bleek het getal niet uit een
begeleidend tel woord, gelijk bij voorbeeld in : hij nam de burg
in 2), hoe kon men dan bij gemis van meervoudsteeken misverstand
voorkomen, zoo men de toevlucht niet nam tot anders
onnoodige aanduidingen of spraakwendingen, ten einde
in het door ons gestelde geval te kennen te geven, dat men
wilde zeggen, dat meer burgten dan ééne waren ingenomen?
Zulk een armoede was beneden het peil, waarop onze en de
geheele Duitsche natie sedert l~et verloren gaan der duidelijk
onderscheiden naamvalsuitgangen steeds was blijven staan.
Er moest een middel gevonden worden om steeds duidelijk
door den vorm zeI ven van het substantief te kennen te geven,
dat men één of meer voorwerpen bedoelde.
Niet anders dan door het overblijfsel van de naamvalsuitgangen
kon dit geschieden. De toonlooze e en bij zwak verbogen
naamwoorden de uitgang en, overgebleven van de rijke
1) Voorheen was boelc, bouc, mannelijk.
2) Burg, hordt, was ondtijds, even als het Goth. baurgs, ook vrouwelijk.
205
verscheidenheid dier uitgangen, welke ook het verschil van getal
hadden uitgedrukt, werden alsnu, waar het naamwoord in
het meervoud optrad, minder verwaarloosd, minder als onverschillig
behandeld, dan in het enkelvoud. Zoo kregen de uitgangen
e en en van lieverlede het karakter van meervoudsuitgangen.
Maar waar de uitgang e, en bij zwakke substantieven
in de verbogen naamvallen de uitgang en, ook in het enkelvoud
was blijven bestaan, was op deze wijze nog geenerlei onderscheid
tusschen enkel- en meervoud voorhanden, ten ware
men dien uitgang e of en in het meervoud meer opzettelijk
en onderscheidenlijk liet hooren. Hoe nu kon men anders
dit doel bereiken, dan door eene zekere tusschenruimte tusschen
het naamwoord en dien uitgang te laten en, bij voorbeeld,
in het meervoud van deure (deur) , deur-e, in het meervoud
van tonge, tong-en uit te spreken. gelijk wij nog het
meervoud van jaar als jaar-en uitspreken, met den klemtoon
op den uitgang, om de veelvuldigheid te doen uitkomen.
Men spreekt in de etymologie van verbindingsklanken tusschen
de bestanddeelen van een woord; maar juister zou men
zich uitdrukken. zoó men een en term bezigde, die te kennen
gaf, dat zulke klanken veeleer dienen om twee in de voorstelling
te scheiden elementen uitéén te houden en voor ineensmelting
te behoeden, Dus zegt men ganzenei, god.~dienf,t,
met ingelaschte n en 8, om te voorkomen dat men zegge
ganzei, waar ei den schijn van een blooten uitgang zou bekomen,
en {foddien.~t. waar de uitgang van het bepalende
woord der zamenstelling zou zamenvallen met den aanvangskiank
van het hoofdwoord. Evenzoo nu hebben zich klanken
als het ware ingedrongen tusschen het naamwoord en den
meervoudsuitgang, waar het er op aan kwam om dezen uitgang
onderscheidenlijk te doen hooren. Als zulke inlasschingsklanken
dienen bij uitstek de n en de 8, minder veelvuldig
de r, die met de zachte 8 (z) gemakkelijk verwisseld werd,
en, na een naamwoord dat op een vokaal eindigde. soms
ook de j.
De n is een neusklank, die, gelijk veelvuldige voorbeel206
den in verschillende talen bewijzen, van zelf ontstaat, waar
om de eene of andere reden twee klanken niet snel achter
elkander worden uitgesproken, maar de volgende door eene
gaping van den voorgaanden verwijderd gehouden wordt.
Kwam achter den stam zie de uitgang er, dan bestond het.
gevaar, dat het dus afgeleide woord de gedaante zier verkreeg,
waartoe de twee lettergrepen zie-er van zelf ineensmolten.
Dit moest verhoed worden. Immers zoo ware het
woord onkennelijk. Het verstand onderscheidde duidelijk den
verbalen stam en den uitgang, aan welken de beteekenis verbonden
is van den persoon, die de handeling verricht. .Alzoo
moesten dan ook die twee bestanddeelen des woords voor het
gehoor gescheiden blijven. Vandaar eene gaping tusschen
beiden, en tevens de inlassching van den neusklank. In één
woord: voor zie-er zeide men ziener, en evenzoo voor kwaaddoe
· er , kwaaddoener, voor rede-er, redener (redertaar). voor tol-er,
tolner (tollenaar). Op volkomen dezelfde wijze nu ontstond
uit tol-e, dat is, uit het naamwoord tol met onderscheidenlijk
uitgebrachten verbuigingsuitgang, die het meervoud moest
beteekenen, met inlassching der n, tolne. Wegens de bezwaarlijkheid
om de beide vloeibare letters (ln) onmiddellijk achter
elkaar uit te spreken, werd tolne, tollene. Zoo had men een
duidelijk van het enkelvoud tol onderscheiden vorm verkregen,
en de e achter de n, die bovendien in de e vóór de 1t
eene plaatsvervangster scheen bekomen te hebben, kon wegvallen.
Vandaar de meervoudsvorm tollen, die te gereeder
opgenomen werd, omdat men in de woorden met oorspron·
kelijk zwakke verbuiging (als tongen) reeds het voorbeeld bezat
van den uitgang en, bijzonder in het meervoud behouden.
Zoo werd en de algemeene meervoudsuitgang in onze
taal, en men sprak voortaan van boeken, paarden, din(Jen enz.
Doch en is de eenige meervoudsuitgang niet in onze taal.
Waar het woord op eene vloeibare letter uitging, door eene
toonlooze e voorafgegaan, als riddm', leetel, had de inlassching
eener n tusschen het woord en den verbuigingsuitgang edit
bezwaar, dat zij het getal toonlooze syllaben vermeerdel'de:
207
riddeme werd van zelf uitgesproken als ridderene , en al viel
de laatste toonlooze e weg, toch bleven er steeds twee toonlooze
syllaben op het eind. De zamenloop nu van twee zulke
lettergrepen op het einde van een woord werd zoo weinig
aangenaam gevonden, dat hij in verscheidene gevallen vermeden
is door wijziging van de tweede toonlooze syllabe:
aldus in tollenaar, middelaar, Hagenaar, landetiaen, tuinier,
Ipeeliaer (d. i. spelië1') , voor tollener, middeler, Hagener,
landeijen , tuiner, 8peler. Bovendien, achter de uitgangen en
en em was de n ook minder geschikt: in degenne zou de
inlassching dezer letter niet verneembaar zijn geweest; in
btoesemne zou de n lichtelijk met de m tot één en klank
zijn zamengesmolten en hare inlassching dus mede verijdeld
zijn.
N u is er een andere klank, welke mede van zelf insluipt,
waar twee elementen van één woord uiteengehouden moeten
worden, en wel vooral waar vloeibare letters in het spel zijn.
Die klank is de assibilatie, eene zuster, om zoo te spreken,
van de aspiratie, dat is van de gaping (of hiatus) zelve. Met
eene andere uitdrukking: die klank is de letter 8. Wij bespeuren
haar als epenthetische letter, onder anderen, in raar/sel
voor raad-el, asem voor aad-em, en, ten bewijze dat de
oorzaak van het verschijnsel in den algemeenen aanleg van
het menschelijk spraakorgaan gelegen is, ook in het Fransche
avancer, devancer. Wat is deze c (s) hier anders dan het
gevolg van de inspanning om den neusklank op het einde der
woorden avant, devant, bij de aanhechting vlln den uit.gang
é (er), naar den eisch uit te spreken, en niet tot de uitspraak
aIJaner, devaner te vervallen. Daartoe liet men eene gaping
voor den aangehecht en uitgang: avan'-er, deIJan'-er, en deze
gaping of aspiratie werd door de assibilatie vervangen 1).
1) Hoe gemeenzaam in het Fransch de inlassching eener zachte s is tusschen
twee op zich zelf staande woorden, wier klanken niet in één mogen vloeijen , is
eene bekende zaak: zoo zegt men quatre.z·ans om de uitspraak quatrans te vcr·
mijden, en de,z-Jeu,'/! VOOI' de'Jeu:!!, In later tijd heeft men veroorloofd ({'Jeux
te zeggell,
208
Geen wonder dat ook de gaping voor den meervoudsuitgang
(e) achter de woorden op de toonlooze terminaties el, er, em,
en, den weg heeft gebaand tot de inlassching der 8. Zoo
moesten ontstaan de vormen ridder8e, ketelse, degense, bloesemse,
en met afgeworpen e: ridders, ketels, degens, bloesems.
Doch, wat men in de talen euphonie noemt, is eene zeer
wispelturige zaak: engelen, wonderen, christenen, zijn voorbeel·
den van het meervoud op en, bij woorden op de uitgangen
el, er, en met toonlooze e. Evenwel. bezigt men bij zulke
woorden den meervoudsuitgang en, alsdan wijkt men af van
den genomen sleur, die de gemakkelijkste vormen zoekt, en
schijnt een hoogeren taalregel te volgen. Juist daarom nu
geeft men, wanneer een woord het meervoud op s toelaat,
aan den uitgang en de voorkeur, zoo het iets niet alledaagsch
te kennen geeft.
De uitgang s, eenmaal als meervoudsteeken ingevoerd,
kon zijn gebied ook buiten de woorden op toonlooze el, er,
en en em uitbreiden. Dit is geschied. Evenwel niet zonder
dat hij door de taalkunde tot zijne oorspronkelijke grenzen is
teruggewezen: kippes I mandes , begeertes, word tafgekeurd.
Slechts de persoonsnamen malt, oom, zoon. knecht, smid, kok,
en enkele andere, laten het meervoud op s nevens dat op en
toe. Oom en kok zullen zelfs niet licht oomen, kokken in het
meervoud vormen; ja maat (kameraad) maakt steeds maats:
want maten zou aan maat (van meten) doen denken; en nachtwacht
vormt bij voorkeur nachtwachts, als de wakers, en niet
de wachtpost, bedoeld worden.
Is de smettertijd meervoudsteeken geworden, bevreemden
kan het niet, dat ook de r zich als zoodanig opgedaan heeft.
Deze letters toch (s en r) zijn aan onderlinge verwisseling
onderhevig, bepaaldelijk in de vormingsuitgangen. De l' van
den comparatiefuitgang is uit de blaasletter z afkomstig;
in het Noordsch is de s van den nominatief regelmatig in r
overgegaan. Geen wonder derhal ve, dat wij in hoenre (oud
meervoud van hoen) de r, in plaats eener s, als inlasschingsklank
zien optreden, Dit hoenre werd, met euphonische d,
20H
hoendre of hoender, en later, alsof het woord niet reeds den
meervoudsuitgang had, hoenders of hoe?tdm'en,
Nog een klank komt in enkele woorden als schakel tusschen
den slotklank en den meervoudsuitgang voor. Het is
de j, de natuurlijkste overgang van de vokaal van den eenen
greep tot die van den anderen. Ik heb de woorden leoe en
doo op het oog, die in het meervoud 1coeijen (d: i. !cotJe) en
vlooijen (d. i. vlooje) vormen. In lateren tijd, toen geen meervoud
op e meer erkend werd, is (even als in lendenen, redenen,
voor lendette, redene, van het enkelvoud lende, rede)
de n aan de vormen koeje, vlooje toegevoegd. '\tV at hier de
j is, namelijk eene overgangsletter tusschen de slotvokaal
van het woord en den meervoudsuitgang, dat zelfde schijnt
zij oorspronkelijk mede te zijn in sieradiën, !cleinoodiëi~ en
in het oude quadiën van kwaad. Bij synkope zeide men
siera', 1cleiitoo', kwa': Zoo zeggen wij nog gemeenlijk kwa'jongen.
Het meervoud van die vormen moest van zelf luiden:
siera-j-e, kleinoo-j-e, kwa-j-e. Later toen de onderdrukking
der d eene onvergefelijke slordigheid scheen, en het meervoud
den uitgang n scheen te vereischen, werd de d teruggeroepen
en de n aangehecht, en zoo ontstonden de vormen
quadiën, hetwelk thans buiten gebruik is, en sieradiën, lcleinoodiën,
wien de opzettelijkheid der toepassing van den taalregel
als een onuitwischbare trek aankleeft om hun iets kieschkeurigs
bij te zetten.
Il.
In het boven aangehaalde opstel 1) heb ik de meening
geuit, dat het behoud van den genitief ten deele te danken
zou zijn aan de toevallige omstandigheid, dat wanneer
die naamval vóór het substantief is geplaatst, van hetwelk
hij afhangt, zijn uitgang eenen gemakkelijken overgang tot
dat substantief vormt. Een diergelijke oorzaak nu schijnt
1) Hl. 113.
Janrg. V. 15
210
mede in het spel geweest te zijn om te verhoeden, dat onze
taal de verbuiging van de bijvoegelijke naamwoorden niet
ten eenen male heeft verloren.
De verbuiging der bij voegelijke naamwoorden bestaat in
de aanhechting van naamvalsuitgangen. Gingen nu deze uitgangen
bij het zelfstandig naamwoord te 1001', waar zij de
waarde eener primaire verbuiging bezitten, hoe veel te eerder
moesten zij verwaarloosd worden bij de bijvoegelijke
naamwoorden, waar zij slechts eene secundaire of bloot begeleidende
vormvel'andering uitmaken r Werkelijk zien wij
in het latere Middelhoogduitsch de verbuiging van het bijvoegelijk
naamwoord ganschelijk gedesorganiseerd. en het
adjektief nagenoeg in alle gevallen onverbogen optreden.
In het Engelsch, het is bekend, is het bijvoegelijk naamwoord
volstrekt onverbuigbaar geworden. Bij ons is dit ook
het geval, wanneer het adjektief praedicatief voorkomt. Maar
vamvaar dat het niet evenzeer onverbogen is gebleven en
eindelijk onverbuigbaar is geworden, wanneer het attributief
met zijn substantief wordt verbonden? Werkelijk bleef het,
ook wanneer het attributief met zijn zelfstandig naamwoord
verbonden was, on verbogen, zoo het in die betrekking ach·
ter het substantief kwam te staan. Men zeide die ridder fel,
den vroedett 1008, Gorl almachtig, voor de felle ridder, den
looze1t vroede, almachtige God. Deze waarneming leidt ons
tot de opmerking, dat het behoud v~n de verbuigbaarheid
des adjektiefs in verband staat met zijne plaatsing v66r het
substantief. En hiermede is de beantwoording der vraag
gevonden, hoe het komt, dat de verbuiging van het adjektief
bij de attributieve verbinding van hetzei ve met een volgend
substantief is behouden geLIeven. Immers vormde de
verbuigingsuitgang van het adjektief een geleidelijken overgang
van het eene woord tot het andere: de jelle riJder,
den loozlJn vroede, was aangenamer, dan de fel ridder, den 1008
vroede. Dus werd de verbuigbaarheid, zoo schijnt het, om
eene reden van welluidendheid gered. Toen er schrijvers
opstonden, die zich der grammatische vormen en regelen
211
bewust waren. kreeg die aan het adjektief aangehecht ge·
bleven uitgang weder het karakter eener naar het geslacht
en getal verschillende naamvalsverbuiging tel' aanduiding der
betrekking tusschen het adjektief en zijn substantief.
Intusschen bleef de verbuigbaarheid aan het adjektief ontzegd,
zoo het niet vóór zijn substantief geplaatst was. Dit had
twee gevolgen. Vooreerst: daar in tijden van meer grammatische
beschaving de onverbogen vorm van het adjektief in de onmiddellijke
nabijheid van zijn substantief eene slordigheid
scheen. zoo begon men de plaatsing van het adjektief achter
zijn substantief onbehoorlijk te vinden, en van lieverlede werd
de aloude vrijheid in de plaatsing van het adjektief ten aanzien
van zijn substantief beperkt. Deswegens is het ons niet
meer geoorloofd het attributieve adjektief achter het substantief
te plaatsen.
Een tweede gevolg was, dat men al wat den schijn
had van een verbogen vorm bij een adjektief in de praedicatieve
betrekking meende te moeten verbannen. Vandaar
dat men uiet zegt: de ring is gouden, de tafel is houten, V roegel'
sprak men wel aldus: b. v. dat alle bergen (Joude waren;
maar allengs, daar men den afleidingsuitgang van zulke stoffelijke
adjektieven voor eenen verbuigingsuitgang hield, zoo
keurde men die constructie af. Daar evenwel die uitgang
aan de stoffelijke adjektieven niet kon ontnomen worden:
de ring is goud. zou wat anders geweest zijn, dan de ring is
gouden, d. i. van goud, zoo koos men de partij om ze niet
anders dan vóór de substantieven te gebruiken.
IIl.
Daar ik hier eenige gevallen bijeenstel ten voorbeelde,
hoe de taal, wat zij door het verlies der naamvalsuitgangen
geheel of nagenoeg geheel verloren had, vergoed of hersteld
heeft gezien, zoo kan ik niet nalaten volledigheidshal ve te
wijzen op hetgeen ik in het vorige jaar (U) Oct.) in eene
vergadering van de K. Akademie van Wetenschappen heb me·
15"
212
degedeeld 1). Daar heb ik aangetoond, hoe, bij het verlies
van eenen naamval, die te kennen gaf dat iets met het voorwerp
als met een werktuig gewrocht of iets uit het voorwerp
genomen wordt, onze taal buiten machte is om zamenstellingen
als kuu8tver8ierd, hartont8cheurd te vormen. Immers,
behalve in zamengestelde woorden van denzelfdel1 aard als
landzaat, zijde7tr, dood8til, 8neeuwwit 2), is in eenige taal de
zamenstelling met een zelfstandig naamwoord als bepalend
woord slechts dan naar behooren, wanneer dit bepalend
woord tot het hoofdwoord in eene betrekking staat, welke
in die taal door eenen bepaalden naamval kan worden uitgedrukt.
Daar wij nu noch eenen instrum.entalis, noch eenen
ablativus bezitten, zoo kan de betrekking, in welke in kunstver8ierd
en hartontschéurd, kunst en hart tot het hoofdwoord
staan, niet dan met de hulp van een voorzetsel, als door en
uit, verstaan baar gemaakt worden. In het Sanskrit, Zend,
Grieksch en Gothisch, daarentegen, had men naamvallen,
welke eene zoodanige betrekking te kennen geven, weshalve
in die talen zulk eene voor onze taal gewraakte zamenstelling
volkomen wettig was. Hierbij neme men in aanmerking,
dat in hei Grieksch en het Gothisch de dativus de kracht
heeft, die in andere talen de ablativus bezit. Wat, bij voorbeeld,
in het Latijn zou uitgedrukt worden door: ego 8cripsi
mea manu, staat in het Grieksch (in den brief van PAULUS
aan PHILEMON, vs. 19) uitgedrukt door: iyw ~'YQcxtJ!a ofl 'f'fl
XétQ[, en wordt door ULFILA vertaald door: ik gamétida meinai
handau (ik schreef met mijne hand, woordelijk: ik maalde
mijner hand). Beide in het Grieksch en in het Gothisch
vervangt alzoo hier de datief den Latijnsehen ablativus.
Het bezit nu van naamvallen, welke zoodanige betrekkingen
te kennen geven, maakt, zeide ik, in de genoemde talen
zulke zamenstellingen, als waarvan ons kun8tver8iel'd en
1) Slechts de hoofdgedachte van het toen gesprokene is medegedeeld in de
Verslagen en JJlededeel. dier Akad. Afdeel. Letterk. D. VII, St. I, p.97 -99.
Dns mag ik hier eenigzins uitvoeriger op de zaak terugkomen.
;2) Zie t. a. pr. bI. Uil, 100.
213
dergel. een voorbeeld aanbieden, volkomen wettig. Zoo zijn
in het Sanskr. pati-gu'Sta (door den man bemind), naba8-~yuta8
(uit den hemel gevallen), volmaakt gezonde vormen, terwijl
man bemind en hemelgevallen bij ons ongeoorloofd zouden zijn.
Desgelijks in het Zend.: Maula-rláta, door Mazrla ge,qeven;
in het Grieksch: {hÓ~OiO~, door God gegelJen, en Xétf!07fOitjiO~,
met handen gemaakt, en in het Gothisch: hand'uvaurhts, mft
handen gewrooht. Ons verbiedt wederom het gemis van eenen
datief, van de kracht eens ablatiefs voorzien, handgewl'ocht
te zeggen. Dit zou bij ons een substantief zijn: een gewrooht
van de hand, en wel volkomen wettig gevormd, omdat
in dat substantief het bepalende woord in de betrekking
van den bij ons bestaanden genitief staat.
Heeft dus onze taal door het verlies van zekere naamvallen
haar vermogen om zamenstellingen te vormen aanmerkelijk
en betreurenswaardig beperkt gezien; van den anderen
kant heeft zij zich, al is het ook op eene, zoo als zekere
taalkundigen het noemen, onorganische wijze, van eenen
nieuwen naamval weten te voorzien, die haal' in staat stelt
om eene soort van zamenstellingen te vormen, welke zelfs in
het Sanskrit, het Grieksch en het Gothisch haars gelijken
niet hebben. Ik bedoel di.t, dat de infinitief door de kracht
van het daarbij gedachte voorzetsel te de waarde kan hebben
van eenen naamval, dien men casus flnalis, den doel aanduidenden
naamval, zou kunnen noemen 1). Dezen nieuwen
grammatischen vorm machtig geworden, kreeg onze taal het
recht om zamenstellingen als drin1cbelcel'. zaagmolen, enz. te
vormen, wier eerste bestanddeel de infinitief is, in de betrekking,
door dien casus finalis uitgedrukt, tot het hoofdwoord
staande, en die dus volkomen wettig gevormd zijn 2).
IV.
In de mededeeling ter reeds vermelde vergadering del' K.
}) Zie t. a. pI. bI. 9S, 99.
2) Zie de zaak nader niteengezet, aId. p. 98.
214
Akademie heb ik mede beweerd 1), dat zamenstellingen als
oliekoop , deuJdlifj, brekespel, lang1zanrl, kaalkop, reinhal't,
zonderzorg , daarom iets min edels of iets belagchelijks aan
zich hebben, omdat die zamenstellingen niet naar behooren
gevormd zijn. Zullen dergelijke zamenstellingen volkomen
wettig zijn en vrij van het dubbelzinnig karakter, hetwelk
haar in onze taal aankleeft, dan moeten zij tot stand gebracht
worden door de kracht van de eigenaardige verbuiging,
welke aan het laatste bestanddeel of hoofdwoord een en
stempel geeft, die open baart, dat het van aard is veranderd.
Slechts door zelf eene wijziging te lijden, die het alleen
ondergaan kan in zoo verre het met het voorgaande woord
eene vereeniging aangaat, is het bij machte zich met dat
woord tot eene zamenstelling te vereenigen. De wijziging
welke ik bedoel, bestaat hierin, dat hetzij een verbale
stam het karakter van een naamwoord, hetzij een zelfstandig
naamwoord het karakter van een bijvoegelijk naamwoord
verkrijgt. Daartoe is eene duidelijk erkenbare naamvalsverbuiging
noodig, en vermits onze taal die niet meer bezit.
zoo is zij buiten staat om, zonder iets aanstootelijks te begaan,
zulke zamenstellingen te vormen.
Vooreerst wensch ik aan te toon en , dat in talen, waar de
naamvalsverbuiging in vollen rijkdom bestaat, diergelijke
zRmenstellingen, vermits zij daar door de kracht van het gewijzigd
karakter van het laatste bestanddeel tot stand komen,
niets aan zich hebben, dat haar een min edelen aard bijzet.
Met ons olie1coop, deugdlif'j, wier laatste bestanddeel een
verbale stam is, zijn volmaakt overeenkomstig de volgende
zamenstellingen: in het Sankr.: arin-damas (I;ijand-terrtrlund)j
in het Grieksch: [7rTTóf5uflo;, él(!1jvo7ro/ó;, ~1~ÀlOmvJ'1j;; in het
Lat.: coelicola, naufragus. Deze woorden hebben nit'ts onedels:
integendeel zij behooren ten deele tot de dichterlijke taal.
Bij ons zouden paardetem , 1;redemaa1c, boekekoop, belagchelijke
woorden zijn. Waarom? Omdat de verbale stam zich
1) t. a. pl. hl. 100, 101.
215
naakt voordoet en niet kennelijk tot een naamwoord omgestempeld
wordt, terwijl hij in de talen. aan welke die
voorbeelden ontleend zijn, door den verbuigingsuitgang on·
miskenbaar tot een naamwoord geworden is.
Ook nevens brekespel, stokebrand en dergel. staan in het
Sansluit en het Grieksch volkomen gelijkgevormde woorden.
Men denke aan: k'sayad-vîras (mannenbeheel'schend), I!llJ!WJTrtg
(.yc1tildwegwerpend) , ~wJtalX{~(J)v (gorlureezend). Zij hebben de
bestanddeelen in die orde, dat zij letterlijk overgebracht:
heerscheman, werpeschilrl, vreezcgod, zouden luiden, en toch
hebben zij niets onedels aan zich, alleenlijk omdat zij het
onmiskenbaar karakter van adjektieven hebben gekregen, en
alzoo het laatste bestanddeel de vereischte wijziging onder·
gaan heeft. Bij ons, daarentegen, blijft, bij gemis van verbuigingsvormen,
het laatste bestanddeel daar staan als een
substantief in den accusatief. Slechts door een uitwendig
middel kan er aan het woord eenheid en een eigenaardige
stempel worden gegeven: dat middel is de aanwending van
het lidwoord de of een, en deze maakt het onbekwaam om
iets anders te zijn dan een persoonsnaam.
Zamenstellingen, gelijk kaalkop, langhand , ontbreekt het
mede niet aan analoga in het Sanskrit , Grieksch, Latijn en
Gothisch. Uit elk dezer talen een voorbeeld: vipula ééáya,
(met groote 8chaduw), noÀvcrxwg (met veel 8chaduw), m1ûtiuiu8
(met vele wegen), hrainJahairts (met een rein hart). Noemden
wij een en boom een groot8chaduw of een veelschaduw, een
bosch of dreef een veelweg , wij zouden ons belagchelijk ma·
ken, en eenen mensch een reinhart noemende zouden wij den
draak met hem schijnen te steken. In die andere talen, daarentegen,
zijn die woorden dichterlijk en edel, en dat om
geene andere reden, dan omdat het substantief, hetwelk hun
laatste bestanddeel uitmaakt, door wijziging van den uitgang
de natuur van een adjektief heeft bekomen en dien stempel
drukt op het geheele zamengestelde woord.
Eindelijk, ook eene zamenstelling als (een) zonderzorg is
beperkt tot de alledaagsche taal en heeft, even als het Fransche
21û
8ans-souc~J een half schertsend half lakend karakter. Doch
in de meergenoemde talen is zulk eene wijze van zamenstelling
weder volkomen voegzaam. Het Sallskr. apabis is zonder
vrees; het Grieksche IftftéÎ.~~, in de maat; het Latijnsche
abnormis, van den regel af; het Gothische afguds, l)ar~ God af,
en gaguil8. met God.
Van waar dat de woorden, met welke wij die uitheemsche
composita vertaalden, on vereenigd nevens elkander b}ijven
bestaan of niet dan eene belagchelijke vereeniging kunnen
vormen? Het is wederom omdat wij geene kenmerkende
naarnvalsverbuiging meer bezitten. 'Vij missen het ver·
mogen om de substantieven achter die voorzetsels, door
hun de adjektieve verbuigingsuitgangen aan te passen, i.n
vel'eeniging met het voorzetsel tot adjectieven te maken.
In die andere talen, daarentegen, verliest in zulke zamenstellingen
het hoofdwoord door wijziging van zijnen vorm
het karakter van een substantief in den verbogen naamval.
In dat Sanskr. woord apa-bil! is het laatste bestanddeel bî.
vrees. Het kreeg den uitgang van een adjektief. Van nu aan
was het aan de afhankelijkheid van het voorzetsel ontheven,
en, met dat voorzetsel vereenigd, kon het een nieuw woord
worden. Op dezelfde wijze komt het Gr. IftfUÎ.~';' van ftiÎ.o~,
het Lat. abnormis van norma. Van het Gothische affJuds zouden
de losse bestanddeel en luiden af guda. Zoo staat het
naamw. guthil (God) kennelijk in den datief. Doch het werpt
dat teeken van afhankelijkheid af, en door een vrije verbuiging
aan te nemen, wordt het in staat om het voorzetsel met
zich tot eene woordeenheid te verbinden.
Doch ook hier hebben wij de gelegenheid om uit te roepen:
wanneer een volk niet naar den geest te gronde. zelfs
niet blijvend achteruitgaat, is het niet mogelijk, dat het eenig
verlies lijdt, zonder dat zulk een volk het op de eene of de
andere wijze vergoedt. Onze natie behoeft voor geene andere
onder te doen in diepte van denken en levendigheid van gevoelen.
Zou zij die dichterlijke vormen hebben zien ontaarden,
0111 met het gemeene lood, dat zij voor zuivel' goud
217
in de plaats had gekregen, genoegen te nemen? Neen! zij
wierp dat lood weg, na er het merk van valsch goud op gedrukt
te hebben, en herstelde hare schade. Hoe heeft zij
dit gedaan? Schoot het middel der woord verbuiging te kort
tot het doel om een band van vereenigiug om losse woorden
te slaan en ze tot eene zamenstelling te verbinden. zoo
wendde zij de woordafleiding aan om hetzelfde doel te bereiken
of bezigde andere wijzen van zamenstelling. Kan zij
niet voegzaam zeggen een boekekoop, zoo bezigde zij den afleidingsuitgang
er en vormde boekverkooper; kon zij evenmin
voegzaam zeggen: goedhart , zij had een anderen afleidingsuitgang
bij de hand en zeide goedhartig. Op dezelfde
wijze vormde zij wetvertreder. vredeschender, paardelermner, vredestichter,
vrijzinnig, edelmoedig, blondlol~kig. Gaat een breedtak
, een veelsc1zaduw, niet aan i welnu zij vormde woorden als
breed getakt , lommerrijk. Was een zonderzorg onaannemelijk,
en waren woorden als het Gothische afgll,ds en het Lat. exanim
is , onmogelijk, zij smeed«e nieu we verbindingen en vormde
goddeloos, ortgoddelijk ,ontzield. Het Sanskritiscbe nir-malas
(zonder vlek) kon zij wedergeven door vlekkeloos, het Goth.
ga Zi1tgs (met leugen) door leugenachtig 1). Zoo waar is het,
dat, zoo ergens dichterlijke geest bestaat, de taal dien geest
1) Al kunnen wij geene zamenstellingen naar den aard van dat Goth. galiugs
en gaguds vormen, toch bezit.ten wij nog meer dan één woord in onze tRal, volkomen
op gelijke wijze gevormd. Bepaaldelijk mag men hier wijzen op het bijvoeg.
naamw. geliJk, Goth. galeiks, uit ga, met, en leik, gestalte. Dus beteekent
het eigenlijk met gestalte, dat is van ééne gestalte met een ander, en is
het volmaakt één met het latere Lat. conformis, het Gr. aV/</<0I!'Poç, en het
Sanskr. sa-rltpas (van sa = zamen, en rttpa, gestalte). Staat tegen galeiks in
het Goth. over antharleiks, even zoo bezit het Gr. ,U.l.ó/<0I!'Poç, en het Sanskr.
anya-rztpas. - Doch wij gevoelen den aard der vorming van het woord gelijk
niet meer: daarom kunnen wij naar zijn voorbetold geen andere zamenstelJingen
vormen: dat woordvormingsmiddel is juist ten gevolge van bet verlies der naamvalsl'erbuiging
dood en kan geene spruiten meer telen. Van andere woorden
oorspronkelijk van denzelfden aard is de partikel afgesleten. Zoo is gade eigenl.
gegade (met soort), letterlijk het Lat. consars , en maat staat voor gemaat, d. î.
lr/et spijs (Goth. mats), spijsgenoot , even als het Goth. gahlaiJs, d. is met brood,
mede genoot ueteekent.
218
vormen moet leen en. Onze Duitsche natie had edele woorden
uit hare taal verloren; toch behoefde zij die: zij wilde en zou
ze bezitten, en ziet! de taal heeft opgeleverd wat zij begeerde.
In deze beschouwing ben ik uitgegaan van de stelling, en
deze stelling is, dunlit mij, door de toepassing zelve bewezen,
dat zekere zamenstellingen slechts dan wettig zijn, wanneer,
vooreerst, het bepalende woord tot het bepaalde in
eene betrekking staat, welke door eenen bestaanden naamval
kan uitgedrukt worden, en, ten tweede, het laatste bestanddeel
eene wijziging in zijnen aard ondergaat, in de
verbuiging blijkbaar. In de reeds meer dan eens vermelde
verg:tdering der K. Akademie is de heer ROORDA daartegen
opgekomen. Hem kwam het voor, zoo ik hem wel
verstaan heb, dat het tot de mogelijkheid en de deugdelijkheid
der zamenstelling niet zoo zeer aankomt op al die
vragen van vorm, als veeleer op deze vraag, of men een uit
twee elementen vereenigd denkbeeld heeft willen uitdrukken.
In mijn antwoord heb ik te kennen gegeven, dat de kennis
van het wezen en de geschiedenis der taal, naar het mij
voorkwam, verbood de zaak zich zoo eenvoudig voor te stellen.
Bij de beoordeeling van het vermogen om zamenstellingel'!
te vormen, aan eene of andere taal eigèn, scheen mij
de staat der verbuiging in de beoordeelde taal voornamelijk
in aanmerking te komen; ja, ik deed de uitspraak, dat bij
talen, die de verbuiging niet kennen (flexielooze talen), even
daarom van ware zamenstelling geene sprake kan zijn. Deze
uitspraak vond de heer ROORDA bevreemdend, en hij gaf
te kennen, dat hij bij eene nadere gelegenheid het bewijs
voor die stelling van mij verwachtte. Deze verwachting mag
ik niet te leur stellen, en de gelegenheid, die zich nu aanbiedt,
grijp ik gaarne aan.
Ik moet beginnen met te zeggen, dat, wanneer men door
zamenstelling (compositie) bloote zamenkoppeling (copulatie,
juxtapositie) verstaat, die talen, welke bij de zamenkoppeling
aan de minste perken zijn gehouden (en dat zijn voorzeker
de flexielooze talen), gewis de vaardigste in het vor219
men van zamenstellingen zijn. Maar in de talen, wier studie
de grammatische begrippen aan de hand heeft gedaan, tot
welke ook het begrip van zamenstelling behoort, in die talen,
zeg ik, heeft men door zamenstelling steeds bij voor·
keur eene zoodanige vereeniging van woorden verstaan,
waarbij, ter liefde der innigheid van het verband, het eerste
der beide woorden zijne zelfstandigheid verliest en eene verminking
lijdt, en het tweede, ten einde het vermogen te
bezitten om het eerste woord in zich op te nemen, in zijnen
aard eene wijziging ondergaat. Ik neem tot voorbeeld het
Grieksche no},1!rn"o •.. Dit woord beteekent wat men buiten
zamenstelling zou uitdrukken noH;ii (J)ldf-, d. i. met veel scha·
duw. Hier nu ziet men, dat, in plaats van dat noHfj, bloot
de wortel van het woord (nolv-) is genomen; dat dit woord
derhalve zijne verbuiging kwijt is geraakt en in den eigenlijken
zin verminkt, dat is van een lid beroofd is geworden.
Het laatste bestanddeel bovendien ((J)ll~) heeft zijne natuur
van verbogen zelfstandig naamwoord afgelegd en in vereeniging
met het bepalend woord den aard en vorm van een
adjektief aangenomen. Behield het zijne natuur en bleef
noUfj onverminkt, dan bleven de beide woorden onvereenigd
nevens elkander staan, en er kwame met geene mogelijkheid
eene zamenstelling tot stand. In talen derhalve, die
den aard en de betrekking der woorden in den zin door
geenerlei kenteekens uitdrukken (en zoodanig zijn de flexie·
looze talen), moeten de woorden steeds onvereenigbaar ne·
vens elkander blijven staan, omdat zij de kenteekens missen,
door wier opheffing of wijziging de vereeniging tot stand
komt. Hoe zal er eene verminking plaats grijpen, waar de
woorden bij gemis van ledematen onverminkbaar zijn? Hoe
eene wijziging van den aard des woords tot stand komen,
waar de aard der woorden ganschelijk niet onderscheiden
wordt, en één en dezelfde klank of zelfstandig of bijvoegelijk
naamwoord, en praedikaatswoord of voorwerpsnaam is, al
naardat de bedoeling is des sprekers, die door toon of plaatsing
van het woord te kennen wordt gegeven.
220
Neen! woordgroepen, die zindeelen of geheele zinnen uitmaken,
kunnen er alleszins in zulke talen gevormd worden;
maar zulke woordgroepen zijn geene zamenstellingen. De
ware zamenstelling is het deel der verbuigbare talen, en
met de verbuigbaarheid eener taal, dit toont ons het Fransch,
zoo wij het met het Latijn vergelijken, neemt haar vermogen
om zamenstellingen te smeden af. Ook de Engelsche taal
heeft, meer dan eenige Duitsche taal, ten aanzien van de
verbuigbaarheid der woorden veel verloren. Toch veroorlooft
zij zich meer vrijheid in de zamenstelling dan de onze.
Zij vormt woorden als an outlaw, cloud-crownd, heart-feU en
dergelijken , hetgeen wij haar niet na kunnen doen. De
reden is deze, dat de Engelschen, minder kieschkeurig dan
wij, zich er niet om bekreund hebben, dat eenige zamenstelling,
die zuiver en edel was in de oorspronkelijke vormrijke
oudste Duitsche taal, valsch of gemeen was geworden
door het verloren gaan der voorwaarden harer vorming. Zij
hebben bij de vlucht, die de natie en hare letterkunde genomen
heeft, het min edele veredeld àoor den ernst en de
waardigheid van het gebruik, daarvan gemaakt. Ook de
Hoogdnitsche schrijvers veroorlooven zich vaak de strikte
grenzen, aan de taal ten aanzien der zamenstelling gesteld,
te overschrijden. Het geschiedt ten gevolge van wijsgerige
inspanning of dichterlijke stoutheid: voor die beiden gelden
niet zoo zeel' de bedenkingen van goeden smaak of omzichtigheid.
Maal' laten wij, Nederlanders, ons verblijden met
ons deel, en gelooven, dat er ge ene diepte is van denken of
gevoelen, die in onze bestaande taal, ook bij de naauwkeurigste
inachtneming del' regelen van spraakkunst en goeden
smaak, niet tot haar recht kan komen; mits het denken
van de dorheid del' abstractie tot de beeldspraak der natuur
zij teruggekomen, en het gevoel, vrij van alle zelfbehagen,
zijne uitdrukking ontleene aan het leven.
W. G. BRILL.
Den Heere L. A. TE WINKEL.
Waarde Vriend!
't Gaat mij als u. Niets ware mij liever dan deze regelen
met een eerlijke schuldbekentenis te beginnen, wanneer ik
bij uwe meening omtrent de spelling van den verkleiningsuitgang
mijn hoofd kon neêrleggen j maar ook na uw
laatste schrijven, acht ik dit nog niet doenbaar. Wel wil
ik gaarne gelooven, dat ik in uwe bedoeling heb misgetast,
en gij, even als ik, een slechten bewijsgrond van BILDERDIJK
voor geen afdoend betoog van 't tegendeel houdt.
Daarmeê is echter voor de zaak zelve nog niets gewonnen.
In 't algemeen zullen wij beiden wel gaarne het gezag van
BILDERDIJK en SIEGENBEEK, als door latere taalstudie geheel
verouderd, ter zij willen laten, en vragen niet hoe zij
gespeld hebben, maar hoe wij, naar den aard en de ontwikkeling
der taal, het beste spellen zullen 1). En nog veel
meer dan S. en B. laten wij de klopgeesten en Paradijsmenschen
buiten spel, aan wie gij (bI. 49) schertsenderwijs
de laatste uitspraak wilt doen verblijven. Over 't algemeen
vat ik niet tegen wien geheel de redeneering dier
bladzijden gericht kan z\jn; zeker niet tegen mij, die niet
1) Wanneer gij een bewijs voor 't SIEGENBEEKSCHE beginsel daarin vindt,
dat BILDERDIJK en volgelingen "den stroom in dezen niet hebben kunnen keeren",
dan komt mij dat niet zeer krachtig voor. Vooreerst toch was JlILDERDIJKS
naam te veel partij-leus; voorts houdt zich de gl'oote menigte gemaksen
veiligheids-halve liefst aan de vau staalswegen geijkte spelliug zonder naar
de gronden te vragen; eo ten derde ging eu de volgelin!(en veelal onzelfstandig en
zonder eigen nader onderzoek te werk.
222
gewoon ben de dingen naar hun vroegere en verouderde,
maar hun blijvende en tegenwoordige waarde te schatten.
De vraag is heel eenvoudig, of ik recht heb aan den invloed
der Hollandsche wanspraak 1) vooral, het afbijten der n,
zoo in den verbindingsuitgang als elders, te wijten en haar
dus tegenover die wanspraak te handhaven. Mij dunkt
daaraan kan wel geen twijfel zijn; sla VONDELS gedichten -
vooral in de eerste lezing - op, en zie, hoe hij, die
zijn Ne~rduitschen kinder-tongval 2) allengs naar 't Amsterdamsch
van zijn jongelingsjaren leerde wijzigen, en die
(gelijk bekend is) bij 't Amsterdamsche en Hollandsche volk
voor zijn taalschat te markt ging, doorgaans niet alleen de
n van den infinitief, maar ook die van 't verleden deelwoord
en 't adjectief (1JerWOnne, gulde, {jzere, enz.) afbijt, en
evenzeer ook die van den verkleinings-uitgang mist. Gij
spreekt dat dan ook volstrekt niet tegen, maar meent slechts
dat 1\ wat zoo goed als algemeen is geworden, opgehouden
heeft provincialistisch te zijn", en dat »zoo men al in Holland
het eerst begonnen is de n te onderdrukken, verreweg het
grootste gedeelte van Nederland dien maatregel heeft toe·
gejuicht, en haar insgelijks weggelat~n" (bI. 49). Ik moet
u doen opmerken, dat tusschen 't onderdrukken der 7l en 't
niet merkbaar laten hooren een groot onderscheid is. 'Wie niet
gemaakt spreekt, en met een gezochten nadruk 'Ilemm, geven I
zegt, laat de 1t dier infinitieven ook bijna niet hooren, en
toch is er een merkbaar verschil tusschen zijne uitspraak
en de afbijtende Hollandsche. Evenzeer beboeft men ook
niet jU1t of, nog ergelijkeI' , Jèn te zeggen, zonder daarom
die n te onderdrukken. Menschen, die tegen dat jèn zijn
1) Wanspraak in een tongval noem ik iedere, den gezonden aanleg en gaven
staat der woorden miskennende eu verminkende hebbelijkheid; geen verkorting
dus, maar afbijting; geen klankwijziging maar klankbederf.
2) In VONDELS eerste verzen komen inderdaad nog vrij wat Germanismen
voor, die men verkeerd zon doen. niet voor Germanismen te houden. omdat zij
van VONDEL zijn. In mijne uitgave heb ik ze zooveel doenlijk aangegeven.
Later raakt hij er geheel vrij vao.
223
ingenomen - ik bedoel hier u natuurlVk niet - vermaken
zich veelal, met het op de lachwekkendste wijs te uiten,
en meenen daarmeê er al het belachelijke van te hebben
aangetoond; dat laatste komt dan echter alleen op rekening
hunner eigen dwaze uitspraak. Door dat onderscheid, tusschen
't niet onderdrukken en 't ongemaakt en onged" ongen
uiten der n, niet in 't oog te houden, geloof ik, dat gij
zoowel de Zeeuwsche als Geldersche uitspraak miskent, wanneer
gij meent, dat ze je en niet jen zeggen, en dat gij
dat, van de eersten althans, voor een volgenden klinker wel
aanneemt, komt alleen omdat zij het daar zoo veel duidelijker
doen 110oren. Hier in Overijsel althans, en bepaaldelijk
te Deventer, is de n van den verldeinings-uitgang
voor ieder ten duidelijkste hoorbaar .. hoewel niet meer dan
ook bij de infinitieven of deelwoorden. Het Friesch bewijst
natuurlijk niets, daar gij, beter dan ik nog, weet, hoe dit
ook de infinitieven niet op ma maar op e (oudtijds a) laat
uitgaan I). »De Zeeuwsche dichter BELLAMY" kan mede niets
bewijzen, daar hij zijn letterkundige beschaving grootendeels
te Utrecht ontving, en zich aan de schrijftaal zijner
dagen aansloot. Evenmin STARING, LULOFS en SPANDAU,
of alle anderen die hier na SIEGENBEEKS spellingstarief ,
zich, gelVk zij (ten deele met edele zelfverloochening)
naar dat tarief gericht hebben. Dat men, even als bij hun,
»Je in het grootste gedeelte van 't land stellig ziet heerschen"
(bI. 51) is dan ook ontegenzeggelijk voor 't grootste deel wel
der vijftigjarige werking van dat tarief te wijten, en houd ik
mij overtuigd, dat zoo SIEGENBEEK 't in zijn hoofd gekregen
had, ook de n der infinitieven en deel woorden af te kap.
pen, en de staat had ook daarin zijn spelling geijkt, het
grootste deel onzer thans levende landgenooten die wanheb-
1) lk geloof zelfs, dat men die Hollandsche afbijtiug juist aan de Friezen en
en de Noormannen beide zal hebben toe te schrijven, terwijl de Saxen (en
Franken) daarentegen de n hebben gehandhaafd. In mijn Spraakwo1'ding enz.
heb ik de werking van beide eersten veel te weinig laten gelden, en kom daarop
tater nog wel eens terug.
224
belijkheid zich hadden eigen gemaakt; wij zijn hem dus
inderdaad dank schuldig, dat hij ons daarvoor behoed heeft.
Dat men niet engel en haam, niet berust en vertrouw verkort,
heeft zijn zeer gegronde reden in de verandering
van beteekenis, die daaruit volgen zou; het weggekapte
en zou daar den geheelen staat van 't woord wijzigen, terwijl
daarentegen, het zij men ij' of ijen schrijf, omtrent de
beteekenis van 't afgekapte woord geen verwarring ontstaat.
Een en ander aan uw nadere overweging onderwerpende,
verblijve, na groete, steeds
t. t.
Deventer, 5 Aug. 1863. VAN VLOTEN.
De Redactie acht de spellïng der verkleinwoorden thans genoeg toegelicht,
en meent daarom geene bijdragen dienaangaande meer te mogen opnemen.
DRUKFOUTEN IN N°. 2.
Blz. 85 reg. 12 v. o. staat: sûnûnas, lees: sûnlÎn!m,
11 2 v.o. n~s, nam;
97 11 19 v. b. wortel, wo\'tellettcl'.
LOSSE AANMERKINGEN BETREKKELIJK WOORDEN,
BIJ VONDEL VOORKOMENDE.
DOOR
MR. A. B 0 G A ERS.
Ach tslann.
In VONDELS Hierusalem verwoest (uitgave yan 1620 bI. 50)
komen de navolgende versregels voor:
11 Wy Priesterlycke Reijen
))(Die voormaels met schalmeijen
"Den vierdagh plachten en de Feesten in te wijden,
l> En steeds op MOSES wetten
1) Aendachtelyck te letten
J) En te vergaren 't volk op haer gezette tyden)
» Niet hebben acht geslagen,
» En d' onverwachte plagen,
"En 't voorspoock dat ons daeglycx met verwoesting dreygde:"
MR. VAN LENNEP (zie zijne uitg. van VONDELS werken.
I, bI. 729) wil, voor En, in op één na den laatsten regel,
op gelezen hebben, daar anders, zoo hij zegt, de zin onduidelijk
en krachteloos is. Zulks stemt Prof. VAN VLOTEN
toe; (zie zijn Vondel. I, bI. 137) doch voor op verkiest hij in.
Met de meening dezer beide kundige en ijverige uitleggers
kan ik mij in dezen niet vereenigen. Mij dunkt, onder
verbetering, dat er hier in den oorspronkelijken tekst niets
behoeft veranderd te worden, indien men slechts aanneemt,
dat VONDEL er het woord achtslaMt als een bedrijvend werk.
JUlIl'g. v. 16
226
woord heeft gebruikt; even gelijk nu nog het woord gadeslaan
dat hetzelfde beteekent , door ons gebezigd wordt. Dat overi
gens VONDEL de eerste niet was, die zich op deze wijzi
van achtslaa1t bediende, kan men zien in SPIEGHELS Hertspie
ghel, waar vers 448, Boek II, dus luidt:
)) Slaet maer u weghen acht ,--"
Ver d WijD eD.
In VONDELS Gulden WinckeZ (uitg. v. 1613) heeft he
LXIIste plaatje dit opschrift:
»l'is l'antalus, die hier in 't water wert gepijnt,
• Die dorst en honger lijd, en nimmermeer verdwijnt."
Mr. VAN LENNEP (VONDEL I, bI. 275) neemt dit lJerdwijn
in een transitieven zin voor verdrijft, doet verdwijnen.
Prof. VAN VLOTEN. (VONDEL I. bI. 49) beaamt zulk
en teekent er bij aan: » Met overgroote dichterlijke vrij
.. heid, niet van l'antalus, maar zijn dorst en honger ti
" verstaan."
De tegenwoordige beteekenis van verdwijltell heeft beid,
taalkundigen eene kleine vergissing 'doen begaan. In deI
geest van VONDEL stond verdwijnen hier als een onzijdil
werkwoord, en was het Tantalus, die niet verdween. Oudtijd
toch (gelijk men bij KILIAEN zien kan) beduidde verdwijn el
ook uittéren, wegtéren, wegkwijnen, langzaam sterven: tabescere
cous/tmi. peri re , emori. Wie er voorbeelden van verlangt
zie MAERLANTS Sinte Prancisc/ts Leven, vers 8295; Fergnut. v
1341, 1420 en 5098; D. HEYNSII Nederd. Poëmata, (uitg
1618) bI. 24 v. 15, v. O. CAMPHUIJSENS Sticht. Rijmen, (uitg
1647) bI. 310, kol. 2 v. 4 enz.
Dutten.
In denzelfden Gulden Winckelluidt het opschrift van N°, XL
.Ziet hoe den Philos00ph hier aan de Tafel (hd,
» En den gezonden Wijn gesparighlycken nut"
227
Ten opzigte van dit dut zegt Prof. v. VLOTEN (VONDEL,
I, bI. 44) .. dut kan hier geen goeden zin geven en is alleen
)lrijmshalve te verklaren."
Ik maak bezwaar den geleerden aanteekenaar, die op zoo
vele andere plaatsen bewijs levert van scherpzinnigheid, dit
hier toe te stemmen. ZOU VONDEl. niet hebben willen: zeggen:
)) Ziet hoe de filosoof twijfelend of in twijfelingen verdiept
aan deze tafel zit"?
Dutten toch wordt bij onzen hoofddichter meermalen gebruikt
in den zin van twijfelm, weifelert, wankelen, irt het
onzekere zijn, en van daar ook, zich bekommeren, zick Ve1"
01ttrusten.
Zoo leest men m den Salmoneua, (uitgave v. 1Il57)
bI. 11 v, 17:
q Mijn zwaert, aen 's Konings eedt gebonden, suft en dut
l) Wat zij te kiezen sta, het eerlijek of het nut."
en in den PaZamedea, (uitg. 1625) vers 2070:
• - - 't volk komt gaepen
)J En dtti of 't menschen sijn of zeker slagh van aepen."
Ook in den Joseph in Dothan, (nitg. 1640) vers 236 en
237, wordt op JUDAS vraag:
11 En komt dit aen den dagh en wort dit valsch bevonden?"
door SIMEON geantwoord:
llDan wijder raet geleeft: nu nel'gens in gedut."
Heeft op de aangehaalde plaatsen dutten de duidelijke
beteekenis van twijfelen en weifelen; in de HeerZijckheit van
Salomon, (uitg. 1620) bI. 16, vertaalt vONDEl. dan ook de
navolgende versregels van DU BARTAS, (Oeuvrea. édit: de
Genève 1608, p. 476).
l) Le Roy seul est en doute, et ses sa ges oreilles
.. Trouvent leurs cris, leurs pleurs et ]eurs raisons pareilIes.
» La face de l'enfant ne Ie peut adjuger
l) A l' une plus qu' à l'autre. On ne peut soulager
') L' esprit douteux du juge, en calculant leur aage;
l) ChanceUant, il se void privé de tesmoignage.
"Puis il discourt ainsi, . , .• "
lû*
228
op deze wijze:
» De Koningh dut alleen, en zijn wijze ooren hoorden
"Geen ongelijckheyd in gehuyl, geklagh en woorden.
J) 's Kinds aenzicht aengemerkt, ten teeckent noch ten wroeght
J) D'een meer als d'ander niet: noch 's Rechters geest vernoeght
)} Word, zoo men overslaet haer jaren vergeleken;
)) Duttende, vind hij zich van waertuygh oock versteken.
'l Daernae spreeckt hy aldus: "
Men ziet uit deze versregels ten klaarste, dat VONDEL
être en doute, en chanceler, hetwelk wij door in twijfel zijn
en weifelen of wankelen zouden vertalen, door dutten uitdrukte.
Voor wankelen, in een meer eigenlijken zin, bezigt hij
dit woord in Euripidea Feniciaenache, (uitg. v. 1668) bI. 56
en 57, waar ANTIGONE tot haren vader zegt:
Ik boodschappe u veelongevals.
Uw beide zoonen zijn om hals
En uwe vrouw, die waer gy dutte,
U blintheit leide en onderstutte
En hoede voor een struikeling."
In het Latijn van HUGO GROTlUS, dat VONDEL vertaalde,
luidt deze plaats:
l) Saevus feriet nuntius aures:
» Tua non cernunt pignora lucem,
» Bona nee conjunx, regimen tenebris
"Quae dulce tuis, quae titubantia
)) Fuit, heu quondam, tutela grarlua.
I) Heu pater, eheu." 1)
In de, aan twijfelen en we~felen verwante, beteekenis van
onzeker zijn, zich bekommerd gevoelen, zich verordl'uaten, treft
men dutten aan in de Maeghden, (uitg. v. 1644) vers 1517:
» - 't gespoock stond naer
"En vreesselijck bij nacht. De krijghsman aan het dutten
» Wijckt af, verloopt, . . ."
1) Zie Euripidis 'rragoedia Phocllissne, elllendata ex manulcl'iptis et Latina
fucta ab liugone Grotio. Parisiii 1630.
229
en in den Palamedes, (uitg. v. 1625) vers. 422.
1/ Mijn vijand staet versuft en dut en is versaeght."
Om alle deze redenen zoude ik van gedachte zijn, dat
in VONDELS Hierusalem verwoest, (bij Mr. v. LENNEP, I, bI.
685, en bij Dr. v. VLOTEN, I, bI. 124) de woorden van
vers 177:
als de vader dut
verklaard behooren te worden: Bals mijn vader in kom
» mer volle onzekerheid verkeert."
en wanneer later, in vers 2104 van datzelfde treurspel, da
engel GABRIEL tot de christen pelgrims, weeklagende op de
bouwvallen van Jerusalem, deze geruststellende woorden
spreekt:
II Ghij christen pelgrims die hier dut, en vreest geen leet
.. Van d'Engel GABRIEL, -"
dan vermeen ik, dat ook daar aan het woord duUert nagenoeg
denzelfden zin behoort toegekend te worden.
Ten slotte zij hier nog aangestipt, dat dutten bij VONDEL
ook voorkomt in de beteekenis van de lira re , die KILIAEN
opgeeft. bij wien die van twijfelen, enz. niet is te vinden.
Zie .Davids Harpzangen, (Amst. 1696) bI. 274 v. 21
waar men leest:
II Hij suft en dut, gelijk een droncken hooft,
Ol Dat ommeloopt ... "
(In den thans gebruikelijken zin van sluimeren vindt men
dutten in de proza-bijschriften van den Gulden Winc1cel. uitg.
v. 1622. bI. 33 reg. 2 v.o.)
Drenken, Verdrenken.
Het is ook in den Gulden Winc1cel, (uitg. v. 1613. N°.
XXXIX) dat de volgende versregels gelezen worden:
» Aenmerckt wat Crates doet, niet langer voorts es draeft
II Ziet hoe hij al zijn goud in 't diepe Meyr begraeft.
)l Maar ghy zijt veels te gier, en zout veel liever clj'enc1cen
)) In 't midden van de zee, dan 't goud de baren schenken."
230
Mr. v. LENNEP (VONDEL I, bI. 229) meent, dat {lt'e'ltcke1t
hier zich t;erdl·inkett beduidt: Prof. v. VWTEN (I, bI. 44)
zegt, dat het el' rijmshaZve voor verdrinken staat.
Dat het daal' vel'drinken beteekent , geven wij gaarne toe,
maar dat het slechts rijmshalve in dien zin gebruikt zoude
zijn, komt ons niet zoo gegrond voor.
Buiten het rijm toch vinden we bij VONDEL zoowel drenken,
als 1Jerdrenken in de lijdelijke beteekenis van verdrinke16,
door het water overstelpt worden, i'lt het water omkomen.
De navolgende voorbeelden strekken hiervan ten bewijze:
zie Poëzy, (uitg. v. 1682) D. I, bI. 50. v. 20.
,,'t Een smoort in roock, het ander drenckt in putten ,"
en in hetzelfde Deel. bI. 24. v. 15, overdragtelijk:
" Weshalleve haer hart, haer edel hart, in tranen
» I' erdrenckt, - - -"
zoo mede in de Gebroeders (uitg, v. 1650) bI. 44. v. 1. v. o.
~ - - - laet vry de traenen zypen
II Eer 't hart verdrenck', .... "
De taalkundige REVIUS heeft ook in denzelfden ZIll en
buiten het. rijm het woord drenken gebezigd. Op bI. 257
van zijne Over-ysselsche Zangen. Leyd. 1634. 1) luidt reg.
5 aldus:
• Veel drencken in de gracht, veel smoren in de stroom."
Dat, overigens, drencken oudtijds ook genomen werd voor
ilt 't water smoren,. in aqua suffocari, bevestigt ons v. HASSELT
in zijne aanteekening op KILIAEN, bI. 121, waar we
TEN KATE bij kunnen voegen. Zie zijne Aenleid. lI, bI. 40.
Ten besluite merken wij nog aan, dat drenken en verdrenken
ook in een bedrijvenden zin bij VONDEL gevonden
worden. Zie b. v. zijne Poëzy. I, bI. 50 v. 4 v. 0., bI. 120 v. 20,
gelijk ook bI. 9 v. 17, bI. 453 v. 2 v. o. en lI, bI. 662 v. 8.
1) Eene nette bloemlezing uit deze gedicbten, verrijkt met eeue belangrijke
voorafspraak van Dr. v, VLOTEN, zag onlangs het licbt bij den uitgever
ROELANTS te Schiedam.
231
Voo r w e r pen.
»Iemand iets vool'werpen" in de beteekenis van »iemand
iets met levendigheid te gemoet voeren, voorhouden of
tegenwerpen" komt meer dan eens bij VONDEL voor. Prof.
v. VLOTEN (zie zijne uitg, van 's Dichters werken. D. I, bI.
83, bI. 102 en bI. 120) noemt dit een germanismus, met
welken naam het in dit Tijdschrift, bij eene andere gelegenheid,
reeds door hem bestempeld was.
Het regt is, dunkt me, hier niet aan 's hoogleeraars zijde.
N iets is er in de zamenstelling van het woord, dat met den
aard van ons N eêrduitsch strijdt. Waarom zou men niet,
even goed als 1Joorhouden, 1;oorleggen, voorzetten enz., voorwerpen
kunnen zeggen ?voerwerpen , en veur-werpen. objicere ,
objectare , lezen we reeds bij PLANTIJN en KILIAEN. De
latere Woorden boeken. dat van WEILAND niet uitgezonderd,
hebben dit gevolgd. Achtbare Schrijvers schroomden dan ook
niet het woord in bovengemelden zin te gebruiken. Wil men, beo
halve de aangehaalde plaatsen bij VONDEL, nog andere voorbeelden.
men neme DE BRUNES Wetsteen der Vernuften, (uitg. V.
1665) bI. 30 boven aan, HOOFTS Henrik de Groate, (uitg. in 4°.)
bI. 101 r. 15. POOTS Gedichten 1726, D. 1. Berecht aen
den Lezer, bI. 16, r. 3 v. o. BILDERDIJKSEdipusuitg.1779
rooraf.~praak, bI. 23 r. 4 v. 0., de Vervaardigers van het
Woordenboek op HOOFT, D. IV, bI. 270, r. 13.
Terwijl we meen en hiermede voor ons gevoelen te kunnen
volstaan, oordeelen wij het niet ongepast (dewijl tegenwoordig
maar al te dikwijls door oppervlakkigen de naam
van germanisme aan woorden gegeven wordt, die hem niet
verdienen) te dezer gelegenheid te herhalen, wat we reeds
vroeger in dit Tijdschrift (Dl. IV, bI. 230) aanmerkten,
toen we tegen Dr. BEETS het woord verzwindett 1) ver-
1) Verzwinden. Reeds was voormeld artikel gedrukt, 'toeu ik nog in oude
aanteekeningen, die mij uit het geheugen waren gegaan, de navolgende plaatsen
dool' mij aangestipt voud, waar ik verzwinden had aangetroffen. Ter meerdere
volledigheid zij het mij geoorloofd ze hilif bij te voegen.
232
dedigden. Wij achten het, namelijk, zeer prijslijk, zelf
zich van ware germanismen te onthouden en er anderen op
eene bescheidene wijze tegen te waarschuwen; doch zeer
omzigtig behoort men tevens te zijn, door overmatigen
ij ver geen woorden in een kwaden reuk tè brengen, die,
al komen zij ook bij de Hoogduitschers voor, niettemin
tevens als echt N eêrduitsch mogen gelden. Dwaasheid zou
het zijn op die wijze onzen taalschat te verminderen.
Rotterdam, den 19den Augustus 1863.
Der Zielen Troost. Herlem 1484, fol. 82 verso. ko). 2. reg. 7 v. O.
>l Doe hi dat hoerde: doc voer hi heen ende verswant.
fol. 83, kol. 1 reg. 12 v. o.
"Daer sloech hi voer hem dat teyken des heylighen Cruys, al te hant verswan
"hi en was wech."
en aldaar reg. 6, v. o.
>J al te hant verswant dat gout ende werde te niet."
ROEMER VISSCHERS Brabbeliug, Amst. 1614, in 320 • bI. 139. (No. 20 der Tuyters.)
"Wat een hemel sal my dan sijn die nacht,
"Als mijn Iyden niet alleen sal worden versacht ;
"Maer ganselijek verswinden in haer armen. ,.
BWLOO, Brieven der gemartelde Aposteleu. Amst. 1675, in 40 • bI. 33.
0- in rook, en vonk verswinden."
POOT. Gedichten. - Delft. 1747, Vervolg. bJ.70 .
• Zou onze erkentenis verzwinden."
OVER HET BEGRIP LE11TER, EN DE WIJZE,
WAAROP DE LETTERS DOOR DE SPRAAKWERKTUIGEN
GEVORMD WORDEN.
Wie met den gang der taalstudie eenigszins bekend is,
weet welke groote vorderingen zij in den laatste decenniën
gemaakt heeft. Hij is ook overtuigd, dat de vaste en zekere
tred, waarmede onze taalkennis is vooruitgegaan, eeniglijk
moet toegeschreven worden aan de meerdere aandacht, die
men in de laatste tijden aan de let ter s heeft geschonken.
De kennis toch van het wezen en de eigenschappen van
iedere letter, en van den invloed, dien zij op 'andere uitoefent
of er van ondervindt, is in ontelbare gevallen het onfeilbare
middel om over de vorming en afleiding der woorden, over
hunne oorspronkelijke beteekenis, en over de opeenvolging der
afgeleide vormen en beteekenissen te oordeelen. Met andere
woorden, de kennis der letters is de eenige onfeilbare gids
door de geschiedenis der woorden; en wij kunnen ons niet
beroemen een woord volledig te kennen, zoo zijne geschiedenis,
van zijne wording af tot heden toe, ons on bekend is
gebleven.
Ofschoon de Taalgids reeds eene menigte van zaken heeft
behandeld, waarbij de waarheid van het beweerde duidelijk
bleek, laat ik hier ter nadere staving een sprekend voorbeeld
volgen. - Ons verouderde » AAL, soort van drank,
»bij de Engelschen ale genoemd, zijnde zwaar, vet en voed-
1) zaam bier," werd voorheen afgeleid van het "ijsI. ala,
Ilvoeden, vet maken." Thans weet men, ten gevolge eener
234
naauwkeuriger kennis van den aard der letters, dat. die
afleiding onmogelijk de ware kàn zijn. Ons aal, eng. ale,
dat nog in aalbes voorkomt, heet in het Deenscll en Zweedsch,
en in het Oudnoordsch, dat men voorheen doorgaans met het
hedendaagsche IJslandsch verwarde, niet al of el, maal' öl.
Dit alleen is genoeg om de r;ansche afleiding te doen ver·
werpen. A kan in het Noordsch wel in ö veranderen, doch
alleen dool' den invloed een er u in de volgende lettergreep.
Die onmisbare u nu ontbreekt in het werkw. ala, en heeft
el' altijd in ontbroken; want het zooveel oudere goth. aljan,
voeden, vertoont eene j, die bewijst, dat het oudnoordsche
ala geene u, maar eene j of i heeft uitgestooten, en dat
dit woord vroeger aija of alia heeft geluid. Hieruit volgt,
dat alle afleidsels van ala met el, of, zoo zij van lateren tijd
dagteekenen , met al moeten beginnen, en dat öl dus onmogelijk
van ala kan gevormd zijn. Dat die gevolgtrekking
juist is, blijkt dan ook a posteriori uit ags. ealu, bier, en uit
oudsaks. alo, wijn, of althans drank, waarin die onmisbare
u, of de daaruit ontstane 0, nog wordt aangetroffen. Men
moest dus naar' eene andere afleiding zoeken. Deze is dan
ook werkelijk gevonden, maar zij zou ons hier te ver van
ons doel afleiden.
Doch indien eene grondige kennis der letters en harer eigenschappen,
zoowel in de verwante talen als in de onze, voor
den eigenlijken taalkundige zoo belangrijk is, wie zal durven
beweren, dat juiste begrippen aangaande onze eigene
letters in den onderwijzer del' lagere school mogen gemist
worden? Op hem toch rust de grootsche taak, het verstand
zijner leerlingen te ontwikkelen en de grondslagen voor alle
wetenschappen in hen leggen. Is hij zich dier hooge roeping
bewust, dan zal hij slechts louter goede denkbeelden willen
mededeel en , alleen zoodanige waarmede later kan worden
yoortgewerkt; geene verkeerde, die schaden, of die, op zijn
allerbest genomen, onvruchtbaar zijn; vooral geene, wier
ongerijmdheid den leerling, van wien men nog geen klappenden
ekster gemaakt heeft, terstond in de oogen springt.
235
Slaat meu echter de meest gebruikelijke leerboeken op,
dan ziet men dat nog niet alles zoo is, als het behoorde
te wezen, en dat de bespottelijkste onzin, ook ten opzichte
van de letters, nog bij voortduring met allen ernst aan
de lieve jeugd wordt ingestampt, en, helaas! dikwijls zóó
vast, dat het verkeerde er later niet weder is uit te krijgen.
In het onderwijs van alle andere wetenschappen ziet men
over het algemeen den verblijdendsten vooruitgang, alleen
in het taalonderwijs niet; het is als of men daarbij ook
ten opzichte van de eenvoudigste zaken met blindheid geslagen
is 1). Het onderscheid tusschen letterklanken en letter·
teekens, dat anders zoo in het oogloopt wordt zelden opgemerkt,
en bijna nooit in het oog gehouden. Vandaar de
verwardste begrippen en de vermakelijkste definities, als
b. v.: G klinkers heb ben een ongemengden klank, en ge ven
op zich zeI ven een vollen klank". Wat bedoelt men hier?
de klanken? of de teekens? Al wie begrijpt hetgeen hij hoort
of leest, zegt volmondig: geen van beide; en toch eene derde
beteekenis heeft het woord letter in de spraakkunst niet.
Een klinker, als letterklank genomen, kan hier niet bedoeld
worden. Een huis IS een huis, maar HEEFT geen huis en kan
er ook geen GEVEN, en zoo IS ook een klinker, gelijk ieder,
die niet potdoof is, met eigen ooren hooren kan, zelf een
klank of geluid, maar HEEFT en GEEFT er geen. Evenmin
kan klinker hier in den zin van letterteeken worden opgevat;
de domste schooljongen kan dat begrijpen. Houdt men hem
voor ver genoeg gevorderd, om hem eene spraakkunst in
handen te geven, dan heeft hij ten minste tien duizend
lettérteekens, die klinkers voorstellen, op de letterkast, op
1) Ik spreek hier den goeden onderwijzers niet te na. Er bestaan, Goddank,
eervolle nitzonderingen, des te eervoller naar mate zij zeldzamer zijn. Zij, die
hebben ingezien, dat de taal een der gescbiktste leervakken is - misschien
wel het allergeschiktste - om het verstand te ontwikkelen en het o~rdeel te
vormen, gaan anders te werk. De zoodanigen zullen mijne woorden niet op
zich zelven toepaiselI , maar zij zullen toch gereedelijk toestemmen, dat ?ij
waarheid behelzen.
236
het bord en in zijne boekel! gezien, en er zelf op zijne lei
en in zijn schrijfboek gemaakt; maar zal hij ooit bemerkt
hebben, dat die teekens geluid hebben of geven? Doch staan
wij aan dat hebben en geven met de grootste inschikkelijkheid,
de beste en verstandigst mogelijke beteekenis toe, wat moet
dan nog dat op zich zelf beduiden? »Een klinker geeft op
zich zelf een vollen klank," d. i. alle e n sta a n de, dus
vermoedelijk niet in vereeniging met andere letters, niet
in het midden der woorden, niet in dag, vader, paard? Men
kan die uitdrukking toch ook niet opvatten als van zich zelf,
of uit zich zelf; dan zou men moeten denken aan een praatziek
mensch, aan een kefferigen hond die een argeloozen voorbijganger
aanblaft; of aan eene pendule, die geregeld op
haar tijd slaat, mits men niet vergeet haal' op te winden. -
Aangaande de medeklinkers zou ik dergelijke opmerkingen
kunnen maken, doch ik vertrouw, dat het aangevoerde
toereikend is om te doen beseffen, hoe hoog tijd het wordt,
dat dergelijke onzin uit onze scholen worde geweerd, en
dat het onverantwoordelijk is, indien men nog langer door
het laten van buiten leeren van zulke ongerijmdheden, aan de
verstandsontwikkeling der jeugd, zooals het heet, arbeidt.
Ik reken daarom voor als nog geen overtollig werk te doen,
indien ik beproef de allereerste begrippen, waarmede de
spraakkunst zich heeft bezig te houden, hier wat juister te
omschrijven en te bepalen. Daar men eigenlijk niets volkomen
goed kent, waarvan men het ontstaan, de wording,
de genesis, niet kent, zal ik trachten ook de wijze, waarop
de letterklanken worden gevormd, zoo kort mogelijk op te
geven. De kennis daarvan verklaart de veranderingen en de
onderlinge verwisselingen, waarvoor de letters vatbaar zijn,
en is ook buitendien voor den onderwijzer van groot belang.
Op hem rust immers ook de plicht om de uitspraak zijner
leerlingen, zoo die gebrekkig is, te verbeteren; en dit zal
hem natuurlijk gemakkelijker vallen, als hij weet, wat er
bij het uitspreken van iedere letter moet plaats hebben.
237
Over de begrippen van letter, letterklank en letterteeken.
Men heeft ongetwijfeld eeuwen lang alleen ges pro ken
zonder te kunnen schrijven. Immers er zijn nog volken I die
geen schrift hebben; en van vele, die thans de schrijfkunst
verstaan, weten wij, dat zij ze van andere beschaafdere
volken hebben geleerd. Eerst met de uitvinding van het
schrift werd het begrip van lette1' geboren. De zin, dien
men er het eerst aan hechtte, was die van z ic h t b a a l'
teeken. Het begrip van letterklank , vooral in de enge beteekenis,
die er thans aan gehecht moet worden, kwam
eerst later tot het bewustzijn. Dat het begrip van teeken
aan dat van klank vooraf ging, blijkt uit de benamingen
lette?', lite?'a, gmmma, Bucltsiabe, die aan schrijven, graveeren
en insnijden, maar niet aan een klank doen denken.
Ook het Sanskrit toont de prioriteit van het schrift ten
duidelijkste. De naam van elke sanskritletter is zamengesteld
met kára, makend: aká?'a, kakára, lakára enz., amakend,
ka-makend, la-makend, d. i. figuur, die maakt,
die aanleiding geeft, dat men a, ka of la uitspreekt.
De uitvinding van het schrift is een gevolg van de behoefte
om zijne gedachten aan afwezigen mede te deelen, of om
voorvallen tegen de vergetelheid te bewaren. Zij kon eerst
plaats hebben, nadat men twee opmerkingen gemaakt had:
10 dat de woord klanken uit bestanddeelen of elementen bestaan,
die ook in andere woorden in vereeniging met andere
dergelijke elementen voorkomen, dat b. v. maken in de elementen
m, a, k, een n kan opgelost worden, en dat deze elementen
ook in andere woorden, als kam, naam, kamer enz. worden
aangetroffen; en 20 , dat het aantal zoodanige elementen in
vergelijking van de groote menigte woorden zeer gering is.
Hieruit toch vloeit de mogelijkheid voort om alle woorden
door middel van een klein aantal teekens zichtbaar voor te
stellen.
Alle begin echter is gebrekkig; zóó was ook aanvankelijk
de oplossing del' woorden in hunne befltancldeelen. Dit alles
238
blijkt, dat men de woordklanken eerst slechts in lettergrepen
verdeeld, en alleen voor iedere lettergreep een afzonderlijk teeken
uitgedacht heeft. Het schrift der Japaneezen is nog heden
ten dage zulk een s y 11 a benschrift. Dat volk bezigt teekens,
die de waarde hebben van ba, be, bi, bo, boe; ra, re,
ri, ro, roe; fa, te, tsi, to, tsoe enz. Ook het dêwanagari, het
godenschrift der Indiërs, bestaat uit louter letterteekens die
geheele lettergrepeu vertegenwoordigen; te weten uit letters
voor de vocalen, wanneer deze eene afzonderlijke lettergreep
uitmaken, en uit teekens voor lettergrepen, die bestaan uit
eene consonant, gevolgd door eene a; b. v. voor ka, ga, na,
ma, ha enz. Bevat de lettergreep een anderen klinker dan a,
dan wordt die klinker in den regel dool' een diacritisch teeken
onder of boven aan den medeklinker aangeduid; alleen
de lange á, en de i, ó en aau treden tusschen de overige
letters in; doch een haakje verbindt deze steeds aan een medeklinker,
zoodat zij met dien medeklinker, ook voor het
oog, al wederom eene lettergreep uitmaken. Zal de medeklinker
als sluitletter dienen, dan moet een wil'áma, rust(teeken),
de afwezigheid der a te kennen geven.
De meeste Europeesche talen gingen op den eenmaal ingeslagen
weg voort, en zetten de ontleding der woordklanken
zoo ver mogelijk door: dat wil zeggen, zij losten
ze op in hunne ondeelbare bestanddeelen, als het ware
in atomen. Zoo stelt b. v. man den bedoelden woordklank
voor, als opgelost in zijne drie deelen m, a en n, die, als
atomen of elementen, voor geene verdere verdeeling of ontleding
vatbaar zijn. Illtusschen behielden de meeste talen
nog teekens voor telkens wederkeerende opeenvolgingen van
elementen. Zoo bezit het Grieksch de letters ,,~ en 1/1 voor
d + s. k + s en p + s; en 8-, cp en X voor t + ft.
p + h en 1c + h, niettegenstaande die taal afzonderlijke teekens
heeft voor d, le, p en s, en voor t, P. 1c en h. Het
Russisch heeft afzonderlijke letters voor ts, tsj, sj8jt e. a.
Ook in ons alphabet treffen wij nog de x aan, die de waarde
der twee bestanddeelen 1c en s heeft. Daar echter de x
239
thans niet meer in echt N ederlandsche woorden gebruikt
wordt, kunnen wij zeggen, dat wij de oplossing der woordklanken
in hunne elementen tot het uiterste toe hebben
voortgezet, en dat wij derhalve een volkomen zuiver letterschrift
bezitten.
Doch of.'!choon wij de woordklanken op on berispelijke wijze
ontleden, ons schrift gaat aan den anderen kant mank. Wij
bezigen namelijk dikwijls vereenigingen van twee letterteekens
voor slechts één ondeelbaar bestanddeel, om slechts één
element voor te stellen. Hiertoe behooren aa, ee, ie, eu, oe, eh
enz. in jaar, leert, dier, 'I'euk, boek, nacht enz. Een geschreven
woord beantwoordt daardoor yoor het oog niet
altijd aan de ontleding waarvoor de woordklank vatbaar
IS. Maat en boek b. v. bestaan als klanken slechts uit drie
elementen: m, á en t, en b, oe en k, doch zij worden met vier
teekens geschreven. doordien het middelste element door
twee teekens, aa en oe, wordt vertegenwoordigd. Schaap
wordt met zes letters geschreven, alhoewel de klank maar
in vier deel en : 8, eh, á en P. kan worden opgelost. De eigennaam
Matv daarentegen bestaat voor het oog uit slechts drie
deelen: m, à en tv, voor het oor echter uit vier: m, à, k en 8.
In sommige "oorden komen wel de getallen onderling overeen,
maar niet de teekens met de elementen; b. v. in natie.
Hier zijn vijf teekens: n, a, t, i en e; en ook vij f elementen:
n, á, t, 8 en i; doch men ziet, dat t en 8 door t alleen worden
vertegenwoordigd, terw\il omgekeerd, de ondeelbare klank i
door twee letters i en e voorgesteld wordt.
Uit het aangevoerde blijkt, hoe noodzakelijk het is de twee
beteekenissen van het woord letter uiteen te houden, en een
leUerk la n k niet met een lettert eek e 1~ te verwarren; en vervolgens,
dat het wezen yan een letterklank in den hedendaagschen
toestand der taal daarin bestaat, dat hij een ondeelbaar
of onontleedbaar deel van een woordklank uitmaakt, dat hij
een element is, waarin, gelijk het woord medebrengt, geene andere
elementen te onderscheiden zijn. Uit het een en ander
vloeit weder voort, dat men drieërlei letterteekens te onder240
scheiden heeft: 1 ° eenvoudige, d. i. teekens, wier trekken
zamenhangen en dus slechts ééne figuur uitmaken, die één
ondeelbaar bestanddeel van een woord voorstelt, als b. v. a,
b, z. i 2° zamengeatelde, die uit twee naast elkander gevoegde
eenvoudige letterteekens bestaan, welke te zamen slechts één
ondeelbaar bestanddeel van een woord vertegenwoordigen,
gelijk b. v. aa in aa-jJ, ie in à-ie-r, eh in la-eh; en 3° complexe,
zulke, die, wat hun vorm aangaat, tot de eenvoudige
behooren, maar die de waarde van twee of meer elementen
hebben, als de x in Ma-lc-,v, en de t in natie :::: na-t-a-ie. -
Het is duidelijk, dat de eomplea:e thans als onregelmatigheden
of abnormaliteiten te beschouwen zijn. De x is een overblijfsel
uit een vroeger tijdperk, toen de oplossing der woord·
klanken nog onvolkomen plaats had; de t in natie is een gevolg
van eene latere wijziging in de uitspraak, want het is wel
zeker, dat de t in lat. natio oorspronkelijk niet anders werd
uitgesproken dan in natua, nativitas enz.
Ten opzichte van de letterteekens zij dit in het voorbijgaan
gezegd, dat zij zeker geene afbeeldingen del' spraakwerktuigen
zijn, waarvoor sommigen, o. a. BILDERDIJK , ze
gehouden hebben. Alleen eene eenzijdige beschouwing van
ons letterschrift, d. i. van het Latijnsche, kan aan dat gevoelen
eenigen schijn van waarheid geven. De ongegrondheid
blijkt reeds daaruit, dat de letters oorspronkelijk geheele
lettergrepen voorstelden, en dus afkomstig zijn uit eenen
tijd, toen men nog niet aan de eigenlijke ontleding der
klanken dacht; ten andere, dat de figuur der complexe, als
al, ~, ;, tp, {t, cp, X, geen zweem vertoonen van eene zamenstelling
uit de figuren voor de verschillende elementen
die zij vertegenwoordigen. Wie toch kan in 3J eene c en a,
in , een acr of cra I in ~ eene "cr enz. onderscheiden? 1) Uit
1) De w, ofschoon thans cene eenvoudige letter, behoorde voorheen tot de zamen·
gestelde. Men schreef lang uuater of vvater, tot dat men de voorste trek der tweede v
door de achterste del' eerste v heen haalde, of er aan vasthechtte, waardoor de twee v's
("Vl iu een zameuhallgeud Jetterleekeu W veranuerden. Vandaar de vroegere
241
de geschiedenis en de oude benamingen der letters blijkt
daarentegen ten duidelijkste, dat zij oorspronkelijk ruwe en
gebrekkige afbeeldingen waren van voorwerpen. in wier naam
de bedoelde letter voorkwam; afbeeldingen die gemakshalve
weldra alleen het kenmerkende van het voorwerp voorstelden,
en die later, toen men de eigenlijke bedoeling vergeten was,
uit onkunde, gemakzucht en het streven naar een schoonen
vorm, onherkeubaar vervormd zijn I).
])e letterklanken .
Gaan wij thans over tot eene nadere beschouwing van de
letterldanken. Reeds van ouds werden zij verdeeld in klinkers
en medeklinkers. Deze woorden zijn, gelijk de meeste
spraakkunstige termen, vertalingen van Latijnsche benamingen
j hunne beteekenis moet dus eigenlijk uit het Latijn wor·
den verklaard. Houdt men dit in het oog, dan ziet men,
dat die beteekenis niet zoo geheel zinloos en verkeerd is als de
definities, die men el' uit afgeleid heeft. Eene vocaal, een
klinker, is dan eene letter, die in het Latijn op zich zelve
eene 170X', een woord, uitmaakt. Dit geldt toch van a (van)
e (uit). i (ga) en 0 (0 I). Het geldt wel is waar niet van
u, maar deze vocaal ging met de vier andere mede. De
consonanten, de medeklinkers, kwamen daarentegen in de rede,
in het gesprek, nooit alleen, nooit op zich zelve staande voor,
maar alleen in gezelschap van vocalen; reden genoeg om die
than. verouderde benaming der w, dubbele uve. Ook hieruit blijkt, hoe weinig
men bij het nitdenken van letterteekens aan eene afbeelding der spraakdeelen dacht.
1) Ter opheldering zij hier aangemerkt. dat in het Gothisch de letter a den
naam droeg van ahs, d. i. aar, korenaar; b heette berk, g gift of gave. d dag,
f faihu, vee of bezitting. j jaar, h hagel, m man, menseh, r wagen om te
rijden, 8 sugils, zon, t Tius (de naam van den krijgsgod, bij ons Dio in
Dinsdag), u uur, oeros, hd. Auerochs t w winna, smart of lijden, enz. De
genoemde woorden beginnen alle met de letter, waarvan zij de naam zijn; de
cl. eu z daarentegen komeu voor in het midden van twee woorden, wier betee·
kenis men nid met volkomen zekerheid kan opgeven.
JaUl·g. V. 17
242
letters naar deze omstandigheid te benoemen, maar geen
toereikende grond om daarin haar wezen te zoeken, en nog
mll1der om er de thans in zwang zijnde definities uit te putten,
die leeren , dat een klinker op zich zelf een vollen klank
geeft of heeft, en dat een medeklinker niet dan met behulp
van een klinker kàn uitgesproken worden. Het vervolg zal
de ongegrondheid van deze laatste bewering leeren. Buitendien
eene goede definitie geeft het w ez e n van het gedefinieerde
op I en ziet de uiterlijke omstandigheden voorbij.
Wie denkt en niet door vooroordeelen verblind is, zal een
klinker voor een klank of geluid, en een medeklinker voor een
geruisen houden I beide door middel van onze spraakwerktuigen
voortgebracht of veroorzaakt. De acustiek leert, dat
een geluid en een geruisch gewaarwordingen zijn, veroorzaakt
door golvingen der lucht, die het trommelvlies doen trillen
en zoo doende de gehoorzenuwen aandoen, welke op hare beurt
in de ziel die indrukken veroorzaken, die met de namen geluid
en geruisch van andere indrukken onderscheiden worden.
Wanneer die golvingen elkander snel opvolgen en in eene
secunde een zeker vereischt aantal bedragen, dan heet de
gewaarwording geluid of klank; zijn zij minder sterk. volgen
zij elkander minder snel op, dan ontstaat er slechts een geruisch.
Het onderscheid tusschen de klinkers en de medeklinkers
ligt dus in de grootere of geringere snelheid der luchtgolvingen
, en deze hangt af van de wijze, waarop zij veroorzaakt
worden. Beginnen wij met de klinkers te beschouwen.
Over de vorming der klinkers.
In het strottenhoofd, het uiteinde der luchtpijp, uitwendig
voelbaar en onder den naam van adamsappel bekend, bevindt
zich een dwarsvlies, hetwelk als 't ware van voren naar achteren
middendoor gespleten en zoodoende in tweeën verdeeld
is. Die twee deelen, de stembanden geheeten, zijn zeer
243
veerkrachtig en kunnen naar willekeur van elkander verwijderd
of naar elkander toegebracht worden. Het eerste heeft steeds
plaats, wanneer wij ademen zonder te spreken. Brengen
wij ze echter dicht bijeen, zoo dat er slechts eene zeer enge
spleet overblijft, de stemapteet, ,'ima glottidis genoemd, dan
moet de uit de longen gedreven adem door die spleet een
uitweg zoeken; daarbij trillen de stembanden, en deze brengen
dan op hunne beurt de lucht in den mond in de trillende of
golvende beweging, die vereischt wordt om bij den hoorder
de gewaarwording van een geluid of klank te doen ontstaan.
De verschillende wijzigingen van het zoo voortgebrachte geluid
hangen af van de lengte en den vorm der mondbuis.
Laat men den mond zijn gewon en en natuurlijken stand
behouden, dan ontstaat de klank a. Verkort men de mondbuis,
door het strottenhoofd zooveel mogelijk naar boven te
brengen en de lippen in te trekken, te verbreeden en te
openen; dan ontstaat de i, de hoogste en schraalste klank,
dien de mensch vermag voort te brengen. Handelt men
omgekeerd, laat men het strottenhoofd zakken, terwijl men
te gelijker tijd de lippen vooruitbrengt en nagenoeg sluit,
en zoo doende de mond buis aanmerkelij k verlengt, dan ontstaat
oe, de laagste toon, Tusschen a en i aan den eenen
kant, en tusschen a en oe aan den anderen kant liggen verschillende
nuances. Als men met i begint, en de mondbuis
trapsgewijze verlengt, verkrijgt men achtereenvolgens de i
in rivier; de e in zee; de 1] of e (ea) in kerel; de naar e trekkende
a (ae) van sommige Hollanders en Zeeuwen; de zuivere
a in na; de naar 0 trekkende a (aO) der Groningers; de nog
sterker naar 0 overhellende a der Gelderschen (oa); de zuivere
o in zoo; en eindelijk de oe in boek. Dit geeft dus de volgende
reeks:
i, e, &, ae, a, ao , ou, 0, oe,
waarvan a de middelterm, i en oe de uiterste termen zijn.
Wanneer men door het meer of minder opheffen van het
achterste gedeelte der tong, z66 als bij het uitspreken der i,
e en ea plaats heeft, de mondbuis van achteren vernaauwt,
17*
244
maar aan de lippen den stand geeft, die respectievelijk voor
het uitspreken van oe, 0 en oa yereischt wordt, dan verkrijgt
men nog drie andere klinkers: u, BU, en den klank, dien de
Geldersche oa in ver~leinwoorden als tafeltje, haalcske, straatje
enz. aanneemt, en die in fr. 8oeur, lJeUVe enz gehoord wordt;
ik zal dien voortaan door Oelt voorstellen. De u wordt dus
voortgebracht bij eenen stand der mondbuis, die half voor de
i, half voor de oe wordt gevorderd; en evenzoo eischt de eu
de vereeniging der standen voor e en 0, oeu die voor ea en
oa. De drie laatst genoemde klinkers u, eu en oeu, als het
ware ontstaande door de vermenging van twee klinkers, heeten
onzui1Jere, en behooren tot die klanken, welke men in
het Hoogduitsch Umlaute noemt. De benaming onzui1Jer is
daarom te meer gepast, dewijl de genoemde klinkers in den
regel uit OP, 0 en oa ontstaan zijn door den invloed, als 't ware
door de inmenging, van eene volgende i of e; de overige, de
eerst genoemde klinkers heeten daarom in tegenstelling
zuzvere.
De opeenvolging en onderlinge verhouding der klinkers
laat zich niet onduidelijk op de volgende wijze voorstellen:
(l
a' aO
ea Or:u 0"
e Pit 0
i 11 oe
Tot hiertoe beschouwden wij de klinkers in hun normalen
toestand, dat wil zeggen, z66 als zij luiden, wanneer zij natuurlijk
en buiten allen belemmerenden invloed van éénen
of meer volgende medeklinkers worden uitgesproken. Zij
ondergaan echter ook wijzigingen, worden verkort of lJerZengd;
b. v. de normale a in na, sta wordt verkort in dag en ~tad,
verlengd in daagsch en ,vlaat. De verkorting is zèèr merkbaar;
de verlenging wordt door velen eerst waargenomen, als men
er hen opmerkzaam op maakt.
245
De kort afgebroken klinkers in dag. bed, pin, slot en rug
zijn als 't ware uitkomsten van mislukte pogingen om de
normale klinkers voort te brengen, welke in dagen, leden, titel8,
zonen en nu gehoord worden. Ik heb ze vroeger - o. a.
in mijn leerboekje - in navolging van Prof. BRILL gesloten
klinkers genoemd, omdat zij uitsluitend in geslotene J d. i.
op een medeklinker eindigende, lettergrepen voorkomen. Ik
bediende mij van dien naam, voornamelijk omdat ik dien als
niet geheel nieuw en onbekend aanmerkte. Bij nadere overweging
eehter komt mij de benaming Ol/volkomen gepaster
voor, omdat ook in gesloten lettergrepen volkomen goed uitgesproken
klinkers voorkomen, b. v. in jaar, eed, bier enz.;
maar vooral, omdat de benaming onvolkomen den aard dier
klanken geheel juist uitdrukt. Immers de sluitende medeklinker
is oorzaak, dat de klank zijn vollen eisch niet krijgt,
doordien de stem om zoo te spreken door het geruisch van den
medeklinker wordt afgebroken; of liever, om juist te spreken:
in het vooruitzicht op den medeklinker J die volgen en
een geheel eigenaardigen stand der spraakwerktuigen vorderen
zal, geeft men zich de moeite niet om aan de mondbuis
geheel en al dien stand te geven, die voor het uitspre .
ken der vocaal wordt vereischt. Dit blijkt vooral duidelijk
bij de onvolkomen z in pin. De volkomene i in zie J titeZ,
viaite vereischt het verheffen van het strottenhoofd J doch bij
het uitspreken der z in zirl, min, pin is die verheffing naauwelijks
merkbaar, hetgeen het best waargellomen wordt, als
men achter elkanker l en (uitbrengt. Het uitspreken der
volle oe in boeIc, 8toel vereischt het vooruitbrengen en ronden
der lippen; laat men dit na, drukt men de lippen tegen
de landen) en verbreedt mell den mond, gelijk bij de i) dan
kan men slechts een onvolkomen oe voortbrengen, die niet
in onze taal voorkomt, doch die kennelijk tot oe staat,
gelijk de a in pad tot de a in paden. Het onvolkomene der
vorming van 2, è, à en à blijkt ook duidelijk. wanneer men
de veranderingen der mondbnis, die daarbij plaats hebben,
vergelijkt met die bij het uitspreken van I, é, á en
246
ó. De eerste zijn naauwelijks, de laatste zeel' duidelijk
merkbaar.
Dat het onvolkomen blijven aan den volgenden medeklinker
moet toegeschreven worden blijkt duidelijk daaruit, dat
in sommige woorden de klinker zijne volle rechten herneemt,
zoodra de sluitende medeklinker tot de volgende lettergreep
o"ergaat en zoodoende zijn invloed op den voorgaanden klinker
verliest; vergel. bad met ba-den, gebed met gebe-den, 8lot met
8lo-ten. Wanneer de klinker in het meervoud den onvolkomen
klank blijft behouden, moet de medeklinker verdubbeld
worden, gelijk b. v. in pad - pad-den, bed - bed-den,
pit - pit-tetz, pot - pot-ten, put - put-ten plaats heeft.
Wanneer men in geslotene lettergrepen den klinker zijn
vollen eisch geven wil, is men genoodzaakt meer dan gewone
inspanning en kracht aan te wenden ten einde aan den
belemmerenden invloed van den volgenden medeklinker weerstand
te bieden. Verzuimt men dit, dan blijft de klinker
onvolkomen, gelijk blijkt bij zeer vermoeiden, doodzwakken
en beschonkenen, die lclaagt, draagt, geeft en dergelijke slechts
met moeite en niet zelden bijna als klacht, dracht enz. uitbrengen
Dit alleen verklaart, hoe het komt dat sommige
van natuur lange, uit tweeklanken ontstane klinkers vóór
twee volgende medeklinkers, slechts onvolkomen worden uitgesproken,
b. v. kocht van kooprlU, zocht van zoeken, bruiloft
voor bruidloopt enz. Die meerdere krachtsaanwending is dan
ook de oorzaak, dat de klinkers in gesloten lettergrepen,
wanneer zij den volkomen en vollen klank hebben, iets
I a n gel' worden dan in opene; en dat hun d u u r toeneemt,
naar mate er meer medeklinkers volgen en er dus grooter
weerstand te overwinnen is; men vergelijke jaar en '8 jaar8
met ja-ren; zwaar, zwaarder, zwaarst met zwa-re; d1~ur, duurder,
duur8t met Ju-ren " koort8 met ka-ren enz.
De klank der vocalen in opene lettergrepen is dáárom als
de normale te beschouwen, omdat hij dezelfde is, als die,
welke bij het vrije en ongedwongen uitspreken gehoord
wordt; de onvolkomene en de gerekte klank zijn wijzigingen
247
van den normalen, kennelijk door de volgende medeklinkers
veroorzaakt.
De tweeklanken ai, ei, of ij, en ui zijn de geluiden,
die ontstaan, wanneer de standen of lengten der mond buis.
die voor het uitspreken der eerste klinkers, a, e en u, vereischt
worden, in den voor i gevorderden stand overgaan.
A11 en ou ontstaan op dezelfde wijze gedurende den overgang,
die er plaats heeft om van a of 0 tot oe te komen. Dat
die tweeklanken slechts gedurende die overgangen, veranderingen
of bewegingen der mondbuis worden gevormd, blijkt
duidelijk daaruit, dat men ze niet, zoo lang als men wil,
kan rekken of aanhouden, Tracht men dit bij ai, ei of ui
te doen, dan hoort men à.i.i.i, è.i.i.i of u.i.i.i; bij au en ou
verkrijgt men à.oe.oe.oe en o.oe.oe.oe. De tweeklank duurt
dus slechts één ondeelbaar oogenblik; heeft de mond eenmaal
de voor i of oe vereischte houding aangenomen. dan
hoort men natuurlijk slechts een dier twee klinkers. De
opgenoemde tweeklanken zijn derhalve, evenzeer als de klinkers,
ondeelbare of on ontleedbare bestanddeelen, en bevatten
zoomin eene a, e, 0 of u, als eene i of oe.
De zoogenoemde verlengde tweeklanken echter aai, ooi,
oei, aau, eeu, ieu, bestaan inderdaad uit een volkomen
klinker, á, ó, oe, é of f, gevolgd door een overgang van
een dezer klinkers tot i of oe. Tracht men ze te rekken,
zoo hoort men aai.i.i, aau.oe.oe enz.
De zoogenaamde toonlooze klinker, die meestal door e,
voor sommige medeklinkers, als g, k en 8 en voor ng,
soms ook voor t, door eene i, en in enkele plaatsnamen
als Bergum, ])oHum, door u wordt vertegenwoordigd, is
niets anders dan een der genoemde klinkers of tweeklanken,
ten gevolge van het volslagen gemis van klemtoon of nadruk,
zoo zwak, onvolkomen en onduidelijk voortgebracht, dat die
klanken hunne eigenaardigheid verliezen, zich niet meer
laten onderscheiden en bijna in een bloot gernisch ontaarden.
Moeilijk te beslissen is daarom de vraag, of men van verschi11ende
toonlooze klinkers te spreken heeft dan wel van
248
slechts éénen, maar van verschillende voorstellingswijzen
van dien eenen, te weten door e, i en u. Zeker is het
dat zij in de lndogermaansche talen niet oorspronkelijk
zijn, maar steeds door het verlies van den klemtoon uit andere
klinkers of uit tweeklanken zijn ontstaan; b. v. in hamer,
ohd. hamar, drirtken, ohd. drirzean, zalven, goth. salMn, menig,
goth. manags , (vonn)is, goth. thiudin(a8sus) , Gorkum uit
Gorinc-heim.
Vorming der medeklinker8.
Een medeklinker is. zooals boven reeds is gezegd, geen
klank, maar slechts een geruisch, d. i. eene gewaarwording,
veroorzaakt door eene minder sterke trilling der lucht l
dan bij klanken of geluiden plaats heeft. Men kan op verschillende
wijzen een geruisch veroorzaken, en het is misschien
niet nutteloos, dat men ook mechanisch de proef
neme van de drie verschillende wijzen l waarop de medeklinkers
gevormd worden. Men roBe te dien einde een
stuk redelijk stevig papier in den vorm eener cylindrische
buis, en plaatste deze voor den mond. Blaast men dan
met een weinig kracht, doch zonder te trompetten l zoo hoort
men een geruiseh, dat blijkbaar veroorzaakt wordt door het
wrijven of schuren der doorstroom ende lucht langs de wandell
der buis. Deze soort van geruisch zal ik schuringsgeruisch
of eenvoudig schuring noemen. Verscheidene medeklinkers
zijn niets anders dan zulke schuringen van den adem langs
de wanden eener engte, die mell in het eene of andere gedeelte
der mondbuis of aan het uiteinde daarvan tijdelijk
veroorzaakt. Neemt men de papieren buis van voor den
mond weg, en brengt men che, l, se of he voort, zonder
daarbij een klinker uit te spreken, dan zal men bevinden,
dat, onder andere, de genoemde letters tot de schuringen
behooren
Wanneer men, bij matig blazen, de buis vooraan met de
vlakke hand gesloten houdende, deze plotseling wegtrekt,
249
dan ontstaat er eene andere soort van geruisch, hetwelk natuurlijk
slechts een ondeelbaar oogen blik duurt. Deze soort
van geruisch zal ik met den naam van ontplo./fingsgeruiseh of
ontplojJing bestempelen. Een dergelijk geruisch, doch minder
sterk en duidelijk, hoort men, wanneer men door de opene
buis blazende, haar plotseling met de vlakke hand sluit. Het
geruiseh, dat op deze wijze ontstaat, kan zonder schade voor de
duidelijkheid onder de ontploffingen worden gerekend. Verscheidene
medeklinkers zijn zulke ontploffingen of sluitingen,
ontstaande, als men na of vóór het uitspreken van eenen
klinker in de mondbuis of aan het uiteinde daarvan plotseling
eene sluiting opent of veroorzaakt. Bij het uitspreken van
lee, te of pe zal men bemerken, dat deze letters tot de ontploffingen
behooren.
Eindelijk, wanneer men midden in de buis een reepje
dun papier zoodanig bevestigt, dat het zich vrij bewegen,
en de lucht er aan beide zijden langs stroomen kan, zoo
verkrijgt men door vrij sterk blazen een trillend of ratelend
geruisch, dat ik rateling of ratelingsgeruiseh zal noemen. Daar
men het reepje niet van zelf in trilling brengen kan, slaagt
deze proef niet altijd naar wenseh. Wie echter eene r voortbrengt,
zonder tegelijk een klinker te doen hooren, die zal
gereedelijk erkennen, dat deze letter, het zij naar behooren
voortgebracht, d. i. door het trillen der tong, hetzij gebrekkig,
b. v. door het trillen der huig, tot de ratelingen behoort,
en dat zij in elk geval het trillen van het een of ander beweegbaar
spraakdeel vereischt.
Uit het aangevoerde blijkt, dat wij vooreerst drieërlei
medeklinkers te onderscheiden hebben: 8churingen, ontploffin.
{Jen en rateZingen; en vervolgens, dat ter voortbrenging daarvan
ergens in den mond Of eene engte, àf eene geheele
sluiting, àf de trilling van een beweegbaar deel, en tevens
de uitdrijving der lucht uit de longen gevorderd wordt. Het
laatste is natuurlijk ook een vereischte bij het uitspreken der
klinkers en tweeklanken. Het geschiedt door het zamenpersen
der lucht in de longen, en vordel't de aanwending
250
van zekere kracht, gelijk daaruit blijkt, dat doodzwakken
niet of naauwelijks hoorbaar spreken kunnen.
Eene andere drieledige verdeeling der medeklinkers is
gegrond op de spraakwerktuigen, die de vernaauwing of de
sluiting der mondbuis, of de rateling veroorzaken. Zij zijn 1".
de onderlip, die met de bovenlip of met de bovensnijtanden
eene sluiting of eene engte maakt; 2°. het voorste gedeelte der
tor tg , dat àf met de tanden Of met het harde verhemelte,
en 3°. het midden- of het achtergedeelte der tong, dat Of met
het harde Of met het weeke gehemelte eene engte of sluiting
veroorzaakt. De medeklinkers, door middel van de onderlip
gevormd, heeten lipletters (labiale8); die, welke met de punt
der tong voortgebracht worden, heeten tongtetter8 (tinguale8);
de laatste soort, als in de keel ontstaande, worden lceeUeUer.,
(gutturales) genoemd. De t en r, tot wier vorming als het
ware de geheele tong in beslag wordt genomen, zijn natuurlijk
ook tongletters.
Tot de spraakwerktuigen behooren behalve de reeds genoemde,
namelijk het strottenhoofd met zijne stembanden,
de mondbuis met de lippen, de tong en het verhemelte, nog
de tanden, de huig, die onder aan het weeke verhemelte hangt,
en de nensholte. Het verhemelte (palatum) moet onderscheiden
worden in het harde (palatum durum) en het weeke (palatum
moUe of velum palatinum). Aan het laatstgenoemde hangt de
huig (uvula). Wanneer het weeke verhemelte zich tegen den
achterwand der keelholte aandrukt, scheidt het de neusholte
van de keel- en mondholte af; wanneer het los neerhangt,
wat doorgaans plaats heeft als men niet spreekt, dan staat
voor den adem ook de doorgang door den neus open. - Bij
het voortbrengen van medeklinkers heeft met de spraakwerktuigen
het volgende plaats:
1°. Het weeke verhemelte drukt zich tegen den achterwand
der keelholte aan en verhindert den adem door den neus
uit te stroomen ; de mondbuis is ergens gesloten, hetzij aan
het uiteinde door de lippen, hetzij in het midden of bij de
keel door de tong;
251
20' Het weeke verhemelte sluit de neusholte af, de mondbuis
is of aan het uiteinde door de lippen of door de onderlip
en de boventanden, of in het midden, Of achterin door de
tong vernaauwd, zoodat er ergens eene engte bestaat;
3°. De doortocht van den adem door den neus wordt
door het weeke verhemelte verhinderd, en de tong of de huig
wordt in tritting gebracht;
4°. De mondbuis is ergens gesloten, maar de doortocht
door de neusholte is vrijgelaten, doordien het zachte verhemelte
neerhangt.
Tijdens de vier genoemde standen der spraakdeelen heeft
er ook in het strottenhoofd iets plaats. De stemspleet kan
geheel openstaan, zoodat de doorstroomende lucht volstrekt
geene trilling der stembanden te weeg brengt. De stembanden
kunnen ook dichter bijeengebracht zijn, zoodat zij
bij het doorgaan van den adem in eene zachte trilling geraken
zonder juist een klinker te veroorzaken. Dit geeft
eene derde onderscheiding der medeklinkers in klanlclooze
en luidende. Bij de klanklooze, als Ic, p, t, ch, I, s enz.
staat de stemspleet geheel open, en houdt de stem volstrekt
op; bij de luidende, waartoe b, d, g, v, z enz. behooren,
trillen de stembanden mede, en is de stem dus niet geheel
stom. Hierop is het bekende onderscheid tusschen de zoo·
genoemde scherpe en zachte verwante medeklinkers gegrond:
de scherpe zijn klankloos, de zachte luidend. Men kan zich
hiervan gemakkelijk overtuigen door achtereenvolgens pi en
bi, ti en di, chi en gi, ft en vi, si en zi uit te spreken. Legt
men de twee voorste vingers buiten tegen het strottenhoofd
aan, dan voelt men dit bij het voortbrengen van pi, ti, chi
en2:. eerst trillen bij het uitspreken van den klinker, maar
bij de zachte al terstond, reeds bij het voortbrengen van den
medeklinker. Sommige lieden brengen zelfs de stembanden
reeds in trilling vóór zij de zachte beginnen uit te spreken;
iets dat bij de scherpe als pi, ti enz. niet plaats hebben kan.
De wijze waarop de verwante medeklinkers gevormd worden,
verklaart ook, hoe het komt, dat men bij de scherpe
252
meer kracht oefent dan bij de zachte i of liever, waarom men
bij deze onmogelijk zoo veel kracht kan aanwenden. Bij de
scherpe staat de stemspleet open en wordt de doortocht del'
lucht door het strottenhoofd door niets verhinderd of belemmerd;
dien ten gevolge is de spanning of zamenpersing der
lucht in de longen en in den mond volkomen gelijk, bestaat
er evenwicht. Bij de zachte daarentegen. moet eene continueele
doorstrooming langs de bijna gesloten stembanden
plaats hebben, dewijl deze zacht moeten trillen. Bij evenwicht
nu of gelijke spanning der lucht is doorstrooming onmogelijk;
de lucht moet derhalve in den mond noodwendig
minder zamengeperst zijn dan in de longen, en vandaar
bij de zachte de zoo merkbaar mindere drukking tegen de
deelen die sluiting of engte veroorzaken.
Uit het aangevoerde volgt, dat de benamingen klanlclooze
en luidende verwante medeklinkers, ofschoon niet onberispelijk,
verkieslijker zijn dan de gebruikelijke-; scherpe en zachte.
Immers de eerste wijzen op de oorzaken van het verschil,
op het vereischte; de laatste slechts op omstandigheden, die
gevolgen van de oorzaken zijn.
Beschouwen wij thans de afzonderlijke medeklinkers en
beginnen wij met
De vorming der lipletters.
P en B. - Het weeke verhemelte sluit zich tegen den
achterwand der keelruimte aan en verhindert de lucht door
den neus uit te stroomen i de lippen drukken zich zamen
en sluiten de mondbuis ; de lucht wordt door de ademhalingsspieren
in den mond gedreven en drukt sterker of zwakker
tegen de lippen; deze openen zich plotseling, en men
hoort een ontploffingsgeruisch. Geschiedt dat alles bij openstaande
stemspleet, dan wordt de iJ, bij bijna geslotene
en dus bij zacht trillende stembanden, dan wordt de b
voortgebracht.
Ook het plotseling sluiten der lippen veroorzaakt eene p,
b. v. in slaapmiddel, hopman, waarbij de lippen ter vorming
253
der volgende m nog een oogenblik moeten gesloten bl~iven.
De p is dan echter minder duidelijk gearticuleerd.
F en V. Het weeke verhemelte sluit de neusholte
af; de onderlip nadert de bovenlip of de boven snijtanden ,
zoodat ~r eene naauwe opening overblijft; de lucht wordt
door die opening met meer of minder snelheid heen gedreven,
en er ontstaat een schuringsgeruisch. Dit is bij openstaande
stemspleet eene j, bij nagenoeg geslotene en trillende
stembanden, eene v.
W. - Het weeke verhemelte sluit de neusholte af; de
hoeken van den mond worden achterwaarts getrokken, en
de lippen I vooral de onderlip daardoor verbreed; deze drukt
zich losjes tegen de tanden en de bovenlip aan en sluit zoo
doende de mondbuis nagenoeg; de lucht stroomt door de
engte, die zich vervolgens opent, waardoor eene soort van
ontploffingsgeruisch ontstaat, dat wij door het teeken w aanduiden.
Meestal geschiedt een en ander bij nagenoeg gesloten
stemspleet en zacht trillende stembanden.
M. - Het weeke verhemelte hangt neêr, waardoor de
gemeenschap van de neusholte met de keelruimte openstaat;
de lippen sluiten zich geheel, de stemspleet nagenoeg. Ten
gevolge van het sluiten der mondbuis neemt de uit de longen
gedreven adem onder het zacht trillen der stembanden zijn
uitweg door de neusholte, waarin dan eene soort van gedreun
of een weergalm ontstaat, die als m klinkt.
lJe vormzng der t011,9letters.
T en IJ. - De neusholte is door het weeke gehemelte
afgesloten; de zijranden -der tong sluiten zich tegen de
bovenkiezen , haar voorste gedeelte tegen de boven snijtanden
aan. Hierdoor wordt in het midden der mondbuis eene
sluiting gemaakt, die, plotseling geopend wordende, een outploffingsgeruisch
veroorzaakt, hetwelk bij geopende stemspleet
de t, bij nagenoeg geslotene en dus bij trillende stembanden
254
de d is. Daar de t en cl ook op andere WIjZen kunnen
voortgebracht worden, noemt men de dus met de tanden
(dentea) gevormde de dentale t en d.
Sommige lieden drukken het voorste gedeelte der tong
niet tegen de boventanden, maar tegen het boventand,vleesch;
dit geeft de alveolare t en d. -- Anderen buigen het voorste
gedeelte der tong naar beneden om, en drukken dit tegen
de ondertanden of tegen het ondertandvleesch. Alsdan wordt
de sluiting der mondbuis veroorzaakt door het drukken van
den rug, doraum, der tong tegen het verhemelte. De aldus
voortgebrachte t en d heeten de doraale.
S en Z. - Evenals de f en d op verschillende wijzen
worden voortgebracht, zoo ook de a en z. De neusholte is
steeds door het weeke verhemelte afgesloten; de tong vormt
met de boventanden of met het boventandvleesch in het
midden der mondholte eene engte, waardoor de lucht heen
gedreven wordt, die zoo doende een sissend schuringsgeruisch
veroorzaakt, hetwelk bij geopende stemspleet eene 8, bij
bijna geslotene eene z is. De tong kan daarbij nagenoeg
den stand aannemen, als voor de dentale, of dien, welke
voor de dorsale t en rl wordt vereischt. De z wordt meestal
dorsaal voortgebracht, ook door hen, die de a dentaal
vormen.
h. - De neusholte is door het weeke verhemelte achter
gesloten; de tong vormt in het midden der mondbuis eene
onvolkomene sluiting, doordien àf het voorste gedeelte tegen
de boventanden of tegen het boventandvleesch, Of het middelste
gedeelte tegen het verhemelte gedrukt wordt; de beide zijranden
der tong vormen in elk geval met de wangen twee
engten, in welke de doorstroomende lucht een schuringsgeruisch
veroorzaakt, dat wij door het teek en l vertegenwoordigen.
De stemspleet is daarbij doorgaans bijna gesloten,
waardoor dan de l tot de luidende medeklinkers wordt gebracht.
R. - De neusholte is afgesloten; de tong ligt in de houding,
die zij gewoonlijk heeft als men niet spreekt, doch
wordt in eene trillende beweging gebracht; het geruiseh,
255
dat alsdan bij eene krachtige uitademing gehoord wordt, is
de gewone normale linguale r. Sommige lieden van wie
men zegt, dat zij brouwen, brengen niet de tong, maar de
huig in trillende beweging. De daardoor ontstaande rateling
wordt de uvulare r genoemd, van uvula, huig.
N. - Het weeke verhemelte hangt neêr, zoodat de gemeenschap
met de neusholte openstaat; de mondbuis is door
de tong gesloten, doordien deze een der standen aanneemt,
die voor het uitspreken del' t of iJ gevorderd wordt; de stemspleet
is bijna gesloten, zoodat de uitgedreven lucht de stembanden
in trilling brengt en alleen door den neus uitweg
vindt. De weergalm, daardoor veroorzaakt, is de gewone n.
De vormin!J der keelletters.
K (en de Priesche of Pransche G). - De doorgang door
de neusholte wordt door het weeke verhemelte afgesloten;
de tong drukt zich tegen het harde of tegen het weeke ver·
hemelte aan, en veroorzaakt dus achter in den mond, d. i. bij
de keel, eene sluiting, die, bij het uitdrijven van den adem
geopend wordende, een on tploffingsgeruisch veroorzaakt, dat
bij open stemspleet eene k, bij nagenoeg geslotene de Friesche
of Fransche g in grand en guerre is. Bij het uitspreken
van ki, ke, gl~i en gue, wordt de tong tegen het harde, bij
ka, !co, !coe, ga, go, goe aanmerkelijk meer naar achteren tegen
het weeke gedrukt.
Glt en G. - Het weeke verhemelte sluit de neusholte af;
de tong vormt Of met het harde Of met het weeke vel'nemelte
eene engte; de adem wordt door deze engte gedreven en
veroorzaakt een schuringsgeruisch, dat bij geopende stemspleet
eene eh, bij nagenoeg gesloteue eene 9 is. Bij het
uitspreken van cM, cM, gi en gé wordt de engte met het
harde, bij eha, eho, choe, ga, go en goe, evenals bij !ca, leo,
!coe, verder naar achteren met het weeke verhemelte gevormd,
Bij lieden, die de ('k en g zeel' scherp en rochelend uit·
256
spreken, geraakt het weeke gehemelte soms in eene trillende
beweging, hetgeen maakt, dat sommige uitlanders, in wier
taal onze eh en 9 niet voorkomen, of althans eenigszins anders
worden uitgesproken, meen en achter deze letters eene
r te hooren, namelijk ehr en (Jr.
J. - Het weeke verhemelte sluit de neusholte af; de tong
vormt nog dieper in de keel dan bij (J en eh eene zeer
naauwe engte, waardoor de adem heen gedreven wordt en
bij het openen der engte bij nagenoeg gesloten stemspleet en
trillende stembanden een geruisch j doet ontstaan, dat het
midden houdt tusschen eene schuring en eene ontploffing.
N(K) en N(G). - Het weeke verhemelte hangt neer
en zet voor den adem den doorgang door de neusholte open;
de tong sluit achter de mondbuis op de wijze als voor het
uitspreken der k en der Friesche (J gevorderd wordt; de
stemspleet is bijna gesloten, en de stembanden worden in eene
zachte trilling gebracht door de uitgedreven lucht, die, niet
door de gesloten mondbuis kunnen de ontsnappen, door de
neusholte eenen uitweg vindt, en daar een weergalm veroorzaakt,
die als de n in dan-ket~, han-gen enz. klinkt.
Il. - De neusholte is afgesloten; de stemspleet staat wijd
open; en de uit de longen gedreven adem strijkt langs de wan·
den der keelholte en veroorzaakt het schuringsgeruisch h. De h
onderscheidt zich dus in zooverre van alle andere letters, dat zij
niet in de mond- of neusholte, maar in de keelholte ontstaat.
Wie zich door waarneming op zich zelven van de waarheid
van het vorenstaande overtuigen wil, bedenke dat al de
beschrevene verrichtingen onder het gewone spreken_ snel
afloop en en naauwelijks merkbaar zijn. Hij ga dus langzaam
te werk en spreke met buitengewone kracht en nadruk. Ook
dan nog zal hij in den beginne niet alles kunnen voelen en
opmerken, doch oefening scherpt het gevoel en waarnemingsvermogen;
bij herhaalde proefnemingen zal hij zulks duidelijk
bemerken. - Eel1e opmerking ter voorkoming van eene
verkeerde beoordeeling. Bij het voortbrengen van sommige
257
schuringen wordt de medeklinker eerst recht duidelijk hoorbaar,
wanneer de vereischte engte verwijd of weggenomen
wordt, men zie ze daarom niet voor ontploffingen aan. Het
nitspreken van den volgenden klinker is onmogelijk, zoolang
de mondbuis niet behoorlijk openstaat, hetgeen het wegnemen
van eene engte zoowel als van eene volkomen sluiting
noodzakelijk maakt. Wij zijn gewoon' bij het noemen der
medeklinkers steeds te gelijk een klinkletter, zij het dan ook
slechts eene toonlooze P" te laten volgen, in het gewone spreken
is zulks niet noodig, gelijk blijkt uit die gevallen, waarin
een medeklinker onmiddellijk door een anderen gevolgd wordt;
b. v. in maakt, gezond, juicht, mist, enz. Intusschen beschouwe
men het vorenstaande slechts als de vermelding van het voornaamste
en wezenlijkste, dat bij het voortbrengen der letterklanken
voorvalt, en geenszins als de opgave van alle omstandigheden,
die daartoe zamenwerken. Eene volledige beschrijving
van de wijze, waarop de letterklanken gevormd
worden, de aanwijzing van het bijzondere aandeel, dat ieder
spraakwerktuig aan de voortbrenging van elke letter heeft,
is op dit oogenblik nog niet mogelijk, en zal misschien altijd
ondoenlijk blijven. Het is toch waarschijnlijk, dat de gebeele
inrichting van het menschelijk hoofd daarbij in aanmerking
wu moeten komen. Zeker is het, dat dit in sommige gevallen
als eene soort van klankbodem dient, in andere, naar het
schijnt, weder niet. Legt men b. v. de hand boven op het hoofd,
zoo voelt men de hersenpan bij het uitspreken van i trillen,
bij oe in het geheel niet, bij a naauwelijks merkbaar. Dit en
andere dergelijke omstandigheden zijn tot nog toe onopgeloste
raadsels. Doch, hoe gebrekkig en onvolledig de door mij gegeven
beschrijving ook zij, ze is toereikend om er eene geheele
reeks van gevolgtrekkingen uit af te leiden, die een groot
aantal verschijnsels, en de meeste veranderingen en onderlinge
verwisselingen der letters verklaren. De beschouwing daarvan
wil ik echter voor andere gelegenheden besparen, en zal
mij voor dit maal bepalen tot het rectificeeren van een
onjuist begrip, dat tot verkeerde gevolgtrekkingen en
18
258
hoofdzakelijk daarom ook tot dit mijn geschrijf aanleiding
heeft gegeven.
Opmerkingen betreffende de clt.
Als letterk I ank beschouwd, is de eh ontegenzeggelijk
een ondeelbaar bestanddeel van eenen woordklank, een
enkelvoudig schuringsgeruisch, dat niet verder te ontleden
is, waarin geene onderscheidbare bestanddeelen zijn te ontdekken,
al houdt men het geruisch ook zoo lang aan, als de
voorraad van lucht in de longen strekt. Iedereen kan dit waarnemen,
hetzij hij de eh op zich zelve voortbrengt, hetzij in
een woord in vereeniging met een klinker. Zoo zal iedereen
moeten erkennen, dat b. v. goochelaar slechts in zeven elementen
kan worden opgelost, namelijk in g, ó, CH, e, l, á en r, en
niet in acht: g, ó, C, H, e, Z, á en J'. De eh is het naaU\'vst verwant
aan de g, waaraan niemand ooit een zamengestelden
klank heeft toegeschreven, ofschoon hiervoor eer dan bij eh eene
reden zou aan te voeren zijn. Immers, de 9 is hetzelfde schuringsgeruisch
als eh, iets zachter, maar daarentegen vergezeld
van het dl' e u n e 11 del' bijna gesloten stembanden, die bij eh
geheel openstaan en volstrekt geen geruisch maken. - Ten
behoeve van sommigen zij hier aangemerkt, dat de g, die
het trillen der stembanden vereischt, uit dien hoofde bij geene
mogelijkheid een deel kàn uitmaken van de eh, die door dat
trillen juist onmogelijk wordt.
Als lettert eek e n beschouwd, is de eh zamengesteld, dew~il
zij, ofschoon slechts één ondeelbaren letter klank vertegen,~
oordigende, uit twee afzonderlijke teekens, e en 71" bestaat,
die in andere gevallen elk een afzonderlijk bestanddeel aanduiden.
Dit heeft op het begrip van den kl ank eh mislei·
dend gewerkt bij allen, die meer aan het te e ken dan aan
het beteekende dachten. Vandaar de bewering van som·
migen, dat de eh eene dubbele letter zou zijn, die zoo wel
de voorafgaande lettet'greep sluiten, als de volgende openen
25~
zou. Het Grieksch bracht zijn aandeel toe aan de begripsverwarring.
De Latijnen drukten de Grieksche letter X in hun
schrift door eh, d. i. door le + h uit, en zulks te recht, want
X werd in den bloeitijd der Grieksche letterkunde ongetwijfeld
als leh uitgesproken, waarbij men èn de le èn de h achtereenvolgens
onderscheidenlijk hoorde. Later veranderde die uitspraak,
en begon X in het Nieuwgl'ieksch, geheel of ten minste
nagenoeg, als onze eh te luiden. De k of e en de h werden
nu geen van beide meer uitgesproken, maar een geheel andere
klank, die van beide verschilt; doch men ging desniettegenstaande
voort het dubbele teek en te gebruiken, zonder dat
men de ongepastheid schijnt bemerkt te hebben. Wij hebbel!
dat zamengestelde teeken, gelijk het geheele Latijnsche alphabet,
overgenomen; en sedert maakte lIJen zich zeI ven en
anderen diets, dat in onzen letterk I ank een h·k I ank
schuilde, evengoed als in het. zamenge8telde lettert eek e n
ook het tee ken h voorkomt. Intu8schen noemde men het
kind niet bij zijn rechten naam, dan zou de onwaarheid te
duidelijk zijn gebleken: men noemde de h, in de Gl'ieksche
Sprkk. spiritus a8per geheeten, eene a8piratie. Daar nu de
spiritus asper in het Grieksche schrift nooit door eene afzonderlijke
letter, maar slechts door klein teekentje (') vóór
of boven aan een klinker aangeduid wordt, liep de mystificatie
niet in het oog. Een geacht Luiksch hoogleeraar werd er de
dupe van, en kon daardoor schrijven: » Daer in ligehaem.
" lafJchen, UJis8chen, wa88clien enz., de aspiratie eigentlijk niet
» tot den medeklinker, dien wij geaspireerd noemen, maer
Il tot de volgende vokael behoort, zoo doen wij wat wij all)
leen doen kunnen, wij spreken op de eerste plaets enkelijk
» den medeklinker uit, en laten de aspiratie weg, om ze
)) slechts bij de verdubbeling I waer zy thans ook eene vocael
» vindt. aen welke zy vastkleven zal, te laten voelen." _.
De Hoogleeraar achtte dus den klank van ch oplosbaar in
twee elementen: het eerste noemde hij .'1 den medeklinker" (?),
het tweede II de aspiratie"; en deze zou • aan den volgenden
"klinker vastkleven," Hoe zou ZHGel. op die gedachte zijn
18*
260
gekomen, zoo het lettert e ek en eh er hem niet op gebracht
had? want de werkelijke uitspraak leert iets heel anders. In
lagchen of lachen kleeft niet eene aspiratie, niet eene h, maar
de geheele eh-klank aan de volgende toonlooze lettergreep;
men hoort dan niet lach-hen, maar lack-cken of là-cken.
Ook de schrijver der recensie van het Ontwerp del' speUing
enz., voorkomende in den Tijdspiegel van Juni 1863, heeft
zich door die looze h laten verschalken. De bedoelde Belgische
professor wilde de deugdelijkheid der spelling ligckaam,
lagcken enz. met eene g v6ór de ch bewijzen, en ging daarom
dus voort: "In plaats van lick-chaam, lach-chen, wisch-schen,
» wasck-slJhen enz. zeggen wij lig-chaem, lag-chen, wis-schen, was"
scken , alwaer in clten en schen de klank der 9 en s onmid
» delyk en zonder tusschen beiden intredende 8ckeva [toonlooze
» e] voortgezet en slechts bij de volgende vokael de aenblazing
[de aspiratie] gehoord wordt." - De sck van wissc1zen
en wa.'schen zij voor het oogenblik daargelaten, ik kom er
straks op te rug; hier alleen van de ch in lichaam en lachen.
Het is mij niet bekend, of men te Luik de tweede lettergrepen
dier woorden met de aspiratie, als haam en hen" uitspreekt.
'Vaarschijnl~ik is het wel niet; maar zeker is het,
dat de Vlamingen en de Noordnederlanders het niet doen.
Dit verhindert evenwel niet, dat Recensent, om de deugdelijkheid
del' spelling met gck te bewijzen, de scherpzinnigheid
van den Hoogleeraal' naar aanleiding van die woorden
roemt, en deze zoo mooi vindt, dat hij niet bemerkt, hoe hij
zelf hezig is met zijne eigene glazen in te slaan. De woorden
van den Hoogleeraar sluiten niet; doch hoe men ze ook opvat,
ze komen altijd hierop neêr, dat men in lachen en alle
dergelijke woorden:, men spene ze zooals men wil, altijd met
t wee verschillende medeklinkers te doen heeft, iets, dat tegen
alle waarneming indruist, en ook, voor zoo verre ik
weet, nog door niemand anders beweerd is. Immers, indien
eft werkelijk eene aspiratie bevatte, die zich van een
voorafgaand deel, hiel'» (len medeklinkel''' gf'noemd, kon losmaken,
om ~ aan de yoJgencle yokael vast te kleven ," dan
261
zou de eh geen ondeelbare klank wezen, maar minstens uit
twee elementen bestaan, dan zou zij niet ééne, maar twee
letters zijn. Verstaat men 's Hoogleeraars woorden anders,
drukt men op het woord "behoort": I) Daal' in ligchaem, lagII
chen enz. de aspiratie eigentlijk niet tot den medeklinker,
»dien wij geaspireerd noemen, maar tot de volgende vokael
I) behoort enz." flan is wel .. de medelcUnlce1'" - welke mede~
klinker? eene g kan het niet zijn, dus de ck'? - eene enkelvoudige
letter, maar er treedt achter deze een nieuwe medeklinker,
de aspiratie, te voorschijn, die aan de volgende
vocaal vastkleeft. Derhalve wordt in beide gevallen het aanwezen
van twee medeklinkers ondersteld; en dan is eene verdubbeling
niet slechts overtollig, maar tegen alle regelmaat.
De natuur der ch zou dan met die van de x overeenkom eu ;
zij zou dan gelijk staan met alle verbindingen van twee medeklinkel's,
met ld, rd, st enz. Nu schrijft niemand taxxéeren,
noch tac'JCeerelt, evenmin als balk-Iken, hard-rder, bast-sten,
bank-nken, noch balk-keIl, hard-del', bast-ten, bank ken. Bij het
verdeelen dier woorden in lettergrepen blijft de eerste mede·
klinker bij de eerste lettergreep, en gaat alleen de tweede
tot de tweede syllabe over: bal-leen, har· der, enz. Hetzelfde
zou moeten plaats hebben, indien de ch uit lleen medeklin~
ker", welken dan ook, en nog eene aspiratie bestond. In
dit geval ware de spelling lichaam, laCheM enz. volkomen in
den haak, geheel onberispelijk. De 'Redactie zou dan niet verzuimd
hebben h<:'t argument van den Hoogleeraar tel' rechtvaardiging
der door haar aangenomene spelling aan te wenden:
of liever zij zou over die spelling wel niet hebben behoeven
te spreken; want dan zon er wel nooit verschil van
gevoelen ontstaan zijn over het al of niet verdubbelen del'
eh, evenmin als er ooit over de verdubbeling der x geharreward
is. De Redactie heeft van het argument geen gebruik
willen maken: vooreerst, omdat het valsch is; en ten tweede,
omdat zij de spelling lachen, lichaam enz., hoewel zij er de
voorkeur aan geeft, toch volstrekt niet voor 011 bel' is p e-
1 ij k houdt. Daar de eh een medeklinker is, gelijk iedel'
262
andere, zou de regelmaat buiten alle tegenspraak na een onvolkolllen,
gesloten of korten medeklinker- de naam doet
er niets toe - moeten verdubbeld worden, even zoo als plaats
heeft in hèbben, bzdden, zàkkert, doggen, ruggen enz. De
eenig regelmatige spelling zou wezen: lachchen, lichchaam,
bochcheZ enz. Dit heeft men echter niet gewild, misschien
wol ten gevolge der verkeerde voorstelling, die men zich
van de elt gevormd had. Enkelen, die een goed begrip
van de elt hadden, hebben de spelling eltelt beproefd, maal'
hun voorbeeld heeft geene navolging gevonden; men koos
eene der volgende onregelmatige schrijfwijzen: lacchen, lagchen
of lachen, liever dan de viel' opeenvolgende medeklinkers.
Lacchen enz. zooals o. a. de Statenoverzetters des Bijbels
schreven, stelde eene te zeer in het oog loopende verkeerde
uitspraak voor, om lang in gebruik te blijven; maal' lagchen
en lachen bleven de schrijvenden voortdurend in twee partijen
verdeelen. De Redactie moest uit beide onjuiste spellingen
yoor zich zelve eene kiezen, zij was daarbij gedachtig aan de
Rpreuk: De deux maux it faut évitel' le pil'e, en het kwam haal'
voor, dat lagelten met geit de slechtste was.
Gaarne beken ik hier, dat ik lang aan lagelten de voorkeur
heb gegeven; doch het was alleen om den wille van
het allereerste onderwijs, niet omdat ik de verdubbeling met
g (geit) voor goed en deugdelijk hield. Ik heb zulks dan
ook nergens beweerd, ik heb nooit voor geit op zich zelf
gepleit, maar ben telkens slechts opgekomen tegen de valsche
argumenten, aangevoerd door sommigen, die lachm met de
enkele eh voor onberispelijk aanzagen. Reeds de eerste maal,
dat ik de vel'du bbeling der elt ter sprake bracht, heb ik
laelteken voor de eenige regelmatige spelling verklaard. J n
mijn leerboekje, waarin ik de spelling van SIEGENBEEK systematiseerde,
moest ik natuurlijk SlEGENBEli:KS regel: De eh
'Wordt door de vooI'IJoeging van Bette g verdubbeld, onveranderd
opgeven. Niemand heeft het recht zulks eene goedkeuring of
bevestiging van den regel te noemen. In het Eerste Bijvoegsel
tot dat leerboekje, waarin ik eenige wijzigingen van het
263
gebruikelijke stelsel opgaf, )) die door sommigen verlangd
werden en die ten deele wenschelijk" waren, heb ik, gelijk
bij andere betwiste punten, al de argumenten vóór en tegen
(Jclt en ch, die ik toen kon bedenken, naar ik meende en
althans bedoelde, zoo onpartijdig mogelijk vermeld, doch
zonder uitspraak te doen, wat ik toen en daar ter plaatse
voor ontijdig en ongepast hield. Immers ik was overtuigd,
dat geene der beide schrijfwijzen wetenschappelijk te verde·
digen was en op onveranderlijke grondslagen rustte. Daar beide
niet deugden, kon er nooit gevraagd worden: welke is absoluut
goed? we1ke deugt niet? De keus zou altijd van
omstandigheden buiten de zaak zelve, altijd min of meer
van subjectieve inzichten moeten afhangen. Binnen weinige
jaren zou de geheele spelling op nieuw de revue moeten
passeeren, bij die gelegenheid zouden zich wellicht argumen·
ten voordoen, die de balans naar de eene of andere zijde
deden overhellen; dien tijd meende ik te moeten afwachten.
Alleen voor de verdubbeling van den medeklinker in lichaam,
heb ik gepleit, om del' afleiding wil. Dit woord was onder
de weinige met clt, als kachel, lachen, echel, gichelm, tichel,
bochel, rochelen enz. het eenige zamengestelde, en ik meende
toen nog altijd, dat de spelling van dat woord van die
zamenstelling getuigen moest. Bij het opstellen van de
Inleiding in het Ontwerp enz., waarbij ik alle grondbeginselen
del' spelling op nieuw overdenken, onderling vergelijken,
en de hoogere of geringere waarde del' algemeene spelregels
bepalen moest, ben ik tot andere gedachten gekomen. Toen
eerst is het mij ingevallen, dat het wijzen op de zamenstelling
van lichaam geheel nutteloos was. De taal en het schrift
is voor het Algemeen, vOor het Volk evenzeer als voor de
Geleerden; deze waarheid is al te veel uit het oog verloren,
onze spelling is al te geleerd. Dat gebruik is nu eenmaal
niet meer af te schaffen, doch het mag niet zonder eenig
practisch nut verergerd, het aantal uitzonderingen niet doelloos
vermeerderd worden. Ik zag toen in, dat het verdubbelen
van den medeklinker in lichaam geen doel zou treffen,
264
indiell dit niet ook in de overige woorden plaats had. Hoe
men ook schrijve: liehehaam, ligehaam of lichhaam, de groote
menigte zal er niet uit leel'en , dat het woord uit lijk en
haam bestaat; en mocht dit ook tegen alle berekening aan
gebeuren, dan zou zij daaruit toch nog niet kunnen opmaken,
dat het eigenlijk zooveel als vleesden om/&ulsel beteekent, dewijl
lijk niet meel' in den bijbelschen zin van vleeseh, gl'. O"á(J~,
gebezigd wordt, en haam alleen bij veehouders in de beteekenis
van omkteedsel of zak bekend is. Toen eerst zag ik
in} dat el' geen het minste nut in gelegen was, indien men
de verdubbeling in lichaam behield, als lllen die in de
overige woorden verwierp. Ik heb mij niet geschaamd te
erkennen, dat ik gedwaald had. Dit moge velen bevreemden,
misschien zelfs het misnoegen van enkelen verwekken,
die het nooit van zich knnnen verkrijgen eene eenmaal opgevatte
meening voor eene betere te laten varen; anderen
zullen het niet misprijzen, dat ik mij zeI ven niet hooger
wil stellen dan de wetenschap, en geelIe pogingen wil aanwenden
om deze aan valsche schaamte op te offeren.
Daal' niemand de eenige regelmatige spelling met eheh
wil, en de Redactie overtuigd was, dat zij, zoo zij haal' al
voorstond, hetzelfde zou ondervinden als vroegeren , wiel'
pogingen thans reeds vergeten zijn, doordien zij geene navolgers
vonden, moest zij eene keus doen tusschen de twee gebrekkige
schrijfwijztJl1, die ieder hare voorstanders hebben. Misschien
zullen sommigen zeggen, dat die keus niet moeilijk·
was, daal' het aantal dergenen , die met geh spellen, veel
gl'ooter is, dan dat del' tegenpartij. Dit is zoo; doch wie
zal bepalen, hoevelen zulks uit overtuiging doen, hoeveleu
alleen om den wille del' eenparigheid, hoevelen zonder nadenken,
blootelijk omdat zij het zóó geleerd hebben?
De eerlijkheid eischt echter ook, dat ll:en van de partij
voor eh eenigen aftrekke ; namelijk hen, die BILDERDIJKS spelling
onvoorwaardelijk als de leus eener godsdienstige of
staatkundige richting hebben aangenomen; en eenige anderen,
die dool' die spelling hunne aanspraken op den eernaam vau
265
dichters willen doen gelden. Van eene stemopneming was
dus niets degelijks te verwachten; wie zou de onbevoegden
wraken? Intusschen was het zeker, dat vele onzer uitstekendste
schrijvers steeds ijverige voorstanders van de enkele
eh waren, en zulks uit overtuiging, al bestond deze doorgaans
meer in een duister gevoel, dan in een klaar bewustzijn.
Ten gevolge daarvan werd de ware reden nooit duidelijk uiteengezet,
en slaagde men niet in de pogingen om anderen
tot hetzelfde gevoelen over te halen. Daar men de spelling
ten onrechte voor onberispelijk hield, trachtte men hare deugdelijkheid
op wetenschappelijke gronden aan te toonen. Dit
was onmogelijk, want wat krom is, wordt door redeneerell
niet recht. De eigenlijke en alleen geldige reden, het voorstellen
van eelle zachtere uitspraak, werd door de voorstanders
der eh niet genoeg op den voorgrond gesteld, en daarom
door de tegenstanders, die omgekeerd aan de volstrekte onberispelijkheid
van geh geloofden, niet genoeg gewaardeerd.
De Redactie heeft de gronden vóór en tegen de beide spellingen
gewikt en gewogen; zij heeft ook hier, gelijk bij alle
betwiste punten, getracht de onzijdigheid te bewaren. Mij
in het bijzonder, die om den wille van het onderwijs, steeds
aan lagehen de voorkeur gaf, zal men wel niet van partijdigheid
voor laehert kunnen verdenken. Beide spellingen
zijn in de oogen der Redactie gebrekkig; geen argument I
dat tot nog toe aangevoerd is om de absolute deugdelijkheid
van eene van beide te bewijzen, kan zij als geldig aannemen.
De eh zou, volgens sommigen, geene verdubbeling behoeven;
zij zou zoowel tot de voorgaande als tot de volgende
lettergreep behooren. Dit is alleen waar van de x,
die eene complexe letter is en twee letters, lc en 8, vertegen .
woordigt; niet van dé eh, die alleen in uiterlijk voorkomen,
als lettert eek en, niet in aard en wezen, als lettel'kl ank,
v\3rschilt van b, d, g, k en van alle andere enkelvoudige letters,
die wij gewoon zijn te verdubbelen. In lachen behoort
de eh ontegenzeggelijk tot de tweede lettergreep, zoodat die
spelling, streng genomen, del1zelfclen klank voorstelt als
266
taaehen. » LafJclten zou daarentegen niet uitgesproken kunnen
"wOl'den." Dit is overdreven; men kan lagehon wel degelijk
uitspreken, juist zóó als er geschreven staat, aan elke letter
haar eisch volkomen gevende; doch dit levert iets anders
op, dan het gewone, natuurlijk uitgesproken, bedoelde woord;
men verkrijgt dan een gearticuleerden klank, die in het Nederlandsch
uiet bestaat. Alleen in eene onnatuurlijk langzame
en temende uitspraak hoort men in lachen twee eh' 8,
evenals twee g' 8 in liggen. Ge m-oe-t m.e n.ie. t z.i.t-te ui.t
t.e l.a.ch-eh.e.n; doch in eene gewone natuurlijke uitspraak
slechts ééne eh en ééne g: Ge moet me niet z~-ten uit te là-ehen;
terwijl men aan de i en a den korten of onvolkomen klank
geeft, dien zij in dezelfde woorden zit en lach hebben.
Daar nu lachen, bochel enz. algemeen bekende woorden zijn,
zal men ze gewoonlijk op de natuurlijke wijze uitbrengen,
omdat alle verdubbeling van medeklinkers in het midden. der
woorden niet het dubbel uitspreken van den medeklinker,
maar slechts de kortheid van den voorafgaanden klinker beduidt.
Spreekt. men echter lagehen geheel naar eisch van
het schrift uit, dan vordert de 9 het sluiten der stemspleet
en eene volgende fIaauwe toonlooze e; vervolgens eischt de
eh het openen der stemspleet, en dit kan niet geschieden
zou der eene kleine pauze tusschen de 9 en de eh; men hoort
dan lag en chen afzonderlijk, maar niet lagehen of lachen als
één woord. Ieder zal bij eigen waarneming bemerken, dat
het alsdan onmogelijk is, de beide lettergrepen zamenhangend
uit te brengen. Beide spellingen, die met eh en met
geh, kunnen derhalve aanleiding geven tot eene verkeerde
uitspraak, bij beide moet de lezer weten te geven en te
nemen, anders spreekt hij Of laachen Of lagehert uit. De
vraag is dus: welke verkeerdheid is het meest te vreezen ?
Ik aarzel niet te antwoorden: de laatstgenoemde verkeerde
uitspraak, juist omdat zij het dichtst bij de goede komt.
Niemand zal zich aanwennen te zeggen: Wij zitten om de
kaachel en laachm 011,8 een boochel; die uitspraak verschilt al
te veel van de gewone en verstaanbare. Een schoolkind,
267
dat lezen leert, moge, dool' de spelling verrast, in het eerste
oog en blik zóó lezen, het zal van zelf zijne fout verbeteren,
en dan is voor het vervolg die verkeerde uitspraak niet
meel' te duchten. Doch heel iets anders is het met de
spelling lagehen. De ondervinding leert, dat beginnendelI
al de letters, die zij geschreven vinden, duidelijk uitspreken.
Bij velen blijft die gewoonte hun leven lang bestaan, zoo
al niet in het spreken, dan toch in het lezen. Dezulken laten
zich zelfs op die naauwkeurigheid niet zelden vrij wat voorstaan,
en merken niet zonder een streelend gevoel van medelijden
op, dat anderen het niet zoo ver hebben weten te
brengen als zij. Het zijn geene schoolkinderen alleen, die
in menschen, vi8schen en tangen, soms zelfs in rnensch, visch
en tang, de eh en de (j even duidelijk laten hooren als in
den vleienden voca~ivus: Gek schaap! De zoodanigen zullen
ook aan de uitspraak van lagehert niets willen te kort
doen; vooral niet wanneer men hun ook nog diets maakt,
dat [jeh een zachteren klank vertegenwoordigt, dan de eh
alleen. Zij zullen dan met alle geweld het voorschrift
van Recensent willen opvolgen, en }) overeenkomstig den
))aard der 9 den keelklank zachtelijk laten aanvangen om
"dan allengs tot eh te verscherpen:' Het onvermijdelijk
gevolg van het nakomen van dit voorschrift zou een noodeloos
uitrekken van den schorren keelklank zijn, die altijd
onaangenaam klinkt, maar vooral wanneer hij zóó lang
aangehouden wordt, als yoor het allengs verscherpen van
9 tot. eh noodwendig wordt vereischt. Onze 9 is evenzeer
als onze eh, volgens het oordeel van alle vreemdelingen
een onaangenaam schor geruisch, dat op geenerlei wijze
liefelijk gemaakt kan worden. Ook moeten wij ons bij de
beoordeeling van het ruischen der 9 niet laten bedriegen
door het epitheton zacht, dat wij haar plegen te geven. Zij
luidt weinig minder schor en rochelend dan hare zuster eh,
en sommige vreemdelingen meenen in haar zoowel als in
eh eene inmenging van eene ftaauwe l' te hooren. Hoe
korter wij het dus met het uitspreken der {J en eh maken,
268
hoe minder wij ze al'ticuleeren ell uitrekken, hoe beter
voor de welluidendheid. N u geeft de spelling lachen, tichf!l,
boçhel enz. geene aanleiding om den keelklank langer aan
te houden, dan volstrekt noodig is. Zij kan derhalve nimmer
oorzaak worden van eelle harde en schorre uitspraak.
Dit is eene deugd die gclt niet bezit; deze geeft juist
aanleiding tot het kwaad dat men door ch zoekt te voorkomen.
- Trekken wij thans alles zamen en vergelijken wij de
voor- en nadeelen, aan de twee verschillende spellingen verbonden.
1°. De spelling laclten, licltaam enz. is onregelmatig: het
N ederlandsche taalgebruik eischt de verdubbeling der tusschenletters
na onvolkomene, geslotene of korte klinkers.
De spelling lagchen, ligcltaam enz. is evenzeer onregelmatig,
want het taaleigen eischt ver dub bel in g van denzelfden
medeklinker, niet inschuiving van een anderen. De
voorstanders van gch willen evenmin regelmatigheid als die
van clt: beide verwijten gaan dus tegen elkander op.
2°. De spelling lachen vertegenwoordigt in ons spellingstelsel
eene verkeerde uitspraak, lagchen doet zulks insgelijks;
doch het is niet denkbaar, dat de eerste bij eenig
individu eene gewoonte zal worden; bij de tweede, die bovendien
zeer onwelluidend is, staat zulks wel degelijk te
duchten. De eerste toch, die al te zeer van de gewone
uitspraak verschilt, zal door eIken onderwijzer uit zich zei ven
worden tegengewerkt; de tweede niet, de recensie in den
Tijd8piegel geeft er het bewijs van.
3°. De spelling lachen enz. levert bij het eerste lager onderwijs
een bezwaar op. De onderwijzer zal zijne leerlingen
bij het verklaren van den regel, dat alle klinkers in open
lettergrepen lang, volkomen of open klinken, moeten leeren :
dat de lettergrepen met een enkelvoudigen klinker, gevolgd door
eene eh ni et open zijn, dat men zich die eh als verdubbeld
voorstellen moet: dus lachm, lic1taatn, bocltel, als lach-elle1t,
lich-c1taam, boelt-chel, zoodat de a, i en 0 in dergelijke woorden
klinken evenals in katten, hitten, ltokken, liggen. Zoo heel
269
groot is dit bezwaar echter niet, wel niet grooter dan b. v.
het leeren , dat men nu eens bMètt, dan bék~n, nu eens
bév'tng en bèddelc'~n, dan b~v'ing en bèdàéken enz. heeft uit
te spreken. Vindt dlt zich van zelf, gelijk de ondervinding
leert, ook het andere zal zich van zelf vinden. Het eenige
geval, waarin men zich zou kunnen vergissen, zou plaats
hebben, wanneer men de woorden afbrak, zoodat op het
einde van den regel la-, ka-, bo-, ti- enz. geschreven stond,
en -ellen of -cneZ eerst op den volgenden. Om dit gevaar
te vermijden breke men die woorden in het geheel niet af,
en brenge men liever ook de twee eerste letters op den
volgenden regel over. Het bezwaar is niet grooter dan in
honderd andere gevallen, waarin niemand aan afbreken
denkt, omdat het volstrekt niet geschieden kan, Wie komt
ooit in verzoeking om de volgende woorden aldus te scheiden:
vr-oomst of VI'0-om8t, groo·tal, beda-al'dst, la-ngst enz.?
.1,0. ~en ander bèzwaar is de uitspraak van den eigennaam
Rachel - ik weet niet dat el' meer zulke zijn. Men zal nu
geneigd wezen om rac7t-ehel uit te spreken! Wil men dit
in allen ernst als argument laten gelden, niet bedenkende,
dat men de uitspraak van een groot aantal eigennamen door
opzettelijk onderwijs leeren moet, dan heeft de spelling met
eh zeer veel boven die met geit vooruit; want. dan is de
gebruikelijke schrijfwijze van Mechelen, Yechû, hoellem,
Kochem , Zwicllem, Joc1!f,m. en van honderd andere volkomen in
den haak. Ook die van echo, hetwelk door iedereen als
eeh-cho uitgesproken, en door niemand met geh (egcho) geschreven
wordt.
Het bezwaar bij het onderwijs. in no. 3 vermeld, heeft
bij mij steeds zwaar gewogen, en mij zoo lang tot de gel!
doen overhellen, tot het mij duidelijk werd, hoeveel
invloed het schrift op de taal in het algemeen en op de
uitspraak in het bijzonder oefent, ten minste zoolang het
verband tusschen schrift en spraak niet, gelijk in het Engelsch,
geheel verbroken is. Sedert meende ik, dat in gevallen,
waal' de Regels der Gelijkvormigheid, Afleiding en
270
Analogie zwegen, aan de stem der Welluidendheid moest.
gehoor gegeven worden. De Gelijkvormigheid en de Afleiding
zwijgen hier; de Analogie spreekt hier wel, maar niemand
wil haar gehoor geven; ergo hangt de beslissing van
de Welluidendheid af. Het is in dit geval niet twijfelachtig,
wat zij wil; vooral niet na de recensie in den Tijdspiegel.
Zoo lang ik de spelling met gek voorstond, meende
ik, dat men de 9 in lagellen , gelijk alle sluitende g's, b. v.
in dag, leg, lig, nog als ch'sleerde uitflpreken, en in dat geval
was die schrijfwijze niet zoo verwerpelijk; nu weten wij uit
de genoemde recensie, dat de voorstanders dier spelling de g
wel degelijk als g, Ilzachtelijk", d. i. met trillende stembanden
willen uitgesproken hebben, om haar dan onder het spreken
tot eh te verscherpen, hetgeen onvermijdelijk een hoogst onaangenaam
keelgeschraap en -gehark ten gevolge moet hebben,
dat waarschijnlijk zelfs door de voorstanders van gek
niet fraai gevonden wordt. Dr. DE JAGERS woorden hebben
mij in lllijne overtuiging gesterkt; en zoo ik wist, dat mijne
dankbetuiging aangenaam zou wezen, zou ik Zl!;d. bij" deze
gelegenheid mijn oprechten dank voor het nieuwe argument,
dat men wel niet partijdig noemen zal, gaarne willen aanbieden.
Ik verwacht hier van enkelen de beschuldiging van inconsequentie.
Eenige weinigen, die het uitgeven van het Ontwerp
enz. voor eene misdaad aanzien, voor landverraad, ten
minste voor een aanslag tegen de vrijheid, zullen luide of bij
zich zelven zeggen: De Redactie schroomt de opeenhooping der
medeklinkers g en eh, en zelve neemt zij de opeenvolging
der s en IJ aan in alleszins, eenigszins, geenszins, veelszins,
welke letters even on vereenigbaar zijn en op dezelfde wijze
verschillen als f1 en eh." De zoodanigen gelieven vooreerst
te bedenken, dat z en s niet zóó leelijk schrapen en harken
als g en eh; en vervolgens, dat de aangehaalde woorden koppelingen
zijn van sterke genitieven, die voorheen vaneen, in
twéé woorden, geschreven werden: alles zins, eenigs zins, veelt;
zins, welk lJf!elS nog in veels te veel, veels te weinig enz. voor271
komt. Er zou dus in het ergste geval, indien men. naar
aanleiding der spelling, die woorden gescheiden uitsprak,
nog niets bedorven zijn. Brengt men ze naar behooren zamenhangend
uit, dan wordt die schl'ijfwijze gebiedend gevorderd
door de uitspraak allesin8, eenigsin8, geensins , veel8ins,
die algemeen is. Wilde men zich nu uitsluitend naar de uitspraak
richten en de afleiding geheel uit het oog verliezen,
men zou om consequent te blijven ook Middeland8ch. ho~fdeel,
strataal, ttit8oeken, ontsinken, enz. enz. moeten schrijven.
wat te recht niemand doet, en op eene geheele verwildering
der taal zou uitloopen. Een dergelijk motief komt
bij lachen, kac1tel, bochel, enz. in het geheel niet te pas; wij
hebben daarbij met enkelvoudige woorden te doen, wier beteekenis
door de afleiding weinig of in het geheel niet opgehelderd
wordt. Lichaam alleen is zamengesteld. maar wij
hebben boven gezien, dat eene verwijzing op de afleiding
ook bij dit woord geen doel kan treffen. Er bestaat dus
geen toereikende grond om met liohaam anders te handelen
dan met kac1tel en de overige.
Ik begrijp in het geheel niet, hoe men op de gedachte
is kunnen komen om de spelling van was8chen, wis8chen,
vi8selten enz. met 88en als een bewijs voor de deugdelijkheid
van lagehen enz. aan te voeren; immers, de twee gevallen
verschillen hemelsbreed, De eh is in de genoemde en in
alle dergelijke woorden geheel stom, zoodat 8Clt daarin alleen
voor het oog, niet in wezenlijkheid van de enkele 8
verschilt, was8chen, vÏ8sclten luiden, gelijk ieder weet, als
wasse1t, vissen. De verdubbeling der s is dus geheel in den
regel, en geeft geene aanleiding tot eene verkeerde uitspraak.
Wie. tegen het aangenomen gebruik, nog uitspreekt,
gelijk er geschreven staat, wie de elt nog laat hooren, doet
zulks natuurlijk, omdat hij ze geschreven ziet, niet om de
dubbele s. Oudtijds, toen onze hedendaagsche sch nog sk
of 8e luidde, was de verdubbeling natuurlijk onnoodig, toen
schreef en zeide men wa8-een, wis-een, vis-cm, aan eden
klank van Ic gevende, even als in scacht, 8coon, 8eefJsel, 8cip,
272
scicht enz. Toen die 1c of c in ek veranderde, bleef de enkele
sch toereikende, zoolang de eh nog werd uitgesproken;
nu men haar onderdrukt, is de 8 tot de tweede lettergreep
overgegaan, en eischt de eerste evengoed eene ., als in plassen,
missen, gis.,en, VOSSelt. Er heeft met die 8 niets onregélmatigs
plaats, alleen het schrijven der stom gewordene
elt is tegen den regel.
Ik ben als het ware gedwongen geweest tot het neerschrijven
van hetgeen de verdubbeling der eh betreft. Ik meende
te moeten aantoonen, dat de Redactie met volle bewustzijn
te werk is gegaan, hare keuze moge dan gebillijkt worden
of niet. Eigenlijk was de gansche quaestie zooveel om stel
niet waard. Er zijn schrijfwijzen, die met de afleiding en
beteekenis der woorden en met algemeene grondbegrippen
in een onafscheidelijk verband staan. In die gevallen is
eene verkeerde spelling een blijk. dat men het woord of de
grondbeginselen miskent. Van dien aard zijn b.v. 6tim-echtig
voor a-mechtig, aart voor aard. grij-zaart voor grij"aard,
zogen voor zoogen. Alleen dezulke verdienen eene ernstige
overweging. niet die, waarbij men, gelijk in dit geval, slechts
genoodzaakt is uit twee verkeerde spellingen eene te kiezen,
IJ. A. TE WINKEL.
HET GOTHISCHE VOKAALSTELSEL.
Het staat bij bevoegde taalkenners vast, dat de drie vokalen
a, i en 1~ (oe), in onderscheiding niet alleen van de tweeklanken,
maal' ook van de e en 0, voor de oorspronkelijke
klinkers gehouden moeten worden. De waarneming, dat de
grondvormen del' oorspronkelijkste werkwoorden in het Gothisch
uitsluitend één dezer drie vokalen vertoonen, bevestigt
die meening. Maar, mogen wij de zaak als uitgemaakt beschouwen,
wat geeft zij ons dan niet aangaande de uitspraak
der oudste opbouwers der taal te denken? Die drie klanken
zijn voorzeker de zuiverste, de scherpst afgebakende, welke
de menschelijke spraak vermag voort te brengen. Dus gaf
men oorspronkelijk niet toe aan eenigen invloed, die den
uitgebrachten klank door inmenging van een onwillekeurigen
bijklank minder zuivel' kon maken, In de oorspronkelijke
uitspraak was alles scherp bepaald en onderworpen aan het
bedwang van een beslisten wil. Het minder onderscheidenlijk
gearticuleerde is minder oorspronkelijk en, als het ware,
van tweede formatie. De onbestemdheid, eindelijk, de onvrijheid,
en dan ook de boerschheid en de barbaarschheid
zijn in de taal niet het oorspronkelijke, maar het later ingedrongene.
Hoe het zij, de oudste talen bevatten reeds verscheidene
gemengde klanken. De oorspronkelijke klank, namelijk,
werd van zelf gewijzigd, hetzij wanneer de lippen of een
of ander gedeelte der tong in het spel kwamen om aan het
stemgeluid bij zijnen doortocht door mond of neus zekere
JaUl'g. Y. Hl
leiding te geven; hetzij wanneer het geluid versterkt werd
door nieuwen toevoer uit de keelstreek. Door deze mogelijke
wijzigingen won men nieuwe klanken, om aan nieuwe eischen
van uitdrukking of welluidendheid te voldoen.
Het Gothisch bezit drie tweetallen verschillend gewijzigde
vokaalklanken : de é en ó; de ei en iu; de ai en azt. Laat
mij thans zeggen, wat mij dunkt van het wezen dezer verschillende
klanken.
De ê komt mij voor eene a te zijn, gewijzigd door de
halve vokaal j, en de ó houd ik voor denzelfden klinker,
gewijzigd door de halve vokaal w. De oorspronkelijke uitspraak
derhalve der ê zou nagenoeg a'tj, die der ó nagenoeg
altW (aoew) geweest zijn. Werd een dier klanken in
de rede door eene konzonant gevolgd, dan kon aan de uit·
spraak der halve vokaal j of w geen volkomen recht weêrvaren:
zoo bleef van die diphthongen, aï j en auw, alleen
ai en au (aoe) over, van welke klanken de é en de ó slechts
andere teekens zijn.
In de ei en de iu erken ik vokalen oorspronkelijk door
eenen neusklank gevormd, en wel in de eerste de i, in de
tweede de u (oe), door de stremming van het geluid in
den neus gewijzigd. De neusklank (n) is onderhevig aan
versmelting, waardoor eene i (j) ontstaat. Dit blijkt uit
de voorbeelden, die wij in het vorige nO. van dit Tijdschrift
1) uit het Grieksch aanvoerden Dus kan het niet
bevreemden, dat de uitvinder der Gothische letters, ULFILA,
den neusklank, welke oorspronkelijk die vokalen kenmerkte,
door eene i (j) heeft wedergegeven. Doch waarom verkoos
hij dan voor de i, door eenen neusklank gewijzigd,
de lettervereeniging eî te bezigen? Ongetwijfeld,
omdat de verdubbeling van de i (ii), welke hij eigenlijk had
moeten aanwenden, in het Grieksche alphabet, dat hem ten
voorbeeld strekte, iets ongehoords was, en minder aan het
doel scheen te beantwoorden, dan de lettervereeniging éi,
1) Zie Taalgids, V , 201.
274
275
voor welke hij in het Grieksch het voorbeeld in de oneigenlijke
diphthong Hl (n) aantrof. Ook tot het wedergeven van
de u (oe), door eenen neusklank gewijzigd, volgde ULFILA
het voorbeeld van het Grieksche alphabet: immers, terwijl
die klank beter door ui zou zijn uitgedrukt geweest, schreef hij
iu, en voor een vokaal iv, naar het voorbeeld van de Grieksche
schrijfwijze w, waar wij dezelfde omzetting van teekens
bespeuren: in de diphthong w toch is de v grondvokaal.
Hoe voor het overige de neusklank de i tot ei, en de u
tot iu (ui) kon wijzigen, blijkt duidelijk uit de vergelijking
van het Fransche firte met den mannelijken vorm fin, en van
brune met brmt. Hier wijzigt de neusklank, zoodra hij de
voorgaande vokaal moet sluiten, de i tot eenen klank, die
naar onze y, de u tot eenen klank, die naar onze 1ti
zweemt.
Opmerkelijk is het, dat naar de Hollandsche uitspraak de
Gothische diphthongen ei en iu, nadat cl.e eerste overgegaan
was in î, en de andere in 11 (oe), weder tot hare oorspronkelijke
waarde schijnen teruggekomen te zijn. Hoe de neusklank
wegvalt, daarvan bieden verscheidene voorbeelden in
meer dan ééne taal het bewijs 1). Dus is het niet vreemd,
dat de ei en ui in het Oudduitsch in î en û (oe) overgingen,
zonder dat de oorspronkelijke neusklank eer: ander spoor
achterliet dan de verlenging der oorspronkelijke i en u (oe).
Maal' hoe de neusklank om reden van welluidendheid terug
kan komen, bewijst het Fransch, waar de ou in eu (oe1t)
overgaat, gelijk in meurs van mourir, in oeuvre nevens ouvrage.
Evenzoo ging bij ons de î in de gesloten lettergreep, waar
zij door een naauw aansluitende konzonant, even als vroeger
door den neusklank, gewijzigd werd, in ij, en de 'It (oe) in
1tÏ over. Van striden kwam, eerst alleen in den gesloten
1) Men denke slechts aau het Fransche mesure (Lat. mensura); het Hal. tno
(Lat. tensus) , en het Nederlandsche bracht van brengen; aan Muiden VOOI' Munden
van mond, ~ll zuiden voor zunden, Ouuhgd. 81indan,
19*
276
vorm: strijd 1); van muse (moese, gelijk nog in Overijsel
wordt uitgesproken), eerst alleen in den gesloten vorm: muis.
Later breidden zich de vokalen ij en ui ook over de vormen
met open lettergreep uit. Bij gevolg is de wijziging van
î en û (oe) tot ij en ui volkomen gelijk te stellen met de
wijziging, die de a, de e en de 0, van pade, wege, Gode, 111
de gesloten vormen pad, weg, God ondergaan.
N u schieten nog twee Gothische diphthongen over, te
weten ai en au. De oorsprong van deze klanken is algemeen
erkend. De eerste wordt gehouden voor eene gewijzigde
i, de andere voor eene gewijzigde u (oe), en wel dus
gewijzigd dat v66r elk dezer letters de keelvokaal (a) is aan·
gebracht 2). Dat deze meening de ware verklaring behelst,
blijkt in het bijzonder ook uit het Gothisch, waar de i en
de u, zoodra zij door eene r of h gevolgd worden, in ai en
au veranderen. De l' en h, namelijk, zijn keelletters, en
kunnen niet uitgebracht worden dan met begeleiding der
keelvokaal (a), welke bij de voorgaande i en u gemengd,
ai en au levert. Deze opmerking evenwel mag niet strekken
tot verwarring der Gothische ai, waar zij klankversterking
is van i (als in rais, risum) , en waar zij wijziging is
der i door den invloed eener volgende r of h. Gemeenlijk
kan men uit de analogie bespeuren, of hetzij de ai, hetzij
de au het eene of het andere karakter heeft.. Nemen wij,
bij voorbeeld, het werkwoord vairpan (werpen). Nu is de
vraag: is hier de ai de gun a van i, of eene klankwijziging
van i ter oorzake van de r? Deze vraag is gemakkelijk te heantwoorden.
Ware de ai eene klankversterking , het werkwoord
zou eveneens verbogen worden, als zulke werkwoorden, in
welke de ai werkelijk dit karakter heeft, bijvoorbeeld haitalt
1) POJilTUS HEUITERUS schrijft werkelijk slechts in de gesloten lettergreep eene
ij; wOl'dt de lettergreep open, dan keert bij hem de i terug, Dus schrijft hij
8trijd, maal' (tew,) stride.
2) Deze voorplaatsing der a voor i en u heet in de Sallskritsche tnaHeer
guna, zoo de a kort, Wl'iddhi, zoo de a lang is. Ik herstel hier eelle drukfout
op bI. 199 van dezeu Jaargang van dit Tijdschrift voorkomende: daar staat
guna (aanwas). Men leze: !luna (kracht) en wridrllli (aanwas).
277
(heetert). Haitan nu heeft in het praeteritum haihait, in het
partic. perf. haitans. Alzoo zou vairpan, wanneer de ai in dit
werkwoord van dezelfde natuur ware, in het praeteritum hebben
vaivairp en in het partic. perf. Vail'pMz8. Dit nu is niet het
geval: integendeel, vairpan heeft in het. praeteritllm varp:
aldus wordt het verbogen naar het model der tweede klasse
van de sterke werkwoorden, die eene i in het praes hebben.
Deze klasse vertoont in het partic. perf., in het meervoud
van het praetel'. indicativi en in het praeteritum conjunct.
een u; bij voorbeeld; bindan, band (buntlum, bundjau) , bundans.
In dezelfde vormen heeft vairpan niet eene 1t maal'
au: vairpan , varp (vaurpum, vau'fpjau) , vaurpans. Alzoo levert
dit werkwoord tevens een voorbeeld, hoe de u door
den invloed der volgende 'f in au overgaat. GRIMM onderscheidt
de verschillende natuur der klanken ai en au voor
het oog op deze wijze, dat hij, waar zij eene klank verst erking
zijn van i of u, een accent plaatst op de a (ái, áu);
daarentegen, waar zij eene wijziging zijn van i of u vóór r
of h, plaatst hij een accent op de i of u (ai, au). Dus
schrijft hij háitan" maar vairpan ; skáulls (schoon). maar vau?'pans
(geworpen).
Met de wijziging der drie oorspronkelijke vokalen a, i,
U (oe), tot ê, ó, ei, iu, ai, au, zijn. zou men zeggen, alle
mogelijke gevallen van klankverandering uitgeput. Maar
wat dan te denken van onze e en 0, letters die ook in het
Grieksche en het Latijnsche alphabet voorkomen? Omtrent
deze klinkers bestaat mede eene gegronde meening der taalkenners.
Zij houden ze voor ontstaan uit eene inmenging
van eenen a klank bij i of u (oe). E acht men = a + i;
o = (J + u (oe). Alzoo zou de e inderdaad de gun a zijn
van i, en de 0 de guna van u (oe). Maar vanwaar dan het
onderscheid tusschen de e en de ai (ae), tusschen de 0 en
de au? Voor het Gl'ieksch valt als punt van verschil dadelijk
in het oog, dat ai en au lange klanken, e en 0, daarentegen
I kort zijn. In deze opmerking, zoo schijnt het mij
toe, is de oplossing der vraag gelegeIl. Inderdaad, de e
278
en de 0 komen mij voor niets anders te zijn, dan de Idanken
ai en au zei ven, ter liefde der versbehoefte verkort.
Het regelmatig onderscheid tusschen lange en korte voka.len
kon slechts ontstaan in talen van volken, die eene quantiterende
poezij bezaten, gelijk de Grieken. De versmullijk
is eene macht, welke, den dichter in de zinnen spelende,
zijne taal medevoert , zijne woorden schikt, en de lettergrepen
smeedt, ze rekt of inkrimpt, ten einde alles passe
in de leest der melodie. Die overmaat van diphthongen, in
verhouding tot het drietal oorspronkelijke van nature korte
vokalen, kon niet anders dan belemmerend zijn in eene
poezij , waar ten behoeve van de vlugheid van het vers een
genoegzaam aantal korte klanken beschikbaar moest wezen,
en wel bepaaldelijk in het Grieksch, waar zoo menigmaal
de oorspronkelijke a-klank was weggevallen en dit verlies
eene ophooping van konzonanten nagelaten had. Zoo kon
men niet missen de klanken ai en a1t menigmaal kort te
maken, dat is, ze op die plaatsen in het vers te bezigen,
waar eene korte lettergreep vereischt werd. Deze verkorting
ging natuurlijk met eene verandering der uitspraak gepaard,
en ten laatste kwam er een ander teeken voor den
van aard veranderden klank in gebruik 1). Vandaar, dunkt
mij, het verschijnsel van het bestaan eener e en 0, van ai
en all onderscheiden, hoezeer zij oorspronkelijk met ai en
alt identiek zijn. Menigmaal schijnt ook de t in het Grieksch
eene ter liefde van de behoefte van het vers verkorte diphthong
H, de v eene om dezelfde reden verkorte diphthong
EV te zijn. Om kort te gaan, de afgemeten quantiteit der
vokalen schijnt in de taal een voortbrengsel der kunst te wezen.
Waar, zoo als in het Gothisch, geene quantiterende poezij bestond.
kwam die onderscheiding tusschen lang en kort niet tot
1) Eigenlijk schijnt aan het teeken ~ oorspronkelijk de waarde van de diphthong
lt., aan het teeken 0 de waarde van de diphthong UI' te hebben toegekomen.
Doch toen die ouderscheiding tusschen korte en lange ai en au gevestigd
was, schijnen de toekens E en 0 voor den korten klank bewaard, en voor
den langen de lettervereenigingell ,tb en Ut. ingevoerd te zijn.
279
stand. Vandaar dat de a, i en 1t aldaar geene lange a, i en u
nevens zich hebben; vandaar ook, dat de andere vokalen ê,
ó, ei, iu, ai en au wel als gemengde klanken, maar nid
als bepaald lange mogen gelden; vandaar voorts dat zich
in het Gothisch het onderscheid tusschen eene lange en eene
korte ai, tusschen eene lange en eene korte au, dat is tusschen
e en ai, en tusschen 0 en au niet heeft voorgedaan,
en vandaar dan ook dat ULFILA geene zwarigheid kon vinden
om de teekens ai en au daar te bezigen, waar de i en
u v6ór r en k eene wijziging ondergingen, die ze naar onze
e en 0 deden' zweemen.
W. G. BRILL.
OVER DE WIJZIGINGEN, WELKE DE GOTHISOHE
VOKALEN HEBBEN ONDERGAAN. -
OVER KLANKWIJZIGING EN KLANKVERSCHUIVING
IN HEr:L' ALGEMEEN.
I.
Het is klaarblijkelijk en onmiskenbaar, dat de Gothische
t zich in ons Nederlandsoh in eene open a overgegaan vertoont:
slépan leverde 8lapen; ména, maan; jér, jaar enz.
Maar het is niet genoeg dit op te merken en bij die opmerking
te berusten. Wij moeten ons ook trachten te verklaren,
hoe die overgang in het werk is gegaan.
Reeds in het Oudhoogduitsch is de bedoelde wijziging der é
voltrokken; maar eerst met het ontstaan van dit dialekt zal
zij tot stand gekomen zijn. Over de gansche uitgestrektheid
van Germanie heerschte, zoo veel men na kan gaan, de be280
naming Sue/Ji, 2:ov~rJl)t, (He wij uit Caesar en Tacitus
kennen. Strabo in de eerste, en Ptolemaeus in de tweede
eeuw schrijven den naam even zoo; maar, terwijl JOl'llandes
in de zesde eeuw nog van SUlivi spreekt, bezigt Procopius
in denzelfden tijd den vorm 2:o1fa~ot, en Paulus Diaconus
kent geen anderen dan dien van Suavi 1). Dus blijkt uit dit
ééue voorbeeld genoegzaam, eensdeels dat de Gothische e'"
eenmaal algemeen onder de Duitsche Stammen bestaan heeft,
en anderdeels, dat hare wijziging tot a nagenoeg zamenvalt
met de ontwikkeling van de grootheid van het Rijk del'
Franken en alzoo met het ontstaan van den Opperduitschen
tongval. Trouwens, het is niet anders denkbaar, of de
groote lotswisseling en krachtsontwikkeling van de Duitsche
Stammen, waar zij de opvolgers werden van het Romeinsche
wereldgebied , moest gepaard gaan met zekere wijzigingen
in hunne taalklanken. Of is levenswijs en karakter, tot
binnen de grenzen van één en hetzelfde land en in denzelfden
tijd, niet van merkelijken invloed op de uitspraak?
Hoe zou dan, bepaaldelijk in een tijdsperk , dat de uitspraak
der taal niet of niet algemeen door het schrift en ganschelijk
niet in letterkundige werken vastgesteld was, hoe zou
dan, zeg ik, de taal der Germanen, bij de veranderde levensomstandigheden
dezer volken en de aanvaarding hunner
nieuwe heerschersrol, hare klanken ongewijzigd hebben kunnen
behouden? De taal bewaart op eene of andere wijze
de sporen van de lotgevallen del' volken door den loop der
eeuwen. In het tijdsgewricht, waaraan wij thans denken,
moest, dunkt mij, de uitspraak de blijken bekomen van de
verhoogde krachtsontwikkeling , van de vermeerderde forsch·
heid der natie. De fijne en weeke klanken moesten plaats
maken voor grover en krachtiger, met nieuwe inspanning,
met nieuwen aanvoer van adem uitgebrachte klanken. De l
nu is een bijzonder weeke klank. Ook op het gebied van
het Grieksch is zij aan het weeke Ionisch eigen, in onder-
, 1) Zie GRAFF, a!thd. Sprachsch. VI, 854.
281
.~cheiding van het harde Dorisch, waar in hare plaats de
lange ïi heerscht. En waaraan nu is de weekheid van dezen
klank te w\jten? Daaraan, dat hij uitloopt in eene j.
De j is de konzonant, in welke alle vokalen, wanneer men
den mond b\j het uitgebrachte stemgeluid niet in de oorspronkel\
jke spanning houdt noch opzettelijk eene nieuwe
wijziging aan dat geluid bijzet, van zelve uitloopen, om,
als het ware, in het midden van den mond tusschen tong
en gehemelte te komen wegsterven. De w\jziging, daarentegen,
der vokalen, hetzij door een zuiveren keelklank, hetzij
door een neuskeelklank , hetzU, eindelijk, door een werkzaam
optreden van de lippen, getuigt van opzet om een
krachtig geluid voort te brengen en geenen weeken klank
te dulden . Juist zulk eene wijziging nu, door het werkzaam
optreden der lippen, is het, welke mij toeschijnt de i!
tot ecne a vervormd te hebben. Men versta mij wel: ik
bedoel niet, dat de i! onmiddell\jk tot onze tegenwoordige
open a is vervormd. Neen r die Oudduitsche á, zal even
als de Angelsaksische á, welke uit de Gothische ai ontstaan
is, voorzeker als ao (~) zUn uitgesproken. Immers zien wij
aan die Angelsaksische á in het tegenwoordig Engelsch 0
(oa) beantwoorden, zoo als in .~áwan, to 80W; Cná1Jan, to know ;
ár, on oar; {ám, foam, enz. Eerst later toen het schrift,
in hetwelk nu eenmaal voor dien gemengden klank een enkele
a aangenomen was, op de uitspraak had teruggewerkt,
dat is, in een tijd toen de jonge geslachten ter school gingen
en lezen leerden, en men daarbij die klank ao van boerschheid
was beginnen te verdenken, is uit den klank ao, den
oorspronkelijken plaatsvervanger der Gothische ê, onze zuivere
a ontstaan.
Niet overal gaat de Goth. i! in het Oudhoogduitsch in
á over: enkele malen treedt voor haar ia in de plaats. In
deze lettervereeniging hebben wij, dunkt mij, een middel
te zien om eene andere wijze uit te drukken, op welke
men aan de weeke i! meel' kracht wist bij te zetten. Wijzigde
men de i! niet tot á (a), maar tot ia, dan maakte
282
men ze forscher, niet door de lippen bij de uitspraak werk·
zaam te doen optreden, maar door daarbij een neuskeelklank
1) als element aan te brengen. De a en soms de 0,
achter de vokaal gevoegd, schijnt in het Oudhoogduitsch
het middel te zijn om den aanwas van klank, in het toevoegen
van een neus-keelgeluid bestaande, te kennen te geven.
Zoo is de Gothische ó in 't Oudhgd. dool' ua of uo
vervangen (b. v. in pluamo of pluomo, Goth. blóma, bloem);
ja, de Goth. iu" oorspronkelijk reeds dool' een neusklank
gekenmerkt, moest zich soms, om zoo te spreken, een vel'versching
van dien neusklank laten welgevallen: het schrift
getuigde er van. en van iu kwam in vele gevallen ia en io
(b. v. liab of liob, Goth. liuf8, lief).
Wij ver~eldden zoo even tel' loops, dat de Goth. ái in het
Angels. in ti overgaat. Die overgang schijnt te bewijzen,
dat deze Gothische diphthong, hoezeer uit klankversterking
ontstaan, mede eene uitspraak had bekomen, die ze met ê
gelijkstelde en haar dus aan dezelfde versterking behoefte
deed hebben, als welke de ê in het Oudhoogd. heeft ervaren.
Ook de Goth. áu heeft in het Angels. eene hervorming
ondergaan. De ea treedt aldaar voor áu op, en deze wijziging
zal wel weder een blijk zijn van de poging om aan den
weeken o-klank, waartoe de áu was afgedaald, nieuwe kracht
door inmenging eener neus-keelvokaal bij te zetten. Deze
vokaal zal haar eene naar de Fransche eu (in meur,y) zweemende
uitspraak hebben doen erlangen, welke men door
die letters (ea) meende te kunnen wedergeven (aldus in
hleapan, Goth. hlaupan, loopen).
Dat de Gothische di mede in het Oudhoogd. een nieuwen
aanwas van kracht bekomen heeft, bewijst de wijziging, welke
zij ook in dat dialekt heeft ervaren: daar treedt steeds ei
voor de Goth. ái op (b. v_teil, Goth. dail8, deel; ein, Goth.
ain8, een). Ei nu liet zich niet anders dan hard uitspreken en
bewaart alzoo de tweeklanknatuur betel', dan de lettervereeniging
ai, door welke de uitspraak ê geenszins wordt uitgesloten.
1) Zootlanige Ilellskeelklank i~ de Sanskl'. n(fa (;;).
283
Zoodra de Gothische ái in het Oudhoogd. in ei was overgegaan,
zou deze klank een dubbel ruim gebied in de taal
hebben ingenomen, wanneer de Goth. ei dezelfde uitspraak
behouden had. Maar dit was het geval niet. Integendeel
de Goth. 6i daalde af tot de uitspraak î, en, nu de klank
ei zich reeds ter vervanging der Gothische äi had ingedrongen,
werd de Goth. ei niet in haar gebied hersteld (het Goth.
steigan is in het Oudhgd. stîgan; wein, win geworden.) Dus
bleef de taal voor een overmatig aantal harde diphthongen ,
door geene zachte klanken afgewisseld, bewaard, en ontstond
op nieuw een evenwicht, dat nergens ontbreekt, waar organisch
leven wordt aangetroffen. Ook de au liet men in vele gevallen
in het Oudhoogduitsch tot de waarde eener 0 afgedaald blijven,
als in hóran (Goth. háusjan) , lón (Goth. läun), tód (Goth.
dauths). Even zoo ziet men in het Angelsaksisch I waar een
neusklank, ter versterking der Gothische áu aangewend,
(immers zoo schijnt het) een aequivalent van de Gothische
iu deed ontstaan, deze Gothische diphthong, als om het evenwicht
te herstellen, tot û afgedaald, b. v. clûban, Goth.
lcliuban, klieven; bûgan, Goth. biugan, buigen.
Opmerkelijk is het, dat de î, uit Goth. e1: ontstaan, bij
onS weder in ij, en de Angels. û, uit Goth. iu ontstaan, bij ons
weder in vele woorden in ui is overgegaan. Zoo is de oorspronkelijke
Gothische uitspraak weder, eenigermate ten minste,
teruggekomen. Dit is geschied, aanvankelijk in de gesloten
lettergreep, en wel in het Hollandsche dialekt in de laatste
jaren der zestiende eeuw, in een tijdperk derhalve, dat de
kracht der natie bijna tot ruwheid werd opgevoerd.
Niet immer is de Got.h. iu bij ons tot ui geworden. Int.
egendeel, als moest bij ons in dit opzicht het overmatig
voorkomen van eenen klank, zoo hard als die ui, verhoed
en het evenwicht bewaard worden, aan de Goth. iu beantwoordt
bij ons even vaak de zachte klank ie, een klank,
die anders in onze taal nagenoeg verloren zou gegaan zijn.
Door deze ie wordt de klank bewaard, die de Goth. i zal
gehad hebben. Ook daar waar het teek en dezer i behouden
284
is, als in mild, Goth. mild8; binden, Goth. binda'lt, is voorzeker
de ware uitspraak niet meel' aanwezig. Onze i in mild
zou ULFILA veeleer dool' ei hebben uitgedrukt, gelijk hij de
korte, vooral de gesloten Grieksche i mede dool' die lettervel'eeniging
tracht weder te geven in de eigennamen Areistarlcles ,
'A fliffT«(!X0" en Kareialhiareim, Kocflnc8'w(!ift, en andere.
Maal' hoe kon ie uit Goth. iu (ui) ontstaan? Wij zagen
die Goth. diphthong in het Angelsaksisch tot tt (oe) afdalen.
Deze klank nu ging dool' die wijziging, welke in de Hoogduitsche
spaakkunstige taal Umlazlt heet, in eu (als in geneugte)
of ue over, en hoe nabij deze klank aan ie verwant
is, leert ons de Hoogduitsche dichtkunst, waar de
beide vokalen ü en ie op elkander rijmen.
Deze Umlaut is eene verzwakking del' vokaal, daar zij
bestaat in de toevoeging van dien j-klank, in welken, zoo
als wij zeiden, de vokalen wegsterven. Ook zien wij in
den tijd, dat de wording van het Oudhoogduitsch haal'
hoogste punt had bereikt, den Umlaut opkomen, en se·
dert al meer en meer veld winnen.
Om dit vluchtig overzicht over de gedaanteverwisseling
der Gothische vokalen nagenoeg volledig te maken, vermeld
ik nog den gewonen overgang del' Gothische i tot e, en der
Gothische 11 (oe) tot o.
Het is niet anders mogelijk, dan in dezen overgang een
uitwerksel te erkennen van hetzelfde streven naar klank.
versterking, welke het Oudduitsch van het Gothisch onderscheidt.
Immers is de wijziging van i tot e, en van u (oe)
tot 0, in den grond niets anders dan de inmenging van de
zuivere keel vokaal a bij de i en de u (oe), waardoor de i
tot ai, de 11 (oe) tot au wordt, eene ai en au evenwel met
geen meer waarde dan die van eene enkele vokaal, en daar·
om met het teeken del' korte Grieksche en Latijnsche e en 0
geschreven. Hoe de klank ai de waarde van eene enkele
vokaal krijgen kan, toont ons dialekt, waar de Goth. ái,
Hoogd. ei, bijna 111 e (ee) overgaat, als daiZlJ, 'l'heil, deel;
aZU8, ezrt, een.
285
11.
Bestendiger voorzeker, dan de vokalen, zijn de konzonanten.
Zijn gene met eene vloeistof te vergelijken; de konzonanten
zijn I als het ware, de vaste deelen van de spraak. Niettemin
zijn ook zij aan wijziging, zijn ook zij zoowel aan verharding
als aan verweeking onderhevig, en het liet zich wachten
I dat de omwenteling I sedert het ontstaan van het Frankische
Rijk, in het element van het Germaansch tot stand
gekomen, zich ook bij de medeklinkers niet onbetuigd zou
laten.
Zoo sprekende heb ik het verschijnsel der klankverschuiving
op het oog. Dat ook de met dezen naam b~stempelde
wijziging der konzonanten I welke het Opperduitsch van het
Gothisch en Nederduitsch onderscheidt, niet hooger opklimt,
dan tot den tijd, waarop zich de Duitsche landaard een verzekerd
bestaan op het voormalig grondgebied van het Romeinsche
Rijk had verworven, blijkt uit de verandering, welke
de vorm van zekere eigennamen ondergaan heeft in den tijd,
tusschen het nog ongekrenkt bestaan der Romeinsche heerschappij
en de eerste en stoutste ontwikkeling van het Frankische
Rijk verloopen. In dien tusschentijd verandert de naam
van Battau (Batavie) in Passau (het Batava castra bij den zamenvloed
van Inn en Donau), de naam Katten in Hessen,
Gelrluba in Keltapa I Tolbiacum in Zülpich. Hier, zoo als
over het algemeen, wanneer men Opperduitsche met Gothi.
sche woorden vergelijkt, bespeurt men de tenuis of harde
stomme letter in eene geaspireerde overgegaan 1), en de
media of weeke in eene harde. Dus had die wijziging de
strekking om de taal harder en forscher te maken: de aspiratie,
aan de tenuis toegevoegd, getuigt van een luiden keelklank
daaraan bijgezet, en de media I in eene tenuis veranderd,
spreekt van een steviger werking der spraakorganen.
De klankverschuiving zou volkomen zijn I wanneer nu ook
1) De geassibileel'de tongletter (8 of z) vervangt in 't Opperduitscll de geaspireel'de(
tk): vandaal' Hessen voor Heththen of OhetMhen, ZiiljJick VOOI' 'l'lmljJich,
286
de aspirata in eene media overging; maar deze verandering
zou dat karakter van klank versterking niet bezitten; integendeel,
zij zou de spraak weekeI' gemaakt hebben. Ook zien
wij juist dezen regel van de wet ~er klankverschuiving, vol·
gens welken ook de aspirata in eene media moet overgaan,
bij de vervorming van Gothisch tot Opperduitsch verwaarloosd.
De Gothische f wordt wel is waar v (jótus, voet,
wordt vuoz) , maar, vooreerst, de v is geene b, en die v zal,
gelijk nog in het Hoogduitsch, meer van eene j, dan van
onze 1) gehad hebben. De Gothische h (eh) blijft in het Opperduitsch
eene h (b. v. haubith, hoofd, houpit ; hairto, hart,
herza) ; en zoo de Gothische th in het Opperduitsch geregeld
in eene cl overgaat, is dit verschijnsel niet aan klankverschuiving
te wijten: immers ook in het Nederlandseh, hetwelk
de Gothische klanken onverschoven bewaard heeft,
ziet men de th steeds in cl ontaard. Die wijziging van th
tot cl, tot welke men de strekking reeds in het Gothisch
zeI ve bespeurt, is voorzeker een bewijs, dat de aspiratae
reeds in het Gothisch iets van hare kracht hadden verloren.
Zoo ziet men het Gothisch mede wel eens eene b vertoonen,
waar eene f behoorde te staan, als in het telwoord sióun
(zeven), hetwelk, blijkens het Sanskr. sapta1t, Gr. fnTOC, Lat.
septem, volgens den regel der klankyerschuiving, waaraan
ook het Gothisch gehoor gegeven heeft, sifun zou moeten
zijn. Ook dit, dat in het Gothische alphabet de geaspireerde
gehemelteletter niet de gedaante eh, maar h heeft, zal wel
een bewijs zijn, dat de aspiratie in het Gothisch alles behalve
krachtig was. De slotsom is, dat het Opperduitsch de Gothische
aspiratae heeft gelaten, zoo als zij waren. Zij waren nage·
noeg tot den rang van mediae afgedaald, en zoo behield de
Opperduitsche spraak ten minste een zweem van mediae, welke
anders tot schade van het evenwicht geheel uit de taal zouden
geweerd gew'orden zijn. Slechts in het A.ngelsaksisch
is de geaspireerde tongletter (th) krachtig hersteld en daardoor
in het Engelscll bewaard gebleven.
Het schijnt geen twijfel te lijden, of de bewuste klank287
verschuiving is een teeken van vermeerderde nationale fierheid,
en heeft gepaard gegaan met een krachtig optreden
der natie op een tooneel, waar het haar inspanning van kracht
vorderde om hare nationaliteit te handhaven. Waar de
Franken geen Romanisch aanleerden als in N eustrie, maal'
hunne taal behielden als in Austrasie, kwam hare taal versterkt
en gehard uit den strijd, en aan dien strijd, zegevierend
gestreden, is, zooals het schijnt, het Frankisch met
zijn van het Gothisch verschillend karakter te danken.
Maar ook het Gothisch zelf is, bij vergelijking met het
Sanskrit, Grieksch, Latijn, Keltisch, Slavisch, door klankverschuiving
gekenmerkt. Zou het te vermetel zijn, daarvan
den geheimen grond te zoeken in een optreden der Gothen
van denzelfden aard, als dat der Franken eenige eeuwen later ?
De Gothen vertoonen ons boven andere Stammen het toonbeeld
van een volk, dat zich stort in het element van andere
natien, en zich in lauden onthoudt, verre van zijne
oorspronkelijke woonplaatsen verwijderd, en dat daarbij zijne
spraak in ongekende zniverheid handhaaft. Zou ook hunne
taal de sporen van de inspanning niet vertool1e11, die het
kosten moest de voorvaderlijke tong, te midden van den
verslappenden invloed van het vreemde taalelement , bij hare
eigenaardigheid te bewaren? Ook de Kelten, het is waar,
hebben zich bij hunne verbreiding westwaarts nog v66r de
Gothen, in vreemde landen en onder volken van een andere
spraak begeven. Zij behielden hunne taal, en toch
heeft het Keltisch geene klankverschuiving ondergaan. Maar
ook hoe veel heeft het door zijne aanraking met het vreemde
in zuiverheid van phonetische en grammatische vormen verloren!
Onder Finnische of Iberische Stammen zetten de
Kelten zich als heerschers neder; maar zij namen tot hnnne
groote schade het een en ander over van de taal dier Stammen,
welke tot den groot en groep der van eigenlijke verbuiging
verstokene suffixentalen behoort 1). Zoo mist dan
1) Zie MEIJER, die 1celtischm Völ1cerschaJtelt, S. 13. Dit boekje bevat bij
veel ondoordachts het een en ander, dat opmerking verdient.
288
ook hunne taal de klankverschuiving en daarmede het teeken
der inspanning, welke het kost om de spraak in het vreemde
element onvervalscht te bewaren ..
Eene volkomen overeenkomst evenwel met de "ijziging,
die aan het Frankisch zijn karakter gaf, levert het Gothisch
niet, in zoo verre hier de aspiratae van het Sanskrit , Grieksch
en Latijn, enz. zuiver in mediae zijn overgegaan (b. v. bhri,
fJJÉQco,fero, baira, baren; frater, bróthar, broeder; frango, brikan,
breken; {hj~oc, daur, deur; XrJ P , gans; fXHP, aigan).
Waaraan deze verzwakking te wijten, terwijl toch de klankverschuiving,
volgens onze beschouwing, het karakter van
taalversterking medebrengt ? Zou mogelijk het verschijnsel
van den overgang van de aspiratae der Sanskrittaal
en der klassieke talen in de Gothische mediae meer in schijn
dan in wezen bestaan, en zouden mogelijk de Gothische mediae
met eenige aspiratie zijn uitgesproken (b als bh, d als dh, g als
flh), zoo evenwel, dat zij altijd nog genoeg van de jeugdige
kracht der Gothische aspiratae onderscheiden waren, om van
deze in het schrift, door de gedaante van mediae, onderscheiden
te blijven? Zoo veel is zeker, dat de N ederduitsche
talen, te weten het N ederlandsch, het Engelsch en het
N oordsch, behalve in het begin van het woord, voor de
Gothische b eene v vertoonen (b. v. gibare, Nederl. geven,
Eng. en Deensch give); dat de g, ten minste in het N ederlandsch,
geene stomme letter is, maar een zachte blaas letter,
en dat de d zoo weinig vastheid heeft, dat zij, bepaaldelijk
in ons dialekt, onderhevig is aan een wegsmelten tot j, ja
aan een gansch verdwijn~n (b. v. gopje voor goede, daán voor
daden). Eindelijk, er bestaat eene opmerkelijke overeenkomst
tusschen de N ederduitsche en de Romanische talen
ten opzichte van de waardij der mediae. Ook hier gaat de
b in 't midden des woords in v over (habere , ltal. avere, Fr.
avoir; bibere , Ital. bevere); in het Spaansch kost het zelfs
moeite, om die b van de v te onderscheiden. Ook in de
Romanischetalen heeft de g, ten minste vóór e en i, haar
karakter van stomme letter verloren, eli lle cl onllergaat de289
zelfde verzwakking tot verdwijllens toe, als bij ons, in het
Fransch en het Spaansch (h. v. in het Fransche en Spaansche
CT'uet van erudetis; in het Fransche croire en Spaansche creer
van het Lat. eTedere). Zouden het Spaanseh, het Italiaal1sch
en het Fransch in deze verschijnselen niet een spoor verraden
van de wijze, waarop de Latijnsche mediae klonken in den
Gothischen of Noormanschen mond?
Doch genoeg! Men toetse de stellingen en meeningen
in deze beschouwing vervat.
W. G. BRILL.
De Redaotie acht zich verpligt aau te merken, dat zij in het gevoelen van
den ook bij haar hoog geachten inzender der bijdragen over het Gothische vocaalstelsel
niet deelt. Yolgens den door haar aangenomen stelregel echter, geene
stukken van bevoegde hand te weigeren, al zijn zij ook strijdig met hare eigene
inzichten, heeft zij niet geaarzeld die bijdragen te plaatsen; te minder, daal' de
Hooggeleerde schrijver zelf zijne theorie slechts als bloote gissing, niet als wel
bewezene waarheid opgeeft. RED.
-----------' ------- --_. ,
BEER, BEREN EN BEEREN.
Er bestaan in onze taal verscheidene woorden, die beer
luiden, en die deels geheel verschillende woorden, deels
verschillende opvattingen van één en hetzelfde woord "-tin.
Het meest bekende
J. BEER is de benaming van een geslacht van verscheurende
dieren, door de Zoölogen ursus genoemd, waartoe de
ijsbeer, de honigbeer en andere soorten behooren. Ofschoon
men dit woord voorheen wel met den tweeklank ei schijnt
uitgesproken te hebben - immers men vindt soms beir of hey"
geschreven - zoo is toch de e oorspronkelijk zacht geweest,
rlewijl zij uit eene i is ontstaan. De Nieuwhoogduitsche
schrijfwijze Bäl', met ä, zou wel is waar doen denken, dat
a de grond vocaal was, doch die spelling is stellig verkeerd,
", ,T aar~. 20
290
en wordt door het Oudhoogdllitsche berD weêrsproken. Het
woord zou dan beri niet bero hebben moeten luiden; want
de overgang van a in e wordt alleen door eene volgende i
bewerkt. De oorspronkelijke i komt clan ook nog werkelijk
voor in ohd. pirin (berin), en in het stoffelijke bijvoeg. naam w.
pirîn (ursinus, van een beer), waarin de i yan den stam
dool' de volgende i' 8 voor den overgang in e behoed werd.
De overige verwante talen stemmen daarmede overeen en
bewijzen insgelijks het vroegere aanwezen der i, namelijk
ags. biren (ursinus) en be1'a, niet bár of bára,. eng. bear
(lees: bier); onrd. biöm.
Het woord beer, voor het bekende verscheurende dier,
behoort dus in het meel'v. ééne e te hebben: lJerfn,. en derhalve
ook berin,' berenhuid, ongelikte beren enz.
Il. BEER. voor mannetjesvarken , is bij de landlieden bekend.
De e is in dit woord uit ai ontstaan en dus scherp;
dit blijkt uit obd. pair en paiz, en uit de dialectische Nbd.
vormen Baier, Beier, die, naar het schijnt, in Zuidduitschland
te huis zijn. Overeenkomstig met die Hoogduitschc
vormen heeft ags. bál' eene door contractie ontstane lange
á, en eng. boar eene 0; op dezelfde wijze als ags. bált
en eng. bone, ontstaan uit bain, Dit beer is dus een geheel
ander woord dan het eerste: de klinkers verschillen, en,
zoo paiz geene schrijffout is, dan oorspronkelijk ook de
sluitmedeklinkers, Het Engelsch onderscheidt, gelijk bekend
is, nog héar en boar, het Hoogduitsch insgelijks Bär en Baier,
Beiel' , Beer, en ook wij zeI ven hebben de beide woorden
lang uiteengehouden. VAN DER SCIWEREN onderscheidt de
tweederlei e: beerich en beersch komen bij hem van het laatst
vermelde beer,. maar ber,1jnne en berscn van bere, nrsus.
Niettegenstaande PLANTI.JN beide woorden verward had,
herstelde KILIAAN eenige weinige jaren later de ware
spelling; en ook TEN KATE hoorde tweederlei e in beer,
be/'e, en béér, béérvel'kett I ten béére gaan, subare.
Beer, mannetjesvarken heeft dns in het meervoufl twee
f! 8: bl'f!1'P'i/.
291
lIl. BEER, als llluurstut, is overal bekend; min del' bekend
zijn vorm en afleiding. Deze zijn echter niet twijfelachtig. In
alle verwante talen komt een werkwoord beren voor, dat
dragen, met hand of schouder, schragen en schoren,
bij zich of aan zich d I' a gen, ver dra gen of lijden, en
dragen in den zin van voortbrengen en opleveren beteekent.
Het woord zelf treft men in den eigenlijken zin van
d I' a gen in onze taal niet meel' aan. Bij KILIAAN is het
niet meel' lerl'e, dragen, maar gestire, zich gedragen; en
in ontberen ligt de beteekenis (niet meer dra gen of bij
zich hebben = missen) misschien te zeer verholen om dool'
iedereen herkend en erkend te worden. Doch bel'cn heeft
behalve in de twee genoemde woo!'den nog genoeg andere
sporen van zijn vroeger aanwezen achtergelaten om dit hoven
alle bedenking te stellen. Men herinnere zich bam' en
berrie, werktuigen om te dragen; baar in baar geld, draagbaar
geld, in tegenstelling van ?Jast of belegd geld, dat
niet weggedragen kan worden; geboren, het verleden deelw.
van beren, in den zin van dragen, voortbrengen; het achter·
voegsel-baar in vruchtbaar, vruchten dragend enz. Ook 001'baal',
orberen , en 'momboor behooren el' toe; het bewijs echter
zou ons te vel' van den weg leiden. In het Nieuwfriesch
beteekeut bere: zich gedragen of houden alsof, een schijn aannemen.
Het aangevoerde zijn bewijzen te over, dat beren,
dragen, ook op Nederlandschen boden welig heeft getierd.
Wanneer men nu in aanmerking neemt, dat een beer een
metselwerk is, doorgaans eerst later tegen een muur aangebracht
om hem te stutten en te schoren, om hem als het ware
te dragen wanneer men voor uitwijken en omstorten begint
te vreezen , dan ligt het voor de hand, beer bij de opgenoemde
woorden te voegen en insgelijks voor een afstammeling
van bel'en, dragen, te houden. Waar de vorm en de
beteekeilis van twee woorden zoo goed overeenstemmen als
hier, zou twijfel aan hunne onderlinge verwantschap onredelijk
zijn.
Ook de verhouding van het substantief beer tot het verbum
20*
292
beren, namelijk die van werker tot werking is zeer gewoon.
Bèteekent luik iets dat luikt of sluit, klep iets dat klept, stU1tr
iets dat stuurt, boor iets dat boort, dan kan beer ook iets
zijn, dat beert of draagt. Kortom er is in de verste verte
niets te bedenken, dat verhinderen zou om dit beer van
bemt, dragen, af te leiden. Maar is dit bel'en het stamwoord,
dan is de e uit i ontstaan, die hier met a, cl
en ft of 0 afwisselt. Men schrijft derhalve regelmatig,
als men aan IlteerMn be ren tegen bouwvallige muren slechts
ééne e geeft.
IV. Een vierde BEER beteekent heiblok. Het komt in
zooverre met het vorige overeen, dat het ook een werker of
werktuig is, ook iets, dat beert. Het stamwoord óeren evenwel
verschilt in beteekenis, en verschilde voorheen ook in vorm
van het boven bedoelde werkwoord beren, Luidde dat ohd.
beran, onrd, óera, en was het sterk, dit luidde obd. berian,
onrd. beria, en werd als vele werkwoorden op -ian of .jan
zwak vervoegd, Het had twee, wel uiteenloopende , maar
toch blijkbaar verwante beteekenissen, 1°. slaan, kloppen,
stampen; en 2° kneden, Het werd inzonderheid van het
slechten of effen maken van wegen, en van het bereiden
van pottebakkersaarde gebezigd. Wie dit werk, of ook
wel het kneden van roggellbrood gezien heeft - beide geschiedt
met de voeten - die zal aan de identiteit der twee opvattingen
niet twijfelen, en het stellen van twee verschillende
werkwoorden bel'ian, één voor stampen en een ander
voor kneden, niet noodig achten. Het Nieuwhoogduitsche· beeren
vereenigt die beteekenissen nog. Dit beren is ook bij ons te
lande in gebruik geweest: KILlAAN kende het in den zin
van depsere , kneden, en bel' beteekende in het Oudfriesch
slag of houw 1), Niets is natuurlijker, dan dat beer de
1) VON RICHTHOFEN verklaart wel is waar ber dool' "angriff", aanval, doch
die verklaring is aan twijfel onderhevig. Brengt men ber in verband met het
hier bedoelde werkwoord berian, slaan, dan ziet meu, dat het in de uitdrukking:
liber of bera mith ec/ce of edze and ",itk orde" natuurlijker verklaard
wordt door ,zag of h01t!C !/let mede en punt, d. i. met een snijdend of puutig
293
stam van dit werkwoord ócren, als naam van een werktuig
om te kloppen' of te stampen opgevat, en op een hei·
blok toegepast werd. Uit de vormen berian en beria is de
natuur der e met zekerheid op te maken. Het Oudnoordsche
beria bewijst, dat wij hier niet met den tweeklank ei
te doen hebben. Dan toch zou het woord beiria luiden,
want in het Onrd. blijft ei voor eei'1e 1', b. v. in dreiri, bloed,
eir, koper, geir, speer, leir, leem, rn,eir, meel', reira I bin·
den I enz. De e moet dus uit a of uit i ontstaan zijn, en
dan wordt de keus door ohd. bel'iart ten voordeele van de
a beslist. Had het woord vroeger birian geluid, de i ware
gebleven, omdat de volgende i den overgang in e zon hebben
verhinderd.
Beer I heiblok I heeft derhalve eene e uit a, die dus zacht
is; het meervoud moet uit dien hoofde ééne e hebben: beren.
V. Het vijfde BEER, menschendrek, is na het voorafgaande
niet moeilijk te verklaren. Beteekende bel'en nog
ten tijde van KILlAAN kneden, is abbeerm in het Hoogduitsch
doorkneden, is Beerbanlc de bank of tafel, waarop de steenbakkers
hun leem kneden, en Beerpflastel' eene pleister met
eene dikke weeke stof bestreken, dan ligt het voor de hand
beet' (stercus) als iets dergelijks op te vatten en voor een
euphemisme aan te zien. De overdracht moge zonderling
schijnen, zij is wel niet bevreemdender dan die van het
verouderde aal, bier, op aalt, Vlaamsch aal, vocht dat uit
de koemest zijpelt, en dat evenals beer ter bemesting dient. Die
werktuig, dan dool' alznval. De h6teekenis Angritf, indien ber die wel' kelijk
gehad heeft, zon van zelve nit die van slag of houw voortvloeien, Intusschen zou
ik meenen, dat de uitdrukking: "bel' mitk ene ckrocka ," \laarin ber zeker wel
niet slag of houw kan beteekeuen, eer moest opgevat worden als: ket dragen
van eene test met vuur, dan als een a a n val met eene test met vuur, Op het
stichten van brand wordt de hoe~e van :3 marken gesteld, op de poging daartoe,
het dragen van eene test met. vuur naar (to) eens anderen mans huis, één mark,
'rwee Emsiger codices hebben voor be,' enz, eenvoudig de lezing: "dreigen en
een vuurtest brengen", en "gaan met een vuurtest," Dit doet natuurlijk denken
aan het boven vermelde beren, ofd, bera, dragen, eer dan aan een geheel nieuw.
overige liS onbekend woord bel'{l, ttMwallen,
294
overdracht ligt geheel in den geest onzer taal, die niet zelden
uit kieschheid woorden heeft vervormd of verwisseld: men
dellke aan nadeel voor achterdeel, veete voor veede, aan wereldbol,
benul en dergelijke. De uitdrukkingen )) beersteker , cureu1'
de ret1'aicts" en ') delt beer stekm, curer les retraicts",
die bij PLANTIJN voorkomen, zijn kennelijk luimige woordspelingen
met het doodsteken van een beer, welken beer dan
ook, of met het steken of tappen van bier, dat hier en daar
ook beet· heet. Hoe men deze uitdrukkingen ook opvat, zij
getuigen van het streven om eene walgelijke voorstelling te
vermijden. Bruiloft hottden, dat niet zelden tot laat in den
nacht duurt, voor l'uimen, dat gewoonlijk des nachts geschiedt,
beoogt hetzelfde doel.
Dit woord beer heeft derhalve denzelfden oorsprong als
het vorige, en staat er mede in dezelfde verhouding als raat]
(raadgeving) met mad (raadsheer) en praat met (veel)praat.
De e is in dit woord dus insgelijks zacht; zoodat zij, die ter
,aanduiding VRn het bemesten met beer een werkwoord berelt
noodig achten, lIlet ééne e kunnen volstaan.
Er blijven nog drie woorden óeer te beschouwen over. Zij
zijll geene andere dan de reeds behandelde, maar alleen
toepassingen van twee del' vorige.
VI. BEER, schuld, is oorspronkelijk een studenten term ,
eene schertsende overdracht van den naam van het brommende
en grimmige dier op e~ne schuldvordering, die dreigend
aangrijnst. Wie A. YE.RHUELLS geestige teekeningen
kent, zal de gegevene verklaring gereedelijk beamen, en
daarmede aan dit beef de zachte e van beer, urSU8, toekennen.
VII. Eene waterkeering, die BEER heet, is naar zijn vorm
aldus genoemd. Het is een muur, die dwars door eene gracht
loopt, van boven voorzien van eene rollaag, die een scherpen
kant heeft. Meestal draagt zulk een muur op het midden
nog eene verhevenheid in de gedaante van een torentje. De
scherpe kant der rollaag, die, gelijk ook het torentje, dienen
moet om het loopen over den muur onmogelijk te maken,
295
heeft aan het geheele metselwerk den naam gegeven. Dit
leert ons SIMON STEVIN, de leermeester en Legermeter (Ingenieur)
\'an Prins MAURITS in zijn Stm'ctebou, blz. 12:
l) De steenell gestichten, die men in de stadsgrachten leght
om Rivierkens tusschen beyde deur te loopell, ooc om 't
water in de grachten op te houden, hebbende boven een
scherpen kant gelijk den rugghe van een s w ij n, 't welc men
gesneden zijnde. Beer noemt, zoo vvordense Beeren geheeten:
En wantse ook gelijkenis hebben metten rugghe van een Ezel,
zoo noemen se de Françoysen Dodanes, dat is: dos d 'asnes ,
beteykenende Ezelrugghen."
Niemand zal het getuigenis van znlk een bevoegd per·
soon als onze oudste vestingbouwkundige willen wraken, te
minder daar de verklaring zoo natuurlijk is en gesteund
wordt door het gebruik in het Franseh, dat ook andere
voorwerpen, die boven een min of meer scherpen rug hebben,
dos d' ártes noemt; b. v. un pont, U1t chemin en dos d' áne.
Beer. waterkeering, is derhalve hetzelfde woord als
beer, varken, en heeft eene scherpe e; dus is het meervoud:
beeren.
VIII. Het laatste woord beer, storm tuig , is, wel is waar
verouderd, maal' toch nog eene gissing waard. Ik houd het
vooralsnog voor hetzelfde woord als beer, mannetjeszwijn ,
maar geheel anders opgevat dan in het vorige geval. Dat er
niets ongerijmds in ligt, als men bij dit woord aan een dier
denkt, blijkt genoeg, wanneer men in aanmerking neemt,
dat een aantal krijgswerktuigen namen van dieren hebben
gedragen. Hadden de Romeinen hunne rammen, en vormden
zij dikwijls schildpaddmt, wij hebben behalve rammen ook
katten, mollen, ijzeren varkens, tt'uien (zeugen, fr. tmies) , 8langen,
adders, musketten (soort van sperwers), tuimelaars (in de
beteekenis van bruinvisschen, niet in die van duiven) gehad;
en zoo ook beeren of berert. Aan welk der beide woorden
moet hier gedacht worden? Als men in het oog houdt,
dat àe beer en de trui, het wijfjesvarken , te gelijk moeten
gebruikt zijn, dat beide onafscheidelijk bijeenbehoorden, dan
296
zal men het natuurlijker vinden bij beer aan het mannetjes·
varken, dan aan een beer in het woud te denken. Volgens
de opgaaf van KILIAAN ondergroef men met de » tru?Je" de
muren eener belegerde plaats, gelijk het zwijn met zijn
snuit den grond doorwroet , en was de • bere" hetzelfde als
hetgeen bij de Romeinen eene villea heette. De vitlea nu was
een stormdak, dat liep, d. i. dat op raderen tot aan den muur
werd voortgeschoven , en waaronder men met deu stormram
werkte. Daar nu de tl'ui eene soort van stormram was, behoorde
er ongetwijfeld ook een beer toe, die het werken el'
mede mogelijk maken, de trui dek ken en de ondergravers
tegen de werptuigen der belegerden op den muur beveiligen
moest. Ligt het dan niet voor de hand hier aan het
mannetje del' trui te denken? Zou niet ,Teeleer de omgekeerde
onderstelling gezocht eu onnatuurlijk mogen heeten?
Is de gissing gegrond, dan moet het woord óeeren, stormtuigen,
twee e'8 hebben.
L. .L TE WINKlU •.
BOEKBESCHOUWING.
Onmisbaar Handboekje voor Nederlanders, bij
het Onderwij'l in de Hoogduitsche 'raal, door
S. SUSAN (Lector aan het Athenreum, en) Docent
aan het Gymnasium te Deventer. - Deventer,
J. DE LANGE, 1863.
Er zijn menschen, die niet aan Germanismen gelooven.
Beide talen zijn zoo verwant, zeggen zij, dat het moeyelijk
te onderscheiden valt, of iets al of niet uit het Duitsch
overgenomen, dan wel oorspronkelijk Nederlandseh, of liever
297
beide talen van oudsher gemeen zij. Buitendien zijn er,
sedert een eeuw vier vijf, zooveel woorden uit het Hoogdnitsch
ingeslupen, dat het dwaasheid ware, daartegen
angstvallig te waken. Laat zich dit laatste, dat binnensluipen
niet ontkennen, hebben wij bijv. - om maar op één
sprekend voorbeeld te wijzen - het wederkeel'ige zich, in
zijn Hoogduitschen vorm (waarschijnlijk van den Beyerschen
Graventijd af), voor het N ederduitsche (nog heden levend
Platduitsche) aik 1), of wel voor het persoonlijke hem en haar
(dat wij er 1n de eerste eeuwen nog meê zien strijden)
laten varen; zoo bestaat er toch geen reden, daarom maar
ongestraft aan alles, wat men ons, in deze eeuw vooral,
als Nederlandsch zou willen opdringen, maar dat van kennelijk
Duitsch maaksel is, den toegang te gunnen, en reik
ik ieder gaarne de hand, die daar met mij tegen waken
wil. Ik zou over 't algemeen driederlei soort van Germanismen
- al naar den aard namelijk hunner grof- en
kennelijk-heid - willen stellen. Tot de eerste en grofste
soort reken ik bijv. woorden als 1JOOrOVer voor ons voorbij, gelijk
ik het meer dan eens uit den mond van een in Nederland
woonachtige Duitsche kennis hoorde, maar waaraan zich
zeker wel geen Nederlander licht vergrijpen zal. Tot de
tweede - minder in 't oog loopende soort - waaraan
zich daarentegen veel Nederlandsche schrijvers vergrijpen,
behooren woorden als onverbeterlijk (in Hoogd. zin) en onbeIJangen.
Het eerste van beide heeft in 't Hollandsch de
bepaalde beteekenis van voorbeeldig, onveJ'betedijk goed; In
't Hoogd. daarentegen even zoo slecht, waarvoor wij in
't Hollalldsch ongenee8lijk bezigen. Het tweede luidt bij ons
onbelJool'oorileeld, onbetMlJeld, of ongedwongen, al naar de omstandigheden,
waarbij het voorkomt; bevIlngen (van den wijn,
de warmte of iets derg.) zeggen wij nooit dan met bijvoeging
van de zaak waardoor. - Onder de derde, minst
I) Dit komt b. v. in }'l'Ïts Reuters geest- en gevoelvolle Lal/scheil 11. Rime!s.
Schur- Mul'l'. en Olle lcamell~ (in Mecklenburgschen tOllgval) nog sieeds voor.
298
kennelijke soort van Germanismen rangschik ik woorden
als voorWerpe1b (voor verwijten, tegen- of V001' de l!Oeten
werpen), daal' zulk een woord volkomen juist gevormd is
en desnoods even goed Hollandsch kon zijn, Het verraadt
zich als Hoogduitsch van afkomst alleen dool' zijn overtolligheid
I), en het weinige - zoo eenig - gebruik, dat
el' in vroegere jaren van gemaakt is; des niettegenstaande
zou het jammer zijn, wanneer wij het - door veelvuldige
vertalingen uit het Hoogduitsch, en de geschriften van meel'
Hoogduitsch dan N ederlandsch gevormde geleerden - ous
oorspronkelijke tegenwerpen zagen verdringen,
Met het oog op deze en andere gevaren, van de Duitschc
taalstudie te vreezen, acht ik het een dubbel goed werk,
dat mijn geachte vriend, de Lector SUSAN, in zijn werkelijk
onmisbaar Handboekjen gedaan heeft, de Nederlanders , zoowel
bij 't Duitsch leeren , op Belgicismen, als - na hun oefening
in 't Duitsch - op Germanismen opmerkzaam te maken;
in beiderlei opzicht toch kan zijn boekjen hun tot een baak
strekken. Niet alleen dus aan J) den je1lgdigen beoefenaar"
van 't Hoogduitsch, voor wien hij het in de eerste plaats
bestemde, maar vooral ook aan den volwassen spreker en
schrijver in 't Nederlandseh, bevelen wij de opmerkzame
leûng van zijn geschriftjen ten zeerste aan, en meenden het
vooral uit dien hoofde ook in dezen 1'aalgids ter sprake te
moeten brengen.
lJeventer, 7 Sept. 1 H Ö 3. VAN VLOTEN,
1) Van daal' dan ook dat een vriend mij verweet, het VONDEL tcn ourcchte
als Germanisme te hebben aangewreven, Het kennelijkst blijk van een Gcnnanisme
draagt het woord echter wel daarin, dat men wel van een tegenwerping
ruaar niet van een voorwerping spreekt, en het N ederlandsch voorwerp heel iets
anders beteekent dan 't Duitsche vorwuif (ons verwijt.)
A, hoe gevormd 243.
Afleiding van
bakboord 73.
Dietscn 4.
Duitscn 4.
geliJk 217.
litteekett 4l.
likteeken 41.
nijver 140.
volk 1 v.
wereld 7.
zijn 15.
Ai, hoe ontstaan 67.
Alliteratie, voorb, 37.
Aspiratie, wat 259.
Au, hoe ontslaan 67.
H, hoe gevormd 252.
Beteekellis vall
aarde 1 J.
Adam 11.
ádám 12.
ddámá 12.
aIds 7.
anders 43.
Atlas 15.
bak(in bakboord)77.
beer 289 v.
betaald zetten 16.
Dietscn 4.
drinken 229.
Duitsen 4, 100.
dutten :326.
Eva ll.
fairhwus 9.
Jèorh 9.
firahi 9.
guma 9.
gum 10.
Hotlandsch 103.
homo 9.
humanus 9.
hun 111.
Kána lil.
kleenood 6.
Z A A K REG I S T E H.
leoe 12.
leóna 16.
kween 12.
manaséds 7.
midJungards 7.
monde 12.
Nederduitseh 101.
Nederlandseh 102.
nijver 140.
qéns 10.
quee1t 10.
ram 13.
std 16.
stand (to) 16.
Teutates 6.
thiuda 4, 6.
thiudaus 6.
tuath 6.
vallen 16.
ver 11.
IJerdrenleen 229.
verdwijnen 226.
volgen 2 v.
voorwerpen 231.
wer 7.
wezen 16.
BrouwclI, wat 255.
Ch, hoe gevormd 255.
als letterklank eene gewone letter 258.
als letterteeken zamengesteld 258.
Composita 211 v.
D, hoe gevormd 253.
dentale, alveolare, dOI'sale d, wat 254.
Definities der rededeelen 72.
E, hoe gevol'md 243.
Ecthlipsis van 11 en rIt 51!.
Ei, hoe ontstaan 67.
Ellipsen 31~33.
Eu, hoe gevormd 244.
Evenwicht in de verschillende vormen
der woorden 55 v.
300 ZAAIiREGISTER.
in het enkel· en mv. cler ver!. tijden
van werkw. 56.
indic. en conjunct. 57.
in redupliceerende ww. 59.
van het ww. esse 50.
}', hoe gevormd 253.
G, hoe gevormd 255.
nog eer dan eh een zllIuengest. letler·
klank 2?l8.
Germanismen.
soorten 296.
onbevangen 297.
onverbeterli:Jlc 297
voorwerpen 297.
Geschiedenis der klassieke schrijftaal
123 v.
Gothisch.
vocaalstelsel der Gothen 274 v.
wijziging der Gothische vocalen 27\l.
Gnua, wat 65.
H, hoe gevormd 256.
Herhaling 34, 35, 38,
I, hoe gevormu 2 .. 3.
Je, hoe ontstaan in Aommige woorden
69.
IJ, hoe ontstaan 68
Ju, hoe ontstaan 67.
J, hoe gevormd 256.
ingelascht 209.
K, hoe gevormd 255.
Keelletters, wat, hoe gevormd 25U.
Klankverschuiving 285 v.
Klankverwisseling.
a, i, u (oe) 60-fi3.
a, oe 63.
in de ongelijkvloeiende w.w. 190 v.
Klankwijziging 281 v.
Klinker, welke in dCIl infinitief 192,
200, 201.
het praelerit. aoristum 193, 199.
11 perfectum 193, UJ9.
» particip. ln:5.
beteekeuis van het woord klinker
241.
wat, hoe gevormd, 142.
onznivere en zuivere, welke 244.
onvolkomene 245.
toonlooze, wat 247.
L, hoe gevormd 254.
IJetterklankcn, wat 2111:>, 2:)\).
Letters, wat 23:; v.
I.etterschrift, wat 239.
I,ettertcekens, drieërlei 240,
geene afbeeldingen der sprARkwerk.
tnigen 240.
Lipletters, wat, hoe gevormd 2:10.
Logische orde, wat 22.
l\f, hoe !(evormd 253.
Medeklinkers.
de zachte gaan op he! einde eencr
letteri!:! eep in de ver\\'. ~cherpe
over !J3-96 en 115.
wat 242.
hoe gevormd 248 v.
klanklooze, wat 251.
luidende, wat en hoe gevormd 251.
N, hoe gevormd 255 v.
ingelascht 201, 205 v.
teeken van het mecrv. 206.
Naamvalsuitgangen.
nezeu, beteekenis enz. 105, 203.
datief 110 v.
genitief 112 v.
geen adjectief 114-121.
0, hoe gevormd 243.
Omzetting (inversio) van een oordeel
27-3l.
Onjuistheid in regels en bepalingen, in
hoeverre te dulden 79.
Outploffingsgeruisch 249.
Oplossing van î in ij 69.
11 ti iu ui 69.
" "î in ie 69.
Ou, hoe ontstaan 68.
P, hoe gevormd 252.
Pleonasme 36, 37.
Pronomina.
verband tusschen de bezi tt. en den
genitief der pera. 117 v.
Polysyndeton 35.
R, hoe gevormd ll54.
linguaal, uvulaar 255.
teeken van het meerv. 208 v.
Ratelingsgeruiech 249.
S, hoe gevormd, wat 254.
ingelascht 207.
leeken van het meerv. 208
Schuringsgeruisch. wat 248.
Spelling van
-aarlJe, -age -1,3.
abdij 104.
abdis 104 ..
alleszins 41.
beer (verscheurend dier) 289.
beer (mannetjesvarken) 290,
beer (muurstut) 290.
beer (heiblok 292.
ZAAKREGISTEH, 30]
beer (drek) 293,
beer (schuld) 294.
beer (waterkeering) 294.
beer (stormtuig) 295.
behalve 4l.
Brabant 104,
buskruit 41.
dievegge 41.
Dinsdag 41.
druisen 4l.
eigenlijk 4.1.
fabrieken 39.
fabrikant 39.
fonkelen 41.
genooten 71.
-iesch 40.
-Je of -Jen 45 v.
klant 104.
Iclooven 71.
kristendom 42,
lichartm 263.
-loos, -looze 71.
3fiddelnederlandsch 41.
Middennedel'landscl. 41.
110chtans 40.
ph 42.
placht 40'
proosdij 104.
romantisch 40.
tehuis 41.
fezoe1c 41.
-tie 40.
verven 41.
zoogen 71.
Spreekwoorden 145 v.
Stembanden, stemspleet. wat 243.
Suffixen.
sch, sk 115.
Syllabenschrift , wat 238,
'1'. hoe gevormd. 253.
dentale. alveolare, dorsale. waL 254.
Taal, wat 20.
'fongletters, wat. hoe gevormd 250'.
Tweeklanken, hun ontstaan 64.
wat 247.
u , hoe gevol'md 244.
U (oe). hoe gevormd U3.
Vitdl'ukkingen
van de begrippen wereld 5, 7, 9.
zijn 13 v.
met ons vi,iven 112.
V, hoe gevormd 25g.
Ver bindingskIanken in zBmenstcllingen
205.
Verbuiging van het attributieve adject.
210.
Verdnbbeliug der cll 260 v.
van sc" 271 v.
Verkleinwoorden 221 v.
Vervoeging van werkw.
wordett 134 v.
"elpen 136.
zwet'ven 136.
sterven 136,
verwerven 136.
Vocaalversterking , wat 64.
twee graden van _ 65.
eerste en tweede » 65.
» iu het Griekscb 66.
W, hoe gevormd 253.
welke soort van letter 240.
Waarnemen, wat 19.
Werkwoorden.
praeterito-praesen tia 1 \Jfi v.
acMslaan bedrijv. 225.
Woorden
te onderscheiden in oudere en latere
82.
de ondere veranderlijke woorden' komen
nooit dan schijnbaar in onverbogen
vorm voor 82-84.
te onderscheiden in gesprokene cu
geschrevene 92.
Wool'ilschikking van
een bevel IJ 26.
IJ oordeel 22.
" vrag. zin 25.
" ",ensch 22, 25.
Woordvormen.
de vorm der oudere verbogen \v. komen
niet af van de schijnbaar 011-
verb. 86 -·-89.
de geschrevene verschillen dikwijls
van de gesprokene 93.
Wriddhi, wat 65,
Z, hoe gevormd 254.
Zelfst. naamw" wat 71 v.
Zin (wcnschende) drieërlei 25.
woordschikking 25.
bevelende 26.
vragende 25.
A 241.
-aadje 43.
aal 284.
aard 40.
aarde 9.
abdij 104.
abdis 104.
abedie 104.
abt 104.
achterbaks 77.
aehtslaan 225.
Adam 12.
aerdtrijek 95.
aert 95.
age 43.
aiws 96.
aids 7.
algemeen 126.
alleszins 41, 270.
amechtig 272.
anders 43.
as 15.
asem 207.
avont 95.
b 241, 252.
baad 90.
baar 12, 291.
backboord 78, 76.
bad 90.
bait 86.
bak 88.
bakboord 78.
bakslaan 76.
balie 88.
bansts 5.
bant 104.
Batavië 285.
beduiden 100.
beer 289.
beersteker 298.
bef 88.
begaafd 70.
behah'e 41.
W OOR D REG I S TER.
behendig 88.
bek 76.
bekent 95.
bekfeng 76.
belooft 95.
benul 2118.
ber 292.
berrie 291.
best 5.
bestellen 2.
bestendig 88.
bevel 39.
bid 90.
bieden 201.
bijspel 126.
binden 284.
bleek 70.
b1eeker 70.
blent 95.
blik 70.
blijken 70.
bloem 282.
bloesem 207.
bloet 95.
bochel 263.
boek 204.
boekekoop 214.
boom 97.
boon 179.
boord 74.
boor 291.
boot 78.
Brabant 104.
bracht 275.
bramzeil 278.
brandt 95.
breedt 95.
breken 192.
brekespel 214.
bnigen 2~8.
bnrg 204.
eh 241, 255.
chleini 6.
ciugel 42.
cirkel 42.
clean 6.
clerken 100.
concert 42.
conscientie 126.
d 96, 241, 252.
dach 93, 9,l,.
daden 98.
daedt 94.
daet 93, 94, 95.
dag 88, 93.
dagh 94.
daghen 93.
deel 282.
degenne 207.
degens 208.
denken 3.
deugdlief 214.
dienst 189.
diet 100.
Dietseh 4.
dievegge 4l.
Diusdag 41.
dlam 54.
dieven 54.
doder 97.
doener 206.
dol 176.
doot 95.
dooyer 97.
dot (dood) 95.
draag 89.
drank 70.
drenken 70, 229.
drie 69.
drinkbeker 213.
drinken 70.
droech 95.
dronk 70.
druisen 41.
duid 100.
duidelijk 100.
duidtlijk 9.j.
Duitsch 4, 100.
duodis 95.
duiten 226.
duut 100.
ebbe 94.
echel 263.
echter 29.
ee 96.
eedt 95.
eega 95.
een 282.
eenigszins 270.
eet 89.
eeuw 96.
efterbek 76.
eigentlijk 41.
ellende 88.
endt 95.
erbarmen 107.
Eva 12.
f 241, 252.
fabrikant 89.
fairwus 9.
fiju 6.
filhan 3.
filn 1.
fiunda 95.
fiunt 95.
fonkelen 41.
fulls 1.
g 241, 255.
gaan 10.
gade 217.
gaf 70.
~anzenei 205.
gat 89.
gave 70.
gebed 89.
gebedeu 90.
gebedt 95.
gebied 6.
gebieder 6.
gebint 98.
gebleken 70.
gebod 89.
geboren 291.
gedaelt 95.
gedient 95.
geenszins 270.
gegroef(70.
geheylight 95.
gelaat~ll.
gelijk 217.
gemoedt 95.
geulOet 95.
genoeg 97.
WOORDHEGISTER.
genoem! 95.
genoot 70, 217.
geslacht 10.
gevleugelt 95.
gewarech 95.
gewogen 4.
gezant 98.
gezegent 95.
gezelligheid 126.
gezet 124.
gezont 95.
gezwint 95.
ghekerkert 95.
gherechtigheid 95.
ghesent 95.
gichelen 263.
gier 69.
gieten 67.
gift 70.
glorie 126.
gode 95.
godsdienst 20(i.
Godt 95.
goet 95.
g'oets 95.
Gorkum 248.
got 95.
go ut 95.
gouw 9.
I graaf 89.
graf 70.
gratie 40.
graven 70.
griffel 70.
grift 70.
grijsaard 273.
groeve 70.
grondgebied 6.
grondvest 126.
grootachtbaarheicl 126.
grootschaduw 215.
h 241, 256.
haam 264.
haar 297.
Hagenaar 207.
half 141.
hamer 248.
hangen 201.
hant 95.
hard 40.
harmony 40.
hart 286.
hartontscheurd 212.
hebbe 294.
hechten 213.
heerscheman 215.
heeten 277.
Heilants 95.
hem 297.
hemelgevallen 213.
hende 95.
Hessen 285.
hoender 209.
hoenre 208.
Hollandsch 102.
hond 73.
hondt 73.
hont 73, 95.
hoofd 286.
hoogheit 95.
houden 201.
hu nt 95.
- i 47.
industrieel 139.
inwendig 88.
-isch 40.
j 241, 25G.
jaar 279.
je 41.
Jochem 269.
jol 78.
k 47, 255.
kaalkop 214.
kachel 263.
kat 295.
ketels 208.
klandizie 104.
klant 98, 104.
kleet 95.
klein 6.
kleÏllOod 6.
kleinoodiën 209.
keurig 6.
kiem 69.
klagt 93.
klep 291.
klieven 283.
klooven 70.
kluft 71.
knecht 208.
Kochem 269.
koe 12, 209.
koffie 40.
kok 208.
kom 89.
koning 10.
koningin 10.
koos 42.
kriegel 69.
kristendom 42.
kroniek 42.
kruit 4.1, 95.
kuni 10.
knnstversierd .212.
kwaad 91.
kW81'teldoof 188.
303
304
kween 12.
I 47, 254.
lach 95.
lachen 97, 260.
laistjan 3.
landetjen 207.
landstreek 206.
landt 94.
landtst 95.
langhand 214.
lant 94.
last 5.
leeder 78.
leek 100.
leest 3.
leenw 96.
leggen 13.
lende 209.
letter 237.
lezen 195.
lichaam 261.
lid 88.
lief 282.
liefelijk 6.
liep 202.
lijk 147, 264.
litteeken 41.
I.ochem 26\).
loech 95.
loopen 282.
looven 185.
luiden 196.
luik 291.
lutje 148.
m 241, 252.
maan 279.
maat 217.
mach 95.
man 5, 10, 208.
man bemind 213.
mande 149.
manspersoon 11.
Mechelen 269.
melody 40.
menech 95.
menig 248.
menigte 1.
mensch 5, 9, 93.
menschenrijk 7.
menscbenlijdperk 7.
menschentroon 7.
menschenzetel 7.
middelaar 207.
Middelnederlandsch 41.
middengaarde 7.
middenwereld 7.
mij 68.
mild 284.
WOORDREGISTEH.
mol 173. 2%.
momboor :!91.
mond 14g.
mont 95.
Muiden 27''i.
musket 295.
n 205, 255.
nadeel 298.
natie 40.
Nederduitseh] Ol.
N ederlandsch 102.
neem 89.
net 6.
nenlen 184.
nijt 95.
nijver 140.
nijverheid 1 ij IJ •
nijverheidslieden 13 9.
nis 88.
nochtans 40.
nogtaus 29.
oerbek 76.
oliekoop 214.
on bevangen 297.
onderstandt 95.
ongeveinst 95.
onhandig 18.
ontberen 291.
onverbeterlijk 297.
oodevaar 97.
oom 208.
oorbaar 291.
ooyevaar 97.
opentlijk 41.
orberen 291.
orde H.
ort 64·.
p 252.
paardetem 214.
pad 89.
paat 95.
Paesdach 95.
par 1.
Passan 285.
pen 88.
persoon 11.
ph 42.
pil 88.
piont 167.
plach 9r..
placht 40.
plaegh 94.
plik 165.
pluk 1.
poes ten 166.
poëzy 40.
polk 1.
pup 88.
praat 2\JJ.
proost 104.
proosdij 104.
pulkas 1.
qêns 10.
qnadiën 209.
qnaet !J4.
quaetheid 95.
quaets 95.
I' 205, 241, 254.
raad 93, 294.
raadsel 207.
raadt 95.
Rachel 269.
ram 12, 29:5.
rede 209.
redenaar 20n.
rcinhart 21+.
reuk 70.
ridders 208.
rieken 70.
I rif 88.
, rijk 6.
rijke 68.
rijzen 201.
rit 89, 98.
rochelen :168.
!'Oeder 97.
roek 70.
roeyer 97.
roke 70.
ront 95.
rook 70.
rouc 70.
I rug 76.
rug boord 76.
ruiken 70.
rund 12.
s 205, 241, 254.
saeh 95.
saian 5.
sai-aths 5.
saiws \l6.
schep Ier 41.
scheren 13.
schildpad 295.
schip 88.
schoon 6.
schuld 95.
sêds 5.
see 96.
sêths 5.
sieradiëu 209.
sierlijk 6.
sibhedeu 95,
sik 297.
iitan 5.
slaan 13.
slabbakken 41.
slapen 279.
sliep 202.
slot 89.
slonch 95.
smid 208.
smidse 9S.
smit 88.
snijt 95.
son 86.
sone 84.
speler 207.
~preken 3.
spit 88.
spraak 4.
stad 88.
stat 95.
stede 88.
steken 13.
stellen 13.
stem 3.
sterfdaeh 95.
stokebrand 214.
stont 95.
stuur 291.
stuurboord 76.
strijd 276.
strijken 214.
suuus 84.
swiet 147.
t 241, 252.
tegenwerpen 297.
Teisterbant 104.
ten 54.
tenen 54.
ter 54.
tesen 54.
th 42, 96.
thans 93, 192.
thuis 42.
fehel 263.
tien 54.
tier 54.
tijdperk 7.
tjalk 78.
tje 48.
tobbe 94.
tollenaar 206.
tradun 95.
tralie 88.
trat 95.
treffen 14.
troost 97.
trouw 96.
trui 95.
WOORDREGISTEH.
tuimelaar 295.
tuimel' 207.
tyt 95.
tzeil 42.
tzoek 42.
n 241.
v 252.
vaarde 89.
vaart 12, 89, 98.
vak 4.
val 89.
varen 196.
varkeu 295.
vas 16.
Veehel 269.
veel 1.
veels 270.
veelsebaduw 215.
veelszins 270.
veelweg 215
velts 95.
verbergen 3.
verdeelt 95.
verdient 95.
vcrJrenken 229.
verdwijnen 226.
vergadert 95.
vergelijking 126.
vergeven 70.
vergiffenis 70.
versiering 6.
verstandig 88.
vertrouwen ~7.
verven 41.
verw 9,
verwant 98.
,'erzwinden 231.
~ete 293.
vijlen 196.
visch 93, 203.
vlam 88.
vloo 20IJ.
vocael 100.
voet 286.
voetspoor 3.
yoghelkiin 48.
voghelkîne 48.
voghelljens 48.
vol 1.
volgen 1, 2.
volk 1, 2.
vondeling 12.
vonkelen 41.
vonnis 248.
voorover 297.
voorwerpen 231, 297.
vreilemaak 214.
neemt 95.
Vl'eezegod 215.
vrient \l5.
vroolijk 97.
vrooyelijk 97.
vroude 96.
vrouw 10, 96.
vuur 9.
w 97, 240. 252.
waert 95.
wallan 4.
Walsc 100.
want 95.
ward 136.'
weeh 95.
weit 57,
wel' 7.
werden 135.
wereld 6, 7.
wereldbol 293.
wcrelt 95.
werpen 276.
werpeschild 215.
wieg 70.
wierd 135.
wierook 70.
wijn 68.
wildt 95.
wOllen 16.
woord 17, 241.
woordt 95.
worden 134.
yemandt 195.
z 241, 254.
zaad 5.
zaagmolen 213.
zadel 5.
zaet 95.
zalven 248.
zamen 40.
zandig 88.
zee 96.
ze~uw 96.
zege 126.
zetten 13.
zich 95.
zien 97.
ziener 206.
zijn 13, 68.
zonderzol'g 214.
zoogen 70, 273.
zoon 84, 208.
zuiden 27fi.
Zwichcrn 2G9.
Z" iepen 70.
305
E It H A 'f A.
Blz. 7 reg. 15 van boven, ma' dyamalókus, lees: maat yamalûka,.
H 19 11 n onder, zij, hij.
D 43 .. 12 D » protatis, protasis.
" 97 18 • ., wortel, wortelletter.
IJ 126 )J 18 » boven, verduitseh, verduitscht.
B 85 » 12 I.' onder, sanûna~, sÛlJûnam.
» .. 2 IJ » nas, nAm.
» 244 » 3 » zèèr, zéér.
» 2,~8 16 • 11 plaatste, plaatse.