D ETA ALG I D S.

D ETA ALG I D S.
TIJDSCHRIFT
TOT UITBREIDING VAN DE KENNIS
UEI~
NEDERLANDSCHE TAAL,
ONDER REDACTIE
L .. \. n~ WINK EL EN J. A. VAN DIJ K.
ZESDE JAARGANG.
UTRECHT,
C. VAN DER POST JR..
1864.
VAN
Gedrukt bIj G1EllEN & OUldONT.
I N HOU D.
Blz.
Mr. A. BOGAERS, Losse aanmerkingen betrekkelijk woorden, bij VONDEL
voorkomende ........................................... 1, 106, 257
w. G. BRILL, Over faktitieve werkwoorden en uitdrukkingen............. 16
I,. A TE WINKEL, Over het bijna vergeten voorvoegsel a·. . . . . . . . . . . . . .. 23
J. PIJNAPPEL GZ., Beschouwingeu over de letterklanken. . . . . . . . . . . . . . . .. 35
Prof. VAN VLOTEN, Den Heer Mr. A •. BOGAERS . . . . . . . . . • • • . . . . . . . . • .. 5S
J. A. VAN DIJK, De spelling en het lager onderwijs...... . . . . . . .. .... 60
, Boekaankondiging .......... , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 78
Brievenbus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 80
L. A. TE WINKEL, Over de spelling met gt en ent.. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 81
-------, Iets over het Runenschrift, ter toelichting van den oor·
sprong der lettel'teekens.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 92
Dl'. VAN VLOTEN, Germanismen en woordverklaring bij VONDEL. Vriend·
schappelijk antwoord op de losse aanmerkingen van Mr. A. BOGAERS .. 101
Prof. w. G BRILL, De nitgang ig afgekapt ........................... 122
-------, De ware aard van het bijvoegelijk naamwoord behept
(behebt) .. ..................................................... 127
LEONARD VAN YSSELSTEYN, Eenige opmerkingen over den tegenwoordigen
toestand der N ederlandsche taal en hare toekomst... . . . . . . . . . . . . . . . .. 129
A. AARSEN • Velnwsch (Uddelsch) taaleigen ............................ 138
A. M. KOLLEWIJN, NZ., BRJLI,'S' N ederlandsche spraakleer en de onderwijzers
................................................... 140, 202
Bricvenbns. .J. w. G., Ove\' de plaatsing vall het vraagteeken ........... 148
VI INHOUD.
Blz.
L. A. TE WINKEL, De dialecten en de vocaalspelling.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. 153
~_~~.~~_~~_, Wat zoekt de etymologie, Wat heeft men te verstaan
door den innerlijken vorm der woorden? .......................... 210
- ~-, De afleiding en spelling van omtrent ................. 217
J. A. VAN DIJK, De vier eerste ..................................... 22l
Brievenbus. J. A. VAN DIJK. wijste of wiJ.fste? ...................... 224
Prof. w. G. BRILL, Over het wezen van den zin ....................... 2S3
__ ~ ___ ~._ "~-'. Over eenige onpersoonlijke uitdrukkingen.. . . . . . . . . . .. 238
A. BOGAERS, Germanismen en woordverklaring bij VONDEL. Dr. J. VAN
VLOTENS verdediging bescheidenlijk getoetst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 247
_~~ _ ~ ___ ~, De uitgang Ig afgekapt. (Beantwoording van Dr. w. G. BRILLS
vertoog, voorkomende bI. 122 en volg. hiervoren) ................... 265
L. A. TE WINKEL, Zeep, - Ladder, leeder, leer, ledder. - I,eelijk ....... 273
J. H. EICHMAN, De beteekenis van eenige woorden, ontleeud aan de volkstaal
in Northumberland, ter verklaring van eenige Nederlandscbe woorden 293
VAN VLOTEN, Woordverklaring in VONDEL .......... . 298
J. H. EICHMAN, Over den uitgang Ing .. ...... ~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 300
D. DE GROOT, De vier eerste.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 306
G. PILGER, LZ., Woorden uit de Waterlandsclle volkstaal. .. , ............ 308
Brievenbus. J. H. VA~ DALE, wb'sste of wijste? ..................... 312
Zaakregister ................................................ .
Woordregister .............. .
313
3Jû
LOSSE AANMERKINGEN BErrREKKELIJK WOORDEN,
BIJ VONDEL VOORKOMENDE,
DOOR
MR. A. BOGAERS.
(Zie Dl. V. bI. 225.)
Meir. (Zee.)
In VONDELS treurspel: de Amsteldamsche Hecuba, (uitg. v.
1628) luiden vers 315 en 316 aldus:
J) De zee haer baeren stilt, en langer niet meer woed,
11 En 't heele me!)f bedaert, en mort met sachtren vloed."
In het gebruik van meyr of meer voor zee ziet Dr. V. VLOTEN
hier een germanisme. (D. I, bI. 173, k. 2 n. 13.)
Evenzeer als ten opzigte van het woord 1JOOrWerpen 1), houden
wij ons verzekerd, dat de hoogleeraar zich ten deze vergist.
1) Tegen hetgeen in dit Tijdschrift (D. V, bI. 231) ter verdediging van Voor·
werpen, in den daar opgegeven zin, door ons geschreven is, kan men op bI. 298
daaraan volg. eenige aanmerkingen van Dr. v. VLOTEN vindeu. Wij laten het
gaarne ter beoordeeling van deskundigen, of zij iets ter zake afdoen. Indien het
woord een Nederduitsehen vorm heeft, (gelijk erkend is) en door achtbare Neder·
dnitsche schrijvers en taalbeoefenaars (waarvan de bewijzen aangevoerd zijn) toegelaten
en gebruikt wordt, dan heeft het immers burgerregt bij ons en mag men
het geen germanisme heten? Er bestaat geen denkbare reden, waarom het in den
eigenlijken zin gebruikt - maar in den overdragtelijkeo geweerd zoude worden.
De op zich zelf loffelijke ijver des hoogleeraars voor zuiverheid van taal is (bedriegen
wij ons niet) nu en dan niet genoel(zaam doordacht, zood at hij, wat bij
den eersten opslag hem een germanisme toeschijnt, dadelijk (al is het zonder ge·
noegzamen grond) op stelligen toon daarvoor verklaart. Het art., dat wij hierboven
van hem aanhaalden, levert er terstond een nienw en sprekend bewijs van.
Jaarg. VI. 1
Meir is een oud N eêrduitsch woord, dat, in den voormelden
zin, niet slechts ten tijde van VONDEL, maar lang
voor hem gebruikt werd, en, in den dichterlijken stijl nog
ten huidigen dage gangbaar is.
Reeds in MAERLANTS RijmbiióeZ, D. I, bI. 274, v. 6149.
lezen wij:
D - Hier wilde hi prisen
nMarien, sterre van den mere."
Ook In MAERLANTS Der naturen bloeme, D. I, bI. 448.
I) Delfijn , spreect J acob en Solijn,
nDat wondre van den meere sijn,
» G heen dier, dat waent men wel,
»Es in die zee so snel."
Andere voorbeelden kan men vinden bij MELIS STOKE,
(zie zijne Ry'm1cronij1c, B. lIl, v. 1069. B. VII, v. 1118.
B. vnr, v. 46) gelijk ook later bij HERCKMANS, (z. der Zeevaert
Lof, bI. 37, v. 5. bij Z. HEIJNS. (in het 4de gedeelte
van BARTAS Werc1cen, bI. 183. v. 9. v. 0) bij J. DE DECKER,
(Riim-oejJertingen, D. I, bI. 115, v. 9) bij POOT, (Gedich.
Het woord ONVERBETERLIJK, in bètrekking tot iets slechts, dus voor incorrigible,
of inemendabilis, insanabilis, gebruikt, wordt daarin, zonder eenige aarzeling,
als een germanisme opgegeven. Voor ons is het de eerste keer, dat wij zoo iets
vernemen. Dat het eene dwaling is, komt ons onbetwijfelbaar voor. Gelijk een
der bekende beteekenissen van verbeteren, corrigere, emendare is, zoo brengt
de analogie mede, dat onverbeterlijk, incorrigible beduiden moet. Als zoodanig
vinden wij het dan ook reeds gedurende een paar eeuwen en meer in de voornaamste
Nederduitsche Woordenboeken opgenomen. Zie er hier eenige, die we
nageslagen hebben, want wij spreken niet gaarne zonder bewijs: MELLEMA, Schat
der Duytscher tale, 1618, WAESBERGUE, Grand Dictionaire, 1624, GIRON, Ned.
en ltal. Woord. 1719, KRAAMER, Kon. Ned. en Hoogd. Woord. 1719, HOOGSTR.
l.TEN, Ned. en Lat. Woord. 1729, HALMA, Ned. en Fransch Woord. 1729,
WINKELMAN, Fransch en Ned. Woord. 1783, OLINGER, Dict. Franç. et Holl.
1828, KRAMERS, Dict. Franç. et Hall. 1859.
Alle deze (gelijk ook nog, volgens Dr. v. VLOTENS eigene verklaring, 11 veel N ederlandsche
schrijvers") weêrspreken zijne gtheel ongestaafde bewering. Wij gelooven
dus, in het belang der waarheid, den kundigen en vluggen hoogleeraar weImeenend
te mogen aanraden, omzigtig te wezen en te waken, dat, onder zijne over talrijke
en nuttige bezigheden, hij niet een weinig te haastig ongetoetste beweringen
ter neder schrijve, die geschikt zijn om minkundigen op het dwaalspoor te leiden
en ook, bij zijn spreken over taalbederf, zijn gezag een weinig te ondermijnen.
2
ten, (2de druk) D II, bI. 61, v. 1. v. o. en bI. 67. v. 6,
v. o. enz.
Het kan dan ook geen bevreemding wekken, dat VONDEL
niet geschroomd heeft, zich menigmaal van dit woord in
gez. beteekenis te bedienen; gelijk men, onder anderen, uit
de navolgende plaatsen zien kan: als, het Pascha, (uitg. v.
1612) v. 750. v. 823. v. 1810. v. 1859, Ovidiu8 Herschcpp.
B. YIII, vers 201. Iftgenie, v. 411. lIfaeghden, v. 482.
Hoah, v. 653. Bippolytus, v. 30 en v. 1265.
Ook uit dichters dezer eeuw zouden we menig voorbeeld
kunnen aanvoeren, kortheidshalve meenen wij met de navolgende
plaatsen uit BILDERDIJK te mogen volstaan: Ondergang
der eerste Wareld, (uitg. v. 1820) bI. 5, v. 13, bI.
103. v. 19, bI. 109, v. 2, bI. 111, v. 7, Krekelzangen, (uitg.
v. 1822) D. I, bI. 7, v. 10, Vad. Uitboez., (uitg. v. 1815)
bI. 23. v. 4, Nalezingen (uitg. v. 1833) D. 1I, bI. 1, v. 4.
v. o. enz.
Hulde. (Gunst, genade.)
In het Inhoud van VONDELS Hierusalem verwoest, (uitg
1620) lezen we:
» En hoewel de Keyzer hun vaeck hulde aanbood, en haer
» beloofde in genade op te nemen, zoo zy haer goedwilligh
»overgaven, ... "
alsmede bI. 46, (vers 1505-1507).
» Hoe vaecken heb dy met een ingeboren haet
»Mijn Keyzerlijcke gunst, en goedigheyd versmaed,
» Als ick u hulde aan bood, en uyt een mild ontfarmen
» U zwoer gezamentlijck voor onheyl te beschermen:"
Op beide plaatsen zegt Dr. v. VLOTEN (I, hl. 122 en
136) ten opzigte van het woord hulde, 11 Germanisme voor
gun,yt. "
Onzes inziens had hij, in plaats van Germanisme, hier moeten
schrijven: echt oud Heerduitsch, maar zn dien zin thans
niet meer in gebruik.
IJl
3
4
Hulde, in de beteekenis van {avor, gratia vinden wij reeds
bij MAERLANT, MELIS STOKE, VAN RUUSBROEC en anderen.
Zie b. v. den Spieghel hi8tor. D. IV. bI. 416, v. 37 en den
Rijmbijbel, D. 1I, v. 18148. v. 20404, voorts MELIS STOKE,
D. I, bI. 366, en de daar door HUYDECOPER bijgebragte
voorbeelden; alsmede VAN RUUSBROEC , in ]Jat Boee van Sb ven
sloten, bI. 81, r. 6. enz. Dr. JONCKBLOETS Glossarium op
Van den V08 Reinaerde, i. v. enz.
Ook later heeft REVlUS in zijne Over- Y88elsc!te Sanghen het
woord in dien zin nog gebruikt; als hij (bI. 113. v. 5-7) zingt:
JlSijn mont is vol van lief!'elycke reden,
»Ja hy is vol van boven tot beneden
)l Van huld' en h.eyl. -"
Kort en juist zegt BILDERDIJK in zijne Verklarende Ge8lachtlij8t
op Hulde. »Bij de Ouden was het zoowel gun,yt beneJl
den waarts, als vereering of erkentenis opwaarts gerigt."
Zich aan iets keeren.
Zich aan iets niet keerelI.
In VONDELS dichtstuk, getiteld: de Vaderen, luidt v. 244
aldus:
)) Ick moet ('t magh gaen soa 't wil) aen syn bevel my keeren."
Dr. V. VLOTEN (I, bI. 80, kol. 1. n. 9) acht dit almede
een germanismus: ook hier zijn wij het weder met dezen
taalgeleerde oneens.
Zich keeren, of niet keere1t aart iets, in den zin van Jl zich
iets aantrekken, of niet; zich aan iets gelegen laten zijn, of
niet; zich om iets bekreunen, of niet" is, buiten twijfel, oud
Neêrduitsch, en was (ofschoon thans verouderd 1) voor en
ook nog in vONDELS tijd bij de geachtste schrijvers in gebruik.
Ter be\'estiging dezer stelling dienen de navolgende aan-
1) In BILDERDIJKS, Buitenleven, lsten Zang, vers 6, hebben wij deze oude
spreekwijze nog aangetroffen. Men leest daar:
"Keert ziek 't genot des veWs aan voorschrift of betoogeu?"
5
halingen: MAERLANTS Spiegn. hi&tor. IV. D. (Amst. 1849)
bI. 5. (vers 71) en blo 101. (vers (9) MAERLANTS Rijmbijbel,
D. II, bI. 141. (vers 159(8). Heimelijkh. der heimel. (uitg.
v. Prof. CLARISSE, bI. 109, (vers 2072). THEOPHILUS (uitg.
van Mr. PH. BLOMMAERT) bI. 80. (vers 87.)
In later tijd hebben we SPIEGHEL: H ertspiegïz. B. V, v.
408, SIX: Medea, bI. a, v. 2. v. o. HOOFT, Henrik de Groote,
(uitg. v. 1638. in 4tO) bI. 26, v. 18. bI. 97, v. 8. v. o. bI.
102 r. 1. v. o. HOOFT, Ned. Geschièd. (uitg. 1677) fol. 905.
r. 5, REVIUS, Over-Ysselscne Zangen, bI. 207, v. 7, POOT,
Gedichten, (uitg. 1726) D. I, bI. 11, v. 4. v. o. enz.; alle
ons gezegde stavende.
Geen wonder dan ook, dat VONDEL nict eens of tweemaal,
maar op eene menigte plaatsen deze spreekwijze gebruikt.
Wij geven slechts de navolgende op, die we gemakkelijk
zouden kunnen verdu bbe1en: Poëzij, (uitg. 1(82) D.
I, bI. 296, v. 23. D. rI, bI. 593, v. 15 I lJavids Harpzangen,
(uitg. 1696) bI. 297, v. 4. Altaergeneim, (uitg. 1645)
bI. 39, v. 15, bI. 192, v. 32, Gijsbreght v. A., (uitg. 1659)
bI. 64, v. ~3, Virgil. in onrijm, (uitg. v. 1~46) bI. 129,
v. 3, Vïrgil. in dicht, (uitg. 1(96) bI. 5, v. 12, bI. 175,
v. 25, bI. 235, v. 18, bI. 244, v. 4.
Na dit alles zal er wel ter bovenaangehaalde plaatse niet
meer aan een germanisme te denken zijn.
Gezet. (Wet.)
In den Gulden Winckel, (uitg. van 1(22) blo 7, v. 7 lezen
we:
I) 't Gezet welck is gestelt door 't Goddelijck beleet."
Dr. v. VLOTEN, (I, bl. 86, kol. 2 n. 7) ziet weder een
germanisme in dit gezet. - Indien VONDEL het daarvoor
gehouden had, zou hij het gemakkelijk door De Wet hebben
kunnen vervangen. Dit echter heeft hij niet noodig gerekend.
en, zoo wij meen en , te regt. Gezet voor Wet is een
regelmatig gevormd N eêrduitsch woord, dat, thans verou6
derd moge wezen, maar voor en In VONDELS tijd door de
beste schrijvers gebruikt werd.
Zetten (gelijk bekend is, en nu nog uit het woord broodzetting
blijkt) had oudtijds de beteekenis van verordenen, vaststellen:
Statuere, Conatituere. Bij MAERLANT komt het in
dien zin meermalen voor, en zoo vindt men het ook door
TEN KATE opgegeven in zijne Aenleid. D. II, bI. 562.
Even goed nu, als van dichten, gedicht; van beden, gebed,
enz., gevormd is, heeft aan zetten, gezet zijn oorsprong te
danken. Het beteekent alzoo hetgeen verordend of vastge.vteld
ia, met andere woorden, de wet, de verm·dening.
In PLANTIJNS Woordenboek vinden we dan ook: Een Geset,
Vn Statut ou loy, en in dat van KILIAEN: Gheset, Lex,
Constitutio 1).
Gelijk VONDEL het nog eens (zie Helden Godes, (uitg. 1620)
bI. 4, v. 1) in dien zin gebezigd heeft, zoo treffen wij het
ook aan bij ZACHARIAS HEIJNS in zijne vertaling der werken
van BARTAS (uitg. in 4to ) D. I, bI. 2, v. 7; bI. t7, v. 1,
v. o. bij H. DE GROOT, in zijne Ned. Gediclttert, (ui tg. 1844)
bI. 242, v. 11: v. o. en bI. 279, v. 5, bij ROEMER VISSCHEI~
in zijne B'l'aóbeling, (uitg. 1614) bI, 124, v. 20. bij CAMPHUYSEN
in zijn . Sticht. Rijmen, (uitg. 1647) bI. 137, kol. 1.
v 11. v. o. en in zijn Uytóreyding over de Psalmen, Ps. 99,
v. 6 bij VALENTIJN In zijne Overzetting van Juvenalis, (uitg.
v. 1703) bI. 165, r. 1, enz. enz.
Sch eIe, oogschele.
In de Helden Godes, (uitg. v. 1727) bI. 23, v. 13-16,
wordt de profeet ELISEUS aldus sprekende ingevoerd:
»De 1Veduwe ik ontzet, die zat verschuId te zwaer
» En zie dat myn weerdin haer zoon kust binnen 't jaer,
1) Dat vroeg reeds Gkeset voor Wet in het N eêrduitsch is gehruikt, kan men
zien in eene aanteekening van HUYDECOPER op MELIS STOKE, D. 1I, hl. 544,
r. 11. v. o.
7
j) Dien namaels ick verweckte , als zyn ghezicht gebroken,
»De dood zyn lichten met zyn schelen had gheloken."
Op het woord schelen teekent Dr. V. VLOTEN (1, bI. 111,
k. 1. n. n. 2) aan: »schillen, vezels; verg. de spreekwijs van
de schilll6n die van de oogen vallen."
Blijkbaar heeft de hoogleeraar den laatsten versregel niet
wel begrepen. Meermalen gebruikt VONDEL (gelijk de Latijnsche
dichters lumina) lichten in den zin van oogen, (zie
b. v. Hierusal. verwoest, (uitg. v. 1620) bI. 44, v. 13. en bI.
73, v. 10) en schelen, oogschelen zijn niets anders (zie KILIAEN)
dan de oogleden, die het oog van het licht scheiden
of 8chedelen, zoo als het oude frequentatief luidt. In Ovid.
Heldinnebrieven (uitg. 1716) bI. 81, r. 15-17 leest men dan
ook: »sdaeghs zag ik u met mijn oogen, 'snachts met myn
» gemoedt, wanneer de oogscltelen van den gerust en slaep ge.
loken zijn." - De bovenaangehaalde versregel heeft dus
met vezels en schillen die van de oogen vallen, niets te maken,
maar beduidt alleen: »als de Dood over des jongelings oogen
de oogleden toegesloten had 1)."
Onaardig.
» Onaerdige! gaet heen, ontdraeght te deser stonde
» Mijn' geest die eer, waar toe mijn' deughd u heeft verbonden."
1) Hoewel gaarne volle regt doende wedervaren aan de goede bedoeling om
VONOEL meer algemeen bekend te maken, zoo gelooven wij echter, dat, zal Dr.
v. VLOTEN eere inleggen met zijn werk en de ongeletterde lezers niet meermalen
op het dwaalspoor brengen of onbevredigd laten, hij niet slechts geen verouderde
of min verstaanbare woorden (zoo als te dikwijls thans) met stilzwijgen voorbij
moet gaan, maar ook dan, wanneer hij dezulke poogt op te helderen , bedaarde
naauwkeurigheid dient in acht te nemen, en vooral Diet, bij onzekerheid omtrent
de beteekenis, er naar te raden, maar er naar te zoeken. Wij weten wel,
dat den kundigen aanteekenaar de gelegenheid openblijft om aan het slot zijner
uitgave de aangewezene feilen te herstellen, doch dit treft maar half het doel,
en, welk een verdrietig ongemak zoo iets bij het gebruik in zich heeft, zullen
zij wel hebben ondervonden, voor wie de lezing van 's hoogleeraars. oude prozastukken
bemoeilijkt is geworden door de meer dan anderhalf honderd verbeteringen,
die achter dit, anders verdienstelijke, boekje staan opgeteekend.
8
Dus luiden (volgens het verhaal van den heraut TALTHYBlVS,
in VONDELS Amsteldamsche Hecuba, vers 305 en 306) de -woorden,
door de schim van ACHILLES den Grieken toegesproken.
Met het woord onaerdige schijnt Mr. v. LENNEP (lI, bI.
247) niet wel te regt te hebben kunnen komen. Dr. V. VLOTEN
poogt in 't geheel niet, el' eene verklaring van te geven,
maar zegt kortaf, (I, bI. 173. Kol. 2. n. 7) dat het
verkeerdelijk voor nalatige gebruikt is.
Dit afkeurend oordeel des hoogleeraars komt ons niet aannemelijk
voor.
Naar we meenen, levert het vers niet alleen geen verkeerden,
maar zelfs een zeer gepasten en krachtigen zin
op, wanneer wij slechts door onaerdige, slecht geaarden , ontaarden
verstaan. Deze uitdrukking voegt immers volkomen
in den mond van ACHII~LES tegen de ondankbare Grieken,
die hem het offer onthouden, waarop hij regt beweert te
hebben. Opmerking verdient het dan ook, dat in het XIIlde
Boek der Herscheppinge van Ovidius, waar, bij dezelfde gelegenheid,
als in de Amst. Hecuba, ACHILLES geest sprekende
ingevoerd wordt, VONDEL hem (zie vers 634 en 635) deze
woorden in den mond legt:
l) 0 Grieken, roept hij, zultge ondankbaer en veraert
IJ Vertrekken, zonder aen mijn dapperheên te peizen?"
Dat veraet·t, bij de ouden, voor ontaard geldt, is genoegzaam
bekend; maar dat onaardig ook in dien zin en voor
slechtgeaard , verbasterd I snood, gebezigd wordt, willen wij
met eenige voorbeelden staven
Bij REVIUS, in zijne Over-Ysselsc!ze Sa1~g!ten, bI. 311ee8t men:
I)De doren en de roos wt eene wortel spruyten,
»800 draecht oock eenen stam en vrome luy en guy ten.
J) Het roosgen wort ge·eert, de dorenen veracht;
I) 800 is een deuchtsaem man een eer van zijn geslacht,
J) Maer een onaerdich soon maekt met sijn quade seden
I)Dat den gehelen stam te minder is geleden."
Bij CAMPHUYSEN, in zijne Uytbreyding over de Psalmen,
Ps '137. v. 4.
9
I) Beschimpte ramp verdubbeling van lijden,
n T' onaerdigh volck dat ons in onheyls tijden
"Gevangen hiel' ontsloot (ach bitter lot!)
Il Ontsloot den mondt ter goddeloosen spot."
Vergelijk ook SPIEGHELS Hertspiegh, B. U, v. 270. B. V,
v. 194. B. VI, v. 374, de Kantteelcening nO. 42 op Job.
XXXIX. in den Staten-Bijbel, (door Dr. DE JAGER in zijne
Latere Verscheidenheden, bI. 302, opgegeven) voorts HOOFT,
Tacitus, fol. 119, r. 13. v. o. fol. 203, r. 20. ANSLO, Poëzij,
bI. 36. v. 1. bI. 126, v. 12, v. 0.; eindelijk de Woordenboeken
van PLANTIJN en KILIAEN, waarin ook onaerdigh,
in de beteekenis van degen er , te lezen staat.
Leemtig, lemtig.
Als VONDEL in zijn schoon en krachtig dichtstuk, getiteld:
Lijckoffer van Maeghdeburgh, (Poëzy, I, bI. 62. v. 1) van
TILLY'S krijgsvolk spreekt, noemt hij die, met moord, roof
en vrouwenkracht bezoedelde, horden
lt- leemtigh schuim."
Dit leemtigh verklaart Dr. v. VI.OTEN (I, bIJ 291. k. 2.
n. 8) door vuil; vermoedelijk op het voorbeeld van Mr. v.
LENNEP, die prof. LULOFS schijnt gevolgd te hebben:
Den jeugdigen of min· geoefenden lezer, voor wien toch
wel voornamelijk des eerstgenoemden taalkundige aanteekeningen
gesèhreven zullen zijn, mag het welligt, bij eenig
nadenken, bevreemden, dat de groote dichter, terwijl hij
voor het overige met zulk een zwarte kool dit afgrijslijk
geboefte teekent , zich hier vergenoegt met het blootelijk als
vuit aan te wijzen.
Tot VONDELS verontschuldiging zij dan ook gezegd, dat
hij, en te regt, eene andere beteekenis aan leem tig gehecht
heeft.
Leemte, of lemte, ook laamte (van Lamen, lemen; Minuere,
mutilare) beteekent defectus, '/Jitium, een gebrek, zoowel een
ligchaartl8' als een ziel8gebrek; en van daar beduidt Zeemtig
10
of lemtig, vitiosus, behebt met tigchaams- of zielsgebreken , beo
dorven, slecht, snood.
Zoo vinden wij het woord ook gebruikt door DE BRUNE
in zijn Jok en Ernst (uitg. v. 1665) bI. UI v. 14, v. 0 ••
waar hij spreekt van een II overgegevenen, eerloozen, lemptigen
boozwicht."
Dat het in dien zin door VONDEL ter gez. plaatse genomen
is, zal wel geen verder betoog behoeven.
Vlook.
In VONDELS Poëzy (uitg. y. t 682) D. I, bI. 166 onderaan
leest men:
»De zeegodt, grijs van kop en kin en straf van oogen,
II Die met zijn spitse vorck opborrelt uit den vloet,
»En in een vloocke schulp van monsters wort getogen."
Dr. v. VLOTEN (1, bI. 359, kol. f, n. 1) verklaart dit
'Clooclce, door "lotte , drijvende, en zulks waarschijnlijk op het
voetspoor van Mr. v. LENNEP (lIl, bI. 450); maar deze heeft
later in eene aanteekening, voorkomende op bI. 465 van
D. VIn (tot welke wij kortheidshalve verwijzen) zijne vroegere
vergissing erkend en verbeterd. Grootendeels stemmen
wij met dezen begaafden uitlegger daar ter plaatse overeen.
Naar onze bescheidene meening, beteekent vlook, in - of omgebogen,
zoo dat het iets bevatten kan, en alzoo nolachtig , welke
laatste zin er door MEYER in zijn Woordenschat en ,door HOOGSTRATEN
in zijn Nederl. en Lat. Woordboek aan toegekend wordt.
Dat VONDEL er ook voorzegde beduidenis aan gehecht
heeft, blijkt vooral uit zijne vertaling van Borat. Carm. lib.
1I, Ode VII, v. 22 et 23. De woorden, daar voorkomende:
• - funde capacibus
»Unguenta de conchis. -"
worden er dus overgezet:
»Giet balssem uit de vloocke parlemoere schelpen."
Duidelijk wordt almede de reden, waarom hij in zijn Eneas
in dicht. (uitgaven van 1660 of 1696, die dezelfde paginatie
11
hebben ,) bI. 341, r. 14 de gersten kor,vten, welke bij het
maal der Trojaansche zwervers tot teljoren dienden, en die
hij in zijne proza-vertaling (bI. 251, r. 12 v.o.) vlac7ce korsten
had geheten, liever den naam van vloocke korst gaf, als zijnde
daardoor beter uitgedrukt dat holachtige, hetwelk, om de
spijs te bevatten, aan een teljoor wordt gegeven.
Overigens, als hij in de versregels uit VlRGlLIUS vertaald,
die de Opdragt voor zijn Bierusalem verwoest bevat, en die
Mr. VAN LENNEP bij de, door hem opgegeven, plaatsen had
kunnen voegen, van
,,- de vloock gewelfde sterren"
spreekt, is het in het oog loopend , dat daarmede het koepelvormig
hemelwelf wordt bedoeld, in welks open holte zich
de sterren vertoonen 1).
In eender geest schreef HOOFT. Gedichten, fol. 250, 13.
»Een vloolce boogh van buyen, staaghs beroert,
DIs 't welfsel daar ghy 't hemelsch hof meê vloert."
en ANSLO, in zijne Poëzy, bI. 170. r. 1 (hoewel minder
naauwkeurig) :
»Maalt hy de lucht, de vloocke wolken dryven."
Juister is de uitdrukking in de plaats uit BREDEROOS "Het
daghet uyt den Oosten" (uitg. v. 1644), bI. 4, r. 6 v. o.
(door den'Heer OUDE MANS in zijn Woordenboek op dien schrijver
aangehaald) .
• Ghy siet niet lievers dan de Vyand in 't gesicht:
Ghy siet niet lievers dan met grove kracht van ving'ren
De dolle bloed-vaen vloock, geestigh en zwierend' sling'ren."
Uit al het voorgaande blijkt, dat vlook den vorm aanduidt
van iets, dat zoo uitgehoold is, dat het iets bevatten kan,
zonder evenwel gesloten te wezen. Daar wij in onze taal
geen ander woord bezitten om dit denkbeeld naauwkeurig
uit te drukken, is het jammer, dat vlook verouderd, ja, voor
velen onverstaanbaar geworden is.
1) De andere versregels, waarin vlaak bij VONDEL te vinden is, zijn: JTirgil.
in dickt. bI. 46, v. 17, waar van IIvlaacke wannen," en bI. 344, v. 22, waar
van een IIvlaocken schilt" gesproken wordt.
12
Likken.
In VONDELS Maeghden luiden vers 1552 tot 1556 als volgt:
• - - haer diamante kroon
I) Verlichte straet en wal, door 't schitteren der steen en ,
11 En 't kroonegoud, geZiekt en goddelijck bescheenen
o Van eenigh godlijck licht, dat met een ronden kring
)) Van tongen, rood als vier, om 't heiligh hulsel ging."
Mr. v. LENNEP (D. lIl, bI. 609) zegt: )) GeZiekt; dit woord
» behoort bij het in vs. 1556 volgende tongen: de konstruktie
))is echter vrij gewrongen." Dit is eene blijkbare vergissing,
en zoo vergist zich niet minder Dr. V. VLOTEN, wanneer hij
(I, bI. 395. k. 1. n 3) gelikt door ontvlamd poogt uit te leggen.
Lilclcen is niets anders dan glad maken; van daar, doen
glansen, polijsten. Gelikt kroongoud is gepolijst kroongoud. De
vurige tongen, die er hier op eene bovennatuurlijke wijze omheen
schitteren, likken het niet; en hoe gond zou kunnen
ontvlammen, blijft een raadsel.
KILIAEN, die 't oude adjectief Liek heeft, hetwelk aequus,
planus (glad, effen) beteeken t, geeft ook Lieken op, maar in
de onzijdige opvatting van geglansd zijn, Nitere. Bij Ghe-liclcen
echter heeft hij Polire, complanare. Overigens vindt men het
woord ook in den opgegeven zin in de meeste latere woordenboeken,
en nog ten huidigen dage ze.gt men b. v. van
verzen, die te zeer zijn geglad en gepolijst, dat ze te veel
gelikt zijn.
Ongevallig.
In de Opdragt van het treurspel, Gebl'oeder., getiteld, wordt
van het rampzalige nakroost van SAUL gesproken en daarbij
ook MEFIBOZETH genoemd, die, als we weten, in zijn kindschheid
door een val kreupel geworden was. Het epitheton hem,
door VONDEL toegevoegd is oden onge'/JaUigen MEFIBOZETH."
Dr. v. VLOTEN (I, bI. 399, k. 1. n. 1) verklaard dit woord
door onbehaaglijken ,onbevalligen. Dit is verkeerd. Even als
13
ongevill ongeluk - zoo beteekent ongellallig ongelukkig: gelijk
bij PLANTIJN en KILIAEN te zien is.
J. V. HEEMSKERCK in zijn Bat. Arcadia (ui tg. v. 1678.)
bI. 215, over de valsche beschuldiging van den ridder J'AN
Y AN VLIET, en dezes ongelukkig uiteinde handelende, zegt:
»soo wierdt deesen ongevalligen Edelman daer over in den
I) Haege onthalst, en als een verrader gevierendeelt."
Veil. (Veilig).
In de Warande der dieren (uitg. v. 1682) n. LVII, lezen wij:
11 Maer d'altijd kloecke Mier, verzorght in hare schuren,
»De winter wonder veyl in weelde kon verdurén."
Op dit veyl teekent Dr. v. VLOTEN (D. L, bI. 65. kol.
1. n. 7) aan: » voor 't verlengde veilig." Op eene andere
plaats heeft hij nagenoeg hetzelfde herhaald. Veil is, volgens
hem, de oudere, later mingebruikelijke , korte vorm van dit
adjectief.
Uit een vroeger door ons geschreven art. in dit Tijdschrift
(D. IV, bI. 231) kan blijken, dat wij in een tegenovergesteld
begrip verkeeren, en veil beschouwen, als ontstaan
door een, meermalen o. i. bij de oude dichters voorkomende,
licentie, t. w. door de weglating of afkapping van den uitgang
ig.
Daar echter de hoogleeraar herhaaldelijk zoo stellig gespro·
ken heeft, durven we vertrouwen, dat hij afdoende bewijzen
bezit voor hetgeen, zonder eenige aarzeling, door hem
verzekerd wordt. I!ij, die in onze oudste Nederduitsche
prozaschrijvers zoo t' huis is, en daaruit zelfs eene belangrijke
bloemlezing heeft in het licht gezonden, zal er gewisselijk
dat primitive veil in hebben ontmoet. In dat geval
kan het zeker geene poëtische vrijheid wezen. Mogt
hij het echter in proza niet aangetroffen hebben, dan zou
het toch nog van veel gewigt zijn, indien hij ons aantoonde,
dat de oudste Nederduitsche rijmschrijvers veilig niet, maar
wel veil gebruikten. Hoe het zij, wij mogen niet denken,
dat hij zijne bloote gissingen, als beproefde waarheden, aan
de min kundigen , voor wie hij zijn VONDEL uitgeeft, zou
opdisschen. Derhalve schorten we ons oordeel op, en stellen
we den hoogleeraar beleefdelijk in mora om, in het belang
der waarheid, uit den schat zijner taalkennis de bewijzen
bij te brengen, die zijne stellige en herhaalde verzekering
boven allen twijfel verheffen.
St eek te.
In den Sofomparteas (uitg. v. 1655) v. 658-661 leest men:
• - d'arts moet niet alleen
I) Verstaen, hoe hoogh de brand der koortse sij gestegen
I) En waer 't den siecke schort, wat steeckte hem verlegen
I) Van pijne kermen doet, maer d'oirsaeck zien ... "
Dr. v. VLOTEN heeft hier (I, bI. 314, kol. 2. n. 7) steeckte
in zielcte veranderd, dat wel niet zeer fraai klinkt, dewijl
siec1ce pas voorafgaat; maar, zegt hij:
»ZOO lees ik voor steekte, dat geen woord is."
VONDEL heeft er anders over gedacht. KILIAEN, gelijk ook
PLANTIJN, staan aan zijne zijde. De eerste heeft stekte, PungenlJ
dolor, de tweede Een steeckte, One tran.chée au ventre ou
ailleura au Corpa, en eene ateeckte in de zijde, une tranchée
de coaté.
Het vers had dus moeten blijven. zoo als het was, waarbij
de welluidendheid gewonnen had 1).
1) Eene goede kritiek gedoogt niet, dat men den oorspronkelijken tekRt eens
schrijvers zonder volstrekte noodzakelijkheid ver andere. Bezadigde overweging
dient daarbij altijd vooraf te gaan. Enkele keeren heeft die (zoo wij ons niet
bedriegen) aan Dr. V. VLOTEN ontbroken. Zie hier een paar voorbeelden:
In VONDELS Elektra (jammer dat er zoo veel woorden en versregels in 's hoog.
leer aars noten op dit treurspel en ook wel op andere plaatsen onverklaard zijn
gebleven!) tracht CHRYSOTHEMIS (zie vers 1020 en volg.) door tal van redenen
hare zuster van het bloedig opzet, dat deze koestert, af te manen. Alle hare
woorden echter zijn vruchteloos. Eindelijk de hoop opgevende om haar over te
halen, zegt CHRYSOTHEMIS:
"Ick g;8 dan heen mijns weegs, nadienghe schynt te schroomen
11 Te loven mijnen raed en ick u quade zeêu.'·
14
15
Waarop dan weder hare zuster, ELEKTRA, antwoordt:
"Ga in, 'k ben niet gezint te volgen uwe reén,
"Hoe zeer ghy hier naer haeckt met hartelijck verlangen."
Uit den geheelen zamenhang blijkt duidelijk, dat CHRYSOTHE1US er niet met
verlangen naar haakt, dat hare treden, maar wel haar raad en hare redenen
gevolgd zullen worden. Nogtans heeft Dr. v. VLOTEN, (I, bI. 374, k. 1 n.3.)
geoordeeld, in plaats van reén, te moeten laten drukken treén, waardoor blijkbaar
de zin bedorven wordt.
Wel is waar, beroept zich de hoogleeraar op den Grieksehen tekst, doch ook
hier vergist hij zich. Daarin toch wordt van geene treden gesproken, maar alleen
van volgen. Bij SOPHOCLES, v. 1052, leest men I'éltb/lol'u" en, dat dit
sequar, imitabo beteekent , staat met zoo vele woorden in het Lexicon van HEDERICUS,
op I'élthrw, te lezen.
In dezelfde Elektra zegt (vers 249 en volg.) deze hoofdpersonaadje van het
stnk tot de Rei, die vruchteloos poogt haar tot bedaren te brengen:
"Mijn troosterssen, verlaet me toch,
"Verlaet me vry. Dees droefheid och!
IJ Is niet te dempen noch te smooren:'
Dat deze herhaling van het woord verlact door VONDEL met opzet geschieden
daar ter plaatse gepast en schoon is, zal wel ieder, die poëtisch gevoel heeft,
beamen. SOPHOCLES had hem v. 229 het voorbeeld gegeven.
Dr. v. VLOTEN nogtans (en zonder er eens gewag te maken, hetgeen afkeuring
verdient, dewijl we op die wijze niet meer zeker zijn van VONDELS tekst).
Dr. v. VLOTEN heeft deze anadiplosis vernietigd en, even als of het VONDELS
eigen woorden waren, laten drukken, (D. I, bI. 366, k. 2. T. 15 v.o.)
"Mijn troosteressen, laat me loch 1
"Verlaat me vrij. -"
Meende de hoogleeraar , dat zijne lezers het verouderde woord troosterssen
niet begrijpen zouden, hij had het in een noot kunnen ophelderen, en hun zoo_
doende nog iets leeren , dat hun later te pas zoude komen.
Nog een voorbeeld:
In VONDELS Gebroeders dringen de Gabaonners er op aan, dat de overgebleven
familie van Saul met den dood boeten zal voor het bloed der hunnen,
vroeger door dezen koning vergoten.
RISPE en MICHOL trachten de Gabaonners te verbidden. Sauls waanzin wordt
ter verontschuldiging bijgebragt , en opgemerkt, dat de bloed verwanten niet behooren
te lijden om hetgeen een dol mensch misdreef. De Gabaonners geven dit
niet toe, en zeggen (vers 1332).
IJ Waerom heeft 't naeste bloed den dollen niet bewaerd ?,.
MICHOL, in haar vronwelijke onnoozelheid, antwoordt hierop met de vraag:
"Indien een stier u stiet, wie zou die smart betalen?"
Waarop het wederantwoord der Gabaonners is:
"Men zou het op den stier en eigenaer verhalen."
Dr. v. VLOTEN heeft dit (Dl. I, bI. 413, k. 2. n. 1) veranderd in den stie16
ren-eigenaar; daarbij in zijne aanteekening zeggende, "Den eigenaar van den
"stier; zoo leze men voor het onzinnige stier en eigenaar."
De oude poëet is hier (meen en we) bijbelvaster geweest, dan de theol. doet.
Immers, volgens de Mozaïsche wet (zie Exod. XXI: v. 29), indien een os, van
wien men wist, dat hij stootig was, iemand doodde, werd, zoowel de os, als de
. eigenaar om het leven gebragt ?
De hoogleeraar zij I)ehoedzaam en denke niet te overhaast, dat hij het beier
weet dan VONDEL, want deze was alles behalve een oppervlakkig man, en verstond
niet alleen zijn taal buitengewoon goed, maar (gelijk uit al zijn schriften
blijkt) overwoog hij wél, voordat hij de pen op het papier zette.
ROTTERDAM deu 20sten .Febrtiarij 1864.
OVER FAKTITIEVE WERKWOORDEN EN
UITDRUKKINGEN.
Wat men door faktitieve of causatieve werkwoorden verstaat.
is bekend. Het zijn zulke werkwoorden, die een doen plaats
hebben der handeling, door den stam uitgedrukt. te kennen
geven. Er zijn werkwoorden, bij welke deze beteekenis met
een bepaalden vorm in verband staat. Men vergelijke slechts
zetten met zitten, leggen met liggen, drenken met drinken, en
men zal bespeuren, dat de bete eken is van doen zitten, doen
tiggm~, dom drinken, met de wijziging van den klank der
stamvokaal zamenhangt. Hier schijnt eene i in e te zijn overgegaan.
Doch dit is slechts schijn. De e in zetten, leggen,
drertken, is uit eene a ontstaan, gelijk ons de Gothische vormen
satjan, lagjan, dragkjan duidelijk openbaren, en de a is tot e
overgegaan door die wijziging, welke in de Hoogduitsche
Spraakkunst Umlaut genoemd wordt, en hier aan den invloed
van de j, welke in den oorspronkelijken vorm de volgende
lettergreep aanving, te wijten is. De faktitieve vormen zooge1~
en leiden, van zingen en lb'den (gaan), vertoonen geenen Umlaut.
Hier ontbreekt dus het spoor van de j, die zich in den
aanvang der tweede lettergreep bevond. Niettemin moe17
ten wij aannemen, dat deze letter ook hier oorspronkelijk
aanwezig was, aangeZien zij in het Gothisch het vaste kenmerk
der faktitieve werkwoorden is. Zijn zoogen en leiden
in zoo verre van zette1t, leggen, drenken onderscheiden, als
deze een spoor van die j vertoonen, en gene dit missen,
in een ander opzicht zijn zij weder volkomen aan deze werkwoorden
gelijk. Zoo wel zoogen en leiden, namelijk, als zetten
enz. zijn afgeleid van het praeteritum van het stam werkwoord.
Zoogen komt af van zoog, praeter. van zuigen; leiden
van leed (leid, Goth. laith), praeter. v. lijden, even als leg-:gen
van lag, zetten van zat, en drenken van drank, oorspronkelijk
praeteritum van drinken.
Doch wat heeft men nu van die i te denken, welke,
achter den praeteritalen vorm van ongelijkvloeijende werkwoorden
komend, een nieuw werkwoord doet ontstaan met
de faktitieve beteekenis bedeeld? Zullen wij dit zonder
verder onderzoek laten, en de zaak bloot als bestaande
aannemen ? Neen! Vanwaar is aan dien vorm die kracht
eigen? Zoo vraagt onze geest onwillekeurig. Bij het feit te
berusten, als ware het door een onnaspeurlijke oorzaak dus
geworden, gaat niet aan. De taal, en elk verschijnsel in
de taal, is een voortbrengsel van menschelijke schepping.
Zouden wij dan niet geroepen zijn om 's menschen eigen
werk te doorgronden? Zouden wij dan niet trachten terug te
vinden. wat onze voorvaderen geweten en gedaan hebben?
Bopp zegt ergens van de klanken, die afgeleide woorden
vormen, dat wij ze niet zonder ze onderzocht te hebben, als
bovennatuurlijke, mystische grootheden moeten aanstaren.
Neen wij moeten ze niet als uit den hemel gevallen aanmerken,
als Ware er geen kenbare zamenhang tusschen den
onnaspeurlijken oorsprong en de beteekenis; maar hunnen
aard en kracht moeten wij op het spoor trachten te komen.
Zoo ook moeten wij eene verklaring van die j, welke in het
Gothisch het kenmerk is der faktitieve werkwoorden, pogen
te vinden.
Dezelfde uitnemende taalkenner, dien ik zoo even noemde,
Jaarg. VI. 2
18
heeft werkelijk reeds eene bevredigende oplossing der vraag
gegeven. In het Sanskrit hebben de faktitieve werkwoorden
eenen vorm, die kennelijk oorspronkelijk één is met
dien dezer werkwoorden in het Gothisch. Daar, namelijk,
bestaat het kenmerk dier werkwoorden in de lettergreep ay
(aya) , aan den stam toegevoegd. Bij voorbeeld kára (ik
maak), lcárayárni (ik doe maken); véda (ik weet), veäayámi (ik
doe weten). Van dezen klank ay (aya) is kennelijk in het
Gothisch slechts de konzonant in de gedaante eener j over·
gebleven, en wij moeten van die j het wezen in het Sans:
krit· trachten op te sporen. Dit nu heeft BOPP gedaan, door
de opmerking, dat die lettergreep ay (a'l/a) kon terug gebracht
worden tot den wortel i, gaan, of î, wenschen, waarvan
zij door guna, of versterkende voorvoeging van den klank
à) is ontstaan. Zoo zou, bij voorbeeld, kárayárni (ik doe maken)
eigenlijk beteekenen : ilc ga rnaken , gelijk werkelijk in
het Sanskrit verscheidene werkwoorden van beweging tevens
rnaken beduiden; of wel: ik wensch rnaken. Dit laatste komt
mij het waarschijnlijkste voor. Ik wenscn maken, namelijk,
is zoo veel als ik geef mijnen wenscn te kennen, dat er gemaakt
worde; ik beveel, dat er gemaakt worde. of gelijk men in het
Engelsch zegt: I desire (nim) to make, en in het Latijn facere
jubeo, waar wij zeggen: ik laat maken.
Zoo is derhalve de faktitieve vorm der werkwoorden, in
ons tegenwoordig N ederlandsch nog over, mijns bedunkens,
genoegzaam verklaard. Maar ook de omschrijvingen zeI ven,
welke wij bezigen om het begrip van een faktitief werkwoord
uit te drukken, behoeven eene uitlegging. In het Sanskrit
worden regelmatig van. alle werkwoorden op de aangeduide
wijze faktitieve werkwoorden gevormd. Doch zoo iets ging
in het Gothisch reeds niet meer aan, en is in ons tegenwoordig
N ederlandsch ondenkbaar: wij moeten ons met den
voorraad van besta.mde faktitieve werkwoorden vergenoegen.
en voor het overige het begrip door omschrijving wedergeven.
De hulpwerkwoorden nu, die ons daartoe dienen, zijn
laten, doen en voorheen, met dit laatste afwisselend, maken.
19
Dat laten met eenen infinitief een faktitief werkwoord omschrijft,
blijkt uit zegswijzen als laten drinken, laten zuigen,
die zoo veel als drenken, zoogen ,beteekenen. Maar wat beteekent
nu laten zelve, dat het die kracht heeft? Het woord
laten heeft tot stam het bij ons verloren bijvoegel. naamwoord
lat, Goth. lats, Hoogd. lass, dat traag, langzaam,
beduidt. Van daar komt in het Goth. het faktitieve lat jan ,
dat traag maken, ophouden, doen 8tilstaan, beteekent, dus ons
letten, zoowel in beteekenis als in vorm. Den stamvorm
zelven van dat adjektief lat gee:(t ons laten terug, hetwelk
derhalve traag, langzaam zijn, naauwelijks voortkomen, stilstaan
beduidt. Maar gelijk menigmaal het geval is, bij voorbeeld
met breken, buigen, heden, bewegen enz. I zoo werd ook
laten in eene transitieve beteekenis genomen, en sedert gaf
het ongeveer hetzelfde als letten, dat is tot staan brengen te
kennen. Ziedaar dan de oorspronkelijke kracht van laten, als
middel tot omschrijving van een faktitief werkwoord gebruikt.
Het beteekent tot staart, tot 8tand brengen, doen bestaan, en ik
laat drinken is zoo veel als ik doe drinken bestaan, ik breng
drinken te weeg.
IJoen is van lieverlede nagenoeg bij uitnemendheid het
werkwoord, dat een te weeg brengen der handeling te kennen
geeft, geworden. Welke is ook van dit werkwoord de eigenlijke
beteekenis? Ten einde de oorspronkelijke bete eken is
van dit werkwoord op het spoor te komen, dient men het
eerst eens te zijn over zijn etymologischen aard, en jllist
deze schuilt achter vele duisterheden. Het is een in den
hoogsten graad onregelmatig werkwoord. In het Gothisch
vinden wij het werkwoord, ten minste niet met die beteeken
is ,terug. In het Oudhoogduitsch bestaat het in de gedaante
van tuon (doen), waarvan de tegenw. tijd van den
indicatief luidt: tuom, tuo8, tlWt, tuome8 enz. evenwel met
vrij wat weifeling in de vormen, hetgeen een teeken is, dat
hier oorspronkelijk een vaste regel ontbrak ten gevolge daarvan
dat men het rechte spoor der verbuiging kwijt was geraakt.
Dit tuon heeft in het praeteritum dezen vorm: teta,
2*
20
tati, teta, tatumes, tatut, tatun. Hier heeft eene opmerkelijke
verwarring plaats van sterke en zwakke vormen: teta
is een zwakke vorm, en, werd naar den eisch van dezen vorm
regelmatig door verbogen, zoo zou de tijd moeten luiden:
teta, tetó8, teta, tetumes enz. '1 'a ti (de zde pers.), daarentegen,
is een sterke vorm, die een praeteritum veronderstelt,
als volgt: tat, tati, tat, tatumes enz. Dit sterke tat noopt
ons een thans verloren tetan, tat, tetan, aan te nemen, dat
in het Goth. didan, dad (dédum) , didans, moet geluid hebben,
en daar werkelijk bestaan heeft, blijkens het woord deäs
in mi8sader18 (misdaad), en de uitgangen van het praeteritum.
der zwakke werkwoorden (-da, -de8, -da, dédum, -diduth,
-deaun) , in welke het onmogelijk is de sporen van een verloren
didan te miskennen. Het Goth. dida nu (praes. van
dat verloren didan) had volkomen het aanzien van een zwak
praeteritum. Werkelijk· schijnt het daarvoor gehouden te
zijn geworden. Zoo toch zou het zich laten verklaren, dat
in het Oudhoogd. de vorm teta, hetwelk aan het Goth. dida
beantwoordt, in enkele personen als praeteritum optreedt,
en dat bij ons deed en in het Eng. did als praeter. gelden I).
Maar dat Oudhoogd. tuon geeft ons aanleiding om op te
klimmen tot een nevens didan bestaanden vorm, waarin een
w voorkwam, dns: di/ian 2). Immers het behoeft geen betoog,
dat de v (w) in de voorgaande, zoowel als in de volgende
vokaal, in diervoege vermag te versmelten, dat de vokaal
0 (u) ontstaat. lJivan nu bestaat in het Goth. werkelijk.
Doch is het niet onmogelijk, het Goth. divan voor
den oorspronkelijken vorm van ons doen te pouden? Het
beteekent dood zy'n (vgel. Eng. to die), en hoe deze beteekenis
met die van doen te rijmen? Maar dood zijn is de eerste
beteekenis niet, noch kan zulks zijn. De eerste beteekenis
1) Vroeger moet er bij ons ook een prae!er. dad bestaan hebben. Vandaar
in het Middenneder\. het praeter. conjunct. daede, en hoe zon het ver\. deelw.
gedaan (d. i. gedaden, in plaats van pededen) knnnen zijn, als er geene a in een
der vormen van het werkw. ware voorgekomen om dien vorm te doen ontstaan?
2) Zoo bestaat in het Middenned. dijden, nevens dijen, Goth. t heihan.
21
is mat, loom, lam, ontzenuwd, ontspannen zijn. Door afdaujan
vertaalt ULFILA het Grieksch iKÀVUV, in den overdrachtigen
zin van ontwrichten, vermoeijen , verslappfn (Matth. 9, 36.
Gal. 6, 9). Zoo zijn wij reeds niet zoo ver meer van de
beteekenis van het Goth. lats, dat immers ook traag en slap,
en van het Hoogd; lass, dat loom, vermoeid, abgespannt, beteekent.
Zoo zal dan divan oorspronkelijk hetzelfde als letten,
d. i. ontspannen, uitspannen, de beweging stremmen. doen
stilstaan, tot staan en tot stand brengen beduid hebben, waarmede
de beteekenis van doen verkregen is. Te minder mag
men zwarigheid zien om aan doen die oorspronkelijke beteekenis
toe te schrijven, vermits aan doen, of liever aan het
Goth. divan, het Grieksche T[{}1Jf'L (wortel (hF) en het Sanskrît
dhá beantwoorden, die beide 8tellen, dat is tot staan
brengen, beteekenen. Het Gr. T{{t1Jf'L wordt, gelijk vroeger
ons doen, met een naamwoord vereenigd, als middel tot omschrijving
van een faktitief werkwoord gebezigd. In het Goth.
sloot het gebruik van het woord in den zin van dood zijn 1)
elke andere opvatting uit, en in het gemis van een woord,
dat doen beduidde, voorzag het werkwoord tau jan (d. i. maken,
gereed maken, nog in leér touwe1~ en zeem touwen over),
waarin ik geneigd ben eene wellicht min of meer opzettelijke
wijziging van daujan te zien. Daar toch het faktitieve
daujan (dood maken) de oorsprong was geworden van dauths
(dood, ge8torven), dauthu8 (de dood),' dauthjan (dooden), dauthnan
(sterven), zoo was het onbruikbaar geworden Dlll, ongewijzigd,
in den zin van stellen, doen bestaan, maken, doen, te
dienen.
N u rest ons nog de oorspronkelijke beteekenis van maken
op te sporen, dat vroeger, even als doen,. ook met een infinitief
een faktitief werkwoord vermocht te omschrijven, men
denke slechts aan de uitdrukking in den Staten-bijbel: die
Israël zortdigen maakte. Den stam van maken vinden wij on-
1) Ook in het Grieksch beteekent ot XE Kf""liiruç , de dooden, eigenlijk de vermoeidetl.
daar dat deelwoord behoort bij xáw"". verlfloeijen.
22
getwijfeld in het woord male, N oordsch male (rust), makr (rustig,
licht te leiden, in één woord ons mak). Hier dus hebben
wij weder het denkbeeld van ,~til, zich niet levendig roerend,
en maken zal eigenlijk 8til zijn, en, transitief gebruikt,
8til doen zijn, tot stil8taan, tot staan, tot 8tand brengen beo
teekenen. Even als nevens laten, letten bestaat, zoo bestond
nevens maken voorheen melclcen (thans mikken), hetwelk eigen·
lijk treffen beduidt, dat is slaan, neêr8laan, en dus wederom
aanvankelijk 8til doen zijn, ten val brengen. In de verwante
talen vinden wij den stam terug, in het Sanskr. mah, groeijen,
en maha (groot), Gr. (-'Érag, Lat, magnus , Eng. much. In het
Lat. is de stam vermeerderd met den uitgang n, in het
Grieksch en in het Goth. met l, want (-'Érag staat voor (-'ÉraAg,
het Goth. mileils (groot). Is die overeenbrenging van woorden,
die groot beteekenen, met ons maken juist, dan zal deze
beteekenis (groot) uit die van opgericht (tot .~taan gebracht) ontsproten
zijn. Werkelijk beteekent maken in het N ederlandsch
oprichten, uit den val of uit eert vervallen IJtaat herstellen. Dus
spreken wij van gebroken speelgoed maken, en zegt MELIS
STOKE, dat Graaf FLORIS het huis te Muiden kocht en deed
maken, dat is, uit verwaarloo8den staat in orde deed brengen.
W. G. BRILL.
OVER HErf BIJNA VERGErfEN VOORVOEGSEL ..1.-.
Er zijn waarheden, die I hoe gegrond ook en bij de des·
kundigen boven allen twijfel verheven, bij het algemeen geen
ingang vinden, omdat tot de erkenning kundigheden worden
vereischt, die niet iedereen bezit. De Taalkunde is, tot
groot nadeel voor hare uitbreiding onder het volk, rijk
aan voorbeelden, die het gezegde bevestigen; dit komt door·
dien het ongeloof hier nog bijzondere oorzaken heeft. Iedereen
'spreekt en verstaat zijne moedertaal, heeft er eenig onderricht
in ontvangen. en rekent zich daardoor in staat gesteld
en bevoegd om over zaken, haar betreffende, een oordeel te
vellen. Werkelijk is iedereen er tot op zekere hoogte toe
in staat; doch wie geene ernstige studie van haar heeft gemaakt,
weet niet, dat zijne bevoegdheid grenzen heeft. De
grenslijn kent hij natuurlijk nog veel minder; en nu verwerpt
hij alles wat aan de andere zijde ligt, vooral datgene,
wat men alleen door vergelijking met andere, hem
onbekende, talen is te weten gekomen, zoodra dit slechts
eenigszins wonderspreukig klinkt, en in strijd is of schijnt
te zijn met zijne eigene bevindingen of met hetgeen hij
vroeger op gezag van anderen, te recht of te onrecht, als
waarheid heeft aangenomen. Ook hebben de grammatici
zei ven dikwijls redenen tot mistrouwen gegeven. Hoe vele
toch zijn er niet geweest, die louter producten hunner
verbeelding, van allen grond ontbloot, voor goede munt in
omloop gebracht, en zelfs verhalen verzonnen hebben om
24
aan hunne beweringen den schijn van historische waarheden
te geven! Ongeloof in grammatische zaken is dus tot op
zekere hoogte zeer verschoonlijk.
Onder de miskende waarheden behoort ook de verwantschap
van onze taal met bijna alle talen van Europa en met sommige
van het verre Azië. Het is historisch bewezen en
wordt ook vrij algemeen erkend, dat ons voorgeslacht herkomstig
is uit het werelddeel, waarvan de oudste geschiedkundige
berichten tot ons gekomen zijn; doch hoevelen zijn
er, die gelooven, dat onze voorvaderen met die der Latijnen
en Grieken, Ieren en Russen, Perzen en Meden, Baktriërs
en Indiërs ééne familie, één huisgezin hebben uitgemaakt.
welks leden eenerlei spraak hadden, en elkander verstonden,
zooals wij onze ouders en kinderen, onze broeders en zusters
verstaan? Die bewering schijnt al te ongerijmd, strijdt al
te zeer met de dagelijksche ervaring, dan dat het bloote
vermoeden in een gezond brein zou kunnen oprijzen! "Onze
taal," zeggen velen, »is kennelijk verwant met het Hoogduitsch
en Engelsch, misschien ook wel met het Deensch
en Zweedsch. Dat die talen, misschien, in overoude tijden
één waren met de onze, is mogelijk, is denkbaar; een
aantal woorden toch zijn geheel dezelfde als de N ederlandsche,
of hebben er groote overeenkomst mede. Maar wie
een weinig Fransch en Italiaansch, Latijn en Grieksch geleerd
heeft, weet wel beter, dat deze talen niets met de
onze gemeen hebben dan enkele woorden, die wij er uit
hebben ontleend. Van de overige behoeft men niet eens te
spreken. Welk Nederlander verstaat ook maar een woord
van een Pool of een Rus? en klagen niet zelfs de taalbeoefenaars
van beroep over de moeilijkheid om maar een regel
Sanskrit of Zend te leeren verstaan? Dit alles zou immers
geheel anders moeten wezen, indien er eenheid van oorsprong
bestond !" Weinig ontboezemingen schijnen meer grond van
waarheid te hebben, en toch, niets is meer waar en zeker
dan de oorspronkelijke eenheid der genoemde talen, blijkende
uit de overeenstemming van woorden en wetten; eene over25
eenstemming , zoo in het oog loopend voor ieder die haar
zien wil, dat de overtuiging van de oorspronkelijkeidentiteit
der genoemde talen zich onwederstaanbaar aan hem opdringt.
Die overtuiging is ook niet zóo moeilijk te erlangen,
als zulks misschien wel schijnt. Daartoe is niet noodig, dat
men al die talen gaat aanleeren ; men stelle slechts een
weinig vertrou wen, niet in het verstand en het doorzicht
dergenen, die tijd en krachten aan de taalstudie wijden, maar
bloot en alleen in hunne mededeelingen van feiten; en
men bedenke er bij, dat er eer noch voordeel, maar alleen
beschaming te behalen is met opgaven, wier valschheid ieder
aan den dag kan brengen, die zich in het bezit van de
woordenboeken en spraakkunsten der genoemde talen gesteld
heeft. Wien het aan gelegenheid of middelen ontbreekt om
die opga ven te verifieeren , die geloove ze, gelijk men berichten
uit verwijderde oorden aanneemt; verder behoeft
het geloof niet te gaan, over de daaruit afgeleide gevolgtrekkingenkan
ieder zelf oordeel en.
Van geene waarheid is de erkenning belangrijker en noodzakelijker
voor de uitbreiding van ware en grondige taalkennis
dan van de bovengenoemde. Immers met het aannemen
en verwerpen staan of vallen tevens voor ieder ih
het bijzonder al de resultaten, die de vergelijkende taalstudie
heeft verkregen. Het kan daarom niet anders dan nuttig
en doelmatig zijn, indien de Taalgids, die reeds zoo dikwijls
van taalvergelijking heeft moeten spreken, nu en dan opmerkzaam
maakt op woorden en verschijnselen, die van de
bedoelde oorspronkelijke eenheid getuigen. Zulke blijken
zijn wel is waar talloos, zoodat men er niet naar behoeft
te zoeken; doch zij zijn niet alle even overtuigend voor hen,
die niet volledig bekend zijn met de wetten, volgens welke
de woorden in den loop der tijden van vorm en beteekenis
veranderen. Zoodanige woorden echter, die geheel oO\"eranderd
zijn gebleven, waarvan de identiteit in de verschillende
talen van zelve in het oog springt, die spreken ongetwijfeld
het sterkst.
26
Tot de sprekendste bewijzen reken ik het ontkennende
voorvoegsel a- in ons amechtig, uit amachtig, onmachtig,
machteloos, welk woord, lang miskend en in aam-echtig
misvormd, door Prof. DE VRIES (Taalg. I, 247 v.) in zijne
Ware gedaante en beteekenis hersteld is. Wel is waar, het
bedoelde a- komt, noch kwam, in onze taal, ooit op zich
zelf staande als een eigenlijk zelfstandig woord voor. maar
het laat zich zoo gemakkelijk van het woord, waarvoor het
gevoegd is, afscheiden, en heeft I op misschien éene uitzondering
na, eene zoo zekere en bepaalde beteekenis, als men
bij eenig woord kan wenschen. Het merkwaardige van dit
thans bijna vergeten voorvoegsel bestaat hierin,dat het niet
alleen bij de meeste oudere Germaansche volken, maar ook,
in het verre oosten, bij de Indiërs, Bactriërs en Armeniërs
in gebruik was, en bij de Grieken nog heden ten dage. Bij
de Grieksche taalkundigen staat het bekend onder den naam
van de beroovende a (alpha privativum). Voor klinkers heeft
het in die taal, ter vermijding van de onaangename gaping
(Matus), eene n achter zich; ook in het Sanskrit en Zend
luidt het voor vocalen an-, doch in het Armenisch schijnt
het alleen onder den laatsten vorm voor te komen.
Eer wij overgaan tot de beschouwing van de weinige Nederlandsche
woorden, met dit voorvoegsel gevormd, moeten
wij nagaan, welke wijzigingen zijne beteekenis in de Germaansche
talen ondergaan heeft. Vooraf zal ik een paar Indische
voorbeelden aanvoeren, waarin de ontkennende kracht
van a- en au- duidelijk blijkt, en wier tweede lid kennelijk
verwant is met woorden in Europesche talen. Ik kies daartoe
a-mala, vlekkeloos, zonder vlek, hd. mal in MuUermal; auanta,
oneindig, zonder einde, goth. audeis; a-pád, zonder
voeten of pooten, lat. pes, ped-is; a-bala, krachteloos, zonder
krac1tt, lat. (de)biUs.
In tusschen is 0 n t ken n i n g wel niet het eerste begrip,
het grondbegrip van a- geweest, maar verwij dering,
verwijzing naar een afgelegen punt in de ruimte of in den
tijd. De beteekenis van verwijdering in de ruimte blijkt
27
niet onmiddellijk bij skr. en gr. a-, an-, maar bij het Germaansche
achtervoegsel, terwijl a- omgekeerd in het Sanskrit
en Grieksch een verwijderd zijn in den tijd te kennen geeft.
Die zin toch moet wel gehecht worden aan het augment a-,
gr. i-, dat in verledene tijden dient om de gedachten van
het tegenwoordige af te trekken en op het verledene te
richten. Vat men de beteekenis van het augment z60 op,
namelijk als een aanwijzend of verwijzend voornaamwoord,
dan behoeft men niet met BOPP en anderen in het Skr.
en Gr. augment eene on t ken n i n g te zien, en de verleden
tijden aan te merken als ontkenningen der werkelijkheid,
wat zeker wel eenigszins vreemd klinkt, en BOPP zelven
kennelijk in verlegenheid brengt.
Uit het begrip van a fw ij z en vloeit dat van ontkennen
onmiddellijk voort. De man van levendige gebaren wijst
bij eene ontkenning even goed van zich af als bij eene weigering.
Wij zeggen, dat wij een gevoelen, dat men ons wil
opdringen, verwerpen, wanneer wij het onaannemelijk vinden,
het niet kunnen aannemen, d. i. voor onwaar houden en
ontkennen. Beschuldigingen ontkennen heet ze van zich
afwerpen; lat. ne(jare en abnegare, en gr. dl!Véicr{taL beteekenen
te gelijk ontkennen, en weigeren of afslaan en ver-
1l)erpen. De begrippen van verwijdering en ontkenning zijn dus
naauw verwant, het eerste is het symbool van het tweede.
Dat a- in het Germaansch verwijdering beteekende , blijkt
uit vele voorbeelden, en vooral uit zijne overeenstemming
met uit. De beteekenissen van a en uit loopen als het ware
evenwijdig. Alleen de ontkennende kracht wordt bij uit
gemist; men treft die daarentegen aan bij ohd. ur-, dat met
uit gelijkstaat en met á- afwisselt. Zoo schrijft het Oudhoogd.
onverschillig áwikki en urwikki (zonder wegen), á1terz
en urkerz (zonder hart, zonder verstand).
Het begrip van uit, vindt men, onder een groot aantal
ander.e voorbeelden, in osaks. ágangan (uitgaan), áklópan
(uitspringen), áciosan (uitkiezen), ágeban (uitgeven, uitleveren);
in ags. ádrifan (uitdrijven), ádelfan (uitdelven) enz.
28
Daar nu het uitdrijven en uitnemen uit iets het
berooven van dat iets, en het uitgaan uit iets het verliezen
en beroofd worden uitmaakt, is het zeer natuurlijk
dat á·, figuurlijk opgevat, eene beroovende en ontkennende
kracht verkreeg, en dan overeenkwam met on~ onten
on·, en met zOllder. Zoo beteekent b. v. osaks. áwerdian
zoo veel als: van werdh of waarde berooven, dus bederven; ags.
ábethecian: van bedekking berooven, ontdekken, ontblooten.
Duidelijk blijkt de ontkennende kracht in ags. ámód, zonder
mód (verstand), onverstandig; in ofri. éUve, zonder UI (leven),
levenloos; éfeUe, zonder fel (vel), van huid of vel
ontbloot, ontveld.
Opmerkelijk is het, dat ook het Latijnsche woord, dat
,tit uitdrukt, namelijk e:JJ. insgelijks soms berooving en ont·
kenning aanduidt. Men denke aan exanimf'<re, (ontzielen),
van anima, ziel, leven; aan e:JJcorni8,. zonder horens, van
cornu (hoorn); ezo8si8, zonder beenderen, van 08 (been);
excor8, zonder hart of verstand, van cor (hart).
Liet uit ons bij de vergelijking van á· een oogenblik alleen,
het sluit zich weder aan bij de volgende beteekenis. In
uitlezen, uitpraten, uitregenen, uithouden en dergelijke geeft
uit te kennen, dat de werkingen lezen, praten, regenen,
houden plaats vinden tot aan zekere grens, waarover zij niet
kunnen voortgezet worden, waar zij als het ware een einde
moeten nemen. Als een boek ten einde toe, tot aan de
laatste syllabe gelezen is, dan kan men wel van voren af
aan beginnen, maar verder lezen gaat niet; als men iemand
ter dood toe heeft gepijnigd, dan houdt. het pijnigen op, men
kan zijn lijk nog mishan.delen, maar het gevoel is er nit, de
persoon lijdt er niet meer onder. Dit begrip wordt ook
door á· uitgedrukt, b. v. in ags. áraedian, uitlezen, ácwellan,
ter dood toe pijnigen; ádogian en áberan, tot het uiterste
toe doorstaan, dulden, uitstaan; ofri. ásla, ter dood toe
slaan, doodslaan.
Uit het begrip uit·, ten einde toe, ontwikkelden zich nog
twee andere zoo zeer verwante, dat zij niet altijd behoorlijk
29
te onderscheiden zijn. ·Wanneer eene werking tot aan de
uiterste grens is voortgezet, dan is niet zelden het voorwerp
in een anderen toestand geraakt, van den vorigen geheel verschillende.
Ook dit wordt door á- gedrukt, b. v. in ags.
ábittrian, áblakan, áblendian, verbitteren, zwart maken,
blind maken, enz. Bedenkt men, dat naast de g~noemde en
dergelijke woorden ook bittrian, blacian, blenrlian (verbitteren,
zwart maken en blind maken) bestaan, en dat feormian
reinigen, en áfeor'mian, geheel, door en door reinigen beteekent
, dan moet men aan á- ook hier het begrip ten
einde toe, zoo ver mogelijk toeschrijven, ofschoon
znlks bij de eerst opgenoemde woorden ábittrian enz. niet
zoo duidelUk blijkt.
Het begrip van door en door, zoo ver doenlijk, tot het uiter8te
toe onderstelt het begrip van sterk, met groote inten-
8iteit, dat o. a. door zeer wordt uitgedrukt. Dit is insgelijks
aan á- eigen geweest, b. v. in ags. afeorhtian, van yrees,
beven, dus: zeer yreezen, naast feorhtian, vreezen.
Ook aan het Grieksche voorvoegsel is, gelijk men weet,
het begrip van intensiteit verbonden, in welk geval het door
de taalkundigen alpha inten8ivum genoemd wordt.
Nu wij door de vergelijking met de verwante talen de verschillende
opvattingen van ons voorvoegsel kennen, kunnen
wij overgaan tot beschouwing der Nederlandsche woorden,
waarin het voorkomt. In de bekende psalmen ten tijde
van Karel den Grooten of kort na hem, kennelijk door een
Zuid-Nederlander, uit het Latijn vertaald, trofmen volgens
de bekende glossen van den Leidschen hoogleeraar Lipsius het
woord aleiva (ook aleivon en aléva geschreven) aan als vertaling
van lat. reliquiae, oyerblijfselen, te weten in Ps. XVI, 14,
Ps. XX, 13 en Ps. XXXVI, 37. De tekst der Vulgata is
in de twee laatst vermelde plaatsen volstrekt onverstaanbaar;
alleen Ps. XVI, U levert een eenigszins verstandigen
zin: » Et demisel1tnt reliquias (aleiva) su as parvulis 8ui8." »En
zij hebben hunne overblijfselen hunnen kinderkens achter
gelaten." De Staten-overzetters bezigen hier overschot; doch
30
VAN DER PALM bracht het Hebreeuwsch over door: -Laat
hen hun rijkdom aan hun telgen achterlaten." Hoe het zij,
aleiva is duidelijk genoeg. Het bestaat uit a- en een afgeleiden
vorm van het werkwoord lijven, waarvan wij ons
(b)l~'uen hebben gevormd, en dat in de oude verwante talen
de beteekenis had van ter plaatse gelaten, niet weggenomen
worden. Aleiva zijn derhalve dingen, die zijn gebleven, die
men niet medegenomen , maar verlaten heeft. en á- drukt
hier dus verwijdering, scheiding uit.
Met ontkennende kracht trof men volgens dezelfde glossen
het voorvoegsel á- aan in awighi voor invium, woeste plaats
waar geene wegen zijn, in Ps. CVII, 40. De Latijnsche
tekst luidt: »Et errare fecit eos in invio et non i1t uia," in
onze overzetting: "Ende doetse dwalen in het woeste
daer geen wegh en is."
V erandering van toestand wordt door a- aangeduid in
aluMi, gebiedende wijs van aluhtian, verlichten, licht maken,
voorkomende Ps. XIII, 4: )) lllumina oculos mcos" ,) Verlicht
mijne oogen."
Denzelfden zin heeft á- waarschijnlijk ook in abulgi, toorn,
ira, van belgen. boos maken, dat ten minste zes malen voorkomt;
of het zou moeten zijn, dat a- ter versterking van het
begrip moest dienen, om hevigen toorn uit te drukken; benedc,
lll kom ik hierop terug.
In het Middelnederlandsch zijn tot nog toe slechts bekend:
amacTtt, onmacht, amachtich, onmachtig, asaghe, beuzelpraat,
onpraat. gelijk onkrzeid, onmenscn, ondier, en abolghe, verbolgenheid.
KILlAAN vermeldt in zijn woordenboek: abolghe, toorn.
verontwaardiging, abolghigh, toornig; aweerd, zonder waarde,
gering; aweerdigh, verontwaardigd, knorrig; awegh, afgelegen
plaats, waarheen geen weg leidt; awijs, onwijs; awijse,
verkeerde wijze, ook als zotternij of scherts opgevat; en
awijsigh, ongerijmd en schertsend. Bij hem heeft het dus,
behalve in abolghe, uitsluitend ontkennende kracht.
Het Nieuwnederlandsch heeft slechts twee woorden over31
gehouden, waarm a- voorkomt, het reeds boven vermelde
amechtig uit amachtig (onmachtig) ontstaan, en oubollig, zonderling,
dwaas, gek, dat nog in de XVIIde eeuw zeer in
gebruik was, en hier en daar onder het volk nog gehoord
wordt. Oubollig is eene verbastering van abolgig (toornig),
ontstaan, toen het grondwoord abolge (toorn), in onbruik
raakte. Ook dit had reeds in de uitspraak eene wijziging
ondergaan, die uitstekend geschikt was om het geheele
woord onverstaanbaar te maken. Men was, blijkens de opgave
van KILlAAN , begonnen oubolge uit te spreken. evenals
ook auwegh en ouwegh, auweerd en ouweerd, auwij8e en
ouwij8e enz., in plaats awegh, aweerd, awij8e. Deze verbaste~
ring, die vóor de w zijn begin nam, doch v60r de m in
amechtig niet plaats had, moest het gevolg hebben, dat men
de beteekenis van a- geheel vergat; te meer, daar men in
amechtig eene zamentrekking van adem zag, en dien ten gevolge
aám-echtig schreef. Toen a-bolge in onbruik raakte,
vergat men ook de ware beteekenis van abolgig, toornig, dat
nu oubolgig luidde. Men dacht alleen aan de dikwijls eenigszins
belachelijke handelingen en gebaren van iemand, die
buiten zich zeI ven is van toorn, en men verlo')r de oorzaak,
den hartstocht uit het oog. Hetzelfde verband, dat er bestaat
tusschen de twee opvattingen van rrtzenq en dol strekte om
aan oubolgig de beteekenis van ijlhoofdig te geven. Men is
razend en dol van woede, maar ook van krankzinnigheid. Toen
nu oubolgig den zin van ijlhoofdig had gekregen, meende men
in oubolgig het woord bol, hoofd, aan te treffen, en daarmede
was de verandering in onbollig gegeven. Nu verstond
men echter ou- nog niet; dit maakte, dat men na allerhande
variaties op hetzelfde thema gemaakt, en obollig en hohoUir;
geschreven te hebben, eindelijk in holbollig gemoedsrust
vond, dat volgens TEN KATE, Tweede proeve van geregelde
afleiding, II, 594b , »als't hoofd op hol hebbende" moet
opgev:ü worden. BILDERDIJK kende het woord evenmin,
en hield oubolligheid voor • ave-bolligheid (on-vernuftigheid),
van ave en bol, hoofd;" zie zijne A.antee1ceningen op HUY32
GENS, 10 het zesde deel der door hem bezorgde uitgave,
blz. 146.
Den nadenkenden lezer zpllen nog een paar vragen op
de lippen liggen. Het moet hem bevreemden, dat de tweede
vorm, die met n (an-), welke in het Sanskrit, Zend en Grieksch
wordt aangetroffen, in het Germaansch niet voorkomt 1); en
dat het Latijn, tusschen de oostelijke talen en de onze in
liggende, geen spoor van het voorvoegsel a· vertoont. Die
bevreemding houdt op, als men in ons on-, hd. 1tn-, en in
lat. in- het vermiste an· erkent. De identiteit van an en zn
wordt bevestigd door de opmerking, dat in- (en im-) niet
alleen de ontkennende, maar ook de versterkende kracht
heeft, die a (d) en an· (dv) bezitten, b. v. in incanu8, geheel
en al grijs, enz.
Onzeker is het tot nog toe, welke de primitieve vorm
is, a- of an-; of a de n van an- afgeworpen heeft, dan
of au- uit a + n bestaat. Bopp is van het laatste gevoelen
en houdt de n voor een bloot euphonisch aanhangsel,
gelijk de Grieksche grammatici sinds lang ten opzichte van
de 11 achter dll- gedaan hebben. De verzwakking van anin
un-, on- en in- verklaart zich heel natuurlijk door de wet
van het evenwicht, zie Taalgid,y V, blz. 55 en volg. Er
bestaat echter, behalve in de Germaansche en Latijnsche vor·
men uno eu in-, nog eene reden om a1t· voor den vroegeren
Germ. vorm van d- te houden, eene reden die door BOPP
1) De volstrekte afwezigheid van an- in het Germaansch is niet bewezen. De
Oudnederlandsche psalmen uit den Karolinger tijd leveren een voorbeeld van het
ontkennende an· op. Het 5de vers van Psalm OXXIII (in de jongere nitgaven
der Vulgata OXXIV) luidde aldus: pForsitan pertransiit anima nostra aquam intolera~
ilem," wat bij MOERENTORF vertaald is door: DBy avonturen soude onse
siete ghegaen hebben door een onverdraechlyck water." De N ederlandsche glos·
salor vertaalde intolerabilem (ondraaglijk) door an-nimendeliken, van niman in
de verouderde beteekenis van dulden, op zich nemen en dragen. De gedrukte
Lipsiaansche glossen, die van onnaauwkeurighede,n wemelen, geven het onver·
staanbare amunendeliken op; doch het door Prof. PLUYGERS wedergevonden hand.
schrift van LIPSIUS zei ven heeft duidelijk annimendeliken. Dit eenige mij beo
kende voorbeeld bewijst echter niet veel, dewijl Je n door de volgende n van
nimen kan veroorzaakt zijn.
33
voorbij gezien IS, maar die misschien niet zonder invloed
op zijn oordeel zou geweest zijn. De a is, blijkens het Sanskrit,
Zend en Grieksch, oorspronkelijk kort, doch in het
Germaansch is zij stellig lang geweest. Dit wordt bewezen
door de Oudhoogduitsch~ schrijfwijze aa-, die in sommige
handschriften wordt aangetroffen, en door de Friesche spelling
ê- in êtilJe en éJeUe, daar de lange 11 in het Friesch ê
wordt, b. y. in Jêr, 8lêpa enz.
N n is het lang worden van een klinker, gelijk bekend is,
dikwijls het gevolg van het wegvallen eener n , zoodat het
Germaansch het vermoeden geeft, dat 11- werkelijk uit anis
ontstaan, even als oudnoordsch {(in) uit 'in en it- (on-) uit 11n-.
Alle tegenstrijdigheid echter laat zich gemakkelijk verklaren
door de onderstelling, dat a- de primitieve vorm is, waarnaast,
misschien om euphonische redenen, de bijvorm anmet
dezelfde beteekenis ontstond, en dat deze bij de vroeger
naar het westen .trekkende volken, bij de Latijnen en de
Germanen, den vorm a- geheel verving. Dat an- leed dan
bij de Latijnen klank verzwakking en werd in-, bij de Germanen,
onderging het de verzwakking in un-, later bij ons
on-, of het verloor de n en werd ter vergoeding verlengd tot
á-, op gelijke wijze als uno in het Noorden in het ontkennende
it- overging, waaruit Deensch u- en Zweedsch Ó-.
Dat men bij het aanwezig zijn van twee vormen den eenen
vóor een medeklinker, en den anderen vóor een klinker
aanwendde, is natuurlijk, en bewijst nog niet voldingend,
dat de n eene bloot euphonische letter is, expresselijk ingevoegd
om den hiatus te vermijden. Hoe waarschijnlijk zulks
echter zijn moge, het verhinderde niet, dat er van a- nog
een bijvorm, skr. apa, gr. dnó, lat. ab, mnI. alJe, nnI. af,
hoogd. ab ontstond. Die afstamming wordt duidelijk bewe·
zen door de overeenkomst der beteekenissen van a- en ave
of af. Af toch drukt, evenals a-, verwijdering in de ruimte
en ontkenning uit. De eerste beteekenis is de gewone, en
blijkt uit vele voorbeelden, als afdeinzen, aftrekken, afdoen,
afgieten, enz. enz.; ontkennend treft men af aan in afgod
Jaarg. VI. 3
34
(ongod) • en afgrond (diepte zonder bodem, zonder grond) en
in aveapraecKc, gekke praat I on praat , bij KILlAAN. Ave en
a wisselen dl:J,n ook met elkander in mnl. aveaaghe en asaghe,
en bij KILlAAN in afwegh en awegh, afweghig1t en aweghig1t,
afgelegen, woest. Vervolgens str{:Jkt de volkomen identiteit
der beteekenis van a en ab in het Latijn ten bewijze der
afstamming. Ook deze taal maakt, merkwaardig genoeg,
van het bestaan der beide vormen gebruik ter vermijding
van den hiatus, door a voor consonanten, ab voor vocalen
te bezigen. Hieruit ziet men, dat a in het Latijn niet ontbreekt,
maar er zelfs zelfstandig, als voorzetsel optreedt.
Doch moet men naast skr. a-, gr. _ d-, lat. in-, hd. ltnen
nl. on- de bijvormen skr. apa, gr. d7fó, lat. ab, hd.
ab en nl. ave en af aannemen, die alle de bete eken is van
verwijdering in de ruimte hebben, dan is tevens verklaard,
hoe het komt, dat skr. a-, gr. d-, lat. in-, hd. un- en ons
on- de beteekenis van verwijdering, die bij germ. éÎ- zoo
zeer op den voorgrond stond, geheel missen; die beteekenis
is blijkbaar op den tweeden bijvorm overgedragen; en
dit maakt wederom mijne gissing, dat het augment " skr. a·,
gr. i-, verwijdering in tijd uitdrukt, zeer waarschijnlijk. Nu
men weet dat het voorvoegsel a- nog in dubbelen vorm als
on-, en als af onder ons voortleeft, kan het ook niet langer
verwonderen, dat de grondvorm bijna is uitgestorven.
Ten slotte nog iets ter verklaring van den overgang in
ou. De lange á trekt in sommige gewesten van ons vaderderland
, in Duitschland in geheele landstreken, naar de 0,
en wordt daar als ao uitgesproken. Deze uitspraak moest
bij ons, vooral v6ör de w in aweerdig enz. den klank au en
ou in auweerdig en ouweerdig veroorzaken.
Moge het verhandelde strekken om ook onder ons Nederlanders
de overtuiging meer en meer ingang te verschaffen,
dat de Indogermaansche talen van éenen oorsprong zijn, en
dat hare vergelijking onderling de oplossing geeft van vele
schijnbaar onverklaarbare raadselen.
L. A. TE WINKEL.
LErl'TERKLANKEN.
DOver tetter BRüCKE BRüCKE BESCHOUWINGEN OVER DE LWI'TERKLANKEN.
Het opstel van den heer Dr. TE WINKEL »Over het begrip
letter en de wijze waarop de letters door de spraakwerktuigen
gevormd worden" op bI. 233 en vgg. van den vorigen jaargang
van dit tijdschrift te vinden en de lezing van een paar
werkjes over dat onderwerp hebben mij aanleiding gegeven
om het volgende stukje te schrijven. Bij het hooge belang
dat de phonetiek als grondslag voor wetenschappelijke taalstudie
heeft, mag men zich met recht verwonderen, dat zij
tot dusver zoo weinig belangstelling heeft ingeboezemd.
't Verheugt mij daarom dat de heer T. W. dat onderwerp te
berde brengt. Mag ik mijn gevoelen ronduit zeggen, dan
komt het mij voor, dat hij echter wat te veel op den zeker
wel verdienden roem van BRÜCKE is afgegaan en de zaken,
die hij behandelt, als doOT dezen voor zoo goed als uitgemaakt
heeft aangezien, daarbij -- bescheidener dan ik -
meenende dat hij als taalkundige zich niet vermeten mogt
om een physioloog op diens eigen terrein aan te tasten.
Maar ik geloof dat zich ook op 't onze gewaagd
heeft en, buitendien, de natuur vraagt ons niet wat ons
vak is en vergunt ons het inzicht harer geheimen alleen op
de voorwaarde, dat wij haar met geen eenzijdigheid aankomen;
hoe moeijelijk 't dan soms ook zij die voorwaarde in
't oog te houden: in dat opzicht is zij zonder genade. Ook
geloof ik dat ik met BRÜCKE meer op ons terrein dan op
het zijne in tegenspraak zal bevonden worden.
3;)
36
Met dat al moet ik mij de mogelijkheid voorstellen dat
ik met bebloede kaken -- niet met beschaamde, hoop ik -
uit den strijd wederkeer: maar ook dan zal mijn opstel nut
gedaan hebben. Ik had er ook over gedacht om het nog
wat te bewaren en van meerdere kennis de verbeteringen
der verkeerde beschouwingen te verwachten, die ik niet mag
veronderstellen, dat er niet in zullen gevonden worden. Maar
in den tegenwoordigen tijd moeten wij allen zamen werken
en niet aan eene onzekere toekomst overlaten wat wij spoediger
door anderen kunnen leeren. Als wij maar de overtuiging
kunnen hebben van niet met door en door slechte
waar ter markt te komen - hebben wij die arrogantie, men
jaagt ons weg - en het vertromyen mogen blijven koesteren
dat de keurders hunne onomkoopbare eerlijkheid paren aan
dezelfde deugd die ik boven bedoelde.
§ 1. Onze stem met hare hooge en lage toonen en met
haren bij iederen mensch verschillenden klank, ontstaat -
wie weet 't tegenwoordig niet? - door de trilling der stembanden.
Ze is een eigenaardig menschelijk geluid, zoo als
de dieren en zoo als de muziekinstrumenten ieder hunne
eigenaardige geluiden hebben.
Om met dat stemgeluid of spraakgeluid, zoo als men het
noemen kan, wanneer er van de spraak gehandeld wordt,
de letterklanken te kunnen voortbrengen hebben wij de spraakwerktuigen
noodig. Welke die zijn weet evenzeer iedereen,
die zich maar eenigzins met dit onderwerp heeft bezig gehouden.
Ook dieren zijn er, die, gelijk dit met het stemorgaan
soms het geval is, zoo ook de spraakorganen misschien
in nog grootere volkomenheid bezitten dan de menseh. Beide
zijn dan ook slechts de werktuigen, die tot voortbrenging
der spraak dienen moeten. De geest, welke die werktuigen
bestuurt om er eene menschelijke taal mede te scheppen,
huisvest in de dieren niet.
§ 2. 't Zal echter goed zijn dat wij ons die organen nog
eens voor den geest brengen. Het stemorgaan evenwel, het
8trottehoofd, is al dikwijls genoeg beschreven om te mogen
37
veronderstellen, dat de herhaalde beschrijving er van hier
overtollig zou zijn.
De voornaamste spraakorganen zijn de tong en de Zippen,
de eerste een zeer bewegelijk, spierachtig ligchaam, dat in
rust zijnde naar achteren altijd in aanraking is met het zachte
gehemelte. Dat zachte gehemelte is een vlies, dat als 't ware
een middelschot vormt tusschen de mond- en de keelholte
en vatbaar is voor verschillende graden van spanning. Het
daalt neder van het harde gehemelte en vormt aan weerszijden
twee bogen, die elkander raken ter plaatse waar de huig
neêrhangt. Tusschen die bogen liggen de amandelen j daar
achter de choanae, waardoor gemeenschap met den neus bestaat;
daaronder is de keelengte, waardoor mond en keel (hier
raak, fauces, geheet en , zijnde een gedeelte van den slokdarm)
in verbinding staan. Met de tanden e11 de wangen zijn
dan alle deelen, die hier te pas komen, opgenoemd.
§ 3. Zonder dat wij de stembanden en dus zonder dat wij
de stem daarbij gebruiken, kunnen wij met verschillende
monddeelen geluiden voortbrengen. Deze geluiden zal ik,
in tegenoverstelling van de stemgeluiden, natuurgeluiden noemen.
Zoo zijn bijvoorbeeld sissen, blazen, brommen, zuigen,
met de tong klappen (schnalzen), smakken, kussen,
enz. natuurgeluiden , die wij of alleen met de lippen maken,
Of alleen met de tong, Of met beide te gelijk. Bij sommige
hebben wij den adem noodig, bij andere niet.
§ 4. Onder die natuurgeluiden is er een, het klappen
met de tong, dat wij in menschelijke talen, al zijn het dan
ook slechts die der Hottentotten en Kaffers, terug vinden.
LEPSlUS beschrijft er vier soorten van en zegt: »es sind dieselben
Zungenbewegungen, die auch von uns, nur nicht als
Wortelemente, gebrancht werden." BRücKE beweert, dat
zij "durch ihre ganze Mechanik von den übrigen Sprachlauten
vollkommen verschieden" zijn en stelt er in zijne
lONeue Methode der phonetischen Transscription," maar vooreerst
geen teekens voor vast, hoezeer hij er daar op uit is om
geen letter in eenige taal voorbij te gaan. Met dat al blijkt
38
het dat die Schnalzlaute, gelijk de Duitschers ze noemen,
dan toch bij de Kaffers en Hottentotten als}) Wortelemente"
gebruikt worden. Het komt mij voor dat de sterkte van
het natuurgeluid oorzaak is, dat men het als zoo op zich zelf
staande beschouwd heeft. Als men eens de I wat sterk uitspreekt,
als men bijvoorbeeld lalala zegt, dan nadert haar
geluid al zeer dicht aan dat van den Schnalzlaut. 't Is als
of de beschaving met de stem meêgewerkt heeft om het natuurgeluid
der I tot het geluid te verzachten, dat wij voort·
brengen, wanneer wij die letter uitspreken.
§ 5. En de I staat hierin niet alleen. Veel sterker nog
dan bij ons de I, hebben de s en de r in onze talen dat
natuurgeluid behouden. In pst bijvoorbeeld vervangt het
zelfs den klinker. 't Is waar. het heeft aan die pretensie te
wijten, dat men dit en dergelijke woorden het regt om een
woord te zijn ontzegd heeft; maar zij voldoen niettemin aan
ons begrip van woord volkomen, hetzij wij met Dr. BRII.I. zeggen:
)) Spraak is de hoorbare uitdrukking der gedachten'
Een woord is een klank, die een begrip uitdrukt," hetzij wij
ons houden aan Dr. TE WINKEL'S bepaling van een woord,
dat het is "een spraakgeluid waarbij men aan iets denkt."
Wil men op "spraakgeluid" drukken en pst die benaming
ontzeggen: daarop komen wij aan het eind van ons opstel
terug.
En ook bij keelletters, als onze gen ch, vernemen wij duidelijk
een schrapend geluid, wanneer wij ze wat hard uitspreken,
en als wij met de lippen een geluid voortbrengen
als wanneer wij rook en , dan doet dit ons aan de p of daarmede
overeenkomende letters denken, ook al houden wij den
adem in, zoodat er van. geen stemgeluid spraak kan wezen.
§ 6. "Laat men den mond zijn gewonen en natuurlijken
stand behouden, dan ontstaat lt. w. wanneer men een geluid
voortbrengt] de klank a," zoo leer ik bij Dr. TE WINKEL.
BRÜCKE zegt dat bij de a het tongbeen denzelfden stand heeft
als in rust, maar dat het strottehoofd er naderbij is gekomen
en daardoor een weinig is opgeligt. Maar ik begrijp niet
39
hoe die heldere a in die slappe vliezen van het zachte gehemelte,
waartegen de tong, als zij in rust is, aanleunt, kan
gevormd worden. Of zou de weerklank van' de monddeelen,
zoo als anderen willen, voldoende zijn om dien klinker te
vormen? Die weerklank in den mond is een groot woord
van weinig inhoud, goed, zoo als zulke woorden zijn, om
onze onkunde te verbloemen of om onze geheimen voor ons
zelf te bewaren, omdat niemand ze begrijpt. Wij zijn er
niet wijzer door dan door BRÜCKE'S verklaring. 't Is wel
vreemd dat eene andere, en naar ik meenen zou de goede,
verklaring en die geheel voor de hand ligt, hier over 't hoofd
IS geZIen. Inderdaad, wanneer men de mondholte in den
spiegel waarn,eemt, dan zal men zien dat bij het uitspreken
der a de keelengte wijder wordt door dat het zachte gehemelte
achteruit omhoog wijkt en zich spant. Blijkbaar ontstaat
de heldere a door het vibreren van dat gespannen vlies.
§ 7. Op diezelfde wijs, maar onder medewerking van tong
en lippen, ontstaan verder alle andere klinkers. Waarom
dus ook hier niet van tong- en lipklinkers gesproken, evenzeer
als men dit doet bij de consonanten? - Doch voor dat
wij verdergaan, over die verdeeling een enkel woord.
Wat lipletters zijn begrijpt ieder terstond, maar bij de benaming
tongletters moeten wij even stilstaan. - Daar de tong
en de lippen de hoofdorganen zijn tot voortbrenging der spraak.
klanken, zoo behooren - op misschien enkele uitzonderingen
na - alle letters onder een dier beide rubrieken gebracht
te worden. Tandletters, verhemelte-letters, keelletters: het
zijn alle tongletters. 't Is echter nu eens de punt der tong,
dan weder de rug, eindelijk ook de wortel, die dient om de
geluiden voort te brengen. Bij de eerste gaat het nog met
het observeren, maar bij de laatste wil ik er gaarne voor
uitkomen dat de vorming der letterklapken mij niet altijd
helder is Hoe bijvoorbeeld die arabische keelklanken, die
gutturales verae van BRÜCKE, worden uitgesproken en phonetisch
te onderscheiden zijn, begrijp ik nog niet. Ik zou er
intusschen toe kunnen komen om deze letters, even als onze
40
g en ch, lceellettel'S of liever nog, op 't voorbeeld van ande
ren, fattcalen te blijven noemen. De andere keelletters, k,
g, ng, zou men beter achter-tong-letters, linguales posteriores,
noemen, De naam dorsales (want zij worden met den rug
der tong gevormd) zou aanleiding geven tot verwarring, omdat
deze benaming door BRÜCKE, die met groote fijnheid alle
nuances der homorgane letters heeft trachten te onderscheiden,
reeds op andere letters is toegepast. De 1J66r~t{)';ig-letter8,
Z. anteriores, die met de punt der tong gevormd worden, zijn
namelijk door dien geleerde. die ze overigens, even als anderen,
eenvoudig tong letters noemt, in dentale, al1Jeolare (naar
het tandkasuitsteeksel zoo genoemd), palatale of cerebrale en
dor,~ale tongletters verdeeld.
§ 8. In plaats van den zuiveren a-klank ontstaat er dus,
zoodra men den tongrug even opligt, een andere, die langzamerhand
in de i overgaat. De overgangsgraden zouden
zeer vele, zijn, zoo men ze slechts goed kon onderscheiden:
ä, é zijn duidelijk verneembaar. » Verkort men de mond·
buis, door het strottenhoofd zooveel mogelijk naar boven te
brengen eu de lippen in te trekken, te verbreeden en te openen
dan ontstaat de i" zegt Dr. T. W., en »handelt men omgekeerd,
laat men het strottenhoofd zakken, terwijl men te
gelijkertijd de lippen vooruitbrengt en nagenoeg sluit en zoodoende
de mondbuis aanmerkelijk verlengt, dan ontstaat oe,
de laagste toon. " Wat daar gezegd is, is onwezenlijk en de
beide hoofdzaken zijn vergeten. Even als voor a komt voor
ieder andere klinker het zachte gehemelte in spanning en
trilling: er is slechts ééne soort van klinkers, die de mensch
voortbrengt, maar daarvan verschillende varieteiten Voorts
wordt - en dit is bij alle achter-tong-Ietters I waartoe ook de
i behoort, hoofdzaak - de tong verdikt, ingetrokken, 't geén
de verheffing van haren rug te weeg brengt en waarmede
veelal een aanklemmen, hetzij van de punt of van de randen
tegen de tanden gepaard gaat. Hoe fijner de i wordt, des
te sterker voelt men die drukking van de punt der tong tegen
de ondertanden, En gelijk alle spieren van den mond, de
41
eene door de andere, wel gemakkelijk zullen worden aanw
gedaan, zoo zal vooral de tongwortel met het tongbeen en
daarmede het strottehoofd zich ook wat verheffen om van
achteren tot die verhooging van den tongrug mede te wer·
ken. De naauwere doorgang achter in den mond is 't namelijk
waarom het hier te doen is.
Bij de oe-klanken, die op overeenkomstige wijs gevormd
worden, de ä, 6, oe, is de tong in rust en zijn de lippen
in hare plaats aan 't werk. Geheel in rust is echter de beweeglijke
tong ook dan niet, maar zij werkt nog mede ,door,
misschien om te maken dat de adem ruimer kan uitst.roomen,
in plaats van eene hoogte, nu eene diepte, eene holte te
vormen, iets dat met een achteruit brengen en verlagen van
het tongbeen en strottehoofd gepaard gaat.
§ !). Doch, hoe beweeglijk tong en lippen ook zijn, twee
tegenstrijdige standen tegelijk aannemen kunnen zij niet. Zij
kunnen echter wel gelijktijdig te zamen werken en uit die
zamenwerking v loeit dan eene andere wijziging van den
klinker voort, dien ik ter onderscheidirig van de tweeklanken
dubbellclanlc wil noemen. Dat wij er in onze taal meer
dan eenen bezitten zullen wij later zien, maar in ons alphabet
heeft alleen de dubbelklank u het voorrecht gehad van door
een eigen letterteeken te worden uitgedrukt. Zij is eene
zamenstelling van oe en i.
§ 10. Wanneer wij een klinker uitspreken, bémerken wij
duidelijk, dat de adem, v66r dat wij het stemgeluid doen
hooren, een oogen blik stokt. De klinkers komen als 't ware
met eene kleine explosie te voorschijn. De oorzaak daarvan
zal wel niets anders wezen dan dat wij die klanken niet,
gelijk bijvoorbeeld de v, de z en zoovele andere letters 'met
de gewone hoeveelheid adem kunnen uitbrengen, die
bij elke ademhaling de luchtpijp doorstroomt, maar daarvan
eene groot ere hoeveelheid moeten verzamelen, opdat de lucht
kracht genoeg hebbe om bij het doorbreken der stembanden
reeds aanstonds dien stemklank voort te brengen. Een klinker
spreken wij met de volle borst uit, even goed als wij met
42
de volle borst zingen slechts in minderen graad. De klinkers
zouden in dit opzigt explo8ive lette/'8 kunnen heeten; maar
om weder geen verwarring te weeg brengen, daar men de
mutae reeds zoo genoemd heeft. zou ik het woord eruptil;ae
verkieslijk achten.
Wanneer wij nu verder opletten dan bemerken wij dat dit
doorbreken door de stembanden, dat de zaak van een oogenblik
is, bij de a niet het volle geluid van de á te weeg
brengt, maar slechts eene à. Om de á uit te spreken moet
de stem. hoe kort ook, toch altijd iets langer worden aangehouden,
gerekt worden. - Wederom nadert de á. hoe
korter en stootender zij uitgebracht wordt, meer en meer de à,
totdat zij daarvan, in 't laatst, niet meer te onderscheiden is,
Die à klank is derhalve de korte a, de a, en de á is eene
gerekte a,
Evenzoo is de e in met de korte e, die zoo zij gerekt wordt
in é verandert; zij moet niet verward worden met den è-klank,
d. i. de korte ä. I in ziJt is kort, in zien gerekt; 0 in
poot is gerekt; in pot? kort? ja, maar de korte a, die geheel
anders klinkt dali de 0 in dom, al hebben wij voor die beide
klanken niet meer dan één teeken. Zou die andere 0 niet
zoowel de korte 6 als, in sommige woorden, de korte oe
kunnen zijn P En is de korte u (want dubbelklanken kunnen
ook kort zijn, tweeklanken niet), is de ti werkelijk altijd
wat zij voorstelt, of is zij ook wel eens eene korte eu, een
gecombineerd teeken , dat aangenomen "is om een klank uit
te drukken, die het naast aan de ö komt, dat is een dubbelklank
, dien men als uit 0 en e ontstaan beschouwt?
§ ] 1. Lange of korte klinkers vormen met de i en oe
tweeklanken, dus zegt men. De schrijfwijs is wel voor die
beschouwing, maar de natuur dier tweeklanken niet. Wanneer
men een klinker na een anderen klinker uitspreekt en
aan den tweeden even veel regt wil geven als aan den
eersten, hem evenzeer klinker wil doen zijn, dan komt daar
altijd die stokking van den adem tusschenbeide, Bij onze
tweeklanken is dit echter niet het geval. De germaansche
43
tweeklanken zijn, om het zoo te noemen, afdalend in toon :
de romaansche zijn opklimmend. Ten minste meestal.. Bij
onze tweeklanken heeft de eerste klinker den toon en de
tweede, met vermindering van klank uitgesproken, verandert
in den spirans w of j; die spirans heeft hier die eruptie der
stem niet noodig: de klank au is niet aoe, maar aw. In
het fransch daarentegen is bij v . lui, Zwi.
Ik voorzie hier eene tegen werping. M en zal volhouden.
dat de tweeklanken die halfklinkers niet achter zich hebben,
wan t, dat als men bijv. houten zegt, men dan volstrekt geen
whoort. 't Is volkomen waar, mits men niet te sterk op
die ontkenning drukke. De w die hier wordt uitgesproken.
is vóór de t hoe radder men uitspreekt, hoe onhoorbaar der.
Een kind dat lijmt, zal duidelijk spreken van een houwetje.
De langzame uitspraak brengt klanken aan 't licht, die men
zonder haar niet gemakkelijk bespeuren zou. In au bijv.
zal men geen toonloozen klinker bemerken, die toch, wanneer
men langzaam spreekt, tusschen a en w voor den dag
moet komen, omdat de klank der a door de verandering
van den stand des monds, die noodig is om w uit te spreken,
noodwendig tevens verandert.
Zoo zijn dan van de elf tweeklanken van ons alphabet.
die men aanneemt, ai, aai, au en aai gemakkelijk als aj.
áj, aw, áw te herkennen. Zoo ook ooi, oei, eeu en ieu, als
ój, oe), éw, {wo Ook in ei en ow herkent men ej en ow.
Maar ui zal nooit uit u en i of eigenlijk u en jontstaan;
de fransche tweeklank ui beantwoordt beter dan de onze
aan den klank. dien bij moet voorstellen. In den onzen
namelijk ligt, naar 't mij toeschijnt, de klank opgesloten dien
de fransch~n door oeu verbeelden, verbonden met de j; ik
geloof zelfs, dat zij vóór lipletters eigenlijk met de w verbonden
is. In kruipen en buiten hoort men onderscheid in
de uitspraak van den tweeklank; in de beschaafde taal vermijden
wij die platte uitspraak wel, maar vergis ik mij of
hoort men daarentegen in de volks dialecten wel eene zelfs,
juist andersom dan de regel eischen zou, buiweten en kruijepen!
Uit die omstandigheid blijkt overigens dat het hoofdbestanddeel
van den tweeklank ui een dubbelklank is, anders zou
zij of alleen in j of alleen in w verloopen kunnen; niet in
beide tevens.
§ 12. Wij weten reeds, dat als wij een klinker uitspreken,
het zachte gehemelte zich achteruitspant. Zoo wordt dan
meteen aan den adem de toegang tot den neus belet. Maar
als nu de adem door den neus ontwijkt en, ter stemspleet
uitgedreven, het zachte gehemelte daarbij van achteren naar
voren spant (gelijk men evenzeer in den spiegel kan waarnemen),
juist in de omgekeerde rigting van gewoonlijk, dan
ontstaan de neu"/dinker8. In onze taal bestaan zij niet; in
in de fransche gelijk in enkele andere romaansche talen des
te meer. De a·klank is onder de neusklankers dominerend
en 't is mij zelfs op het oogenblik nog niet geheel duidelijk
hoe de andere neusklinkers ontstaan, doch daar wij ons hier
hoofdzakelijk met onze eigene taal bezig houden, is het van
geen overwegend belang dit thans te onderzoeken.
§ 13. Nog een anderen klinker hebben wij, den zoogénaamden
toonloozen, d. w. z. klemtoonloozen. E, i en u verkeeren
dikwijls in het geval, dat zij worden uitgesproken,
zonder dat men ze naar haren eisch articuleert: 't gevolg is
dat er dan ook geen gearticuleerde klinker te voorschijn
komt. Het zachte gehemelte is dan niet genoeg gespannen
om een helderen klank, noch de tong of de lippen in een
stand om eene duidelijke wijziging daarvan te weeg te brengen.
In plaats van de e, waarmede men dien toonloozen
klinker wel eens aanduidt, zou ik verkiezen. 't Is een
doffe, een on bestemde klinker, die zich als er een medeklinker
volgt lichtelijk naar dezen wijzigt. Hij is echter in
sommige gevallen duidelijker dan in andere i; in de laatste
zou hij wel 8tom mogen heeten.
§ 14. Staan wij thans I alvorens tot de medeklinkers over
te gaan, nog een oogenblik bij het behandelde stil. De
klinkers hebben wij dus te beschouwen als zuivere, onvermengde
spraakgeluiden: aanstonds zullen wij zelfs zien, dat
44
45
zij de eenige zuivere spraakgeluiden of spraakklanken in de
taal zijn. Wij hebben opgemerkt, dat zij voor een aantal
fijne nuances vatbaar zijn, die het dikwijls moeijelijk is te
onderscheiden; men kan ze wel met elkander vergelijken,
maar om te kunnen verzekeren, dat nagenoeg gelijkluidende
klanken in verschillende talen of dialecten volkomen gelijk
zijn, wordt er niet alleen eene kennis dier talen en dialecten
uit de boeken, maar eene vertrouwdheid er mede door dagelijkschen
omgang vereischt.
Dan zullen wij ook moeten toestemmen, dat onze spelling
er op het punt der klinkers al vast heel ongelukkig uitziet
en bij die van andere talen niet altijd gunstig afsteekt. Zij
heeft blijkbaar geen gelijken tred gehouden met de veranderingen
in de, spre~ktaal en terwijl deze in hare natuurlijke
ontwikkeling voortging, bleef het spellingstelsel het oude.
In wereld, kerel, parel schrijvell wij een en denzelfden klin·
ker met eene e en eene a, omdat wij voor dien klinker in
ons alphabet geen teeken hebben. Evenzoo spellen wij pot
en dom met dezelfde 0, maar die in ieder woord een anderen
klank vertegenwoordigt. In de tweeklank ui is onze u niet
opgesloten. Die zelfde u stelt in tweeklanken de oe voor,
een hoofd klinker , waarvoor wij in onze taal niet eens een
eenvoudig teeken hebben als hij op zich zelf staat. Eu is
zoo als daar geschreven staat een tweeklank, even goed als
au en ou, maar in de uitspraak is het een klinker of eigenlijk
een dubbelklank. En nu noemden wij nog niet eens
de verschillende klanken van de klinkers als zij lang of kort
zijn - wat soms door verdubbeling verholpen wordt - en
van de e, die ook als toonlooze letter zoo dikwijls voorkomt.
Ook niet de verkeerde schrijfwijs der tweeklanken Kortom,
systeem is er in de verste verte niet en aangezien nu de klinkers
aan het hoofd van alle spraakklanken staan, waaruit volgt
dat hunne juiste spelling een eerste vereischte zou wezen
om uit een wetenschappelijk oogpunt met onze spelling tevreden
te kunnen zijn; maar dewijl de verbetering dier spelling
in een constitutioneel land als het onze ondoenlijk mag
46
heeten - en dat terecht, omdat zij groot ende els onnoodig zou
zijn; - zoo blijft er niets anders over, dan het erfdeel onzer
vaderen te aanvaarden en, zoo wij er liefhebberij in hebben,
ons te vermaken met phonetische alphabets. Trotsch op onze
spelling te zijn behoeven wij zeker niet, maar ook andere
volken hebben daar evenmin recht toe als wij. De spelling
heeft in onze tijden nog slechts historische waarheid. Vroeger
was zij veel meer, 't geen zij oorspronkelijk geheel zal geweest
zijn, eene afbeelding der uitspraak. 't Is nu niet meer
mogelijk haar zoo te veranderen. In de dialecten alleen,
waar de spelling nog vastgesteld moet worden, zal niemand
er aan denken om daarvoor een andere richtsnoer dan die
der uitspraak te volgen.
En zoo heeft dan ook de schrijftaal aan de natuurlijke
uitspraak en aan den rijkdom onzer taalklanken veel kwaads
gedaan. Langzamerhand verliezen wij de klanken onzer moedertaal,
omdat het onfatsoenlijk is een klank zoo of zoo uit
te spreken, wanneer die uitspraak ons niet door de regels
der beschaafde uitspraak geleerd wordt - en men kan dan
toch ook inderdaad niet gaan opheffen, wat die algemeene
taal juist karakteriseert; - wij verleeren ze dus en zij dreigen
in de meer en meer verdwijnende volksdialecten eene hoe
langer hoe bekrompener schuilplaats te vinden, tot onze
moedertaal eenmaal - wie weet - in een practisch mengelmoes
van allerlei verwante en niet verwante talen zal
opgelost worden. Maar, zoo dit de weg der natuur is, zullen
wij er niet om treuren en het zelfs aan iedereen moeten
vrijlaten om zijne keus te doen en Of nu reeds die toekomst
mede te helpen voorbereiden, àf, getrouw aan de taal die
zijne moeder hem leerde, den toch onhoudbaren schat tot
den laatsten adem te verdedigen.
§ 15. Wanneer de klinkers zijn de zuivere, onvermengde,
de grondklanken , zelj,tandige klanken als 't ware, der talen,
dan zijn de medeklinkers de onzuivere, gemengde, als 't ware
adjective klanken. BRÜCKE zegt, dat de naam Consonans
)' könnte vermuthen lassen, dass nur den Vokalen ein selb47
ständiger Laut zukommt, die Consonanten emen solchen
aber erst durch die Verbindung mit einem Vokale erhalten ,"
maar l) diese Ansicht, welch häufig genug gelehrt worden,
ist längst widerlegt.', Ik hoop maar, dat hij dit in een
anderen zin zal bedoelen, dan waarin ik gereed zou zijn
het op te vatten, anders zou ik bijna terugdeinzen voor de
verantwoording, die ik op mij laad, om weêr met die alte.
Ansicht voor den dag te komen. Minder drukt mij het vonnis
van Dr. T. W., die zegt, dat »wie denkt en niet door
vooroordeelen verblind is, een klinker voor een klank of geluid,
en een medeklinker voor een geruiseh zal houden."
Waarom 't mij minder drukt? omdat de woorden van BRüCKE
mij de mogelijkheid doen vermoeden, dat mijn gevoelen
reeds vroeger gewogen en zoo geheel te licht bevonden is,
dat 't de moeite niet waard is er meer over te spreken; ofschoon
ik in dat geval gaarne denk, dat het dan toch niet
geheel juist mijn gevoelen zal geweest zijn, hetgeen door dat
oordeel getroffen is; terwijl de laatst aangehaalde woorden
in verband met hetgeen er volgt: )) het onderscheid tusschen
de klinkers eu de medeklinkers ligt dus in de grootere of
geringere snelheid der luchtgolvingen en deze hangt af van
de wijze, waarop zij veroorzaakt worden," de q uaestie brengt
op het gebied der muzikale toon en , die ik voor mij niet
zie, dat er iets meê te maken hebben. Daargelaten, dat het
woord geruiseh, waarvoor men een medeklinker zal te houden
hebben, mij niet gelukkig voorkomt, zoo zal toch wel een
grooter aantal, eene snellere opvolging van luchtgolvingen
een hoogeren toon, een geringer een lageren te weeg
brengen en nimmer een klinker of een medeklinker. Is het
aantal te gering, welnu dan is de toon niet duidelijk verneembaar,
ik mag zelfs lijden, dat men dan van geruiseh
spreekt; maar wat hebben daar de medeklinkers mede te
maken? Sluit ik den mond om p te zeggen, dan verneem
ik niets, zoolang ik bij het heropenen er van niet tevens
een klinker, zij het dan ook den toonloozen, voortbreng,
of het moest dat natuurgeluid" zijn, waarvan wij boven reeds
48
gesproken hebben. Zonder klinker is de paIs letterklank
niet denkbaar.
§ 16. Bij de medeklinkers treft ons al aanstonds een in
't oogloopend verschil: ik bedoel dat tusschen de zoogenaamde
1nutae en alle andere. De eerste heeft men daarom exploliivae
genoemd, de andere. die men dan weder in halfklinkers
en spiranten verdeeld heeft, continuae. LEPSlUS , die de eerste
ook dividuae noemt, rekent de neustetter8 ook bij deze en
onderscheidt de I en r als ancipites van beide. Anderen brengen
de neusletters en de I en r als liquidae tot eene rubriek
zoo als wij dit in de latijnsche en grieksche grammatika's
nog kunnen leeren. In een woord: zooyeel hoofden, zooveel
zinnen.
Maar dat de mutae een explosief karakter hebben, ontkent
niemand: Doch de klinkers hebben dit ook, gE'lijk wij zagen:
we hebben ze toen eruptiven genoemd om niet te verwarren.
Die explosie der mutae nu schrijft men verkeerdelijk toe aan
den medeklinker: 't is de explosie van het stemgeluid, d. i.
van den klinker, dien wij hooren. Zonder klinker missen de
mutae alle spraakgeluid, maar wanneer wij de mondopening,
waar ook, sluiten en een klinker uitspreken - dat dan natuurlijk
niet geschieden kan zonder die sluiting weder op te
heffen - dan hooren wij den klinker vergezeld van den
klank, die door dat openen der gesloten uitgang ontstaat.
Zoo is het met de p, zoo met de overige mutae b,
t, d, k.
Alle andere letters hebben een eigen geluid, dat soms door
het spraakvermogen gereedelijk als spraakklank gebezigd
wordt, maar van den anderen kant niet belet, dat zij ook
weder geheel als die mutae gebezigd worden. We kunnen
ze met een algemeen en naam spiranten blijven noemen. Hare
eigenaardigheid is deze, dat zij zonder dat stokken des adems,
dat wij bij de klinkers opmerkten, uitgesproken kunnen worden.
Het stemgeluid, de klinker, voegt er zich dan bij.
Dat deze hier die meerdere hoeveelheid adem niet behoeft,
die hem anders eruptief doet uitspreken, zal wel liggen in
49
de meerdere lucht, die onder het uitspreken en vooral het
aanhouden van eene spirans uit de luchtpijp stroomt; want
hoe korter en harder de spirans wordt voortgebragt , hoe
moeijelijker het is, dit zonder voorafgaand stemgeluid, zonder
de eruptive ë, te doen.
Zoodra wij namelijk met meer nadruk of kracht zulk een
letterklank willen voortbrengen, waartoe wij eene grootere
hoeveelheid adem noodig hebben, dan kan het stemgeluid
er ook v66rkomen. Van daar ook wel de naam van een aantal
spiranten ef, el, em, en, er, es in tegenoverstelling van
die letternamen , welke den klinker achteraan hebben. Datzelfde
kan ook bij de mutae geschieden, maar omdat de uitgang
van den mond bij deze gesloten is, moet door den neus
ingeademd worden, hetgeen graphisch, bijv. bij de p, door
mp, of '!mp'! wordt voorgesteld. En daar de stand van den
mond bij de m en de n overeenkomt met dien bij de b en de
d, zoo mag daarin de manier der Nieuw-grieken om de b
door mp en de d door nt uit te drukken, hare verldaring
vinden. - Men kan bij de mutae ook inademen v6ór dat
men den mond sluit, hetgeen dan ~p':' doet ontstaan en aan
die letters, in tegenoverstelling van de continuae, den naam
iliviiluae zal bezorgd hebben. Doch de continuae verdienen
dezen haren naam alleen als natuurgeluiden , door dat men
ze zonder de stem een tijd lang kan aanhouden; als echte
spraakgeluiden zijn zij evenzeer dividuae als die andere.
Men zal intusschen erkennen, dat die naam slechts op den
uiterlijkell schijn, ,niet op het wezen gebouwd is, daar bij
de eene noch de andere van verdeeling van den letterklank
in den eigenlijken zin spraak kan wezen.
Overigens is de naam mutae, stomme letters, voor letters
die men toch meent uit te spreken, om het paradoxe nog de
beste naam, dien ik weet.
§ 17. Als wij de spiranten willen verdeelen, dan zal dat
moeten zijn in halfklinkers (w. j.). blaa8letters (f. v.), sisletteTS
(s. Zo), neusletters (m. n.), keelklanken (h. g.) en de r
en de Z.
J aarg. VI. 4
50
De beide eerste zijn eigenlijk niet anders dan de klank,
die ontstaat wanneer na het uitspreken van de oe of de i de
mond weder in zijn natuurlijken stand terugkeert; aangehouden
klinken zij oew, ij en zij komen als op zich zelf staande
spraakgeluiden voor, zoodra de stem meel' op het tweede dan
op het eerste deel dier aangehouden klank den nadruk legt,
zooals tusschen twee klinkers, of in de tweeklanken, wanneer
de klemtoon op den voorgaanden klinker valt, of tusschen een
medeklinker en een klinker, zoodat bijv. kwam beter gespeld
is dan quam. Wanneer zij met voorafgaande Y worden uitgesproken,
dan gaat deze natuurlijk zeer gemakkelijk over in
oe of i; men vergelijke slechts bijv. de Engélsche w en y.
Bij de blaas- of sisletters heb ik niets op te merken, of
het moest zijn om op het verband tusschen de laatstgenoemde
en de i te wijzen, waardoor de '! vóór s gemakkelijk in
deze overgaat. Men zou geneigd kunnen zijn de sisletters
voor het product te houden eener overeenkomstige beweging
met de punt der tong, als die bij achtertong en lippen der
i en oe teweeg brengt.
De neusletters zijn in zoover aan alle andere spiranten
tegenovergesteld, dat, terwijl bij deze de choanae afgesloten
zijn en de mond open is, zij bij gene openstaan, terwijl de
mond is gesloten. Daarom duurt haar neusklank dan ook niet
langer dan juist den tijd dat de mondopening toe is, en is
de klinker, waarmede zij worden uitgesproken geen neusklinker
, zoo als anders het geval zou moeten zijn, maar zuiver
oraal. - De achtertongneusletter wordt in onze taal schijnbaar
voorgesteld door ng, maar is in de germaansche talen
in die combinatie nooit erkend geweest. In het gothisch
werd zij op zijn grieksch door eene g vóór de k of de g uitgedrukt,
maar sedert die door de gewone n vervangen is,
heeft men het aan de uitspraak overgelaten, om aan die n telkens
de waarde te geven die zij hebben moest. In ng heeft de
g gewoonlijk allen klank verloren, maar heeft de n haar achtertongneusklank
nog behouden. Zoo heeft die lettercombinatie
als een eenvoudige neusklank zich ingedrongen.
51
Van de keel spiranten is de heen letterklank , die 't meest
met de eenvoudige uitademing overeenkomt. 't Is het zachtste
van alle blaasgeluiden en schijnt onder de spiranten te wezen,
wat de a is onder de klinkers. Ook heeft 't er iets
van I alsof de h tot de a in eene gelijke verhouding staat
als de w tot de oe en de j tot de i. Is dit werkelijk zoo,
dan zou er uit volgen, dat de h de natuurlijke verlengingsletter
is der a, even als de wen j dat van de oe en de i zijn.
Ik weet niet of er van eeue letter in ons alphabet eene
langere geschiedenis zou te schrijven zijn dan van de g. Tegenwoordig
een harde keelklank als men haar met de h vergelijkt,
minder hard dan de indringer ch, heeft zij toch hare
oorspronkelijke waarde als muta niet verloren, ofschoon zij,
naar den aard onzer taal, in de gevallen waarin zij die behouden
heeft, voor hare tenuis k in de uitspraak heeft moe·
ten wijken; zoo zeggen wij blaasbalk, in plaats van blaasbalg,
en in vele woorden die op ng uitgaan en waar thans de g
in 't geheel niet meer uitgesproken wordt, is toch in dialect
de k overgebleven, jonk, konink, zij git~k. enz.
De r is de trilklank. Zij is eene zuivere achtertongletter
en uit haar aard, als natuurgeluid , zóó sterk van klank, dat
men moeite heeft haar, wanneer men fluistert, voort te brengen.
Gewoonlijk brouwt men dan, 't geen men ook bij het
hardop spreken doet wanneer men er niet in slaagt om die
trillende beweging aan de tong mede te deelen • Veelal trilt
zij ook te veel naar achteren, waardoor dat keelgeluid ontstaat
dat er den bijklank van g aan geeft: 't komt mét het
natunrgeluid van het gorgelen overeen. Men houdt staande
dat men eene r op de punt der tong kan uitbrengen; men
zou zeggen dat de steun, die daartoe noodig schijnt, moest
ontbreken. Maar de lippen laten trillen, kan iedereen, doch
als spraakgeluid is dat trillen niet gebruikelijk, zoodat wanneer
wij willen beschrijven, hoe iemand van koude rillende
brr deed, wij daarmede wel dat liptrillen bedoelen, maar
de lip-r, bij gebrek aan een teeken ,slechts bij wijze van benadering
uitdrukken.
4*
52
De vreemdste klank in hare vorming blijft zeker wel de 1.
't Is eene zuivere vóórtongletter , maar men zou haast zeggen
eene muta en eene spirans tevens. BRÜCKE'S beschrijving
maakt dit duidelijk, wanneer hij zegt, dat men uit de vier
soorten van de t evenveel l's ontwikkelen kan, wanneer men
de sluiting van den mond, van voren, even als bij de t,
volkomen maakt, maar naast de achterkiézen van weerszijden
eene openi!1g laat, waardoor de lucht ontsnappen kan. - In
't voorbijgaan gezegd, vind ik 't vrij wat eenvoudiger, eene
uitgesprokene letter te analyseren, dan eene letter synthetisch
uit te spreken; ik zou willen weten of men iemand,
die yan geen 1 wist, deze letter naar dat voorschrift terstond
goed zou doen uitspreken. - Dr. TE w. spreekt hier van
eene J) onvolkomene" sluiting, die de tong in het midden der
mondholte zou vormen; ik houd het voor eene drukfout, die
hem ontgaan is.
§ 18. Boven hebben wij gezien hoe de klinker zich met
den voorafgaand en medeklinker tot één en klank vereenigt. Maar
wanneer de medeklinker volgt, wat geschiedt er dan? -
Spreken wij langzaam uit, dan heeft de verandering van den
klinker plaats, waarop wij reeds bij gelegenheid der tweeklanken
opmerkzaam maakten, door dat de mond allengs
een anderen stand aanneemt. Als wij bijv. staat langzaam
uitspreken, dan hooren wij staa': t,' die Y wordt veroorzaakt
door de gemelde reden: 't is niet de voorklank der t, waarvan
wij insgelijks reeds gesproken hebben. Hoe sneller wij
spreken, hoe minder wij de stem op dat overgangsgeluid
kunnen betrappen; bij korte klinkers zal wel niemand het
nog hooren. V olgt er na den medeklinker weder een klinker,
dan verbinden deze beide zich natuurlijk weêr. Maar
volgt er geen, dan hoort men slechts 't natuurgeluid , bij de
mutae, dat van het openen der mond, bij de spiranten dat
van het voortduren van het geluid daaraan eigen. In den
regel hoort men in 't geheel noch het een, noch het andere;
maar hoe meer men het wil doen hooren, d. i. hoe meer
de stem el' bijkomt, hoe meer men ook de .U verneemt.
53
Volgen twee medeklinkers elkander na een klinker, dan
kan dit wederom z66 zijn, dat zij aan het einde van het woord
staan, of zóó dat er weÊ!r een klinker volgt. In het eerste
geval hangt de graad der vereeniging van den aard der letters
af. Twee muta's of eene muta met eene spirans verbinden
zich niet zoo naauW als eene spirans met eene muta.
Maar zij zijn toch naauwer met elkander verbonden, dan met
den voorgaanden klinker. Dit blijkt daaruit, dat. wanneer
het tweede geval plaats heeft, de beide medeklinkers zich -
des te naamver natuurlijk, hoe meer dit in hun. aard ligt -
met den volgenden klinker verbinden. Men zegt bijv. vergee-
flijk, niet vergeef-lijk: dit laatste verbeeldt men door vergevelijk
te zeggen. In boekwinkel hoort men duidelijk boekwinkel,
daar de w zich zeer gemakkelijk met eene voorgaande
k verbindt. - De combinaties met r en 1 zijn vooral gemakkelijk
voor ons: 't is als of zij door haar meest eigenaardige
uitspraak andere letters als 't ware niet hinderen. Wij moeten
intusschen niet uit het oog verliezen, dat gewoopte hier
veel afdoet en in andere talen combinaties gemakkelijk vallen,
die 't voor ons niet zijn. De combinaties met de s zijn
't ook in een hoogen graad, wat insgelijks daaraan is toe te
schrijven, dat haar natuurgeluid zoo sterk is. Immers wanneer
er eene muta volgt, bijv. in staan, dali spreken wij
alleen taan uit: wat er voorafgaat is een gesis. Niet aldus
wanneer wij aan de s als spraakgeluid haar recht willen geven:
dan zouden wij setaan of, op 't voorbeeld van de Franschen,
Y staan moeten zeggen. Het zou eene geheele verhandeling
vereischen, wanneer wij de leer der letter-combinaties
wilden onderzoeken. Dus nog slechts een paar opmerkingen.
§ 19. Combinatie van homorgane en dus nog meer van
dezelfde letters zijn zonder ~ onmogelijk. Zonder die spreekt
men slechts ééne letter uit, al mag het waar zijn dat men
door een langer gesloten houden van den mond bij eene
muta of een langer 'I1anhouden van den klank der spiranten,
die combinatie of verdubbeling niet ongelukkig aanduidt.
Hoekkast wordt in de gewone uitspraak hoelcast ; waarom niet·
hoe1ce1cast.? ik veronderstel om iemand niet In de verzoeking
te brengen van dit laatste als hoe1cenka8t uit te leggen. Bij
boe1ceka8t levert dit geen bezwaar op: daar kan ht:.;t boekenka8t
wezen. Maar waarom dan niet boe1cewin1cel en boe1cehandel
evengoed als boe1cekraam.?
Ten anderen volgt uit het gezegde, dat de uitspraak eigenlijk
iedere syllabe op een klinker doet eindigen en het dus,
in plaats van den medeklinker te verdubbelen, ten einde de
korte uitspraak der voorgaande klinkers aan te toon en (eene
verdubbeling die men toch meestal niet, eigenlijk nooit, hoort),
beter zou geweest zijn den bijzonderen aard of klank der
klinkers door een teeken te kennen te geven. - De uitzonderingen,
die men voor een op een medeklinker uitgaand
woord of \'oor de verdubbelde spirans zou willen erkend
zien, zijn slechts schijnbaar. In de praktijk zou die afbreking
zeker vrij zonderling zijn, vooral als die eenzaam op
een volgenden regel verbannen letter de laatste van een geheelen
zin was; ofschoon zij uit den aard der zaak nimmer
noodig zou wezen en anders, om boven besproken reden, in
ieder geval dat er eene rust achter den medeklinker was,
als uitzondering zou kunnen toegelaten worden. Want in
het spreken zijn alle woorden van een zin aan elkaar verbonden
en kent men die afscheiding niet. Hierin erkennen
wij den grond, waarom in andere talen alle woorden, die bij
elkaar behooren, dan ook wel aan één geschreven worden.
En wat die verdubbeling van de spirans betreft, deze heeft
't alleen aan dat)) sprachwiderliche" rekken van het natuurgeluid
te danken, wanneer wij haar min of meer duidelijk
aan het eind een er voorgaande zoo wel als aan het begin eener
volgende lettergreep hooren. - Ook dan wanneer men de
spirans aan het eind der eene lettergreep en de daarop volgende
muta aan het begin der andere meent te hooren of
hoort, is dit aan de uitspraak toe te schrijven, die zoo gemakkelijk
de spi rans na een voorgaanden klinker kan doen
hooren en haar (zoo als ook bij allerlei lettercombinaties in
zamenstellingen zoo dikwijls geschiedt) Of door aanhouden,
54
55
Of door eene naauwelijks hoorbare '-! van de muta kan afscheiden,
dat men zulk een woord in den loop der rede moet
opvangen om niet door de schijnbaar gescheiden uitspraak
verschalkt te worden.
Er is evenwel ééne uitzondering op den regel dat de lettergrepen
eigenlijk alleen op klinkers uitgaan. Het is wan·
neer eene neusletter den klinker volgt en de volgende lettergreep
met eene homorganè muta begint. De reden is dat
de neusklank, zoo als wij zagen, alleen gehoord wordt terwijl
de mond gesloten is; men zegt hempje, niet hemmepje, wel
hemmetje, zoo als men bijv. altijd kammetje zegt. Vó6r de muta
kan men de neusletter niet hooren, hè-mpje is niet uit te
spreken. Is de neusletter met de volgende letter niet homorgaan,
dan wordt er ook wel een overgangsletter te baat genomen,
bij v . in kambt, waarvoor wij kamt schrijven, even als in nembd
en in de verkleinwoorden, als bloempje enz. Doch, wij zeiden
het reeds, met die combinaties laten we ons hier niet verder in.
S 20. Zoo zouden wij ook nog over twee verschijnselen
in het letterschrift kunnen spreken, de ad8piratae, waarvan
wij de en bezitten, en de gemouilleerde letter8, die in ons alphabet
niet voorkomen; wij zouden ook nog over de overgang
van de eene letter in de andere spreken kunnen; maar
hoe rijk de stof zij, of liever juist omdat zij zoo rijk is, kan
het tegenwoordige volstaan, als volkomen voldoende om eene
duidelijke voorstelling te geven van mijn systeem. Nog
enkele opmerkingen derhal ve tot besluit J om, even als ik
dit na de beschouwing der klinkers gedaan heb, eenige gevolgtrekkingen
mede te deelen, die uit de beschouwing der
medeklinkers op te maken zijn.
§ 21. De natuur gaat niet zoo systematisch te werk als wij
soms geneigd zouden zijn het te gelooven. Het l) natürliche
Lautsystem" van THAUSING - die alle letter klanken in drie
reeksen verdeelt, ieder van zeven letters, met de a als D Nat1irlaut"
boven aan, en in de reeks der tongletters op denzelfden
trap als de 0 en e en de u en i de I en r als klinkers
plaatst, maar eene mystieke en daardoor reeds a priori ver56
dachte kleur er over heen strijkt, door op de beteekenis der
getallen 3 en 7 te wijzen; dat systeem, hoeveel goeds er in
is, verdient den naam van natuurlijk niet, daar het op eene
verkeerde opvatting der natuurwetten gebouwd is.
Dat r en 1 voor klinkers kunnen gehouden worden, behoeft
anders niet te bevreemden. Vooreerst werd de l' dit
reeds door de sanskrit-grammatici in hun r-vocaal, en ten
andere is die opvatting volkomen in de orde, wanneer men
met sommigen aanneemt, dat alleen vokalen op zich zelf
eene lettergreep kunnen vormen. Want in de slavische talen
worden beide, de r en de 1, zoo gebruikt. Dr. TI<l W. zegt,
dat een vocaal is • eene letter, die in het Latijn op zich
zeI ven eene vox, een woord, uitmaakt," en hij haalt a, e,
i en 0 tot staving aan dier stelling: "het geldt wel is waar
niet van de u, maar deze vocaal ging met de vier andere
mede." Vermoedelijk is die definitie van PInSCIANUS, die
er echter nog wat bijvoegt: D vocales dicuntur, quae per se
voces perficiunt, vel sine quibus vox literalis proferri non
potest." Maar moet onder dat vox niet ook lettergreep verstaan
worden? - Met de bestaande beschouwingswijs zijn
de l' en I dus in haar recht om somtijds als vocalen te gelden;
ook het natuurgeluid s zal men het niet mogen ontzeggen;
maar zoo als ik in dit opstel de klinkers beschouwd heb, is het,
dunkt mij, duidelijk, dat aan geen dier letters die rang toekomt
en dat dus ook die definitie van klinkers vervallen móet.
Maar wat is dan nu de slotsom van ons onderzoek in de
voorafgaande bladzijden ten opzichte van den eigenlijken aard
onzer letterklanken of liever der letterklanken in 't algemeen?
Zij is deze:
De natuur, of, wilt ge liever, onze geest, maakt gebruik
van de natuurlijke geluiden, die de mensch even als het
dier kan voortbrengen; maar zij wijzigt ze door onze
menschelijke stem. Zuivere stem- of spraakgeluiden zijn
alleen de klinkers; ja men zou het kunnen omkeeren en
zeggen, stemgeluiden zijn altijd klinkers, 't zij met of
zonder h-spiraut: een klinker is in een muzikaal opzicht -
57
vooral de a, maar bij lage toonen de oe en bij hooge de
i - het stemgeluid, in een taalkundig, het spraakgeluid
bij uitnemendheid.
Vaak neemt de spraak de natuurgeluiden wel op gelijk
zij zijn, wanneer zij ze zoo gebruiken kan, maar toch schijnt
het alsof de beschaving het natuurgeluid door middel der
stem hoe meer hoe liever verbant. Woorden als pst mogen
als uitzonderingen op den regel beschouwd worden;
maar hun recht om als woorden op te treden is onbetwistbaar.
Onze bestaande spelling heeft ter billijke beoordeeling historische
toelichting noodig. Wat thans verkeerd is kan
eenmaal goed geweest zijn. Ui zal vroeger wel niet anders
dan als uu gegolden hebben: en dan is die spelling zoo
kwaad niet. Verandering is niet altijd noodig: de letterteekens
zijn toch ook niet meer dan teekens, waarbij wij
ons een klank voorstellen. Zoolang het niet twijfelachtig
is, welke waarde die teekens hebben, doet het er weinig
of niets toe of zij al wetenschappelijk juist den bedoelden
klank uitdrukken. De spelling is een erfdeel, wij bespraken
het reeds, dat wij te aanvaarden hebben, zoo als het is.
Wat wij er aan verbeteren kunnen, behoeven wij niet na te
laten. maar als wij eene spelling willen hebben voor onze
taal gelijk zij nu in overeenstemming met de Ilchrijftaal uitgesproken
wordt, dan mogen wij wel eene geheel nieuwe
en geheel nieuwe letters maken.
J)elft, Febr. 1864. J. PIJMPPBL Gz.
58
Den Heere Mr. A. BOGAERS.
Veelgeachte Heer en Vriend!
Ik betuig u mijn hartelijken dank voor de belangstellende
en welwillende opmerkingen over enkele woordverklaringen
in mijn Vondel, in 't vorige nommer van den Taalgids door
u geplaatst; ik veroorloof mij echter een enkele tegenbedenking
op 't door u aangevoerde. Terwijl ik mij namelijk
zeer goed vereenigen kan met uwe opvatting van verdwijnen,
als vergaan, en daarmede alle gewrongenheid uit de aangehaalde
versregels weggenomen acht; vind ik mij minder
bevredigd met uwe verklaring van achtslaan , als bedrijvend
werkwoord. Vooreerst , omdat er, bij zulk eene opvatting van
den text, naar VONDELS taalgebruik, noodwendig noclt en niet
en zou moeten gelezen worden 1); en ten tweede, omdat een
taalverwringer als SPIEGHEL, bij zulk een ongewoon, om niet
te zeggen onmanierlijk gebruik van 't anders onzijdige werkwoord,
geen gezag hebben kan. Mr. VAN LENNEPS op achtte
ik minder juist, omdat de verandering zich moeyelijk verklaren
liet; in daarentegen voor en kwam mij te eerder als
aanneemlijk voor, omdat de verwisseling dier ééne letter met
de andere niets bevreemdends hebben zou. Men moet dat in
dan echter niet met aclttslaan verbinden, maar het (zie mijne
aant. t. pI.) als bij of onder verklaren, en den zin aldus verstaan:
n wij hebben, bij die onverwachte plagen en 't dreigend
voorspook, geen acht gegeven, al gaf God menig teeken," enz.
Zoo heeft, dunkt mij, de zin niets gewrongens en laat zich
geleidelijk verstaan.
Over dutten heb ik mij, door de kortheid der aant., niet
duidelijk genoeg uitgedrukt; ik bedoelde namelijk, dat het
hier in zó6ver geen goeden zin gaf, en dus slechts rijmshalve
1) Niet hebben acht geslagen
Noch de onverwachte plagen
Noch 't voorspook, dat ons met verwoesting dreigde, enz.
59
verklaard worden kon, als het - gelijk ook in de door u
aangevoerde plaatsen -- in een minder loffelijken zin (weifelen,
onzekp,r zijn, 8uffen) gebruikt wordt, terwijl hier van
een filozoof sprake is, die zich niet bekommert noch verontru8t,
niet 8uft, maar nadenkt. Tusschen dutten of suffen en nadenken
ligt, mijns inziens, nog mijmeren in 't midden; had VONDEL geen
rijm noodiggehad, dan had hij wellicht pein8t of pei8t geschreven.
Peinzen echter en dutten zijn twee.
Wanneer ik ten derde beweerd heb, dat VONDEL drenken
rijmshalve voor drinken bezigde, dan bedoelde ik daar niets
anders meê, dan dat hij (die evenzeer 8milten en 8melten,
bringen en brengen, en derg. beide gebruikte) daarbij niet
(als dit VAN LENNEP ergens beweert) een onderscheid tusschen
beide die vormen (zoo min als tusschen te8clt en taBclt)
maakt, maar willekeurig, naar de omstandigheden 't meêbrachten,
den een of den anderen gebruikte, en dus hier rijmshalve
aan drenken de voorkeur gaf.
Over voorwerpen had ik mij toevallig reeds in 'tzelfde nommer
verklaard, waarin uwe opmerking dienaangaande voorkomt,
en wellicht hebt gij er den • vriend" herkend, van
wiens bedenking ik melding maakte. Mogelijk, dat gij thans
mijne meening omtrent dat woord minder onaanneemlijk
vindt. Het woord dunkt mij een Germanisme, niet om
den vorm, maar om de beteekenis en 't gebruik. Even als
de Hoogduitscher ons tegenwerping niet met widerwurf, noch
ons tegenwerpen met widerwerfen zal vertalen, al is er in de
vorming dier beide woorden niets strijdigs met den aard zijner
taal, even zoo mogen wij zijn vorwurf en vorwerfen niet met
voorwerping en voorwerpen vertalen, al schijnt ons het laatstgemelde
ook nog zoo Hollandsch te luiden. Wij hebben inderdaad
voorwerpen ook wel, maar allêen in eigenlijken zin;
wij werpe1t bij v. den dieren het voedsel voor, dat wij den
menschen voorzetten.
Na groete, steeds
t.. t.
VAN VLOTEN.
DE SPELLING EN HET LAGER ONDERWIJS.
J. Stukken betrekkelijk het verhandelde in de bijeenkomst der Inspecteurs
van het lager onderwijs. (Nieuwe bijdragen. Angustus 1863.)
2. De spelling der N ederlandsche taal. (Maandblad van het N ederlandsch
Onderwijzers-genootschap. December 186;3).
Gebrek aan eenheid in de spelling was, volgens het oordeel
van onze schoolhervormers in het begin dezer eeuw, een van
de grootste hinderpalen, die de verbetering van het lager
onderwijs in den weg stonden. Spoedig heeft de hoogleeraar
SIEGENBEEK dien hinderpaal weggenomen en daardoor ruimschoots
het zijne bijgedragen tot verbetering van het nationaal
schoolonderwijs. De weinige afwijkingen, die BILDERDIJK
en zijne volgers zich ten opzigte van het Siegenbeeksche stelsel
veroorloofd hebben, bewijzen de voortreffelijkheid van
hetzelve. Had SIEGENBEEK kunnen besluiten in deze enkele
gevallen het gevoelen van de tegenpartij te omhelzen,
wij zouden welligt (wie durft hier verzekeren?) in vervolg
van tijd weinig last van de spelling gehad hebben. Dit is
echter niet geschied. De tegenpartij heeft in kracht gewonnen,
en men zou een volslagen vreemdeling moeten zijn in
de litteratuur van onze dagen om niet te weten, dat de verwarring
op dit gebied groot is. Het lager onderwijs heeft
geruimen tijd al de nadeelige gevolgen Van eenen dergelijken
toestand ondervonden. In werkjes, door zeer bekwame
mannen voor de jeugd geschreven, vonden de kinderen dik·
wijls de woorden anders gespeld, dan zij op de school geleerd
64
hadden, en dit was voor den goeden gang van het taalonderwijs
zeer hinderlijk, het schokte het vertrouwen op waarheden,
die eerst op gezag aangenomen moeten worden, en bragt
den onderwijzer in een lastig dilemma: weet een geleerd
man niet, hoe hij spellen moet, dan is het aan kinderen
wel te vergeven dat hunne brieven en opstellen niet vrij van
fouten zijn; weet de schrijver het wel, is zijne spelling de
ware, waarom leeren wij dan eene andere, die niet goed is;
zijn ze beide goed, kan men spellen gelijk men verkiest,
waarom wordt ons dan als eene fout aangerekend, wat mannen
van naam ons door hun voorbeeld leeren of aanbevelen?
Wat zal bij dergelijke tegenspraak van de leerlingen de arme
. onderwijzer aanvoeren? Zal hij schoolmeesterlijk den staf
breken over hetgeen van zijne meening afwijkt, of zal hij
alles goedkeuren en daardoor alles op losse schroeven zetten?
Netelige vragen!
Te goeder ure is een werkje verschenen, dat hoop op verlossing
geeft. Ik bedoel ]Je grondbeginselen der Nederlandsche
spelling, ontwerp der spelling voor het aanstaande Nederland8che
woordenboek. Ik mag aannemen, dat het bij niemand mijner
lezers onbekend is, behoef dus hier noch over den inhoud,
noch over het doel uit te weiden en houd mij overtuigd, dat
ieder die onderwijs in de moedertaal geeft, het met groote
belangstelling gelezen zal hebben. Reeds in December van
het jaar 1862 I) heb ik er op gewezen en de voornaamste
veranderingen, die het in de spelling zou voorslaan, opgegeven.
Ik nam tevens de vrijheid eenige voorstellen te doen
in verband met het lager onderwijs, beval de zaak in de welwillende
belangstelling van de onderwijzers en het schooltoezigt,
en drukte den wens eh uit dat zij een punt van over·
weging zou uitmaken in de eerstvolgende vergadering der
de provinpiale inspecteurs van het lager onderwijs. Het eerste
der aan het hoofd van dit opstel vermelde stukjes geeft het bewijs
dat mijn wensch in dit opzigt vervuld is. Ik stel mij
I) Taalgids 'IV. 215-221.
62
nu tot taak het resultaat van een en ander aan de belangen
van het onderwijs te toetsen.
llDe Inspecteur van Groningen (de heer BLAUPOT TEN CATE)
door den Onder-Voorzitter daartoe uitgenoodigd, gaf, in de
vergadering van den 15den Mei 1863, in overweging de
volgende voorstellen te bespreken, door hem in eene bijeenkomst
der schoolopzieners zijner provincie gedaan.
1 0. Waar de programmata voor de acten-examens spreken
van de regels der gebruikelij7ce spelling wordt onder de gebruikelijke
verstaan die van SIEGENBEEK, ook door de Regering
in de staatsstukken gebezigd.
2°. Als een geëxamilleerde hiervan afwijkt wordt hem gevraagd,
op welke taalkundige gronden hij zulks doet en de
afwijking wordt hem niet als eene fout toegerekend, indien
hij gronden daarvoor opgeven kan, maar wel in het tegenovergestelde
geval;
3°, Aan deze regelen, die bij de aeten-examens in acht
worden genomen, houden de schoolopzieners zich mede bij
de vergelijkende examens, bij het taalkundig werk.
De Vergadering dankt den heer BLAUPOT TEN CATE voor
deze mededeeling. Zij (?) geeft aanleiding tot vele beschouwingen,
ook van taalkundigen aard (!!), over de gebruikelijke
spelling. Al de Inspecteurs vereenigen zich met de ziens··
wijze van den Inspecteur van Groningen ten aanzien dezer
zaak."
Met het eerste punt kunnen wij ons behoudens eene kleine
opmerking geheel vereenigen ; tegen het tweede hebben wij
in ons oog zeer gewigtige bedenkingen en het derde gaan
wij met stilzwijgen voorbij.
De opmerking, die wij bij het eerste wenschen te voegen
is deze: Er zal zeker bedoeld zijn dat voo l' eer s tno g
onder de gebruikelijke spelling die van SIEGENBEEK verstaan
wordt. Eenheid kan alleen verkregen worden door het stelsel
van SIEG:ENBEEK te wijzigen. Op sommige punten kan iets
toegegeven worden, zonder dat daardoor nog erkend beboeft
te worden, dat SIEGENBEEK gedwaald beeft; op andere punten
63
kunnen werkelijk verbeteringen aangebragt worden. De
hoogleeraar S. heeft ook nooit geaarzeld om zijne spelling te
wijzigen, waar de veranderingen bleken verbeteringen te
zijn. Thans zullen anderen dit moeten doen en het werk is
aan goede handen toevertrouwd. Het zou de vraag kunnen
worden of, wanneer de voorgestelde veranderingen ingevoerd
zijn, de spelling, die dan de gebruikelijke wezen zal, nog
die van SIEGENBEEK genoemd kan worden. Om deze reden
zou de bedoelde bijvoeging wenschelijk geweest zijn. Het
punt is echter van ondergeschikt belang. Ieder oogenblik is
er gelegenheid om op het genomen besluit terug te komen.
Wij wenschen dat de tijl spoedig kome, dat eene vraag
omtrent het gebruikelijke stelsel overtollig is; zoolang er
nog naar gevraagd moet worden, bestaat het eigenlijk niet;
want de andere stelsels bestaan alleen, omdat zij gebruikelijk
zijn, en tot zoolang hebben wij eene aanwijzing, als die door
de vergadering van inspecteurs gegeven is, bepaald noodig,
bij het onderwijs moet men weten waaraan men zich te
houden heeft. De school heeft behoefte aan een stelsel.
Men kan toch de kinderen met geene kritiek bezig houden,
hun het voor en tegen van de verschillende gevoelens
mededeelen en hen zoo in onzekerheid laten. Bij hooger
onderwijs mag zulk eene methode op hare plaats zijn. bij
het lagere zeker niet; daar moet iets gegeven worden dat
nuttig is voor iedereen, ook voor hem, dil( het daar ontvangen
onderwijs niet verder zal voortzetten. Er zijn echter nog
andere voordeel en aan de eenheid van spelling verbonden.
Stel dat op eene school drie, vier of meer onderwijzers werkzaam
zijn, Zij hebben van de hun verleende vrijheid gebruik
gemaakt om zich eene overtuiging omtrent de spelling aan te
schaffen. Deze overtuigingen zijn toevallig niet gelijk. In de
vorige klasse heeft de leerling de spelling juffrouw zwaar geboet,
telkens werd zij hem als eene fout aangerekend, hij heeft
zich voor die wanspelling leeren wachten - in de volgende
klasse verneemt hij dat ju/vrouw nergens naar gelijkt, dat
de / van juf hier tusschen hemel en aarde hangt, en dat de
eenige ware spelling het vroeger veroordeelde juffrouw is.
Hoe zal de arme jongen nog verder gekweld worden? In
hetzelfde huisgezin zijn drie kinderen, die van verschillende
onderwijzers of onderwijzeressen onderwijs ontvangen. Zij
vertegenwoordigen ieder de zienswijze hunner leermeesters.
De een spelt eieren, de ander eijeren, de derde e?Jeren en ieder
verkoopt bij de kleine maat de wijsheid, die hij van de verschillende
docenten heeft opgedaan. Hoe moet de vader
zich gedragen, als zijne kinderen redekavelen of twisten?
Beslissen is gevaarlijk voor de twee, met wie hij het niet
eens is; niet beslissen is even zeer kwaad: de kinderen, die
nu reeds gissen, dat de onderwijzers het niet weten, zouden,
ondeugend genoeg! gaan meen en , dat vader het ook niet wist.
Voor de jeugd alzoo een stelsel! Men werpe mij niet tegen,
dat de directeur der school zorgen moet, dat zulke dingen
niet gebeuren. Zal hij het kunnen, zoo er geen stelsel als
gebruikelijk is aangewezen r En al kan hij het ook, zijn invloed
reikt niet verder dan tot zijne helpers, zijne ambtgenooten
gaan hun eigen gang, ieder hunner redeneert op
zijne wijze, het gevolg is, dat er op de eene school zus en
op de andere zoo gespeld wordt, en dat oneenparigheid en
verwarring hoe langer zoo meer veld winnen.
Ook voor de examens is de aanwijzing van hetgeen onder
n gebruikelijk stelsel" verstaan wordt, nuttig. De examinator
zou op zijne beurt het stelsel, door hem gebruikt en geheel
afwijkend van dat van den adspirant, het gebruikelijke kunnen
noemen, en indien hij (dit is immers niet zoo geheel
ongewoon bij examinerende heeren?) zijne eigene meening
als maatstaf nam, waarmede de kennis van een ander gemeten
moet worden, zou er telkens aanleiding tot billijke
klagten gegeven worden. Men make zich ook geene illusies
van de kracht der wetenschappelijke argumenten, die voor
deze of gene wijze van spellen kunnen aangevoerd worden;
zij zijn soms alles behalve overtuigend, en tegenover het eene
kan dikwijls een ander gesteld worden, dat ten minste even
veel zegt, waaruit mag worden afgeleid, dat de door partijen
64
65
betwiste spellingen eyen goed of even verkeerd zijn. Neemt
men dit reeds waar bij hen, die een belangrijk gedeelte van
hunnen tijd en hunne krachten aan taalstudie kunnen wijden,
hoeveel te meer zal dit het geval wezen bij onderwijzers,
die uit den aard hunner betrekking hunne aandacht op vele
andere zaken bepalen moeten. Voor hen moet de spelling
eene gegeven grootheid zijn. Zeker mogen zij hunne stem
laten hooren, als er spraak is van verandering en verbetering;
maar is de spelling eenmaal vastgesteld, dan dienen
zij er zich aan te houden. Verkiest men dit niet, en geeft
men de voorkeur aan eene onbeperkte vrijheid, er zal een
eindeloos gekibbel ontstaan en het taalonderwijs zal er stellig
niet beter op worden. Vergeten wij het niet, dat de spelling
eene zaak is. waarover men al spoedig een woord meê kan
spreken, en het zijn juist niet de degelijkste lieden, van wie
men bij dergelijke verschillen den grootsten last heeft.
Zoo nuttig als wij de aanwijzing van een bepaald stelsel
keuren, zoo bedenkelijk achten wij het besluit der inspecteurs,
dat zij aan de candidaten vrijheid zullen verleen en ,
om van de gebruikelijke spelling af te wijken. Het is geven
met de eene, en nemen met de andere hand! Is hunne beslissing
juist, dat de gebruikelijke spelling die van SlEGENBEEK
is, dan zijn de andere spellingen, althans op de examens,
niet gebruikelijk en deze mogen niet toegelaten worden,
omdat het programma de kennis van de regels der gebruikelijke
spelling eischt. Moet die kennis blijken uit een afzonderlijk
examen in de spelregels of ook uit de schriftelijke
antwoorden, die geleverd worden? In het laatste geval alleen
komt te pas, dat bij afwijking naar D de taalkundige gronden
gevraagd wordt, op welke hij dit doet." Het komt mij eenigzins
ongerijmd voor, dat men de kennis van de regels der
gebruikelijke spelling vragen en in de praktijk dat stelsel
prijsgeven zou. Intusschen verdient het streven, om zoo min
mogelijk dwang op te leggen alle hulde en toejuiching.
Vrijheid is een kostelijk goed voor iedereen, maar inzonderheid
voor hem, die onderwijs geven moet; de vrijheid om
Jaarg. VI. 5
66
het onderwijs in te rigten naar de behoeften van den leerling
en in overeenstemming te brengen met de individualiteit
van den onderwijzer is tot heden niet aangerand, en het is
ook niet waarschijnlijk, dat dit immer gebeuren zal. Welligt
is het aan dit loffelijk streven toe te schrijven, dat de
inspecteurs, achtgevende op hetgeen in onze dagen over de
spelling geschreven is, gemeend hebben ook in dit opzigt
de onderwijzers niet aan banden te moeten leggen. Twee
zaken mogen hier echter niet verward worden: vrijheid in
d~ keuze van den weg of van het doel. De eerste blijft
ongedeerd. Welke methode wil de onderwijzer kiezen om
zijnen leerling zuiver te leeren schrijven? Het staat hem volkomen
vrij. Maar welke spelling is de ware of liever zal
de gebruikelijke zijn? Het staat niet aan hem. Wil hij als
dichter of bellettrist eene spelling op zijne eigene hand
hebben, het staat hem wederom vrij; maar als onderwijzer
dient hij het stelsel te volgen, dat door de regering als het
gebruikelijke aangewezen is: vrijheid moet in dezen nadeelig
voor de taal en het taalonderwijs werken.
Ik ga over tot het onderzoek in hoeverre het besluit der
inspecteurs gunstig of ongunstig op de examina zelve werken
zal. • Als een geëxamineerde van de spelling van SlEGENBEEK
afwijkt, wordt hem gevraagd op welke taalkundige
gronden hij zulks doet en de afwijking wordt hem niet als
flf;U fout toegerekend, indien hij de gronden daarvoor opgeven
kan, maar wel in een tegenovergesteld geval." Weder
eene lastige bezigheid, waarmede de andere, die op de exa·
mens te verrigten zijn, vermeerderd worden. Eene lastige
bezigheid? De examens moeten nu reeds, bij den beperkten
tijd en het groot aantal adspiranten, oppervlakkig wezen, eene
vermeerdering van bezigheden kan dus niet wenschelijk zijn.
Om het even of er veel of weinig schriftelijke werkzaam·
heden verrigt moeten worden, zoodra zij afwijkingen van het
gebruikelijke spellingstelsel bevatten, zullen zij aanleiding
geven tot interpellatie. Dat gaat misschien alles mooi en
wel, als men tijd genoeg heeft; de twee of drie dagen g!!.an
67
echter zeer snel voorbij. Wie het voorregt heeft, dat groot
aantal opstellen na te zien en den inhoud, den stijl, de
woordvormen, de spelling, de interpunctie en het schrift te
moeten beoordeelen, kan nu nog met een onderhoud over
de spelling belast worden. Welligt is het voor hem eene
aangename afwisseling; want het is niet aan ieder gegeven
de aandacht onafgebroken bij zulk een aantal improvisaties
te bepalen. Er zijn er, die nog geen twaalf opstellen over
hetzelfde onderwerp gelezen hebben, of de letters beginnen
voor hunne oogen te dansen en zij halen de denkbeelden
van het eene door die van het andere, en dat is toch werkelijk
een punt van belang: de eer en het belang van den steller
zijn er mede gemoeid Hoe nuttig de gedachten wisseling
met den adspirant wezen kan, toch blijft het de vraag of
er tijd is. Tot zoo verre het opstel. Er worden waarschijnlijk
ook analyses gemaakt, vragen over de rekenkunde, de
aardrijkskunde, de geschiedenis en de natuurlijke historie
schriftelijk beantwoord. De spelling van deze dient immers
ook gekeurd te worden. Zal dat dezelfde examinator moeten
doen, die deze vakken beoordeelt, b.v. die in de rekenknnde
examineert, zal die meteen een wakend oog over de spelling
der woorden van beredeneerde oplossingen of antwoorden
over de theorie houden, of zal een ander met dit onderzoek
belast worden?
Eene tweede bedenking betreft de personen. Men z.al,
naar het mij voorkomt, zeer moeijelijk in elke commissie
een deskundige vinden of haar kunnen toevoegen. Er zijn
immers telkens elf menschen noodig, die van alle spellingstelsel
eene bepaalde studie gemaakt hebben en bekend zijn
met de gronden waarop zij rusten. Welligt is el' overvloed
van der zake kundige mannen, welligt is er gebrek, en in
het laatste geval ziet het er voor de dissenters slecht uit,
althans indien er voor de afwijkingen niet alleen, gelijk het
verslag zegt, gronden maar ook goede gronden moeten aangevoerd
worden. Het laat zich toch niet denken dat eene
afwijking niet voor eene fout zal aangerekend worden, als
5·
68
men den examinator eene dwaasheid in plaats van een grond
in de hand stoppen wil. Wie zal oordeelen?
Evenwel - dit is de derde bedenking - wat zijn goede
gronden? Stel eens, iemand schrijft laehehen en geeft als reden
op: de stam van het werkwoord is lach, de uitgang
en begint met een klinker, daarom gaat de medeklinker eh
van den stam naar den uitgang, om met dezen ééne lettergreep
te vormen; de klinker van den stam is gesloten en
kan daarom alleen voorkomen in eene lettergreep, die op eenen
medeklinker eindigt; de eh heeft dus eene dubbele taak te
verrigten. zij moet de eerste lettergreep sluiten en de tweede
lettergreep beginnen, derhalve moet zij gelijk de k van bakken
verdubbeld worden. Is dit een goede grond of alleen
maar een grond? Wordt de afwijking als fout aangerekend
of niet? Een ander schrijft hont, groen vrouw , fruitfrouw enz.
en beroept zich op de beschaafde uitspraak en voor het laatste
zelfs op juffrouw. Is het een grond, ook een goede grond?
Zijn het fouten, zijn het geene fouten? Ik herhaal wat ik
boven zeide, aan het twisten over gronden en geene gronden
komt geen einde. Verschillende spellingen kunnen even
goed of even gebrekkig zijn, maar de gevoelens daarover
kunnen bij de deskundigen, aangenomen dat er in elke commissie
een aanwezig is, zeer uiteenloopen. De een zal eene
afwijking als genoegzaam gemotiveerd aanmerken, terwijl de
andere meent, dat het aangevoerde niet voldoet, en de adspiranten,
wier doel het alleen is door het examen heen
te komen, doen hun best om te weten uit welken hoek
de wind waait en hoe zij zich te houden zullen hebben om
toch niet tegen den zin van den examinator te antwoorden.
Of men het zondigen tegen de spelling zoo hoog zal aanschrijven,
dat iemand daarvoor afgewezen zal worden, kan
ik niet beslissen; maar in dat geval zullen wij dezelfde dwaasheden
beleven, die ten gevolge van afwisselingen in het personeel
der deskundigen plaats gehad hebben, b. v. dat iemand
wordt afgewezen om dezelfde reden, waarom de vorige maal
een ander met uitbundigen lof is toegelaten. Er is nog iets.
69
Het is ieder bekend, dat fouten maken hoe langer zoo moeijelijker
wordt, want men moet al heel vreemd spellen zonder
in bet eene of andere systeem te land te komen. Mag
nu dezelfde persoon op twee, drie, vier manieren spellen
als hij maar gronden weet op te geven. dus gezigt en plicht
lachen, een lagch en een lach, regeren en regeeren in hetzelfde
opstel laten voorkomen? Het besluit vraagt alleen gronden
en geeft overigens volkomen vrijheid.
Ik hoop te hebben aangetoond, dat het tweede artikel van
het besluit der inspecteurs noch voor het onderwijs, noch
voor de examens goede vruchten zal opleveren. Het bederft
wat door het eerste is goed gemaakt en zet de deur open
voor verwarring en willekeur. Alles zal teregt kunnen komen,
als in eene volgende vergadering de tweede druk van
het 11 Ontwerp der spelling" ter spraak kan komen en verklaard
kan worden: de gebruikelijke spelling is die van de
redactie van het Woordenboek der Nederlandsche taal. Kan
gelijktijdig door de bevoegde magt bepaald worden, dat dezelfde
spelling in de stnkken, die van de regering uitgaan,
gevolgd zal worden, wij zullen ons doel, eenparigheid in
de spelling, eene schrede nader zijn gekomen. Er is, dunkt
mij, geen twijfel aan of de Toorgedragen spelling wordt algemeen
aangenomen. Immers een groot gedeelte onzer dichters
en prozaschrijvers volgt haar reeds. De tweede druk van het
ontwerp zal toonen, welken invloed de verschillende aanmerkingen
gehad hebben. Wijzigingen verwachten wij stellig.
Men heeft er al enkele kunnen opmaken uit hetgeen de Redacteuren
na de uitgave van 11et ontwerp geschreven hebben,
b. v. de y in baaye1t e. a. is voor de i (baaien) verruild. Men
verwachte echter niet te veel; hunne taak is hoogst moeijelijk,
en ieder zijnen zin te geven is onmogelijk. De eene
beoordeelaar maakt zijn compliment over iets, waarvan de
andere volstrekt niet begrijpen kan, dat zulke schrandere
mannen dit hebben kunnen zeggen. Het is te wenschen
dat ieder, die eene opinie heeft of meent te hebben, niet
te stijf op zijn stuk blijft staan, anders komt er van de
70
eenheid niets. En al mogt er in onze boeken en bladen ver·
scheidenheid blijven bestaan, de lagere school heeft behoefte
aan eenparigheid; zij heeft stellige waarheden noodig: zulke,
die tusschen hemel en aarde zweven, kan zij niet gebruiken.
Het is echter in alle opzigten wenschelijk , dat het tijdvak
van overgang zoo kort mogelijk dure, voornamelijk voor die
leerlingen, welke de scholen zullen verlaten zonder de spelling
geleerd te hebben, die welligt spoedig de gebruikelijke
zal wezen, voor de onderwijzers, die heden nog als fouten
moeten aanrekenen wat zij binnen kort zullen aanbevelen,
en voor de leerboekjes, die herdrukt of op nieuw uitgegeven
worden, waarbij de onzekerheid zeer hinderlijk is.
Is er iemand, die moeite gedaan heeft om de onderwijzers
voor te lichten en de zaak ten goede te leiden, het is
zeker de heer Dr. RENSSEN • Onafgebroken heeft hij de kolommen
van zijn weekblad 1) aan hare belangen gewijd en
het voor mij liggend maandblad is eene nieuwe proeve van
zijn streven om de hervorming der spelling in de lagere school
tot een goed eind te helpen brengen. Wij behoeven niet te
zeggen, dat wij het maandblad met aandacht gelezen hebben,
zonder dat zouden wij ons de vrijheid niet mogen veroorloven
om hier of daar eene enkele bedenking voor te dragen.
waartoe wij thans dadelijk overgaan.
De g heeft achter de 'ft al menig letterknecht verleid tot
eene uitspraak, geheel met ons taaleigen in strijd. Waar
dit kwaad bedreven wordt kan alleen de levende stem verbetering
aanbrengen. Het woord ninsdag zal (wordt de spelling
van het woordenboek aangenomen) hare diensten niet
meer behoeven en voor eene verkeerde uitspraak bewaard
blijven. Wij mogen ons daarover verheugen. Iedere een
is er een; maar het argument dat het groot aantal woorden,
die gevaar loopen verkeerd uitgesproken te worden, met een
wordt verminderd, is weinig afdoend. Bovendien, men kent
dit woord reeds lang, voor dat men het geschreven ziet, iu
I) Weekblad voor lager, middelbaar en gymnasiaal onderwijs.
11
dit geval heeft de spelling minder vat op de uitspraak. In
het voorbijgaan wensch ik den geachten schrijver te vragen
of het woord duizende dat hier in het artikeltje over ]Jin,vdag
of ]Jing,vdag voorkomt, werkelijk door hem zoo geschreven
is, dan of de zetter eene n heeft weggelaten. Ik heb de
woorden 1tonderde, duizende enz. voor onbestaanbare vormen
gehouden en getracht deze meening aannemelijk te maken 1)
en ofschoon ik ze in verschillende boeken en bladen steeds
ontmoet, heb ik nog nergens de gronden gevonden, waarop
ze verdedigd kunnen worden.
Dr. R. komt met vertrouwen op tegen de spelling 'baayen
enz. Daar de redactie van het woordenboek de y heeft laten
varen, behoef ik deze letter niet verder te bespreken,
maar acht het van belang te overwegen of de j die SIEGENBEEK
tusschen de i en de toonlooze e voegde voor het lager
onderwijs aanbeveling verdient of niet. Versta ik den heer
R. goed, dan zou hij de j als overgangsletter willen behouden
en alleen indien de Siegen beeksche spelling moet ver·
vallen aan de Bilderdijksche de voorkeur geven. Ik ben
van eene geheel tegenovergestelde meening. Het is van hè·
lang de kleinen te gewennen aan de waarheid, dat de zigtbare
voorstellingen der woorden niet altijd even duidelijk
aan hetgeen gehoord wordt beantwoorden, dat wel eens letters
geschreven worden, die men niet hoort, en omgekeèrd
wel eens letters gehoord worden, die men niet schrijft. Om
nu over dit onderwerp niet verder te spreken, dan tot de
j betrekking heeft, voer ik aan dat men, deze letter in baab'en
enz, !lchrijvende, bepaaldelijk moet leeren , dat zij in woorden
op ee en ie niet ingevoegd behoeft 'te worden, anders
schrijven de kinderen zeejen, ree jen , sleejen , 7cniejen, driejen ;
woorden, die wel geene N ederlandsche zijn, maar toch
even dikwijls als de beste N ederlandsche voorkomen, vindt
men, op het gehoor af, met eene j achter de i gespeld,
b. v. pijano, A.drijanu8. De moeijelijkheid vervalt als men
1) Taalgids IV, pag. 65 70.
72
in eens leeren kan, de i wordt als overgangsletter niet
geschreven. Ik mag nog wijzen op de vervoeging der werkwoorden
met eenen stam op i. Als de onregelmatigheid
der voorgestelde schrijfwijze met y aanschouwelijk gemaakt
wordt door de declinatie ik zaai, hij zaait, wij zaayen,
gij zaait, zij zaayen, wordt er dan eene regelmatigheid afgebeeld
door ik zaai, hij zaait, wij zaaijen, gij zaait, zij zaaijén ?
Zoo min mogelijk echrijve men letters die alleen door den
overgang van de eene op de andere letter worden voortgebragt.
Men denke aan kompt, hembd, gUmpt enz. Zeer ten
onregte wordt de j als overgangsletter met de w gelijk gesteld.
Men schrijft nu eenmaal de w in verbuigbare woorden
achter de u; daarover bestaat geen verschil van gevoelen.
Zij is er nutteloos, zoo men wil, doch dat is hier de
vraag niet j de vraag is zal men in een verbogen vorm eene
letter invoegeri, die niet tot den onverbogen vorm behoort
en alleen als overgangsletter gehoord wordt.
De verandering van gt in cht zal onzes inziens van merkbaren
invloed op het eerste taalonderwijs zijn; de regel, waar
de afleiding het vereischt, gt te gebruiken, zou weinig bezwaar
opleveren, indien men met genoegzame zekerheid over
de afleiding zou kunnen beslissen. De geschiedenis van regt
(recht) zoo als men dacht van regel, geslagt en gesZacht kan
het leeren , dat met de eh-spelling veel gewonnen zal zijn.
Nogthans zal, hopen wij, eene drukfout wezen, maar de vraag
is zeer juist of nochtans niet de voorkeur boven noglans zou
verdienen. Bij het woordje nog, dat niet verbogen wordt
en ook geene afleidsels heeft, kan geenszins van eenen stam
gesproken worden 'en wij zouden kunnen vragen of de onderscheiding
van nog en noch in het geheel wel genoegzaam
geregtvaardigd is. Hèt kan, om alle misvatting te voor·
komen, nuttig zijn deze woorden in het schrijven te onderscheiden,
wij moeten daartegen aanvoeren dat in het spreken
dit hulpmiddel weinig of liever in het geheel niet helpt.
V reest een schrijver dat hij welligt verkeerd verstaan zal worden,
dan kieze hij eenen anderen zin bouw , waardoor de
73
juiste opvatting zijner woorden niet langer van eene enkele
letter afhangt. Maar al blijft de onderscheiding van 'nog en
noch, toch zal men noehtana dienen te schrijven. Nog en dan
zijn de beide zamenstellende deelen, de a is achter de zamenstelling
gevoegd; de d is door de scherpe uitspraak, die de
g aan het einde van het woord nog verkreeg, in t overgegaan.
Duidt men nu de verscherpte uitspraak, die de d
verkregen heeft, aan door er eene t voor in de plaats te zetten,
dan kan het niet anders, of men dient ook de g door eene
eh te vervangen. Bij de spelling nogtaus is men ten halve
blijven staan.
De spelling boeltel , Meltel, kaeltel zal schijnbaar niet zeer
gemakkelijk in te voeren wezen. Wij zijn van kindsbeen aan
doordrongen van de waarheid, dat de gesloten klinker alleen in
eene gesloten lettergreep kan voorkomen, en met eenig regt
vreest men dat deze woorden zullen uitgesproken worden
als boochel, tieehel, 1ca(a)-ehel. Het is waarschijnlijk wel aan
het zamengestelde letterteeken te wijten, dat wij hier eene
uitzondering hebben. De scherpe 9 (elt) wordt nu eenmaal
door een zamengesteld letterteeken voorgesteld, met andere
woorden, wij hebben twee letterteekens voor eenen letterklank.
Brengt nu de bouw van het woord mede, dat volgens
de ge,yone regels de medeklinker verdubbeld moet worden,
dan zouden wij eltelt verkrijgen, dat is vier letterteekens
voor éénen letterklank. In het Siegenbeeksche stelsel
zijn er drie: geh. Het bezwaar was dus in dat stelsel niet veel
minder en ten tweede wordt dezelfde letterklank, die Of zacht
Of scherp, maar nooit beide tegelijk kan wezen, door twee
teekens aangeduid. waarvan het eene zegt, dat hij zacht, en
het tweede dat hij scherp is; de verbinding gelt is dus met
vj, bp, dt, za op gelijke lijn te plaatsen. De vier laatste
zijn gelukkig niet gebruikelijk, althans om één en letterklank
voor te stellen, moge de gek bet spoedig ook niet meer
wezen. Het onderwijs aan kinderen zou er werkelijk niet
mede verliezen. Het moge eenigzins moeijelijk zijn de kinderen
aan de spelling met eene enkele elt te gewennen, het
74
is stellig niet moeijelijker dan hun de spelling gch te leeren.
Dan hebben wij verder een voordeel, dat de eigennamen
Mechelen, Lochem, Jochem enz. en bovendien het woord echo,
dat wel oorspronkelijk vreemd maar in het N ederlandsch
is opgenomen, met de spelling àer vermelde woorden in overeenstemming
zijn. Dit mag werkelijk een voordeel heeten!
De uitzondering die vroeger toch reeds bij de verdubbeling
der ch gemaakt moest worden, wordt nu slechts voor eene
andere en betere verwisseld: De gesloten klinkers komen
voor in gesloten lettergrepen; alleen in opene, als de volgende
met eene ch begint. Met deze uitzondering is dadelijk
te gemoet gekomen aan het bezwaar hoe de bedoelde woorden
in lettergrepen te splitsen; lach-en, kach-el zou geheel
tegen de uitspraak indruischen.
Welke overeenkomst er bestaat tusschen de sch in viBschen
en de ch in lafJchen is mij gansch niet duidelijk. Ik zou dan
ook niet durven beweren, dat de heer HUYDECOPER »terecht"
op de analogie wijst, waar hij zegt: ., Neen, als wij de gevolgen
voor de uitspraak niet vreezen met de spelling richel, bochel
en het onderwijs kracht genoeg toekennen om de uitspraak
ri-chel, bo-ckel te verhoeden, dan vervalle ook de even weinig
rationeele spelling aach in de meervoudsvormen waschen,
leschen. verfriachen.' , Mij dunkt dat de gevallen volstrekt
niet gelijk staan. "Voorden met een openen klinker voor de
ch ken ik niet, alleen het vreemde woord Rachel; maar die
eene opene klinker voor de ach hebben, zijn er, behalve het
insgelijks vreemde pllschen, nog twee: de verledene deelwoorden
geheschen en gekl'eschen. Deze beide laatste woorden
zouden dus, indien de regel van Dr. H. werd aangenomen,
niet meer gespeld kunnen worden. Men vergete ook niet,
dat de ch in de gegevene woorden stom is; de 8 is de medeklinker,
dien men hoort; wordt die verdubbeld, dan is
aan alle billijke eischen voldaan, en men behoeft geenszins
zijne toevlugt te nemen tot· eene scheiding in lettergrepen,
geheel met ons taaleigen in strijd. Schrijft men b. v. menschen.
visch -en, dan zal men ook mensch-e-lijk, vZeesch-e-lijlc,
75
trotsck-e, grofJtsck-e: !)alsak-e moeten schrijven. Niemand zal
toch beweren dat de splitsing van een woord in lettergrepen
bij het lager onderwijs van zoo weinig belang is, dat er
ligtvaardig mee gehandeld mag worden. Hier vooral doet de
uitspraak hare regten gelden. De kinderen schrijven b. v.
el-kan-der net zoo lang, tot zij door het ontvangen onderwijs
weten. dat in dit geval de k, die men werkelijk bij de tweede
lettergreep waarneemt, bij de eerste behoort, omdat elkander
een zamengesteld, geenszins een afgeleid of verbogen woord
is. Het beroep op de afbreking ding·en gaat niet op. omdat
deze wel voorgeslagen, maar nog niet aangenomen is; ik heb
alle hoop dat zij nooit gevolgd zal worden. De bewering
dat 1/.9 één zamengesteld letterteeken zou wezen, dus éénen
letterklank zou voorstellen, is bij velen slechts een goedaardig
protest tegen de verkeerde uitspraak der woorden, in welke
ng voorkomt.
Ik stap van eh en sch af en herhaal dat geh noch gemakkelijker
bij het .onderwijs is, noch tot. zuiverder uitspraak
leiden kan; maar dat de Bch, waar wij tot heden .v8eh schreven,
totaal onbruikbaar is.
Als men eens graoten lust tot vitten had, zou men stellig
op de spelling van zamen, zestig, zeventig, veertig, vijftig kunnen
aanmerken, dat. zij de juiste uitspraak niet afbeeldt;
maar mij dunkt dat men veel meer stof tot aanmerkingen
vinden zou, als men pogingen wilde aanwenden om juist in
deze woorden de uitspraak zoo na mogelijk aan te duiden
en te schrijven: 8amen, te samen, ?Jerzamelen, gezamenlijk, leerzaam,
bedacht8aam; zes, 8e8tig; zeven, 8eventig; vie1', feertig;
een en veertig; vijf, jijftig, een en vijftig. Wij willen de
andere argumenten daarlaten. maar gelooven met het oog
op het onderwijs de redactie dankbaar te mogen wezen, dat
zij zulk eene consequente toepassing van den regel der beschaafde
uitspraak niet heeft voorgesteld. Op dezelfde gronden
had de spelling ju/vrouw aanbevolen kunnen worden, hetgeen
vooral voor het onderwijs wenschelijk zou geweest zijn.
Bij een woord, dat zoo menigmaal voorkomt als het woord
76
vrouw, moet de regel in eens toegepast kunnen worden: Of de
gelijkvormigheid vereischt, dat wij het overal op dezelfde wijs
gespeld zien, of de beschaafde uitspraak vereischt dat wij dan
eens vrouw dan weder frouw schrijven. Hebben wij in het
laatste geval vrijheid om jufJi'ouw te schrijven, dan zullen wij
gedurig te kampen hebben met eene moeijelijkheid, de leerlingen
zullen op het gehoor af wascltfrouw, koopfrouw, fruitfrouw,
turjJi'ouw, bi1cfrouw, melkjrouw schrijven. Wij hopen dus,
dat de redactie de spelling juffrouw in nadere overweging zal
nemen. Het is geheel waar, dat het eerste bestanddeel juf
bijna door niemand meer verstaan wordt, het getal derzulken
zal echter na de duidelijke verklaring, die de redactie geeft,
hoe langer zoo minder worden en het is immers wenschelijk,
dat men woorden, die zoo vaak gebruikt worden, wel verstaat?
Maar al wordt het eerste lid der zamenstelling niet
begrepen, het tweede is voor ieder even duidelijk. Dat men
vroeger jonefrouw schreef, bewijst niets voor de tegenwoordige
spelling, daar men in gelijkstaande gevallen. waar de 1J door
den invloed der voorafgaande scherpe medeklinkers als f
wordt uitgesproken, toch de v blijft schrijven, zooals het nog
gebruikelijke jonkvrouwen de hoven opgegevene zamenstellingen
bewij~en. Indien men nu de v in jufvrouw blijft
schrijven, dan kan niet in ernst worden beweerd dat de f
van juf in de lucht hangt. Streed het verdubbelen van de
v niet geheel met het gebruik, dan zou hier eene dubbele v
geschreven moeten worden, omdat de gesloten klinker u of 0
in een gesloten lettergreep moet voorkomen en de beide medeklinkers
ne, die vroeger de lettergreep sloten, zijn weggevallen.
De beginletter der volgende lettergreep moet hier
nu tevens als sluitletter van de vorige dienen, maar eene v
wordt als sluitletter niet geduld en steeds door de onechte ot
vervangen. Aldus meenen wij, dat de f volkomen geregtvaardigd.
en niet vreemder is dan die van lief, hetwelk in
de verbuiging dadelijk lietJe wordt. De redenering der redactie
gaat bij juffer zeer goed op, omdat de zamenstellende
deelen van dit woord geen van beide meer verstaan worden.
77
Misschien werpt deze of gene mij tegen, dat f en v naast
elkander staande niet uitgesproken kunnen worden. 't Is
waar, men hoort alleen de j, doch hetzelfde kan men bij
eene menigte' andere woorden waarnemen, b. v. in geenszins,
waar men alleen de s en in potten waar men slechts ééne t
hoort.
Zeer' te regt beveelt Dr. R. de spelling verven, verver,
verf, verfpot, kruit, buskruit en raUekruit aan, er is geene
reden aan te voeren, waarom in deze woorden de eisch der
beschaafde uitspraak niet toegewezen zou worden. Toevallig
wordt hier te gelijk aan eenen anderen eiseh voldaan, dat
kruid en kruit ook -in de spelling onderscheiden dienen te
zlJn. Men moet echter niet te veel waarde hechten aan het
streven om homoniemen in de spelling te onderscheiden,
voor enkele als nog en noch, digt en dicht, ligt en licht mag
het een hulpmiddel opleveren om ze vlug en juist op te
vatten. bij verreweg de meeste kan de spelling hare diensten
niet bewijzen. Of zou men ook zugt, zucht (en hoe nu het
derde?) verlangen te schrijven? Zoo niet, dan zal men zich
bij de boven aangehaalde woorden ook wel weten te helpen,
Bovendien, wij zeiden het reeds, als die verschillende letterteekens
voor de juiste opvatting noodig mogten wezen,
dan zou het gesproken woord al zeer onduidelijk zijn. Alle
dergelijke onderscheidingen vermeerderen noodeloos de gelegenheid
tot het maken van fouten en bewijzen de school
eene slechte dienst.
Dr. R, vraagt eindelijk aan het slot van zijn opstel of men
met de in voering van de voorgestelde veranderingen moet
afwachten tot eene officieele opdracht van hooger hand? En
geeft tot antwoord: » Dit zal toch wel niemand durven veronderstellen."
Ik ben er zeker van dat de schrijver door
»officieele opdracht" iets verstaat, dat werkelijk niet goed is.
Iemand, die, gelijk hij, zoo wakker voor de belangen van
het onderwijs en van de spelling gestreden heeft, zal toch
de hulp der hoogere hand niet versmaden. De hooge regering
heeft in de groote huishouding vaIl' den staat voor orde
78
zorg te dragen, in de tallooze stukken die van wege de verschillende
regeringscollegiën geschreven en gedrukt worden, mag
zij geene onregelmatigheid dulden, ook niet in de spelling,
zij dient allen, die met en onder haar werken, voor te schrijven,
welke spelling zij te volgen hebben, en zij doet dit ook.
Deze door de regering voorgeschrevene spelling is dan de
officieele. Indien er nu eenige kans bestaat dat de officieele
spelling in overeenstemming met het ontwerp gewijzigd zal
worden, waarom zou men dan met de invoering in de scholen
niet tot de officieele »opdracht" wachten mogen? Maar
Dr. R. bedoelt met dit woord blijkbaar iets anders. Vat ik
zijne meening, dan zegt hij, dat eene officieele ») opdracht"
voor de onderwijzers niet wenschelijk is, dat zij niet gelijk
gesteld moeten worden met de ambtenaren, die eene aangewezene
spelling moeten volgen; ik voor mij geloof het tegendeel.
De spelling is eene zaak van orde, die zonder eenig
gezag niet gemakkelijk tot stand komt.
Op de eerst volgende vergadering van het N ederlandsch
Onderwijzers·Genootschap zal de vraag behandeld worden,
wat het Genootschap doen moet ten opzigte van de spelling,
gevolgd in het Woordenboek der N ederlandsche taal. Ik
eindig met den wensch, dat het bij de beantwoording der
vraag duidelijk blijke, hoe de onderwijzers over deze belangrijke
aangelegenheid denken.
Leyden, April 1864. J. A. VAN DIJK.
BOEKAANKONDIGING.
Nederlandsche klassz'eken, uitgegeven en met aanteekeningen voor·
zien door Dr. Ef;LCO VERWIJS, Archivaris-Bibliothecaris van Friesland.
1. VONDELS Leeuwendalers. Leeuwarden, BUGO SURINGAR.
Wij gelooven, dat de Heer VERWIJS met de uitgave van VONDELS
Landspel de Leeuwendalers een zeer nuttig werk ondernomen heeft.
Naar onze meening is dit de weg, als men wil dat VONDEL geëerd
en . . .. gelezen zal worden. Breng hem op de scholen, waar de
jonge lieden zoo verre gevorderd zijn, dat zij, behoudens eene
79
duidelijke verklaring der min verstaanbare woorden en uitdrukkingen,
hem begrijpen kunnen, zij zullen hem genieten en liefkrijgen ,
en door hetgene zij van hem kennen, verlangen meer van hem te
weten. Zoo kan een tijd komen, dat wij niet meer, gelijk thans,
den adem moeten inhouden, wanneer de schim des grooten dichters
vraagt: »Wie richt mij een standbeeld op? Een geslacht dat VONDEL,
of een geslacht dat slechts zijn Naam kent. Eene dankbare Natie,
of een kring van bewonderaars, welke de ijdelheid der natie weet
gaande te maken ... , In een woord: word ik gelezen, kent men
mij?" 1) Maar wij zouden haast vergeten, dat wij niet een werk
van VONDEL, wel het eerste nommer van eene geheele reeks Neder·
landscbe klassieken aankondigen. Volgens schrijver bestaat aan zulk
eene reeks behoefte, hij heeft dns met deze uitgave een bepaald doel.
Hooren wij hem zelven het aanduiden. »Wat is nu mijn doel bij
de uitgave van Nederlandsche klassieken, vooral ten gebruike bij'
gymnasiën?
1 0. Ik wil geene losse stukken, maar een samenhangend geheel
ter bebandeling nemen, hetzij dan een treurspel van Vondel, een
blijspel van Brederode , of een episode uit Hoofts Historiën; hetzij
de puntige stukken van Huygens, of de lang uitgemeten verhalen
van Vader Cats. Bij voorkeur zal ik schrijvers der 17de eeuw beo
handelen, daar deze niet alleen tot den bloeitijd der Nederlandsche
letteren behooren, maar ook vooral daarom geschikt zijn om gelezen
en bestudeerd te worden, omdat
2°. Vele woorden verouderd zijn, of veranderd en gewijzigd van
beteekenis en de geschiedenis vlln dat verloop den leeraar belangrijke
punten van uitgang kan geven om zijne discipels op verschillende
verschijnsels in onze taal opmerkzaam te maken, b. v. van grammaticale
vormen, die bij ben nog voorkomen, en nu afgesleten of
verdwenen zijn. Voor dat doel zijn mijne aanteekeningen ingericht.
Ze zijn niet alleen voor den leerling, maar ook voor den leermeester
en kunnen een leiddraad zijn tot het ontwikkelen zijner denkbeelden."
Om iets van een schrijver, of liever van zijne werken te weten,
wij stemmen het den heer VEHWIJS gaaf toe, is eene bloemlezing
ongeschikt, daarvoor moet men cen geheel nemen. Of zou het overbekende
" Waar werd oprechter trouw" met nog eenige andere ~tukjes
geschikt zijn om maar een flaauw idee van den Gijsbrecht te geven?
Met de ontkennende beantwoording dezer vraag is echter het vonnis
over bloemlezingen niet uitgesproken. Wanneer men er stukken
in vindt, waarmede men niets kan beginnen, dus geene woorden of
uitdrukkingen verklaren, dan kan de fout bij de keuze liggen.
De aanteekeningen, door den heer VERWIJS aan den voet der
bladzijden geplaatst, kunnen bij het onderwijs uitstekende diensten
bewijzen. Ze zijn niet alleen ingerigt om de taal der 17de eeuw te
verstaan. ze kunnen ook ,dienen om die van onzen tijd beter te
leeren kennen. Woordverklaringen zijn bij het onderwijs van groote
waarde. Daarom wenschen wij dat VONDELS Leeuwendalers niet uit·
sluitend op gymnasiën, maar ook op andere inrigtingen, vooral op
normaalscholen voor onderwijzers gebruikt worde, het kan daar in
hooge mate nuttig zijn.
Wij hebben bij eene vlugtige lezing bijna geene aanmerkingen gemaakt.
Op blz. 43 wordt in de eerste aanteekening slachten de frequentatieve
vorm van slagen of slaan genoemd. Kan hier ook inten~
1) N. BEETS, Een standbeeld voor VONDEL.
80
sieve vorm bedoeld zijn? Ook vonden wij het woord koeklcoek (blz.
68, 4" aanI,.). De dubbele k is hier niet te verdedigen. In dit klanknabootsend
woord schrijven wij reeds eene overtollige k aan het
einde, waarom nu nog eene in het midden?
Wij eindigen onze aankondiging met de vermelding, dat de uitvoering
allen lof verdient, het boek laat zich gemakkelijk lezen.
Of het goedkoop i~ weten wij niet; dit is echter zeker, dat het niet
zeer compres gedrukt, maar ook niet onbruikbaar gemaakt is.
Legden, April 1864. J. A. VAN DIJK.
BRIEVENBUS.
Het is zeker onnoodig de lezers van de Taalgids aan te kondigen,
dat binnen kort een aanvang zal gemaakt worden met de uitgave
van het Woordenboek der Nederlandsche Taal, onder redactie van
Dr. M. DE VRIES en Dr. L. A. TE WINKEL, een werk, dat sedert jaren
met ongeduld verwacht werd. De boekhandel is al ijverig in de weer
om eene algemeene belangstelling op te wekken, en in het bezit van
een prospectus en eene proeve van bewerking. Ik heb aan een der
uitgevers een exemplaar van deze beide stukken ter aankondiging in
de Taalgids gevraagd, doch ten antwoord gekregen, dat ze alleen voor
den handel en niet voor het publiek bestemd, en zonder voorkennis
der redactie verspreid waren. Intusschen zijn mij aanmerkingen medegedeeld
en ophelderingen gevraagd, die ik voor als nog niet beantwoorden
of geven kan. Eene enkele opheldering wordt reeds
door het bovenstaande gegeven, waarom toch de spelling van het
prospectus afwijkt van die van het ontwerp: de heeren uitgevers hebben
hunne eigene spelling gt·volgd en in dezen de hulp der rüdactie
niet ingeroepen, zelfs niet wat de keuze of de correctie van de proeve
van bewerking betreft. Al was ik nu in het bezit van de bedoelde
stukken, zou het mij niet vrij staan ze hier publiek te maken; maar
ik kan volkomen begrijpen, dat men, indien men aangaande de taalkunde
iets te vragen heeft, zich wendt tot een tijdschrift dat aan deze
wetenschap gewijd is. Ik noodig dus alle lezers uit, die naar aanleiding
van de proeve van bewerking of de afleveringen van het W oordl'lnboek
het een of ander punt willen bespreken ofbebandeld zien, van onze brievenbus
gebruik te maken. Ik durf de verzekering te geven dat ik,
als mijne krachten te kort schieten, bij mijn geachten mederedacteur
niet te vergeefs zal aankloppen, waar het eene zaak geldt, die hem
zoo na ter harte gaat. Bedrieg ik mij niet, dan kan eene behandeling
van punten, die nog niet geheel uitgemaakt zijn of nog niet algemeen
verstaan worden, voor alle belangstellenden, inzonderheid
voor hen die onderwijs in de moedertaal geven, aangenaam en leerrijk
wezen.
Alle stukken worden ons franco gezonden, aan den uitgever of
aan den ondergeteekende. Op den omslag vindt men de namen van
Heeren Boekhandelaars, die zich welwillend met de toezending van
stukken hebben belast.
Legden. J. A. VAN DIJK.
OVER DE SPELLING MET GT EN ODT.
Bij het lezen van sommige recenSIes is het mij gebleken,
dat het vraagstuk, betreffende het gebruik van 9 of eh v66r
eene t nog niet voor iedereen even helder is. Sommigen
weten hij pleegt en ?)liegt niet te rijmen met plicht en vlucht;
anderen erkennen, dat aan bracht en gebracht eene eh toekomt,
maar kunnen niet begrijpen, waarom hij mocht en
placht er insgelijks aanspraak op hebben; nog anderen veroordeel
en iemand, die magt en klagt met g, maar recht, gericht
enz. met eh spelt. Geen wonder! de quaestie is inderdaad
eenigszins ingewikkeld, en heeft opheldering noodig;
zij is tevens belangrijk genoeg om eene nadere verklaring
te verdienen. Ik meen daarom geen overtollig en nutteloos
werk te doen, indien ik tracht zoo kort en bondig mogelijk
uiteen te zetten, wat men tot het rechte verstand en tot
eene billijke beoordeeling van het gebruik der beide letterverbindingen
• gt en cltt, te weten noodig heeft. Ik begin
met de geschiedenis van de uitspraak en het gebruik dezer
letters, waarbij men noodzakelijk de drie hoofdtijdperken onzer
taal, die van het Oud-, Middel- en Nieuwnederlandsch
te onderscheiden heeft.
Het is zeker, dat er reeds van de aller vroegste tijden af.
in de uitspraak van het Oudnederlandsch, een onderscheid
tusschen de eh en de 9 bestaan heeft, doch een ander en
veel grooter dan thans. Nu staat de cl! tot nf' 9 in elf' ver-
Jaarg. v J. 6
82
houding van scherp tot zacht, gelijk b v. de f tot de 1),
en de 8 tot de z. Toen echter bestond de eigenaardige N ederlandsche,
naar eh zweem ende 9, die wij hier door gh zullen
voorstellen, nog niet; het letterteeken 9 vertegenwoordigde
denzelfden klank, dien de Friesche 9 en de Fransche fJ en
gu in gant, gober, grand, gland, guerre enz. hebben, en dien
ik, waar onderscheiding noodig is, door gu zal aanduiden.
De Oudnederlandsche 9 (gu) stond dus veel dichter bij de k
dan bij de eh; zij was, om zoo te zeggen, eene zachte k,
terwijl zij nu eene zachte eh kan genoemd worden.
De groot ere afstand tusschen de klank van 9 (gu) en dien
van eh, welke laatste door eene eenvoudige h werd voorgesteld,
verhinderde evenwel niet, dat de g, onmiddellijk vóór
eene t komende, in eh (h) overging, b. v. in genuhte (geneugte)
van genuogen (genoegen), in maM (macht) van mugan
(mogen). Die verandering, die in alle Germaansclle talen
regel was, moet aan den invloed der t worden toegeschreven,
welke gaarne eene eh voor zich neemt, en toen evenzeer
den overgang van k in eh (h) veroorzaakte, b. v. in
thahta (dacht) van thenkan (denken), under8uhton (onderzochten)
van under8ukian (onderzoeken). Later ging dit nog verder,
en verkreeg de t ook het vermogen om eene voorafgaande
p en f in ch te veranderen, b. v. in verknocht en
verkocht, van verknoopen en verkoopen, in gracht, schacht van
graver~ en 8chaven.
In het Middelnederlandsch ontstond allengs een andere
toestand: de uitspraak der 9 (gu, of zachte k) ging in die
van gh (de zachte ch) over. Die wijziging nam zijnen aanvang
voor eene e en i, en werd eindelijk algemeen, behalve
achter eene n; ding en dingen b. v. werden bij voortduring
als dink en dingu(!1t uitgesproken. In alle andere gevallen
echter, "fanneer er geene r& voor stond, nam zij de hedendaagsche
uitspraak aan, en werd op het einde van een woord
geheel of nagenoeg ch. Uit dien hoofde schreef men dan
ook daclt, &taeh. wedt, genoech, hooch, eenich enz.
In het Nieuwnederlandsch bleef de uitspraak dezelfde als
83
zij op het einde van het Middelnederlandsch geworden was,
doch men begon zich nu op de grammatica toe te leggen,
hetgeen eene verandering in de spelling te weeg bracht. Tot
hier toe was kennelijk de uitspraak de eenige leiddraad bij
het schrijven geweest; nu trad ook de afleiding op en deed
zich in vele gevallen gelden. Ofschoon men in daeh, slach
enz. eene eh bleef hooren, en op den huidigen dag, althans
in de meeste gevallen, nog hoort, het letterteeken eh moest
voor het letterteeken g plaats maken, om den on verbogen
vorm, voor het oog, meer met den verbogenen dagen in
overeenstemming te brengen. Ofschoon die handelwijze zich
zeer goed laat verdedigen, en de spelling dag, 8lag, genoeg,
droog, 1Jlug enz. beter dan die met eh (dach enz.), aan de
eiscllen van het schrift eener ontwikkelde en beschaafde taal
beantwoórdt, in den grond was en bleef die verandering eene
vredebreuk met de uitspraak, die de deur opende zoowel
voor willekeur en onverstand als voor eene regelmatige en
verstandige spelling. Van toen af ontstonden er allengs twee
richtingen. De eene bezigde overal de g, waar gelijkvormigheid
en afleiding haar wettigden of schenen te wettigen,
ook, tegen het Oudnederlandsche en algemeen Germaansche
gebruik aan, vóór eene onmiddellijk volgende t, b. v. in
klagt, dragt enz. van Idagen en dragen; de andere richting
ging niet zoo ver, maar behield de eh in klacht, macht enz.
Geen der daarbij ten grondslag liggende beginselen echter
werd geheel consequent gevolgd. Zoo schreven b. v. sommigen,
die der eerste waren toegedaan, geheel ten onrechte
agt, nagt, en omgekeerd de anderen, evenzeer in strijd met
hun principe, wechgaan, ontzach enz. SIEGENBEEK verklaarde
zich in 11)04 voor de eerste richting, en deze kreeg door
zijn gezag de overhand j BILDERDIJK en de zijnen kleefden
de laatste aan.
Uit het beknopte overzicht van hetgeen er met de 9 en
eh in de laatste duizend jaar is voorgevallen, volgen twee
zaken, die men niet uit het oog moet verliezen. Vooreerst,
dat de verandering van 9 in eh voor eene onmiddellijk vol-
6*
84
geilde t in geen verband staat met onze eigenaardige uitspraak
der g,. ver mits die verandering reeds plaats had, toen
onze 9 nog als g1' luidde, en ook plaats heeft in talen en
tongvallen, waar die uitspraak nog heerschende is, zoodat dag,
weg, als dak, wek klinken. Ten andere, dat de spelling dag,
weg, magt, ktagt enz. niet in overeenstemming is met de
uitspraak en dus alleen dan kan gerechtvaardigd worden,
wanneer zij haar nut heeft en waarlijk strekt om de duide
lijkheid te bevorderen.
Thans weten wij genoeg om over de beide stelsels met
grond te oordeelen. Volgens de thans heerschende uitspraak
zou men niet alleen macht, klacht, dracht, vlucht enz., maar
ook dach, much, vluch, ik klaach, draach , zech, vliech, hij
klaacht, draacht , zecht, vliecht enz. moeten schrijven; doch
niemand doet zulks, omdat lIlen de eenheid of verwantschap
met mogert, lr. lagen , dragen, zeggert, 'Vliegen uit de spelling
wil laten blijken, ten einde de duidelijkheid te bevorderen.
Te recht wil men zulks, omdat de taal het tijdperk der zinnelijkheid
te boven is. Men leest voor zich zeI ven niet meer
hard op, maar zwijgend; het oog heeft thans meer behoefte
dan het oor. In' de taal der spraakkunst heet zulks: "omdat
men den Regel der Gelijkvormigheid wil laten gelden." De
eene gaat hier echter verder dan de andere; en het oordeel
over hunne verschillende wijze van handelen, hangt af van
het antwoord op de vraag: In hoe verre is het verstandig den
Regel der Gelijkvormigheid in 8trijd met den Regd der Uitspmak
toe te passen'?
Natuurlijk zal het antwoord moeten luiden: Bene afwijking
van den eerst/Jn en algemeensten spelregel is alleen dan te bil·
lijken, wanneer zij nuttig is en de duidelijkheid bevordert.
Hieruit volgt terstond - iedereen zal het gereedelijk toestemmen
- dat het geheel verkeerd is, tegen de uitspraak
aan, gt te bezigen, waar de Regel der Gelijkvormigheià in
het geheel niet te pas komt, waar geene verwantschap beo
staat lllet een Nederlandsch woord, waarin eene g voorkomt.
Zulk eene toepassing, hoe verkeerd ook, heeft plaats gehad
85
bij regt, I'egten, rigten enz. Naar alle waarschijnlijkheid wilde
SIEGENBEEK die spelling alleen op voorgang van WEILAND,
die in zijn TaaUc. Woordenb. op het gezag van TEN KATE
(Aenleiding enz. IJ, blz. 330 v.) regt van rijgen afleidt. ZÓÓ
luidt echter de gewone overlevering niet. Sedert mijne jeugd
leert de traditie, waaraan bijna niemand schijnt te twijfelen,
en die getrouw van geslacht op geslacht overgaat: »Regt
!comt van regel en moet du,v eene g hebben." Het woord regel
werd door den uitvinder dezer afleiding kennelijk genomen
in den zin van fr. règle, lat. regula, lineaal, richtsnoer. Aan
het echt N ederlandsche woord regel, rij van geschrevene of
gedrukte letters, fr. ligne, lat. linea, hd. Zeile, dacht en
denkt wel niemand, ofschoon dlt woord werkelijk van rijgen
afstamt. Doch, hoe men regel ook opvatte, hetzij als fr.
·règle, hetzij als fr. ligue, geene onwaarheden kunnen strekken
om eenig begrip op te helderen en duidelijk te maken.
Hiermede vervalt reeds terstond de aanleiding en het
recht om van den Regel der Uitspraak af te wijken. Er
komt nog iets positiefs bij: de spelling regt vertegenwoordigt
een dwaalbegrip. Daar fit in de oudere talen niet werd geduld,
maar in eht verandert, zoo verkondigt regt, dat het
woord in den schoot onzer taal gevormd is, en dit is geheel
bezijden de waarheid. Recht is een woord, dat in alle Germaansche
talen, in de oudere zoowel als in de jongere,
voorkomt) en zeker niet het eerst door ons gesmeed is. Ook
de ijverigste en nauwgezetste aanhangers van SIEGENBEl<~K,
zoo zij den naam van blinde navolgers niet willen verdienen,
behooren dus aan recht en zijne afstammelingen eene eh te
geven. Dit is de reden, waarom ik gemeend heb in mijn
schoolboekje, D( NederZand8ehe Spelling enz., ofschoon ik daar
aan SIEGENBEEKS stelsel getrouw bleef en het alleen naar
zijne eigene beginselen verbeterde, de spelling recht enz.
naast magt, dragt enz. te moeten aanbevelen ..
Een tweede steen des aanstoots is voor sommigen de spelling
bragt, gebragt van brengen. l) Indien de fJ alleen gewettigd
is," zeggen zij, "in woorden, gevormd van stammen ~
86
waarin eene 9 voorkomt, dan schrijft men ten onreclJte b1'agt,
gebragt , dewijl in brengen niet eene g, maar de ng plaats
vindt." Die redeneering is valsch. Herhaalde malen, laat·
stelijk Taalgids IV, 306 vv., heb ik aangetoond, dat wij geene
letter ng bezitten, en dat in brengen wel degelijk eene 9
wordt aangetroffen. Al mocht men zulks op grond der hedendaagsche
uitspraak blijven ontkennen, uit het standpunt der
afleiding beschouwd, kan het nooit geloochend worden, en
bestaat ng ontegenzeggelijk uit n + g; hieruit volgt dan,
dat, waar men, gelijk in dit geval, de afleiding wil doen
gelden, het aanwezen der 9 moet worden erkend. De spelling
bragt, gebragt laat zich dus wel degelijk verdedigen. Wie
door de gronden, Taalgids IV, 311 vvo aangevoerd, niet
overtuigd is, zal er nimmer van overtuigd worden; ik zou
dan ook van brengen niet op nieuw melding he,bhen gemaakt,
ware het niet, dat de Redactie van het Woordenboek der
Nederlandsclte Taal in haar Ontwerp voor de door haar te vol·
gen spelling, ofschoon het aanwezen eener n in brengen erkennende,
toch aan bracltt en gebrac1tt met clt de voorkeur
gaf. Natuurlijk geschiedde zulks om eene geheel andere
reden, namelijk om dezelfde, die haar noopt om ook mocltt
en placltt, van mogen en plegen I met clt te schrijven. Daar
nu de Redactie desniettemin ltij en gij draagt, Haagt, zegt,
legt, ligt, vliegt, loogt, droogt, zwoegt, dreigt enz. en zelfs
gij moogt spelt, zou men, volgens sommigen, ook bragt, mogt,
plagt verwachten, en moet de ah in de laatstvermelde woorden
als eene inconsequentie veroordeeld worden. Men gelieve
zich echter hier niet slechts te herinneren wat boven,
blz. 82, van den overgang der g in alt v6ór eene onmiddellijk
volgende t gezegd is, maal' tevens te bedenken, dat
de persaartsuitgang t dat vermogen nooit bezeten heeft. Wij
zeggen immers: hij maakt, werkt, geeft, 'leeft, koopt, loopt,
graaf;, laaft, niet hij maacht, wercht, kooaltt. loocht, graac1tt,
laacht. De reden is, omdat men in het Middelnederlandsch
hi makct, werket, gevet, level, copet, lopet, g1'avet, lavet, enz.
uitsprak, zoodat de persoollsuitgang t niet onmiddellijk op
87
den voorafgaanden medeklinker volgde. De tusscheninkomende
e stond den invloed van de t in den weg, en
thans, nu de e verdwenen is, staan die vormen onveranderlijk
vast. Zou het consequentie kunnen heeten, indien
men in twijfelachtige gevallen, waar de uitspraak
niet besiist, namelijk bij g, erkende wat in niet twijfelachtige
gevallen, waar de uitspraak zeer duidelijk is, b. v.
in hij maakt, loopt, geeft, kennelijk niet plaats heeft? Wie
derhal ve aan den Regel der Gelijkvormigheid eenig recht
toekent, wordt door niets verhinderd om, met de persoonlijke
t, gij laagt, hij zegt enz. te schrijven, ten einde door de g
van de verwantschap met leggen en zeggen te doen blijken.
Geheel anders echter is het met ,ik bracht en mocht gelegen.
Daarin is de t geen persoonsuitgang : ik bracht en
mocht, hij bracht en mocht, gij bracht en mocht zijn verkortingen
van ik brachte en mochte, hij brachte en mochte, gij
brachtet en mocntet; de t is hier een overblijfsel van het achtervoegsel
-de, waarmede wij in zwakke of ongelijkvloeiende
werkwoorden den onvolm. verled. tijd vormen. Dat achtervoegsel
-de, eigenlijk eene verminking van deed, gaat achter
een scherpen medeklinker, als Ch 1 f, p, k, t en ~,in -te
over: lachte, 8trafte, 8chraapte, maakte, haatte, mi8te, voor
lach ede , 8traffede, 8crapede, makede , hatede, 1Jli88ede, gelijk men
vroeger sprak en schreef. Achter een zachten medeklinker
als g, v, b, d en z blijft donveranderd: waagde, leefde, tobde,
6aadde, vree8de, voor wagede, levede , loMede , 6adede, vreezede.
Van brengen en mogen wier stammen op de zachte guitgaan,
zouden dus de onvolmaakt verleden tijden regelmatig brengde
en moogde, voor brengede en mogede, moeten luiden. Doch
deze werkwoorden zijn onregelmatig. de verbindingsklinker ,
of hoe men de vocaal e tusschen den stam en het achtervoegsel
-de hier noemen wil, hebben steeds ontbroken; reeds
voor 14 eeuwen volgde, -de (toen -da) onmiddellijk op den
medeklinker van den stam, welk samentreffen de verscherping
van de beide medeklinkers, van de d zoowel als van
de 9 ten gevolge had. De bisschop der Gothen, ULFILA,
88
schreef reeds brahta, maMa, voor bra{}da, ma{}da. Men zou
in bedenking kunnen geven, of die handelwijze ook yoor
ons verbindend moet geacht worden, en het antwoord zou
ontkennend luiden, indien door het schrij l'en met {} de regelmatige
vormen brengde en moogde hersteld waren. Daar dit
nu toch niet het geval is, en bragt met zijne a, en mogt met
zijne korte 0 toch heel weinig meer van hunne verwantschap
met brengen en mogen getuigen, bestaat hier geene
afdoende reden om den regel der uitspraak te verzaken, die
stellig bracht en mocht eischt. Er komt nog iets anders bij:
de regel, waaraan bracht en mocht hun onregelmatigen vorm
te danken hebben, kan toch wel niet geloochend en opgeruimd
worden. Wie zou op straffe van onverstaanbaarheid
den/de, dunkte, kaapte, verknoopte, wrokte willen schrijven in
de plaats van dacht, docht, kocht, vcrknocht, wrocht, in welke
onregelmatige, niet te veranderen vormen de geldigheid van
den eersten regel toch volstrekt erkend moet worden? De
verkorting van de heldere ó in mO(Jen, koopen, verknoopen ,
tot de doffe in mocht, kocht, verknocht, is alleen te verklaren
uit de innige verbinding van de g en p met de volgende
d, die beider wijziging tot ch en t ten gevolge had.
Immers, waar die innige verbindïng ontbroken heeft, in moogt,
koopt, knoopt, voor moget, koopet, knoopet, daar is de lange
ó gebleven.
In plegen, dat in meer opzichten onregelmatig is, bewijst
het meervoud plachten (niet plagden of plaagden) dezelfde innige
verbinding van de g met het achtervoegsel -de; er bebestaat
dus geene de minste reden om daarbij anders te handelen
dan bij brengen en mogen, al kan de afwezigheid van
den verbindingsklinker ook niet uit. de verwante talen bewezen
worden.
Ik kom thans tot het laatste punt. Indien het rationeel
is niet overeenkomstig de uitspraak dach, lach, wech, zeen,
lecht, zecnt, maar ten behoeve van de duidelijkheid dag, lag,
weg. zeg, legt, zegt te schrijven, is het dan niet verkieslijk
door de spelling rnagt, drogt, jagt, klagt, pZigt, rll/flt, gewigt
89
op het etymologisch verband dezer woorden met mogen, (mag),
dragen, klagen, plegen, vliegen, wegen te wijzen? Het antwoord
zou zeker bevestigend moeten luiden, als de afleiding
van alle dergelijke woorden even vast stond, en even klaar
voor oogen lag. Doch er zijn er, wier afkomst, nog niet
zoo stellig is uitgemaakt, dat men het recht zou hebben er
de spelling op te bouwen. Zoo zou men het met reden eene
dwaasheid noemen, als men plecht (van een schip) met (ft
giug schrijven op het bloote vermoeden, dat het woord van
plegen komt, om later, wanneer de ongegrondheid van het
vermoeden mocht blijken, tot de cht terug te keeren. Doch
er bestaan andere redenen om SIEGENBEEKS regel voor den
meer gemakkelijken van BILDERDIJK te laten varen. De toepassing
der eerste is moeilijk en brengt al heel weinig nut aan.
Het moge voor den zielkundige, die den gang der menschelijke
gedachten bespiedt, aangenaam en leerrijk zijn te weten,
dat plicht van plegen komt i de zedekundige heeft weinig aan
die kennis. Geen leek heeft er ooit door geleerd, wat wel
eigenlijk de grondbeteekenis van plicht is; en zoo er al een
op de gedachte kwam, dat het eigenlijk hetzelfde beteekent
als gewoonte, als hetgeen men gemeenlijk doet of pleegt te
doen, terwijl hij zicb daarbij herinnerde, dat men roof, moord,
overspel enz. pleegt, maar dat men wat goed is doet of IJerricht,
dan kon zijn zedelijk gevoel bezwaarlijk veel gesticht
wezen. SIEGENBEEK zelf schijnt ingezien te hebben, dat hij
zijn regel niet streng moest toepassen, anders had hij ge-
8lacht, van alag (soort), en tucht van tien, toog, getogen, even
goed met .gt geschreven als alagter, alagten, geslagt en togt,
en omgekeerd aan licht (niet zwaar) zoowel de ch toegekend
als aan daglicht. De beide laatste woorden zijn door onze
voorouders uit Azië medegebracht i en de t is er achter gevoegd
in het tijdperk, toen die letter de kracht nog bezat
om eIken keelklank in ch te veranderen. Er bestaat dus
geen meer grond om, gelijk BTLDERDIJK beweerde, en anderen
hem nazeggen, licht (niet zwaar) eer met gt te schrijven
dan daglicht, hemellicht, kaarslicht enz.
90
Heeft de regel geen practisch nut, op taalkündige gronden,
kan men zich ook niet beroepen, zonder de deur voor
allerlei twisten open te zetten. Een aantal woorden hadden
oorspronkelijk eene eh, b. v. zien, zag, zagen; (tien), toog,
getogen j tijgen, teeg, getegen j vliegen enz. De 9 is daarin eelîe
verbastering. Is het grammatisch te rechtvaardigen, dat men
aau bederf, opzettelijk en zonder nnt, eene nog grootere uitbreiding
geeft door gezigt, togt, tugt, betigten. vlugt enz. te
schrijven'? Wie zal zulks beweren? En wie weten wil, wat
a1 quaesties kunnen ontstaan, als men in'derdaad en niet,
gelijk tot nog toe heeft plaats gehad, slechts in naam, naar
de etymologie wil te werk gaan, die leze in Dr. DE JAGERS
Proeve over de werkwoorden van herhaling en during, de bladzijden
van 252 tot 256, waar allerhande gegronde en ongegronde
etymologiën worden vermeld.
Het aangevoerde is, geloof ik, toereikende om aan te toonen,
dat de regel voor het gebruik van eht in het Ontwerp
der apeUing voor het Nederl. woordenboek op redelijke gronden
steunt.
L. A. TE WINKEL.
IErrs OVER HET RUNENSCHRIFT, 1'ER TOELICHT'ING
VAN DEN OORSPRONG
DER LETTERTEEKENS.
Op blz. 24 t van jaarg. V is gezegd, dat )' de letterteekens
oorspronkelijk ruwe afbeeldingen waren van voorwerpen, in
wier namen de bedoelde letterklanken voorkwamen, maar
onherkenbaar vervormd;" - dat 'vereischt nadere toelichting.
Ik had toen, wat de onherkenbaarheid betreft, het oog op
onze hedendaagsche letters, dat wil zeggen op de Latijnsehe,
in wier vorm men wel bezwaarlijk de gedaante van eenig
91
bekend voorwerp zal ontdekken. Onze a, hoe ook geschreven,
A, A, a of a, gelijkt zoomin op een aal, een aap,
eene aar of eene aak, als op de aarde, een anker of de ark
van NOACH; onze b, B, B of b doet niet aan een bal of balk,
een berk of eenigen anderen boom denken. Doch in het oude
Germaansche runenschrift komen karakters voor, die kennelijk
datgene afbeelden, of ook wel symbolisch voorstellen,
wat door hun naam aangeduid wordt. Het is natuurlijk, dat
men ze in de eerste plaats moet zoeken in het alleroudste
alphabet, te weten het Oudnoordsche. De hooge ouderdom
dier letters blijkt vooreerst uit haar gering aantal, dat slechts
15 bedraagt, hetgeen bewijst, dat het uitgevonden is in eenen
t~jd, toen men sommige verwante klanken nog niet onderscheidde,
en de kunst van schrijven dus nog niet op een hoogen
trap stond. Zij zijn, systematisch geordend, de volgende:
klinkers: A, I, U (oe) j
vloeiende: L. M, N, R;
sissende: S;
lipletters: B, F;
keelletters: K, H;
tongletters : T, TH;
benevens nog eene letter, yr (lees: uur of iir) geheeten,
die twee waarden heeft, en nu eens voor i of u (op Nederlandsche
wijze uitgesproken: u, niet oe), dan eens voor r
geldt, soms zelfs in een en hetzelfde woord, b. v. in iftir 1).
Uit dit overzicht blijkt, dat 8 en z, b en p, 1c en g, t en
cl, i en j, u en w nog niet van elkander werden onderscheiden,
dat h nog als eh luidde, en, wat vooral merkwaardig
is, dat men nog slechts drie klinkers a, i en oe kende, en
dat e en 0 dus nog niet bestonden, hetgeen al wederom een
bewijs is voor den lateren oorsprong der beide laatste.
Deze 15 runen komen ook voor in de Angelsaksische en
1) DaL deze letter te gelijk voor i of u en r gold, is buiten twijfel gesteld,
doordien dezelfde woorden, waarin zij voorkomt, ook wel met de gewone i en r
geschrevell worden.
92
Oudhoogduitsche runenalphabets, .kennelijk, met dezelfde
benamingen en, op weinige uitzonderingen na, ook met
dezelfde vormen, hetgeen bewijst, dat zij gemeenschappelijk
Germaansch eigendom waren, en reeds bestonden,
toen de Duitschers en de Scandinaviers nog één volk uitmaakten.
Later toen men behoefte aan fijnere onderscheidingen
gevoelde, voegde men nieuwe karakters aan de bestaande
toe. Dit moet plaats gehad hebben na de scheiding
van den Germaanschen stam in zijne twee hoofdtakken; want
de Noren en de Duitschers gingen daarbij geheel verschillend
te werk j dit blijkt onder andere bij de teekens voor
e en o. De Scandinaviers voegden een trekje toe aan hunne
i en a, omdat e meestal uit i ontstaan was, en omdat de
lange of du bbelo a, Deensch aa, Z weedsch Ct, bij hen nagenoeg
als 0 klinkt. De Duitschers daarentegen, die meer
met de Zuidelijke volken in aanraking kwamen, namen van
dezen de e en de 0 over; hunne e, (ehu, paard) geheeten, is
kennelijk eene vooroverliggende , een weinig opgesierde E,
hunne 0 eene van onderen geslotene Grieksche lange 0: Q.
De 15 Helsingrunen dragen de volgende namen, waarbij
men in het oog moet houden, dat deze benamingen slechts
bekend zijn uit geschriften van lateren tijd, toen de uitspraak
reeds gewijzigd was, en men reeds e's, o's en u's kende;
F, Je, vee, tam gedierte, voor .ft, hd. Yielt;
U, ur (oer), oeros, lat. urus, hd. Aueroclts;
TH, thorn, doorn, eng. thorn;
R, reder, ridder of ruiter, ook reidh, wagen;
K, lcaun, dat waarschijnlijk zweer, gezwel, of iets dergelijks
beteekend heeft;
H, hagl, hagel en sneeuwvlok;
N, naudh, boei en nood;
A, ar, jaar en goede oogst;
S, sot, zon, evengoed Germaansch als Latijn;
T, liJr (lees: tuur), de krijgsgod, nd!. Die, 111 Dinsday,.
oudfriesch ZiJ in Pii,ydei;
B, ûirh:an, later biörk, berk, hd. Birke;
03
L, lflugr, vloeistof, ndl. loog) hd. Lauge "
M, madnr, man, mensch; deensch mand;
Y, yr (lees: uur), boog.
Onder deze zijn er eenige) die buiten alle tegenspraak
ruwe afteekeningen zijn van de voorwerpen, wier namen zij
dragen, of van kenmerkende deelen daarvan; van andere is
zulks niet zeker, maar toch waarschijnlijk. Ik zal trachten
er eene beschrijving van te geven, daarbij soms verwijzende
op de runen, afgebeeld in de Ge8chiedeni8 del' Nederland8cne
letterkunde van den Heer w. J. HOFDIJK , van welke ik echter
beneden in het bijzonder handelen moet.
De Noordsche runenteekens hebben dit gemeen, dat zij
alle, behalve de 8 (80l) uit eene loodrechte lijn bestaan, die
wel meestal tot de eigenlijke figuur behoort, maar soms slechts
tot drager van de eigenlijke kenmerken dient. Sommige trekken
bestaan of behoorden te bestaan uit kromme lijnen, maar
zijn niet zelden voor het gemak door rechte streepjes vervangen.
Tot de herkenbare runen, wier vorm nog eene rest
vertoont van het voorwerp, welks naam zij dragen, behooren:
de F, vee, l'undvee, bestaande uit den vermelden stok, waaruit
twee opgaande kwartcirkeltjes,of schuine rechte lijnen,
meestal uit een zelfde punt van den stok, voortkomen,
die de horens van een rund voorstellen; zie bij HOFDIJK
de tweede figuur der rune jeen, waar de boogjes echter
uit twee verschillende punten voortspruiten;
de U, (lees: oe) oer, misschien een gedeelte van eenen urus
of AUe1'Oen8 in profil, doch zonder kop;
de H, hagel of 8neeuw, een zespuntig sterretje, de bekende
gedaante van een sneeuwvlokje; vergelijk bij HOFDIJK de
figuur, gibu genoemd, die echter minder regelmatig is;
de I, ii8 of ij8, de verticale lijn, misschien als voorstelling
van een ijskegel;
de M, madr, man, menscn, 8tel'veling; een mensch met ten
hemel opgeheven armen, voorgesteld door de verticale lijn
en een halven cirkel, die iets hooger dan de helft door
de loodrechte lijn heen gaat. De armen worden ook wel
94
door opgaande rechte lijntjes voorgesteld, die ter wederzijde
uit een zelfde punt van den stok voortkomen en
met dezen hoeken van 45° maken. Zie bij HOF DIJK de
eerste figuur, die Huyri heet;
de U (lees: u) of R, yr (lees: uur), boog,. een gespannen
boog met een pijl er op, de koorde ontbreekt; dus een
half cirkeltje, van onderen open, door de verticale lijn
doorsneden en in twee quadranten verdeeld; juist het
omgekeerde van de vorige figuur, en daarom ook wel
atupmadr, d. i. omgelceérde man, genoemd; de boog wordt
ook hier soms door twee rechte lijntjes vervangen.
de T, TYr (lees: tuur); de krijgsgod, zinnebeeldig voorgesteld
door eenen pijl of eene lans met weerhaken; vergelijk
bij HOFDIJK de figuur Tae, waar evenwel de weerhaken
ongelijk zijn en kleine dwarsstreepjes hebben.
In de Angelsaksische runenalphabets treft men deels dezelfde
deels weder andere herkenbare figuren aan. Zoo zal
wel niemand, die eenmaal van den eigenlijken oorsprong der
runen overtuigd is, aarzelen om de rune atán (steen), zijnde
een zeshoek met vier uitspringende en twee inspringende
hoeken, voor de afbeelding van een ruwen steen te erkennen.
De rune gár (lans, geer, in aaZgeer), de stok van boven
voorzien met eene ruit, is kennelijk de afbeelding van eene
lans, wier schacht door den .stok, en wier punt door de ruit
is voorgesteld. Soms echter is die ruit tot nagenoeg op het
midden van den stok gezakt, zoodat deze boven uitsteekt,
eene vervorming, later gemaakt door schrijvers, die den
aard der runen niet meer kenden. In sommige alphabets
is de ruit door een cirkeltje vervangen, zoodat men de tweede
figuur krijgt, die bij HOFDIJK naast Huyri staat. De rune
eale, kelk, miskelk, lat. ealix, aalieia, is de afbeelding van den
gewijden kelk op zijn hoogen voet, voorgesteld door den
stok, van boven voorzien van een half cirkeltje met de opening
naar boven gekeerd. De stok gaat soms door het cirkeltje
heen, hetgeen de gedaante van eene drietandige vork
95
doet ontstaan. Zie bij HOF DIJK de eerste figuur bij Huyri.
In latere alphabets, waarin ook andere figuren bijna onherkenbaar
zijn geworden, staat de kelk het onderste boven, en
is de halve cirkel door een half quadraat vervangen.
Dat men het recht heeft in de Noordsche rune Tyr, den
pijl of de pijlvormige lans, eene zinnebeeldige voorstelling
van den krijgsgod, noordsch Tyr, ags. Tt8, ndl. Die te zien,
wordt hier bevestigd. De Angelsaksische alphabets hebben
niet alleen dezelfde figuur voor hun Tis, maar bovendien
eenen eenigszins gewijzigden vorm, die Eor ( eer) heet en eene
andere benaming is van den zelfden God, naar wien in ZuidDuitschland
de Dinsdag Ereatalc /)f Ehrestag genoemd wordt.
Neemt men de vervanging van kromme door rechte lijnen,
van cirkels door ruiten en vierkanten in aanmerking, dan voelt
men zich geneigd om in de rune geor (jaar), zijnde eene op
eene punt staande ruit, doorsneden van twee rechte lijnen,
die uit het midden der tegen overstaande zijden voortkomen,
de zinnebeeldige voorstelling te zien van den jaarkring, in
de vier seizoenen verdeeld.
De Noordsche rune yr komt ook in de Ags. alphabets
voor, doch bijna onkenbaar vervormd. De boog is daar een
vierkant aan de eene zijde opengelaten; de koorde ontbreekt
niet, maar is voorgesteld door eene rechte lijn, die uit het
midden der twee overstaande zijden voorkomt, doch de pijl
is zeer kort, eene misvorming, die niet verwonderen kan, als
men bedenkt, dat !Ir in het Ags. niet boog, maar toorn beteek
ent , een abstract begrip, dat bezwaarlijk zichtbaar is voor
te stellen. Bovendien grepen er soms andere misvormingen
en verwisselingen plaats, toen men de ware beteekenis niet
meer kende; onder andere worden gár en geor dikwijls verward.
In het Gothische schrift van ULFILA komen eenige runen
voor. De eenige herkenbare is de th, thaurna (doorn), zijnde
een takje met twee doornen, en eenigszins overeenkomende
met de Grieksche 'IJl. Wil men in de rune ur den verminkten
Auerochs zien, dan treft men diens afbeelding ook hier
aan in de u, goth. urua.
96
Ter voorkoming van misverstand en verkeerde beoordeeling
bij hen, die het runenalphabet kennen, dat in de boven
vermelde voortreffelijke Geschierlenis der Nederl. Letterkunde
van den Heer w. J. HOFDIJK voorkomt, acht ik mij verplicht
te doen opmerken, dat die karakters zeer verschillen van de
boven door mij bedoelde runen. De Oudnoordsche werden
in steen uitgehouwen, of in houtjes of takjes ingesneden, en
waren dus zeer eenvoudig. Kromme lijnen werden, gelijk
wij reeds opgemerkt hebben, gemakshalve niet zelden door
rechte voorgesteld, b. v. een cirkel door eene ruit, die
gelijk de ruiten op speelkaarten op eene harer punten staat.
De runen daarentegen in het geschrift van den Heer HOFDIJK,
door hem aan een Hoogduitsch werk ontleend, zijn
gedeeltelijk zeer samengesteld en verraden het streven naar
een meer sierlijken vorm. Uit hun gedaante en vooral uit
de benamingen blijkt, dat zij Hoogduitsche runen zijn. De
Heer HOFDIJK heeft zijn voorbeeld getrouw gevolgd, en is
dus volstrekt niet aansprakelijk voor de gebreken, die er in
gevonden worden. Het door hem gebezigde model schijnt
eene compilatie te zijn van het runenalphabet in den Codex
l'indobonenaia en dat van HRABANUS MAURUS; sommige figuren
doen aan LAZIUS denken. Er komen dan trouwens ook
dezelfde verwarringen en verwisselingen in voor, die de genoemde
alphabets ongeschikt maken om den leek een goed
denkbeeld van de oorspronkelijke runen te geven. De letters
gibu en hagale hebben hunne figuren geruild; gibu is
het zeshoekige sneeuwvlokje, dat Onrd. !tagl heet, en naast
hagale staat de figuur der Angels. gifu. De namen hia voor
ta, hur voor ur, hun voor uun, eigenlijk uuun, d. i. WU'lt, en
huyri voor yr, hebben eene h bekomen, waardoor zij niet meel'
beginnen met de letter, die zij voorstellen; ook de eerste !t
van heZahe is waarschijnlijk overtollig, daar er wel een woord
elah, maar geen helahe bekend is. De runen kaun en tvr
komen ieder tweemaal voor; de eerste eens met den naam
elten, en dan nog eens, maal' omgekeerd, met dien van eMn,
de Hoogduitsche uitspraak van 1caun,. de pijl of lans van Tyr
97
staat misvormd naast tae (dag), en ten tweeden male, nog
erger verbroddeld, naast Ziu, den Hoogduitschen naam van
den krijgsgod. De letter yr, de boog met den pijl er op,
hier huyri genoemd, staat het onderste boven, en heeft naast
zich den kring met den rnunstaf, die in Angels. alphabets
geer, lans, beteekent. De letter ur, hier hUT, is ecne h geworden,
waarin de oer08 naauwelijks meer herkenbaar is. De
ijskegel t8, die den klinker i voorstelt, heeft den vorm der
omgebogene j en den naam hi,~ gekregen, waarmede de Ollmisbare
i uit het alphabet is verdwenen. Alleen de runenteekens
birUh, lees birich, berk; eMu; jech, namelijk het
tweede teeken ; gibu voor hagl; tagu voor laugr, not voor
naud; rehet voor reder; 8ugil voor 80l; tac voor Tyr zijn weinig
veranderd.
Een hoofdgebrek in het Hoogduitsche alphabet is, dat het
verband tusschen den naam van het teeken en de letter, die
het voorstelt, meestal is verbroken. Waarom heet b. v. de
e, d. i. Of k Of Z (t8) eMu, de k gileh, in andere Hoogduitsche
alphabets beter chilch (kerk); en de 9 chon? en wat heeft
helahe te maken met de :c, die zij moet voorstellen? Intusschen
zijn de verwarringen, ofschoon niet te rechtvaardigen,
toch gedeeltelijk te verklaren. Het Hoogduitsch is
later van uitspraak veranderd door de zoogenaamde tweede
klankverschuiving, of juister gezegd, het heeft zich door
die verschuiving van het N ederduitsch afgezonderd, en is
daardoor eene afzonderlijke taal geworden. Sedert verving
de t van Tyr de d van dag, dat van toen af tac luidde, en
werd hetzelfde teeken , doch gewijzigd, voor z gebezigd, vermits
de naam tiu in ziu was overgegaan. Sinds kyriakon
(kerk) in opperduitsch chilch was veranderd, bleef het als
teeken voor k bestaan, maar kreeg het den naam giZch of
chilch, daardoor werd de rune kau,n vrij, en kon zij onder
den naam ehén voor e en onder dien van eMn voor g dienen.
Het woord rune beteekent eigenlijk geheim, verborgenheid.
ULFILA bezigde het ter vertaling van mysterium; b. v. Luc.
VIII, 10: »U is 't gegeven de verborgentheden (ruuós) des
h~~ 7
98
Konickrijks Godts te verstaen;" in het Oudnoordsch is riln
niet alleen runeteeken, maar ook geheim gesprek, in het Deensch
letter en raadsel. Het Hoogduitsch bezit een afgeleid werkwoord
raunen dat fluisteren beteekent ; en lraun, ohd. atrun
en alruna, is de benaming van het vergiftige, narcotische
kruid, bekend onder den naam van mandragora, dat in de
landen om de Middellandsche Zee groeit, vroeger in de geneeskunde
als pijnstillend en verdoovend middel, en oudtijds
door het bijgeloof als tooverkruid gebezigd werd. Dit wijst
op het gebruik, dat de oude Germanen naar alle waarschijnlijkheid
van de runen maakten, namelijk om de toekomst te
ontdekken. TACITUS geeft in zijn, geschrift Over de gestetdheid,
de zeden en de volken van Germanie, Hoofdstuk X, eene
beschrijving van de wijze, waarop men bij zulk waarzeggen
te werk ging. Jl Vogelwichelarijen en lotingen ," zegt, hij j) zijn
bij hen (bij de Germanen) zeer in zwang. De wijze, waarop
zij bij het loten te werk gaan, is eenvoudig. Zij kappen eenen
tak, die van een vruchtboom afgesneden is, in kleine houtjes;
merken deze met teekens en strooien ze op een wit kleed,
in het wilde h'len en zoo als het' valt. Wanneer het lot
wegens staatszaken geraadpleegd wordt, dan is het de priester
van den staat, wanneer het familiezaken geldt, de vader des
huisgezins , die hier handelt; hij roept de goden aan, neemt
vervolgens onder het opzien naar den hemel elk takje driemaal
op en verklaart het opgenomene overeenkomstig het te voren
ingedrukte teeken. Hebben zij verhinderd (duidden zij verbod
aan), dan heeft er op denzelfden dag over dezelfde zaak
geene verdere beraadslaging meer plaats." N u is het wel
niet volkomen zeker, dat de door TACITUS bedoelde teekens
(notae) runen zijn geweest, maar het is hoogst waarschijnlijk.
In de liederen der Edda wordt herhaalde malen van zulke
lotingen melding gemaakt, en daarbij soms op de beteekenis
der runen gezinspeeld; en de namen zelve geven aanleiding
om er voorbeduidende beteekenissen aan te verbinden. Zoo
zal waarschijnlijk sol (zon) zonneschijn, goed weder, hagl
(hagel en sneeuw) slecht weder, is (ijs) vorst hebben voor99
speld. Fe (vee en geld) en ar (jaar en goede oogst) kunnen
rijkdom, een vruchtbaar jaar, voorspoed; naudT (nood en
boei) ramp of gevangenschap; thorn (doorn) ongeluk of leed,
kaun (waarschijnlijk: gezwel of zweer) ziekte of wonden hebben
aangeduid. Tyr (de krijgsgod), laugT (water), ?Ir (boog)
hebben misschien bij een voorgenomen oorlog, zeetocht of
jachtpartij de beslissing omtrent de uitvoering gegeven.
Ook werd aan de runen tooverkracht toegeschreven. Zoo
weet men ten minste, dat eene in den nagel gekraste ~"
(boei, band) den echtgenoot van de trouw zijner huisvrouw
verzekerde.
Dat, na de bekeering, de heidensche en duivelsche tooverrunen
door het christelijke Latijnsche alphabet werd verdrongen,
kan niet verwonderen. Intusschen bleef de gew~lOnte
om met staafjes te wichelen bestaan, althans bij de Friezen
tusschen het Vlie en de Lauwers. In de Lem Frisionum komt
een Titel voor, VON RICHTHOFEN, blz. XXXIV, die handelt
over den manslag, in eenen oploop gepleegd. Daar wordt ter
ontdekking van den moordenaar het volgende voorgeschreven:
II Indien eenig mensch in eene opschudding en volksoploop
zal gedood zijn, en de moordenaar niet uitgevonden kan
worden wegens de menigte der genen , die tegenwoordig waren,
dan staat het hem, die de vergoeding, de boete (het weergeld)
voor den verslagene eischen wil, vrij tot zeven (personen)
toe wegens dien doodslag aan te spreken en ieder van hen
van de misdaad van manslag te beschuldigen; en dan is
ieder van hen verplicht zich met elf eedhelpers (sua duodecima
manu) door eenen eed van de aangetegen misdaad te zuiveren.
Dan moeten zij naar de kerk geleid, en de loten op het
altaar neergelegd worden; of indien het niet in de kerk kan
geschieden, op reliquieën van heiligen. Die loting moet geschieden
als volgt: twee houtjes, van eenen staf gesneden,
die men teentjes (tanos) noemt, waarvan het eene met een
kruis gemerkt is, en het andere ongeteekend is gelaten, beide
met zuivere wol omwikkeld, /Vorden op het altaar of op de
reliquieën gelegd, en de priester, indien er een tegen woordig
711
100
IS. of, indien hij ontbreekt, de eene of andere onnoozele
knaap, moet een van die stokjes van het altaar nemen.
Intusschen moet God worden gebeden, dat Hij door een
kennelijk teeken toone, of de zeven, die aangaande den
manslag gezworen hebben, de waarheid hebben gezworen.
Indien hij het stokje opneemt, dat mat het kruis geteekend
is, zullen zij, die gezworen hebben, onschuldig zijn; doch,
indien hij het andere heeft opgenomen, dan zal ieder van
die zeven zijn eigen lot maken, dat is te zeggen een stokje
van eenen staf, en hij zal het met zijn teeken merken, zoodat
zoowel hij zelf als de anderen, die tegenwoordig zijn, het
kunnen onderkennen, en zij zullen met zuivere wol omwikkeld
en op het altaar of de reliquieën gelegd worden;
en de priester, als hij tegenwoordig is, zoo niet, dan gelijk
boven, de onnoozele knaap, zal ze alle één voor één van
het altaar nemen en vragen, wie het voor zijn teeken erkent.
Hij, wien het overkomt, dat zijn lot het laatste is, moet
verplicht worden het weergeld te betalen, de overigen, wier
loten eerst zijn opgenomen, zijn vrijgesproken."
In de volgenele § wordt geleerd, dat de aanklager, in geval
de beschuldigden door het opnemen van het met een kruis
gemerkte stokje, allen vrijgesproken zijn, nog eenmaal zeven
anderen kan aanspreken, die zich met elf eedhelpers moeten
zuiveren, maar dat het onderzoek flan niet verder mag gaan.
In Friesland tusschen het Vlie en het Sincfal stond de kans
slechter, de gezworenen moesten zich aan de ketelproef onderwerpen.
Hoe het moest afloopen, als allen zich aan het
kokende water brandden, wordt niet gemeld.
L. A. TE WINKEL.
Naschrijt. Onder het afdrukken dezer ontvang ik ter bezichtiging een werkje
van Dr. UDO WALDEMAR DIETERICH, Professor te Stockholm, getiteld: Enräthse1ung
des Odinischen FUTHORK durch das semitische Alphabet, hetwelk voor
weinige dagen verschenen is. Daarin worden de fignren en namen der Noordsche
rnnen door vergelijking met de Semitische letters, naar het mij bij een vlnchtig
doorbladeren voorkomt, op hevredigende wijze verklaard. Dr. DlETER/CH handelt
alleen van het ]!'UTHORK (eigenlijk F, U, TH, 0, R, Kl. het Noordsche
10 l
A Be, - van de A ngelsaksische runen is geene sprake - en komt gedeeltelijk
tot dezelfde resultaten als ik, te weten bij de T, H, M, Y en I; bij de U en
I echter, waar ik mijnen twijfel reeds door het woord "misschien" aan den dag
leide, verkrijgt hij andere uitkomsten. Ik zal voor het oogenbhk van D's arbeid
geen gebruik maken; eerlang hoop ik van zijne bevinding()D verslag te doen. Ik
vergenoeg mij thans met te vermelden, dat de strekking van zijn werk leidt om
te betoogen, dat de letters ruwe afbeeldingen zijn van de voorwerpen, wier na·
men zij drAgen.
GERMANISMEN EN WOORDVERKLARING
BIJ VONDEL;
VRIENDSCHAPPELIJK ANTWOORD OP DE LOS S E A A N MERKINGEN
VAN W. A. BOGAERS.
Veel Geachte Heer en Vriend!
Gij bekommert u waarlijk te veel over mijn "overtalrijke
bezigheden." Zoo lang ik zelf daar nog niet onder gebukt
ga -- en daar is het inderdaad verre af - zult gij best
doen, uwe overbodige zorg dienaangaande maar uit het hoofd
te zetten. Ik zie ook waarlijk niet, wat zij met het - mijnerzijds
althans - geheel vriendschappelijk verschil te maken
zouden hebben, dat ons, op 't punt der Germanismen en
van VONDELS woordverklaring, voor 't oogenblik verdeelt;
tenzij het in ernst waar mocht wezen, dat zij - gelijk gij
schijnt te meenen- mij tot een reeks van ondoordachtheden
verleid hadden. In neem echter de vrijheid, daar nadrukkelijk
verzet tegen aan te teekenen , en voer tot bewijs o. a.
juist dàt aan, wat voor u van het tegendeel schijnt te doen
blijken. Ik meen namelijk, omdat ik de beteekenis der vroeger
besproken woorden (achtaZaan, 8uffen, voorWel'jJen, enz.) doordacht,
en mij niet tot een ijdele opsomming van ondoordachte
plaatsen en gebruikers bepaald heb, tot de llitkomst geraakt
102
te zijn, die ik in de door u gewraakte regelen uitsprak. In
't algemeen veroorloof ik mij de opmerking, dat er tusschen
ons beider taal bespiegeling dit onderscheid bestaat, dat ik, mij
minder om dezen of genen schijver van meer of minder gezag
bekreunende , die een of ander min verkieslijk woord gebruikt
hebben mag 1), tot den aard en aanleg der taal zelf zoek
door te dringen, en daaruit de wetten af te leiden, die haar
bij hare woordenkeus en -schikking moeten leiden; terwijl
gij - zonder u veel om die taal zelve te bekommeren - u,
1
't zij met een »wolke van getuigen" (als bij voorwerpen en
onverbeteZijk) , 't zij ook (gelijk bij dat onaanneemlijke iets acht
slaart) met een enkel taalverkrachtend dichter tevreden stelt.
Voor mij wordt door soortgelijke aanhalingen niet anders, dan
de achteloosheid der aangehaalde schrijvers bewezen, maar
niet de juistheid van 'tgebruik, dat zij zich veroorloofd hebben
van het besproken woord te maken. Voor mij zou bijv. uw
onverbeterlijk (in ongunstigen zin) een taal1Je'1'armend Germanisme
blijven, ook al wist gij nog veel meer schrijvers en
woordenboeken op te scharrelen, waarin het in die beteekenis
voorkomt. Of zou men het inderdaad geene armoede
in eene taal mogen noemen, dat men een en hetzelfde woord
voor tweederlei lijnrecht tegenstrijdige zaken moest aanwenden?
dat een onverbeterlijk" man even zoo goed een onbekeerlijk
schavuit, als een onovertrefbaar mensch zou moeten
aanduiden? en dat alleen, omdat men in 'I Hoogduitsch het
het woord in dien zin (maar dan ook niet in den anderen)
gebruikt? - Volkomen hetzelfde is ook met ons en 't Hoogd.
voorwerpen het geval, dat - gelijk ik u afdoende meende
betoogd te hebben - bij ons alleen in eigenlij.ken, bij de
Hoogduitschers daarentegen in oneigenlijken zin (verwijten,
1) Het spreekt wel van zelf - ik haast mij het er al aanstonds bij te voegen,
al kom ik straks er nog nader op terug - ilat ik hier geene aanhalingen
bedoel (gelijk enkele in uw jongste aanmerkingen), die mij werkelijk van vergissing
overtuigen, en voor welke ik u ten hoogste dankbaar blijf. Daar't mij bij
al mijn streven uitsluitend om waarheid te doen is, zal mij ieder gegronde aanmerking
steeds ten hoogste welkom zijn.
103
tegenwerpen) gebezigd wordt. Gij schijnt dat echter - blijkens
uwe laatste » losse aanmerkingen" -. nog niet te willen toegeven;
volgens u heeft een woord slechts )) een Nederduitschen
(lees: N eêrlandschen) vorm" noodig, om burgerrecht te erlangen,
wanneer een of ander nachtbaar schrijver" het gebruikt; in
welk een zin dat in beide talen geschiedt, maakt bij u geen
onderscheid. Eilieve, zie eens, waartoe zulk een beginsel
leiden moet. De Duitschers en wij hebben beiden van het
werkwoord uitschieten het zelfst.-naamw. uitschot gevormd;
maar bij hen dient dat, om eenige uitgezochte uit?Jerkoo'l'nen, bij
ons om eenig uitgeworpen uitvaagsel aan te duiden. En hoe
denkt gij nu wel, dat de leden onzer raads· en andere commissie'n
(Hoogd. Ausschu8z) het zouden opnemen, wanneer gij hen,
naar uw (vergeef het mij) wat ortdoordachten stelregel, het uitschot
der zedelijke lichamen noemdet, die zij vertegenwoordigen?
De vorm van het woord is toch even goed Neêrlandsch,
als die van voorwerpen; maar het wordt (even als dit laatste)
bij 011S in een geheel anderen zin, maar die hier kennelijker
aan den dag komt, dan in het Duitsch gebezigd,
Meen ik, om deze en de vroeger aangevoerde redenen,
wat gemelde woorden betreft, ten sterkste op mijn stuk te
moeten blijven staan, en ze als Germanismen te moeten weren;
zoo leg ik daarentegen gaarne omtrent eenige andere, thans
door u aangevoerd, met een gulhartig peccavi, mijn hoofd neder
bij uwe aanmerkingen en aanhalingen, en breng er u - in
't belang van taalwetenschap en waarheid beide - nogmaals
mijn ongeveinsden dank voor, Mijn eenig trachten, zoo bij
de uitgaaf van VONDEl. als van andere onzer dichters, is,
behalve de hulde hun aandenken gebracht, de steeds nog te veel
veronachtllaamde kennis der N ederlandsche taal en letteren,
en de levendige belangstelling in beide te bevorderen; en
daartoe zal de onverbloemde aanwijzing mijner tekortkomingen
in dit opzicht even krachtig medewerken, als het onbetwistbaar
juiste, dat ik er bij in 't licht gesteld hebben mag,
al schijnt dit laatste bij u minder in aanmerking te komen.
Uwe aanmerkingen omtrent meer (als dichterlijk voor zee), hulde
104
(als gunst), gezet (als wet), zich aan iets keeren (voor ,vtm'en), zijn
volkomen juist, Niet minder juist is het door u omtrent lJlook,
steekte, ongevallig, en stier' en eigenaar' opgemerkte; ware mij, bij
't laatste, in spijt van mijn godgeleerd doctoraat -- dat gij mij
bij deze gelegenheid zeer gepast (niet ?Joor'- maar) voor' de lJoeten
werpt - die Bijbeltext niet uit de gedachten geweest, ik
had mij zeker die onberedeneerde wijziging niet vermeten,
Wat de averechtsche verklaringen van schele, li7c1cen en
leem tig betreft, zij zijn gelukkig minder mij, dan den zetter
of (zoo gij wilt) in de eerste plaats, mijn te dikwerf wat
onduidelijk handschrift te wijten, gelijk ik mij, bij 't doorloopen
der afgezette copie, daarvan vergewist heb. Ter ver·
klaring van 't eerste staat daar niet vezel (dat geen zin geeft)
maar dekseZ, van 't tweede niet ontlJlamd maar omlilamd, van
't derde niet vuil, maar vuig te lezen. Evenzeer ben ik minder
schuldig, dan men licht naar mijn text vermoeden zou 1),
aan de gewijzigde lezing in de Electm " mijn trooster'e.ysen,
laat voor mijn tr'ooster'sen, verlaat. Zij spruit uit den text eenel'
latere uitgave voort, die op de drukkerij bij 't zetten gebezigd
werd, en waarbij ik verzuimd heb de andere aan te
halen; ik gaf haar boven de vroegere de voorkeur; deze
te verklaren had ik echter niet noodig gehad, daar ik
meesterae, als den oorspronkelijk Nederlandsehen vorm voor
't, latere verfranschte meesteres, reeds behandeld had,
Omtrent veil als grondvorm van 't verlengde veilig, 'gelijk
1) Ik teeken hier, zoo gij 't noodig vmden mocht, eens voor al aan, dat ik
mij nergen~ de minste wijziging in VONDELS text reroorloof, zonder daar uitdrukkelijk
rekenschap van te geven, Ik voeg: er nog bij, dat ik voor niemand
meen onder te doen in billijke vereering van VONDEL; ik heb daar blijken genoeg
van gegeven, en behoef dus ook bij geen onbevooroordeeld lezer de verdenking
te vreezen , dat ik hem voor "oppervlakkig" zou willen doen doorgaan, of te kwader
uur willen "meesteren," Maar VONDEL was, bij dat al, zoo goed als gij en ik
en ieder ander sterveling, voor vergissing vatbaar, en dus mijn plicht als verklaarder,
dat in 't licht te stellen; gelijk ik dan ook meen, dat herhaaldelijk
gedaan te hebben; dat ik zelf mij daarbij een enkele maal vergissen kan, is natuurlijk,
maar geeft nog geen recht tot een verwijt van oppervlakkigheid of
overhaasting, als gij daar zoo bereidvaardig nit afleidt,
105
over zooveel andere, door dit achtervoegsel verlengde bijvoegelijkc
naamwoorden, vat ik inderdaad de strekking uwer
bedenking niet. 'Wat zaamgesteld is, kan natuurlijk eerst van
later dagteekening zijn, dan de zelfstandige dtlelen waaruit
het is zaamgesteld; en wordt dus een dergelijk woord later
in zijn korter en vorm gebezigd, dan mag men gerustelijk
zeggen, dat het in zijn oorspronkelijken vorm gebruikt is,
terwijl daarentegen eene afkorting willekeur veronderstellen
zou. Het is u overbekend, dat men, in VONDELS tijd en
vroeger, het achtervoegsel ig in vele woorden bezigde (vromiglleid,
reinigheid, woestigheid, enz.), waar men thans den ouder
zoowel als korter vorm IJroomneid, reinhe'id, woestheid gebruikt;
gelijk men omgekeerd in vroeger eeuw woorden als korset, wrevel
en derg. doorgaans in dien oorspronkelijken vorm liet optreden,
terwijl men thans uitsluitend den verlengden wrevelig, korselig,
gebruikt. Ik acht het dus geheel overbodig daar verder hierover
uit te wijden, of mijn kostelijken tijd met het opscharrelen
van andere voorbeelden te verbeuzelen.
Bij mijne aanteekening omtrent onaardige, als D verkeerdelijk
voor nalatige" geschreven, hebt gij verzuimd den Latijnschen
text in te zien; gij hadt daar anders inertes gevonden, dat
wel het laatste, maar niet het eerste beteekenen kan; uwe
andersins geheel juiste opmerking, omtrent de bete eken is van
't eerstgemelde , mist daardoor geheel haar doel.
Ook omtrent de vertaling van 't Grieksche f'é-&hpOfl-CCt in
de Electra, mag ik het niet met u eens zijn; er wordt blijkbaar
alleen van een lichamelijk volgen gesproken: Dik ga dus
heen mijns weegs," zegt CHRYSOTHEMIS, en ELECTRA.: l) ga in;
'k ben niet gezind te volgen." Niemand, die dat anders
dan van een lichaamlijke beweging verstaan zal; heeft VONDEL
daar nu uwe reén bijgevoegd, dan heeft hij het denkbeeld van
den Griekschen dichter gewijzigd en uitgebreid; heeft hij
(gelijk, mijns inziens waarschijnlijker is) uwe treén geschreven,
dan heeft hij - omdat het zoo in vers en rijm te pas kwam -
den versregel wel verlengd en een enkel woord meer gebezigd,
maar in de gedachte niets veranderd, daar iemands
treén volgen zooveel als 't enkele hem volgen is; daarom beriep
?,olgm Ik eindig met mijne vriendschappelijke aanbeveling voor
aan,"Deventer, VAN VLOTEN.
BIJ (Zie Dl. V. blo 225 en Dl. VI. blo 1.)
Godes Joseph, Dlck hadde in 's vaders hert de voorplaetze ingenomen:
DMijn Broed'ren zulcx verdroot: 't gheheym van myne dromen
DHaer gramschap feller sleep, waerom als ick ghegaen
DOp 't veld quam riepen zij: daer komt de droomer aen,
II Dat geld hem zynen kraegh, zoo derf hy niet meer zuyghen
» U yt zynen duym, dat wy, elf sterren, voor hem buyghen,
D6lae maer bei/ut
D Te weegh bracht datze in 't hol my lieten van een put."
(I. bedut en voor noch een comma geplaatst, en zegt dan in de
bei/ut "106
ik mij opzettelijk op den Griekschen text, die, gelijk gij
zelf gezien hebt, alleen dit u l'Olge1t 1) heeft.
verdere op- en aan-merkingen, en verblijf, bij voorraad en
voortduring, steeds uw erkentelijke
IJeventer, 12 Mei, 1864. LOSSE AANMERKINGEN BETREKKELIJK 'WOORDEN,
VONDEL VOORKOMENDE
DOOR
Mr. A. BOGAERS.
Bedut. Dut. Dutten.
In VONDELS Helden Godea vangt het Bijschrift, getiteld
Joaeph, aldus aan:
D lek I> Mijn »Haer iek »II Uyt IlSlae doot die jonghe wulp! ma er Ruben noch bedut
llTe Dr. V. VLOTEN bI. 106. k. 2) heeft in reg, 7 achter
noot n°. 2, dat bedut staat )) voor bedacht, beraden."
1) ei),},' #.ao",', 011 (JO. /h1j /hl{tÉ1/I0/ha. n:ou
107
Het een, zoowel als het ander, IS verkeerd. Wil men de
ontbrekende leesteekenen aanvullen, zoo moet men bedut in
parenthesi of tusschen twee commaas zetten, en, wat de beteekenis
van dit woord aanbelangt, deze is nooit bedacht,
beraden, geweest.
Gelijk (zie de Taalgids. D. V. bI. 226) reeds bij dutten het
geval was, zoo heeft ook de geleerde aanteekenaar den ZIn
van bedut niet gevat 1).
]Jut (Fr. Doute, Eng. Doubt) beduidt bij VONDEL, o. a.
tw, ijfel, onzekerheid, en vandaar bezorgheid, vrees, enz.
Zoo roept, in zijn Joseph in ]Jotha?t. v. 1321, RUBEN uit,
als hij (gelijk in de hier voren aangehaalde plaats) onzeker en
beangst is omtrent het lot vart JOSEPH:
II Och J broeders, spreeckt recht uit, en help my uit den dut,
II Och, zeght, waer JOSEPH bleef -."
Even nu als beang8t, bezorgd, de beteekenis heeft van beladen
met anflst, met zorg; op gelijke wijze wordt door bedut
I) Het Îs Dr. v. VLOTEN bij Dutten gegaan, gelijk bij Verdwijnen. De thans
slechts gebruikelijke beteekenis dier woorden heeft hem doen dwalen. Tegenwoordig,
als we van dutten spreken, verstaan wij er dien toestand door, welke tusschen
waken en slapen in ligt, en van daar suffen, mijmeren. Als dan ook dit
woord voorkomt in VONDELS Heerlijclck. v. Salomon (bij Dr. v. V., D. I, bI.
88, kol. 1. n. 10 en 12) en in zijn Hillrusalem verwoest, v. 685 en 2104 (D. I,
bI: 124, kol. 2. n. 4, en bl. 142, kol. 1. n. 4) verklaart de hoogleeraar het
zeer onjuist door mijmeren; of wel, waar dit mijmeren in 't geheel niet past; zoo
als in den Gulden Winclcel, N°. XL (bij hem D. I, bI. 44, kol. 1 n. 8) in den
Palamedes, v. 422 (D. I, hl. 198, kol. 2. vers 22), in den Josepk in Dotltan,
v. 237 (D. I, bI. 425, kol. 2. vers 29), en in de Maegltden, v. 1517, (D. I,
bl. 395, kol. I, vers 1) daar gaat de kundige aanteekenaar het met stilzwij,gen
voorbij, of zegt hij, dat het geen zin oplevert.
Dit alles Z1U niet geschied zijn, indien dutten in den ziu van twi:lfel~n en de
daaraan verwante beteekenissen, bij hem bekend geweest ware.
Zulks strekt dan ook ter korte beantwoording van hetgeen de hoogleeraar bI.
58 hiervoren over dutten schrijft. Zeker heeft VONDEL, teu opzigte van een
filosoof dit woord gebruikende, niet willen zeggen, dat deze sufte of mijmerde.
Maar twiJfelen of in ket onzekere zijn kan bij een filosoof zeer wel en loffelijk
plaats hebben. Dikwijls is twijfelen de eerste stap tot de waarheid. Indien de
kundige nitlegger omtrent de beteekenis van het onderwerpelijke woord bij VONDEL
in twijfel gestaan had, zou hij misschien onderzocht en niet, gelijk nu, zich zoo
zeer in den waren zin van dutten en bedut vergist hebben.
108
uitgedrukt: beladen met twijfel, onzekerheid, kmnmer, vree8, en
de daaraan verwante beteekenissen.
Op meel' plaatsen komt dit woord bij onzen dichter lil
dezen zin voor:
Zoo zingt hij, den moed verheffende, door FREDERIK HENDRIK
in zijne jeugd betoond (Poëzy, uitg. 1682. I. bI 105):
» - -- ghy voerde 't heyr op d' alderuyterste oorden:
» Daer ghy, hoe jongh en teer, de schorre donders hoorde,
»En met uwe oogen saecht, (en waert niet eens bedut)
» De blixems van het grof, en van het kleyn geschut."
en in datzelfde l'te Deel. bI.. 139.
J) - Men hoorde ORANJE lossen
IJ Tot zevenmale toe al 't grof en kleen geschut.
)} De berghgoêin keken uit vol twijffel8 en bedut."
Ook bij andere schrijvers komt het woord in den opgegeven
zin voor.
DE BRUNE, in zijn Jok en Ernst, bI. 33. r. 1\ v.o., hecht
er de beteekenis aan van "in 't onzekere zijnde, bezorgd,"
wanneer hij schrijft:
» Koning HENRIK de vierde was eens zeer bedltt, omdat
» hy niet en wist, wien hy voor Bolonje zou senden ; dat
~ van al de weerelt voor onnemelik wiert gehouden, ... "
V oor bekommerd, beang8t, gebruikt CAMPHUYSEN het in zijne
Sticht el. Rijmen (1649) bI. 269. kol. 2. r. I;
» 't Hert, geprangt, verlangt na hulpe, 't hert is angstig en bedut,
» 't Hert waer over lang besweken, waert door hoop niet onderstut
,"
gelijk mede in zijne Uytbreyding over de Psalmen, Ps. 119. v. 41.
'l Het hert, benert, is angstig en bedut,"
Dit zij genoeg om aan te toonen, welke t. a. p. de ware
beteekenis van het woord bedut is. Hoe verre 's hoogleeraars
omschrijving door bedacht, beraden, daarvan afwijkt, loopt in
het oog.
109
Deunen.
In VONDELS vertaling der Heldimtebrieven van OVIDIUS,
bI. 90, leest men den navolgenden volzin, door Helena aan
Paris gerigt:
»Schoon ik niet stuurs van gelaet of trots van opzigt
" ben, mijn naem evenwel is zonder smet; en tot nogh heb
J) ick zonder laster gedeunt: en geen overspeler heeft roem
"op mij."
Dr. v. VLOTEN (I. bI. 508, kol. 2) heeft gedeunt in geduurd
veranderd. "ZOO lees ik (zegt hij in noot I) voor gedeund,
)) én 't Lat. vixi."
Dat laster hier staat voor euvf:l of misdaad is bekend; maar
dat VONDEL ooit van eene vrouw zou geschreven hebben, dat
ze duurde, voor leefde; dit zal wel onbewezen blijven '1).
1) Gelijk we reeds vroeger deden, zoo me eli en we hier op nieuw Dr. V. VLOT~
N bescheidenlijk te mogen aanbevelen, zeer omzigtig te zijn, als de gedachte
hem invalt, VONDEL te moeten verbeteren. Het is toch niet te ontveinzen, dat,
misschien wat te veel op zich zelven vertrouwende, of in der baast u.iet genoegzaam
doordenkende, hij te dikwijls alles bebalve gelukkig is, wanneer hij, tot
vermeende tekstverbeterini!, zijne eigene woorden, in plaats van die des Dichters,
laat drnkken. Verscheiden proeven hebben wi~ hiervan reeds gegeven. Nog
eenige zullen wij er bijvoegeu.
Op het einde van bet schoone gedicht, de Roomsche Lier getiteld, (l'oëzij l,
bI. 325), heeft VONDEL, van HORAtIUS zingende, dezen poëtischen nitroep:
.Soo menigh lied, soa veelerhande slagh
• Van stof (,) van wijsen , midden in 't gelagb,
l) Op vriendenwelkoomst of geboortedagb,
"Op Godenfeesten ,
JlOp segestacy en gemeene vreughd."
Dr. V. VLOTEN heeft hier, in den tweeden regel, ter vervanging der woorden
van wW'sen, verwijzen gesteld; in zijne aanteekening (0. I, bI. 366, kol. 2. n. 1)
daarbij zeggende: ~zoo lees ik voor van wijzen, dat geen zin geeft."
Indien dat verwijzen eenigen zin geeft, dan waarlijk is het wel een plat prozaïscben
zin, die bijster afsteekt bij al bet overige in VONDELS fraaijeu lierzang.
Neen, zoo heeft deze nooit geschreven! de oorspronkelijke tekst moet blijven,
gelijk hij was: alleen (het verwondert me, dat het Mr. v. LENNEP, D. lIL bI. 201
ontgaan is) ontbreekt er een comma, die achter stof vergeten of nitgevallen is.
Zoodra men die oaar geplaatst heeft, wordt de poëtische zin klaar en duidelijk.
Men gevoelt dan, dat VONDEL, na vroeger in meesterlijke verzen vermeld te
110
Een der beteekenissen van deunen (dat ook voor eingen,
neurien, enz. gebruikt wordt) is schertsen, jokken, mallen enz.
(ludere, jocare, nugari KIL.)
hebben, wat al onderwerpen, zoo van vrolijken en convivialen - als van ernstigen
en verheven aard, HORATlUS bezongen heeft, ten slotte alles nog eens zamen
vattende , iu geestvervoering nitroept: »zOo menig lied ge van hem hoort,
)J zoo menigerlei is ook de verscheidenheid der door hem behandelde stof en der
agekozen zangwijs, om het even of hij ziJlgt te midden der drinkgelagen, bij het
Ilwelkom van een vriend, of bij het vieren van een geboortedag, dan wel ter
»vereering van Goden op hun feest, of bij zegestaatsiën en openbare vrengde!"
Kortom, VONDEL gebruikt hier dezelfde spraakfiguur , maar veredeld door de
poëzij , die we bij deu alledaagschen uitroep: »zoo veel boofden, zoo veel zinnen !"
hooren bezigen. 's Hoogleeraars verwijzen (wie zal het niet toestemmen?) is eeu
vlek in het schoone dichtstuk.
Een ander voorbeeld doet ons het treurspel, Peter en Pauwels , aan de hand.
Beide deze Apostelen zijn door de hulp der vrome PETRONEL aan hun kerker
ontkomen. Hare beschikkingen hebben ten volle het gewenschte uitwerksel gehad.
Zij verhengt er zich in: maar, zie! te midden harer vreugde, daar keer en de
twee heilige mannen terug om zich op nieuw in de gevangenis te begeven en deu
marteldood te gemoet te gaan. De verschrikte PETRONEL vraagt naar de reden,
en verneemt uit hun mond, hoe CHRISTUS zelf hun verschenen is en het terugkeeren
gelast heeft. Dit hoorende roept de vrome vrouw uit: (zie vers 1109).
»Och, anders schikt de mensch, en anders schikt het Godt."
Bij een weinig oplettendheid en dichterlijkcn zin zal men gevoelen, hoe diep
doordacht en krachtig van uitdrukking hier die tegenstelling is van het schikken
van den men8ch en het schikken van God.
Bij PETRONEL toch was het geen plan meer, dat ze wikte en woog, om het
straks uit te voeren: neen, hare beschikking had volle beslag gehad, maar hetgeen
zij reeds dacht zoo gelukkig ges?hikt te hehben, dat strookte niet met Gods
schikking, en van daar henr nitroep:
.Och, anders 8chikt de men8ch, en anders schikt het God."
Zou men het nu gelooven, zoo men het niet zag, dat Dr. v. VLOTEN (D. l,
bI. 470, k. 2. n. 2) deze zoo goed gemotiveerde en nadrukkelijke tegenstelling
heeft kunnen vernietigen door er voor in plaats te stellen:
nOcb, anders wikt de menseh, en anders schikt het God."
,\fen mogt, bij den eersten opslag, vermoeden, dat het een drnkfeil was, maar
in de noot wordt wel degelijk gezeid: "Zoo lees ik voor schikt."
Ware nn wikt gepaster of sierlijker dan schikt, zoo zouden we nog ann de hoogleeraar
meen en te mogen zeggen, dat geen uitlegger geroepen is om den duidelijken
zin van een schrijl'er te veranderen en te verfraaijen ; maar hoe hemelsbreed
dat hier verscheelt, hebben we reeds gezien. Bij wikken was het niet gebleven
in de ziel der vrome PETRONEL. Zij verheugde zich reeds, dat met der daad alles
zoo gelukkig geschikt was; maar auders 8chikt de mensch en anders schikt het GoJ!
Hl
In dezen zm komt het meer voor bij VONDEL.
Zie b. v. den G!Jsóreght van Aemstel, v. 539; waar WILLEBORD
tot DIEDERICK VAN HAERLEM zegt:
• 'k Geloof gy deunt met my,"
en deze hem antwoordt:
Il 't Is errenst, en geen spel."
Desgelijks lezen wij in den Inhoud van B. III der Vertaling
van OVIDIUS Herschepping:
"Jupiter korts hierna met Juno deunen de , wie van hun
»beide Venus meest toegedaen was, stelde het geschil aen
»Tiresias uitspraeck."
Ook in denzelfden XVIIdell Heldinnebrief , als waarvan
Nog een voorbeeld.
In de Heerlyckkeyd van Salomon. CCitg. v. 1620) bI. 6, leest men:
,,- gae slaet, dat. gelyck natvochtigheyds vervelen
"Versmacht eens frnytbooms ziel haer groeyzaam leven telen.
"De veel te zware les, der kunsten weelde en lust
"Zoo fraeye geesten niet haer geestigheyd nytblust."
.Met deze plaats is Dr. v. VLOTEN (I. bI. 85. k. I. n. 27) deerlijk in de war
geweest. Vooreerst heeft hij telen in den 2den regel in stelen veranderd, en ten
tweede zegt hij, dat dit steién daar staat voor steelt. Zijne aanteekening op stelen
luidt: "Rijmsltalve voor steelt: (tenzij men levensdeelen leze, daar telen hier geen
zin geeftj."
Om in één oogenblik al het verkeerde van deze bewering te gevoelen, behoeft
men slechts de fransche versregels van DU BARTAS (Oeuvres poétiqnes. 1608. in
18°, bI: 468, r. 12 v. 0) met VONDELS vertaling te vergelijken.
"Et pren garde, qu'ainsi que I'hnmeur excessive
IIEstoufl'e d'uu fruitier I'ame vegetative,
"La trop grande lecon, les deliees des arts
"N'esleignent la vigueur de tes esprits gaillards."
Wanneer men nu in het oog houdt, dat in VONDELS tijd vervelen gebruikt werd
in den zin van veel maken, vermeerderen; en versmachten in dien van vel'smoren,
vernietigen, dooden; alsmede dat men den genitivus niet zelden door zijn
of kaar omschreef; [ho v. de vrouw kaar ziel zeggendE; voor de ziel der vrouw]
dan wordt het allerduidelijkst, dat VONDELS versregels deze be!eekenis hebben:
"Geef acht, dat, gelijk het te veel vermeerderen der vochtigheid aan de ziel eens
fruitbooms het telen van het groeizaam leven ontneemt of het daarin vernietigt,
zoo ook het te veel vermeerderd onderwijs enz. niet de geestigheid in uw goeden
aanleg uitbluseht." - Dat overigens "een ziel, die leven teelt of geeft," eene uitdrukking
is, welke VONDEL meer bezigde, bewijzen v. 390-392 van zijn Pascha.
112
hier sprake is, wordt de uitdrukking In v. 153. » Lude,
» sed occulte," door VONDEL, bI. 94, r. 7 v. o. vertaald:
»Deun vry, maar heimelyck."
Wel begrepen, beduiden dus de woorden van HELENA, in
den hoofde dezes vermeld, zoo veel als: D ik ben wel niet
»stuursch of norsch: vroeger moge ik soms geschertst (geba"
dineerd, gecoqueteerd) hebben; doch tot iets kwaads of mis·
»dadigs is het nooit gekomen."
Wil men nu weten hoe het komt, dat, in plaats van VONDELS
tekst in dezen gezonden zin op te vatten, Dr. v. VLOTEN
hem het wonderlijke geduurd in den mond heeft gelegd j
de reden ligt voor de hand. De (toch zeer natuurlijke) twijfel,
of VONDEL niet eene andere lezing in den oorspronkelijken
auteur gevolgd had, dan die de hoogleeraar kende,
is bij dezen niet opgekomen. Die twijfel zou hem anders
welligt tot onderzoek en tot de waarheid gebragt hebben. In
oude uitgaven van den Latijnschen dichter (b. v. die bij Aldus.
Ven et. 1515. T. I. p. 45) wordt in vers 17 der XVIIde
Heroïde niet gelezen:
,,- et adhuc sine crimine vixi."
maar in plaats van ?liwi, ZUb'i, hetwelk VONDEl. te regt door
deunde vertolkte.
Dat de hoogleeraar dit niet wist, is zeer verschoonlijk;
maar dat hij duurde, in plaats van deunde, liet drukken, dit
kan er minder door. Eene vrouw, die duurde (voor leefde),
is geen Hollandsch.
Uitgemaakt. Uitmaken.
In het 2de bedrijf van VONDELS Maeghden tracht de wigchelaar
REREMOND, met kracht van redenen, ATTILA van
zijne liefde tot URSUL af te schrikken. Onder anderen waarschuwt
hij hem, dat men doodvijanden niet vertrouwen moet,
als voorbeeld aanhalende , hoe eens HOLOPHERNES verraderlijk
om het leven was gebragt door JUDITH, die hem door hare
113
schoonheid bekoord had. Bij deze gelegenheid wordt JUDITH
(zie vers 757) genoemd:
»Een uJjtgemaeckte weeuw "
Dr. v. VLOTEN (1. bI. 388. kol. 1. n. 4) verklaart ttitfJemaakt
door uitgege1Jen voor.
Naar 's hoogleeraars voorstelling gaf dus JUDITH, geen
weduw zijnde, (ten einde HOLOPHERNES te behagen) zich voor
eene weduw uit. Dit luidt wel een weinig vreemd. Maar
geeft misschien het geschiedverhaal (er. staan zulke wonderlijke
zaken in de Apocryphe Boeken) eenige aanleiding om
te vermoeden, dat de Assyrische veldheer een bijzonder zwak
voor weêuwen had? Wanneer men het Boek Judith opslaat
vindt men niets van dien aard j maar integendeel leest men
in Hoofdst. XII. v. 13, dat JUDITH wel degelijk een weêuw
was, die naar alle waarschijnlijkheid (zie Hoofdst. VIII. v.
;}5.) zich voor eene jonkvrollw had laten doorgaan. Een uitgemaakte
weêuw kan dus bij VONDEL niet beduiden een maagd,
die, om te bekoren, zich voor een weêuw had uitgegeven.
Maar uitmaken heeft dan ook bij onze schrijvers nooit de beteekenis
van uitgeven voor, doch wel (gelijk men bij KII,IAEN
zien kan) die van heimelijk uitzenden en ook van omkoopen;
Clam 8ubmittere, Subornare. En nll wordt het duidelijk, dat
de wigchelaar BEREMOND JUDITH wilde doen voorkomen als
eene weduw, die verraderlijk uitgezonden of misschien wel
omgekocht was om, in het belang van haar volk, diens vijand
van het leven te berooven.
In dienzelfden zin treft men uitmaken aan in den Palamedes,
vers 1050, en in het Kort Begryp van den GY8brefJnt
van Aemstel, gelijk ook in MARNIX Roenzschen Bienkorf, (ui tg.
van 1572.) fol. 220. verso. r. 17 en fol. 236. verso. r. g,
alsmede bij CAMPHUY:;EN in zijne Uytbreyding over de Psalmen:
Ps. XXXV. v. 7.
Jaarg. VI. 8
114
Hulden.
In VONDELS Hymnus ofte LoJ-ghesangh over de wyd.beroemde
Scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden (vers 82) wordt aan
's Lands oude Overheid de naam gegeven van
ij - gehulde graven."
Dr. v. VLOTEN (I. bI. 81. kol. 1. n. 10) teekent hier op
aan: Ilverkeerdelijk voor gehuldigde."
Dat verkeerdelijk past beter op 's hoogleeraars aanteekening,
dan op het door VONDEL gebruikte woord.
»Hulden dete lands-heere, is (zegt KILIAEN) Inaugurare principem,
initiare pl'incipatui: pl'ae,vtare domino iuramenlu1ll, fideli·
talis, vulgo homagiare."
In onze oude Kronijken kan men tal van voorbeelden vinden,
die het bevestigen. Zie (om er slechts één te noemen)
die van den Klerk uit de laage landen, (uitg. 1740) bI. 47.
r. ll. bI. 82. in de aant. bI. UU. r. 23. enz. De zaak 18
te bekend, dan dat wij er langer stil bij mogen staan.
Begrijzen.
In VONDELS Pascha luiden v. 1773-1780, als volgt:
»Die in 's Heeren straffe tijdich
)) Blijft verstoct, versteent partijdich,
"Daer een yeder roe als vrient
» Hem tot beteringhe dient:
» Want de strengheyt Gods ten lesten
» Y eder een kastijdt ten besten,
II En syn geessel al beg rijst
»Op een grooter roede wijst."
Dr. v. VLOTEN (I. bI. 25. k. 1. n. 11) zegt, dat begrijsd
bejammerd beteekent. Dit is eene dwaling.
Begrb'sen komt meermalen bij onze oude schrijvers voor,
niet in den zin van bejammeren, maar wel in dien van)) met
een dwars, wrevelig of nijdig gezigt aanzien, begrimmen,
begrijllzen, enz."
115
Zoo, b. v. als OVIDIUS (Art. amat. L. 1. v. 313 en 314)
van Pasiphaë zingt:
»Ah quoties vaccam vultu speetavit iniquo,
>l Et dixit, Domino cur placet ista meo?"
dan geeft de dichterlijke Mr. J. VAN HEEMSKERK (zie zijne
Minne-Kunst. Amst. 1626. B. 1. bI. 20. bovenaan) dit in
deze woorden weder:
» Helaes I hoe vaeck heeft sy een Koe met quade oogen
D Begresen, en geseydt; waerom heeft dees 't vermogen
Il Dat sy mijn Lief behaeght? -"
Men ziet, dat hij, niet, gelijk VONDEL, het deelwoord begrijsd,
maar begresen gebruikt: zoo doet ook ANNA RIJNS in
het lIlde Boek harer Ref('reyner~ (Antw. 1567). Refer. 59. v. 8.
n En hy is verresen
D Die van den Joden versmaet was en mispresen
Il In haren raet bespot en begresen."
Ook HUYGENS heeft begrijsen : (zie zijne Korenbloemen, (uitg.
v. 1672) D. 1. bI. 446. r. 12. v.o.) door BlLDERDIJK is er,
in het D. V. zijner uitgave, op aangeteekend: • Begrijsen ,
» waarvoor wij thands begrijnzen zouden zeggen, d. i. begrimmen."
Overigens wat de bovenaangehaalde versregels van VONDEL
aanbelangt, zoo is het duidelijk, dat zij eene algemeene aanmerking
inhouden, wier zin is, dat God den mensch ten
zijnen beste kastijdt, en dat, al wordt Gods straffende roede
met een grimmig gelaat aangezien of met wrevel geyoeld,
zij toch den mensch opmerkzaam maakt, dat, zoo hij zich
niet betert, hem hier namaals een nog strenger roede wacht.
IJ zen, eizen.
In den Sofompaneas, (uitg. v. 1635) v. 293-296, leest men:
» Soo sleet die droeve tijd, tot dai
• 't Gesicht des konings hart deê yser&,
» En hy verbaest d'Egyptsche wijsen
»Vergeefs om raed versocht en bad."
8*
116
Op ?/8en teekent Dr. v. VLOTEN (1. bI. 311. k. 2. n. 3)
aan: )' Rijm8halve voor eizen."
Ieder mingeoefend lezer moet hieruit opmaken, dat VONDEL
een woord, andel's met ei door hem gespeld, nu eens,
om te rijmen, met een y heeft geschreven. In een gezonden
zin kan rijm8halve niets anders beduiden. Moest het alleen
beteekenen , dat ?/sen en wijsen gebruikt waren als rijmklanken,
dan zou bij al de rijmwoorden van VONDEL Rij1n8haZve
aangestipt kunnen worden.
De bij den onkundige alzoo verwekte waan, dat onze
hoofddichter yzen of ijzen slechts om 't rijm gebruikte en
anders niet, wordt nog versterkt door dat de hoogleeraar in
zijne uitgave overal stilzwijgend eizen in plaats van ijzen
heeft gelieven te laten drukken.
Ondertusschen staat het vast, dat VONDEL nooit het w. w.
eizen, maar alto08 het w. w. ijzen gebezigd heeft.
Waar is het echter, dat in ons oud Neêrduitsch eizen voor
afschrik gevoeZen, horrere, voorkomt. HUYDECOPER heeft het
reeds aangeteekend, (en het is hem dikwijls nagezegd) dat
dit eizen een Gothischen oorsprong' heeft.
Doch niet minder waar is het, dat ook ijzen (van ijs afgeleid)
tot onze taal behoort en daarin de beteekenis van
vriezen, bevriezen, heeft. Zoo leest men bij PLANTIJN (die
het w. w. eizm niet schijnt opgenomen te hebben) ijsm, ijs
werden, vriesen. lJevenir glace, glacer. Glaciare, gelare.
De overgang dezer beteekenissen op die van ijskoud ziJn,
ij81coud worden, ligt voor <ie hand, en, daar nu de gewaarwording
bij afschrik en afgrijzen een gevoel van kilte en
koude is, (dikwijls ook bij VONDEL uitgedrukt), zoo valt
het ligt te begrijpen, dat men bij overdragt er toe kwam
om te zeggen ijzen van schrik, of af8chuw; gelijk de Fralls"
hen de spreekwijze gebruiken van être gZacé d' effroi,
d'épouvante, etc.
Ook is het niet onnatuurlijk, dat dit ijzen, waarvan 't
algemeen de beteekenis verstond, en hetwelk duidelijk en
krachtig tot de verbeelding sprak, allengs de voorkeur heeft
117
gekregen boven eizen, welks ware zm slechts hun grondig
bekend kon zijn, die met het Gothisch vertrouwd waren.
Bij KILIAEN intusschen vindt men beide woorden nog.
Men leest bij hem IJsen. j. eysen. Horrere. en ook Eysen.
quibusdam ijsen Horrere. Doch men merke op, dat hij ook
Eys. j. ijs. Glacies heeft, alsmede eyselic1che'!Jd en ijselic1cheyt,
door hem omschreven (let wel!) als FRIGIDUS horror, GELID US
ten'or, GELIDUS timor.
Geen wonder derhalve, dat WINSCHOOTEN in zijn Seeman.
bI. 92 zegt: dJ sen, soo koud werden als ijs: oneigendlijk,
"soo schrikken, dat er als een ijsing door de gantse leeden
»gevoeld werd."
Dat zelfde denkbeeld ziet men mede doorschijnen bij VONDEL,
wanneer hij in zijn Virgiliu8 in dicht. (uitg. v. 1660
en 1690) bI. 168. r. 17 en 18, deze woorden gebruikt:
» Al 't leger stont verbaest om 't antwoort en Godts wil:
• Het ijsde, kout van schrick, -"
Opmerking verdient het dan ook, dat HUYDECOPER ijzen
geenszins heeft durven verwerpen, maar integendeel zijn gevoelen
(zie Proeve Il. bI. 343. r. 10 v.o.) dus zamenvat:
»wij mogen dan ijzen en eyzen, schoon 't inderdaad bijzon
»dere woorden zijn, onverschillig gebruiken: het eerste OH"
eigelijk, even als lJevriezen, voor 1coud worden,. hetwelk een
II uitwerking van den schrik is, het tweede eigelijk, als
"schri1c1cen. "
Van dit verlof is echter geen gebruik gemaakt. Als een
onbetwistbaar feit staat het vast. dat sinds de eerste helft
der XVIIde eeuw ijzen het verouderde eizen (de tastbare reden
hebben wij hier voren opgegeven) geheel heeft vervangen.
Tot den huidigen dag toe hebben alle schrijvers van naam
en gezag (zonder uitzondering) ijzen gebezigd. Dit woord
heeft (om zoo te spreken) eene praescrip~io longissimi temporis
in zijn voordeel, en, indien op taalgebied het gebrl1~k
die magt nog bezit, die nORATIUS reeds er aan toekende,
dan zal het burgerregt er van wel tot de best gevestigde
regten behooren.
118
Dr. V. VLOTEN heeft dus (naar onze bescheidene meening)
zeer verkeerd gedaan met VONDELS ijzen overal in eizen te
\
veranderen: maar dubbeid verkeerd, door het den minkun·
digen te doen voorkomen, alsof VONDEL ijzen slechts rijmshahe
g~bruikte.
IJslijk , eislijk.
In de HeerZijclcheyd van Salomon luiden v. lp03 en 1004
als volgt:
»Ry venstert een geberght dat rijst lIae boven ijs'lijck,
IlEn temt flucx den porphier van d' eeuwen onverbrijs'lijck."
Dr. v. VLOTEN heeft goedgevonden in zijne uitg D. I. bI. 92.
kol. 2. r. 19, stilzwijgende, voor ijs'lijck te laten drukken
eislijk. Dit verdient dubbele afkeuring. De onbedreven lezer
wordt er door in den waan gebragt , eensdeels dat VONDEL
i:jsZijk niet gebruikte, anderdeels dat hij wel eens ei met ij
liet rijmtJn l hetgeen hij niet alleen nooit gedaan heeft l maar
ook, wegens het verschil van uitspraak in zijn tijd, niet
doen konde.
Ûndertusschen is het waar, dat, evenzeer als KILL<\EN
zoowel Eyselic1c als ijseUck, voor Horridus, heeft, dus ook
door VONDEL beide deze woorden gebruikt zijn, niettegenstaande
alleen ijzen als w. w. bij hem voorkomt.
IJslijk wordt 0. v. gevonden in de Maeghden, waar vers
1582 en volg. dus luiden:
Jul. »Daer komt het yslijck spoock en durf het overschryen.
,;lU. Is 't wonder dat mijn hair hier door te berge rijs?
Urs. Bevriest uw hart noch niet zoo stijf en kit als ijs.?"
Zie ook Peter en Pauwel.~. v.80l. ÛVID. Herschepp. B. XII.
v. 187. Amst. Hecuba. v. 757 en 1535. enz.
Eiselijk treft men aan in dezelfde Hecuba, v. 667 en 70G.
Zoo ook in het Pa~·cha. v. 770, v. 802, v. 1877. enz. enz.
N a hetgeen in ons voorgaand art. gezegd is, behoeven we
hier niet over de aflei~ing van beide woorden uit te weiden.
Dat eislijk van eizen, en ijslijk van ijzen (ijskoud worden)
119
afstamt. loopt in het oog. Kortelijk echter moeten we aanstippen,
dat, schoon eis lijk in VON DELS jongeren tijd nog
gebruikt werd, dit toen alreeds aan het verouderen was,
en weldra door ijsly'k geheel is vervangen. Zelfs bij HOOFT
ontmoet men alleen ijzen en ijslijk. Sedert is eislijk (even
als eieen) geheel in onbruik geraakt. Gedurende meer dan
twee eeuwen hebben al de schr~jvers, die aan het hoofd onzer
letterkunde staan, ijzen en ijs lijk geschreven, Zoo zelfs heeft
BILDERDIJK gedaan, die ons oud, van het Gothisch afstammend,
ei,zen kende, en overigens niet schuw was van een
verouderd woord te gebruiken, wanneer het hem in het vers
van pas scheen, Om al deze redenen (wij herhalen het) komt
het ons voor, dat het geen gelukkige inval mag genoemd
worden, toen Dl', v, VLOTEN in zijnen. al te grooten ijver om
VONDEL te verbeteren, op de gedachte kwam om overal,
waar deze ijzen en y's lijk verkozen had, hem eizen en eislyk,
of 't ware, op te dringen; daarbij nog het den misleidenden
schijn gevende, alsof VONDEL-zelf slechts rijmshalve nu en
dan van deze schrijfwijze· afgeweken was,
Achtslaan.
Ter toetsing van Dl', v. VLOTEj\JS verdediging, (zie Taalgids,
V, bI. 59) moeten we hier even terugkomen op de
vroeger behandelde plaats uit VONDELS Hierusalem 'Verwoest,
(uitg, v, 1620. bI. 50) luidende:
"Wy Priesterlycke Reijen
»- - - - - ---
»Niet hebben acht geslagen,
I) En d' onverwachte plagen,
» En 't voorspoock dat ons daeglycx met verwoesting dreygde:"
Wij hebben dezen volzin opgevat, als had VONDEL het woord
achtslaan, (naar het voorbeeld van SPlEGHEL) even gelijk gadeslaan,
als een bedr w.w. gebruikt en gezegd: »wy, Priester
»lijke Reijen hebben én de onverwachte plagen én't voorspook,
I' dat ons daaglijks met verwoesting dreigde, niet gadegeslagen."
120
Bij die opvatting werd er in VONDELS dichtregels niets
veranderd.
Dr. v. VLOTEN IS van een ander gevoelen geweest en heeft
in zijn uitgave laten drukken:
» Wij, Priesterlijke Reyen,
l,- - - - - -_
» Niet hebben acht geslagen
D In de onverwachte plagen
l) En 't voorspook, dat ons daaglijks met verwoesting dreigde~"
Onzes inziens behooren bij de kritiek deze twee algemeene
regels vast te staan, t. w.
1°. dat men in den auteur niets verandere zonder volstrekte
noodzakelijkheid, e n
2°. dat, indien eene verandering volstrekt noodzakelijk 'gekeurd
wordt, die verandering eenen goeden zin moet
opleveren en in waarheid eene verbetering zijn.
Wat het Ie punt aanbelangt, zoo wil Dr. v. VLOTEN niet
aannemen, dat VONDEL, op SPIEGHEI,S voetspoor, aclttstaan
hier als bedr. w.w. zou gebruikt hebben, Domdat een taal"'
1JCrwl'ingel' als SPIEGHEL, bij zulk een ongewoon, om niet
."te zeggen onmanierlijk gebruik van het anders onzijdige
»werkwoord, geen gezag hebben kan." Dadelijk echter valt
hierbij in het oog, dat het niet de vraag is, of VONDEL wél
gedaan heeft, op SPIEGHELS gezag, achtslaan , t. a. p. als
bedr. w.w. te gebruiken;. maar wel of het niet mogelijk is,
dat de jeugdige VONDEL hier éénmaal het voorbeeld gevolgd
heeft van een man, die bij zijne tijdgenooten als een voortreffelijk
dichter en kundig taalbeoefenaar bekend stond. Dat
dit met SPIEGHEL het geval was, weet Dr. v. YLOTEN, en
wie het niet weet, kan er in IJPEIJS Beknopte Geschiedenis
der ]V ederland8che Taal. D. I. bI. 409 en volg. de uitvoerige
bevestiging van lezen. Die mogdijkheid nu (en dit is hier
genoeg) valt niet te betwijfelen. VONDEL kon niet anders
dan met de schriften, door SPIEGHEL uitgegeven, bekend
zijn; ja, dat hij zelfs de onuitgegeven kende, blijkt uit de
Opdragt van den J08eph in Dothan.
121
Wat voorts 's hoogleeraars bewering betreft, dat, indien
men hier achtslaan als bedr. w.w. aannam, er in den tekst,
naar VONDELS taalgebruik, noodwendig noch en niet en zou
moeten gelezen worden; zoo meenen we, dat zulks zeer onjuist
is. Niet altijd volgt bij VONDEL noch op een voorafgaand
negatief. Zoo leest men in de Heldinnebrieven, bI. 155. »Hebt
gy door 't gerucht niets gehoort van de beroerte in vaders
huis ontstaen en de droevige rampen ons overgekomen," en
in de Poëzy, 1. bI. 4t:i4. v. 7. Il Zijn drietal, niet gezengt aen
kleet en hair."
Doch ten 2e (hetgeen hier alles afdoet) al ware VONDELS
tekst, zoo als die daar ligt, niet aannemelijk, dan nog blijft
de verandering, die de hoogleeraar er in heeft laten arukken,
verwerpelijk, omdat VONDEL nooit zulk N eêrduitsch kan geschreven
hebben. - 's Hoogleerars lezing:
» W y, Priesterlyke Reyen,
llNiet hebben achtgeslagen
»In de onverwachte plagen
»En 't voorspook dat ons daaglijks met verwoesting dreigde."
is en blijft wartaal; aangenomen zelfs de onverdedigbare
opvatting; als stond in de plagen en in het voorspook voor onder
de plagen en onder het voorspook. Achtgeslagen toch levert
geen gezonden zin op, indien men er niet bij vermelut, waarop
acht geslagen wordt. Nooit heeft VONDEL acht slaan, zoo geheel
in de lucht hangend, gebruikt, en ook bij andere achtbare
schrijvers zal Dr. v. VLOTEN geen voorbeelden er van
weten aan te wijzen.
Genoeg om aan te toonen, dat, hoe men de zaak ook
wende of keere, de verandering, door den hoogleeraar ·in
den tekst gebragt , nooit had behooren gedrukt te worden.
Rotterdam, den 20sten Mei 1864.
DE UITGANG IG AFGEKAP~t
Reeds dit opschrift, hetwelk eene herhaling is van den
titel eens opstels van Mr. A. BOGAERS in dit Tijdschrift (Jaarg.
IV, 231-236), geeft te kennen, dat wat ik zeggen ga, zich
aansluit aan hetgeen aldaar door dien Heer is in het midden
gebracht.
Ik ben den Heer BOGAERS dankbaar voor zijne mededeeling.
Zij getuigt van zijne belezenheid in onze oudere dichters,
en tevens van de naauwkeurigheid en het wakker
oordeel, waarmede hij leest, - in één woord, van eene kennis,
welke menigeen, die zich ambtshalve met taalkunde
afgeeft, beschamen mag.
Evenwel moet ik aan mijn beweren, waartegen hij eene
bedenking heeft ingebracht, eene nadere toelichting toevoegen,
die mijn gevoelen als op een dieperen grond berustend
moge staven.
De .Heer BOGAERS is van meening, dat de dichters, die
van sommige bijvoegelijke naamwoorden den uitgang igafkappen,
niet gezegd mogen worden zich aan eene taalfout
te hebben schuldig gemaakt. Dat heb ik niet geheel en al
gezegd. Doch, hoe het zij, het veelvoudig voorkomen dier
afkapping bij onze beste dichters, door den Heer BOGAERS
met voorbeelden nader gestaafd, verheft haar tot eene eigenaardigheid,
welke men behoort te erkennen en niet mag wraken.
Dit staat tusschen ons vast. Maar (en ik twijfel niet,
of de Heer BOGAERS zal mij dit, als hij mij nader gehoord
zal hebben, op zijne beurt toegeven) niettemin is het wegblijven
van dezen uitgang eene fout in de taal, en ik zal
123
de dichters, die zich dat weglaten veroorlooven, znlks zelven
laten verraden.
In een opstel, geplaatst in ditzelfde Tijdschrift (Jaarg. V,
N°. 3), heb ik aangetoond (bI. 211-220), dat tengevolge van
de schade, die de verbuiging der naamwoorden in den loop
der tijden bij ons heeft geleden, de taal zich beperkt gezien
heeft in haar vermogen om zekere zamenstellinge'1 te vormen.
Op zamenstellingen, als oliekoop, brekespel, wijsneus,
(een) zonderzorg, staat een merk gedrukt, hetwelk haar voor
den ernstigen en edelen stijl onbruikbaar maakt, -- en de oorzaak
is deze, dat de taal, terwijl zij haar vormde, zich meer
aanmatigde dan haar toekwam. Slechts in talen waar, bij
het bezit van eigenaardige adjectivale verbuigingsvormen het
laatste bestanddeel van zulk eene zamenstelling onmiskenbaar
tot een adjectivum gestempeld wordt, en niet hetzij een
verbale stam, hetzij een zelfstandig naamwoord blijft, hebben
dergelijke zamenstellingen niets onedels: integendeel daar
behooren zij bij voorkeur tot de dichterlijke taal. Maar pleegt
de taal geweld, en schept zij vormen, wanneer de voorwaarde
van het rechtmatig bestaan dier vormen niet meer voorhanden
is, dan straft de zaak zich zelve, en het voortbrengsel
heeft gemeenlijk een onuitwischbare smet aan. zich.
Een blijk der aan het verlies der adjectivale verbuigingsvormen
te wijten machteloosheid der taal bespeurt men ook
hierin, dat woorden als kaalkop, langhand, wijsue1ts, reinhart,
wier analoga in het Sanskrit, het Grieksch en het Gothisch
adjectiva zijn, bij ons slechts tot persoonsnamen, die eenigzins
het karakter van eigennamen hebben, dienen kunnen. Wil
men zich niettemin veroorlooven zulke woorden als adjektie.
ven te bezigen, dan gevoelt men dadelijk de natuurlijke grenzen
der taal. Zeggen kan ik niet: de aap, langarm en vierhand,
kan niet vlug langs de vlakte loopen. Hier moet ik volstrekt
zeggen: langarmig en vierhandig, !can de aap enz. Hoe langarme
aap, kaalkoppe roofvogel zou klinken, laat ik aan ieders
gevoel over. En toch spreekt men van eene. wijsneuze aanmerking.
Maal' neen, zoo sprekende heeft men gevoeld, dat
124
men van den rechten weg was afgedwaald, en zich willen
verbeteren. Vandaar de omgezette vorn: neusw&,s en de uitdrukking
eene neuswijze aanmerking, die de verkeerdheid nog
slechts grooter gemaakt heeft 1).
Even verkeerd nu als het is, zamenstellingen, die uit den
aard der zaak niet anders dan zelfstandige naamwoorden zijn
kunnen, als adjektieven te gebruiken, eve'1 en bijna nog
verkeerder is het, eenvoudige zelfstandige naamwoorden bijvoegelijk
te gebruiken, en giJt te zeggen in plaats van giftig.
Hiermede nu zijn inderdaad al de in mijne Spraakleer
(§. 67. 5. 4). Aanm.) gewraakte en in het opstel van Mr.
BOGAERS behandelde bijvoegelijke naamwoorden met afgekapten
uitgang ig veroordeeld. Inderdaad waarom zou het meer
geoorloofd zijn van eene lajharte daad, dan van een goedharte
vrouw, en een reinhart navolger van Christus te spreken? En
een gif te beet is werkelijk niet beter, dan em kunste misleiding,
in plaats eene kunstige.
Men voere geene adjektieven aan als veil en vocht, zeggende
dat zij wel gebruikt worden voor 1Jeitig en vochtig.
Hi(ólr heeft men het geval niet, dat woorden die na de afkapping
van ig wederom substantieven geworden zijn, niettemin
als adjektieven gebruikt blijven: integendeel veil en
vocht zijn primitief adjektieven: zij hebben den uitgang ig
niet noodig om eerst adjektieven te worden. Wel bestaat
het substantief vocht,. maar dit is niets anders dan het adjektief
(het Hoogd. feucht, bij KILIAEN vocht, voecht, vucht, madidus,
humidus) zelfstandig gebruikt: het vocht voor het vochte,
gelijk het nat voor het natte.
Ten slotte. Toen ik zeide, dat ik de dichters, die zich
de gewraakte afkapping van ig veroorlooven, zelven zou laten
verraden, dat de zaak niet volkomen zuiver is, bedoelde ik
dit, dat zij niet in staat zijn geweest om die door afkapping
van ig gekenmerkte bijvoegelijke naamwoorden (in het algemeen
gesproken) anders dan attributief te gebruiken.
1) Ik weet intusschen, dat neu8wÏj's reeds bij KILIAEN voorkomt en door
HOOF'): gebruikt wordt.
125
Praedicatief komt het gros van zoodanige adjektieven
niet voor, en zulks is ook niet mogelijk. Is het al niet onmogelijk
van een gif te tong te spreken, onmogelijk is het te
zeggen: de tong der slang is gift, vermits in het praedikaat
alle schijn van een adjektief met den concretievorm wegvalt,
en gift wederom een substantief zou geworden zijn. Al de
voorbeelden die Mr. BOGA ERS van gift I godvrucht, Zafhart, als
aJjektieven gebruikt, aanvoert, vertoonen dan ook deze woorden
attributief gebezigd. Zijn geest was godvrucht. ])ie daad
i,v Zafhart, men gevoelt het, laat zich niet zeggen, al is het
ook, dat men hier, omdat het zamengestelde woorden zijn,
in de plaatsing van het accent op het laatste bestanddeel
(godvrucht, Zafhárt) eenig middel zou hebben om ze als adjektieven
kenbaar te maken. Hoe het zij, wat te denken van
de wettigheid des bestaans van adjektieven, die zich slechts
als zoodanig laten erkennen, wanneer de woord voeging daaraan
den verbogen vorm oplegt?
Het spreekt van zelf, dat ik ten aanzien van al de dool'
mij met name gewraakte adjektieven de proef genomen heb,
of zij zich ook praedicatief lieten gebruiken. Zoo kon het mij
niet ontsnappen, dat Mr. BOGAERS van nieuwsg'ier en wispeltuur
werkelijk een en ander voorbeeld aanhaalt, waar deze
woorden praedicatief voorkomen: ])e Keyser nieuwsgier om hier
d' oorzaeck 1Jan verstaen. nat' s geen voorzienigheit , maar krankheit
, ongestadig En wispeltuur. Maar zie hiel' eene uitzondering,
die inderdaad den regel bevestigt. • Zonder vrees voor
misduiding , zonder gevaar dat nieuwsgier en wispeltuur als
substantieven zouden opgevat worden, konden de aangehaalde
dichters deze woorden praedicli.~ief gebruiken, om reden dat
de woorden gier en tuur reed::; in hunnen tijd opgehouden
hadden als substantieven gekend te worden 1).
1) Daar ik zeg, dat, met {fier, ook tuur opgehouden ,had als substautief gekend
te zij u , zoo blijkt het, dat ik het voor een substantief houde. KILIAEN denkt el'
anders over: hij schrijft wispeldueri{fh eu houdt het tweede lid der zamenstelling
derhalve voor afgeleid van het werkwoord duren. Maar zijne schrijfwijze berust,
naar het schijnt, louter op zijne verklaring van het woord. Ware deze de ware,
126
Nu nog eene en andere aanmerking. VONDEL gebruikt ook
woeder voor woediger, en dat wel praedicatief: Gecn gruwel
en ontbrack 't aen 1)oorbeelt, aUijdt woeder. Geen wonder, want
in den adjectivalen comparatiefvorm bleef woed voor woedig
den schijn van een adjektief bewaren. Woed, daarentegen,
voor woedig, gebruikt hij weder slechts attributief: 't woéd'
ongediert.
Eindelijk. De Heer BOGAERS brengt ook ijl in den volgenden
regel:
8yn 80rghen worden ijl verkeert in eenen droom.
tot de gevallen van de afkapping des uitgangs ig: ijl, zegt
hij, staat voor ijZig, snel. Maar gesteld eens, dat zijne opvatting
van die plaats van VONDEL de ware is, en dat ijl hier
niet staat voor ijdel (evanidus 1), dan nog schijnt hier geen
afkapping van ig aan te nemen te wezen. Immers dan kan ijl
als substantief beschouwd blijven, bijwoordelijk gebruikt: gelijk
haa8t voor met of in haa8t, zoo ijl voor met ijl, in (aUer)ijl.
W. G. BRILI,.
dan, zou het onverklaarbaar zijn, dat men eenmaal van den schijnbaar duidelijk
verklaarbaren vorm tot een onbegrepen wispelturig ware gekomen. Dit is de echte
vorm des woords, en wij zien ons ten taak gesteld dit -turig te verklaren. Wis·
pelturig is eene zamenstelling, door de kracht van den uitgang ig ontstaan uit
wispelen (bij KILIAEN vacillare, vagari) en tuur. In dit tuur aarzel ik niet het
tier te erkennen, dat wij nog over hebben in goedertieren, en dat soort, aard,
schijnt te beteekenen. Tuur vinden wij in het Goth. taura (Matlh. 9, 16. Marc.
2, 21) terug, dat 0X'Of<u. (afsc!teursel) heteekent : het behoort hij het werkwoord
tairan, tal', taurans , het Eng. to tear, tore, torn. Zoo zou tuur (tier) dan oorspronkelijk
al!7esc!teurd deel heteekenen , voorts afl;ezonderde portie, bijzonder
deel, vanwaar de overgang tot den zin van lot (sors) , soort, aard, voor de hand
ligt. In het oude allertiere, menigertiere , zoowel als iu quadertiere, heeft tier
(tuur) dezelfde beteekenis. Dat uu (ui) uit de Goth. klanken áu en au (u) beide
kan ontstaan, en dat ie en uu in menig woord onverschillig voorkomen en uit
éénen en denzelfden klank gesproten knnnen zijn, zulks is bewezen iu mijne
Spraalcl. §. 14. 1-4.
1) Verklaart men ijl hier door evanidus, dan zou worden ijl verlceerd in
eenen droom beantwoorden aan de uitdrukking van OVIDTUS: arttOr in tenues
evanidus ezeat auras.
DE WARE AARD VAN HET BIJVOEGELIJK
NAAMWOORD BhHEPT (BEHEBT).
Aan Dr. A. DE JAGER komt de eer toe den waren aard
van dit woord aan den dag gebracht te hebben. Hij heeft
het gedaan in eene Proeve uit zijn Woordenboek der frequentatiélJen
(geplaatst in de Tijd8piegel, 1864). Na zijne verklaring
zal niemand meer vasthouden aan de afleiding des woords
van hebben 1). Toch meen ik aan zijne uiteenzetting een paar
kleine wijzigingen te moeten geven. De geleerde schrijver gaat
uit van den vorm belt(icht, behecht, beheft, dien hij beschouwt
als een verleden deelwoord. Mij zou dunken, dat wij in dit
woord een bijvoegelijk naamwoord hebben te zien, door middel
van het voorvoegsel be en van het achtervo2gsel, ook aan
de vorming van de zwakke lijdende deelwoorden dienstbaar,
afgeleid van het zelfstandig naamwoord haft of haeht, hetwelk
bij KILIAEN als nodua, vineulum (knoop, 8trik, band,
boèi) verklaard wordt, en in het Middennederl. (zie Lek. Sp.
W dl.), evenals in het Hoogd., verzekerde bewaring, al'reat,
beslag, hechtenis, beteekent 2). Opmerkelijk is het, dat, terwijl
het Hoogd. behaft de Nederlandsche beteekenis van het woord
haft (hacht) wedergeeft, het N ederlandsche behacht, behecht,
daarentegen, de oudere Nederlandsche en tevens Hoogduitsche
beteekenis van dit woord vasthoudt. Immers beteekent het
1) Wie behept (behebt) voor een deelw, van behebben mag gehouden hebben,
heeft zich teu eenenmale in den aard des woords vergist en het bestaan van een
werkwoord aangenomen, dat nooit bestaan heeft. Maar niet ongerijmd was het,
behebt (behept) te beschouwen als een bijvoeg el. nw" afgeleid van hebben, gelijk
beleefd (wellevend) vau leven, en bereisd (in het reizen ervaren) van reizen.
2) Ik laat onvermeld, dat Haft in het Hgd., wanneer het.niet vrouwe!. maar
mannelijk is, haak, werktuig om iets vast te hechten beteekent.
128
Hoogd. behaft: ver8trikt, gebonden, gevangen, en ons behacht,
beheeht: geapprehendeerd, aangeûagen. Onder den vorm behecht
of beheft evenwel beteekent het woord bij Nederlandsche auteurs
mede ver8trikt, gewikkeld.
Met dit behacht, behecht, beheft, nu brengt Dr. DE JAGER
behept (behebt) en behipt in dier voege in verband, dat hij
deze laatste vormen slechts door verwisseling der verwantschapte
letters eh of f en p van behacht of behift onderscheiden
acht. Maar de tenuis laat zich niet met de aspirata verwisselen.
Van een teruggang der aspirata tot de tE;lnuis, en
dus van f tot p, zijn er geene voorbeelden, en zoo er, als
in gekocht (voor gekoft) van koopen, in gerucht (voor geruft) van
roepen, over~ang van p tot f (eh) plaats heeft, is dit geschied
tengevolge eener grammatische ontwikkeling des wOOl'ds. Zoo
zou dan behacht, beheft, van den stam afgeleid moeten zijn,
van welken ook ~ehept of behipt afkomt, en behecht tot behept
staan, gelijk gewrocht (voor geworcht) tot geworkt (gewerkt),
en (ver)knocht tot geknoopt. Maar wij hebben gezien, dat behacht
of beheft een adjektief is, afgeleid van het substantief
hacht of haft. Derhalve heeft dit behacht (ben.eft) geen nadere
verklaring van eene vergelijking met behept of behipt te verwachten.
Maar, omgekeerd, dient dit óehipt of behept nu
ook buiten verband met. behacht of behelt verklaard te worden,
en dit is waarlijk niet moeijelijk. Behipt of behept is
een adjektief, afgeleid van het werkwoord happen, hetwelk
vangen beteekent: bij KILIAEN apprehendere, eapere I). Komt
behipt van happen, dan blijkt de i in dezen vorm van het
woord, evenzeer als de e in den vorm behept, niets anders
te zijn, dan een Umlaut uit a, even als in bewind van het
Goth. vandjan, en in verminkt van mank.
W. G. BRILL.
1) De tegenwoordige beteekenis van happen komt treffend overeen met die van
het Grieksche xá7r't"w, als welks oorspronkelijken vorm men niet xá?1w, maar
xáflw zal moeten aannemen. In het Latijnsche capio, dat mede één is met ons
happen, zien wij de media (b) vóór de i (j) door de tenuis (p) vervangen.
EENIGE OPMERKINGEN OVER DEN TEGENWOORDIGEN
TOESTAND DER NEDERLANDSCHE
rrAAL EN HARE r:eOEKOMST.
]Je tael is gansch het vo7k.
Niemand heeft, geloof ik, tot dus verre ooit de waarheid
van het gezegde, hierboven als motto geplaatst, in twijfel getrokken.
En te recht; waarin toch spiegelt zich het karakter
van een volk beter af, dan in het middel tot uitdrukking
der gedachten van dat volk d. i. zijne taal.
Zoo zien wij bij de Romeinen, een volk, dat hen, die
aan vorsten gehoorzaamden, slaven noemde, eene taal, waarin
juist die vorsten met tu worden aangesproken, even als de
minste der inboorlingen.
De Duitschers, die onderdanig en dikwijls walgelijk beleefd
zijn, spreken hunne minderen met Er, hunne meerderen met
Bie aan. Het verste gaan voorzeker hierin de Russen, die
zelfs voor handelingen geheel andere woorden gebruiken,
naarmate zij van hoogere of lagere personen spreken.
De Engelschen, een handeldrijvend volk, die hun tijd noodig
hebben, zoo zelfs, dat zij tot hun spreekwoord maken:
Time is money, spreken eene taal, waaruit bijna alle f:lectie
is weggevallen en wier uitspraak geheel is bedorven. Men
hoort dan ook in hunne gesprekken slechts enkele klanken,
waaruit men dan den zin moet opmaken, maar die dikwijls
voor meer dan ééne uitlegging vatbaar zijn.
Eene opmerking, meen ik, is hier niet geheel misplaatst;
namelijk over de Gothen en de hun verwante Gepiden, HeruIen,
Bastarnen , Quaden en Vandalen. Men houdt dezen
Jaarg. VI. 9
130
algemeen voor Barbaren, voor halve wilden, zooals er thans
nog in Australië te vinden zijn. Deze meening berust op de
schildering der Romeinsche schrij vers, doch is geheel verkeerd.
Bij de minste kennismaking met het Gothisch, de
taal door die volken gesproken, zal men dadelijk de schoonheid
der taal inzien; en een volk dat op deze wijze zijne
gedachten uitdrukte, kan voorwaar zoo onbeschaafd niet
zijn geweest.
Zoo zien wij, dat het karakter van elk volk zich in de taal
van dat volk weerspiegelt.
Maar welk denkbeeld zou men dan wel moeten hebben
van het N ederlandsche volk, wanneer men de N ederlandsclle
taal gadeslaat? Ik bedoel hier namelijk niet de taal, zoo als
zij in spraakleeren en woordenboeken wordt opgegeven,
maar zooals zij leeft en wordt gesproken.
Met die taal ziet het er toch al zeer treurig uit. Zij is
een mengelmoes; zij is een bastaardkind dier zuivere schoone
Nederlandsche taal, die thans algemeen veracht, geprostitueerd,
ja . genegeerd wordt. Is dit niet even goed als of een
volk zijne nationaliteit negeerde?
Verschillellde oorzaken hebben tot dit verval medegewerkt.
De voornaamste wil ik hier kortelijk mededeelen, benevens
de middelen, die, mijns inziens, moeten worden aangewend
tot verbetering.
Een der hoofdoorzaken is invloed van vreemden.
Het vorstelijk huis toch spreekt Ihansch of Duitseh. Het
Fransch spreken komt hieruit voort, dat dit de taal der diplomatie
is; tot het Duitsch spreken heeft vooral de ballingschap
van het huis Oranje-Nassau van 1795~1813 en de
huwelijken met Duitsche vorstinnen medegewerkt.
Het gevolg hiervan is dan ook, dat weinige onzer vorsten
zuiver de taal van hun volk spreken. Vooral met wijlen
Willem II was dit het geval, wiens Engelsche uitspraak
onder andere zeer werd opgemerkt, toen hij in 1840 den
eed op de grondwet aflegde.
De lieden uit den voornamen stand van ons volk vinden
131
het vooral noodig hunnen kinderen eene beschaafde opvoeding
te doen geven. Dit denkbeeld is op zich zelf zeer
goed, maar het middel dat men daartoe gekozen heeft, is
ongelukkig zeer verkeerd. Men oordeelt, dat die beschaafde
opvoeding bestaat in het spreken van vreemde talen; en om
de kinderen nu die talen juist te leeren uitspreken, kiest men
Engelsche, Fransche en Zwitsersche leermeesters en leermeesteressen.
En wat is nu hiervan het gevolg? Dat de
kinderen wel goed vreemde talen kennen, maar hunne
moedertaal niet. Er zijn vOOl'beelden van Nederlanders, die
door het vele Engelsch spreken steeds iets sissends en lisrelends
in hunne uitspraak hebben. Dat dit nu het doel is
dat men heeft willen bereiken, geloof ik niet; maar in allen
gevalle is dit het nadeelige gevolg er van, dat de nationaliteit
verdwijnt.
~. aar aldus de hoogere standen voorgaan, daar volgen natuurlijk
de lagere. Ook zij nemen vreemde uitdrukkingen,
en zeden helaas al te spoedig over.
Bovendien komt er nog dit bij. Ons volk, handeldrijvend
van aard, zocht alle middelen op, om zijn' handel uit te
breiden, en om hierin te beter te slagen, leerde men de talen
van die volken, waarmede men het meest in aanraking
kwam. De vreemdelingen ons land bezoekende, werden nu
steeds in hunne eigene taal aangesproken; men stond als het
ware aan de grenzen op hen te ,wachten, om hun te vragen,
van welke taal, zij gediend wilden zijn. Dit was nu wel zeer
vriendelijk, maar de nationaliteit leed er zeer veel dool', en
het gebruik van vreemde woorden nam hoe langer hoe meer
toe. Tot zoo verre over den invloed van vreemden, Laat
ons thans even een blik werpen binnen ons land.
Al dadelijk valt ons in het oog eene verdeeling der woorden,
die hoewel zeer willekeurig, toch groote gevolgen
heeft. Men verdeelde namelijk de woorden in twee soorten:
in de zoodanige , die alleen in boeken en redevoeringen te
pas komen en andere, die ook b~i het spreken mogen gebruikt
worden.
9*
132
Een enkel voorbeeld zal de zaak duidelijk maken. In
een boek mag men van eene 8choone maagd schrijven; men
wordt echter uitgelachen als men hiervan spreekt; dan moet
men zeggen: een mooi meisje.
Hierdoor kreeg men de verdeeling der taal in boekentaal
en spreektaal; de eerste wordt alleen gesproken door vreemdelingen,
die onze taal leeren , en die wanneer zij woorden
tot die boekentaal behoorende gebruiken, nog bespot worden.
Een tweede oorzaak is de uitspraak.
Elke taal heeft hare dialecten en zoo ook het Nederlandsch.
Hierover wil ik hier niet spreken; wel echter· over de zoo·
genaamde beschaafde uitspraak onzer taal, zooals die gehoord
wordt bij den beschaafden stand in de provincie Zuid-Holland
en Utrecht. Want gaat men bui~en die twee gewesten, dan
doen zich al dadelijk dialecten gevoelen.
Vooreerst dan hebben wij het weglaten der '11, van den
uitgang en, waardoor het schijnt als of de meeste woorden
op eene toonlooze e eindigen. . Hierdoor krijgt de uitspraak
iets dofs, dat aIleron aangenaamst klinkt; men beproeve het
slechts met eenen zin als de volgende: Morger~ zullen de kinderen
mogen wartdelen. Nu zegt men wel, dat dit laten hooren .
der '11, iets stijfs en schoolmeesterachtigs aan de uitspraak
geeft, maar dit is niet zoo, indien men slechts de voorgaande
e als toonloos beschouwt en dus niet verscherpt. Er eindigen
toch al genoeg woorden in onze taal op eene toonlooze
e, dan dat men dit getal noodeloos zou vermeerderen. In
Gelderland, meen ik, laat men steeds de slot-n hoor en , en
het maakt volstrekt geen onaangenamen indruk.
Onder de verdere curiosa der uitspraak behoort ook het
verwisselen van klanken, waarbij men steeds voor een helderen
een doffen klank in de plaats zet. B.v. voor wij moeten,
wij komen, wij kwamen, een, haar (bezit. voorn.: zegt men:
we mottert, we kommen, we kwam men , un, ur.
Evenmin dient tot fraaiheid van uitspraak het weglaten van
medeklinkers, waardoor twee klanken naast elkallr komen, die
niet te zamen smelten; b.v. voor verscheidene zegt men verscheierl.
133
Zeer Yèrdient ook het persoonlijk voornaamwoord van den
2den persoon onze opmerking. In het Gothisch is dit thu in
het enkel-, en jus in het meervoud. Het middel-Nederlandsch
had dan ook du (enkelv.) en gij (gi) (meerv.). Du is naderhand
veranderd, en toen is er het meervoudige gij voor in
de plaats gekomen; dat is te zeggen in de spraakleer.
Maar welk Hollander zal het nu ooit in zijn hoofd krijgen
om iemand met gij aan te spreken? Voorwaar niemand.
In plaats daarvan gebruikt men in gemeenzamen stijl de
woorden jij en je in het enkelvoud; en een woord, dat
klinkt als juUie of juilie (ontstaan uit jiilui = gijlieden) in
het meervoud.
Maar spreekt men tegen iemand met ontzag en eerbied,
dan komt er een vorm voor den dag, die inderdaad monstrueus
mag heeten. Namelijk het woord U, waarvoor sommigen
ook wel Ué of Uwé zeggen. Dit is namelijk eene
verkorting van Uw Edelheid (van daar dat men ook nog somtijds
hoort Uws huis voor Uw Edelheids huis); het vordert dus
den derden persoon b.v. [7 heeft. Zou dit eenige overeenkomst
hebben met het Duitsche Bie haben?
Maal' spreekt men echter tegen meer personen met eerbied,
dan heeft men geen voornaamwoord; maar men dient hen in
den 3den persoon met den titel de Heeren, de Dames of dergelijke
aan te spreken 1).
En zoo komt men dan tot de conclusie, dat de N ederlandsche
taal geen persoonlijk voornaamwoord van den 2den
persoon heeft. Wel bestaat er een in de spraakleer, maar
dat is buiten gebruik. Waarachtig , dan zou men recht hebben
tot de klacht: Arme Taal! Maar waarom dan toch dat
ongelukkige gij zoo verstooten? Waarom klinkt dat dan zoo
deftig en gemaakt? Het kan immers even goed in ge worden
verzacht als wij in we, zij in ze; hoewel, zoo als ik hierboven
zeide, die verandering van ij in eene toonlooze e niet
tot verfraaiing dient.
1) BRILL, Neder!. Spraak!. J. 227 (3e uitgave).
134
Verder hebben wij bij het wedergeven van de woorden
eens anderen nog eene gedurige herhaling van de uitdrukking
zegt hij, uitgesproken: zeiti.
Wel hoort men dit voornamelijk onder den minderen
stand, maal' ook bij meer beschaafden laat zich dit dikwijls
opmerken. In allen gevalle schoon klinkt het niet.
Eene zeer bijzondere verwarring heeft er ook plaats met
de werkwoorden liggen en leggen.
Van liggen (Goth. ligan) gebruikt men slechts den onvolmaakt
verleden tijd en het def'lwoord van den verleden tijd;
het overige vult men aan met de tijden van leggen (Goth.
lagjan) , dat bovendien altijd in zijne eigene beteekenis wordt
gebruikt. Maar, alsof men bevreesd is, dat leggen hierdoor
al te trotseh. zou worden, men ontkent het bestaan van het
deelwoord gelegd. Zoo zegt men: het boek leit (legt) op
tafel, de boeken legger6 op tafel, ,ik leg het boek op tafel, het
boek heeft op tafel gelegen, ik heb het boek op tafel gelegen.
Welk een allerzonderlingst mengelmoes!
En hiernaast vindt men de werkwoorden zitten en zetten,
die tot elkander staan als liggen en leggen, en daarmede wordt
nooit eene dergelijke fout begaan. Op te merken is het,
dat deze vermenging van liggen en leggen over geheel ons
land verspreid is, behalve in Overijsel [Gelderland en Zeeland],
waar men het onderscheid in acht neemt.
En zoo heb ik dan enkele voorbeelden van verkeerde uitspraak
opgegeven; ik geloof echter, dat deze weinige genoeg
zijn voor de slotsom, waartoe ik komen wilde, dat namelijk
de uitspraak allerbedorvenst is.
Als derde oorzaak uit ons volk afkomstig van dat verval
onzer taal, komt de weinige belangstelling bij het volk zelf
in aanmerking. Waar wij zien, dat leerlingen eener Latijn':
sche school een boek als de N ederlandsche spraakleer van
Professor BRILL dadelijk bij eenen boekenjood brengen, zoodra
z\i er geene lessen meer uit moeten leeren ; waar wij
zien, dat Studenten eener Hoogeschool de colleges over de
N ederlandsche taal en letterkunde slechts bijwonen, omdat
135
de wet op het hooger onderwijs het eischt, maar die niet
meer bezoeken, zoodra zij hun testimonium ontvangen hebben;
waar wij zien, dat aan eene Hoogeschool , als die te
Leiden, die 500 à 600 kweekelingen telt, slechts 3 jongelui
het Gothisch beoefenen, zonder welke taal men het Nederlandsch
niet begrijpen kan, daar hebben wij niet te vragen,
wat andere menschen doen, als zij, die eene geleerde opvoeding
ontvangen, zulk een voorbeeld geven.
Wij zagen nu, dat de achteruitgang en vermindering onzer
taal aan oorzaken, die van vreemden oorsprong zijn, en aan
andere, die uit ons volk zelf voort komen, toe zijn te schrijven.
De eerste zijn de gewichtigste en slepen de treurigste gevolgen
na zich, die zich op vele punten doen gevoelen en
overal hetzelfde karakter vertoonen, namelijk het verdwijder
nationaliteit. Op twee zaken werkt die vreemde invloed
vooral allernadeeligst, welke beide ik hier kortelijk wil aanstippen.
10 • De litteratuur. De vele vreemdelingen, die vooral als
onderwijzers ons land overstroomen, brengen natuurlijk hunne
litteratuur mede; vooral is dit zoo met Franschen; van daar
dat de beschaafde jeugd, die, zooals ik reeds boven zeide,
beter vreemde talen kent dan hare eigene, meer smaak
in die litteratuur krijgt, en de N ederlandsche geheel verwaarloost.
Geen verstandig mensch zal, geloof ik, ontkennen'
dat deze werken, waarbij ik bijzonder het oog heb op
Fransche geschriften, de zeden bederven, het Nederlandsche
karakter doen verdwijnen, en den smaak ook niet verbeteren.
Is men eenmaal aan deze soort van lectuur gewend, dan
schept men geen behagen in andere; van daar komt dan
ook grootendeels de kwijning onzer letterkunde. Wel hebben
wij in dezen tijd geen groote dichters en schrijvers, maar
wij hebben die gehad, en hunne werken bestaan Goddank
nog, maar worden helaas al te weinig gelezen. Men vindt
vreemde romans aangenamer, zij zijn gemakkelijker te verteren,
om het zoo uit te drukken, dan goede degelijke N ederlandsche
werken, waarbij men een weinig denken moet.
136
En die N ederlandsche schrijvers l die dan nog het meest in
den smaak vallen, zijn nu ook juist de beste niet.
2°. Het tooneel. Waar men de goede stukken onzer dramatici
en comici niet wil lezen, daar laat het zich begrijpen
dat men die ook niet wil zien. En wat zijn nu de
stukken, die worden opgevoerd? Slechte vertalingen uit den
vreemde, waarin vreemde toestanden, die helaas al te zeer
worden goedgekeurd, of zoogenaamde spectakelstukken ,
waarin veel geschoten wordt, met vuurwerk, paarden, optochten,
dansen enz.
Even ongunstig voor het tooneel is de minachting waarmede
men hier te lande de tooneelspelers beschouwt, waardoor
juist niet de uitstekendste leden der maatschappij die
loopbaan kiezen.
Niemand geloof ik zal niet met mij instemmen, dat het
met onze taal zooals zij wordt gesproken, treurig uitziet.
Blijven kan dat zoo niet. Ik heb gezegd, de middelen te
zullen mededeelen, die mijns inziens daarin eenige gunstige
verandering kunnen brengen. KortelijK wil ik dit hier doen.
Het eenige middel is den kwaden invloed weg te nemen.
Wat den invloed van vreemden aangaat, is dit zeer gemakkelijk.
0 gij mannen van voorname geboorte en stand,
roept geene vreemden hierheen om uwe kinderen op te
voeden. Daar zijn genoeg weezen in ons eigen land, die,
al is het dan ook in de vernederendste en ellendigste betrekking,
hun brood willen verdienen. Geeft hun uwe kinderen
ter opvoeding, en al mogen dezen dan minder goed
vreemde talen leeren spreken, dan zij diè van vreemdelingen
les gekregen hebben, hun gevoel Nederlanders te
zijn, zal niet zoo geheel en al verdwijnen. In de eerste
plaats zijt gij Nederlanders , in de tweede plaats wereldburgers.
Vervult dan ook in de eerste plaats uwe plichten als
Nederlanders, voor dat ge aan die van wereldburgers denkt.
In November van het vorig jaar vierde men ons gansche
land door, het vijftigjarig feest van dé herstelling onzer nationaliteit;
maar bedacht die feestvierende menigte wel een
137
oogen blik, hoe zij dag aan dag die nationaliteit vertrapt, door
alles' wat uit den vreemde komt met gejuich in te halen,
en het Vaderlandsche te verwerpen.
Wat den invloed uit ons eigen land aangaat, raakt deze
voornamelijk den schoonheidszin, en die kan men nu juist niet
zeggen dat bijzonder bij ons volk ontwikkeld is; getuige o. a.
het volks- of liever straatgezang , dat zonder zin of onzedelijk
is. Met een weinig moeite zou dat gevoel echter ook
wel meer opgewekt kunnen worden, en de gunstige illvloeü
op onze taal zou niet achterblijven.
Men kan zeggen, dat de N ederlandsche taal thans slaapt;
die slaap kon een doodslaap worden. - God verhoede dat!
Dat te beletten moet ons aller doel zijn. Laten we onze
taal, die in schoonheid voor geene harer zusteren behoeft
onder te doen, uit dien slaap doen ontwaken. Maar dit
kunnen niet enkele mannen, geheel het volk moet daartoe
medewerken. Eendracht maakt macht, was de spreuk onzer
voorvaderen. Dit zij ook hierin de onze. De uitgave van
het Nieuwe Nederlandsche 'Woordenboek van de heer en DE
VRIES en TE WINKEL zal een krachtigen stoot daaraan geven.
Al was het daarom alleen, dien arbeid ondersteund!
En zoo ontwake onze schoone taal dan weder en bloeie
voort als een ware twijg van den groot en Germaanschen tak,
ontsproten uit den boom der Japhetische talen; als een twijg
van den Germaansehen taaltak , die gesproken wordt door
volken, niet bijna verdwenen van deze aarde als de Indiërs
en Kelten, noch verborgen als de Perzen, noch onder tyrannie
gebukt als de Slaven, noch door geestelijk despotisme
in hunne ontwikkeling belemmerd als de Romanen; maar
door vrije volken, die bestemd zijn om overal door volkplantingen
beschaving en ontwikkeling te verspreiden, door volken,
die van God de schoonste taak voor hun bestaan op
aarde verkregen hebben.
Met dezen wensch leg ik de pen neder; in het vervolg
hoop ik enkele punten, die ik hier slechts ter loops heb
vermeld, uitvoeriger te behandelen. Uit deze weinige blad138
zijden zal men echter genoeg kunnen zien welken weg ik
op wil gaan.
's Gravenbage 19 Mei 1864. LEONARD VAN YSSELSTEYN.
VELUWSCH (UDDELSCH) TAALEIGEN,
EENE AANTEEKENING VAN A. AARSEN.
Aisle = walgelijk. - Waarschijnlijk een derivaat van 't
oude eise, wonde, nog aanwezig in i:jselijle, van den stam
egen of eleen, die iets puntigs, iets scherps, iets stekends
beteekent.
Brullen, brillen = hard, van groote droefheid, schreien,
ook hier wel grienig, grinnig zijn.
Betuun = weinig, schaars. - Van betl~inen = beperken.
Drammer = een lastig, schreeuwerig, altijd dwingend kind.
flujen = wiegen.
Euvelf: = erg, zeer; b. v. een euvels zoet kind. 't Verouderde
woordje evel, 't duitsche übel, had, als men weet,
een ongunstige beteekenis, als blijkt uit; voeteuvel, euveldaad,
iets euvel nemen. 't Gebeurt meer, dat woorden, wie 't
geheel niet toekomt, tot versterking dienen van deze of die
expressie, h. v. knap ziek, ijselijk mooi, enz.
Góadelijle, gadelijle = voordeelig , kort. 't Lóapt góadelijke1',
d. i. die weg is korter.
Hoozen = kousen. HOOFT heeft, als 'k m'erinner, ook
nog ergens hoosbandt, daarmêe den leouseband bedoelende.
Breedvoerig is over dit woord onze BILDERDIJK in zijn Aanteekeningen
op den Muis- en Kikvorschkrijg.
Keeren, leeren = schoonmaken, vegen, schrobben. 't Is
't ze~fde woord, dat men vindt in de volgende zinsnêe, ontleend
aan bI. 24 van 't Leven van Jezus, enz. uitgegeven
139
door Prof. G. J. MEIJER: 11 Bi heft sinen wayere in sine hant,
en ni sal kerren sinen vloer ," d. i. Hij heeft zijnen waaier
(wan) in zijne hand, en hij zal keren zijnen vloer.
Krang = verkeerd, omgekeerd, anders.
Kulen = werpen, gooien, met knikkers spelen, als de
kinderen doen.
Kajen, kanen = uitgebraden vet in kleine stukjes, dobbeItjes
gesneden.
Kopzeert = hoofdpijn. 't Is duidelijk 't duitsche kopjscnmerze.
Langen, toelangen = verkoopen, geven, overgeven, toereiken.
Kennelijk 't deensche lange, geven, aanreiken. Like,
likewel, likewels = even, evenwel. In aard en oorsprong
zijn 't engelsche woorden.
N riar, naar = erg, zeer.
geldt 'ook hier. Ook dit
b. v. een 1zaar lief kind.
Piepels = aardappelen.
'Wat we aanmerkten bij euvels,
IS een woordje van versterking,
Pal = verzameling, menigte.
Rechtevoort = thans, tegenwoordig. 't Woord komt ook
voor in Mellema, Den schat der Duitseher Tale, 1608.
Daar leest men: rechtevoort , maintenant, à c'est heure.
Spinde, spiende = een kast, bepaaldelijk ingericht tot
berging van levensmiddelen.
Scnap = een plank aan den muur of in een kast, waarop
iets kan worden gezet.
Scnrap = klaar, gereed.
Scnulk = een lang boezelaar.
Slabben = morsen, storten.
Scnoer =: regen- of donderbui. 't Is duidelijk 't engelsche
snower en 't dnitsche scnauer. Wij troffen dit woord
ook aan bij MELIS STOKE. Rijmkronijk (lIl, 6):
Eïï quam een don re scuere 80 groot,
Dat water van den hemele vloot,
Of ment met backen hadde ghegoten.
Srteeg, snedig = schoon, mooi.
140
Selzeper = herder, schaapherder. KILIAEN heeft Schaeper,
Mellema Scheeper. 't Duitsch heeft Schäfer.
Schinke = ham. 't Is 't hollandsche schonk, 8chenk, 8chink,
8chinkel, 8chenkel, 't duitsche 8chinken.
Teller, teljoor, taljom' = etensbord. 't Fransch heeft
tailloir, 't Duitscll teller.
Tuffen = spuwen, als door enkelen wel bij 't rook en
gebruikelijk is. In den zin van de spijs teruggeven, overgeven,
zegt men t :er poephalzen, of meer gekuischt koekhalzen.
J'rekken = kleeden.
Dlk = bunzing. KILIAEN heeft beurtelings ulck, ultick,
uUinek.
Weteren = mesten, vet maken, van dieren gebezigd,
b. v. een kalf weteren.
Zimme = een uitroep van verwondering.
Uddel, Hemelvaartsdag 1864.
BRILL'S NEDERLANDSCHE SPRAAKLEER EN
DE ONDERWIJZERS.
Wie de onderwijzers wereld kent, zal, hoop ik, terstond
begrijpen, dat mijne bedoeling met het opschrift van dit
opstel niet de vermelding kan zijn, dat genoemde Spraakleer
er zich t'huis gevoelt, dat zij het lievelingsboek der onderwijzers
is geworden, gedurende den betrekkelijk geruimen
tijd, die er verloopen is, sedert hare intrede in de wereld.
Wie de onderwijzerswereld kent, weet, dat MULDER'S of
KurJPER'S taalkundige werken veler, zeer veler hart hebben
veroverd; dat ook wel velen BRII~L'S Spraakleer hebben bestudeerd;
maar toch voor het meerendeel op aandrang, zoo
141
niet door zekeren dwang van meerderen; - dat er ook wel
zijn, die uit eigen beweging BRILL'S Spraakleer hebben
opengeslagen, doch dat de een, zoo min als de ander, het
verder heeft gebragt , dan BRILL'S Spraakleer te beschouwen,
als een in nevelen gehuld geheimenis, welks aanschouwing
of bespreking hun eene kille huivering door de leden jaagt,
en waarvan zij zich zoo gaarne afwenden, om rust en vei'ademing
te vinden in de aantrekkelijker voorstellingen van
~IULDER enz,; dat er eindelijk nog zijn, die BRILL'S Spraakleer
luidruchtig en lUet vuur bestrijden, en ver beneden
meer gebruikelijke spraakkunsten plaatsen, omdat zij van
hooren zeggen - en dus zonder dat zij de moeite genomen
hebben haar te bestudeeren - weten, dat die Spraakleer
duister en onbruikbaar is.
Bij de laatstgenoemde heeren wensch ik buiten schot te
blijven, daar ik mij tegen hen niet opgewassen gevoel;
voor de' andere heb ik een woord in 't midden te brengen,
Ik schrijf dus ook niet yoor taalgeleerden, want ik heb
niets nieuws aan 't licht te brengen; maar eenvoudig voor
jeugdige onderwijzers, die opzien tegen BRILL'S Spraakleer,
en de beteekenis van dat degelijk werk niet recht vatten.
Vooraf echter nog eene opmerking. Dikwijls heb ik jeugdige
onderwijzers hun oordeel hooren uitspreken over verschillende
spraakkunsten, waarbij de werken van BRILL,
VAN DIJK, VAN DALE, KERN, MULDER, KUIJPER, enz. zoo
maar op eene lijn werden geplaatst, zonder onderscheid te
maken tusschen het schoolboek voor het kind, en het studieboek
voor den volwassene, of wel waarbij alle te zamen
als schoolboek, of omgekeerd, als studieboek werden beschouwd.
Op zulk eene wijze is er waarlijk geen oordeel
mogelijk. Welk antwoord toch zou er te geven zijn op de
vraag, welk boek is beter: »VAN DIJK'S Leerboekje der
Nederlandsche Spraakkunst" of »BRILL'S Spraakleer?" Voor
de lagere school zeer zeker het eerste, dat, naar mijn inzien,
boven zijne medebroeders verre uitblinkt; maar ditzelfde. zeg
ik van het tweede, voor dengenen, die aan eigenlijke taal142
studie wil doen. Wat ik dus over BRILL'S Spraakleer te
zeggen heb, dient (al maakt het niet de minste aanspraak
op geleerdheid) volstrekt niet, om dadelijk weêr in de school
oververteld te worden. Het strekt eenvoudig om diegenen,
welke wat meer inzicht in de Nederlandsche taal willen hebben,
dan een leerling uit de hoogste klasse, maar er tegen
opzien dat werk eens goed onder handen te nemen, er de
bedoeling en het schoone eenigszins van te doen begrijpen,
om zoodoende den lust tot meer degelijke taaloefening bij
hen op te wekken.
Dit opstel zal dan ook geene aanmerkingen op genoemd
werk bevatten, waartoe ik mij volkomen ongeroepen acht.
De gemaakte en nog te maken aanmerkingen geheel in hare
waarde latende, meen ik echter, als de . overtuiging van alle
bevoegden, te mogen nederschrijven : 11 de beoefening van
BRILL'S Spraakleer kan den onderwijzer niet anders dan goede
vruchten afwerpen." Naar mate men toch eenig vak grondiger
verstaat, des te aangenamer en duidelijker kan men
het kinderen onderwijzen.
Slaan wij thans het boek open. Wij gaan de Inleiding
voorloopig voorbij, om er later, voor een gedeelte althans,
op terug te komen. Hoofdst. I, n over de letters in het algemeen
," kan er nog door, al is het dezen en genen duister,
waartoe die verdeeling dient in lip-, tong- en k'eelletters, en
deze weder in harde, weeke en aangeblazen letters. Maar
Hoofdst. II, J) over de vokalen," en Hoofdst. IlI, 1> over de
konzonallten," hoofdstukken, waarin het Gothisch den boven·
toon heeft, terwijl verder Hoogduitsch, Latijn, Grieksch,
Engelsch en Fransch telkens solopartijen hebben - dat is
om woedend te worden, en het boek een half uur van zich
te werpen .. Waartoe dient toch al die geleerdheid, en wat
heeft men er aan, als men al die talen toch niet verstaat?
Inderdaad, mijn jeugdige ambtsbroeder, zoo geheel hebt
gij geen ongelijk. Het boek is eigenlijk ook niet voor u en
143
voor mij geschreven; maar, gelijk het titelblad aantoont,
voor inrichtingen van hooger onderwijs. Toch zal het lezen,
en misschien later het bestudeeren van die hoofdstukken, u
waarschijnlijk genoegen geven, als gij er uit kunt' leeren, dat
ons volk het zeer groote voorrecht heeft, eene oorspronke.
lijke taal te bezitten.
Staan wij hierbij eens stil.
Men noemt eene taal oorspronkelijk, wanneer zij met het
volk, dat haar spreekt, ontstaan en ontwikkeld is; wanneer
de veranderingen, die zij heeft ondergaan, natuurlijke uitvloeisels
zijn van de ontwikkeling des volks, zoodat voor
nieuwe denkbeelden woorden kunnen gesmeed worden uit
den bestaanden woordenschat, en de veranderingen in den
vorm en de schikking der woorden plaats gehad hebben, en
nog voortduren, volgens wetten, die der taal innig eigen
zijn en door het volk begrepen worden.
Om dit duidelijk te maken kunnen wij niet beter doen, dan
onze taal te vergelijken met het Fransch, dat geen oorspron"
kelijke taal is, maar ontstaan uit het Latijn en het Duitsch.
Het Fransche volk, dat de grondwoorden zijner taal weldra
niet meer verstond, kon geen regel houden bij het vormen
van n.ieuwe woorden. Zoo werden van hetzelfde Latijnsche
woord, in verschillende tijdperken, alidere afgeleid, wier
vorm zoozeer verschilt, dat alleen de geleerde in staat is,
ze tot het stamwoord, en daardoor tot elkander terug te
brengen. Van het Latijnsche caput kwam eerst chef (hoofd),
later capitale (hoofdplaats), van sacramentum ,eerst serment
(eed), later sacrement (godsdienstplechtigheid); van cantus,
eerst chant (gezang), later cuntique (stichtelijk lied). Maar
zelfs bij de in het Latijn afgeleide woorden, die de Franschen
overnamen, ging het verband met den stam meestal voor hen
verloren, door een volkomen gemis aan eigen hulpmiddelen
om het grondbegrip gewijzigd voor te stellen. Men vergelijke:
fier (trotseh) met féroce (wild); chair (vleesch) met charnu
(vleezig); cid (hemel) met céleste (hemelseh).
Een aardig voorbeeld hoe de Franschen de beteekenis
144
van den vorm eens woords konden verliezen, levert ons
BRILL in zijne )) Kritische aanmerkingen over de Fransche
spraakkunst." Het Duitsche weerwolf ging volgens gewone
taalwetten over in garulphus en dit in garou, onder welken
vorm het bij het landvolk i~ Frankrijk bewaard bleef. Maar
toen de Franschen er later het begrip wolf niet meer in vertegenwoordigd
zagen, maakten zij er van loup-garou, d. i.
weerwolf-wolf.
In woorden, die wij zigingen voorstellen van hetzelfde
grondbegrip, vindt men dit in onze taal door den vorm des
woords steeds kenbaar terug, terwijl het Fransch die gewijzigde
begrippen gewoonlijk door geheel verschillende spraakgeluiden
uitdrukt, zoodat de vorm volstrekt niet op het grondbegrip
terugwijst. Ter vergelijking dienen de volgende Nederlandsche
woordfamiliën met de Fransche vertaling:
Spreken, parler ; gesprek , discours; spraak, langaqe; sprook,
conte; spreuk, sentence; spreekwoord, proverbe; aanspreken,
accoster; tegenspreken, contredire; toespreken, haranguer; uitspreken,
prononcer; voorspreken, défendre; spraakzaam, atfable;
sprakeloos, ,muet; grootspraak, jactance; kwaadsprekend, médisant;
welsprekend, éloquent.
Breken, Ca8ser; gebrek, défaut; braak, rupture; brok,
m01'ceau; breuk, fraction; aanbreken, entamer; afbreken,
démolir; uitbreken, M1'acher; doorbreken, rompre; inbreken,
forcer; opbreken, partir ; openbreken, ouvrir; wegbreken.
abattre; afbreuk, tort; ontbreken, manguer; echtbreker, Ildultère;
nachtbraken, veiUer.
Uit deze voorbeelden is genoegzaam te zien, welk een
voordeel het Nederlandsch door zijne oorspronkelijkheid boven
het Fransch bezit. De Nederlander verstaat de opgegeven
woorden als van zelf, en hij begrijpt met het meeste gemak,
welke wijzigingen van het grondbegrip zij voorstellen.
Voor den Franschman is dat geheel anders. Wel leert hij
door het gebruik die woorden verstaan, doch hunne beteekenis
is voor hem meer zwevend, en hij moet als het ware
meer onthouden, in welke bijzondere gevallen hij dit of dat
145
woor4 heeft te gebruiken, dan dat hij door de kennis van
het juiste begrip, door het woord vertegenwoordigd, het van
pas aanwendt. Zoo gebruiken de Franschen voor het breken
van eenen stok zoowel casser als romp re , met dezelfde beteekenis;
maar voor het breken van brood, bij het avondmaal,
uitsluitend rompre , even als voor het breken van glazen
alleen casser.
Blijkt reeds uit de beschouwing van woorden, die in de
volkstaal voorkomen', het overwicht, dat eene oorspronkelijke
taal, door hare inwendige duidelijkheid en verstaanbaarheid
boven eene niet oorspronkelijke heeft, niet minder komt het
verschil uit in de taal der geleerden. Een beschaafd Fransch·
man, die geen Grieksch en Latijn verstaat, moet aan een
werk van wetenschappelijken aard, soms zelfs om romans
te lezen, evenzeer (al is het dan in mindere mate) een
woordenboek raadplegen, als de Nederlander, die Fransch
leert. 'Want als de Fransche geleerden of schrijvers geen
woord bij de hand hebben, om eenig nieuw denkbeeld uit
te drukken, nemen zij maar een Grieksch of Latijnsch,
tegenwoordig ook niet zelden een Engelsch woord (b. v.
voor het doen stil staan van eenen trein stoppel') dat zij,
als het mogelijk is, zoo wat een Fransch pakje aantrekken:
van daar, dat het Fransche woorden boek in de laatste jaren
zoo aanmerkelijk aan woorden gewonnen heeft. En terwijl
nu de Neàerlander, die de oude talen en tevens het Fransch
machtig is, zulke nieuwe Fransche woorden terstond verstaat,
moet de Franschman, die de oude talen niet kent,
naar de beteekenis er van vragén of zoeken.
Het N ederlandsch daarentegen bezit de noodige bouwstoffen
en hulpmiddelen, om voor nieuwe denkbeelden nieuwe
woorden te vormen, welke begrepen worden door ieder,
die in staat is het denkbeeld te vatten. (Jammer maar, dat
het wel eens vergeten is!) Doch hierover later.
Keeren wij na het gezegde tot de Hoofdst. II en III van
BRILL'S Spraakleer terug. Onze woorden worden daarin
vergeleken met hare oudst bekende vormen, namelijk zoo
Jaarg. VI. IQ
146
als zij in het Gothisch voorkomen. Al kent men nu eIgenlijk
gezegd geen Gothisch, zoo kan het toch zijn nut hebben
die vergelijking met aandacht te volgen, omdat wij daardoor
kennis maken met de wetten, volgens welke de veranderingen
der woorden hebben plaats gehad. Daardoor leeren
wij onze woorden duidelijker verstaan, en zien wij een veel
grooter aantal verwantschappen van woorden, dan de man
uit het volk bemerkt: want het spreekt wel van zelve, dat
de woorden, die tot ééne familie behooren, hun geslachtswapen
niet alle zoo duidelijk boven de hoofdpoort hebben
uitgebeiteld, als de boven opgegevene, die wij met het Fransch
hebben vergeleken b. v. (twee-)spalt en splijten; neef en nicht;
polder en poet; beul en bode; beun(-haas) en bodem enz.
In het derde Hoofdst. blijkt 'lok duidelijk het nut van de
verdeeling der letters, in het eerste Hoofdst. opgegeven. Men
ga maar eens na, hoe de kennis der klankverschuiving en
der klankverspringing het hare bijbrengt, om de beteekenis
en de verwantschap .van vele woorden te doen kennen, zooals
van dragen, trachten en tre1cken,; kop en top; luiken en
sluiten; plak en klap; gehucht en hof; gracht en graf enz.
Geeft de beoefening van de eerste drie hoofdstukken van
BRILL'S Spraakleer ons een helder inzicht in de verwantschap.
en dus ook in de beteekenis, van vele N ederlandsche woorden,
niet minder kan zij dienstig zijn, om ons aan eene
degelijke spelling der woorden te helpen.
Die spelling is van meer belang dan menigeen denkt.
Het voorschrift "schrijf zoo als gij spreekt" heeft velen op
een dwaalspoor gebracht. Het gelijkt veel op een en vogelverschrikker,
want ofschoon het voor 't uiterlijke eene waarheid
is, is het innerlijk een leugen. Ik wil hiermede natuurlijk
niet zeggen, dat men dan moet schrijven en spellen zoo
als men niet spreekt; maar dat men dat voorschrift niet die
kracht en beteekenis moet toekennen, welke het zich door
zijn stelligen en beslissenden vorm aanmatigt. M~n spreekt:
» Komtie vannochen teers tuis?" en nu zou het toch zonde en
jammer zijn van onze schoone taal, als men zoo ging schrijven!
147
Uit een letterkundig oogpunt bestaat er tusschen hetgeen
men van de spreek- en de schrijftaal eischt een merkwaardig
verschil. De redenaar treft zijn doel, wanneer hij voor het
oogenblik het verstand en het hart zijner hoorders weet te
boeijen ; de schrijver van letterkundige werken is slechts
degelijk, wanneer zijne werken blijvend zijn. Blijkt het nu
uit de bovenstaande vraag, die geschreven is zoo als men
spreekt, hoe on verstaanbaar de gelijktijdig levenden elkanders
geschrijf zouden vinden, indien men er eens toe kwam
het vermelde voorschrift aan te nemen; hoe veel erger zou
het nog gesteld zijn met letterkundige voortbrengselen van
vroegere eeuwen! De veranderlijke spreektaal kan onmogelijk
op den voet gevolgd worden door de schrijftaal, of deze
wordt onverstaanbaar, en daarom is het noodig dat deze,
ofschoon behoedzaam volgende, toch eenigermate haar eigenen
weg bewandele. En welke die weg is, valt terstond
in 't oog: de historische. Terwijl men de schrijftaal zooveel
mogelijk in verband brengt met de spreektaal (hetgeen in
onze taal tot eene aanzienlijke hoogte plaats heeft) moet zij
tevens zooveel mogelijk terug wijzen op hetgeen zij vroeger
was. Dit hebben de Engelschen zoozeer op prijs gesteld,
dat zij. men zou haast zeggen verzuimd hebben, de schrijftaal
in overeenstemming te brengen met de latere uitspraak.
In de spelling kunnen zij volstrekt niet op de uitspraak aan,
daar hetzelfde letterteeken soms drie of vier verschillende
klanken voorstelt, die echter, wat nog het ergste is, evenzeer
door andere letterteflkens aangeduid worden. Zoo stellen b. v.
in bird, blood, but en eolonel ,(in welk woord de eerste l
als r wordt uitgesproken) de i,oo, lt en 0 denzelfden klank
voor, even als de a en ea in art en heart) of de e en ea
in eve en heat, in welke woorden zij weder geheel andere
klanken te kennen geven dan in bed en head.
En zouden de Engelschen nu zooveel meer moeite hebben
om hunne taal te leeren schrijven dan andere volken, bij
welke meer verband bestaat tusschen spreek- en schrijftaal?
Er is mij nooit iets van gebleken. Is echter zulk een verband
148
te verkrijgen, zender dat met de oudere schrijftaal op te heffen,
dan is het zeker wenschelijk, vooral met het oog op de
verstandsontwikkeling bij het onderwijs.
De groote zaak is echter, naar het mij voorkomt I er voor
te zorgen, dat de letterkundige voortbrengselen van verschillende
tijden eene zekere eenheid van spelling hebben,
opdat zij zoo lang mogelijk voor het volk verstaanbaar blijven,
en omgekeerd, opdat het de tegenwoordige taalvormen
uit de vroegere betel' leere verstaan. De overgroote meerderheid
del' menschen toch wordt meer gebaat door het lezen
van de geschriften der uitstekendste denkers van vroegeren
tijd, dan door eigen gedachten voor de tijdgenooten te doen
drukken, en waar staatsbelang, handel, beroep of betrekkingen
van vriend- of bloedverwantschap bij het gansche
volk de schrijfkunst vereischen, daar kan de vergelijking
van Nederland en Engeland leeren, dat het volk even goed
(of even slecht) eene taal schrijft, hetzij die meer, hetzij die
minder in overeenstemming met de spreektaal zij. Het verband
tusschen de schrijftaal van onze, en die van vroegere
dagen dient dus gehandhaafd te worden, en om in dit verband
inzicht te krijgen, is de beoefening van de boven vermelde
hoofdstukken van BRU .. L'S Spraakleer ten zeerste
geschikt.
A. M. KOLLEWIJN, Nz.
(Wordt vervolgd.)
BRIEVENBUS.
Aan de Redactie van het tijdschrift
De Taalgids.
Ik heb de eer hierbij UWEd. dit kort opstelletje toe te
149
zenden, ter plaatsing in UWEd. geacht tijdschrift. Het
betreft eene schijnbare kleinigheid, die mij echter de
algemeene aandacht niet geheel onwaardig toeschijnt. Vergeeft
mij den luchtig en en lagchenden toon, waarin het
geschreven is; de schijnbare nietigheid van het ding heeft
mij ondanks mijzelven aanleiding daartoe gegeven.
De Duitsehers zijn gewoon elk zelfstandig naamwoord, ja
zelfs eIken injirûtief, die een lidwoord vóór zich heeft, met
eenen g l' oot e of kap i t a I e letter te schrijven. Deze
gewoonte had, zelfs ats t a a Ir e gel, jaren of eeuwen lang
bestaan, toen eindelijk de grootste van alle kenners der
Duitsche taal het eerst niet ge v 0 e I d e (wapt dit deden
welligt allert) , maal' openlijk uitsprak, dat dit eene belagchelijke
pedanterie was. Van dien tijd af heeft hij zelf die
pedanterie vaarwel gezegd, en sommigen zijn hem gevolgd,
maar de meesten niet. Dit echter doet niets ter zaak; .tandem
óona causa triumphat." Er is, dunkt mij, geen twijfel
aan, of de Duitschers zullen gezamenlijk, al is het na duizend
of tienduizend jaren, eindelijk ophouden, zich in massa
aan die pedanterie schuldig te maken. Het mostaardzaadje
is in de aarde geworpen, en dat het nog slechts een spruitje
of wat heeft uitgeschoten, bewijst in allen gevalle dat er
nog leven in is.
Het bagatelletje nu, waarover ik hier spreken wilde, is
van nog minder belang, maar van veel grooteren omvang,
daar het zich tot bijna de geheele beschaafde wereld uitstrekt.
Het betreft het plaatsen van het vraagteeken achtm'aan,
en niet vóóraan den vraagzin. De leesteekens moeten
aanwijzen, hoe de zinnen moeten gelezen en verstaan worden,
en alle overige staan dus met regt achteraan. Doch
bij vraagzinne1t (en, dit zij in het voorbijgaan gezegd, in de
hiermede verwante uitroepingzinnen) is dit geheel anders.
Hiel' is men in de voetangels en klemmen verward, vóór dat
men het bordje ter waarschuwing gelezen heeft. Wat moet
men denken van hem, die willens en wetens (schoon zonder
boos opzet) den wegwijzer niet vóór, maar achter aan den
150
aan ttl wijzen weg plaatst? Het gunstigste oordeel is dit,
dat hij of dronken of gek is.
Geen nu van beide deze predikaten past op (verreweg)
het grootste gedeelte van het be8chaafde menschdom. Neen.
De eenvoudige reden van deze dwaasheid is deze geweest;
dat, daar alle leesteekens achter aan den zin geplaatst werden,
ook het vraag- (en uitroeping)teeken achteraan schenen geplaatst
te moeten worden, of liever, dat bij de eerste
in voering der leesteekens deze plaats zonder nadenken ook
aan deze twee, hoezeer ook in strijd met alle regt, billijkheid
en gezond verstand, is aangewezen geworden. Het is
hier waarschijnlijk eene onbedachte toepassing geweest van
het bekende tran8eat cum ceteri8. Het is wel waar, dat in
onze en andere levende talen de rangschikking der woorden
zelve meestal aankondigt, of het een ?7faag- of een uitrocping
zin is of niet; doch altijd is dit zeker niet het geval,
en in de oude talen in het geheel niet. Doch al ware dit
ook altijd zoo, de achteraanplaatsing blijft niet te min onverstandig
en verkeerd. 'Aan de beide bedoelde leesteekens
komt, in. onderscheiding van het vulgu8 der overige, eene
eereplaats vóóraan den zin toe.
Ik verheug mij niet de eerste te zijn, die het ongepaste
der besprokene schrijfwijze ingezien heeft; dit toch mogt de
verwaande gedachte bij mij opwekken, dat ik boven zoo
vele honderden millioenen mijner beschaafde natuurgenooten
in . gezond verstand en doorzigt uitmuntte. Neen, ik ben
waarlijk de eerste niet. Twee gansche natiën, maar (zonderling!)
twee hoogst verbasterde en ontaarde, zijn hier alle
overige vóóruit gestreefd. Ach! misgunnen wij haar dit niet;
zij zijn toch overigens in groot ere en wezenlijke aangelegenheden
zoo erbarmelijk achteruit. De Spanjaarden en NieuwGrieken
wijzen ons hier den weg; zij toch zetten den wegwijzer
vóór-, en niet enkel achter aan den weg. Hoe juist
Mze twee natiën (ik weet van geene andere; doch er zijn
er welligt meer) ons hierin vóóruit zijn, weet ik niet; maar
de daadzaak bestaat; en een koning zelfs mag wel eens den
151
weg inslaan I al is ook slechts een boerenjongen de wegwijzer.
Wat de Spanjaarden betreft, zoo heeft dezen welligt
hunne hoogst gevoelige delicadeza voor al wat met rang en
titel in betrekking staat, hier geleid en voor het plegen van
onregt en dwaasheid behoed; wat de Nieuw-Grieken belangt I
kan ik geene beweegreden bedenken. Deze beide natiën nu
(en welligt ook de Portugezen en meer andere volken; ik kan
slechts spreken van die mij bekend zijn) plaatsen v66raan
den vraagzin een omgekeerd, en achteraan een gewoon vraagteek
en ; en de eerstgenoemden doen even zoo bij uitroepingzinnen
met het hier vereischte leesteeken. Zoodanige schrijfwijze
schijnt mij allezins aanprijzenswaardig ) daar noodzakelijk
ook aan het einde een teeken staan moet en voor beide
plaatsen één en hetzelfde teeken volkomen past; trouwens de
verdubbeling van een leesteeken behoeft ons niet af te schrikken,
daar wij ~ij het aanhalen van gesproken zinnen reeds
zelfs vier teekens gewoon zijn te gebruiken. Ik zie echter
niet in, waarom één van beide teekens omgekeerd behoeft
geschreven te worden; doch wil men dit doen, zoo is het,
dunkt mij, natuurlijker het achterste om te keer en , dan het
voorste, vóóraan den weg toch heeft men den wegwijzer in
zijn' natuurlijken stand noodig; of achteraan het bordje in
den grond steekt en at of n'iet gelezen wordt, dit is voor
den lezenden wandelaar geheel onverschillig.
Doch nu komt eindelijk nog ten slotte de toepassi1tg mijner
predikatie, en waarlijk niet het gemakkelijkste gedeelte er
van. Indien het hier betoogde gegrond en eene verandering,
of liever omkeering, der heerschende mode wenschelijk is;
Wie zal haar invoeren? Ik zelf zal zeker de eerste niet zijn.
vVaar iemand van de algemeene mode, hoe dwaas zij ook
zijn moge, afwijkt, daar wordt hij aangestaard en uitgelag·
chen, en dit is, hoe onverdiend ook, min of meer onaangenaam.
Met betrekking tot de Fransche taal heeft in de
vorige eeuw eene niet minder kinderachtige, maar veel minder
algemeene strijd bestaan over de tweeklanken oi en az. De
geschiedenis hiervan is zeer curieus en kan onder anderen
152
bij DUVIVIER in zUne Grammaire de8 Grammaires p. 936 SS.
nagelezen worden. Deze, thans algemeen gevolgde reforme
is ook van een nietsbeduidend persoon (BÉRAIN) uitgegaan
en is thans wet, zoo zelfs, dat, men bij een examen voor
een onderwijzersrang hij ons welligt afgekeurd zoude worden,
zoo men dat gewigtig onderscheid niet kende. En nu, wie
gaf in geheel Frankrijk (en tot nu overal, waar Fransch
geschreven of gekrabbeld wordt) den doorslag? Het was
een zekere COLAS, opzigter (pro te) der drukkerij, waar de
Moniteur gedrukt werd, die 1 Nov. 1790 het in zijn hoofd
kreeg ai te doen drukken, waar de andere uitspraak van
oi verouderd was en dus niet meer te pas kwam. (Duv.
p. 940 [':>]). In ons geval is de goede zaak niet minder
moeijelijk te handhaven. Wie zal zich hier ter verdediging
van het regt onzer miskende tweelingbroertjes (of - zusjes)
vóóraan in de bres stellen? Het beste ware, denk
ik, dat eenig talrijk en gezaghebbende collegie en corps het
voorbeeld gave; zoo zoude niet alleen alle SGhutd aan, maar
zelfs alle 8chijn van pedanterie opgeheven zijn.
Ten slotte wil ik hier nog als modellen en, zoo men wil,
als achteraangeplaatste motto's, drie citatiën bijvoegen:
(l Qué mas locura puede ,Ye1' • • ?)
(l Kan wel grooter dwaasheid bestaan?) Don Quijote,
II. 17.
i 0 e:ctraon caso! (j 0 vreemd geval!) lb. Il, 18.
? Tl (UV Xc(XOf'éTC(XétQi'oVTC(t Di av8'Qw1J:Ot; (.? Wat is er,
dat de menschen niet mishandelen?) '0 ' A.AEZI~ p. 69.
D ....... . J. W. G.
DE DIALECTEN EN DE VOCAALSPELLING.
Een orthographische e-Iegie of Dr. L. A. TE WINKEL's e-spelling en nitspraak
der Gothische AI, naar aanleiàing van haar strijd tegen de gewestelijke uitspraak
en zekere verschijnseltn in een paar Ra vennatische oorkondeu uit de
6de en 7de eeuw, taalvergelijkeud beschouwd. door J. BECKERING VINCKERS,
Leeraar aan bet Stedelijk Gymnasium te Kampen.
Kampen 1864.
Wir würden nns innerhalb nnsrer Sprache
verirren, wallten wir nicht ihre eigne Regel
aben au stellen.
Grimm. D. G. Ia, 558.
It is amistake that dialects are everywhere
carrnptians of the literary language.
Max Müller, the Science of Langnage, p. 51.
Tot de neteligste vraagstukken onzer orthographie behoort
voorzeker de vocaalspelling , bepaaldelijk het gebruik van e
of ee, 0 of 00 in. opene lettergrepen, en de keus tusschen
ij en ei. De moeilijkheid is daarin gelegen, dat het gebruik
dier onderscheidene letterteekens niet is gegrond op eene
algemeene en eenparige uitspraak, die het geheele vaderland
door heerscht, maar slechts op dialecten, op onderscheidingen,
die, waar zij niet geheel hebben opgehouden, zich op zeer
verschillende wijze openbaren, en niet altijd overeenstemmen.
Zoo maken een groot gedeelte der bewoners van Holland
en Utrecht en de meest beschaafde standen in verscheidene
andere gewesten geen onderscheid meer· tusschen de bovengenoemde
letters. In andere streken is dat onderscheid nog
min of meer duidelijk hoorbaar, maar de wijze, waarop het
zich openbaart is niet overal dezelfde. In de Graafschap
Zutfen b. v. klinkt de zoogenaamde scherpe e juist zoo, als
J aarg. VI. 11
154
de zachte in Zeeland, en als de beide e's in Holland; de
zachte daarentegen heeft daar groote overeenkomst met de
scherpe Zeeuwsehe, zoodat menigeen in het eerst geen onderscheid
bemerkt. In Groningen klinkt de ij als ie en de ie
als ij. Dat alles ware niets, bijaldien die onderscheidingen
slechts parallel liepen, indien al de verschillende dialecten
in hetzelfde woord eenparig Mden zachten àf den scherpen
klank, hoe dan ook uitgesproke,n. lieten hooren; doch dit is
wel doorgaans, maar lang niet altijd het geval. Zoo spreekt
de Zeeuw de e in ik en hij beet, sneed, enz. ten onrechte
zacht uit, even zoo als in wij en zij beten, snedert; de Groninger
daarentegen laat, evenzeer verkeerd, niet alleen in het enkel-,
maar ook in het meervoud eene ij hooren, die met de scherpe
iJ overeenkomt: ik en hij bijt, snijd; wij en zij bijten, srtijden,
onvolm. verl. tijden van biten, sniden. Welk dialect moet
hier den boventoon hebben? welk heeft het recht aan geheel
Nederland de wet te stellen? - Er komt nog eene groote
zwarigheid bij: er bestaan in het algemeene Nederlandsch,
in de schrijf- of boekentaal, een aantal woorden, die niet meer
bij het volk in gebruik zijn, waarvan geene dialectische uitspraak
meer waar te nemen is; deze moeten intusschen ook
geschreven, en dus ook gespeld worden; hoe met de zoodanige
te handelen?
Deze bedenkingen en vragen rezen bij de Redactie van
het N ederlandsch Woorden boek op, toen zij bedacht was om
de spelling te bepalen, die zij in haar werk zou volgen.
Ofschoon het aan iedereen volkomen vrijstaat te spellen,
zooals hem goed dunkt, zonder met eenig recht om rekenschap
lastig gevallen te kunnen worden, meende zij echter
van die vrijheid geen onbepaald gebruik te mogen maken,
maar eene spelling te moeten kiezen, die zoo weinig mogelijk
aanstoot zou geven, en waarmede allen. die redelijk
denken, over het geheel genoegen zouden kunnen nemen.
Aan aller wenschen gelijkelijk te voldoen, hield zij reeds
terstond voor onmogelijk; de uitkomst heeft geleerd, dat zij
zich in dit opzicht niet heeft bedrogen, en dat de een laakt,
155
wat de ander prijst. Aan onredelijke eischen toe te geven,
achtte zij, en acht zij natuurlijk nog, onredelijk. Doch welk
richtsnoer zou zij in den strijd der dialecten en der indivi·
dueele meeningen kiezen? Het antwoord kon wel niet anders
luiden dan: het richtsnoer der Wetenschap. Deze is in hare
schatting de hoogste rechtbank, het hoogste gezag waaraan
de beslissing der geschillen toekomt; en zij is tevens het
verst reikende middel, het eenige, dat de spelling kan bepalen
van de boven bedoelde woorden, die tot geen dialect
meer behooren. Maar, zal men vragen, leidt die weg tot
zekere uitkomsten? De Redacteurs weten, dat zij feilbaar
zijn, dat zij zich in de opvatting en toepassing van de resultaten
der wetenschap kunnen vergissen; zij zijn overtuigd,
dat zulks hun niet zelden overkomen' zal; doch zij zien in
de onmogelijkheid om een ideaal te bereiken, geene reden
om er niet naar te streven. Zij kennen bovendien geen anderen
uitweg om uit den strijd der dialecten en illdividueele
meeningen te geraken; er bestaat ook geen andere, er is geen
andere denkbaar. Hun werk is bestemd voor Nederlanders
van alle gewesten, die zich met de algemeene N ederlandsche
taal nader willen bekend maken. Het woordenboek, waarvan
de vervaardiging hun door Noord- en Zuid-Nederlanders is
opgedragen, mag niet maar één bijzonder dialect bevatten,
dan zou het reeds van grond en aanleg niet aan zijne bestemming
beantwoorden kunnen. Zich naar één uitverkoren
dialect te schikken, zou niet alleen, gelijk wij gezien hebben,
slechts een halve maatregel zijn, maar bovendien gelijk_
staan met een onrecht, aan de groote meerderheid onzer landgenooten.
gepleegd; het zou een bevoorrechting wezen van
eene betrekkelijk kleine minderheid, en eene onverantwoordelijke
verongelijking der overigen, die andere tongvallen
hebben. Daar kan en wil de Redactie zich niet schuldig aan
maken. Haar is geen dialect bekend, of het heeft zijne gebreken;
het eene zondigt hier, het andere daar. Er mogen
er zijn, die den heimelijken wensch koesteren, het dialect,
waarin zij zijn geboren of opgevoed, met al zijne eigenaarll"
156
dige deugden, maar ook met al zijne gebreken aan het overige
Nederland op te dringen, wel niemand zal er openlijk voor
willen uitkomen, en zeker zal niemand lust gevoelen om de
fouten van anderen over te nemen, te minder daar zulks
in geen geval gemak zou aanbrengen. Ik althans kan mij
bezwaarlijk een Groninger of Zeeuw voorstellen, die alle e's
en o's op dezelfde wijze, hetzij met ééne, hetzij met twee e's,
zou willen schrijven, a lleen omdat de Hollander de verschillende
soorten in zijn dialect niet meer onderscheidt. De
Hollander, ofschoon het' voor hem een last is, schikt zich
hier naar de andere dialecten, omdat die onderscheiding in
de taal gegrond. is. Daarentegen zal hij, en evenmin een
Zeeuw of een Gelderschman, lust hebben om b. v. de scherpe e
van geeael te verloochenen, en dat woord met ééne e te spellen,
eenig en alleen omdat de Groninger heeft goed gevonden
in dit woord de Friesche uitspraak aan te nemen met die
lange i, die in het Friesch aan onze ei en ee beantwoordt,
maar die in fri. giaelje, om de lengte van het woord, wat
korter dan in ien, bien, atien enz. wordt uitgesproken.
Da fouten in de dialecten openbaren zich juist door verschil
in de uitspraak. Waar alle tongvallen overeenstemmen,
is ieders uitspraak doorgaans goed; doch waar het eene dus
en het andere zóó uitspreekt, daar is in den regel een van
beide van den weg. In enkele gevallen hebben beide gelijk, te
weten, wanneer twee verschillende, doch gelijkbeteekenende
woorden ten grondslag liggen; b. v. bij ateeg, ateg, ateig,
mv. ategen en steegen, waarvan reeds van ouds twee vormen
hebben bestaan. De wetenschap, de taalvergelijking alleen
kan uitmaken, of er dwaling bestaat, en zoo ja, waar ze
schuilt, dan wel of beiderlei uitspraak te wettigen. is. Wanneer
zij beslist, dan heeft er geene verongelijking van iemand
plaats, maar ~ordt aan ieder dialect recht gedaan. Mocht
er, wat niet vermoedelijk is, een tongval gevonden worden,
die nooit dwaalt, hij zal door de wetenschap worden gerechtvaardigd,
deze zal zijne voortreffelijkheid in het licht stellen.
Doch een dialect, dat een woord verkeerd uitspreekt., b. v.
157
deel (plank) evenzoo als deel (gedeelte) I heeft het recht niet
om te vorderen, dat andere die twee geheel verschillende
woorden insgelijks verwarren zullen.
Er blijft zeker de gewichtige vraag over, of de wetenschap
toereikend zal wezen om de spelling van volstrekt
'alle woorden te bepalen. De tijd zal het leeren. Er blijven
tot nu toe slechts weinige woorden over, waaromtrent geene
volle zekerheid best(ltat; maar de hulpbronnen nemen nog
dagelijks toe, en even zoo het inzicht in de wetten der taal,
zoodat het zich laat aanzien, dat de mogelijkheid Of reeds
'bestaat of eens geboren zal worden. Doch hoe het ook wezen
of worden moge, het aantal der woorden, waaromtrent de
wetenschap niet vermag te beslissen, is veel geringer, dan
dat, waaromtrent de dialecten niet beslissen kunnen. Mochten
er ten laatste eenige weinige overschieten, dan is het
ongetwijfeld rationeel bij dezulke de gebruikelijke spelling
te behouden, als door het Gebruik een recht verkregen
hebbende, dat nog niet betwist is. Daarom behoudt de Redactie
voor als nog de gebruikelijke spelling heeren en keeren,
ofschoon' het niet onwaarschijnlijk is, dat de wetenschap
heren en keren zou eischen.
Het criterium, dat de wetenschap voor de vocaal spelling
aan de hand geeft, is de oorsprong der klinkers en tweeklanken.
Men weet thans met volle zekerheid, dat de e's en
o's geene oorspronkelijke (d. i. van den beginne af bestaan'
hebbende) klinkers zijn, maar dat zij gedeeltelijk uit de
grondklinkers a, i en u (oe), gedeeltelijk uit de tweeklanken
ai, iu (ioe) en au zijn voortgekomen: en evenzoo ei uit ai,
ou uit au, en ij uit eene lange 'i, die zelve vroeger uit ui
(oei) ontstaan was. Van dat verschil in oorsprong is het
hedendaagsche verschil in uitspraak een gevolg. Bij onderzoek
blijkt, dat de zachte e en 0 uit de enkelvoudige, korte
klinkers a I i en u (oe), de scherpe uit de tweeklanken ai
en au ontstaan zijn. De scherpe hebben dus de waarde
van twee ineengesmolten klinkers, de zachte van éénen
klinker; alleen de weinige zachte e's uit iu (later ie) maken
158
eene uitzondering; men schijnt ze steeds zacht uitgesproken
te hebben.
Sommige a's en ,i's gingen door oorzaken, die ik eerlang
hoop in het licht te stellen, in e's; de u's (oe's) alle in o's
over. De tweeklanken ai en au werden eerst ei en ou, en
vervolgens ee en 00. De e's en ee's, o's en 00 's zijn derhalve
in oorsprong geheel verschillende klanken, die allengs gelijkluidend
zijn geworden. Dit heeft echter niet over!ll plaats
gegrepen. In Zeeland b. v. hebben ee en 00 nog een zweem
van de vroegere tweeklanken behouden; in Gelderland en
Overijsel klinken de e's als de Fransche ai in mais, en velé'
o's nagenoeg als a's; van hier de Overijselsche katersteden
voor kotersteden , de Apenstad (open stad) te Zutfen. de Praast
(Proost) bij Arnhem. Daarentegen heeft ee daar den zuiveren
e-klank. Ook zijn de ei''s niet overal gelijkelijk in ee's veranderd;
zoo zegt men in de genoemde provincien b. v.
nog vleisch voor vle~8ch_
Het een en ander verklaart een aantal verschijnsels, die
zonder het aannemen van den verschillenden oorsprong onzer
e's en o's geheel o~verklaarbaar blijven en iederennadenkende
moeten bevreemden. B. v. hoe het komt. dat de
zachte e in steden, vegen, leden, smeden enz. afwisselt, met
de a en i in stad, vagevuur, lid en .~mid,. de scherpe e in
heelen en steen met de ei van heilzaam en IJselstein,. de 00
van troosten met de ou van trouw. Het antwoord luidt dan:
doordien de oorspronkelijke klanken in de woorden stad, vagevuur,
lid, smid, heilzaam, IJ sel,vtein en trouw gebJeven.
maar in de andere vormen veranderd zijn. Hoe het komt,
dat de heldere é en 6 in bevélen en slóten afwisselt met kort
afgebrokene in bevèl en slot, terwijl naast heelen en slooten
geen hèl of slot bestaat? Het antwoord is: doordien de zachte
klinkers uit een eenvoudigen klinker ontstaan en door de werking
der volgende consonant verkort zijn; de scherpe daarentegen
uit tweeklanken, die, van natuur langer en krachtiger.
aan de werking van een volgenden medeklinker weerstand
konden bieden; dit verklaart tevens, waarom in vele
159
streken wel de zachte e en 0 in eu kunnen overgaan, maar
niet de scherpe.
Uit de verschillende wijzen, waarop de scherpe en de
zachte e's en o's in verschillende streken worden uitgesproken,
blijkt al wederom de volstrekte onmogelijkheid om gelijkelijk
alle dialecten in de vocaalspelling te vertegenwoordigen,
alsmede het gebrekkige der benamingen zacht en
scherp, . die de Redactie, als algemeen bekende woorden,
slecats behouden heeft om door het publiek verstaan te worden.
De beste uitdrukkingen zouden misschien zijn: oorspronkelijk
kort voor zacht (zachtlang) en oorapronkelijk lang voor
scherp (scherplang). Immers het ineensmelten van twee klinkers
en de daardoor ontstane langheid maakt het eigenaardige
der scherpe klinkers uit. Vandaar is het rationeel, ook
die e's en o's, die door samentrekking van twee klinkers
ontstaan zijn; b. v. in kweelen uit kwedelen en boomen uit
bodemen, met de dubbele e en 0 te schrijven.
Neemt men de wetenschap tot richtsnoer der vocaalspelling,
dan verkrijgt deze eene hoogere en waardiger bestem:
ming, dan sluit zij zich aan de afleiding aan, waaraan in
ons spellingstelsel zoo veel gewicht wordt toegekend. Men
zou echter verkeerd handelen, indien zulks groote veranderingen
in de gebruikelijke spelling na zich sleepte. Dit is
echter gelukkig het geval niet; de woorden, die verandering
moeten ondergaan, zijn slechts zeer weinige.
Een paar voorbeelden zullen duidelijk maken, hoe de taalvergelijking
in twijfelachtige gevallen het rechte pad wijst.
TEN KATE maakte nog onderscheid tusschen deel (plank) en
deel (gedeelte); hij kende aan het eerste de zachte, aan het
tweede de scherpe e toe; WEILAND en 8IEGENBEEK schreven
beide woorden in het meervoud met twee e's: deelen; vrage :
hoe moet het zijn? De verwante talen geven hier uitkomst
want zij leeren , dat dé e in deel (plank) uit i, in deel (gedeelte)
uit ai ontstaan is. Het eerste woord luidt ohd. dil,
dili, . dito; ags. dkit, dkill, onrd. thil, thili; daarentegen
luidt het andere deel goth. dails, ohd. tuil, ags. dael, en
160
verdeden heet ourd. deila. Er valt dus niet aan te twijfelen,
of TEN KATE'S onderscheiding is gegrond. Schrijft men dus
in het eene geval delert en in het andere deelen, dan wordt
tevens voldaan aan het Geldersche en Overijselsche, misschi.
en ook wel aan het Zeeuwsche dialect. - Het laatst·
genoemde en het Rotterdamsche verschillen ten opzichte van
loochenen: het Zeeuwsch spreekt scherp uit: loochenen, het
Rotterdamsch zacht: lochen en ; welke tongval heeft de ware
uitspraak? Antwoord: de Zeeuwsche; want de 0 is uit den
tweeklank "aU ontstaan, blijkens goth. laugnjan en ohd. lau·
ganjan. - De Zeeuwen en Rotterdammers zeggen wonen,
de Vlamingen woonen; vrage: wie hebben gelijk? Antwoord:
de 0 is zacht, want zij is uit u (oe) ontstaan, gelijk ondl.
wunun, ags. wuniart en osaks. wunon leeren.
Niet altijd echter is de oorspronkelijke klinker onmiddel·
lijk in de verwante talen terug te vinden." Het Gothisch,
waarin nog geene e's en o's voorkomen, blijft dikwijls het
antwoord schuldig, omdat het woord in quaestie in de betrekkelijk
geringe overblijfselen van die taal niet wordt aangetroffen.
De jongere talen yertoonen reeds vele e's en o's,
hoe kan men hun oorspronkelijken klank kennen? Hoedanig
is b. v. de e van bezém, dat in het Gothisch niet voorkomt,
terwijl het in het ohd. reeds pesamo en ags. besma luidt? heb·
ben wij hier met a of i of met ai te doen? Hier moeten de taalwetten
te hulp komen. Ai kan het niet zijn, want dan zou
het ags. básma of baesma wezen; er blijft dus slechts de keus
tusschen a en i over. Nu weet men, dat a blijft, wanneer
in de tweede lettergreep eene a volgt, en dat de Ohd. 0 op
het einde van een woord uit I~ ontstaan is; aan de a valt dus
niet te denken, want dan zou het woord ohd. pasamo en ags.
basma of btEsma wezen. Daarentegen weet men, dat eene i
door eene volgende a in e wordt veranderd: de e in bezem
was dus vroeger eene i, en de oorspronkelijke vorm van het
woord: bisama.
Dat bij zulk een onderzoek groote omzichtigheid en eene
tamelijke kennis der verwante talen vereischt wordt, spreekt
16]
van zelf; en even zeker is het, dat men voor mistasten
blootstaat. Doch dit is geene reden om niet aldus te werk te
gaan. Zal men het gebruik van messen verwerpen, omdat
men er zi.ch aan snijden kan en er zich soms werkelijk aan
snijdt? Maar wat velen, die een zwak voor hun dialect
hebben, erg stuit, is het denkbeeld, dat men zoodoende
het eigene aan het vreemde opoffert. Die schijn bestaat, ik
erken zulks; maar het is ook niet meer dan schijn. Dè
bovengenoemde vormen dhiU, dails, lauganjan en bisama, kunnen
misschien niet st.reng Nederlandsen, heeten; mogelijk hadden
zij bij onze voorouders reeds eene geringe wijziging ondergaan,
toen dezen zich op Nederlandschen bodem vestigden,
maar zij zijn daarom nog niet vreemd te noemen. De taalvergelijking
leert op de onmiskenbaarste wijze, dat alle Germaansche
talen, om van de verder afgelegene niet te spreken,
oorspronkelijk ééne en dezelfde taal zijn geweest, dat zij alle
uit ééne grondtaal zijn voortgevloeid. Die algemeene grondtaal
heeft zich, na de verdeeling van onzen volksstam, eerst
in dialecten gesplitst, waaruit allengs de verschillende Germaansche
talen ontstonden: niet alleen het Gothisch, Noordsch,
Longobardisch enz., maar ook het Frankisch, Friesch en
Saksisch, welke de elementen onZE'r hedendaagsche taal hebben
opgeleverd. Wij Nederlanders zijn de afstammelingen
van die oude Franken, Friezen en Saksen, gelijk dezen de
afstammelingen waren van die nog oudere Germanen, die
eenmaal, al zij zulks ook lang vóór het Gothische tijdperk,
slechts ééne taal spraken. Derhalve, wanneer wij in enkele
gevallen die grondtaal voor de hoogste rechtbank in taalzaken
erkennen, dan doen wij geen beroep op vreemden, dan doen
wij inderdaad niets anders dan ons beroepen op onze eigene
voorouders, wier taal. gewijzigd, beschaafd, vervolmaakt,
ofschoon ook gedeeltelijk bedorven, nog heden ten dage door
ons gesproken wordt. Men stelt de zaak derhalve geheel scheef
voor, als men zulks noemt, Jl het vreemde boven het N ederlandsche
stellen;n het moet heet en : het schrift regelen naar
de uitspraak onzer vuorouders in die gevallen, waarin de
162
hedendaagsche uitspraak ons onrechtvaardigheden jegens
land- en stamgenooten zou doen begaan.
Wanneer wij delen, deelen, loochenen, wonen en bezem spellen,
dan geschiedt zulks niet, omdat de oude Gothen, Hoogduitschers,
Angel- en Nedersaksen dhill, dail8, laugnjan,
wunian en besma schreven; maar omdat wij uit hunne taal,
waarvan meer overblijfsels bewaard zijn dan van het Onl.,
met genoegzame zekerheid weten, dat ons eigen voorgeslacht
eenmaal thiti. dails, lauganjan, wunjan of wunón, en bisama
gezegd heeft.
Van die grondtaal zijngeene schriftelijke oorkonden overgebleven,
maar de dochtertalen bevatten voor ons gegevens
genoeg om bij vergelijking en opklimming betrekkelijk zeer
veel van de gemeenschappelijke moedertaal te weten te komen,
inzonderheid om hare wetten te leeren kennen, en dit is
verre weg het voornaamste wat ons te stade komt. Intussehen
denkt niet iedereen er zoo over. Reeds voor vele
jaren heb ik enkelen, naar aanleiding van sommige spelregels
bij WEILAND, de klacht hooren aanheffen, dat wij ORS
in het schrijven naar vreemdelingen moeten schikken, en er
zijn er die van eene algemeene grondtaal niets willen weten.
Het laatste kan niet verwonderen, dewijl er meer dan gewone
studie noodig is om de volle overtuiging van haar vroeger
bestaan te erlangen. Wat mij echter bevreemdt, is, den
Heer BECKERING VINCKERS onder dat getal te vinden; van
zijne kunde toch, die mij reeds vroeger gebleken is, had ik
zulks niet verwacht. Ik vermoedde in hem een medestander,
geen bestrijder. Bezat hij een weinigje meer critiek, en een
weinigje minder ingenomenheid met het dialect, dat onder
alle N ederlandsche tongvallen het verst van de beschaafde
spreek- en schrijftaal verwijderd is , een weinigje meer geloof
aan eerlijkheid en goede trouw bij anderen, en een weinigje
minder vertrouwen op de onkunde en onnoozelheid van het
pu bliek, ik zou wellicht in hem een niet minder ijverig dan
kundig bondgenoot hebben gevonden. Doch het heeft niet
zoo mogen wezen. Hij bestrijdt mij en tracht, misschien on163
bewust, het heerlijk taalgebouw , door GRIMM en BOPP met
zoo veel trouwe zorg en bijna bovenmenschelijke inspanning
opgetrokken, te ondermijnen en te doen instorten. Gevl;\ar,
dat dit ooit aan iemand gelukken zal, bestaat er niet; maar
de mogelijkheid om het bij velen onzer landgenooten in verdenking
te brengen en als een luchtkasteel te doen beschou~
wen bestaat wel degelijk, omdat er betrekkelijk weinigen
worden gevonden, die zich met vergelijkende taalstudie bezig
houden. Ik acht het daarom eenen plicht de hechtheid
der grondslagen of liever de nietigheid der tegenargumenten
aan te toonen. Vooraf echter wil ik den Heer B. V. danken
voor enkele opmerkingen in de brochure, wier titel aan
het hoofd van dit opstel staat uitgeschreven; het goede daarin
zal door ons behartigd worden. Ook breng ik gaarne hulde
aan de veelzijdige taalkennis van den schrijver, en betreur
het, dat hij die aan afbreken, niet aan opbouwen besteedt,
overtuigd, dat hij zich door het laatste meer eer verwerven
en meer aanspraak op den dank zijner landgenooten hebben
zou.
De grove onheuschheid op blz. 108 reken ik niet mede;
ik beschouw ze als een uitwerksel van Schrijvers lust om zoo
veel mogelijk te citeeren en van den indruk, dien het Ravennatische
schriktooneel op hem gemaakt had; immers de
aanleiding er toe was eene, anders onbegrijpelijke, verwarring
van twee heel verschillende boeken. Ik geef den Heer B. V.
de verzekering, dat het noch Prof. DE VRIES, noch mij ooit
zal te doen zijn om te »liegen" en n ons volk te bedriegen".
Ongetwijfeld zullen wij niet zelden mistasten en misslagen
begaan; dan zullen wij ondanks ons zelven onwaarheden
neerschrijven, maar geene opzettelijke "leugens ," en daarin
alleen bestaat » bedrog."
Het beste bewijs, dat het ons slechts om waarheid te doen
is, zal wel gelegen zijn in de erkenning mijner voorbarigheid
ten opzichte van steigeren, welke spelling, gelijk ik thans
geloof, te recht door den Heer B. V. verdedigd is. Ik verheug
mij, dat de theorie der wetenschap hier met de dialec164
tische uitspraak in overeenstemming kan worden gebracht,
al verdient stijgeren ook geenszins,den naam van 11 barbaarseh."
Zeker zal de Heer B. V. toen hij zijne beschuldiging
schreef, niet bedacht hebben, dat zijne eigene brochure vol
is van onwaarheden en scheeve voorstellingen, die ZEd. zeker
wel niet gaarne als »leugens" zou willen gequalificeerd zien.
Het lust mij niet ze alle op te rakelen; maar eenige er van
kan ik niet met stilzwijgen voorbijgaan, omdat zij met de zaken
in quaestie in onafscheidelijk verband staan en ook kunnen
strekken om den aard der brochure te doen kennên; de qualificatie
er van laat ik aan den lezer over.
Eene onwaarheid is het, dat ik ULFILA voor krankzinnig
heb verklaard 1). Daal' is niet alleen niets van aan, maar
juist het tegenovergestelde heeft plaats gehad. Ik heb het
verstand, de geleerdheid en bekwaamheid van den Gothischen
bisschop juist verdedigd tegen hen, die hem eene han'delwijze
toeschrijven, als men slechts van. een krankzinnige
kan verwachten. Hoe kan men mijne woorden zóó opvatten
en uitleggen? waaruit volgen zou, dat ik het spellingstelsel
bouwde op het getuigenis van een man, dien ik zelf voor
krankzinnig hield.
Eene onwaarheid is het, dat ik aan den Gothischen tweeklank
ai steeds denzelfden klank toeken, en b. v. beweer,
dat hij in vair moet uitgesproken worden als in stai1ts (E-legie,
13). Waar heb ik dat ooit gezegd? De Heer B. V. trekt
dat besluit uit een beweren van mij, dat ai steeds een volle
tweeklank geweest is, waarmede ik, gelijk uit den samenhang
duidelijk blijkt, niets anders gemeend heb, dan dat ai
geen eenvoudige klinker was, maar dat er de beide klinkers
a en i onderscheidenlijk in gehoord werden. Dat ik
er niets anders mede heb bedoeld, blijkt daaruit, dat ik de
uitdrukking volle tweeklank liet afwisselen met ware, echte
tweeklank, bij gelegenheid, dat ik het gevoelen van anderen
1) 1I:l\'Ioeten we dan met. Dr. T. W. 'ra alg. jg. IV, p. 279 (lees: 78) Ulfils
of wie de schrijver der Goth. fragmenten is, voor krankzinnig verklaren?" Orthogr.
Ji;-legie, blz. 15. Vergelijk ook blz. 20.
165
bestreed, die ai voor een eenvoudigen klinker, voor eene E
aanzien. Hoe men ai ook uitspreekt, hetzij als ái met den
klemtoon op a, hetzij als at met den klem op i, hij is en
blijft een ware, echte, volle tweeklank. Maar. heb ik dan
misschien elders aanleiding tot Schrijvers meening gegeven?
Integendeel; nooit heeft iemand meer dan ik het omgekeerde
op den voorgrond gesteld, uit het verschil in uitspraak meer
gevolgen afgeleid, er meer partij van getrokken dan ik. De
leer, hoe een zelfde tweeklank twee verschillende klinkers
kan opleveren (zie o. a. de Nederl. Spelt., Bijlage U, § 7), is het
eerst door mij duidelijk uiteengezet en geformuleerd, en zij
berust alleen op de onderstelling, dat voorheen in de tweeklanken
soms de eerste, soms de tweede klinker den boventoon
had. Het was dus niet alleen geheel overtollig, maar
ook hoogst ongepast, dat Schrijver over het mij aangedichte
gevoelen zoo wijd en breed uitweidde, er telkens op terugkwam,
en andere schrijvers aanhaalde om het tegenovergestelde
te bewijzen.
Eene tastbare onwaarheid is hetgeen de Heer B. V. (E-legie.
74 en 75) bijbrengt om te bewijzen, dat de Ohd. eigennaam
Gotf.gisel zooveel zou beteekenen als geesel Gods: Ddan vern
moed en wij, dat Gotegisel = godsge8el is, en dat vermoeden
»wordt, dunkt mij, zekerheid door 't verhaal van den sophist
» Priscus, die met een gezantschap van keizer Theodosius II
»naar Attila toog en omtrent den groot en (niet van gestalte)
n Koning der Hunnen onder anderen bericht, dat hij ZICH
l) GAARNE NOEMDE gotegisel, d. i. gesel Gods, ter kastijding der
»wereld." - Toen Schrijver dit opteekende, bedacht hij
zeker niet, dat zijn verhaal toch wel een beetje al te grof is,
en dat wel niet alle lezers het voor goede munt zouden aannemen,
wanneer zij zich slechts herinnerden, dat ATTILA een
Hun was, die Mongoolsch sprak, en geen Germaansch. Van
die geheele anecdote, die niet met den geest van een heiden en
polytheïst als ATTILA, maar slechts met dien van een christen
overeenkomt, is dan ook bij PRIse US geen enkel woord te
vinden, ofschoon deze zijnen reistocht en de ontvangst bij
166
ATTILA zeer uitvoerig beschrijft, en zelfs geheele gesprekken
met dezen en anderen vermeldt. Aan deze bijzonderheid,
aan dit volstrekte stilzwijgen van PRISCUS betreffende ATTILA'S
herhaalde ontboezemingen van zijn Joodsch-christelijk bewustzijn
zijner goddelijke roeping, schijnt het toegeschreven
te moeten worden, dat de· Heer BECKERING VINCKERS niet
heeft kunnen besluiten om de plaats bij PRISCUS op te geven,
waar dat stichtelijke verhaal te lezen staat. Die opgave ware
anders zoowel voor de kennis van het menschelijk gemoed
als voor de taalkunde hoogst belangrijk geweest. Het zou
immers een merkwaardige trek in ATTILA'S karakter zijn,
dat hij, die met zijne onderdanen, en zelfs met zijne eigene
kinderen, zoo weinig dmstel maakte, zeker ten gerieve zijner
onderworpen Germanen, precies het Oudhoogduitsch was gaan
aanleeren , te meer daar die taal te zijnen tijde nog niet
bestond, maar eerst ruim eene eeuw later begonnen is zich
uit bestaande Nederduitsche tongvallen --te ontwikkelen. Het
kan den Heer B. V. wel niet onbekend zijn, dat God toen
nog gud of guth met de zachte d, of met de zachte, lispelende
th luidde, en dat Got of Gott met t bepaaldelijk Hoogof
Opperduitsch is. Dat men ten tijde van PRISCUS nog N ederduitsch
sprak, blijkt uit zijn »l-'É~Oç", voor mede (honingdrank),
dat hij als een barbaarsch woord opgeeft en met h
(d) schrijft, niet met T (t), gelijk een Hoogduitsche tongval
zou medegebracht hebben. Had ATTILA werkelijk Germaansch
gesproken en soms van die vrome buien gehad, hij zou zich
guthgaisla of guthagai8la hebben genoemd. Intusschen brengt
Schrijvers verzuim de geschied- en taalvorschers, die maar
niet zoo op staanden voet aan het wonder gelooven, en niet
op ééns begrijpen kunnen, hoe iemand eene taal kan spreken,
die nog geboren moet worden, in de noodzakelijkheid om
den geheel en PRISCUS door te lezen, ten einde zich te overtuigen,
dat deze een eerlijk man was, die Eijnen lezers ge ene
flouzen op de mouw wilde spelden.
Gelukkig dat P's verhaal niet lang is, en dat zijn Grieksch
in het Corpus scriptorum historiae Byzantinae Pars I aan den
161
voet der blv,dzijden in het Latijn is vertaald, hetgeen de
lezing voor velen gemakkelijker maakt.
Het woord Gotegisel komt bij pnISCUS niet voor, noch als
eigen. noch als gemeen zelfstandig naamwoord. Dit verhindert'
evenwel den Heer B. V. niet uit het verdichtseltje het
volgende besluit te trekken: n Ten tijde DUS van ~\ttila, onn
geveer 450 n. Chr. geboorte, was gisel nog niet versterkt
• tot gaisla of geiala, en die onvervalschte vorm leeft nog in
l) ten minste twee provinciën, waar de nazaten der oude Frie•
zen en Hogen het oude meer dan elders trouw bewaren.
»N u zou 't dunkt me, miskenning van ons taaleigen zijn,
»zoo wij om 't Ohd. geisla en Nhd. geisel [lees: »Geissel] de
» e van ons gesel voor scherp wilden houden."
Ook het voorafgaande is niet pluis. de Heer B. V. zal
dit zelf moeten erkennen. Het Zeeuwsche dialect spreekt
geeselen scherp uit; het Geldersche en Overijselsche zegt
geisele'lt, in overeenstemming met het oudere en latere Hoogduitsch;
en het Friesch doet hier de lange i hooren. die
aan ei of ee beantwoordt. Het Groningsch alleen is van den
weg af. en spreekt op Friesche wijze uit. De schrijver der
E-legie tracht dit te rechtvaardigen door het Ohd. gisal, obses,
gijzelaar, dat hij voor een ouderen vorm van geisla • geesel,
wil laten doorgaan. ZEd. vergeet daarbij. dat geesel eene
scherpe s en gijzelaar eene zachte z heeft, dat gisal mannelijk,
maar geisla vrouwelijk is, en dat er ook in de beteekenissen
van een gee8el en een gijzelaar nog al eenig onderscheid
bestaat; alles te zamen genomen meer dan te veel,
dan dat een verstandig man aan de eenheid der beide woorden
zou kunnen denken. De beteekenissen van geesel en
gijzel(aar) schijnen voor het verstand van den Heer B. V.
één te zijn; het verschil loopt anders nog al in het oog,
vooral wanneer men bedenkt, dat gisal, gy'zel(aar) in een aantal
eigennamen voorkomt, als: Gisal, Gisalo, Gi"ela, A. udegi8at ,
Auslrogisal, Ans{}i8al. Liutgisal, Lantgiaat, Madelgisal, en in
ten minste nog 17 andere. Nu is het wel niet waarschijnlijk,
dat ouders hun lieveling een !leesel van het taud (Lantgisal).
168
of van het volk (Thiotgisal en Liutgisal), of een vredegeeael (?)
(Fridogisal) zullen genoemd hebben. Die namen bewijzen,
dat gisal een eerenaam moet geweest zijn. GRAFF geeft, IV,
267, uit de Leges Rotharii de glossen gisel en giaeli op als
vertalingen van liberi hominea, vrije mannen, en die beteekenis
stemt uitnemend bij de gewone van gijzelaar. Immers men
kiest geene slaven I maar juist vriJe, aanzienlijke lieden tot
gijzelaars; en zeker wel geene geeselroeden. Wat ook de
oorspronkelijke zin van giaal moge geweest zijn, het moet iets
goeds hebben beteekend , iets heel anders dan een werktuig
om te straffen.
Verliest de Heer B. V. de beteekenissen der woorden
uit het oog, wanneer ze hem ongelegen komen, hij doet
zulks niet altijd, b. v. niet op blz. 86. Ik had teeder , dat in
Zeeland scherp luidt, vergeleken met ags. tát, dat bij BOSWORTH,
in zijn Compendioua Anglo-Sa3Jon IJictionary, blz. 220,
vertaald wordt door »8oft, tender, en dat voor de scherpte der e
pleit. Schrijver zegt hiervan: J) Ags. tát, On. teitr., Ohd. zeiz;
I) maar dit tát beteekent vroolijk, opgeruimd, zie Ett. L. A.
»pag. 539." ETTMüLLER verklaart tát werkelijk door hilaria,
taetua (vroolijk), zoodat Schrijver daar inderdaad de waarheid
sprak. Daarentegen vergat hij twee andere waarheden te vermelden,
die hier alleen te pas komen, namelijk dat tát t wee
beteekenissen heeft: zoowel de door mij bedoelde, die van
teeder en jeugdig, als die van vroolijk, en vervolgens, dat ohd.
zeiz, hetwelk bij GRAFF 17 maal voorkomt, alleen teeder , » tener
en gracilis", beteekent. Iemand, die op den naam van eerlijk
man prijs stelt, verzuimt niet zoo iets ook te vermelden,
omdat het zijne tegenpartij bij het groote publiek, en hem
zelven bij de deskundigen, in een minder dubbelzinnig licht
plaatst. Een ergdenkende , zal ook al lichtelijk vragen, waarom
Schrijver wèl van een woordenboek de bladzijde opgeeft,
waar een woord verklaard wordt, maar nîét van een gewoon
schrijver de plaats, waar hij een woord gebruikt, gelijk wij
ten opzichte van • gotegiael" bij PRISCUS gezien hebben; het
laatste ware ongetwijfeld ruim zoo noodig geweest.
169
De Heer B. V. weet, dat het onwaar is, wat hij op blz. 50
der E-legie zegt om de deugdelijkheid van het Groningsch
dialect te laten uitkomen: • 'l'en eerste is het dan buiten kijf,
)) dat overal, waar de schrijftaal e en 't Groningsch ij heeft,
»het Goth. voor zoover de overgebleven woorden vergelijl)
king toelaten, steeds ai vertoont." De Heer B. V. vergat
hier, dat het Groningsch zegt: wi of wij wijten, bijten, blijven,
8chrijven, enz. voor wij weten, beten, bleven, schreven,
enz., en dat die vormen in het Gothisch niet ai, maar i
hebben: witum, bitum, enz.
Aan scheeve beschouwingen ontbreekt het ook niet. Dat
de Heer B. V. mijnen regel betreffende de scherpe e voor
strijdig verklaart met het Groningsche dialect, is minder het
gevolg van eene welwillende, dan wel van eene scheeve beschouwing.
Die regel (§ 97 van mijn leerboekje) luidt aldus:
l) De opene e is SCHERP ," niet ZACHT, zooals in de E-legie
en in den Tijdspiegel te lezen staat, l) de opene e is SCHERP
in woorden, waarnaast vormen bestaan, die dezelfde of nagenoeg
dezelfde beteekenis hebben, in welke de tweeklank
ei voorkomt, of die in sommige provinciën NOG met den tweeklank
ei uitgesproken worden. Uitgezonderd is het achtervoegsel
-heden, meerv. van -heid."
De voorbeelden, die volgen, helderen dien regel op; ik zal
er eenige van uitschrij ven: . alreede, gereed, reeder - (be )reiden "
breed - (ver)breiden; heeZen - heilzaam; seheede - schei,
geeselen - geiselen, vlee8ch - vleisch.
De regel steunt op hetgeen boven, blz. i 57 gezegd is, na·
melijk, dat de scherpe e uit den tweeklank ei is ontstaan,
en dat de ei in sommige vormen van hetzelfde woord onveranderd
is gebleven. Wanneer die oudere ei nog hier of
daar bestaat, dan bewijst zij natuurlijk, dat de e in een jongeren
of lateren vorm scherp is. Dat ik dit bedoelde, gaf
ik opzettelijk - en voor een taalkundige, die de geschie_
denis onzer klanken kent, duidelijk genoeg - door het
woordje NOG te verstaan: l) die in sommige provinciën NOG
met ei worden uitgesproken." Hiermede sloot ik die geval-
Jaarg. VI. 12
170
len buiten, waarin ei in de taalbeweging niet achter de e
aankomt, maar deze vooruitgeloopen is. Die gevallen zijn
in het Groningsche dialect zeer talrijk, in de overige hoogst
zeldzaam. Het merkwaardigste voorbeeld is greinen~ voor
grenen(hout) , van deensch gran (soort van denneboom) , gelijk
vuren(hout) van deensch fyr (andere soort van dèn). In
het Groningsch treft men vele, vooral vreemde woorden
aan, waarin e eerst ie, en ie vervolgens ij of ei geworden
is. Zoo luiden b. v. bij ons lat. pe#roaelinnm en aeta
zoowel pieterselie en biet als peterselie en beet( wortel); Petrus
wordt gewoonlijk .Heter, breve steeds brief; doch in het Groningsch
heeft die overgang van e in ie (die later ij werd)
meer dan elders plaats gehad, en vandaar, dat vele woorden
ij hebben, die in de overige dialecten met de zachte e worden
uitgesproken; b. v. lij/Je Jijzea /, lieve Jezus! ,prophijten,
propheten , aptijker, ap!)t;heker; roobijtc'fl" roode bieten; doar
wijten wij nijt af, daar weten wij niet van; wij blijver, nijt
lang bij den zijke, wij bleven niet lang bij den zieke. Daaraan
is ook de ij in nijt voor neet en 1,iet, onrd. hniota, toe
te schrijven. Het Groningsch is dus buiten de natuurlijke
verhouding getreden, waarin de andere dialecten tot de
schrijftaal staan, en heeft ten opzichte van de e, zoowel als
van vele andere klanken, eene richting genomen, geheel verschillend
van ieder ander dialect. Naa.rmate het zich meer
aan het Oostfriesch en andere Noord·Duitsche dialecten heeft
aangesloten, heeft het zich verder van het beschaafde Nederlandsch
verwijderd. Men denke b. v. aan zuite lcouke (zoete
koek), fJOud schijten (goed schieten), een bm/'ie'Pte krige1~ (eene
beroerte krijgen), ik aloag, !tij slagt (ik sla, hij slaat), ik
gUid, hij glidt (ik glijd, hij glijdt), ik vlijg t hij vlugt (ik
vlieg, hij vliegt), ik bev.rijs, hij bevlluat (ik bevries, hij be·
vriest), He dou, hij dut (ik doe, hij doet), ik reip en ruip (ik
riep), ik wuir (ik word), sluip wi l (sliepen wij?), mout wi?
(moeten wij?); zie J. SONII SWAAGMAN, C01limentatio etc. pag.
:n seq. et passim. De ij is derhalve in het Groningsch niet
alleen eene vertegenwoordigster van ee, maar ook van e en ie.
171
Is het wonder '4 dat ik gemeend heb dat dialect niet in aanmerking
te kunnen nemen, en er volstrekt niet van heb gesproken?
Ik had wel is waar die on vermijdelijke buitensluiting
duidelijker kunnen te kennen geven dan door het woordje
nog,. maar ik dacht. voor den verstandige, die tevens welwillendheid
bezit, is een half woord genoeg; wie niet versta~n
wil, vat ook het duidelijkste verkeerd op, en zuigt uit alles
venijn. Ik kende het zwak van vele lieden op het stuk van
hun dialect, en rekende mij niet verplicht, noodeloos, te zeggen,
wat misschien den eenen of anderen landgenoot zou
kunnen kwetsen; mijn stilzwijgen reeds heeft den Heer B. V.
netelig gemaakt. Al de woorden, waarin de Groningsche
nienwe ij ingevoerd is, kon ik niet als uitzonderingen vermelden;
mijne kennis van het dialect reikte daartoe niet ver
genoeg, en woordenlijsten, die ze opgeven, bestaan er mijns
wetens niet. Wat de Heer B. V. naar aanleiding van mijn
vloulcen (vloeken) voor het werkelijke Gron. vluilcen, hij vlulct,
aangaande mijne onkunde zegt, is volkomen waar. De zeven
winterseizoenen, die ik in Stad en Landen heb doorgebracht,
waren niet voldoende om mij de twee dialecten, het stadsen
bet landdialect , grondig te leeren kennen. De oorzaak is
misschien daarin gelegen, dat de lieden, met wie ik omgang
had, geen Groningsch maar Hollandsch spraken. Ik begrijp
daarom niet, dat het zoo • kluchtig" is te beweren, dat men,
om een dialect volledig te leeren kennen, zich eenigen tijd
met der woon moet vestigen, waar het gesproken wordt:
het omgekeerde is in mijn oog. wel niet »kluchtig", maar
ongerij md. Ofschoon ik geene gelegenheid, en mogelijk ook
wel den lust niet had om in bijerkrougen of op de vischmerkt
een lesje te gaan nemen, heb ik zooveel opgevangen
als ik kon, en zelfs enkele wetten van dat dialect opgemerkt.
Dit weinige was toereikend om mij de overtuiging te geven,
dat die tongval even als andere zijne eigenaardige verdiensten,
maar ook zijne gebreken heeft; en juist aan zulk een gebrek
is mijne vergissing met vluilcen toe te schrijven. De Gron.
tweeklank ui is de zoogenaamde Umlaut van de ou, die aan
12 *
172
onze oe beantwoordt; hij staat dus alleen regelmatig, waar
voorheen eene i of j aanwezig was. Daarom luidt b. v. goed,
goth. góds, in het gron. goud, maar zoet, goth. sutis, - gron.
zuit; moeten, goth. mdtan, - gron. mouten, maar (ont)moeten,
goth. mótjan, - gron. muiten; en even zoo zou vloeken regelmatig
vlouken hebben moeten worden, omdat in geen der verwante
vormen, goth. tlékan, ohd. jluochón, ofri. jloka, nfri.
jlok1ce, niet jlokje, eene j of i voorkomt.
Het aangevoerde zou genoeg wezen om mijne zienswijze
ten opzichte van den Groningschen tongval te rechtvaardigen;
ik wil er echter nog eene bijzonderheid bijvoegen. Het
Hollandsche dialect heeft ongelijk, wanneer het alle scherpe
e's even zoo uitspreekt als de zachte, b. v. ik weet, oeet, bleef,
dreef, steeg enz. op dezelfde wijze als wij weten, oe ten ,oleven,
dreven, IJtegen enz., niettegenstaande alle verwante talen ten
stelligste bewijzen, dat de e in het enkelv. ik en hij weet
scherp, maar in het meerv. wij en zÎ!j weten en gb' weet zacht
zou moeten wezen; het Groningsch is in de omgekeerde fout
vervallen, en laat in het meerv. wij wijten, oijten, blijven, drijven,
8tijgen even goed de ij hoor en , als in het enkelv. ik en
hij wijt, blijf enz.
Scheef is ook de beschouwing der Kamper brochure ten
aanzien van mijn beroep op de verwante talen, als stelde ik
daardoor het vreemde boven het eigene. Ik heb reeds boven,
blz. 161 v., aangetoond, dat achter die vreemde talen de taal
onzer eigene voorouders schuilt. Schrijver ziet dat niet in,
en zoo komt het, dat mijne handelwijze zijne gevoeligheid
opgewekt en hem eenige schampere uitdrukkingen in de pen
gegeven heeft; onder andere op blz. VII, noot: J) 't Is immers
) even gemakkelijk in de lijst te zetten: zweep, mv. zwepen,
J) Gron. zwepe, als: zweep, zwepen, Ags. 8wip. Zou zulk eeb
• kenmerk minder welkom zijn. omdat het niet zoo van verre
l) komt, of zou het aanstootelijk zijn, dat de eene provincie
»hare spelling naar de uitspraak der andere richtte? Zou het
) verkieslijk zijn, uit louter onpartijdigheid, het vreemde te
• stellen boven het N ederlandsche p" Na de verklaring van
173
den Heer B. V., blz. VII: II Het is mij niet te doen om
» het Gron. op den troon te plaatsen," mag men niet onder·
stellen, dat hier kleingeestig provincialisme in het spel is;
doch zeker is het, dat er van mijne handelwijze wel eene
andere verklaring kan gegeven worden, die meer eer zou
gedaan hebben aan het doorzicht van S. en aan het verstand
van mij. Zou het ook kunnen zijn, dat ik het vermelden der
vreemde woorden daarom noodig had geoordeeld, omdat ik
mijne theorie aangaande de oorzaken van het onderscheid
tusschen de zachte en scherpe klinkers, die geheel nieuw
. was, nog moest bewijzen? Zou ik, om aan te toonen dat de
è in zweep uit i en die ~n teeren uit ai ontstaan is, dat oogmerk
misschien beter hebben bereikt, indien ik uit zuivere
vaderlandsliefde geschreven had: zweep, Groningsch zwepe;
teerett, Gron. leeren, liever dau op het Angels. swip en het
Goth. laisjan te wijzen? Er is niet eens zoo heel veel scherpzinnigheid
noodig om te raden, dat dit mijne bedoeling is
geweest, het staat in mijn voorbericht, blz. V: »Achter ieder
woord [in mijn lijstje] is een ander gevoegd, uit onze eigene
of uit eene verwante taal genomen. dat Of de oorspronkelijke
vorm zelf is, of dien duidelijk aantoont. Ik heb daardoor
in de eerste plaats de deugdelijkheid van de opgave en van
mijne regels willen bewijzen, en zie daarin het eenige middel
om de spelling van een woord vast in het geheugen te
prenten. Men onthoudt b. v. gemakkelijker en beter, dat
zeep in het Hoogduitsch Beife, of in het ElIgelsch soap heet,
dan men onthouden kan, dat zeeperig en inzeepen twee e's
moeten hebben."
Ik kan mij in de keuze van het middel ter bereiking van
mijn oogmerk vergist hebben, maar geloof, dat ik eene loyalere
bestrijding verdiend had. Doch loyauteit is het hoofdzwak
"an Schrijver wel niet. Die eigenschap maakt, dat men, eer
men eens anders woorden veroordeelt, toeziet of er misschien
ook iets goeds in ligt, en dat doet de Heer B. V. niet altijd.
Een'kort paragraafje van mij (158), van twee en een hal ven
regel, geeft ZEd. aanleiding om tot het menscblievende be174
sluit te komen, dat er in mijn binnenste -. "in den geest van
den geachten schrijver" heet het nog wel - een dualismus,
eene scheuring of verdeeldheid (innere Zerrissenheit) , een tragische
strijd tusschen valsche, vreemde en ware, eigene beschouwingen
bestaat. Mijne § luidt: " Wanneer er [in een woord]
slechts ééne tusschenletter is, dan behoort zij tot de volgende
lettergreep en wordt als beginletter aangemerkt; b. v. in stoelen,
groo-ter, a-deltijk, niet stoel-en, groot-er, aad-ellijk enz."
Nu vindt de Heer B. V. (E-legie, blz. 101, noot), dat er
strijd is tusschen » behooren" en IJ aangemerkt worden, "en die
strijd is voor ZEd. reden genoeg om tot de conclusie te komen,
dat II S'fE[NTHAL" - en de Heer B. V. waarschijnlijk
ook wel - fI in staat zou zijn om uit de gebruikte bewoor•
dingen einen Duali8mus, eine innere Zerl'is~'enheit, einen traIJ
gischen Kamp! zwischen irriger, fremder und richtiger, eigner
IJ Ansicht in den Geist des He1'rn Doctol's hineinzudemonstriren."
.. Immers wordt hier," in mijn regel 15H, "eerst bepaald
"gezegd, dat die eene tusschenletter tot de volgende letterIJ
greep behoort, en vervolgens, dat zij als beginletter wordt
• aangemerkt, zoodat een en dezelfde zaak eerst als een feit
IJ en dan als iets, dat op een meer of minder algemeene opinie
IJ berust wordt voorgesteld. Van de uitdrukking word[t] aanIJ
gemerkt pleegt toch Dr. T. W. als voorzichtig man zich te
"bedienen, wanneer hij voor de wetenschappelijke juistheid
»van 't een of ander niet borg staat; wanneer hij een aanII
genomen gebruik geeft voor 't geen het is. Er is dus in
Ilregel 158 inderdaad een soort van anakolouthort, de zin loopt
» anders af, dan de aanleg zou doen verwachten: want als
» de eene tusschenletter werkelijk tot de volgende lettergreep
" behoort, dan wordt zij niet als beginletter aa1tgeme1'kt; maar
"dan is zij noodzakelijk beginletter."
Wat de Heer B. V. aangaande mijne gewone bedoeling
met de woorden aangemerkt worden zegt, is volkomen juist:
ik wil er inderdaad mede zeggen, dat de tusschenletter in
dat geval geene beginletter IS, dat zij tusschenleUer blijft, dat
zij niet naar het begin van het 'foord overstapt, maar bij het
lï5
afbreken als beginletter heschouwd wordt, dewijl men stoe·len
en niet .~toet-en afbreekt. Ik zou bij geene mogel~ikheid weten,
hoe ik mij juister had kunnen uitdrukken. In § 156 had
ik gezegd, wat ik in mijn boekje door begin-, tu.~schen- en
sluitle#ers verstond; dat ik beginletters noemde die medeklinkers,
die aan het begin van een woord vóór den klinker of tweeklank
staan; dus in stoel de s en de t. Tu.~8chenletters waren
bij mij als 't ware middelschotten, t. w. die medeklinkers,
die in een woord tus8Chen twee klinkers of tweeklanken staan,
b. v. de n en k in drinken, en dus ook de t in atoeten. Ik
kon niet zeggen, dat de l beginletter wordt; dat zou niet
alleen beteekend hebben, dat zij vooraan, bij de s en t, en vóór
de oe ging staan: lstoe-en of sleoe-en , maar ook dat zij de eigenschappen
eener beginletter kreeg, en dit is bij het scheiden
der lettergrepen niet altijd het geval. Zoo blijft b. v. de z
in topzeil altijd scherp, hetzij men afbreekt of niet. Immers
top·zeil wordt op dezelfde wijze uitgesproken, als het aaneengeschrevene
topzeil, namelijk met eene scherpe z, nagenoeg
als s; terwijl de z als beginletter in het niet samengestelde
zeil zacht klinkt.
Nog minder meende ik te kunnen zeggen, zooals de Heer
B. V. wil: » Eene tusschenletter IS noodzakelijk een beginletter",
omdat men bezwaarlijk met waarheid zeggen kan: Een
middelschot is noodzakelijk eene voordeur. Ik geloof dus
niet, dat STEINTHAL, dien ik voor even eerlijk als scherpzinnig
houd, hier aan het demonstreeren zou gegaan zijn; doch
misschien zou hij wel in de Kamper brochure eenen kamp
vinden. Ik kan den Heer B. V. dan ook geruststellen en in
gemoede verzekeren, dat ik niets van een dualisme, van eene
scheuring of tweespalt in mijn binnenste gevoeld heb.
Doch, om op het raadplegen van vreemde talen terug te
komen, zou het wel altijd zoo verkeerd zijn, indien men een
enkelen keer meer geloof schonk of meer waarde hechtte
aan het vreemde dan aan het eigene? Ik geloof het niet. Ofzou
het niet eene kleingeestige bekrompenheid verraden, wanneer
wij de echt vaderlandsche trekschuit de voorkeur bleven
176
geven boven de barbaarsche stoombooten en spoortreinen? In
de wetenschap heeft het minachten van het vreemde dit nadeel,
dat men daardoor veel van het eigene nooit goed leert
kennen en waardeeren , maar het steeds verkeerd blijft beschouwen.
Schrijver der brochure gaat aan dat euvel volstrekt
niet mank, maar geeft overal doorslaande blijken,
dat hij zich de lessen van vreemden, alloopen er zelfs spookgestalten
onder, zeer goed weet ten nutte te maken; hij versmaadt
zeIL" de hulp van het Sanskrit niet. Daarom verwondert
het mij de woorden van JACOB GRIMM, lJeutache
Gramm. Il!. 588: »Wij zouden in onze taal verdwalen, indien
wij niet hare regels bovenaanplaatsten" als motto op
den titel te vinden. Die keus is niet gelukkig geweest; dat
geheele motto was, evenzeer als het tweede, overtollig. Hoe
men ook over de vocaalspelling denke, de regels van het N e-'
derlandsch worden daarbij overal bovenaangesteld : wij schrijven
niet op Gothische wijze stainds of nautheill, maar steenen
en noodén, al is het dan ook, dat de Gothische schrijfwijze
daarbij onze leermeesteres kan zijn. Doch wat meer zegt,
de woorden van den grooten GRJMM zouden juist kunnen
strekken tot een waarschuwend voorbeeld om het raadplegen
van vreemde talen dringend aan te bevelen. Hij had daar
ter plaatse veeleer behoor en te schrijven: » Wij zouden in
het beoordeelen onzer taal schromelijk dwalen, indien wij
hare aanverwanten nooit raadpleegden." Wij hebben hier juist
een, van die zeldzame gevallen, waarin de groote man geheel
van den weg was. Hij beweerde daar iets, wat thans geen
deskundige meer beweert, namelijk, dat de grondvorm van
het Germaansche werkwoord steeds in den tegellwoordigen
tijd wordt aangetroffen. Zijne zeer verschoonlijke dwaling
moge ons, een vierde eener eeuw later, verwonderen.
men bedenke dat GRIMMS geheele theorie van den zoogenaamden
Ablaut, dien hij als eene letterlijke klankv e rw
i s se lin g beschouwde, hem daarheen brengen moest; en
dat men in 1840 nog onbekend was met den waren aard
der taatUJorteta, die eerst later door HEYSE en S'fEIN'fHAL in
177
het ware licht is gesteld. Zulk eene klankverwisseling , als
GRIMM aannam, is, a priori beschouwd, volstrekt ondenkbaar;
en de Germaansche talen zelve leeren , a posteriori, dat
zij werkelijk ook niet plaats heeft, maar dat alle schijnbare
regelmatige verwisselingen in verzwakking of versterking der
grondvocaal bestaan, die niet zelden in den verleden tijd
onveranderd wordt aangetroffen. Het praeteriturn is dan natuurlijk
niet van het praesens gevormd. De onhoudbaarhei.d
van GRIMMS theorie der conjugatie is juist door de vergelijking
met andere verwante talen het eerst duidelijk gebleken.
Bij eene andere gelegenheid kom ik op dat onderwerp
terug; ik stap er uu van af om op het belangrijkste punt
in de brochure van den Heer B. V. te komen, de uitspraak
en spelling van het Gothisch.
Volgens het oordeel van den Schrijver, blz. 23, » gingen
» de Gothen niet alleen met vreemde maar ook met Gothische
• woorden hoogstwillekeurig en wispelturig te werk." Wat
het eerste betreft, zulks is volkomen waar; de Gothen waren
bij het overnemen en schrijven van vreemde woorden en
eigennamen vooral niet nauwkeuriger dan de Grieken en
Romeinen van hunnen tijd en van vroeger en later, en dan
de Franschen en Engelschen en sommige Duitschers van
onze dagen; doch hoe de Heer B. V. de Gothen van willekeur
in het schrijven hunner eigene woorden kan verdenken,
is mij een raadsel, tenzij ik aanneme , dat ZEd. minder
de taal en haar gebruik dan de woordenboeken bestudeerd
heeft. De Gothische Grammatica, waarin de Heer
B. V. naar het schijnt geen vreemdeling is, onderscheidt
zich juist door eene zeldzame regelmatigheid, die zelfs verdacht
zou voorkomen, indien men niet hier en daar eens
eene verwisseling van bijna gelijkluidende letters ontmoette,
welke bewijst, dat de Gothen op het gehoor af, en niet naar
een gemaakt spellingsysteem schreven.
De vocalen, die zij soms verwarden, waren de lange i (ê)
met de korte i, de lange u (ó) met de korte u, en de lange
i (é) met den tweeklank ei. Die verruiling van den lan178
gen klinker voor den kórten had bijna zonder uitzondering
alleen plaats in lettergrepen, die ten gevolge der aanhechting
van een of meer zware achtervoegsels den klemtoon
hadden verloren. Zoo vindt men b. 'V. azitiza (van azêts)
voor azêtiza, nimeimi voor nêmeina, spidistaim (van spéds)
voor spêdistaim, birusjós voor bêrusjós, uhtédun voor Ohtédun,
enz. Niets is natuurlijker, dan dat men bij zulk eene verlenging
van het woord den langen klinker minder uitrekte
en dan, op het gehoor afgaande, wel eens den korten bezigde.
Die fouten staan volkomen gelijk met onze regelmatige
afwisseling van ee en e, ie en l in kastelein en kasteel,
muzikant en muziek, jezuïtisme en jezuïet enz. De onzekerheid
in de uitspraak van zulke lettergrepen, maakte, dat ook omgekeerd
wel eens é en ó in de plaats van de korte i en u
traden, b. v. in hwéteiks en sêneigs voor hwileik!! en sineigs. -
Even natuurlijk is het gebruik van een korten klinker in de
plaats van den langen in achtervoegsels, die den klemtoon
niet hadden; b. v. in gabigs voor "gabeigs. 8upuda voor supoda,
waarbij men steeds in het oog moet houden, dat de korte i
en u niet als de onze in pin en dun luidden, maar als de i
in visite en de oe in grootboek.
De verwisseling der lange î (ê) met den tweeklank ei is
even natuurlijk te verklaren. Ei luidde niet als ons ei in
arbeid, maar ongetwijfeld als tt-i of ie-eo Dit blijkt vooreerst
uit de wijze, waarop hij geschreven werd: e + i, d. i. ti + i, en
vervolgens, daaruit dat hij later tot de lange ti ineensmolt, gelijk
alle verwante talen leeren. Het kan dus wel niet verwonderen,
dat ei en é in stamlettergrepen , en i en ei in uitgangen
somtijds verward werden, b. in leikei,y voor lêkeis,
laisaris voor laisareis.
Nog moet men in het oog houden, dat die verwarringen
het meest, of liever bijna uitsluitend, worden aangetroffen
in het evangelie van Lucas, dat waarschijnlijk wel eerst
door ULFILA zei ven uit het Grieksch zal vertaald zijn, maar
dat later door een ander in Italie herzien en naar den Latijnschen
tekst der Vulgata omgewerkt is. Dat evangelie
179
onderscheidt zich van de overige boeken door afwijkingen,
en slordigheden, die niet alle op rekening der uitspraak kunnen
gesteld worden. De meeste der verwisselingen, die de
Heer B. V. aanhaalt, en waarop hij zijn ongunstig oordeel
aangaande de Gothische spelling vestigt, zijn juist alleen bij
Lucas te vinden; te weten: sw~gnjan en sw~gnida, voor
swignjan en swignida, leilceis, leikinon en leikinassus voor
lêkeia enz., quimi voor qu~mi, fiZegri voor filigri (in de E.legie
staat verkeerdelijk gedrukt: ailegri en sîUgri, dat niet bestaat).
Alleen apidiataim en gaóiga, voor apédi8taim en gabeiga
komen niet in het evangelie van Lucas voor.
Als men de verwisselingen van i, é en ei, en zoo ook
die van u en ó uit dit oogpunt beschouwt, dan vertoonen
zij zich in een heel ander licht, en strekken zij meer om
ons vertrouwen op de uitspraak en spelling der Gothen te
bevestigen dan te ondermijnen. Men ziet dan duidelijk, dat
zij geschreven hebben, zooals zij spraken; men moet dan ook
reeds a priori voor onwaarschijnlijk houden, dat hun ai anders
dan a + i geklonken heeft. Als i, gelijk de schrijver
der brochure wil, is zeker wel het onwaarschijnlijkste, dat
men bedenken kan. Indien i, é, ei en ai maar zoo onverschillig
door elkander gebruikt werden, dan zou ongetwijfeld
waar zijn, wat de Heer B. V. denkt, namelijk, "dat het
»deftige, met zorg opgetrokken gebouw der Goth. vocalen
» deerlijk begint te wankelen, ja zelfs dreigt hier en daar
"in te storten." Ware zijne meening gegrond, dan ware het
maar beter niet alleen de studie van het Gothisch ne~r te
leggen, maar ook van alle wetenschappelijke beoefening der
Germaansche talen voor goed af te zien. Dan toch bestond
er geene zekerheid meer; dan had GRIMM zijn zoo werkzaam
leven verbeuzeld en dan moest BOPP een aantal der
schoonste bladzijden uit zijne Vergelijkende Spraakleer scheuren.
Zóó ver is het echter gelukkig nog niet gekomen; het
gebouw rust niet op een zandgrond, maar op stevige fundamenten.
Er moge hier en daar in het muurwerk een verkeerde
steen zijn geraakt, die uitgebroken en dool' een goe#
180
den vervangen moet worden -" ik zal den Heer B. V. en
ieder ander oprecht dankbaar zijn, als hij ze mij aanwijst -
maar het gebouw zal nooit voor afbraak behoeven te worden
verkocht. Er besta-at geene enkele verwarring van i, e en ei,
of men kan met volkomen zekerheid aantoonen, welke letter
de ware is; en de ergste verwarring, die van ai met i, é
of ei, waardoor alles op losse schroeven staan en instorten
zou, bestaat alleen in het brein van den Heer B. V.
Ongetwijfeld moet men denken, dat Schrijver voor eene
stelling. die zulke vèrziende gevolgen hebben, en zoo veel
schoons verwoesten zou, eene rij van achtbare getuigen kan
binnen leiden. Neen, Lezer, slechts één eenigen; en hooren
wij of hij den naam van getuige à charge verdient. Het is
hier al wederom het ongelukkige evangelie van Lucas, dat
den brekespel speelt. In Cap. 15, vers 4, leest men taihuntêhund,
terwijl op drie andere plaatsen taihun-taihund wordt
gevonden. Wat beteekent dat woord? Taihun (dat ik als
taichoen uitspreek). beteekend tien, en téhund (lees: tiechoend)
beteekent ook tien, tien-tal; of liever. het vervangt de plaats
van ons -tig in zeven-tig. tach-tig, negen-tig. welke woorden
in het Gothisch siolm-téhund, ahtau-téhund, niun-téhund luiden.
Regelmatig zou honderd, d. i. tien-tien of tien-tig, dus taihun-
téhund moeten wezen; intusschen vindt men bij Lucas
driemaal taihun-taihund en éénmaal taihun-téhund. Het gansche
bewijs, dat ai gelijk zou zijn aan i, berust dus op ééne vergissing
in de vocaal van twee woord eu , die nagenoeg gelijkluidend
waren en alle beide tien beteekenen ; en die vergissing,
als het zoo heeten moet, wordt nog wel gevonden
in een stuk, hetwelk in vergelijking van het overige weinig
vertrouwen verdient. Is dat een geldig bewijs voor iets, dat
zich zelf veroordeelt, en dat buitendien ontelbare malen door
de werkelijkheid wordt wedersproken ? Andere gevallen,
waarin ai gelijk aan ê, i, of ei gesteld wordt of schijnt te
worden, zijn mij niet bekend, en zeker ook wel niet aan
den Heer B. V., anders zou ZEd. wel niet verzuimd hebben
ze aan te voeren; daarentegen zijn er voorbeelden in menigte,
181
die bewijzen, dat men ai zorgvuldig van de i-klanken onderscheidde.
Eene verwarring van gelijkluidende of nagenoeg
gelijkluidende letters heeft het lichtst plaats in verschillende
vormen van hetzelfde woord; wij zagen er voorbeelden van
bij i, é en ei; en wie heeft niet wel eens in het schrift van
ongeletterden wij zàggen, àUen, màggen en dergelijke gevonden,
in de plaats van wij zágen, átel~, mógen? Die vergissing
komt blijkbaar daar van daan, dat men in het enkelv. van
hetzelfde woord zegt: ik en hij zàg, àt, màg. Niets zou dus
natuurlijker wezen, dan dat men in het Goth. weis baitum,
(wij beten), skainum (schenen) enz. vond, in de plaats van
bitum, skinum enz., omdat het enkelvoud luidt: ik bait (ik
beet), s!cain (ik scheen); doch in geen der 25 werkwoorden,
die in het enkelvoud van den ollYolm. verl. tijd ai, en in
het meervoud i hebben, vindt men ééne verwisseling van ai
met i, e of ei, die anders waarlijk verschoonlijk genoeg
zou zijn. Dat de Gothen ai zorgvuldig van i onderscheidden,
blijkt niet minder overtuigend uit de aan hunne taal uitslui·
tend eigene verandering van i in ai vóór h en r, b. v. in
raihts. wair enz., ohd. rikt, wir. Indien ai en i gelijkluidend
waren, waarom treft men dan vóór de twee genoemde medeklinkers
nooit i aan? zelfs niet in de werkwoorden der
l"te, 2de en 3de klasse, b. v. in hwairban, bairan, saihwart enz.
terwijl de woorden dierzelfde klassen, waarin de vocaal niet
voor h of r staat, regelmatig i hebben. Daar zij nagenoeg gegelijkluidende
klinkers, gelijk wij gezien hebben, wel degelijk
verwarden, waaraan is het toe te schrij ven, dat zij ai en i
niet verwisselden, waar zoo veel aanleiding toe bestond?
aan wat anders dan aan een zeer duidelijk onderscheid in
de uitspraak? En indien wai als wi of wî, bai als bi of bî
luidde, vanwaar zou dan de a in wajamerjan en baJóth ko·
men? Voor een kenner is Schrijvers bewering haast geene
ernstige wederlegging waardig; zij is even dwaas, als wanneer
men uit de vergelijking van het dichterlijke kleen
met het gewone klein wilde besluiten, dat onze ei als ee
luidt. De e van te'lturul is op dezelfde wijze ontstaan uit Je
182
az van tai1tund, als de ee van leleen en gereed uit de ez van
lctèin en bereid.
Hoogst zonderling klinkt eene andere redeneering van
Schrijver om te betoogen, dat ai geen tweeklank was. Ware
die redeneering juist, men zou bij geene mogelijkheid een
sterker bewijs voor de diphthongische natuur van ai aanvoeren
kunnen; maar nu kan zij tot niets anders strekken
dan om aan een ander het recht te geven tot de bewering,
dat Schrijver wel eens eene wandeling maakt in een knollentuintje.
Zij is van het begin tot het einde ééne drogreden.
Ziehier wat er van de zaak is. In den Taalgid,v, IV, blz.
297, heb ik een tweeregelig vers uit de Latijnsche Anthologie
aangehaald ten bewijze, dat de Gothen eene eeuw na
ULFILA ai nog uitspraken als een tweeklank, namelijk als
ei, of dat die letterverbinding althans in het oor van een
Romein nog als tweeklank luidde. Het handschrift der Anthologie
geeft te lezen:
»Inter eils goticum scapiamatziaia drincan
Non audet quisquam dignos educere versus."
Het eerste vers moet even goed als het tweede zesvoetig
(een hexameter) zijn; doch het is bedorven en te kort, zoodat
er zonder invoeging van een woord geen hexameter van
is te maken. De Heer B. V., wien het (ik weet nog niet
waarom) eeniglijk te doen is om te bewijzen, dat eil8 uit
twee lettergrepen, e-ils, bestaat, tracht er den hexameter uit
te halen, doch zonder het weggevallen woord te herstellen;
alleen voegt hij er ééne letter (i) in zonder daarvoor eenigen
grond aan te voeren. Van 8capiamatziaia maakt hij stilzwijgend:
Scapi ia matz ia ia, en deelt nu het vers in voeten af . ,
zooals ZEd. zegt, "volgens de regels der Latijnscheverskunst:'
»Gaan we nu ," zegt hij, "den eersten van bovenstaande
»hexameters volgen s de regels d er Lat. metriek scan"
deeren, dan zullen wij bevinden, dat de tweeklank ei, dien
n de Romeinsche Dichter voor 554 n. C., toen het gezang der
)) Gothen in ltalie verstomde, hoorde, niet een, maar twee
)) lettergrepen telde en den klem niet op e had, maar op i.
183
)) Inter a/ils gotljcüm sca/pï ia/ matz ia ia/ diincan.
»Er bestaat geene mogelijkheid dit vers anders te scandeeren."
Hoeveel schijn hier ook bestaat, ik mag niet, vooral niet
na dien uitval op blz. 108 over I. bedriegen ," gaan onderstellen,
dat de Re er B. V., die blijken geeft in de versleer
genoeg ervaren te zijn, ons hier knollen voor citroenen in
de hand wil stoppen, en een regel die te kort is en twee
trochaeën in de plaats van spondeën heeft, wil laten doorgaan,
voor een deugdelijken hexameter, )) naar de eischen der
Latijnsche metriek gescandeerd.': Die erge fouten, de twee
trochaeën voor spondeën, op rekening van den Latijnsehen
dichter te stellen, gaat niet; want de Heer B. V. zegt zelf,
dat I) de dichter bewijst, dat hij met het werktuiglijke der
kunst volkomen op de hoogte is." Maar waar ligt de schuld
dan? Ik kan niet anders denken, dan dat de Heer B. V., al
zijne opmerkzaamheid op de twee eerste \loeten: int~r ~/it8
gotï gevestigd houdende, al het overige uit het oog verloor,
en niet bemerkte, dat hij, hoe willekeurig ook te werk
gaande, toch bij geene mogelijkheid een hexameter kon krijgen.
ZEd. is hoogst nauwkeurig ten aanzien der twee eerste
voeten, en geeft zich zelfs de moeite om de zaak duidelijk te
maken voor iemand, die van metriek niets weet. "De eerste
D voet moet of een dactylus d. i. een lange met twee korten.
)) of een spondeus d. i. twee langen zijn: 0111< frJn nIXQa TIXVT'
DaÎ..Î..o" zegt hij. Een leek, die niet eens weet. wat dactylen
en spondeën zijn, verstaat ook wel geen Griekseh; voor
hem ware het doelmatig geweest, die Grieksche woorden te
vertalen, of liever maar in gewoon Hollandsch te zeggen:
I) er bestaat geene andere keus. geene derde mogelijkheid."
• Nu kan," zoo gaat Schrijver voort, zich weer tot den leek
wendende, D nu kan inier geen spondeus zijn, omdat zijn
"laatste syllabe kort is en blijft, daar het volgende woord
)) met een klinker begint en er dus geene 'Positie plaats heeft;
" terwijl, naardien dez.e laatste syllabe in thesi staat, ook de
I) verlenging door den invloed der ar8is is uitgesloten. Bils
11 als derde bij I ntel' te t.rekken gaat ook niet, aangezien wij
184
»dan niet alleen een creticus zouden krijgen, die in een
"hexameter niet te gebruiken is l maar men zou zoo doende
• het gansclw vers tot proza maken. Onnaauwkeurigheid of
"onwetendheid van den dichter kan het ook niet zijn, want
»niet alleen zijn de Lat. dichters ,op het punt van quantiteit
Dzeer keurig l maar onze dichter bewijst ook in den volgenden
)I hexameter, dat hij met het werktuigelijke der kunst volkoD
men op de hoogte is." Schrijver scandeert ten bewijze hier·
van nu ook den volgenden hexameter l en doet nog opmerken,
dat de dichter gewoQn was "difJnos versus" te maken,
en dat zulke verzen vooral ook, »volgens Cicero." II versu.9
"accurate facti" zijn. Bij al die overdreven nauwgezette uitvoerigheid,
volmaakt overtollig voor den latinist, en toch
niet toereikend voor den leek, moet het wel eenigszins verwonderen,
dat Schrijver in het geheel niet denkt aan de
twee volgende voeten: cüm sca/pz ia, die veeleer opheldering
zouden vereischen. ZEd. maakt er kort en goed, zonder er
een woord van te zeggen, spondeën van, terwijl de a van
sca- OlIgetwijfeld kort is, en ia, dat hier in thesi staat I
door hem zelven in den vijfden voet: 1ûitz ~a ia, Ivoor kort
verklaard wordt. Moet men. scandeeren , gelijk Schrij ver
doet, dan zijn de derde en vierde voet trochaeën, en dan
deugt de geheele hexameter niet. Trouwens de regel is en
blijft te kort, zoodat er zonder inlassching van een woord
niets van is te maken. Schrijver verliest daarbij ook de gansche'
beteekenis uit het oog, en schijnt niet te bedenken,
dat die woorden toch wel een zin moeten gehad hebben;
dat ze Germaansch zijn; dat er, zóó als hij ze schrijft, geen
zin of slot aan te vinden is; en dat evenwel alleen de zin
hem het recht zou kunnen geven om scapiamatziaia in • scapi
ia matz ia ia" te scheiden, en daarbij nog scapia in »scapi ia"
te veranderen. Kortom de Heer B. V. zal wel zelf moeten
erkennen, dat hij hier den schijn op zich heeft geladen van
eens een proefje te hebben willen nemen, hoe ver de onkunde
en eenvoudigheid van het publiek gaan zou, en minder
dien van de preciese waarheid gezocht te hebben. En
185
toch de zin, die tot geheel alldere uitkomsten leidt, is voor
iemand, die in de oude Germaansche talen goed te huis is,
niet zoo heel moeilijk te vinden.
De dichter van het distichon klaagt, dat geen mensch
goede verzen kan dichten te midden van het barbaarsehe:
)) eils scapiamatziaia drincan." Deze woorden zijn door een
later afschrijver, die ze niet verstond, bedorven, en ook voor
ons op het eerste gezicht onverstaanbaar. Doch wij zien,
zij stoorden den Romein in zijne letteroefeningen ; zij werden
dus niet op de gewone wijs gesproken, maar gezongen of
uitgeschreeuwd. Dit, in verband met het opschrift: De conviviis
barbaris (Over de gastmalen de?' barbaren) en met het
zeer ver,staanbare drincan, geeft dadelijk licht. De dichter
heeft het oog op drinkgelagen of slemppartijen van lustige
Germanen, waar het zoo luidruchtig toeging, dat het de
buren hinderde. Bils, scapiamatziaia d?'incan, is dus een uitroep,
bij zulke gelegenheden gebruikelijk, en wel zoodanig
een, waarmede eene drinkpartij begon, en die al het volgende
getier liet vooruitzien. Het alleenstaande eils, dat z6ó gespeld,
in ge ene Germaansche taal te vinden is, kan dan wel niet
anders zijn, dan goth. hails, ohd. heil en heilo, ags. hát en
haelu, osaks. hét, ons heil, dat, als uitroep gebezigd, niet
alleen een groet was en hetzelfde beteekende als gr. Xai(!é,
lat. at'e en salve (wees gegroet, bonjour!), maar dat ook, als tusschen
werpsel van vreugde, ter vertaling diende van)) o8ianna!
oaanna!" (hozanna! hoezee!) - Scapiamatziaia baart meer
moeite; het is blijkbaar meer dan één woord. In scap- herkent
men het werkwoord 'skapjalt, schaffen; in het laatste ia
het g. jak (na afval der h: ja), dat en of ook beteekent. Maar
wat is het overblijvende ·iamatzia-? - -iam (-jam) kan een
uitgang van 8kapjan wezen, en dan zal het overblijvende atzia
of atzja staan voor atasja, drinkgereedschap. De zin wordt
dan: Hoezee! of Bonjour! Laten we beker.~ elt drinken schaffen!
of, zoo men drincan in drincam verandert: Hoezee! taten w~
bekers schaffen en laten we drinken I - Bij het onderstellen
dat er atzja te lezen staat, komt wel de zin goed uit, maar
Jaarg. VI. 13
186
IS er van de versmaat niets te maken; dit gaat echter, wanneer
men matsja (spijzen, eng. meat8) leest. Ofschoon ik
vroeger van geen versmaat sprak, die mij onverschillig
was, vertaalde ik om die reden: Schaf ook Spij8, en laten
we drinken! Vi' il men echter het metrum in orde bren·
gen en het vereischte zesvoetige vers (den hexameter) terug
krijgen, dan moet er een uitgevallen woord weder ingebracht,
en de Gothische spelling hersteld worden. Nu
weten de critici, die van het verbeteren van bedorven
teksten hun werk maken, dat niet zelden een woord, hetwelk
tweemaal moest voorkomen, eens is vergeten, en zoo ook
dat ééne van twee opeenvolgende gelijke letters niet zelden
uitgelaten is, vooral door overschrijvers, die, de taal niet
verstaande , de herhaling misschien wel voor eene fout aanzagen,
welke zij meenden te moeten verbeteren. Neemt men
daarbij in aanmerking, dat de Romaansche volken de h niet
uitspreken, en ze ook uit Latijnsche woorden niet zelden
weglaten, dan is de volgende lezing, die een onberispelijk en
hexameter oplevert, niet onwaarschijnlijk de ware;
Intërj Häils! Göt'ï'/cum, Hëi'ils /1 Skapjäml il2ätzJa jal drinkan.
Hierin is niets veranderd, dan dat de onmisbare h hersteld,
één uitgevallen woord hail8, zonder hetwelk het vers
te kort is, weder ingelascht, en eene min 8capjam mat~a dubbel
geschreven is. De beteekenis is dan: Er is geen denken
aan goede verzen te dichten te midden van het barbaarsche
geschreeuw: Hoezee! hoezee! Laten we eten en drinkert doen
aanrukken!
Men zal moeten erkennen, dat de zin zóó gezond is en
niets te wenschen overlaat. Maar dan is het ook niet anders
denkbaar, dan dat eils hetzelfde woord is als hails. Dat de
Latijnsche h geene positie maakt, weet iedereen; maar zulks
bewijst niet, dat de Germaansche het niet kon doen? Bij de
kunde, die de Heel' B. V. overal aan den dag legt, is het
niet denkbaar, dat hij niet zou weten, dat de Germaansche
lt toen, en nog eeuwen later, als eh lnidde, en dat men die
uitspraak zelfs op het Latijn toepaste, en daarom lang michi
187
en nichit, voor mihi en nihil schreef. Inter hails fjoticUlJl moet
derhalve aldus gemeten worden: ïntër/ hüils gatt/ cum enz.
en dus is hails of eils eenlettergrepig. Doch aangenomen,
dat Schrijver gelijk had, dat eils werkelijk in dit vers als e-ils
moest gelezen worden, dan bewijst de mogelijkheid der oplossing
in twee lettergrepen immers juist hetgeen ik vroeger heb
willen aantoonen, dat er een tweeklank, d. i. twee verschillende
klinkers, in eils lag. Den schrij ver kan het wel niet
on bekend zijn, dat. de Latijnen, zoowel als de Grieken,
wanneer de versmaat het vorderde, een tweeklank in twee
lettergrepen \'erdeelden, b. v. Orphe-üs voor Orpheus, albóï
voor alboi enz. Of de klemtoon op,de eerste of op de tweede
vocaal valt, doet hier niets ter zake.
Ik kan niet voorbij hier aan te teekenen, dat ik,' door het
woord goticum bedrogen, met GRIMM en anderen de Germaansche
woorden voor Gothisch heb aangezien. Een vriend
heeft mij doen opmerken, dat de dichter in Afrika onder
de Wandalen woonde. Wij hebben hier dus Wandaalsch,
geen Gothisch; goticum beteekent dan eenvoudig zooveel als
barbaarsch.
Ik ben zoo goed als zeker, dat Schrijver meel' critisch
zou te werk zijn gegaan, zijne argumenten betel' gewogen
en misschien nooit aan zijne stelling: goth. ai = i, zou gedacht
hebben, indien hij niet meende die leer door eene
onmiddellijke openbaring van geesten van afgestorvenen
ontvangen te hebben. Het voorval is te merkwaardig
om niet ter kennis te komen van die lezers van den Taalgids,
die de » Orthographische E-legie" alleen maar bij den
titel kennen; het staat daal' anders te lezen op blz. 16-·18.
Tevens kan het strekken tot een proefje van E-legischen stijl,
waarover ik geen oordeel uitspreek. Het is genoeg te vermelden,
dat deze in den smaak valt van den bekenden verdediger
van SW AANENBURGS tot heden toe onovertroffen bombast;
zie J'&'d~pieflet voor Jutij 1864, blz. 61. De aanleiding
tot het mededeelen van de vreemde geschiedenis was Schrijvers
overtuiging, dat velen het vreemd zouden vinden, dat
13 *
188
de Gothen, volgens zijne bewering. met i, é, e~ en az zoo
achteloos omgesprongen en die letters onverschillig door elkander
gebruikt zouden hebben, terwijl zij bovendien, volgens
anderen, ai en au zouden hebben gebezigd om eene eenvoudige
korte e en 0 aan te duiden; en zulks niet, nadat die
letters bij hen lang in gebruik waren geweest en door den
tijd, gelijk b. v. in het Fransch, eene andere waarde hadden
kunnen krijgen, maar reeds terstond toen de Gothen
hUil letterschrift pas hadden aangenomen. De schuld kon dan
wel bij niemand anders liggen, dan bij den uitvinder ULFILA,
die verzuimd had, dat alles behoorlijk te regelell. De Heer
B, V. zelf vond het vreemd, dat ULFILA, met ruim 60 verschillende
hltterteekens, namelijk met het Runische, het
Grieksche en het Latijnsche alphabet, vóór zich, waaruit hij
voor eigen gebruik maar te kiezen had, bij die keus zoo
bitter onhandig zou te werk zijn gegaan, als men van geen
schooljongen zou verwachten. De Heer B. V. kon zich
dat niet begrijpen, even weinig als ik en menig ander. nJa,"
zegt ZBd. »dat is ook mij lang een onoplosbaar raadsel ge-
• weest, tot dat mij eindelijk door eene soort van geest ver-
• schijning deze geheimzinnige zaak zoo klaar is geworden
nals de dag." De verschijning zou te Ravenna hebben plaats
gehad, en daarom maakt Schrijver zijne lezers vooraf nader
met al het wonderbare van die stad bekend:
n Of alle the cities in Romanian lands
The chief and most renown'd Rallenna stands,
Adorned in ancient times with arros and arts,
And rich inhabitants with generous hearts."
DRYDEN.
"Ja te Ravenna, die wonderstad, waar de levenden ver"
dorstten en de dooden zwommen in het water; waar het
• water duurder was dan de wijn; waar Martialis een re"
genbak verre weg de voorkeur gaf boven een wijnberg,
n quum p088im (zegt hij) multovendere pluris aquam; te Ravenna,
)) de stad, die wonder boven wonder! sedert Martialis haar
» bezong, haar standplaats aan zee heeft verlaten en, voor de
189
» verandering, zich anderhalf uur landwaarts in heeft neerge
» vlijd; te Ravenna, de oude Koningsstad, achtereemolgends de
»zetel van Honol'ius, van Odoacer, en van Theodoric den groo
» ten Koning der Gothen, van wiens roemrijke heerschappij,
»even buiten de stad, de tempel Santa Maria della Rotondo
Il (lees: Rotonda), het mausoleum van Theodorics dochter,
)) een blijvend gedenkteeken oplevert; te Ravenna wáren nog
»andere geesten rond dan Guido Calvacanti met zijn door
» Boccacio zoo huiveringwekkend geschilderde, bloedige jagt;
» geesten zeker minder ontzettend, maar toch ook ontzag"
wekkend, die niet kunnen rusten, voordat zij het gewichtig
J) geheim, waarvan zij zwanger gaan, der wereld hebben gellopenbaard;
bij het verrijzen van wier geduchte stem Dr.
» te Winkel z~in ai! ai! en Prof. Roorda zijn ä! ä! zal ver
» geten, daar een ieder moet erkennen, dat het i! i! of ten
)) minste ai! i! moet lIeeten ...... "
Ontzettend! niet waar, Lezer? Die stad, waar de wijn.
goedkooper is dan water, die met een koningsdochter in haar
graf van zee wegloopt en zooveel vreemde combinaties laat
zien! de Heilige Maagd en zwangere schimmen; dooden, die
uit brooddronkenheid een koud bad nemen, en levenden, die
van dorst omkomen; MARTIALIS , toen hij in een melancholieke
bui veel met een regenbak ophad, en BOCCACIO, die, naar
men zegt, altijd de wijnbergen op hoogen prijs stelde; een'
geheim, dat een dozijn eeuwen een geheim zou g~bleven
zijn, en een woeste, bloedige jacht; een oude kerk en de
heele wereld; den stichter en den vernietiger van het rijk der
Herulenj een Romeinsch keizer; en eindelijk Prof. ROORDA
en mij. Men zou vragen, hoe komen ze zoo bijeen? en dat
alles in het kort bestek van één zinnetje van 23 règels! -
Doch luisteren we weer naar onzen verhaler.
11 Wie wenn auf einmal in die Kreise
Der Freun4e, mit Gigantenschritt,
Geheimnissyoll, nach Geisterweise
Ein ungeheures Schicksal tritt;
Da beugt sich jede Erdengrösse
190
Dem Fremdling aus der andren welt,
Des Zankes nichtiges Getöse
Verstummt und jede Larve fällt;
Und VOl' der Wahrheit mächt'gem Siege
Verschwindet jedes Werk der Lüge."
SCHILLER.
»Wie kal) die magtige geesten bezweren en dwingen, ons
»te woorde te staan? Dat kan MAFFE!, dat vermag MARINI,
Jl beiden grootc meesters in de zwarte kunst, genaamd istoria
» diplomatica. Zij openen hun tooverboek, en spreken het van
»den Aristophaanschen Socrates geleerde bezweringsformulier:
"El8'éTf Mjo', tij nolv7:ift1J7:oL NérpÉlat Toït;a' élt; i'Tfiaét~tjl!
» En de nevelachtige schimmen, gehoorzamende aan die roep})
stem, antwoorden met haar
(1Évaot vérpD..at
de&wftl:v epuvfecd.
» Daar verrijst de statige stoet en treedt uit het schemer"
duister in het helderste daglicht; en daar staat het gansche
)) koor in 't zwart gehuld. op een wit veld."
Uit alles blijkt duidelijk, dat de Heer B. V., toen hij dat
neerschreef, een visioen had of nog onder den indruk van
een voorbijgegaan visioen verkeerde. In zulk een staat hoort
noch ziet men goed, en is het oordeel geheel van streek.
Het is daarom niet zoo volstrekt onmogelijk, dat de overspannen
verbeelding van den Heer B. V. op een schemeravond
het formulier hoorde voorlezen en de schimmen hoorde
antwoorden; en dat, toen de hallucinatie haar toppllnt
bereikte, de donkerbruine letters op het grijsachtig geel
perkament voor zijn oog in zwarte schimmen veranderden,
die zich op een door de zon sterk verlicht veld in
een rij schaarden, en die de rust des doods expresselijk hadden
verlaten om den Heer B. V. iets mede te deelen, dat
sinds lang geen geheim meer was. Lieden. die met hallucinaties
beheht zijn, weten, dat het stikdonker alsdan in helder
daglicht verandert. Dat zulks hier in den hoogsten graad
moet hebben plaats gehad, blijkt uit het veld, dat zich zelfs
191
wit vertoonde. Zij, die zoo iets niet kennen of er nooit van
gehoord hebben, beoordeelen het doorgaans onbillijk en onrechtvaardig.
Zoo o. a. een vriend van mij, die na het
verhaal gelezen te hebben, knorrig en onvoldaan iets tusschen
de tanden mompelde, waarvan ik alleen de woorden parturire
en mus (in barensnood zijn en muis) verstond, woorden,
die ik meen wel eens in die volgorde bij HORATIUS aangetroffen
te hebben.
Nu men weet, hoe ik over de zaak denk, zal men gemakkelijk
begrijpen, dat ik het den Heer B. V. niet kwalijk
nemen kàn, dat hij SCHILLER op mij heeft afgezonden om
mij te voorspellen, dat mijn masker afvallen en mijn leugenwerk
verdwijnen zal. Ik wensch veeleer den heer B. V. van
harte toe, dat hij niet meer met visioenen moge gekweld
worden. Men beleeft er niets dan onaangenaamheden van;
zij benevelen den blik op het tegenwoordige en lichten den
sluier, die de toekomst verborgen houdt, niet op. Het laatste
blijkt daaruit, dat de voorspelling, wat mij althans betreft,
niet is uitgekomen, ik heb mijn )j ai! ai 1" nog zeer goed
onthouden. - Laten we nu eens zien, of de blik op het tegenwoordige
juist was.
Tot dat einde geef ik mij de eer » het koor van zwarte
schimmen" aan de geëerde lezers voor te stellen. Ik vrees,
dat dezen zich eenigszins te leur gesteld zullen gevoelen: het
zijn geene Gothen, zoo als men verwacht zal hebben; zij
hebben in » haar" taal geantwoord, in het Grieksch, het zijn
clus Grieken, Mijne Heeren, Grieken, die het Latijn en misschien
ook hun eigen taal tamelijk slecht uitspraken. Hier
zijn ze:
»f/iéXtT = fedt, JéXtf' = decem, 'JUXXHqJtXOÇ; = pac?jicu8,
vévJéTQtXlXt = vendïtr'ice, <plXtXCUQ0f' = fecerunt, JWVIXT(!tXt =
döltatrïce, X(!OVXtç; = cru cis ; <péXéT = fecit, ~tXéJWf'éVOV =
vicedom'inum; <ptXéT = fecit , J,éytTOQ = legitur, 'TC(!éTtO = pretio,
'TCQHH'VTLIX = praesentia, nQéxétO = pl'ecio, yé'VéXtIXVt = getteciani,
(!O/JTtXétIXVt = rusticiani, OtJVXlXtlX(!OV = uncial'um."
., De Heer B. V. roept uit: » Quid monstri hóc est!" wat
192
een monstrueus ding is dat! en hij antwoordt, met meer be·
daardheid dan men van zijn toestand zou verwacht hebben:
»Dit zijn doodeenvoudig in Ravennatische oorkonden van de
II zesde en ,zevende eeuw voorkomende formules (?), die klaar
» blijkelijk met verwaarloozing der Lat. orthographie, louter
»op den klank af met Grieksche letters zijn opgeschreven."
De vroegere opgewondenheid komt echter terstond terug;
blijkens de woorden: n vVat is daaruit te leeren ? Veel, zeer
»veel; meer dan wij voor onze e-Iegie behoeven."
Ik zie er niets anders in dan het bewijs, dat de uitspraak
. van het Latijn en het Grieksch toen ter tijd ook te Ravenna,
even zoozeer als overal elders (wat men trouwens lang wist),
in de deerni:swaardigste verwarring was; dat de i-klanken
den boventoon hadden; en dat men die, lang of kort, geaccentueerd
of niet geaccentueerd, onverschillig door ae, e,
i, ,Ct, H en t voorstelde, omdat men die letters in het classieke
Latijn en Grieksch, waar zij vroeger verschillende
waarde hadden, toen alle althans nagenoeg op dezelfde wijs,
te weten als i' 8, uitsprak; doch er is geen syllabe Gothisch
onder; voor het Gothisch is er niets uit te leeren. 'Vare dit
inderdaad in dezelfde verwarring geweest, de Ravennatische
oorkonden zouden zulks misschien verklaarbaar maken, doch
zij bewijzen evenmin, dat die taal slordig gespeld werd,
als het verschotboekje van eene Engelsche keukenmeid iets
aangaande de spelling van het Hollandsch bewijst.
Eenig nut hebben die Ravennatische oorkonden wel, in
zooverre zij nieuwe voorbeelden opleveren, die toonen, hoe
het met transscriptie van de eene taal in de andere gaat,
wanneer zulks op het gehoor af geschiedt. Geene twee talen
worden op dezelfde wijze uitgesproken, nog veel minder dan
twee verschillende dialecten derzelfde taal, en dit maakt het
overbrengen moeilijk. Bezit een volk een en of meer klanken
eener andere taal niet. dan hoort het die klanken àf in het
geheel niet, Of verkeerd. Wij kunnen er te onzent voorbeelden
genoeg van aanwijzen. De Hollanders kennen de Friesche
t,qj en ca, en de flauwe r vóór een medeklinker niet. Wat
193
is het gevolg hiervan? Dat zij, en zelfs de Friesche stedelingen,
tjal1c j Tjalling j Tjalk/md, Bodse, Pudgum , Hans, ben,
bonemmer , slatten of Blaten uitspreken en deels ook schrij ven;
in de plaats van tsjal1c, Tsjallirtg, TsjaUebird, Bordse, Pirdgum,
H arns, bern, bornetnmer, sleaten. - 'V ie niet slechts alleen de
algemeen bekende steden en steedjes langs den Rijn, wier
namen in alle reiswijzers te lezen staan, heeft bezocht, maar
ook op zijne apostelpaarden uitstapjes ter zijde af gedaan heeft,
die kent bij ondervinding de volstrekte onmogelijkheid om
menigen dorpsnaam , dien hij slechts uit den mond van landlieden
opvangt, in zijn dagboek op te teekenen ; hij kan dat
eerst, wanneer hij dien ergens geschreven heeft gezien. -
Iemand, die de uitspraak van het Fransch uit Duitsche transscriptie
wilde leeren , zou tot het besluit komen,· dat bien,
rien, besoin, point als biëng, rii!ng, besoang, poang moeten uit·
gesproken worden. - De Franschen kennen de Friesche t.~
niet, en kunnen de Hollandsche v en w niet onderscheiden;
vandaar hun Kier1cidès voor T,~er1c Hiddes, en het wenen en
ween1colonië'n, voor 1ienen en veen1colonië'n, van LAVELEYE, die
anders met het Hollandsch niet geheel onbekend schijnt.
De Romeinen bezaten sommige Germaansche klanken en
letterverbindingen niet, b. v. hr niet, en ai, dat bij hen eerst
ae en vervolgens e was geworden; daardoor verwarden zij hr
met de hun welbekende Grieksche 1'lt, en hoorden zij soms
alleen de a van ai, b. v. in Rhen( us) voor 'trien of hriin, en
sap(o) voor het Bataafsche saip(a). Zou dit reden genoeg zijn
om te beweren, dat hr als rh, en ai als a uitgPRproken werd?
Als men dat alles in aanmerking neemt, en daarbij te
gelijk bedenkt, dat de Grieken en Romeinen in het Gothische
tijdperk hun eigen taal zoo slecht en onregelmatig
schreven, als door den Heer B. V, te recht is aangetoond,
dan kan het niet verwonderen, dat de Gothen, die geene
e's noch o's hadden, bij het spellen van vreemde woorden
allerlei fouten begingen. Het is erger dan dwaas van de
Gothen te verwachten, dat zij de Grieksche en Latijnsche
woorden regelmatiger zouden gespeld hebben, dan de gelijk194-
tijdige Grieken en Romeinen zelven; en nog erger hun op
dien grond eene uitspraak te willen toeschrijven, die door
het Gothisch zelf op de ondubbelzinnigste wijze weersproken
wordt.
N adat de Heer B. V. uit dat téhund naast taihund, ge·
steund door het getuigenis der Ravennatische spoken, bewezen
heeft, dat ai een 11 eenklank" was; gaat hij (bI. 37) over
om aan te toonen, dat in ai soms ook de beide klinkers a
en i onderscheidenlijk gehoord werden. Te dien einde voert
hij »Gaino en Radagaisus aan, welke woorden in het Grieksch
Soms door Ta'lva (ga-ina) en <poaoyaïcrog (rodoga-isos) overgebracht
werden; en vervolgens Ahistolj, marpahis, sonorpahir,
lahip e. a. voor I Aistolj, marpais , sonorpair, ltlaip enz. Doch
ZEd. weet niet recht, hoe hij 1I zulk een staat van gescheidenheid"
moet opvatten. • Op het standpunt door paltir voor-
1I gesteld is het nog onbeslist, of het verbond door a en i
I) aan te gaan een symbool van cettc union chérie qui seule rend
»heureuJ,' (= tw.ee harten gloende aaneengesmeed~ maar die,
» hoe innig ook verbonden, nog altijd voldoen aan deze, door
l) ik weet niet welken geestigen Franschman, van de liefde
)) gegeven bepaling: c'est être deulJJ et n'étre qu'un) d. i. een
• soort van twee-eenheid zal opleveren, dan wel of bij de
II gesloten vereeniging de een geheel in de andere opgaat,
n de een zijn bestaan oplost in dat van de andere, de een
IJ op zijn best het verlengstuk wordt van de andere; of zeg
)) ik, uit zulk een huwelijk een tweeklank wordt geboren
)) of een lange a." (E-legie, blz. 38).
Vervolgens bewijst de Heer B. V. (blz. 38-- .i3) , dat ai
reeds vroeg Of werkelijk een open á voorstelde Of ten minste
á en tevens ei opleverde, en komt daardoor tot den twijfel,
"of de ai ooit een echten, aan GRIMMS bepaling voldoenden,
»in 't Gron. zoo veelvuldig voorkomenden tweeklank heeft
» gevormd."
Op blz. 29 geeft Schrijver het vermoeden te kennen, dat
»ai behalve een i en een vollen tweeklank, nog een anderen
II klank voorstelde, die den overgang vormt van a tot ä = e,
195
»dat a soms is geslonken tot ä." De grond voor dit laatste
vermoeden ligt wel is waar wat ver af,. namelijk in het Zend,
dat al vroeg e's schijnt gehad te hebben; doch er volgt uit,
dat de Heer B. V. ten slotte aan de gothische ai vier waarden
toekent: ai = i, ai, a en ä, en dat ZEd. eindelijk tot
het besluit komt, » 't is louter een: non liquet: ampliu.~."
(E-legie, blz. 29).
Uit dat 11 non liquet" (het is mij duister, ik weet er niets
van te zeggen) volgt, dat n het nieuwe licht, dat" den Heer
TI. V .• ) onder 't zoeken, over de uitspraak der Gothische ai
»is opgegaan", en dat ZEd. »niet onder de korenmate heeft
awillen stellen" (E.legie, blz. VII), eigenlijk op duisternis
neerkomt. Dat non liquet kan geen lezer der Kamper brochure
verwonderen; maar wat wel zeer bevreemden moet,
is, dat de Heer B. V., in volslagene onzekerheid aangaande
de waarde van ai verkeerende, toch nog de overtuiging kan
hebben, lldat de gewestelijke Groningsche stem den toets
»der WETENSCHAP zeer goed kan doorstaan (blz. VI), en blz.
47 zeggen kon »te willen trachten, op WETENSCHAPPELIJKE
»gronden te bewijzen, dat de Groningsche uitspraak zich
"hoogst zeldzaam in 't onderscheiden der zachte en scherpe
ne's vergist." Nu ai voor den Heer B. V. zoo wel i, a, ä
als ai kan wezen, en ook nog met de goth. ê en ei verward
wordt; nu ook volgens blz. 30-33, het Oudhoogduitsch en
het Oudnoordsch niet meer te vertrouwen zijn, nu is voor
ZEd. elke wetenschappelijke bewijsvoering natuurlijk een
schermen in den wind. - Het is onbegrijpelijk, dat de Heer
B. V. bij zijne verdere onderzoekingen niet zelf heeft gevoeld,
of gemeend heeft, dat anderen niet merken zouden, dat hij
zich allen grond onder de voeten heeft weggegraven. ZEd.
ontkent den grondslag, waarop de kennis der vocalen rust,
hoe is het dan nog mogelijk het Groningsch met de weten·
schap in overeenstemming te brengen? Hier bestaat werkelijk
een »dualisme", en in de verdere onderzoekingen aangaande
enkele woorden wordt inderdaad een drama gespeeld. Ik
twijfel echter, of Dr. STEINTHAL daarin, evenals in WIL196
HEL:M VON HU:MBOLDTS worstelen naar die waarheid, die eenmaal
eene geheele omwenteling in de taalbeschouwing zou
te weeg brengen, Ileine Art Tragärlie" zou zien. Immers er
wordt naar geen grootsch doel gestreefd, maar slechts naar
den trinmf van een veranderlijk en steeds veranderend dialect,
dat geene noemenswaardige literatuur -bezit, en wa~raan
de belangrijkste waarheden der wetenschap roekeloos
door Schrijver worden ten offer gebracht. Er ligt anders wel
iets deerniswaardigs in het schouwspel van een man van
kunde, voor wien eigenlijk geene wetenschap meer bestaat,
voor wien de schoonste en verrassendste harer resultaten
goene waarde hebben. Om enkele uitzonderingen, die meestal
gemakkelijk te verklaren zijn, worden de taalwetten àf omgekeerd
àf geheel geloochend. Omdat tailtund in têltand is
veranderd, en taujan tójis heeft opgeleverd - er bestaan
meer voorbeelden - hebben goth. ê en ó niet langer de
waarde van ia en ua; daarom zijn honderden van woorden
voortaan onverklaarbaar geworden. Daarmede is de wet ontkend
van het ontstaan der tweeklanken in het Indo-Germaansch,
die zich zoo duidelijk oYfJral openbaart, van het
Sanskrit af tot het N ederlandsch toe, en in het bijzonder
vooral in het Groningsch, dat er zijn ou voor oe in mouder,
zijn ij (= e + i) in nijt (niet), zijn ai of ui in ik raip of
ruip (riep) e. a. aan te danken heeft. Bopps bewonderenswaardige
ontdekking, de wet van het evenwicht der woorden,
door den Heer B. V- llde compensatiewet" genoemd, die reeds
zoo talloos veel verschijnsels heeft opgehelderd en er stellig
steeds meer en meer ophelderen zal, wordt (blz. 22) wel
niet geloochend, maal' van geringe waarde geacht, naar het
schijnt, alleen omdat zij niet volstrekt alles verklaart. Dool'
een en ander wordt elk inzicht in de afleiding en in den
samenhang der woorden onmogelijk gesteld.
Het ontbreekt mij thans aan tijd en ook aan lust om
Schrijvers bijzondere onderzoekingen te gaan napluizen.
Slechts nog twee dingen wil ik hier ophalen, die een helder
inzicht in den aard der brochure openen. Op blz. XII: staat
197
te lezen: DM en ziet het, ik laat mij bij mijn onderzoek vol\)
komen door dezelfde (P) beginselen leiden als de schrijver
n der N edl. Spelling, maar kom, doordien ik meer van 1'0
)) OPTOJ~ OP [het werkelijk bestaande) en Dr. T. W. meer van
» Ta {hOJq1Jnllw~ Mop [het theoretisch behoorlijke) uitgaat,
»tot andere uitkomsten. " Het gezegde, mij betreffende, is
waar; op het standpunt van algemeenheid, waarop ik gedwongen
ben mij te plaatsen, kan ik. waar verschil in het
• OJ!TOJ~ oP" bestaat, niet anders handelen, al ware het ook
dat ik zelf het D {hOJq1Jnllw~ JtOll" niet hooger schatte dan het
eerste. Doch ik heb de overtuiging niet erlangd, dat het den
Heer B. V. altijd om het D OVTOJ~ OV" te doen is. Wel van
geen woord is de afleiding zekerder dan van amechtig, uit
a- d. i. on- en machtig,. dit is op onweerlegbare gronden bewezen
door Prof. DE VRIES, Taalgid8 1. blz. 247 v. Daar
hebben wij dan het werkelijk bestaande, het OVTOJ~ OV van den
Heer B. V., maar dit is voor ZEd. niet gerfoeg; volgens
de E-legie, blz. 134, is het [theoretisch] niet noodig)) amech
»tig in den zin van aam· hechtig , d. i. naar den adem hijgend,
» van amacht af te leiden ," omdat het woord volgens Schrijver
ook uit adem en hechten, hichten, bestaan kan. De Heer
B. V. vraagt niet of het onzijdige ww. hechten, hichten,
d. i. hijr;en, waarin het begrip van adem reeds ligt opgesloten,
zich met den vierden naamv. van adem als voorwerp
laat vereenigen , of adem-hechten een verstandigen zin oplevert,
noch of adem hechtig ooit bestaan heeft. Hij vraagt dus
niet, wat werkelijk IS of W AS. Waarom is het ZEd. dan te
doen? Is het wellicht om overal en altijd een ander gevoelen
te hebben?
Het andere dat ik nog vermelden wil, levert een duidelijk
bewijs, dat men inderdaad voor iets blind wordt, als men
eenmaal voorgenomen heeft het niet te willen zien. Het betreft
de bovengenoemde Dcompensatiewet." Ik heb die, Taalgid8
V, 55, naar ik meen, door tal van voorbeelden bewezen,
nadat ik ze aldus geformuleerd had:
198
STELLING 111.
"In verscheidene Indisch-Europeesche talen, vom'namelijk in het
Oudgertnaansch, tag het streven om in de verschillende vormen,
van een zelfde woord het evenwicht te bewaren, wanneer er geene
oorzaken bestonden, die zulks orl1'aadzaam of onmogelijk maakten;
dat wil zeggen: Wanneer ee?~ woord door het aannemeJ~ van
uitgangen of achtervoeg,vels, verlenging of aanwas (mI. dus vermeerderdering
van gewicht) onderging, dan werd de vocaal van
den stam, als deze eeit tweelelanle was, door een eenvoudigen
lelinleer, als zij in eert zwaarderen lclinleer bestond, door een
lichtererz vervangen.
Thans zou ik dien regel nog algemeener stellen en zeggen:
Wanneer een woord in één gedeelte een aanwas beleomt, dan verliest
doorgaans een ander gedeelte iets van zijn gewicht.
De Heer B. V. zegt, blz. 22, noot 2, dat BOPPS ocompensatiewet"
meer een empirische dan een 0 causaalwet" is.
Ik meende, dat alle wetten in empirische wetenschappen,
waartoe ook de taalkunde behoort, door empirie opgemaakt
werden, )) zamenvattingen van feiten" waren; dat zelfs het
theoretisch behoorlijke uit het werkelijk bestaande werd afgeleid,
0 het {}éroQ1J7:t~W~ ~iov" uit D het 01lTro~ 011", en begrijp dus
niet, wat die opmerking moet beteekenen. Zeker is het, dat
de IIcompensatiewet" juist eene causale wet is, die de oorzaken
van tallooze verschijnselen aanwijst. Het oog moet er
echter voor openstaan, anders ziet men ze niet. Dit blijkt overtuigend
bij eene verklaring van den Heer B. V., waar ZEd.
meent, dat de compensatiewet )) niet kan worden ter hulp
"-geroepen ter verklaring van de vervanging der ai door i in
taihum - digumes." Dat diflumes, dat, blijkens den uitgang
-es, ohd. zal moeten wezen, bestaat niet, zeker niet als vertaling
van goth. taihum (wij tegen, betichtten), waarmede het
door den Heer B. V. vergeleken wordt; het zal zigumes
moeten wezen. De medeklinker doet hier echter niets af;
ik neem daarom de bedoeling der woorden voor de letter.
ZEd. wil dan zeggen, dat de ohd. vorm zigumes met i zich
199
niet door de compensatiewet uit Goth. taihum laat verklaren.
Dit is volkomen waar, omdat di(Jumes of zigumes niet van het
Goth. taihum is afgeleid, maar van een ouderen vorm in
de algemeene oude Germaansche taal, waarvan zoowel het
Gothisch als het Ohd. afstamt: die twee vormen bestaan
n aas t elkander, en de eene is niet ui t de andere ontsproten;
doch de wet van het evenwicht is hier zoo duidelijk
zichtbaar als maar ergens elders. De oorspronkelijke Oudgermaansche
vorm heeft naar alle waarschijnlijkheid geluid
tihumas. De i is in het Goth. in ai veranderd; de eerste lettergreep
tilt werd dus zwaarder, en daarvoor viel de laatste,
-as, af; doch in het Ohd. zigumes bleef de i kort, en kon dus
ook de lettergreep -as of -es blijyen bestaan.
lntusschen heeft de Heer B. V. mij. en misschien de Germaansche
taalkunde, precies door zijne vergissing eene niet
onbelangrijke dienst bewezen, door mij aanleiding te geven
om twee nog on verklaarde zaken, die den taalkundigen tot
nu toe nog al moeite hebben gebaard, naar het mij voorkomt.
voldoende op te helderen en als zeer natuurlijk in het licht
te stellen. Het eene is het antwoord op de vraag, hoe het
komt, dat de lste pers. van het mv. der Gothische werkwoorden,
b. v. tailtum voor taihumas, het teeken van het
meervoud ·as reeds heeft afgeworpen, terwijl het Ohd. zoo·
veel later den vorm zigumes meer ongeschonden bewaard
heeft. Het andere is het antwoord op de vraag, of het denkbaar
is, dat ai in de Gothische reduplicatielettergreep lang
was. Juist de wet van het evenwicht, die men bij die
vragen tot nu toe over het hoofd heeft gezien, geeft de antwoorden.
Vooreerst dient opgemerkt, wat de Heer B. V.
ook weet, dat het Gothisch zich van alle overige Germaansche
talen o. a. daardoor onderscheidt, dat het alle korte i's
en u's, vóór eene h of l' staande, in de tweeklanken ai en au
heeft veranderd. Eene tweede eigenaardigbeid is, dat die
taal nog een aantal ww. bezit, die in den ver!. tijd redu·
pliceeren, en in de reduplicatiesylbe den tweeklank ai hebben,
terwijl de vocaal in de andere Germaansche talen ken200
nelijk de korte i is geweest. Het Gothisch bezit dien ten
gevolge een aanzienlijk aantal werkwoorden wier stam zwaarder
is dan die der gelijkluidende woorden in de andere talen,
dan b. v. in het Ohd.; woorden met tweeklanken tegenover
Ohd. met korte klinkers. Volgens de » cornpensatiewet" moest
het even wicht zoo veel doenlijk hersteld worden; en waardoor
kon dat beter geschieden dan door het afwerpen van een
uitgang, die voor de beteekenis overtollig was? met andere
woorden, waardoor kon beter dan door verandering van tai·
hum-as in taihum, van hai-haldum·as in hai-haldum het verbroken
evenwicht worden hersteld? Bij het Ohd. zigum-es met
korte i, bestond die noodzakelijkheid in het geheel niet, bij
hi-haldum-es, ook met i, in veel geringer mate.
,\\r anneer in eene taal eenmaal eene verandering begonnen
is en zekeren omvang heeft verkregen, dan strekt zij zich
spoedig uit tot andere gelijksoortige gevallen, al bestaat daar
ook dezelfde oorzaak niet. Het afvallen van den meervoudsuitgang
van den 1 sten persoon moet, mijns inziens, in het
Gothisch het eerst hebben plaats gegrepen in den geredllpliceerden
verleden tijd, gelijktijdig met, of kort na den overgang
van i en ze in ai en au vóór eene h en r, en met dien
van i in ai in de reduplicatie. Dat die afval in het Ohd.
niet zoo vroeg plaats greep, kan alleen aan de kortheid der
vocaal in de reduplicatiesylbe worden toegeschreven, waaruit
omgekeerd volgt, dat deze in het Gothisch lang was.
Heb ik goed gezien, dan behoeft men zich voortaan niet
langer in allerlei bochten te wringen om met eenig fatsoen
te kunnen spreken van korte tweeklanken, waarmede de
Heer B. V. en anderen zoo in de weer zijn. Ik heb mij
van zulke dingen nooit eene voorstelling kunnen maken,
even weinig als van een bloeienden dooden boom of van ijskoud
kokend water. De eene tweeklank is wel langer dan
de andere, b. v. aai langer dan ai, doch ook de kortste moet
uit den aard langer wezen dan een eenvoudige klinker van
ééne mora. omdat er bij het uitspreken eener diph.thong
noodwendig een overgang van den eenen stand der mondbuis
201
tot den anderen moet plaats hebben, terwijl deze bij een zuiveren
klinker onveranderd blijft.
Ik eindig met nogmaals mijn leed te betuigen, dat de Heer
B. V. zijne krachten besteedt aan pogingen om de wetenschap
af te breken, althans om haar in discrediet te brengen, lieyer
dan aan het hooge re doel, aan haren op bouw. Ik wil
niet zeggen, dat ZEd. het publiek opzettelijk heeft willen
bedotten: zelfbedrog, citeerwoede en gemis van het juiste
begrip van hetgeen men door strikte eerlijkheid verstaat,
hebben aan de E-legie de richting gegeven, die zij genomen
heeft; bij eene strenge critiek der argumenten zou zij
gansch anders zijn uitgevallen. Moge het tweede gedeelte van
het non liquet; amptiu8 (ik hoop, dat het inzicht later komen
zal) in vervulling treden! Dan zal het den Heer B. V. ongetwijfeld
spijten, door vertoon van eene geleerdheid, die niet
altijd ter snede kwam, de aandacht der lezers van het minder
juiste zijner redeneeringen en gevolgtrekkingen te hebben afgeleid
en zoodoende oorzaak te zijn geweest, dat Dr. DE JAGER
als dupe met zijn opstel in den Tijdspiegel voor Juli eene niet
zeer schitterende figuur gemaakt heeft.
Nog eenmaal, het goede in de Kamper brochure hier en
daar verspreid, - het zijn wel is waar ruri, nante8 in gurgite
vusto - zal door mij niet veronachtzaamd worden, al
moest ik dan ook meer dan eenmaal erkennen, dat ik gedwaald
had; en al wist ik ook te voren, dat men van mijne
bekentenissen een gebruik zou maken, nog minder edelmoedig
dan de Heer B. V. en enkele anderen gemaakt hebben
van mijne bekentenis, dat dozijtt uit het Latijn en niet uit
het Fransch is overgenomen. en waaruit voortvloeide, dat de
spelling dozijn beter is dan dozein. De ijdele glorie van gelijk
te hebben haalt in mijn oog niet bij het zelfbewustzijn, met
al de krachten en vermogens, die ons zijn geschonken, naar
de waarheid gezocht en deze erkend te hebben, waar zij ook
gevonden wordt, bij bestrijders zoo wel als bij medestanders.
L. A. TE WINKEL •.
Jaarg. Vl. 14
BRILL'S NEDERLANDSCHE SPRAAKLEER
EN DE ONDERWI.JZERS.
( Vervolg).
Gaven cie in het vorige N° genoemde hoofdstukken ons
aanleiding over de oorspronkelijkheid onzer taal te handelen,
Hoofdstuk IV, & over de grammatische figuren ," dat thans
aan de beurt ligt, wijst ons op eene andere harer schoone
eigenschappen.
Het moge menigen jeugdigen onderwijzer vreemd voorkomen,
in BRILL'S Spraakleer ruim twintig bladzijden te' zien
wijden aan het toevoegen of onderdrukken van klanken aan
hei begin, in het midden of aan het einde eens woords:
veranderingen, die dikwijls zoo van zeI ven schijnen te spreken,
dat zij der vermelding naauwelijks waard zijn te achten,
- ik hoop de Lezers, welke van die meening zijn,
door de volgende regelen tot het inzicht te brengen, dat de
beoefening van Hoofdst. IV noodzakelijk is voor hem, die
een weinigje degelijke kennis van onze taal wil opdoen.
Wanneer wij door verschillende personen een zelfde gedicht
hooren voordragen, kan het zich voordoen, dat de
eene ons boeit en wegsleept, terwijl de andere ons koud laat
of verveelt Toch werden in beide gevallen dezeJftle voorstellingen,
denkbeelden, beschrijvingen of ontboezemingen
met volkomen dezelfde woorden tot ons gebracht. Het is
terstond in te zien, dat de reden van dit verschijnsel, indien
wij onze eigene stemming buiten rekening laten, in de wijze
ligt, waarop die voordracht plaats had, dus in het uiterlijke.
203
Evenzoo hangt de indruk, dien een woord op ons maakt,
dikwijls af van de overeenstemming, die er is, tusschen de
klanken, waaruit het bestaat, en het begrip, dat het voorstelt.
Men denke slechts aan woorden zoo als kletteren,
scheuren, schaven, schrappen, kraken, trillen, donderen,
sprenkelen enz., die de begrippen, welke zij vertegenwoordigen,
voor het gehoor aanschouwelijk maken.
Bij eenig nadenken hierover, wordt het duidelijk, van hoeveel
belang het is, eene taal te bezitten, die niet bestaat
uit willekeurige spraakgeluiden, waarmede men zijne denkbeelden
aan anderen kan mededeelen, maar uit zulke, die
in overeenstemming iijn met hetgeen zij te kennen geven.
Deze immers stellen eenen spreker of redenaar in staat, dieper
indruk te maken, terwijl de hoorders er meer heldere en
juister gevoelde indrukken door verkrijgen.
Als een voorbeeld hoe geschikt onze taal is om voor het gehoor
te schilderen, haalt KINKER in zijne» Proeve eener Hollandsche
Prosodia" de volgende verzen van BILDERDIJK aan:
De nacht daalde over 't meir; men landt in Rothaas baai.
Daar kromt zich 't bochtig strand met wonderbare zwaai.
Een rotit, op It kantig hoofd met wouden dicht bewassen,
Buigt over d' oever heen en spiegelt in de plassen.
Omhoog toont zich 't verbl~jf van Lodaas ~ffer8teen.
(DARTHULA.)
en van BELLAMY:
Nijdig dak, afgunstig vengster,
Laat het oog der zil vren maan,
Door uw digt gevoegde reeten
Bij mijn lieve Fillis gaan.
(Aan de MANE.)
Maar behalve in die schildering voor het gehoor, ligt de
meerdere voortreffelijkheid eener taal ook daarin, dat hare
spraakgeluiden op zich zei ven aangenaam zijn, en in woorden
en zinnen op eene het gehoor streelende wijze afwisselen.
Eene taal welke deze eigenschap bezit, noemt men meer bepaald
welluidend.
14
204
Het is dikwijls moeilijk, bij een oppervlakkig hooren, te
beslissen, of een woord of eene taal meer of minder welluidend
is. Als wij er aan gewend zijn een woord altijd
op dezelfde wijze te hooren uitspreken, en men doet het ons
plotseling in de ooren klinken met eene verandering van
klanken, waardoor het inderdaad welluidender is geworden,
zoo zal die veranderde uitspraak ons vooreerst geen genoegen
geven. Bij het vergelijken van de eene taal met de
andere, schijnt het omgekeerde plaats te hebben, en het vreemde
somtijds aantrekkelijk te zijn; want BILDERDIJK heeft
verklaard, dat toen hij zich buitenslands moest ophouden,
de Duitschers hem menigmaal' betuigden, dat zijn N ederlandsch
hun aangenamer in de ooren klonk, dan hunne eigene
taal, terwijl onlangs een vaderlandsch geleerde mij verzekerde,
dat het hem op een reisje in Duitschland was opgevallen,
hoeveel welluidender het Duitsch was, dan het Nederlandsch.
Om dus over de welluidendheid eener taal te kunnen oordeelen,
is het niet genoeg bloot op zijn gehoor af te gaan,
maar dient men te onderzoeken, of zij aan de eischen der
welluidendheid voldoet. Die eischen zijn tot twee hoofd·
zaken terug te brengen: ten eerste, kracht en nadruk; ten
andere, zachtheid en zoetvloeiendheid.
Gaan wij in 't kort na of onze taal die eigenschappen bezit.
Kracht en nadruk worden te weeg gebragt door het gepast
aanwenden van scherpe medeklinkers, die niet aan smeltende,
maar vooral aan korte of gesloten klinkers zijn ver·
bonden. . Woorden, die uit zulke spraakgeluiden bestaan,
vindt men, even als in alle Noordsche talen, in overvloed in
de onze: zij zijn de natuurlijke uitdrukking van de frissche
kracht den Germaanschen volken eigen. Welk een gelukkig
gebruik de dichters van zulke woorden kunnen maken,
doen ons, als een paar voorbeelden uit zeer vele, de volgende
dichtregelen zien:
Gewelt van wallen, dubbie gracht,
Ontruste honden, wacht bij wacht.
205
Beslagen poorten, ijsre boomen,
Geknars van slotwerk, breede stroomen ,
En d'ouvermurwde kastelein
Verzekerden op Loevestein
Den Grooten Huigen, buiten duchten
Van in der eeuwigheid l' ontvluchten.
VONDEL.
(HUGO DE GROOTS verlossing.)
IJlings stond Alastor op. en trilde
Van bruischend ongeduld, terwijl hij • Dood s I a g" gilde,
En klaauwen toonde, met geronnen bloed omkorst,
En 't bliksemteeken des Aartsengels op zijn borst,
In d'ijselijken strijd des hemels weggedragen.
Toen Lucifer, vol schriks gedonderd uit zijn wagen,
De onthelmde kruin verborg, en leenkroon en gebied
En morgenstar verzaaktè, en God de zege lief.
BIL DERDIJK.
(Ondergang der eerste Wareld.)
Minder gemakkelijk is het bij onze schrijvers en dichters
een ruimen oogst te garen van zachte en zoetvloeiende voortbrengselen.
Hiertoe wordt vereischt een rijkdom van woorden.
waarin smeltende klinkers en zachte medeklinkers de
overhand hebben, gelijk dit plaats heeft in het Italiaanseh.
Deze taal heeft eenen overvloed van woorden met de smeltende
spraakgeluiden ae. ai. ao. au, ea, ei, eo, en ,ia, ie,
io ~ iu, oa, oe, oi, 01~, ua, ue, ui, iei, uoi, waarin ieder der
klinkers afzonderlijk wordt uitgesproken, en de u als onze
oe luidt, terwijl men el' zelden van die opeenhoopingen van
medeklinkers in aantreft, die de Noordsche talen zoo hard
maken. Wanneer men hier nog bij in aanmerking neemt,
dat het Italiaansch eenige aan onze taal vreemde medeklinkers
heeft, die bijzonder aangenaam zijn voor het gehoor,
dan laat het zich wel denken, hoe welluidend en zoetvloeiend
die taal moet zijn.
Hoe verre onze taal daarin bij het Italiaallsch ook achter
staat, toch vinden wij bij onze dichters voorbeelden van
206
zachtheid en zoetvloeiendheid, b. v. in de volgende regelen
van BELLAMY:
Schoon, maar los en ongestadig
Is het lieve Lenteweder.
Gistren lachten al de bloempjes,
Al de kruidjes op de velden.
Zachtjes blies het westewindje
Zijnen adem door het 100ver.
Lieflijk vloeide 't zilvren beekje
Langs, met lis bekroonde, zoomen.
Alles lachte en alles juichte,
Maar! hoe los, hoe ongestadig
Is het lieve Lenteweder!
Hoor nu eens de winden loeijen.
(Het Lenteweder.)
en van J. J. L. TEN KATE:
ZOO ge aan den rotszoom van den vloed,
Die 't kleinst en zuidlijkst der Hebriden,
Vlug als het reehert aan zijn voet,
In luchte vaart schijnt door te vlieden,
Eene enge1schoone Maagd ontmoet,
Die, als een lelie door den regen
Met lood en droppelen bezwaard,
Het hoofd op de elpen borst gezegen,
Weémoedig voor zich henen staart;
Die, bleek gelijk de bleeke vlokken
Der sneeuw, die als een vloertapeet
De toppen van 't gebergte omkleedt,
Den wind doet ruischen dool' de lokken,
En, neêrgezeten aan den zoom,
In slapelozen droom gewiegeld,
Het oog, waarin een traan drop spiegelt,
Niet afwendt van den b1aauwen stroom ....
Eerbiedig dan haar zielsverdriet,
En 'k bid ti , Wandlaar, nader niet!
\WI-;LDA.)
207
Al heeft onze taal in den loop der eeu wen veel van hare
zachtheid en zoetvloeiendheid verloren, door het wegvallen
en doffer worden van klinkers 1) zoo als willio, wil; imo,
hem; buoz, boos; thionót, dient; iurtgarmt, jongeren; thanne,
dan enz. -- toch kan zij, in vergelijking met de overige Germaansche
talen, haren rang te dien opzichte nog steeds roem·
vol handhaven. Eene vergelijking met het Duitsch zal ons
dit doen zien.
In den regel heeft het Duitsch eene scherpe t of J, waal'
het N ederlandsch de zachte d of v heeft b. v. Tag, dag;
tauaend, duizend; Pahrt, vaart; Frieren, vriezen enz. De
Duitsche v luidt als f, en tegenover onze p en s hebben de
Duitsehers de scherpe pI en z (= ts) b. v. Pfand, pand;
Pjeit, pijl; zehn, tien; Zeit, tijd. De Duitsche ach is bij ons
voor de vloeiende letters, met llitzondering van 1', de zachtere
s, en voor w eene z, b. v. achlaff, slap; SchliUen, slede;
8chneiden, snijden; 8chmal, smal; Schwan, zwaan; 8chwarz,
zwart; &hwefel, zwavel. Bovendien bezitten wij nog de smel·
tende spraakgeluiden aai, ooi, oei en ieuw, die h~t Duitseh,
als men de tusschenwerpsels pfui en hui uitzondert, niet kent.
Het ontstaan van den tweeklank ou in onze taal (zie het
einde van het tweede hoofdstuk van BRILI:S Spraakleer) is
dikwijls het gevolg geweest van het streven naar welluidendheid.
en waar het Duitsch steeds al, ol of ul heeft, vindt
men bij ons in den regel het zachtere ou, b. v. lcalt, koud;
Holz, hout; Schutter, schouder. Onze g is dikwijls in de
zachtere j o\'ergegaan, of met eene voorafgaande tI tot ei
samengesmolten, waar zij in het Duitsch stand heeft gehouden
b. v. gegen, jegens; Gicht, jicht; sagte, zeide; Segel, zeil.
Evenzoo kunnen wij in het derde hoofdstuk nagaan, dat de
klankverschuiving en klankverspringing niet zelden ter bevordering
va.n de welluidendheid zijn aangewend, b. v. ter
voorkoming van het herhalen derzelfde spraakgeluiden: pelgrim,
tortel, martelen in plaats van perprim, torter en mar-
1) Een verschijnsel, dat helaas nog vool'twerkt, zie hl. 132 van dezen jaargang.
208
teren, gelijk men, met het oog op het Latijn, waaruit die
woorden zijn afgeleid, zou verwachten.
Keeren wij na deze uitweiding tot de grammatische figuren
in BRILL'S Spraakleer terug. Het zal thans gemakkelijk
vallen in te zien, dat zij middelen zijn, om aan de eischen
der welluidendheid te voldoen, die, behalve het oor streelende
klanken, ook eene gepaste afwisseling, scheiding en
gedeeltelijke onderdrukking van spraakgeluiden vordert, wier
opeenvolging het gehoor onaangenaam aandoet. Zij kunnen
echter dan alleen aan het doel beantwoorden, wanneer zij
worden aangewend door lieden van smaak en beschaving,
die met den aard der taal bekend zijn. en dit is bij ons niet
altijd het geval geweest. De aanzienlijken in den lande hebben
voor het meerendeel onze taal zoo lang geminacht en
verwaarloosd, - om liever stuksgewijze eene vreemde taal te
snappen, in plaats van er eene eer in te stellen, als leden van
een vrij en onafhankelijk volk, eene eigene taal te spreken
en die te helpen' beschaven en veredelen, - dat de minder
beschaafden een grooteren invloed op hare ontwikkeling hebben
gehad, dan wenschelijk was. Hun dienden dezelfde middelen,
die de welluidendheid kunnen bevorderen, niet zelden
om de taal ruwer en harder te maken. b. v. stem me , stem;
kribbe, krib; maged, maagd; hoor eens, hoor's; de feest,
't feest; ik straffede, ik strafte; om niet te spreken van het
verlies in buigingsuitgangen en het leelijk weglaten van de
n in den toonloozen uitgang en, als men spreekt 1).
Onze taal heeft intusschen hare schoone eigenschappen behouden,
en ondanks de aIleron gunstigste omstandigheden,
waaronder zij is ontwikkeld, zijn zij veelal gelukkig toegepast.
Zoo vinden wij in den regel. dat de onaangename opeenvolging
van twee klinkers of twee vloeibare letters verbroken
wordt door de inlassching van eenen medeklinker,
1) In het voorbijgaan zij hier opgemerkt, dat het voor eenige jaren gegeven
voorbeeld om steeds d' in plaats van de vóor klinkers, en dus d'onderste, d'arm
in plaats van de onderste, de arm te schrijven, geene navolging verdient. daar
het een nieuw middel tel' taalvcrhardillg is.
209
zoo als: zie-er, ziener; boosdoe-er, boosdoener; beeneren ,
beenderen; keller, kelder; durer, duurder, voor welke laatste
vormen het Duitsch steeds KeUer en theuel'el' heeft, en waar
laatstgenoemde taal, in woorden als Finàling en Jüngting, de
l onmiddellijk met de voorafgaande medeklinkers vereenigt,
lascht de onze eene toonlooze e in, waardoor de onaangename
opeenvolging van zooveel medeklinkers wordt weggenomen:
ja, al schrijven wij standvastig helm, melk enz., wij
spreken, gelijk· VONDEL wel schreef, hellem, mellek enz.
Dat scheiden van medeklinkers is ons zoo eigen, dat het niet
weinig moeite kost Nederlanders , die Duitsch leeren, woorden
zoo als fünf en MUch goed te laten uitspreken, daar zij
als van nature fünej en Milech zeggen. Is het niet mogelijk
onaangename verbindingen van medeklinkers te verbreken
door het inlasschen van klinkers, dan wordt er niet zelden
een der medeklinkers uitgeworpen, b. v. in de van deelwoorden
afgeleide voorzetsels: volgens voor volgends , blijkens voor
blijkends , enz. Het weglaten van eenen medeklinker in het
midden eens woords heeft ook nog plaats in een geval, dat
insgelijks aan het Duitsch vreemd is: we~r voor weder; door
voor doder enz. Maar genoeg reeds om te doen zien. van
hoe groot belang de beoefening der grammatische figuren in
onze taal is; want indien het gelukt bij de beschaafden meer
en meer den lust op te wekken, om onze schoone taal beter
te beoefenen en te gebruiken, dan kunnen, bij het streven
om het doffer worden der klinkers tegen te gaan, de grammatische
figuren uitstekende diensten bewijzen, om de welluidendheid
onzer tale te bevorderen.
NA S eH RIF T.
Bij het beschouwen van de beteekenis der grammatische
figuren, heb ik uitsluitend stilgestaan bij de welluidendheid.
Het zal echter den opmerkzamen beoefenaar van BRILL'S
Spraakleer, die acht geeft op hetgeen bI. 145 van dezen
210
jaargang is gezegd, niet ontgaan, dat ook de grammatische
figuren het hare bijbrengen om gewijzigde begrippen voor
te stellen. Hij lette b. v. bij de fJroth~i8 op woorden zoo
als leuteren, flodderen en fladderen; laaie (vlam) en gloeien;
luier en sluier; nijgen en knikken; wellen en zwellen
enz.: bij de epelzthesis op zwaar en zwanger; malen en mangelen
enz.
(Wordt vervolgd.)
A. M. KOLLl<;WIJN, N z.
_.===-:=====
W Arf ZOEKT DE Er11YMOLOGIE? WAT HEEFT MEN
TE VERSTAAN DOOR DEN INNERLIJKEN
VORM DER WOORDEN?
Vele jaren geleden vond ik in een onzer recenseerende
tijdschriften de woorden: Vere 8eire e.~t Beire per ~aU8fJ8 1) aangehaald.
De naam van den eersten schrijver of zegsman,
van wien zij afkomstig waren, werd niet genoemd, doch dit
verhinderde niet, dat zij een diepen indruk op mij maakten
en mij sedert steeds bijbleven. En inderdaad geen beroemde
naam is noodig om die ui.tspraak gewicht bij te zetten, ieder,
die maar een weinig doordenkt, ziet hare waarheid en belangrijkheid
in. Zij is eigenlijk niets anders dan het gevoel,
dat ieder verstandelijk ontwikkeld man bij zich zelven kan
waarnemen, onder duidelijke bewoordingen gebracht. Immers,
zoodra de menseh een zekeren trap van ontwikkeling heeft
hereikt, vergenoegt hij zich niet langer met de bloote kennis
van hetgeen voor oogen is, van de voorwerpen, die hem
omringen, en van de veranderingen, die hij om zich ziet
1) De ware kenllis van iets moel uit de oOl'~aken van dat iets ge,put worden,
211
voorvallen: hij wil ook hun onderling verband inzien, en dit,
ten minste voor zich zelven , weten te verklaren; hij wil weten,
en er zich rekenschap van geven, waardoor ze zijn en
zóó zijn, als hij ze ziet of meent te zien.
Die ingeschapen trek van den menschelijken geest openbaart
zich misschien wel het ondubbelzinnigst in deetymologie.
Of is het etymologizeeren wel iets anders dan het
gissen naar, of het opsporen van de oorzaak, waarom het
eene of andere ding of verschijnsel juist dezen of dien naam
draagt, en geen anderen? En dat etymologizeeren is niet
beperkt binnen den kring der geleerden, ook het volk doet
het onbewust.
Ik heb het opzettelijk Of een gis8en 1taar of een zoeken van
oorzaken genoemd, omdat men tweeërlei etymologizeeren te
onderscheiden heeft: een onwetenschappelijk, dat, ~onder toereikende
kennis en zonder veel oordeel, op den blooten klank
afgaat en daardoor niet zelden tot de belachelijkste afdwa·
lingen vervalt; en een wetenschappelijk, dat, zich duidelijk
bewust is van hetgeen het wil, dat, met vasten en zekeren
tred zijnen weg bewandelt, met groote omzichtigheid zoekt,
niet rust vóór hef zijne bevindingen op allerlei wijze heeft
getoetst en beproefd, en dat liever zijne onkunde belijdt, dan
schijn voor wezen en vermoeden voor zekerheid uit te geven.
Hoe men .over het zoeken, naar de afleiding der woorden
denken moge, zelfs beschouwd als handeling, die weinig of
geen practisch nut heeft, geene lichamelijke behoeften vervult,
geene stoffelijke belangen bevordert, het heeft zijne
ernstige zijde; dewijl 'het de onmiskenbare openbaring is van
het zooeven genoemde streven naar bevrediging van behoeften,
hooger da.n bloot zinnel~jke.
Het zal misschien sommigen lezers bevreemden, wanneer
ik zeg, dat ook het volk etymologizeert; maar indien het
zoeken naar het verband tusschen cie beteekenis en den klank
der woorden dien naam dragen mag, dan lijdt mijn beweren
geen twijfel, en dan is' er zeker wel niemand die el' nooit de
blijken van ontmoet heeft. Of is het verdraaien en gedeel212
telijk verhollandsehen van vreemde woorden en spreekwijzen,
van zoogenaamde stadhuiswoorden, geen bewijs, dat men getracht
heeft het woord voor zich zelven te verklaren? Een
paar voorbeelden uit eigene ervaring gekozen, zullen misschien
bij den lezer gelijksoortige herinneringen verwekken.
Ik vroeg eens aan een Friesch tuinman, wat hij daar zaaide
in dat bloemperkje. waarbij ik hem bezig zag. Het antwoord
was: »Heele jan troep" -- hij bedoelde heliotropen (zonnewenden),
die men ook door beschaafde lieden wel eens hoort
vermenschelijken en verkeerdelijk helianthropen (zonnemenschen)
noemen. Toen ik mij overtuigd had, dat ik den man
goed had verstaan, vroeg ik naar de reden van dien zonderlingen
l,1aam. Hij antwoordde mij, eenigzins verwonderd:
» Wel dat is duidelijk, het IS een jantroep ; men kweekt
immers zelden of nooit één enkel plantje aan, maar doorgaans
een heelen troep b~ieen.'· De man had dus een verband
gevondeu tusschen die welriekende bloempjes en jantroep ,
een begrip en eene. uitdrukking, die hij waarschijnlijk door
vergelijking van eelt janboel (een verwarden hoop) en helianthroop
voor zich zelf had uitgevonden. - Tunikanen, die hij
tuunkanen (d. i. tuinkanen) noemde, heetten volgens hem zóó,
omdat zij nooit in het wild, maar alleen in tuinen voorkomen.
- Ik kom tot anderen. Op eelle klacht over een dommell
streek, dien de meid mijner hospita had uitgericht, was het
antwoord van deze: "Wat zal ik u zeggen? het zijn dommestieken
; men geeft hun dien naam niet zonder reden."
Zou die vrouw het woord domestiek niet van dom hebben afgeleid?
- Dat de behoeftige klasse, die de medicamenten om niet
krijgt J de hechtpleisters niet van diapalm maar van diakenpalm
laat maken, is niet moeilijk te verklaren; en niet meer
bevreemdend is het, dat unguentum Neapolitanum in omgewende
Napoleon verandert. - Wanneer onze huismoeders, die er van
houden om zei ven te dokteren en te meesteren, zenebladen
en basiliclem in zenuwbladm en brasilicum veranderen, dan
komt dit kennelijk daarvan, dat zij etymologizeeren, en het
eerstgenoemde kruid met de zenuwen in verband brengen,
218
en de plant, die de bekende lIalf oplevert, uit Brazilie laten
komen.
De aangehaalde voorbeelden, zal men zeggen, behooren tot
de eigenaardigheden van bijzondere personen, maar zijn er
wel, waaraan het geheele volk heeft deelgenomen? Ongetwijfeld.
De woorden lJingadag en ZOnd'Jloed behooren tot de algemeene
beschaafde spreek- en schrijftaal; zij bewijzen, dat het
volk, Diesrlag en zinvloed of zundvloed niet meer verstaande,
er toch een redelijken zin aan heeft willen verbinden. Ook
Réderijkers, als vertaling van Rhétoricien8, meen ik tot deze
soort van woorden te moeten rekenen, en wel tot de best
geslaagde, gelijk men erkennen zal, als men de welbekende
woordenrijkheid der oude rederijkers in aanmerking neemt.
Hoe dwaas die volksetymologien ook lIijn mogen, zij zijn
het evenwel niet, die de Woordafleidkunde in zoo kwaden
reuk hebben gebracht, dat men spottenderwijze de gepastheid
van het woord etymologie heeft aangetoond door te zeggen:
.Ilt,i TO /'~ 'MyHV Tà fTv/,a," »zij heet etymologie,
omdat zij de etyma (de wortels) ni e t leert kennen." Een
Hollander zou misschien gezegd hebben: "de Afleidkunde heet
zoo. omdat zij van de waarheid afleidt." Van dien spot zijn
de grammatici zelven de schuld. die het soms niet beter maakten
dan het volk. - Ik zal den lezer niet vervelen met de
bekende afleidingen van lUCU8, te,9tamentum, testiculi, Jupiter,
Venu8 en dergelijke; ook heb ik wel niet noodig te verzekeren,
dat men thans op eene meer wetenschappelijke wijze te werk
gaat. Ik wenschte thans de vraag te beantwoorden; wat zoekt
de etymologie, wat verlangt zij bepaaldelijk te weten?
Lang had men geëtymologizeerd, goed zoowel als verkeerd,
eer men zich een bepaald en duidelijk begr,.ip van den aard
van het quae8it1~m (van het gezochte) had gevormd, een gebrek
dat hoofdzakelijk voortvloeide uit het gemis van een bepaalden
naam. Immers, hoewel de naam de zaak lIelve niet
is, noch aan de zaak iets toe~ of afdoet, even zeker is het,
dat men iets, hetwelk geen naam heeft, bezwaarlijk goed kan
leeren kennen, dewijl men dan een en houvast mist, waaraan
2]1
de kennis, die men achtereenvolgens van de zaak opdoet,
kan worden vastgeknoopt en zoodoende bijeengehouden. De
Duitschers hebben het zoover gebracht, dat zij eene uitdrukking
bezitten, die, naar mijne meening, gepast en gelukkig
gekozen mag heeten, juist omdat zij nagenoeg onverstaanbaar
is voor dengene , wien men de beteekenis niet verklaard heeft,
zoodat hij er uit zich zelven geenen zin, en dus ook geen
verkeerden zin aan hechten kan. De bedoelde uitdrukking
luidt innere Sprachform, wat wij zeer gevoegelijk door innerlijke
taalvorm kunnen overbrengen. Men is ze verschuldigd aan
den grooten hervormer der grammatica, aan WILI-IELM VON
I-IUMBOLT. Bij hem zeI ven echter was het begrip nog niet tot
volkomene rijpheid gekomen; het bleef voor zijnen leerling
Prof. STEJNTI-IAL over die voorstelling volledig te ontwik·
kelen en in een helder licht te plaatsen. Zij zal ons het
duidelijkst worden bij het beschouwen van een paar voorbeelden.
Een innerlijke taalvorm onderstelt het bestaan van een uiterlijkett
, en beide vormen worden niet alleen aan alle woorden,
maal' ook aan alle samengestelde uitdrukkingen en geheele
zinnen aangetroffen . Woorden, b. v. slang, schilderij, zijn
spraakgeluiden waarbij men denkt, waarbij men zich iets voor·
stelt. Een woord oefent derhalve twee werkingen uit: eene
uiterlijke en eene innerlijke: het treft als klank of geluid uiterlijk
het oor en wordt gehoord, en het treft innerlijk den geest
en verwekt eene voorstelling. Als klank heeft het woord slang
een ,bepaalden vorm, die het onderscheidt van andere klanken
als muis, hond, kat;· en die vorm is natuurlijk datgene,
wat men door den uiterlijken taalvorm te verstaan heeft. Maar
wat is nu de innerlijke? De bet eek en i s van het woord zal
men misschien zeggen. Men zou zich echter vergissen, indien
men óeteeke?tis nam in de gewone opvatting. als het
begrip, dat men aan den klank slang verbindt; de innerlijke
vorm is iets onveranderlijks, maar voorstellingen of begrippen
zijn zeer veranderlijk. Een dierkundige spreekt het woord
slang niet anders uit dan een scheikundige, maar zijne voor215
stelling is ongetwijfeld veel juister en vollediger dan die van
den laatstgenoemde. Intusschen is het woord voor beiden
uiterlijk en innerlijk hetzelfde, en het zou dat blijven al had
de chimist het in den zin gekregen om zoöloog te worden,
en juist de slangen tot de voorwerpen zijner bijzondere on·
derzoekingen gemaakt. De voorstelling slang zou voor hem
ongetwijfeld merkelijk zijn veranderd, zeer aan inhoud hebben
gewonnen, maar het wo 0 r d zou in die verandering
niet hebben gedeeld. Men heeft dus door innerlijlcen taalV01'
1n iets anders te verstaan dan hetgeen men gewoon is de
beteekenis·, te noemen. Eene slang heeft een kop, oogen,
een bek, eene tong van eene opmerkelijke gedaante, schubben,
schilden of ringen; zij is lang, rond, buigzaam, vlug
in hare bewegingen, eet, blaast of sist I en wat een zoöloog
al meer zou weten op te noemen. Naar niets van het opgenoemde
is de slang genoemd, de naamgever heeft dat alles
voorbijgezien om het oog uitsluitend te vestigen op de eigenaaTdige
wijze waarop het dier zich beweegt; die eigenaardigheid
heeft de keus van den naam bepaalt. Dat de slang is genoemd
naar hare slinge'l'mlik beweging, en dat het woord
eigenlijk de slingerende is, dat maakt zijn innerlijken taalvorm
uit. Meer beteekent dat woord eigenlijk niet; maar die ééne
bijzonderheid is MS het ware het punt, waaraan al de Qverige
bijzonderheden, die de voorstelling ,vlang uitmaken, zijn vastgeknoopt.
De beschouwing van het woord schilderij zal mijne bed.
oeling nog duidelijker maken. Sckilderij heet, als bekend is,
in het Fransch tableau, in het Italiaansch quadro. Die drie
wOGrde-n; klinken ieder verschillend, hebben ieder hun bijzonderen
uiterlijken taalvorm. De beteekenis der drie woorden
is dezelfde, daar het wel niet waarschijnlijk is, dat een Franschman
of Italiaan een ander denkbeeld van een schilderij heeft
dan een Nederlander. De iuuerlijke taa:lvorm intusschen ver'"
schilt niet minder dan de uiterlijke. De Nederlander knoopt
hij het woord ,~ohiltkrij degansehe voorstelling, t. w. die van een
be€childerd doek of paneel, met vergulde of zwarte lijst, vast
216
aan het 8childerwerk; de Franschman bij zijn tableau aan de
tabeUa of het paneel; de Italiaan bij zijn quadro aan den
vierkanten vorm der schilderij. De innerlijke taalvorm is
derhalve het veröindingspunt der voorstelling met het woord;
datgene wat beide gemeen hebben, de lias of sleutelring,
waaraan alle deelen en bijzonderheden van het begrip als
geregen of gehangen worden. Het is dus iets onveranderlijks,
even onafscheidelijk aan het woord verbonden als de vorm
aan de stof.
Een enkel voorbeeld zal toereikend zijn om aan te toonen,
dat ook bij geheele uitdrukkingen en zinnen een uiterlijke
en een innerlijke taalvorm op te merken is. Er i8, n y a, Es
giebt, ])er give8 zijn vier uitdrukkingen, die verschillend klinken,
en dus ieder een bijzonderen uiterlijken taalvorm hebben.
Hunne beteekenis is geheel dezelfde: maar de innerlijke taalvorm
is weder onderscheiden. De Nederlander zegt, dat de
zaak in quaestie ergens in de ruimte is, zich ergens in de
ruimte bevindt; de Franschman, dat een on bepaald iets, hetwelk
hij door it vertegenwoordigt, de zaak ergens heeft; de
Duitscher, dat een dergelijk onbepaald wezen, e8 genoemd,
de zaak geeft, oplevert; de Deen, dat die zaak ergens
gegeven wordt.
Uit het aangevoerde volgt vooreerst, dat de innerlijke vorm
van een woord wel is waar oorspronkelijk met zijne beteekenis
samenhangt, er een bestanddeel van uitmaakt, maar
dat die band in den loop der tijden door verandering der
bete eken is kan verbroken worden. Zoo beteekent lombard
(bank van leening) eigenlijk Lombardijer. De innerlijke vorm
was derhalve daaraan ontleend, dat voorheen vele Lombardijsche
kooplieden panden beleenden; men bracht toen goederen
van waarde bij den Lombard •. Nu is de Lombardijer uit
het begrip verdwenen, en alleen dat van leeninrichting gebleven,
zoodat de band tusschen het woord en zijne beteekenis
niet meer bestaat. Vervolgens, dat de innerlijke vorm
datgene is, waarnaar de etymologie zoekt. Immers het is
deze te doen om in de dingen die eenige bijzonderheid op
217
te sporen, die alleen in het woord werkelijk is uitgedrukt,
en waaraan de geest al de overige bijzonderheden, welke
het volledige begrip uitmaken I heeft vastgeknoopt.
Het begrip komt ook buiten de etymologie te pas. Het
was dan ook in geenen deele te haren behoeve, dat VON
HUMBOLDT die benaming uitdacht. Hij zocht naar het eigenlijke
onderscheid in de talen der verschillende hoofdvolken ,
en vond, dat het gelegen was in hetgeen hij met dien naam
bestempelde. Intusschen is het duidelijk, dat zij juist datgene
uitmaakt, waarom het in de etymologie te doen is.
L. A. TE WINKEL.
DE AFLEIDING EN SPELLING VAN OMTREN1'.
Bedrieg ik mij niet, dan is BILDERDIJK de eerste geweest,
die den vorm van dit woord heeft zoeken te verklaren. In
het 4de deel zijner Nieuwe taal- en dichtkundige verscheidenheden,
blz. 33, leest men: » omt1'ent is omgetrant, dat is om"
gestapt, omgegaan, van om en tranten, waarvan 't naamwoord
• t1'ant en het verbum frequentativum trantelen." vVat hij in
zijne Spraakleer, blz, 24&, zegt, is niet volkomen hetzelfde
en zeer verward; hij dobbert daar tusschen het tegenwoordige
en het verleden deelwoord, en houdt trant voor een substantief.
»Omtrent is omgaande [tegenw, deelw.], of liever
» (als participium praeteritum van een verbum neutrum) om"
gegaan, en derhalve van om en trant, d. i, loop, gang. \Velk
"trant eigenlijk tre-end, participium van tre-en of treden is,
"en een frequentativum trantelen maakt." - In zijne rerklarende
geslachtslijst is het wederom eenigszins anders. Aan
het slot van het artikel trant heet het: )) Ik merk nog aan,
"dat ons omtrent, in de omtreding is, van dit trant." 'l'rant
wordt daar genoemd een )) participium van tra-en (treden),"
De verwantschap van omtrent en trant is zeer goed mogelijk,
doch de afleiding van beide verkeerd, maar geheel in den
geest van BILDERDIJKS tijd, toen men gaarne alle woorden
VI. J aarg. 15
218
tot stammen, of zoogenaamde wortels, van twee of drie letters
terugbracht. De afleiding van treden gaat niet op, hoe men
omtrent ook neemt, hetzij als tegenwoordig hetzij als verleden
deelwoord. Tj'eden vertoont in alle Germaansche talen de tongletter
d, in het Hoogduitsche tretm natuurlijk, overeenkomstig
de wet der klankverschuiving, de t. Doch omtreut werd
reeds gebezigd door MAERLANT, STOKE, VAN VELTHEM ,
NOYDEKIN en andere Middelnederlandsche schrijvers; het
bestond dus reeds, en dat wel in zijn hedendaagschen vorm,
in het tijdperk, toen men nog niet, zooals tegenwoordig niet
zelden geschiedt, de d tusschen twee klinkers uitwierp, maar
er integendeel dikwijls eene invoegde, gelijk in belijdéU van
mnl. li-en, bevrijden van vrij, wijdm van mnl. wi-en, vlieden
van vliegen en andere getuigen. Als men dat bedenkt, dan
zal men erkennen, dat trant en (om)trent, als deelwoorden
van treden niet veel waarschijnlijks hebben. Trant, met de a
van den verleden tijd trad, behoort tot de onmogelijkheden:
de tegenwoordige deelwoorden hebben steeds de vocaal van
den tegenwoordigen tijd; en het verleden deelwoord van
treden luidt niet getrad, maar getreden, vroeger, en in het
Vlaamsch nog, (Jetrode1t, Was omtrent zooveel als omtre-end,
dan zou men, althans in het Middelnederlandsch I eene lange
vocaal, omtréértd, moeten hebben, gelijk in vriend van vri-en
(vrijen) en hd . .Feind van .ft-en (yrijen, haten); intusschen is
het overal en altijd onveranderlijk ollltrènt met de korte è.
Omtrent op te vatten als ongetrent, ongescheiden, van hd.
trennen, scheiden, gaat ook niet. Het woord trenrten is geen
Nederlandsch, en omtrent heeft omgekeerd geen evenbeeld
in het Hoogduitsch. Buitendien zou de overgang der n van
on- in m, vóór een keelklank 9, of een tOllgletter t, niet te
verklaren zijn; ook is de beteekenis van 01t(Jescheiden, die
omtrent dan zou moeten gehad hebben, met het gebruik van
dit woord niet vereenigbaar.
Wij moeten derhalve die beide afleidingen laten varen en
eene andere zoeken I die beter voldoet. Daartoe behoeven wij
niet buitenslands te gaan I zij is te vinden bij onze landge219
nooten de Friezen, namelijk in hunne oude wetten. Om echter
het woord in andere talen te herkennen, moeten wij ons
vooraf zijne vroegere beteekenis te binnen brengen. Deze is
reeds door CLIGNRT in zijne Bijdragen, blz. 65, bij de 10,le
fabel, opgemerkt en door voorbeelden uit andere schrijvers
gestaafd. Het was oudtijds een voorzetsel van plaats en beteekende
letterlijk rondom. In de genoemde 10de fabel wordt
verhaald, dat een man eene slang verstijfd van koude vond
liggen, haar opnam, koesterde en bijbracht; en dat de slang,
haar bewustzijn herkregen hebbende, zich om (rondom) den
man wond. Dit wordt uitgedrukt door de woorden:
JI J)oe want (voor wand 't) omtrent sinen here
Ende het dedem daer Soe 8ere."
)) Toen wond het (het serpent) zich rondom zijn meester en
deed hem zoo zeer." .
In den roman van W ALEWEIN wordt van eene jonkvrouw,
YSEBELE geheeten, gezegd, dat zij ringen omtrent (rondom,
om) haar beenen had.
I) Ende YselJele I die jonefrouwe fine,
Radde omtrent hare bene vinglterline."
In den roman van FERGUUT wordt gezegd, dat hij; aangevallen
wordende, I) al omtrent hem gMnc houwen," d. i. met
zijn zwaard om, rondom zich heen begon te slaan. Zoo
zeide men ook omtrent sich sim voor rondom zich kijken. -
Later. toen men de ware beteekenis van omtrent vergeten
was, kreeg het die van in de nalJijheid, en dat niet alleen
bij een voorwerp in de ruimte (omtrent de stad, omtrent het
kasteel), maar ook, door uitbreiding en overdracht van beteek
en is , bij een punt in den tijd en bij de grens een er hoeveelheid:
omtrent de1t avond (nabij het tijdstip, waarop de
a vond begint), omtrent PaacTten, omtrent den middag, omtrent
een gulden (nabij de grens, waar de waarde van eenen gulden
ophoudt), omtrent honderd personen.
Omtrent kan dus vervangen worden door: om, rondom,
omstreeks, om en nabij; het begrip, door om uitgedI'ukt, wordt
derhalve in alle opvattingen teruggevonden.
15 *
220
Hieruit volgt, vooreerst, dat men in omtrent met het woord
om, niet met het voorvoegsel on-, te doen heeft, zoodat , de
spelling ontrent, bij vroegere schrijvers voorkomende, niet
slechts met de uitspraak, maal' ook met de afleiding strijdt.
Vervolgens blijkt, dat om het hoofdbestanddeel der samenstelling
is, waaruit wederom voortvloeit, dat trent eene bepaling
moet zijn. Dit sch\int in strlid te wezen met het N ederlandsche
taaleigen) dat in den regel de bepaling v66r het
hoofdwoord plaatst. Wanneer men echter bedenkt, dat bijwoorden
niet zelden achteraan komen; dat bijna en intu88c1zen,
woorden van zeel' abstracte beteekenis, kennelijk omzettingen
zijn van nabij en t?mchenin, die meel' zinnelijke begrippen
nitdrukken, dan kan de orde, in omtrent gevolgd, niet ver·
wonderen; dan begint men te vermoeden, dat ook bij dat
woord eene omzetting heeft plaats gegrepen, en dat men
voorheen trent- of trendom zal gezegd hebben. 'Weet men
daarbij ook, dat het Oudfriesch het begrip van rondom door
trind umbe en tnmd om uitdrukte, en dat het Deensch nog
heden ten dage trind om zegt, dan zal men niet aarzelen ons
omtrent te erkennen voor de omzetting van twee woorden, die
aan ofr. t/'ind umbe en deensch trind om beantwoordden. Doch
wat is nu eindelijk trertt? Dit leert het N oordseh: trind is
in het Deensch en Zweedsch een bijvoegelijk naamwoord, dat
ook als bijwoord gebruikt wordt en rond beteekent , en dat
in het Deensch, evenals round in het Engelsch, ook op zich
zelf staande in den zin van rondom wordt gebezigd.
Omtrent is dns in den grond hetzelfde als rondom; de omzetting
geeft te kennen, dat het een abstracter begrip uitdrukt.
Er blijft ons nog over van de spelling te handelen. De
Oudfriesche, Deensche en Zweedsche schr~ifwijze stenen buiten
k~if, dat trent oorspronkelijk op een d heeft. geeindigd; het
Angelsaksische trendel (kring, cirkel), het Engelsche trendle
(as in een molen) en to trundle (draaien, rollen), die alle het
begrip rond bevatten, bevestigen het. Dit is echter voor ons
geene reden om de gebruikelijke spelling te verlaten, en,
221
gelijk sommigen op valsche gronden willen. orntrend, met
eene d, te schrijven. Die verandering zou niet het geringste
nut of voordeel aanbrengen.
Omtrend is voor ons niets duidelijker dan omtrell,t. dewijl
wij de beteekenis van trend vergeten zijn; men weet er alleen
verkeerde voorstellingen aan te verbinden, zooals uit
de etymologie van BILDERDIJK ell anderen blijkt. vVij hebben
den gemakkelijken regel aangenomen, aan de on verbuigbare
woorden de scherpe medeklinkers tot sluitletters te geven,
en zonderen alleen nog (adhuc, encore) uit, omdat zulks de
verwarring met noclt (nec, ni) voorkomt, en dus buiten
tegenspraak de duidelijkheid bevordert; doch waarom zou
men lloodeloos het aantal uitzonderingen met twee vermeerderen?
De consequentie toch zou dan ook de spelling wand
(nam, car) eischen, vermits d daarin evenzeer als in omtrent
door de etymologie gevorderd wordt.
L A. TE WINKEL.
DE VIER EERSTE.
Slordige menschen zijn onaangenaam, maar menschen die
buitengewoon, overdreven netjes zijn niet minder. Zoo gaat
het in het dagelijksch leven, en evenzoo in de wetenschap,
niet het minst in de taalkunde. Eene zuivere uitspraak, wie
stelt ze niet op hoog en prijs? Maar ze moet natuurlijk
blijven. Laat ze zuiver, welluidend, beschaafd, maar toch
vooral natuurlijk zijn. Wij Hollanders hebben, 't is waar,
eene groote neiging om de n, die op eene toonlooze e volgt,
niet te laten hooren, en te spreken van de hoeke, die we moete
leze. 't Is werkelijk in hooge mate leelijk , toch nog natuurlijk,
maar de hoekenn, dit; we moetenn tezenrt, dit is erger dan
leelijk, het is onuitstaanbaar; want 't is eene fout, die men
maakt, niet eene die men onwillekeurig begaat. Maar ik
wilde iets zeggen van de vier eerste en op deze wijze over de
uitspraak voortredenerend, kom ik er ... misschien toch wel.
222
Dezelfde keurigheid in het uitspreken der woorden, waardoor
wij belagchelijk en vervelend worden, dezelfde keu.
righeid nemen sommigen in acht ten opzigte van de woorden
zelve. Ik keek op, of ik te Keulen zeker verschijnsel
hoorde, toen mij voor de eerste maal gezegd werd ('t is nu
al eenige jaren geleden) )) de vier eerste" dat deugt niet, er
is maar één eerste, gij meent de eerste vier. )) Er is maar één
eerste" - 't is eene waarheid als een kerktoren zoo groot,
hoe is 't mogelijk, dat men haar niet ziet, maar nog erger:
hoe is 't mogelijk dat men zulk eene eenvoudige klare stelling
niet dadelijk toegeeft? Omdat, al zijn we een oogenblik
overbluft en al weten we niets te antwoorden, ons taalgevoel
toch blijft spreken en ons wijst waar we wezen moeten. Het
is reeds meermalen gezegd, de taal is niet de onvolkomene
uitdrukking van een volkomen denken, maar de vrij volkomene
uitdrukking van een onvolkomen denken. Streng
genomen, heeft men gelijk: van elke rij, van elke verzameling
is een de eerste; maar die strenge beschouwing is
in de taal niet opgenomen. In eene straat is van elke rij
één huis het eerste. Wij zeggen evenwel zonder ons tegen
de taal of tegen de waarheid te vergrijpen, dat iemand in
een van de eerste huizen der straat woont. Is deze uitdrukking
gebruikelijk, en ik beroep mij hier op ieder die
N ederlandsch verstaat, dan zien wij dat de strenge onderscheiding,
waarvan wij daar even spraken, in de taal niet
opgenomen is. Alles wat met betrekking tot de geheele uitgebreidheid
niet te ver van het begin verwijderd is, behoort
tot de eerste voorwerpen van de rij, Kan men spreken van
de eerste dagen der week, de eerste huizen der straat, de
eerste bewoners van ons land, de eerste bladzijden van een
boek I dan kan ook niets verhinderen dat wij spreken van
de twee eerste dagen, de vier eerste huizen, de twintig eerste
bladzijden. Ik ga verder en beweer, dat de eerste vim' niet
zoo juist de bedoeling uitdrukt als de vim' eerste. In de
cijferkunst heeft niemand eenig bezwaar om te spreken van de
eerste negentien termen van eene reeks die el' twintig heeft, en
223
het zal wel niet gezegd behoeven te worden, dat in eene reeks
van twintig termen de negentiende niet tot de eerste, in den
gewon en zin, zal gebragt worden, evenmin als men zeggen
zal, dat iemand aan het begin van eene gracht woont, wanneer
men een groot aantal huizen van die gracht voorbij gaan
moet., alvorens zijne woning te bereiken. Het blijkt ook aller.
duidelijkst, dat de taal afkeerig is van zulke keurigheid.
Men hoort de uitdrukking de eerste vier zeer zelden; zij is
het gevolg van eene spitsvondige redenering. G€eft men
zijne ondersteuning aan eene goede zaak, dan is men een
van de eersten, die voor haar in de bres zullen springen,
dat is niet de eerste, ook niet een van de eerste twee, drie,
vier, vijf of zes, maar een van diegenen, welke tot de eersten,
gelijk anderen tot de laatsten gerekend worden. Hierbij mag
volstrekt niet uit het oog verloren worden, dat het woord
eerste wel als een zoogenaamd rangschikkend telwoord gebruikt
wordt, maar niet gevormd is van een. Em'ste en laat8te
zijn superlatieven van de bijwoorden eer en laat, die ook als
bijv. nwo gebruikt worden. Wij hebben dus nog een argument,
dat niet van kracht ontbloot is. Kan het ongeoorloofd
wezen van de vier eerste te spreken, dan zijn de uitdrukkingen
de vier grootste J de vier verstandigste, de vier zwaarste
evenmin te wettigen en ook deze moeten dool' de grootste,
de zwaarste en de verstandigste vim' vervangen worden. Het
zou een mooije ruil wezen, als onze flinke natuurlijke uitdrukkingen,
die in den mond van het volk leven en dool'
ieder verstaan worden, plaats moesten maken voor andere,
die den stempel del' spitsvondigheid op het voorhoofd dragen.
Natuurlijk niet bij het volk, want al is de aanmerking van
den taalkundige volkomen juist, het volk gaat voort te
spreken, gelijk het sprak. In zekere gemeente b. V. gaat een
paard waden in een web of webbe, in andere plaatsen van
ons vaderland zoekt men in een web nooit een paard, altijd
de spin, die het weeft of geweven heeft, terwijl men het
paard laat waden in een wed. Hoe nu zoo velen aan de verbastering
van wed tot weo gekomen zijn, weet ik niet, maal'
224
dit is zeker, dat alleen teregtwijzing en het voorbeeld van
meer beschaafden eenen gunstigen invloed kunnen uitoefenen.
Wanneer we dus spreken van het vermijden of het verruilen
van uitdrukkingen, dan kan dit alleen gezegd worden met
betrekking tot het meer beschaafde, het lezende en schrijvende
deel der natie. Ik zou het betreuren wanneer bij dat gedeelte
der natie de in mijn oog verkeerde redenering ingang
vond en de uitdrukking de vier eel'ste door de eerste vief vervangen
werd. J. A. VAN DIJK.
BRIEVENBUS.
Een der geachte lezers van dit Tijdschrift vraagt mij een
plaatsje in te ruimen voor verbeteringen van gebrekkige opstellen,
omdat dit naar zijne meening een geschikt middel is
tot verspreiding van eene grondige kennis onzer taal. Als wij
elkander goed verstaan, dan ben ik het met hem eens. Eene
verbetering van fouten, vooral wanneer de redenen worden
opgegeven, waarom iets niet goed is en waarom men er dit
of dat voor in de plaats stelt, kan zeer nuttig zijn. Ik heb
tegen de verbetering Van opstellen met fouten anders dit
bezwaar, dat de vragen, die, al is het dan niet in den vorm
eener vraag, door een foutief opstel aan den leerling gedaan
worden, niet bepaald genoeg zijn en zeer dikwijls zijne krachten
verre te boven gaan. Als iemand een opstel tel' verbetering
heeft afgemaakt, dan moet hij niet alleen kunnen
zeggen waarom hij het eene veranderd heeft, maar ook waarom
hij het andere heeft laten staan. Ik heb daarom in mijn leel'~
boekje der N ederlandsche Spraakkunst een anderen weg bewandeld;
ik doe in dat boekje bepaalde vragen aan den
leerling b. v. Jan (wind, windt, wint) vijf knikkers van Piet.
De naaister (wind, windt, wint) de streng ga(a)ren op. Zijne
aandacht wordt op een bepaald punt gerigt en de moeilijkheden
worden naar zijne krachten berekend; hij heeft alleen
te doen met hetgeen tusschen haakjes staat en het overige
225
gaat hem niet aan. Geef ik echter het opstel met fouten
gelijk het da:!!r is, dan wordt de last, gelijk ik zeide, te
zwaar: spelling, woordvormen, woordschikking, gepast gebruik
van woorden en wat al meer komt alles voor zijne
rekening. "Wat zullen wij in ons Tijdschrift JlU met foutieve
opstellen beginnen? Eenvoudige zaken behandelen op de wijs
als ik in mijn leerboekje heb gedaan - het zou, dunkt mij,
eene bespotting van onze lezers zijn. Moeilijker stukken zonder
eenige aanwijzing, met zeer uiteenloop ende opvattingen en
verbeteringen en wijdloopige of korte, maar veelal zeer subjectieve
verklaringen, ik geloof niet dat deze wijze van behandeling
nut zou stichten. Wat dan? Ik neem de vrijheid
den geachten lezer een voorstel te doen. Er zijn verzamelingen
van foutieve opstellen in overvloed: ANSLIJN, ANDRIESSEN,
RENESSE, VAN MOOOK, BOMHOFF, RENSSEN , BOESER, LULOFS
hebben met hun allen ruimschoots in de bestaande behoefte
voorzien. Laat nu ieder, die in ons Tijdschrijft gaarne een
plaatsje voor foutieve opstellen ingeruimd zag, een van deze
boekjes of boeken ter hand nemen en waar hij moeilijkheden
vindt, ze opgeven, dan kunnen wij deze punten opnemen en
beproeven wat vereende krachten vermogen. Zoo verkrijgen
wij bepaalde vraagstukken, over welke eene gedachtewisseling
hoogst nuttig kan wezen.
Bij de werkjes die ik boven opgaf, moet ik nog voegen de
~ Verbeteropgaven," uitgegeven bij VAN GOROUM te Assen.
De naam van den schrijver staat er niet bij. Ze behooren
echter tot de beste, die ik ken. Ik vermeld ze in de laatste
plaats, omdat ik wenschte mede te deel en wat de verdien·
stelijke Inspecteur van het lager onderwijs in Drenthe over
de verbeteringen in het algemeen en over enkele verbeteropgaven
in het bijzonder aanvoert.
Menigeen schijnt het verbeteren van foutive opstellen te
verwarren met het verbeteren der taal zelve en van 't eenmaal
gevestigde taalgebruik. 't Eene is geheel iets anders dan 't
andere. Hij, die zegt: » Men kan over dien man geen be226
paald o01'deel uitbrengen" zondigt tegen het taalgebruik. Die
voor» oordeel uitb1'engen" »oordeel vellen" in plaats stelt, verbetert
het foutive opstel, in overeenstemming met het taalgebruik.
Daarentegen, die b. v. zoo wilde redeneren; va1'en
doet men in een schip, in een rijtuig; gevolgelijk is d' uit·
drukking: » hoe vaart gij? verkeerd; men moet zeggen: Il hoe
is 't met uwe gezondheid." Of: llMen spreekt van een beetje
geld, van een beetje wate1'; maar beetje is de verkleining van
beet; en dit komt van bijten. Geld en water kunnen niet
door- of afgebeten worden: men kan er geen beetje van heb:
ben: men moet dus zeggen: eene kleine somme gelds; eene
kleine hoeveelheid waters." Of: » Er zijn vijf werelddeelen ,"
zegt de gevestigde taal. Maar d' aarde is de wereld niet;
dus moet men niet zeggen: we1'elddeel maar aat·ddeel." Die
nu zoo wil redeneren - en 't gebeurt - tast de taal zelve
aan. Zijn werk is spraakverwarring, in plaats van taalverbetering.
't Algemeen gebruik is koning 'e7t heel'; de gevestigde
taal is openbaar eigendom; niemand mag er willekeurig de
hand aan slaan, als aan zijne bijzondere bezitting. Alle gezonde
taalstudie, alle taaloefening, waartoe ook 't verbeteren
van foutive opstellen moet gerekend worden, hebben juist
ten doel, de gebruikelijke taal, met hare gevestigde woord·
verbindingen en woordbeteekenissen, te leeren kennen en in
den geheelen omvang meer en meer magtig te worden.
Dit is niet gemakkelijk. Er behoort oplettendheid, smaak
en tact toe, omdat de gebruikelijke taal zich niet overal gelijk
is. El' zijn streken van ons land, waar men, b. v. zegt:
Il 't is mi8erabel mooi weer;" in plaats van: Il 't is heel mooi
weer ," of zoo iets. Met eenigen smaak en taalgevoel zal niemand
de eerste uitdrukking kiezen. - Niet alleen de taal
van 't dagelijkscll leven J ook de boekentaal, vordert eene
oordeelkundige schifting. Zoo is J om iets te noemen, 't mis·
bruik, zelfs in spraakkunsten en spraakleeren doorgedrongen,
be8temd en O1tbe8temd te zeggen, in plaats van bepaald
en onbepaald; • een bestemd gevoelen," »een onbestemd lidwoord."
Dit is uit het Hoogduitsch, waaraan 't woord be22i
paatd ontbreekt, tot ont> gekomen. - Eveneens wordt maken
en doen, zelfs in de schrijftaal meer en meer verward, hoezeer
't onderscheid vroeger in spraak en schrift scherp werd
in acht genomen. En nog heden gevoelt denkelijk ieder,
dat eene reis dOe1t, iets anders is dan eene reis. mal.:en; dat
velen eene redevoering, eene preek, fjedaan hebben, welke
die preek, die redevoering zelven niet hadden gemaakt; dat
deze of die, welke van zijn beheer geene rekening kon doen,
er evenwel rekening bij maakte.
Heeft deze studie eigene moeijelijkheden, het groot gewigt,
't alomvattende, van dè taalkennis, in dezen zin g~nomen,
staat er tegenover; en die voor zoodanige beoefening
zijner eigene taal geene vatbaarheid heeft, kan als zeker aannemen,
dat de beoefening van andere talen voor hem dood
en onvruchtbaar zal blijven.
Hier nog enkele beschouwingen tot leiding.
De taal, de gewone spreek- en schrijftaal, is zinnelijk: ze
drukt uit 't geen ze ziet, 't geen onder de zinnen valt. Naar den
aard van ons wezen, blijft ze onveranderlijk bij dat beginsel.
Werkelijk komt de zon niet op, ze gaat even min onder;
dit is thans algemeen bekend: maar de menschen zagen en
zien haar, schijnbaar, op en onder gaan, en de uitdrukking,
eenmaal in alle talen gevestigd, blijft in gebruik, omdat het
verschijnsel voor 't oog 't zelfde blijft, hoewel thans door de
kennis anders verklaard. De walvi8ch, even als andere visch,
zwemt en leeft alleen in 't water. Op 't gezigt af, heeft de
taal hem een Vi8Ch genoemd, en blijft hem zoo noemen, hoewel
de natuurlijke historie, ingevolge onderzoek, het dier tot
de zoogdieren rekent.
Dit leidt tot eene andere opmerking: de verschillende beteekenissen
van 't zelfde woord. In de dageIijksche taal is de
walvisch een Vi8Ch, in de wetenschappelijke een zoogdier; d' eerste
beteekenis is die van 't dagefijksch leven; de tweede is eene
wetenschappelijke. - Dat hetzelfde woord verschillende be.
teekenissen heeft, kan niet genoeg in 't oog worden gehouden.
In de wetenschappen, in staa.t en kerk, is meermalen veel
228
verwarring, twist en strijd ontstaan, dewijl men uit het oog
verloor, dat één woord verschillende beteekenissen heeft,
't Noodeloos invoeren van menig nieuw woord, heeft dezelfde
oorzaak, namelijk, dat men vergeet, dat een woord
meer dan eene beteekenis heeft. I) Som beteekent het geheel,
't facit eener optelling," zeide men, I) diensvolgens moet men
eene rekel10efening geene som noemen; 1'dcen1cundig voorstel
is beter, N oodeloos: laat het woord som, zijne beide beteekenissen
behouden, en zoo veel andere er bij, als 't algemeen
gebruik er aan heeft gegeven: één en 't zelfde woord
heeft, of kan meer dan _e ene beteekenis hebben. 't Gebruik
laat zich dan ook niet van zijn stuk brengen; een som, in
den laatsten zin, is doorgaans in zwang gebleven.
Op alle beteekellissen, die een woord hebben kan: letterlijke,
figu lll'lijke, wetenschappelijke. dichterlijke, volstrekt
goede of kwade, enz. enz-, opmerkzaam te maken, ligt buiten
't bestek. Alleen eene enkele opmerking omtrent de bet1'
ekkeZijke beteekenis der woorden: ze schijnt velen onbekend.
Als voorbeeld. Men heeft iemand een boek geleend; hij houdt
het te lang. d' Eigenaar kon hem schrijyen: »ik wil mijn
boek weer hebben:" maar 't maatschappelijk verkeer vordert
zachtere vormen, en hij schrijft: "ik verzoek u, mijn boek
weer te zenden." Schrijft nu de nalatige terug: 11 Op uw verzoele
zend ik u het boek terug ," dan ontbreekt het hem aan
taaltact; hij kent de betrekkelijke beteekenis der woorden niet.
In 't wezen del' zaak is hij niet verzocht, maar gelast. Eene
verontschuldigende wending was noodig geweest; I) op uw verzoek"
is hier ongepast. -- Een enkel woord teekent den
graad onzer geest beschaving.
Met de zinnelijke opvatting der taal, staat het gebruik van
figuurlijke uitdrukkingen in naauw verband. De groote fout,
die hierbij 't meest voorkomt, is, dat men woorden met elkander
in één zin zamenbrengt, die onverbindbare begrippen uitdrukken;
of die te zamen ge ene denkbare voorstelling opleveren.
Eenige voorbeelden.
I) De bron van voorspoed had hem beschenen;" br@ en be229
schijnen zijn onvereenigbare begrippen; dit hebben allen gevoeld,
die verbeteringen hebben ingezonden. Maar: » hinderpalen
doorworstelen ," bij eenigen juist veranderd in uit dm
weg ruimen, is bij anderen » doorworstelen" gebleven. Evenwel:
palen door te worstelen, kan men zich niet voorstellen;
doorknagen kon, doch 't doet aan wormen denken, en 't
was daardoor een onedel beeld; een ander heeft: ',hinderpalen
doorworstelen, die zijne vlugt beletten ," ook dit is verkeerd.
Immers: hij kon in zijne vlugt over de palen heen vliegen?
Dat men, fig., zijn standpunt niet -kan va8thouden, dewijl
men dit lett. ook niet kan doen, is ingezien; maar de verbetering:
»houd er u (op 't standpunt) onwankelbaar staande"
is even verwerpelijk. 't Is voor niemand mogelijk, onwankelbaar
op een standpunt te blijven staan, zoo dat standpunt
losgewriggeld wordt, zoo 't hem begeeft. Anderen hebben,
eenvoudig en goed: "verlaat uw standpunt niet."
Met de fouten tegen het zinnelijke der taal en hare figuren,
staan zoogenaamde verbeteringen in verband, die men
onverstandig-naauwkeurig zou kunnen noemen.
)) Bij 't opkomen der zon, verbreidt zich 't licht over al 't
geschapene" als 't geheel voor 't gedeelte (synecdoche) nemen.
Met zekere scherpzinnigheid hebben enkelen al 't (Je,
ychapene veranderd 'in: de helft van 't geschapene, zonder te
merken, dat zij daardoor de geheele schepping alleen tot d'
aarde peperkten: en 't geen goed gezegd was, tot onzin maakten.
)) Van Mainz tot Bingen neemt de Rijn eene zuidwestelijke
rigting," is veranderd in: • eene west-zuidwestelijke rigting."
Te naauwkeurig voor 't dagelijksch leven: 't gebruikt maar
acht van de tweeëndertig streken van 't compas.
Een ander voorbeeld. "Branden en ademen zijn zeer verschillende
verrigtingen, en toch is tot beide 't zelfde noodwendig,
namelijk lucht." Hiervoor bij eenigen: )) namelijk,
zuurstof." Wat is hier nu beter, lucht of zuurstof? 't Eerste.
Wetenschappelijke termen behooren niet, dan bij hooge noodzaak,
in de taal van 't dagelijksch leven. Die er, tijdig en
ontijdig, mede te koop loopt, ontgaat den blaam niet van
230
pedant t~ wezen. Streng genomen is de laatste uitdrukking
» zuurstof" dan ook nog niet geheel juist: 11 zuurstof, met zoo
veel en zoo veel deelen stikstof getemperd." Daarentegen is
't woord. verrigtingen," in denzelfden volzin, aan de meesten
ontgaan. Verrigtingen zijn eigenwillige handelingen: branden
en ademen behooren hier niet toe; 't zijn werkingen.
Een paar opmerkingen omtrent punten van eigenlijke grammatica
of spraakkunst.
Om de schrijftaal nader bij de spreektaal te brengen, laten
velen de lid- en voornaamwoorden een, mijn, zijn, mI!, hun,
en zoo alle ,die mannelijk enkelvoudig op nuitgaan, in alle
naamvallen onverbogen; 't vrouwelijk eene, mijne, enz., in
acht nemende. De natuurlijke losheid en welvloeijendheid der
taal wordt hierdoor bevorderd; maar, men moet zich zelven
gelijk blijven; niet nu eens al, en dan weer niet verbuigen 1).
Men is vrij algemeen gewoon, 't bijvoegelijk naamwoord,
zelfstandig in 't meervoudig genomen, » de goeden," )) de boozen
," den uitgang n te geven, uitgenomen dan, wanneer 't
woord, dat voorgaat, er onder kan gedacht worden. Velen
schijnen te wijfelen, wanneer el' bij die bijvoegelijke naamwoorden
komt. B. v.: Alle menschen denken niet gelijk, er
zijn er vele of velen. 't Laatste alleen is goed. Er staat voor
er lJan, dat is )) van de menschen:" nu kan men redelijker
wijze het vorige woord 11 menschen" er niet bijvoegen, en
lezen: e1' zijn van de menschen vele menschen: wel zeggen,
,) er," dat is: van de menschen, IJ zijn er velen."
Onder 't geen zoo kan en ook anders, behoort een ruimer
of beperkter gebruik van leesteekens en van hoofdletters.
Hoe veel verschil hierin plaats moge hebben, ieder behoort het
voor zich zelven eens te zijn, en een vasten regel te volgen.
1) Dit kunnen wij den geachten beoordeelaar niet toegeven. Wanneer ik dan
eens de uitgangen gebruik en ze dan weder weglaat, al naal' de losheid, vloeijend.
heid, gepastheid of wat ook, het mijns inziens vorderen, dan blijf ik mij zelven
gelijk. Zon ik, omdat ik schrijf: dat is een handschoen van mijn vader, nu niet
meer mogen zeggen: ik ga tot mijnen vader en tot uwen vader? Ik geloof dat
dan de vrijheid het karakter van eene vrijheid verliezen zon, en werkelijk op veral'ming
van de taal ZOI! uitloopen.
DIJK.
KERN t d
t tijdsuitgang
kunnen
ein-
231
Tot zoover het verslag. Dezelfde lezer vraagt ook eenige
voorbeelden van Logische Analyse en eenige mededeelingen
de Stijlleer betreffende. Zeer gaarne zal ik aan zijnen wensch
voldoen. J. A. VAN DIJK.
WIJSTE 0]' WIJSSrrE?
In de handleiding van Dr. KERN lestukje 2e dr. bI. 27
wordt de overtreffende trap van het bijv. nwo wijs met ééne
.q geschreven. Men heeft mij gevraagd, of deze spelling te
verdedigen is, en of ik in de 3e uitgave haar volgen, of
voor die met eene dubbele s verruilen zal. Gaarne deel ik
mede, wat ik in dit geval zal doen, en om welke reden.
Bij de eerste oppervlakkige beschouwing schijnt de vraag
naauwelijks eene ernstige overweging waardig te wezen. Zelfs
is men geneigd hier aan eene drukfout te denken en zonder
verder nadenken de tweede 8 in te voegen. Immers de
stam van het bijv. nwo eindigt op eene 8. De uitgang van
den overtreffenden trap begint met dezelfde letter, en hoewel
in de uitsptar.k slechts een van beide gehoord wordt, zoo
wil men toch die tweede 8 schrijven, omdat de vorming van
het woord haar vereischt. Bij de gelijkvl. werkwoorden,
wier stammen op d of eindigen, heeft in den onvolmaakt
verleden tijd hetzelfde plaats; men schrijft eene dubbele of ofschoon men slechts de beginletter van den tijdsuit·
gang hoort.
Kwam de overtreffende trap van het bijv. nwo altijd voor
met den uitgang ste, er zou geen redelijke grond aan te voe·
ren wezen, waarom de eene 8 weggelaten zou moeten worden.
Dit is echter niet zoo, bij den overtreffenden trap
kan ook de toonlooze e van den uitgang weggelaten worden.
In dat geval is de tweede 8 niet te dulden. Niemand zal
toch willen spellen wijsst, om te voorlwmen, dat er gedacht
worde aan een vorm van een bijv. nwo wij, dat niet bestaat.
Nemen wij nu den overtreffenden trap wijst aan, dan kun~
nen wij daarnaast zeer moeilijk wijs/Jte toelaten, wanneer
wij namelijk acht geven, hoe de taal in andere overeenstemmende
gevallen te werk gaat.
In den derden persoon enkelvoudig van den tegenwoordigen
tijd der aantoonende wijs wordt de persoonsuitgang weggelaten,
wanneer de stam van het werkwoord op eene t ein·
232
digt; daar deze vorm echter voor geene verdere verbuiging
vatbaar is, kunnen wij er ook geene verdere gevolktrekkingen
uit afleiden. De uitgang van het verleden deelwoord,
van gelijkvl. werkwoorden. wier stammen op d of t eindigen,
wordt weggelaten: geál'andd, gehbedd, geduldd, geplanU,
geáoett, verloott, zijn even ongerijmd als wijsst. Niemand
schrijft ook zoo. Doch hoe doet men nu, wanneer deze
deelwoorden attributief gebruikt, en waar het noodig is, verbogen
worden? Zal men schrijven: eene afgeát'artdde woning,
e(me gehoedde kudde, (Jene geduldde overtreding, geplantte bloemert,
geáoette netten, 1Jetlootte vaI'kens? In het begin onzer
eeuw was deze schrijfwijze zeer in zwang en werd bij onze
beste schrijvers, v. D. PALM niet uitgezonderd, gevonden.
Thans wordt zij weinig, bijna in het geheel niet meer aangetroffen,
zelfs voor onverdedigbaar gehouden. Wanneer wij
in deze verbogen deelwoorden: gebrande, gehoede, gedulde,
geplante, geáoete, verlote, eene letter weglaten, alleen omdat
die letter in den onverbogen vorm niet geschreven kan worden,
waarom zoude wij dan bij wy'ste met eene andere maat
meten? Er is nog een analoog geval. Van woorden, die op
eene s eindigen, vormt men bij v . nw. door middel van het
achtervoegsel sch, Dan dient er weder eene s weggelaten te
worden: Parijs, Parijsch; Fries, Friesch; Sluis, Sluisch; enz.
Worden deze bijv. nw. verbogen, dan wordt ook de weggelaten
s niet weder ingevoegd. Ik moet evenwel bekennen,
dat het gebruik, zich voor deze schrijfwijze niet zoo stellig
heeft verklaard, evenwel zeer stellig in zulke bijv. nw., die
door het achtervoegsel sch van bijwoorden op s zijn afgeleid,
b v. dagelijksch van dagelijks; jaarlijksch van jaarlijks enz.,
doch dat doet hier weinig af; de vraag is eenvoudig, moet
men in verbogen vormen lettl::rs invoegen, die in de onverbogen
vormen waren weggelaten. Beantwoordt men deze
vraag toestemmend en geeft men de voorkeur aan wij8ste
en Sluissche, dan zal het heel moeilijk vallen, zonder inconsequent
te wezen, de spelling: geárandde, gehoedde, geduldde,
geplanUe, geáoette, verlootte, te ontwijken. Deze laatste
verlangt niemand. Ik hoop dus niet te veel te zeggen, als
ik beweer, dat dan ook niemand vrijheid heeft om van zijn
eigen beginsel af te wijken en wij8ste, .Parijssche, Friessche,
Sluisschc, te spellen, Voor de duidelijkheid of bijzondere gemakkelijkheid
behoeft men het waarlijk niet te doen .
•L A. VAN DUK.
OVER HET WEZEN VAN DEN ZIN.
Is het waar, dat de gewone definitie van den zin hoofdzakelijk
hierop neêrkomt, dat hij de uitdrukking is van eene
gedachte, zoo is er grond voor de vraag: wat is dan het
kenmerkend onderscheid tusschen woord en zin, daar toch
ook het woord als de uitdrukking eener gedachte kan beschouwd
worden? Wel bevat eene goede definitie van den zin
nog eene of andere nadere bepaling, bestemd om het onder·
scheid tusschen woord en zin te doen uitkomen; maar niettemin
wordt dat doel in meer dan éélle mij bekende definitie niet
zoo volkomen bereikt, dat het niet de moeite waard zou zijn,
opzettelijk het onderscheid tusschen woord en zin in het licht
te stellen.
Wat kan, mag men zeggen, de zin meer dan eene gedachte
uitdrukken? Iets hoogers , iets anders vermag de taal immers
niet? Maar drukt werkelijk het woord reeds eene gedachte
uit? Ongetwijfeld. Het woord vader, bij voorbeeld, beteekent
voeder, een, die voedt 1). Derhalve is deze naam ontleend
aan een oordeel over het hoofd des gezins geveld, aan den
naam ligt eene gedachte ten grondslag: het woord vader
is dus in zoo verre uitdrukking een er gedachte. Zoo hebben
wij in iederen naam van eenig voorwerp. werking of hoedanigheid
(om zoo te spreken) den gedenksteen eener gedachte,
die daarover gegaan is, eens oordeels daarover geveld. En toch
maken zulke namen, toch maken woorden op zich zelven
geen en zin uit. Dit gevoelt iedereen. Doch hoe het ken-
1) Van den Sanskr. wortel ptt, (ot welkeu in het Lat, pasco behoort.
VI. Jaarg. 16
234
merkende van den ZIn juist te vatten en uit te drukken?
Dat is de vraag.
Een woord is, wel is waar, de uitdrukking van eene gedachte
of oordeel, maar van een oordeel, eenmaal voor goed
over het voorwerp geveld: het woord, waarin de gedachte
besloten ligt, is een naam, een vertegenwoordiger eens voorwerps
of begrips geworden. Wie het woord uitspreekt, geeft
slechts een voorwerp of begrip aan, hetwelk het element
eener gedachte kan worden: het woord, hoezeer aan eene
gedachte zijn ontstaan dank wetend, getuigt van geen actueel
denken. Dat doet de zin. De zin is de vorm van het zich
voltrekkende denken; in den zin komt het woord voor als
element van een organisme, dat een dadellik geveld oordeel
uitdrukt. Zelfs al bestaat de zin uit één woord, gelijk in den
imperatief kom 1, toch is dat woord slechts element: want eerst
met het ongenoemde subjekt in verband wordt het verstaan.
ARISTOTELES vergiste zich zoo grovelijk niet, toen hij 1)
het onderscheid tusschen woord en zin hierin stelde, dat
een deel van een woord op zich zelf niets beduidt, terwijl
ieder deel van een zin op zich zelf wel iets beduidt. Hiermede
toch geeft hij blijk, dat hij gevoeld heeft, dat de elementen
van een zin woorden zijn, dat is, dat de zin eene eenheid
is met woorden tot elementen; dat het woord in den zin
als element optreedt van een organisme; dat het daar tot
de voorwaarde is geworden eener daad, der daad· yan het
zich voltrekkende denken. Trouwens, van eenen geest zoo
diep, van eenen blik zoo scherp, als die van ARISTOTELES,
was niet te verwachten, dat hij zulk een onnoozel oordeel
over woord en zin zou geveld hebben, als zijne woorden
op den eersten aanblik schijnen te behelzen. Neen! uit de
diepte van zijn inzicht is die uitspraak gevloeid: hij wierp
ze daar heen, zonder zijne meening geheel te uiten of eene
naauwkeurige bepaling van het wezen der zaak te geven,
onbekommerd, of wat hij gaf, ook een onnoozel aanzien
1) In het 20'10 hoofdst. van zijn geschrift over de Dichtkunst.
235
mocht hebben; van zich zelven gewis, en, even als de goddelijke
waarheid zelve, warsch van de zucht om vertooning
te maken. Voorzeker ook verklaarde hij dergelijke stellingen
mondeling nader, en hebben wij in hetgeen ons het geschrift
over de Dichtkun8t mededeelt, ter plaatse waaraán die uitspraak
ontleend is, slechts de aanteekening van eenen hoorder
van den grooten wijsgeer.
Wat ik hier nader heb verklaard, heb ik in de definitie
van den zin, vervat in de tweede uitgave mijner Syntaxis
getracht te kennen te geven, toen ik den zin J) een woord"
noemde Il of een zamenstel van woorden, dat de gedachte
uitdrukt, met haar onderwerp in verband." Een begrip
niet op zich zelf, buiten alle verband, en in het afgetrokkene,
maal' aan een voorwerp door den spreker verknocht, ziedaar
wat mij als de inhoud van àen zin voor den geest zweefde.
WEILANDS definitie, welke te oordeel en naar de woorden,
vervat in § 2 ti 7 van zUne Woordvoeging , hierop nederkomt •
dat • de zin de uitdrukking is een er voorstelling," mist de
aanduiding van de actualiteit des denkens. Zij zou beter
van toepassing zijn op een woord, dan op den zin, daar de
benaming voor8telling gemeenlijk in objektieven zin genomen
wordt voor het voorgestelde voorwerp of begrip, van hetwelk
het woord de naam IS.
Ook de bepaling, die de voortreffelijke HEYSE 1) van den
zin geeft, heeft, naar het schijnt, de volmaaktheid nog niet
bereikt. Zij luidt aldus: Zin (Satz) noemt men l) jede
vollständige, in sich geschlossene und für sich verständliche
Aussage over Aeusserung eines Gedachten." Daargelaten de
veelheid der woorden, die slechts bewijst, dat de auteur
zich zelven noode bevredigd heeft, is dit dezelfde definitie
als die, welke de oude StOïcijnen van den zin gegeven
hebben 2), met dit onderscheid, dat deze wijsgeren den zin
1) Dr. K. w. L. HEYSE, in zijne bearbeiding van Dr. J. c. A. HEYSE'S ausführl.
Lekr". d. deutschcn Sprachc, II. Bd.
2) De Stoïsche wijsgeren, die, gelijk bekend is, zich ook op taalkunde toelegden,
noemden den zin IfJOJvt, t11fwtvr;ut, TOV VOOI/ik/votl Wf!áYW1.TOÇ.
16<>
236
eene uiting noemden van eene gedacht wordende zaak, terwijl
HEYSE van eene gedachte zaak spreekt. Het verschil is geheel
in het voordeel der Stoïsche taalgeleerden: immers
dat passief tegenwoordig deelwoord, hetwelk de Grieksche
taal aanbood, maar het Hoogduitsch verwerpt, geeft juist
de actualiteit van het denken te kennen, terwijl het volmaakte
deelwoord, door HEYSE gebezigd, te weeg brengt. dat zijne
definitie beter op een woord, dan op een zin past: het woord
toch getuigt, dat er eenmaal iets gedacht is; de zin daarentegen
geeft te kennen, dat er dadelijk gedacht wordt.
De bepaling van den zin, dool' den Hoogleeraar T. ROORDA
gegeven (» een zin is een uitdrukking van een zin der gedachten"),
is door Dr. TE WINKEL beoordeeld 1). De opmerking
van de zwakke zijde dier definitie heeft dezen
geleerde als van zelve gevoerd tot de aanbeveling van
STEINTHAL'S uitspraak: »der Satz ist nur eine besondere
Anschauungsweise des U rtheils." Evenwel, zoo met deze
uitspraak eene definitie van den zin bedoeld is, zou men
daartegen moeten aanvoeren, dat zij den zin met den modus
van den zin schijnt te verwarren. Ik verklaar mij nader.
De zin, als zoo danig , drukt niets anders uit dan het oordeel
van den spreker. De volgende zin, bij voorbeeld: bemint
gij mij.? behelst de verbinding van de twee elementen: ten
eerste den persoon. door het persoonlijk voornaamwoord van
den tweeden persoon aangeduid, en ten tweede het begrip
beminnen. In de verbinding dezer twee bestaat het oordeel,
en verder kan het oordeel niet gaan. Hoe de spreker tegenover
dat oordeel gestemd is; of hij de gedachte zaak als
gewis of als niet gewis, als wenschelijk of als niet wenschelijk
beschouwt, dit gaat om buiten het gebied des koelen
oordeels en heeft met de logische zinvorming niets te maken.
Desniettegenstaande slaagt er de taal in, om de ziel, die
het oordeel begeleidt, de gemoedstemming , de wilsdaad van
1) In zijne Log. .dnal. Beschouwingen naar aanleid. van Prof T. ROORDA'
rerkonlledil1!J tn7..
237
den spreker bij de geuite gedachten onmiddellijk uit te drukken.
De verandering van de orde der woorden, de aanwending
van de aanvoegende of de gebiedende wijze des werkwoords,
of van het een of ander voegwoord, ziedaar de middelen,
welke der taal daartoe ten dienste staan. Doch in die »opvatting
," in die 11 beschouwing" van het oordeel bestaat de
zin niet: zij is niets dan de modus 1) van den zin: de zin
zelf is tot het uitgesproken oordeel bepaald.
Zal er een zin bestaan, zoo dient er een middel gevonden
te zijn, om uit te drukken, dat er een oor,deel geveld, dat
eene hoedanigheid met een zaak of voorwerp in verband
gebracht wordt. Hoe nu drukt de taal dit uit? Slechts in
talen, die de verbuiging der woorden kennen, bestaat daartoe
het ware middel. In talen zonder verbuiging kan men de
daad van het denken slechts door toon en gebaar, en in
het schrift. gelijk bij de monosyllabieke talen het geval is,
door de orde der woorden aanduiden. In de flexietalen
alleen wordt de buiten alle zinnelijke waarneming vallende
daad des geestes door grammatische middelen, door spraakklanken
uitgedrukt. Een pronominale klank, aan het naamwoord
toegevoegd en op het gezegde verwijzend, kenmerkt
het als het onderwerp eener rede, en dergelijke pronominale
klanken aan een verbalen stam toegevoegd en op het onderwerp
terugwijzend, stempelen hem tot het gezegde. Neem,
bij voorbeeld, het Latijnsche dominu8. Hier verraadt de
vorm, dat wij hier meer hebben dan een blooten naam van
een voorwerp; die vorm open baart, dat dit woord het bestanddeel
moet zijn eener rede: op dat woord is met den
nominatiefuitgang (8) een stempel gedrukt, die het als een
element doet kennen, waarmede een mens eh zijn denken
uitspreekt. Bepaaldelijk in dat deel der rede, hetwelk wij
1) Ik gebruik hier het woord modus in een nitgebreiden zin, die wel den modus
des werkwoords in eigenlijken zin inhoudt, maar zich verder uitstrekt.
2:18
werkwoord noemen, zien wij den spraakklank tot zijn ware
wezen en zijn oorspronkelijk recht teruggebracht. Van nature
is de spraakklank uiting van het dadelijke denken; maar,
eenmaal geschapen, wordt hij naam, herkenningsteeken van
voorwerp of begrip. Uit dezen staat nu wordt hij door de
persoonsverbuiging weder opgeheven, om, als werkwoord,
uitdrukking van de actueele gedachte te zijn.
W. G. BRILL.
OVER EENIGE ONPERSOONLIJKE UITDRUKKINGEN.
De opmerking is gemaakt 1), dat, wanneer de zin een gemeen
zelfstandig naamwoord zonder determinatief woord of
met het onbepaalde lidwoord, of wel een onbepaald voornaamwoord
tot subjekt heeft, er gemeenlijk eene omzetting
plaats grijpt, in dier voege dat het subjekt door het prae·
dikaat wordt voorafgegaan, bij voorbeeld: er zijn menschen,
er valt regen, er was een koning, er gebeurt iets.
Aan deze opmerking dient nog eene bepaling te worden
toegevoegd, namelijk deze, dat de bedoelde omzetting alleen
plaats heeft bij existentiale zinnen 2) of zoodanige zinnen.
die daarmede gelijk te stellen zijn, in zooverre als zij het
voorhanden zijn van eenige zaak te kennen geven, zonder aan
de wijze. waarop de zaak zich voordoet, gewicht te doen
hechten. Dus zal men wel zeggen: er was een Koning; ook
wel: er Zeefde een Koning; maar niet: er beminde een Koning
hartstochtelijk zijne gemalin. Wel: er zijn menöchen; ook wel:
1) Zie mijne 8ynta:tis, S. 119. I. 2 (bI. 9, 2de nitg.).
2) Wat existentiale zinnen zijn, zie de aan geh. 8yntax. aid. Il. 1. Aanm.
(bI. 10).
239
er loopen menschen; maar niet: er zzen menschen vaak schijn
voor wezen aan. Deze opmerking geeft ons tevens de reden
aan de hand, waarom die omzetting alleen dan plaats heeft,
wanneer het subjekt in een zelfstandig naamwoord zonder
determinatief of met het on bepaalde lidwoord, of in een onbepaald
voornaamwoord bestaat. Immers van bekende zaken
(door een zelfstandig naamwoord met een bepalend lidwoord
of een determinatief, of wel door een aanwijzend voornaamwoord
uitgedrukt) behoeft men het bestaan niet te vermelden.
Daarom zegt men wel:"" er wa8 een Koning, maar niet: er was
de Koning; wel: er loop en menschen, maar niet: el' loopen de
menschen; wel: er gebeurt ids, maar niet: er gebeurt dit.
En zoo zijn wij tevens den grond op het spoor gekomen,
·waarom in de hier behandelde uitdrukkingen de omzetting
regel is geworden, zoodat de gewone orde of vreemd klinkt
of gansch niet gebruikt wordt. Niemand zegt: menschen zijn
(voor er zijn menschen) , regen valt, een Koning wa.~ (maar
er valt regen, er was een Koning). De reden is deze, dat in
existent.iale zinnen werkwoorden voorkomen, die men gewoonlijk
als vorm woorden ontmoet, en op welke men derhalve
niet gewoon is den klemtoon te leggen. Bij de woordorde:
een Koning was, valt een hooge toon op was, en zulks
is strijdig met den gewon en toon van dit gemeenlijk als koppelwoord
voorkomend werkwoord. Omgekeerd, in zinnen,
die, ofschoon zij een concreet werkwoord 1) bevatten, niettemin
eenigermate de waarde van existentiale zinnen hebben,
zou de gewone woordorde meer klem op het werkwoord
leggen, dan m~t de verzwakte beteekenis, bloot van
een voorhanden zijn, bestaanbaar is. Zeg ik er loopen menschm
in de weide, dan beduidt dit zoo veel, als er zijn menschen
in de weide, die aldaar loopen; maar zeg ik menschen
loopen, men8chen loopen in de weide, dan vermeld ik bepaaldelijk
de handeling van loopen, als door die menschen verricht.
1) Wat men door eeu concreet werkwoord te verstaan hebbe, zie men in mijne
Spraakl. §. 90. B. 1. 1 (bI. 269, ;jd. uitg.).
240
Maar hoe in het Hoogdnitsch? Daar bezigt men wel degelijk
die omzetting, ook buiten den existentialen zin en bij
subjekten , van éen determinatieve bepaling voorzien. Men
zegt er: es lieMe ein König leirlen8IJhaftlich 8eine Gemahlin;
es betrachten die Le1tte oft als Wirlclichheit was nur Schein ist;
e.~ lebe der König; es geschieht rlieses. De reden, waarom men
in het Hoogduitsch aan de omgezette orde ruimer gebied
heeft kunnen toekennen, schijnt hierin te zoeken, dat aldaar
aan het hoofd van zulke existentiale zinnen niet als bij ons
een bijwoord van plaats (er), maar het onzijdige voornaamwoord
es (het) geplaatst wordt. Bij het gebruik nu van dit
voornaamwoord verraadt zich de zin niet zoo sterk als existentiaal,
gelijk dit bij ons met het bijwoord er het geval is 1).
Was nu aan de zinnen, welken die omzetting in het bijzonder
toekwam, het karakter eens existentialen zins niet
duidelijk merkbaar, zoo kon die omzetting zich lichtelijk tot
niet-existentiale zinnen uitstrekken.
Door de beschouwde omzetting komt het subjekt op de
plaats te staan van het praedikaat. Dit is niet zonder zeker
zonderling gevolg gebleven. Ik bedoel dit, dat het subjekt,
waar het uit een abstrakt substantief bestond, eenmaal op
de plaats van het praedikaat getreden, ook de gedaante van
een praedikaat aannam en in een adjektief overging. Aldns
in: het is warm. Deze uitdrukking zegt niets anders dan:
warmte is. Maar ten einde den klemtoon op het werkwoord
is te vermijden, wendde men de omzetting aan, en zeide:
het is warmte (gelijk men voorheen sprak, in plaats van hetgeen
wij thans zouden zeggen: er is warmte). Doch nu stond
het zelfstandig naamwoord op de plaats, waar men gewoonlijk
een adjektief aantreft; men zag den aard der uitdrukking
niet meer goed in, stelde zich onder het voornaam-
1) Dat het bijwoord BI' dient om het werlceti:jlc bestaan uit te drukken, en dus
voor een existentialen zin bijzonder geschikt is, zulks is door mij (na Dr. TE
WINKEL) opgemerkt op de aangehaalde bladz. 9 mijner Synt. ia de laatste regels.
241
woord het een on bepaald wezen voor, waaraan de hoedanigheid
warm werd toegekend en de zin het i8 warmte, ontaardde
tot de uitdrukking het is warm 1). Op dezelfde wijze zijn wij
aan de uitdrukkingen er wordt gedanst, er wordt gevochten, er
is gevochten geworden of, kortweg, er is gevochten, gekomen.
Zij beteekenen : dansen wordt (d. i, dansen geschiedt, vertoont
zich), vechten wordt, vechten is geworden. Maar de omzetting
alweder bracht de infinitief danscrt, vechten, welke infinitief
een substantieve vorm is, op de plaats van het praedikaat;
vandaar dat men dien substantieven vorm door den adjektieven
vorm des werkwoords, dat is, door het deelwoord en
wel het volmaakte deelwoord, is gaan vervangen, en voortaan
in plaats van: er wordt dansen, er is vechten geworden,
den vorm bezigde: er wordt gedanst, er is gevochten.
Het komt mij voor, dat de uitdrukking: het geeft (mij)
vreemd, mede moet verklaard worden uit zulk eene vervanging
van een substantief door een adjektief, daardoor veroorzaakt
dat het onderwerp bij omzetting de plaats van het
gezegde had ingenomen. Vreemd in die spreekwijze schijnt
oorspronkelijk een zelfstandig naamwoord te zijn, en wel
een (vrouwelijke) stamvorm van het werkwoord vreemden in
den zin van zich vreemd houden, zich vreemd aanstellen, zich
vreemd vertoon en 2). Zoo zou het substantief vreemde, vreemd (dat
tot het werkw. vrAemden staat als 1;reeze of vrees tot vreezen) , zoo
veel beteekenen als vreemde vertooning, wonderly'k verschijnsel,
wonder. Ook wordt het geeft (m{j) vreemd afgewisseld met het
geeft of het heeft (mij) wonder. De vorm fremde, die het woord
in de zegswijze: es dünkt euch fremde bij den Hoogduitschen
dichter GRYPHIUS heeft 3), in eenen tijd alzoo, toen het adjektief
vreemd (fremd) sints lang den vokaalklank van zijnen
1) Op dezelfde wijze is in het Fransch i1 fait chaud ontstaan nit i1 fait ahaleur,
Werkelijk kan men nog spreken van les chaleurs qu'il a fait,
2) Deze beteekenis is, ten minste in het Hoogd., aaugewezen door GRIMM: in
het d. Wörterb, in v, fremden.
3) Zie de plaats aangehaald bij GRI:I!M, in v, fremd, 6),
242
uitgang 1) had afgeworpen, staaft de meening, dat vrRemd
hier werkelijk oorspronkelijk een substantief is 2). Inderdaad
de uitdrukking het geeft V/'eRmd is volkomen analoog
aan de zegswijzen: mich nimt angst, mich hát haelr'; (d. i. verheling,
verberging), mich nimt tûr (d. i. toorn) J in welke overal
het woord, dat op de plaats van bet praedikaat staat, kennelijk
een substantief is. Dat niettemin vreemd in het geeft
vreemd, e,y nimt frMl1d, voor een bijvoegelijk naamwoord gehouden
is, blijkt uit de omstandigheid, dat het door het
bijwoord zeRr bepaald wordt, bij HOOFT: 't gaf hun zeer vreemdt,
en in FISCHARTS Bienenkorb: des halben nimt michs sehr fremd.
Hoe het zij, al zulke uitdrukkingen acht ik door omzetting
ontstaan: het geeft vreemd, het heeft of geeft wonder, staat,
mijns bedunkens, voor vreemd (vreemde) geeft. wonder geeft of
heeft, met dezen zin: wonderbaarlijkheid, dat is, iets wonderbaarlijks,
een wonderlijk verschijnsel doet zich voor. Alzoo neem
ik aan, dat geven, hebben, hier niet in den gewonen transitie
ven , maar in eenen subjektieven zin voorkomen, en zoo
veel als zich geven, zich hebben, dat is zich vertoonen, zich
aanstellen, zich opdoen, orttstaan, bestaan, beduiden. Op geen
andere wijze wordt in het Fransch het werkwoord avoir, en
in het Hoogd. geben gebruikt. Zeg ik in het Fransch il !I a
un arbre, zoo is arbre het logisch subjekt, en un arbre y a
is hetzelfde als U1t arbre est-là. In het Hoogd. is in: es
giebt ein Buch, het substantief Buch subjekt, en de uitdrukking
beteekent : een boek geeft zich, is aanwezig. Den subjektieven
zin van gelJen drukt het N oordsch uit door den passieven
vorm. Het Hoogduitsche es giebt, namelijk, luidt in
het Zweedsch det gifves en in het Deensch det gilJes of dljr
gives (er wordt gegeven). Ook in onze taal komt geven in
denzelfden zin van aanwezig zijn voor. in: het geeft nog regen
1) In het Oudhgd. namelijk luidde het framadi, fremidi (Goth. framathis), en
nog in het Miduelhgd. fremede, fremde.
2) Werkelijk komt in het Mhgd. een substantief fremde voor in den zin van
vreemdheid, het tegenovergestelde van gemeenzaamheid, in GOTTFRIED V .. N
STRASSBURG'S Tristan: daz gescnuof die fremde und die scham.
243
7Jan daag. Dat men bij de Hoogd. uitdrukking e8 giebt, het
substantief in accusativo gesteld acht, en schrijft: e8 giebt
einen Mann, is slechts aan miskenning van den waren aard
der zegswijze toe te schrijven. Mann is het logisch subjekt.
Niet alleen geven en hebben worden op die wijze in existentiale
zinnen in de beteekenis van ontstaan, bestaan. gebruikt,
maar ook maken, als ik zeg: het maakt ijs, het zal 1Jan nacht
heel wat ijs maken. Hier is ij.ç het subjekt, en makert is een
subjektief werkwoord en beteekent ontstaan. Faire beteekent
in het ]'ransch nagenoeg hetzelfde, als ik zeg it fait chaud,
it fait beau, d. i. chaleur, beauté (du temp8) e:ciste 1). In het
oudere Hoogduitsch zijn er buiten hebber&, geven en maken
nog andere gewoonlijk transitieve werkwoorden, die aldus
subjektief met de beteekenis zich opdoen voorkomen. te weten
nemen (reeds vermeldden wij de uitdrukking mich nimt
ang8t, mich nimt ttlr) , gaan, doen en steken. In ?n$'r thut
Noth, is Noth subjekt, even als in het oudere mir gét not 2).
Nemen is gelijk te stellen met grijpen 3), en beteekent evenzeer
doen bestaan, en, subjektief, bestaan. Ook het gebruik
van 8teken in denzelfden zin van doen bestaan heb ik in
onze taal vroeger aangewezen 4); neemt men nu ook dit
wer~woord in subjektieven zin, zoo heeft het mede de beteekenis
bestaa·r~, die wij werkelijk aantreffen in de Hoogd.
uitdrukking, mieh sticht der fürwitz, die GRIMM 5) aanteekent
en zam'enstelt met het Angelsaksische me bricdh 6) fyrvit,
woordelijk mij breekt nieuw8gierigheid. Breken, namelijk, su bjektief
genomen, beteekent ontstaan (aanbreken) 7), even als
steken.
1) Il fait bon is geen existentiale zin. Niettemin beteekent fait, even als a in
il ?! a, bier zoo veel als est. De uitdrukking komt overeen met ons, het is lek·
leer, het is prettig.
2) Zie GRIMM; d. Gramm. IV, 8. 249.
3) Zie dit Tijdschrift, Jaarg. V, No. 1. hl. 13 enz.
4) Aldaar.
5) t. a. pl.
6) 3. sing. praes. indic. van brëcan.
7) Breleen , transitief, beteekent eigenlijk doen open gaan, doen losgaan, los
244
Maar, wanneer de werkwoorden in die zegswijzen als
subjektieve werkwoorden te verklaren zijn, wat dan te denken
van den accusatief, die ze verzelt? Dat de na
den persoon bij zulke onpersoonlijke zegswijzen, zelfs in het
geeft mij vreemd, het geeft mij wonder, de accusatief, en niet
de datief is, blijkt onmiskenbaar uit vergelijking met het
Hoogduitsch, waar het heet: mich giM wunder, even als mica
hát wunder, mich hat fremde, mica nimt wunder, mich nimt
fremde, enz 1). De vraag aangaande den aard van dezen
accusatief betreft mede dien bij de onpersoonlijke werkwoor·
den, welke een inwendig gevoel te kennen geven, als mij
dorst, mij hongert. Reeds het Gothisch kent ze: mik thaûrseith,
mik huggreith. Daar nu deze uitdrukkingen een existentialen
zin uitmaken, vermits zij zoo veel beteekenen als
dMst, honger bestaat, zoo spreekt het van zelf, dat het pe
maken. Men vergel. een vat aanbreken, met het (subjektieve) aanbreken van
den dag. De dag wordt gezegd te breken, in den voortijd ook te raken, d. i.
te treffen (ein zu treffen), vandaar dageraat, d. i. dageraak (zie het opstel in
dit Tijdschr. t. a. pl.). In het artikel aanbreken van het Woordenb. der Nederl.
Taal door DE VRIES eu TE WINKEL, waarvan juist ue eerste Aflevering het licht
ziet, wordt de meening geuit, dat aanbreken slechts bij metonymie van datgene
zou gezegd worden, waarin de levensmiddelen geborgen zijn; dat men dus eigenlijk
den wijn aanbreekt, en niet ket vat. Wij kwamen tot een andere uitkomst,
te weten, dat breken en aanbreken, open gaan, opgaan, en in tránsitieven zin
open maken beteekenen , en dat dus het vat, niet de wijn wordt aangebroken. -
Zoo zal men wel meer het een en ander op enkele bijzonderhe!len van dat ontzag!(
elijke werk aan te merken vinden. Niet anders gaat het, wanneer men ten
behoeve van eenig speciaal onderzoek een van GRIMM'S groote werken raadpleegt;
!lan stuit men niet zelden op miu juiste qualificaties van kleine feiten. Doch het
zou eene groote mate van ijdelheid en ondankbaarbeid verraden, wanneer de omstandigheid
dat men zelf ééu van de ontelbare bijzonderheden, waaruit zulk een
reuzenwerk bestaat, toevallig anders, misschien beier inziet, gebruiken wilde om
ten koste van den anteur te triomferen. - Ook heb ik het verschil van gevoelen,
dat hier in eene kleiuigheid tussrheu de auteurs van het woordenboek en mij
bestaat, slechts vermeld, om de g-e1egenheid te hebben mijne landgenooten met het
"aanbreken" van het licht, dat het Woordenboek zal verspreiden, geluk te wen·
schea, als met eene gebeurtenis, die, terwijl zij ten spijt van kleingeestige vitzucht
den duurzamen roem der Heren DE VRIES en TE WINKEL verzekert, ons vaJerland
en onze letterkunde tot groote eer verstrekt.
1) Zie GRDIM d. Gramm. t. 1I. pI.
245
soonlijk voornaam woord bij dezel ven onmogelijk geacht kan
worden in den gewonen accusatief van het objekt te staan.
Voor dezen accusatief is evenmin plaats in de zegswijzen
het geeft mij vreemd, het heeft mij wonder. Bij gevolg dient
men naar eene andere verklaring van den accusatief in zulke
zegswijzen om te zien. Ik aarzel niet hem als een zoo te noemen
zelfstandigen of absoluten accusatief te beschouwen, welke,
gelijk zulks de accusatief in het Grieksch vermag, het voorwerp
aanwijst, waarin de uitgedrukte hoedanigheid aangetroffen
wordt. Zoo zegt men in deze taal à'Ayw TOV MXTVÀOV
(ik heb pijn den vinger), xáftvw TOV 'lró~a (ik ben vermoeid
den voet). Eveneens nu meen ik, dat, als men bij eene uitdrukking,
die zoo veel beteekent als dorst is er, reden tot
verwondering i8 er, den persoon vermelden moest, die door
den dorst bezocht, door de verwondering verbaasd werd, men
niet anders doen kon, dan den naam van dien persoon in den
accusatief er bij te zetten. Elke andere naamval zou hier
misplaatst geweest zijn: de nominatief is niet anders denkbaar
dan als de vorm van het suhjekt in verband met een
praedikaat; de datief zou een persoon aanduiden ten behoeve
van wien de zaak bestond: dit nu komt hier gansch niet te
pas; de genitief eindelijk geeft de oorzaak des gevoels te
kennen. en kan dus den persoon niet aanduiden die het
gevoel ervaart. Werkelijk kan in de bedoelde uitdrukkingen
een genitief van de oorzaak voorkomen, bij voorbeeld: mich
hals (d, i. hat des) wunder,. den kltneC narn des wunder 1).
Wanneer er een substantieve zin bijstaat, bij voorbeeld: het
geeft mij vreemd, dat hij niet is '/Jerschenen; het geeft hem
wonder, hoe zij deze tijding zoo haast mochten gebracht hebben
2), alsdan staat die zin in de betrekking van den genitief.
Volledig zou de uitdrukking zijn: het geeft mij des
vreemd dat enz. het gaf hem de8 wonder, hoe enz. Even zoo
1) GRIM1\!, t, a, pI, S, 247,
2) Deze voorbeelden uit VONDEL levert mij Dr. DE JAGER in zijne Proeve uit
zijn Woordenb. der frequentat, in de Tijdsp, 1864.
246
IS te verklaren: mij droomde, dat ik koning was. Ook hier
vulle men In de gedachte den genitief in: mij droomde des,
dat enz.
Ten slotte. In de uitdrukkingen micn nimt en micn nat
wunder en dergelijke, zou men kunnen meen en , dat micn
de objekts-accusatief was van nenmen en naben in transitieven
zin, zoodat zij zoo veel zouden beteekenen als verbazing neemt
mij in, grv"pt mil aan, heeft mij bevangen, en men zou kunnen
denken, dat deze verklaring daardoor bevestigd werd,
dat in het Hgd. werkelijk gezegd werd: mich fängt verlangen,
notn begreift micn 1). Inderdaad wordt hier micn als
den objeks·accusatief van fangen , (be-)greifen opgevat; maar
niettemin schroom ik niet te beweren, dat de aard ook van
deze uitdrukkingen oorspronkelijk anders en met de door
ons boven beschouwde overeenkomstig geweest zal zijn.
Vangen en grijpen zullen mede subjektief gebruikt zijn ge·
weest. Ook !Jangen, even als grijpen en 'flemen, beteekende
ontstaa1t. Men denke slechts aan aarmangen (beginnen), hetwelk
tot vangen staat, als aanbreken tot breken (opengaan, ont·
staan). Toen grijpen (greilen) in de uitdrukking: mich greift
notn niet meer verstaan werd, zal men er met een kennelijken
transitieven vorm notn begreilt micn van gemaakt hebben.
W. G. BRILL.
1) GRIMM, bI. 249.
GERMANISMEN EN WOORDVERKLARING
BIJ VONDEL.
Dr. J. VAN VLOTENS VERDEDIGING BESCHEIDENLIJK GETOETST.
Op bI. 101 en volg. lezen we een opstel van Dr. v. VLO,
TEN, dat den bovengem. titel voert. Terwijl de geleerde
schrijver de juistheid erkent van een deel der aanmerkingen.
die zijne Aanteekeningen op VONDEL te voorschijn geroepen
hebben, zijn er echter andere, ollltrent welke hij zijne vroegere
uitspraken blijft volhouden en tracht te verdedigen.
Met die aandacht en belangstelling, waarop het werk van
een kundig, scherpzinnig en volijverig man regt heeft, hebben
wij zijne redenen gewikt en gewogen. Even als hem, is
het ons slechts om waarheid te doen, en, even als hij, erkennen
we gaarne onze feilbaarheid. Indien wij dus met zijne
verdediging niet kunnen instemmen, gelijk het geval is, zoo
stellen wij er prijs op, dat, noch hij, noch de lezers van dit
Tijdschrift zulks kun~en toeschrijven aan dwaze vooringenomenheid
met eigen opvattingen of gebrek aan oordeelskracht,
maar alleen aan deugdelijke motieven, die niet
behoeven te schromen in het licht te treden. Het is daarom,
dat we thans de pen hebben opgevat, en stuk voor stuk
's hoogleeraars argumenten omtrent de punten in geschil met
de meeste naauwgezetheid toetsen willen.
Yoorwerpen.
Naar het oordeel van Dr. VAN VLOTEN IS voorwel'J1en, in
den eigenlijken zin gebruikt, goed Rollandsch; maar in een
248
figuurlijken zm noemt hij het een GermanifJme. Een hond
een stuk brood voorwérpen, mag men, volgens hem, zeggen;
maar in redetwifJt iemand een argument voorwerpen, deugt niet.
Dan moeten er, beweert hij, de voeten bijkomen, en dient
men voor de voeten werpen te gebruiken.
De reden, waarom wij dit niet kunnen aannemen, hebben
we D. V. bI. 231 en hier voren bI. 1 uiteengezet. Hiertegen
nu voert de hoogleeraar bI. 102 het na volgende aan; t. w.
dat er tusschen ons beider taalbespiegeling dit onderscheid
bestaat, dat hij, zich minder om dezen of genen schrijver
van meer of minder gezag bekreunende, tot den aard en
aanleg der taal zelf zoekt door te dringen, en daaruit wetten
af te leiden, die haar bij hare woordenkeus en -schikking
moeten leiden; terwijl wij ._-. zonder ons veel om die taal
zeI ve te bekommeren --.:. ons, 't zij met "een wolke van
getuigen," 't zij ook met een enkel taalverkrachtend dichter
te vreden stellen. Hoe is het mogelijk, dat de schrandere
geleerde zich dus heeft kunnen uitdrukken! N aar den aard
en den aanleg onzer taal hebben we beweerd. dat voorwerpen,
op zich zelf, een goed Hollandsch woord is; en, om aan
te toon en , dat het niet alleen in den eigenlijken zin (zoo
als de hoogleeraar erkent), maar ook overdragtelijk gebezigd
wordt, hebben wij ons niet op éénen enkelen onbeduidenden
schrijver beroepen, maar op VONDEL, HOOF'!', DE BRUNE,
POOT, BILDERDlJK, en de vervaardigers van het woorden boek
op HOOFT. Wij hadden el' MARNIX en meer anderen nog,
bij kunnen voegen. Neen! wil men het onderscheid tusschen
ons beider taal bespiegeling naauwkeurig uitdrukken, dan
zal het wel daarin gelegen zijn, dat, als het geldt het burgerregt
van eenig woord in onze taal, wij, in tegenstelling
met den vluggen hoogleeraar, dit niet toetsen aan onze fantazie,
maar aan het gebruik, aan dien U8U8, quem penes arbitrium
est et jU8 et norrna loquendi.
Uit dien hoofde is het ook. dat we niet kunnen instemmen
met hetgeen hij - en hij alleen - tegen het gebruik
in, omtrent
onverbeterlijk
meent te moeten leerell.
In den gunstigen zin (van uitmuntend) is, volgens zijn
oordeel, dit woord goed Hollandseh, maal' in een ongunstigen
zin (dien van het Fr. lncorrigióle) heet hij het een taalverarmend
germanisme. (Taalgids V. bI. 297 en VI. bI. 102.)
En waarom dit laatste? Regelmatig is toch het woord goed.
Verbeteren is corriger. Wij pogen de misdadigers zedelijk te
verbeteren. Uit welken hoofde zou men dus een booswicht,
die voor geen zedelijke verbetering bleek vatbaar te zijn,
niet on1Jerbetertijk mogen noemen? Het gebruik verzet er
zich in 't geheel niet tegen. Volgens Dr. v. VLOTENS eigen
verklaring, bezigen vele schrijvers het in die beteekenis.
Sinds eeuwen komt het in dien zin in onze beste
woordenboeken voor, wier overeenstemming op dit punt toch
ook wel eenig gewigt in de schaal zal leggen. Wat is da.JJ.
de oorzaak, dat hij - hij alleen -- het verwerpt? Die
oorzaak is louter deze, dat men anders (volgens zijn zeggen)
het woord )) onverbeterlijk" voor twee lijnrecllt tegenstrijdige
zaken zou aanwenden, en dat zulks er niet dool' zou kunnen.
Maar gesteld, dat wij dit eens toegaven Ct geen echter
het geval niet is), wie. heeft dan Dr. V. VLOTEN gemag·
ti gd om, daar de beide beteekenissen in gebruik zijn, die
van uitstekend, als goed, te ijken, en -die van incom:gible,
inemendabilis, te verwerpen? Is dat niet een beetje te veel
gezag zich aanmatigen? Even willekeurig zou e~n ander
kunnen zeggen, dat onverbeterlijk in de eerstgenoemde beteekenis
(van uit8tekelul) niet deugde, maal' in de laatste wel.
Doch daarenboven is het wel waar, dat, indien twee woorden
verschillende of tegénstrijdige beteekenissen hebben, een
van beide niet deugen of uit de taal zou dienen verworpen
te worden ? Waar is dat ooit geleerd? Bezit niet) b. v.
iedere taal haar homol1ymen, wier beteekenis bepaald wordt
door den zin, waarin zij voorkomen? Zal ooit, als er van
een on1Je1'beterlij1cen dronkaard gesproken wordt, iemand zich
verbeelden, dat men dezen dronkaard den lof van {'enige
\'I Jaarg. 17
249
250
voortreffelijkheid wil toekennen; of, wanneer men van iemand
zegt, die een fraai, duidelijk schrift heeft, dat hij
eene onverbeterty'ke hand schrijft; wien zal het dan in de
gedachte komen, dat men daarmede een leelijk , onleesbaar'
gekrabbel bedoelt?
Laat ons het dus herhalen: terwijl het met de analogie
der taal strookt, dat onve1'beterlijk ook irtemertdabitis of incOl'rigible
beduidt. zoo ook is het sinds een wen door het
gebruik in dien zin gewettigd.
Dit laatste (moeten wij er nu nog bijvoegen) kan men
niet zeggen van het woord uitschot, in een gUl1stigen zin,
voor ietf! uitgelezens , en daarom komt het ons, ja, een· weinig
ondoordacht voor, als de hoogleeraar (zie hiervoren bI.
103) het tel' zijner verdediging wil doen gelden.
Zeker kan men b. v, uit een hoop rotte appelen de
goede - en uit een hoop gave de slechte uitschieten, en
in beide gavallen zou het niet strijden met de analogie, dat
het uitgeschotene het uitschot genoemd werd; maar juist het
.qebruik verzet el' zich tegen, het gebruik, dat Dr. V. VLOTEN
bij zijne bespiegelingen te veel uit het oog verliest, doch
Waaraan wij (op het voetspoor der uitmuntendste taalgeleerden)
zooveel hechten, dat, wanneer het bewezen moet worden,
het ons niet te veel moeite is, de bewijzen op te zoeken,
of, zoo als de hoogleeraar zich uitdrukt, op te schar/'
elen. Dat gebruik heeft bij ons aan het woord uitschot alleen
de verachtelijke beteekenis van hogt, slecht goed (het .Fr.
rebut) toegekend. Daarom vinden wij het alleen in dien
zin bij onze schrijvers en in onzè woordenboeken, terwijl
wij aan de Hoogduitschers, bij wie een ander gebruik geldt,
het regt niet betwisten om overeenkomstig de analogie zich
van Ausschusz (gelijk zij doen) zoowel in een gnnstigen als
in 0en ongunstigen zin te bedienen 1).
1) '''ij handelen hier met Dl', v, vwn;:-; alleen ovcr Hollan!Îschr woorden,
anders zonden wij hem opmerken •• 1.1 hij û"h berlrieg-t, wannerl' hij (hirrvoreu
bi. 103, reg, 10) het laat voorkomen, alsof rle Duitsehers ,H'SSCHUSZ sleehts in
251
Over 's hoogleeraars uitleggingen der woorden
8chele, likken en leem tig ,
behoeven we niets meer te zeggen. Hij erkent, dat die,
welke in zijne uitgave van VONDEL gedrukt staan, averechts
zijn Heeft et' de zetter (gelijk bI. 104 hiervoren betuigd
wordt) voor een groot deel schuld aan, het zal dan den
commentator wat naamvlettender bij de correctie der drukproeven
mogen maken, Alleen moet hij den werkman niet te
hard vallen, dewijl deze ontlllamd, in plaats van' s hoogleeraars
ollZ1Jlamd, gesteld heeft, naardien het een toch even foutief
is als het ander, om VONDELS gelikt te verklaren. Om1JlamIJlen
is met een vlam omringen, en tikX~en (zoo als vroeger
aangetoond is) polijsten, doen glansen en .qlall.~en,
Wat betreft
veil voor 1Jeilig,
zoo zal de lezer van dit Tijdschrift zich herinneren, dat wij
in een vroeger nommer verklaard hadden dit 1Jeil te houden
voor een woord, waarvan, krachtens eene gebruiklijke dichterlijke
vr~jheid, de uitgang ig was afgekapt. Dr. v. nOTEN
is hiertegen opgekomen, bewerende, dat veil een oud 001'spronkel~
ik adjectief was, waaraan later, gelijk bij vromif},
1'p,inig, woe8tig, deze uitgang wàs toegevoegd. Wij hebben
hem daarop beleefdelijk uitgenoodigd ons dat ?!eil in mnI.
rijm- of prozaschrijvers eens aan te wijzen. Wij vertrouw(
I en , dat, de hoogleeraar niet zoo stellig zou gesproken
hebben dan ten gevolge van een voorafgaand onderzoek,
hetwelk hem voorbeelden van dat oude primitive adjektief
1Jeil aan de hand gedaan had. Hierin blijkt het, dat we
ons hehben bedrogen. Hij acht het geheel overbodig (zegt
hij bI. 105 hier voren ) daarover uit te wijden (weiden?) en
met het opscharrell'u van voorbeelden zijn kostelijken tijd te
verbeuzelen. Gaarne erkennen we, dat we van een hoogden
zin van eenïge ui~fJezo(Jhte u,itverlcoornen zouden bezi~'cn: en 7.00 vCl'gi:o:t. hij
zich ook, al. hij bI. HlS, reg. 26 en volg. zegt, dat bij de7.en un1!erbpsserliclt.
niet in de beteekenis van onovertrefbaar, en I!01'weljèn steeds in eell oneigenlijken
zin zou worden gebruikl.
17 "
252
leeraar in de N ederlandsche taal dit antwoord niet hadden
verwacht. N aar onze meening is diens kostelijke tijd nooit
verbeuzeld, wanneer hij afdoend bewijs levert voor eene
taalkundige stelling, door hem in 't midden gebragt.
In plaats nogtans van dit te doen, behelpt zich Dr.
v. VLOTEN met de redenering, dat "wat zaamgesteld is,
»natuurlijk eerst van later dagteekening kan zijn, dan de
» zelfstandige deel en waaruit het is zamengesteld."
Maar in iedere taal treft men immers zaamgestelde· woorden
aan, die uit een verwante taal zijn overgenomen en
wier bestanddeelen daarom in die verwante taal te zoeken
zijn. Veilig is blijkens zijn uitgang geen primitief woord,
doch als men nergens in ónze oudste rijm- of prozaschrijvers
veil voor veilig aantreft; als men het pas in de zeventiende
eeuw ontmoet bij dichters (niet bij prozaschrijvers) en men
bij die dichters tal van woorden vindt, bij welke het ontwijfelbaar
is, dat de uitgang bij wijze van poëtische licentie
is afgekapt, dan komt men als van zelf tot de slotsom, dat
veil geen oorspronkelijk N eêrlandsch adjektief is, en dat
veilig reeds in zaamgestelden vorm uit eene andere taal tot
ons is gekomen, in welke taal men dan zoeken kan of het
aan den wortel van een ww., aan een znw. of wel aan een
bnw. zijn oorsprong heeft ontleen(1-
Wij hebben dien weg ingeslagen en, zoo we meen en ,
een voldoend resultaat verkregen. Men vindt het op bI. 271
hierachter, waartoe we verwijzen. Thans constateren we
slechts, dat Dr. v. VLOTEN het door hem beweerde oudé
oorspronkelijke adjektief veil in niet eenen schrij ver onzer
oudheid heeft kunnen aanwijzen, ja, dat hij zelfs niet beweert,
het er ooit in aangetroffen te hebben; weshalve zijne
gedane verzekering omtrent het werkelijk bestaan van zulk
woord zeker wel een weinig ondoordacht te noemen IS.
Onaardig.
Dr. V. VLOTEN had VONDEJ~ ten laste gelegd, m v, 305
253
van de /lfll.sleldam",clte Hecuba verkeerdelijk O1uwrr)ige voor
nalatige geschreven te hebben. We kwamen (bI. 7 hiervoren )
daartegen op. Ot/aardige (bewezen we) had in VONDELS tijd
ook de beteekenis van slecht-geaarde, ontaarde, en met volle
regt kon aan de schim van den vergramden Achilles , bij
het verwijt, dat zij den ondankbaren Grieken doet, dit
woord in den mond worden gelegel.
vVat brengt nu de hoogleeraar, ter goedmaking zijner voorz.
beschuldiging, hiertegen in?
Hij geeft toe (zie bI. 105 hiervoren) dat O1zaardige oudtijds
voor slecht-geaal'de, ontaarde gold; doch, dewijl bij Se1~eca,
wien VONDEL navolgde, fnertes staat, had, volgens hem,
de vertaling Nalatige moeten wezen.
Ondertusschen (dit zij in 't voorbijgaan aangemerkt) beteekent
Inel'tes, létterlijk overgezet, niet tzalatige, maar nietsltitvoerende,
luijaards, in 't Fransch, fainéants: doch daarenboven
(waar het hier voornamelijk op aankomt) is het in 't
oogloopend , dat het zwakke, flaauwe nalatige den zin bijster
verslapt zoude hebben, en dus door een dichter, als VONDEL,
al ware dat woord de letterlijke vertaling van Inertes geweest,
met reden zou zijn verworpen. Indien hij zijn model verbeteren
kon, was het zijn dichterlijk regt dit te doen. Hij
heeft van dit regt gebruik gemaakt, de oorspronkelijke uitdrukking
versterkt, en de beschuldiging van vedceerddijk gehandeld
te hebben is niet toepasselijk op den ouden dichter,
maar op de pen, die de besproken aanteekening schreef.
~u ten slotte nog een paar woorden betrekkelijk 's hoogleeraars
tekst-kritiek.
Wij hadden (zie hiervoren bI. 14 en 15, in de noot) de
opmerking gemaakt, dat door treên, in plaats van reé'n, in
vers 1078 van VONDELS Elektra te doen drukken, Dr. v. VLOTEN
den zin (onzes inziens) had bedorven, dewijl die, blijkens
den geheelen zamenhang, 1'eêrt vorderde; en we hadden er
bijgevoegd (in strijd met zijne bewering), dat deze verandering
(laarenboven niet gesteund werd door den Gl'iekschen tekst.
254
Het eerste en ileker niet het minst gewigtige gedeelte dezer
opmerking wederlegt de hoogleeraar niet, gelijk er dan ook
waarlijk niets met grond tegen te zeggen is; maar wat den
Grieksehen tekst aanbelangt, zoo verklaart hij (zie hiel'voren
bI. 105) het met ons niet eens te kunnen zijn. Volgens hem,
(ofschoon hij niet ontkent, dat, gelijk HEDERICUS, leert,
,ltd~itf1o.uat bij Sophocles voor im'Îtabol' geldt) wordt door ,ltéftilJ'o~
at, t. a. p. » bl~jkbaal' alleen van een Z'ichamelijlc volgen
» gesproken."
Om van het onaannemelijke dezer stelling in weinig ooge~blikken
overtuigd te worden, behoeft men slechts den geheelen
dialoog tusschen Elektra en hare zuster ChrysothellJi~
in zijn verband te beschouwen.
Elektra verlangt, ter uitvoering van haal' bloedig opzet,
de medewerking van Chrysothemis; doch deze, van vrees·
achtiger natuur, wil, ondanks al den aandrang der eerste,
die medewerking niet beloven,
Integendeel door tal van redenen en voorzigtigen raad
poogt zij Elektra van haar voornemen af te brengen. Nogtans,
wat zij ook doe, hare woorden vinden geen ingalIg
hij de onverzettelijke; zoodat Chrysothemis ten laatste, gecn
kans ziende haar over te halen, de zaak opgeeft en (het koninklijke
slot op den achtergrond van het tooneel ingaande)
uih'oept: v. 1050, 1051.
anH,ltt ToiJlvv. obn yà(! /Hl Taf" fnt}
TO).,~I};; inatIN!v, OVT' iyw TOtI,: O'Olis T(!Ónov;;.
d. i. ,!Ik ga dan maar heen: mijne redenen toch durft gij
»niet goed keuren, noch ik uwe wijze van doen."
waarop Elektra antwoordt: v. 1052, 1 U53.
à),,).,' ~IÇt,'t'. oiÎ O'Ot ,u~ ,uElJ'ftf1o~ai non,
ovij' ~'v fï(PÓ~f/ ,'~Eî(!ovO'a TvrxávrJC;.
hetgeen, naar onze meening, beteekellt:
» Ga maar heen! ik zal nooit doen zoo als gij, (1tOoit uw
}) voorbeeld volgen: nunquam te imitabor)}) hoe hevig gij zulks
,. ook moogt verlangen." -
255
terwijl VONDEL, meer vrijheid gebruikende, maar toch f!étrouw
aan 's dichters bedoeling, deze overzetting geeft:
J) Ga in, 'k ben niet gezint te volgen uwe reén,
l) Hoe zeer glly hier naer haeekt met hartelijck verlangen."
Daartegen wil nu Dr. v. VI,OTEN (!tE fthpo,uaL voor n licha-
Jtmelijk volgen" d. i. nastappel1 nemende) het Grieksch dus
opgevat hebben, alsof Elektra zeide: J) Ga heen, ik ben niet
gezind uw treén te volgen ," d. i. te gaan waar gij héen gaat,
m. a. w. u na te treden ih het slot; l) hoe zeer gij hier 1I3er
hàeckt met hartelijck verlangen."
Maar het is immers zonneklaar dat dit niet kan!
Wel heeft Chrysothemis, den geheelen dialoog door, doen
blijken het hartelijkst verlangen te koesteren, dat Elektra.
haren raad en hare redenen mogt opvolgen; en, volkomen
overeenkomstig met dezer karakter is het, dat ze zeide, daartoe
niet gezind te zijn; doch van een ligchamelijk volgen
of natreden was er in 't geheel geen sprake geweest. Chrysothemis
had er volstrekt geen belang bij, of Elektra voor
het slot op den open weg stond, of dat ze met haar het slot
inging; maar wel was het haal' ernstige wensch, dat Elektra
naar heul' redenen luisterde en een opzet liet varen, het·
welk beider ondergang ten gevolge kon de hebben.
Dit heeft VOND]<iL met den hem eigen poëtischen takt duidelijk
gevoeld, en daarom teregt reén geschreven; en daarom
zal ook Dr. v. VLOTEN, indien hij geen zinstorende fout in
zijne uitgave onzes hoofddichter.s wil laten blijven, het onbestaanbare
treén, dat, misschien in der haast, aan zijne vlugge
en vruchtbare pen ontslipt is, op de lijst der verbeteringen
wel weêr dl)l)r reén doen vervangen 1).
Hier zouden we eindigen, indien het ons niet gepast voo1'-
1) El' is nog eel\e' rcden, die zich tegen 's hoogleeraars opvatt.ing verzet. Schoon
overbodig, zullen wij ze hier nog bijvoegen. In den Grieksehen tekst v. 10,,2
staat bij ",~{}I1/!o"Ht. niet alleen ov, maal' ook 7rOU. hetwelk door hem geheel
over het hoofd wordt gezien. Blektra kon zeer wel zeggen, dat ze niet gezind
was ooit de redenen van Chrysothemis op te volgen, maal' eelle verklaring, dat
ze nooit haal' na 7.OU trer1en, ware onzin geweest.
256
kwam nog een paar aan merkingen des hoogleeraars (zie bI.
101, en 104 hiervoren) kortelijk te beantwoorden.
Gaarne erkennen we, dat in zijne aanteekeningen op VONDEL,
waar\'an het 1,te deel nu afgedrukt is, ons veel goeds
en lofwaardigs is voorgekomen; doch ontegenzeggelijk is het
ook (en we leveren er de bewijzen van), dat er tevens niet
weinig in gevonden wordt, hetwelk geheel foutief en maar
al te zeer geschikt is om aan jeugdige of ongeoefende lezers
verkeerde taalbegrippen en alles behalve juiste gedachten
omtrent VONDELS waarde te geven; terwijl er buitendien eén
menigte van woorden, die verklaring behoefden, zonder verklaring
gebleven of wel averechts verklaard zijn. Nu eellS
vindt men aangeteekend, dat de groote dichter zich min [Jeluklcig,
of wel verkeerdelijk heeft uitgedrukt, dan weêr staat
bij het woord, door hem gebezigd, dat het onzinnig is of geen
zin ople1Jert, of wel slechts riJmsnalve, in plaats van het juiste
woord, gebruikt is; vaak wordt hij ook betigt van onzuivere
taal, van Germanismen, Gallicismen enz.; mi en dan ook
laat de hoogleeraar , of stilzwijgende, of met openlegging van
redenen, in plaats van de woorden, in VONDELS ouden tekst
te lezen, bij wijze van verbetering, andere woorden drukken,
en dit alles gebeurt, wel niet altoos, maar toch veel te dikwijIs,
zonder eenigen wettigen grond.
"'are zulks nu geschied dool' een of ander, van wien we
minder goeden dunk koesterden, dan van den hoogleeraal',
we zouden getwijfeld hebben. of het niet aan ontoereikende
taalkennis en steiloorige betweterij moest geweten worden:
bij hem echter, daar we zijne kunde en bescheidenheid gaaf
aannemen, hebben we {Ie menigvuldige vergissingen en trancnante
uitspraken, die ons voorgekomen zijn, alleen op rekening
van overhaasting gesteld, en die bverhaasting, toegeschreven
aan een overmaat van nuttige bezigheden. Zeker
veroorzaakt overhaasting al ligt, dat men niet genoegzaam
doordenkt: doch kon er, bij het ontegenzeggelijk bestaan der
talrijke fouten, door de welwillendheid en humaniteit een
verschoonlijker reden uitgedacht worden, dan die l welke ons
257
voor den geest kwam. Ja, we vinden het jammer, dat door
een man, die niets anders dan echte gangbare specie uitge.
ven moest en uitgeven kon, zooveel valsche munt, hoezeer
ook ter goeder trouwen alleen door zorgeloosheid, in omloop
gebragt wordt. Hem zelven , in zijn eigen belang er
opmerkzaam op te maken, en andere, geen erg vermoedende,
tegen schade te waarschnwen, dit is 011S eenig doel.
Rotterdam,
deu l5den October 1864. A. BOGAERS.
LOSSE AANMERKINGEN BErrREKKELIJK WOORDEN,
BIJ VONDEL VOORKOMENDE,
DOOR Mr. A. BOGAERS.
Krijssen , krijschen.
In VONDELS Gulden, winclcet (uitg. 1613) luidt v. 3 van
N°. LXII.
Il Hem hongert en hem dorst, dat hij van smerten krijst."
In het oog van Dr. v. VLOTEN (D. 1. bI. 49. kol, t. u.
11) is krijst een germanisme.
Ondertusschen vindt men reeds bij PLANTIJN: [(rijssehen,
s'éerier. Zoo ook krijseh, eri 8oudain; krij88e~er, eriard; krijssehinge.
eseriement, alsmede gekrijsch, eri soudairt. Ook KILIAEN
heeft met dezelfde beteekenissen: Krijseh, krijschm,
ghe-krijseh. MELLEMA desgelijks, en zoo ook HOOGSTRATEN
en de latere woordenboeken.
Zie over de afleiding van het woord TEN KAn~ (Aen!.
IJ. bI. 250).
Reeds in )lAERLANTS Ry·mbijbel. v. 23418, komt erijs vatt
tanden voor tandgeknars voor.
In D. V. ASSENEDES Floris e?t Blancejloer treft men het
w. w. aan, in den zin van schreeuwen of krijten: t. w.
258
v. 29iHJ .l SI ere/lilê ende Illuecte een ghe!uut
1) dat alle die joncfrouweu worden vervaert."
en v. 2962 IJ si en moeste crijschen ende also ghebaren."
In dienzelfden zin gebruikte het ook in 1533 de Antwerp·
sche dichter COHN~LIS CHUL, hoewel hij crisschen spelde
Zie Prof. SERRURES Vaderl. Museum. V. bI. 387. 1'. t9.
VONDEL heeft het meer dan eens gebezigd. Zie zijn Pa-
8cha, v. '1533, v. 18f,9 en v. 1893. Warande XV. v. 10.
Ook bij REVIUS in zijn Over-ijs8el8che Sangen, bI. 330. r.
13 treft men het aan.
Gekrijsch ontmoet men bij HOOFT. Zie zijne Gedichten
(uitg. in 4tO) bI. 24 r. 5 en zijn Henrik de Groote (uitg. in
4tO) bI. 8:3. r. t 1 v. o. Ook in den Staten-Bijbel, z. Ps.
CXLIV. v.H.
Zoo wel in wÉn.AND8 Woordenboek, als in dat van TERWEN,
gelijk nog laatst in Dr. BRlLJ.S Spraakleer (Wie uitg.)
bI. 318, is lcrijschen opgenomen.
Daar we niet gelooven, dat er, buiten Dr. v. VLOTJ.<:N,
iemand is, die het niet voor een goed N eêrduitsch woord
houdt, achten wij het overbodig meer bewijs bij te brengeI!.
Vleugelen.
In VONDELS HierusateJfl verwoest (v. 192\)) zegt PrOJtto tot
de IJochter Sion:
') Men zal u om wiens wil geplengd is zooveel bloedts
" Gevleugeld volgen doen de keilerlijke koets."
Dr. v. VLOTEN (D. I, bI. 140, kol. 2, n. 6) teekent op
Gevleugeld aan: "Germanisme voor gebonden."
Welke reden de hoogleeraar daarvoor hebben mag, blijkt
niet. vVU houden het woord voor goed N ederduitsch. A.ls
zoodallig staat het bij KILIAEN, MEI.LEMA en HOOGSTRATEN
opgeteekend.
KILIAEN (door J\'U~LLEl\lA gevolgd) geeft er deze uitlegging
van: )) Vleughelen , vloghelen. Alas cOllstringere, revincire
259
» vel retorquere alicui manus post tel'ga: rejectas in dorsum
)) man us vincire:
• a tergo manus.
ROOGSTRATEN
Constringere.
manus post terga connectere : restringere
Metaphora ab avibus sumta."
geeft de meer algemeene beteekenis van
Met KILAENS afleiding vel'eenigt zich zijn laatste uitgever
niet. In een noot op KILAENS vleug helen schrijft VAN HASSELT:
» Vleughelen , a vleugel, quod est in de Trag. Rist.
I) aeng. het ghene in het bloedigh Bancquet van den Graef
» Wr\RFUSl'~E ghepasseert is bI. 12; langht hier VLEUGHELEN ,
J) VLEUGHELEN , om dese te óinden; quo sensu non a vliegen, me
» judice, descendit, sed a vlechten, nectere, cujus imperfectum
» erat vluchte, vid. locum quem de di supra ad Erwtte: et inde
l) I,Zuclce, IJleugel; male itaque apud auctorem pro alas constrinI)
gere datur."
Over de afleiding van het woord bestaat dus verschil,
maar dat het N eêrduitsch is, wordt niet betwijfeld. Als zooda
nig staat het ook bij T.EN KATE (Aen!. Il. bI. 487) opgeteekend.
Verscheiden malen heeft VONDEl, het gebruikt: zie b. v.
zijne Poëzy (uitg. 1682) D. I. bI. 368 v. 18.
ft Zij stijght hierop omlaeg en vleugelt vlugh
» En bint hem bey zijn armen op den rugh."
Gysóreght van Áerttstel. v. 299.
» W at vogel brengtge dus geknevelt en gevleugelt.
Joseplt irt Dothan. v. 1102.
»Komt, knaepen, vleugelt hem, en bint zijn armen vast."
Joseph in Egypten. v. 1370 .
• Ghij slaven vleugelt hem: ras ruckt hem uit mijn oogen. "
O/Jidius Herschepp. (uitg. 1671) bI. 90. v. 5.
II - - wij greepen.
u Den dienaer van het feest, zijn' kerkgenoot , en sleepen
"Dien gast. gevleugelt en geknevelt , herwaert aen."
(NB. Hier zij in 't voorbijgaan aangemerkt, dat HUYDECOPER,
die keurig op de taal was, in zijn commentaar
op de Metamorpnosis, geen woord van afkeuring
voor dit gevleugelt gehad heeft.)
260
Eindelijk treft men bet ook aan 111 VONDELS Virgililtsin
Onrijm; (uitg. 1646) bI. 105, r. S, en bI. 122, r. 12, en
in zijn Virgilius ilt dicht; (uitg. 169(i) bl. 144, r. 14, bI.
165, 1'. 34, en bI. 485, r. 24.
In dezelfde bete eken is van biudel/. gebruikt ook BREDERO
het woord in het MOO1'~je, Vlle Deel in 't 5de Bedrijf:
)) - Hy kreegh hem hy de kop,
}) En vleugelden hem stijf, en maeckte voorts een strop."
voorts STARTER in zijn Fl'iescke Llisthoj (uitg. l(27) bI. 134,
kol. 2 onderaan:
»Haer blonde hayren -
" -
"Sijn gulde kettens, die dlO! smnen en 't vermoghell
» Der Jongmans vleuglell, ~ "
wijders AN'fONIDES in zijn Gedickten, (uitg. 1827.) D.I. hl. :!38 :
1l:N u kan zelfs een boschleeuwin ,
"In Hercynsche wilde wouden,
» Haren leeuw gevteugelt houden
"Door de banden van de min."
eindelijk ook POOT in zijn Gedichten, (uitg. 17i6) D. I.
bI. 363, r. 5. v. o.
"ZOO moet men vijanden van het magtigh Persen vleugelett."
"\Vij vermeenen dool' al het voorafgaande genoegzaam bewezen
te hebben, dat er hier weder aan geen germanismus
te denken valt.
Bejegenen.
In de opdragt van de Elektra zegt VONDEL: »Men bejegent
plaetsen zoo duister als raedsels, enz."
In dit bejegenen ziet Dl'. V. VLOTEN weder een (}ertftrtnisme.
II Hoogd. (zoo luidt zijne aanteekening D. 1. bI. 363 .
• kol. 2. 11. 1) voor ontmoet, vindt."
Dit is (gelijk met zoo vele andere gewaande Germanismen
reeds getoond werd, het geval te zijn) op nieuw geheel verkeerd.
261
Wilde de hoogleeraar bij dit woord iets aanstippen, dan
had hij integendeel moeten zeggen, dat Jegen en tegen in
onze taal dezelfde beteekenis hebben; dat men daarom zoowel
betegenen als ó~jegenen aantreft en dat dienvolgende de
oorspronkelijke beteekenis van het woord tegenkomen of ontmoeten
is. Hij had daarbij kunnen aanhalen KILIAEN, die
zoowel be-jeghenen, als he-teghenen, voor ohviare, occurrere,
advel'sum ire, etc. heeft, gelijk ook TEN KATE, Aen1. Il. bI.
183, en WEILAND, in zijn Woordenboek.
Behalve het hierboven staande voorbeeld, had hij uit
VONDEL er nog verscheiden andere kunnen bijbrengen, en
zoo ook uit Hom'T (zie 't Woordenb. van 't Instituut), uit
de Staten-vertaling des Bijbels (2 Sam. XXII. v. 19. Jes.
XXI. v. 14), uit POOTS Gedichten. (uitg. 172H.) D. 1.
bI. 35{i. r. 2. v. o. en uit andere schrijvers, te veel om te
noemen.
SmetselI.
In VONDELS Vorstelijke Warande. onder N°. VII, treft men
de bekende fabel aan van den Vos en de Kraan. De laatste
bij Reintje ter maaltijd genoodigd. had zich zeer gefopt gezien
door dat de spijs gediend was op een platten schotel.
die slecht overeenkwam met haar spitse snebbe, maal' waarvan
de vos zich met gemak te goed deed. Zich willende
wreken noodigt zij op haal' beurt Reintje te harent. Daal'
wordt nu het eten opgedischt in een enghalzige kruik, waaruit
zij, terwijl de ander het werkeloos moet aanzien, naar
hartelust aan 't smullen gaat. Bij die gelegenheid zegt VONDEL:
»De smetsende vriendin spreekt 't 100se vosken aen
»Hoe Reynaert eet gij niet? .•. "
Dr. v. VLOTEN (D. 1. bI. 56. kol. 2. n. 8) teekent hierop
aan, dat smetsende een germanismus is, en te1'gende beteekent.
Het een zoowel als het andere is eene dwalilJg. Sluetsen
beteekent eten, lekker etm, smullen en hoort zoowel te huis
in ons N eêr- als in het Hoogduitsch.
262
PLANTIJN heeft Slf!mmfm, bra,w'1t, .wzetsen. Manger, baufrer,
faire bonne chère. Comme8sa1'i, congraecari, heUuare, conVi1Jari.
In denzelfden zin komt het woord ook bij KILIAEN
voor, die daarenboven nog heeft het znw. Smets, come,~satio
epulum ; Smets-dagen, Bacchanatia, en het bnw. Smet,~ ,
smetsch; Praedulcis, mulseus, etc.
In SPTEGHELS Hertspiegh. B. Il. v. 435 wordt geb1'a.v,
gesmul, door smets 1) aangeduid en in B. VII. v. 281 heet
een 'lekkerbek een smet!I!'!1'.
SIX VAN CHANDELIER (zie zijne Psalmberijm. uitg. 175R)
gebruikt in Ps. XXXV. r. 8 smetsb1'oé1' voor s~n1tlbroé1'.
Dezelfde dichter heeft in zijn Poësy, bI. 264. r. 11 smetsen
voor smullen. Ook bij BREDERO ontmoet men dit w. w. meer
dan eens, gelijk door den Heer OUDEMANS in zijn Woordenboek
op dezen schrijver is aangeteekend. Buiten en behalve ter
plaatsen, hierboven vermeld, heeft VONDEL het nog gebezigd
in zijne WaralUte N°. C. v. 8, en in zijne Poëzy (uitg. 1682)
D. I. bI. Ui3. r. 11, terwijl .T. DE DECKER almede niet
geschroomd heeft er zich van te bedienen in zijne Gedichten;
D. I. bI. 163 r, 6 v. o.
Eindelijk kan men in TEN KATES Aenl. D. Il. bI. 395
zien, dat deze smetsen als een echt Neêrduitsch woord erkende;
en, dat BILDERDI.m: ook van dat gevoelen was, blijkt
uit hetgeen men leest in zijne re1'ktal'. Geslachtlijst , op het
woord Smat,v.
Bemalen, malen.
Gelijk VONDEL in zijn Palamedes, v. 344, van • be8childe-
1'en met bloed .~preelr:t;" zoo gebruikt hij ook 111 denzelfden
zm het. woord bemalen. Men leest namelijk in zijn Pa.,cha
(v. 1375-1378.)
I) Zoo komt mede (zie DI'. !JE JAGERS I.atere Verscheidenheden, bI. 352 en
353). Smets, als brassery aanduidenue, in de 29'" Kantteekening voor, op Psalm
XXXV. iu ,Ieu St.aten- Hijbel , ·eu gebruikt COORNHJ;;nT, Od. T·5 verso, sme/sen
voor ,mullen,
263
" Siet.. hoe sy met roode stralen
>l Van 't suyver Lams verkooren bloet
"De dorpels en de posten vroet
J) Van hare poorten vast bemalen."
Door Dr. v. VLOTEN (I. bI. 21. kol. 2. n. 7) wordt dit
bemalen een germanisme verklaard. Dat daar geen de minste
grond voor is, valt niet moeilijk aan te toonen.
Malen, hetwelk eigenlijk met kleuren of verwen bestryleen
of afzetten en" van daar schilderen, beteekent , is een woord,
dat we al van ouds met de Hoogduitschers gemeen hebben,
Reeds vroeg was het bij ons in gebruik: Jn den Floris
en Blancefloer, door D. v. ASSENEDE , lezen we (zie v.
24;)4-2456).
11 die dorenlllken daer in den mure
,) die sijn met goude ende met lasure
» ghemalm buten ende binnen."
vijf regels later vindt men
,,- -- die beelden
)) dier an fJhetnaelt sijn, .... "
zoo ook schrijft MAERLANT in zijn Spieg. Hist, 1. P. VIT.
R. LXXV. c, (v 1-3),
» Een scrivere was in Vlaender lant
"Die malen conde an die want
J) En met pincelen beelden maken."
Bij YONDEL en zijn tijdgenoot en komt malen en de composita
van dit woord zeer dikwijls voor: zie b, v. z~in
Hippolytull, vers 7. Gebroeders, Opdragt. bI. 5. reg. 16.
Ovid. Herschepp, (uitg. 1671) bI. 163 v, 12. v. O. HOOFTS
Gedichten (uitg. in 4tO) bL 139. v. 9. v. o. bI. 351 v. 10.
DE BRUNE. Jok en Ernst, (uitg. 1(65) bI. 213. y. 8. ROEMER
YISSCHER, Sinnepoppen. (ui tg. 1614) voorreden. bI. 1.
reg. 10. v. o. en bI. 20. r. 3, Deszelfden Brabbeling. (uitg.
1614.) bI. 55. v. 12 en bl. 63. v. 12. Minnekunst (door
.T. v. HEEMSKERK) (uitg. v. 1626.) bl. 299. v. 4. en bI. 319.
r. 4. v. O. Dg T>ECKlèR (uitg. 1726) U hl. 220. v 8. POOTS
Gedichten (uitg. 1726) 1 bl. 287. v. 11.
264
Om van onzen tijd te spreken voegen we hierbij Y. IJ.
PALM, Gedenk8chrift (uitg. 181H), bI. 156. r. 4. SALOMO
(uitg. 1821), D. H. bI. 178. r. 12. BII,DERDIJK, Buitenleven
(ui tg. 1821), bI. 138. r. 7, 12. bI. 142. v. 1. bI, 146. v. 12.
Schaffen.
In de Heldinrtebrieven (uitg. 1716) bI. 73 r. 11, vertaalt
VONDEL den uitroep van SAPPHO (Ovid. Her. Ep. XV. v. 52):
)J Quid mihi cum Lesbo? -"
» Wat heb ik met Lesbos te schaffen? -"
Op dit schf1:ffen luidt de aanteekening van Dr. v. VI~OTEN:
»Germ. 'voor maken."
Wij houden dit weder (ronduit gezeid) voor een dier gm'manismen
, die alleen in 's hoogleeraars verbeelding grond
hebben.
Schaffen toch beteekent van ouds doen, ver/'igten. Met
iem{tnd niet8 te schaffen hebben, wordt nog dikwijls in de
spreektaal gehoord voor met iemand ~tiets uit8taande, niets te
doen hebben.
Bij IULIAEN leest men: schaffen, Agere, tracta1'e, negotiari,
naval'e, cura1·e.
PLANTIJN, die dezelfde beteekenis geeft, heeft daarenboven
nog, 't geen hier volkomen van pas is: "Wat heb ik daer
• mede te schaffen? Qu' ay ie iL faire de cela? Quid istuc
»ad me attinet?"
Ook in de latere Woordenboeken van HALMA, WINKELMAN
en anderen vindt men datzelfde: »Ik heb met u niet te
» schaffen, of niet te doen. Ie n'ai rien à demêler avec
»vous, je n'ai que faire de vous."
Schrijvers aan te halen, die deze uitdrukking gebruiken,
zal dan wel voor overbodig mogen gehouden. worden.
265
Zoo hebben we weêr een half dozijn gewaande germanismen
van VONDEL onderzocht, en er slechts goed Neêrduitsch
in gevonden. De hoogleeraar v. VL. zeit ergens
(Taalgids V. bI. 296) dat er menschen zijn, die lliet aan
Germanismen gelooven. Het mag waar wezen, dat er in
deze ongeloovige eeuw zulke ongeloovigen, al kennen wij ze
niet, gevonden worden; maar dat Dr. v. VLOTEN op dit
punt tot de overgeloovigen behoort, is (vertrouwen we)
niet twijfelachtig.
A. BOGAERA.
DE UrrGANG IG AFGEKAPT.
(BEANTWOORDING VAN DI'. W. G. BRILLS VERTOOG,
VOORKOMENDE BI,. 122 EN VOLG. HIERVOREN.)
In een vroeger nummer van dit tijdschrift (Jaarg. IV.
bI. 231) hebben we de aandacht ingeroepen op een paragraaf,
voorkomende in dë derde uitgaaf van Dr. BRILLS Nederlandsclte
Spraakleer, bI. 192, en dus luidende:
» Bij sommige adjektieven scheen de uitgang (IG) weg te
1\ kunnen blijven zonder dat de beteekenis er bij leed, dus
"in manltaft, krijg8ltaft, 8tand1Ja,yt, kor8el en oudtijds dusdaan;
" VAN DAAR dat men dezen uitgang wel eens wegliet, waar
1) hij niet weg kan blij·1Jen. Zoo vindt men godvruchte 8chaar
» (Psalmberijm. ), gif te beet (Beets ), nie1IW,çgie1' oog, wi8peltuur
nen lafharte daad (van Lennep)."
Op ons maakten deze woorden van den kundigen schrijver
den indruk, als hield hij het er voor, dat, indien soms bij godvruchte,
enz. IG uitgelaten wierd, zulks enkel en alleen plaats
greep, omdat men opgemerkt had, dat het ook wel eens
bij manhafte, enz. geschiedde; dat wijders bij manltafte enz.
het niet af te keuren was, dewijl de beteekenis er niet door
Vl .. TRRrg. 18
266
leed, maar wel bij godnruchte, enz. en eindelijk (blijkens de
aangehaalde voorbeelden) dat het gebruik, of, naar zijne
opvatting. het misbruik van godv/'tlcltte, enz, tot den lateren
tijd, althans tot deze en de vorige eeuw slechts, behoorde.
Dit alles kwam ons voor zeer onjuist te zijn. Het scheen
ons' toe, dat des schrijvers geheugen in dezen gefaald en
hij zich niet herinnerd had, dat het hier gold eene eeuwenoude
poëtische vrijheid, reeds voor en ten tijde van VONDEL,
HOOFT en HUYGENS in zwang, en tot op den dag van heden
bij de beste dichters in zwang gebleven. In het belang der
naauwkeurigheid meenden wij dus de pen te mogen opvatten
en schreven we, bij volle waardering overigens van Dr.
BRILLs verdienstelijken arbeid en met bescheidene uiteenzetting
onzer redenen, de bijdrage in den aanvang dezes
vermeld.
De hoogleeraar heeft dit schrij ven (zie hier voren bI. 122
en volg.) met een antwoord vereerd, dat (gelijk trouwens
van een man van zijne kunde en beschaving niet anders te
verwachten was) even belangrijk is van i.nhoud, als heusch
en welwillend van toon. Eene groote toenadering tot ons
gevoelen' (de geleerde steller is openhartig genoeg het zelf
te erkennen), heerscht er in zijn opstel: Zelfs zoo als het
daar ligt, maakt het, bij eene wel te verwachten vierde
uitgaaf van zijn degelijk werk, eene aanmerkelijke wijziging
noodzakelijk in de besproken paragraaf.
Hij betwist niet, dat sinds honderden van jaren de afkapking
of uitlating van den adjektievalen uitgang lG door de
beste dichters (want in proza komt ze niet voor) gebruikt
is en, waar het pas geeft. nu nog gebruikt wordt. Hij verklaart
wel niet geheel en al gezegd te hebben, dat deze
zich daardoor aan een taalfout zouden hebben schuldig gemaakt.
maar hij beweert echter (hetgeen er toch wel wat
naar lij kent), dat het wegblijven van den uitgang een fout
in de taal is, welke bewering hij dan vervolgens met eenige
argumenten tracht goed te maken.
Gaarne brengen we hulde aan de scherpûünigheid" watarmêe
267
deze uitgedacht - en de heldere wijze, waarop zij voorgesteld
zijn; echter mogen we niet ontveinzen, dat, ter beslissing
der zaak, zij ons voorkomen ongenoegzaam te wezen.
De hoogleeraar is aanvankelijk uitgegaan van een punt,
dat (wij houden er ons van overtuigd) geenszins het ware
mag heet en , en zoodoende heeft hij een verkeerden weg
bewandeld. Volstrekt onaannemelijk is het, onzes inziens,
dat, man haf te , enz. zonder schade voor de beteekenis in
plaats van manhaftige, enz. gebruikt vindende, VONDEl, en
zijne poëtische tijdgenooten, verder niet nadenkende. ook
maar godm'uchte, enz. voor godvruchtige, enz. gebezigd en,
zoodoende , in hunne onnoozelheid zich tegen de taal bezondigd
zouden hebben. Daar waren ze (dunkt ons) de mannen
niet na: daarvoor gaven ze te talrijke en te schitterende
proeven van diep taalgevoel en grondige taalkennis. Evenmin
wil het er bij ons in, dat, sinds hun tijd tot nu toe, hun
beroemdste opvolgers zoo maar blindelings het ligtvaardig
gegeven voorbeeld zouden zijn blijven naslenteren, terwijl
het nooit iemand in de gedachte kwam, dat er hier een
fout plaats had, die gewraakt behoorde te worden.
Eene andere beweegreden voor de bewuste afkapping,
dan de eenigzins oppervlakkige en willekeurige, die Dr.
BRILL gemeend heeft hun te mogen toeschrijven, moet dus
billijker wijze bij zulk een lange reeks van vestigers en
uitstekende beoefenaars onzer taal verondersteld worden.
Maar welke mag dan wel die beweegreden geweest. zijn?
Mogelijk béstaat el' een betere dan die wij gissen, doch
in allen gevalIe oordeelen wij onze gissing te moeten onderwerpen
aan het oordeel der deskundigen, onder welke Dr.
BRILL zulk eene eervolle plaats bekleedt.
Voordat wij echter hiertoe overgaan, aûhten wij ons verpligt
den lezer wel te herinneren, dat we, bij de behandeling
dezer zaak, ons bevinden op een geheel exceptionneel terrein.
Het geldt hier een gebruik, dat in de gewone spreek- en
schrijftaal niet 't huis behoort; dat zelfs in het verheven
proza . niet is toegelaten; maal' slechts in dicht burgerregt
18 "
268
heeft verkregen. Gelijk iedere taal (en de dichterlijkste talen
wel het meest) poëtische licentiën bezit, zoo bezit ze ook
ons Neêrduitsch. De hier besprokene apocope behoort er
toe. Uit den aard der zaak volgt dus reeds I dat ze niet
dan zeer spaarzaam gebezigd mag worden, gelijk ze daarenboven
nog onderworpen is aan den toets van den beschaafden
poëtischen zin en de oppermagt van het dichterlijk gebruik.
Keeren we nu tot onze hoofdzaak terug!
Dat de uitwerping van een letter, en de zamentrekking
van twee lettergrepen tot één niet zelden den dichter voor
de maat van zijn vers zeer te stade komen, weet ieder bij
ondervinding. die de poëzij een weinig heeft beoefend.
Het heeft niets vreemds in, dat bij woorden. uitgaande
op IG of IG E, dit ook wel eens werd gevoeld. Vooral moet
zulks bij die op IG E het geval geweest zijn. Dit aanhangsel
toch (gelijk, zoo ik mij wel herinner, reeds door BILDERDIJK
is opgemerkt) geeft meermalen iets flaauws en zinvel'slappends
aan het vers; daarenboven bestaat het uit twee korte of
niet geklemtoonde lettergrepen en voegt dus slecht in onze
vroeger meestal gebruikte en thans nog veel gebezigde jam·
bische voetmaat. Nu weten we, dat, terwijl de zachte I
naauwelijks hoorbaar is bij de uitspraak, oudtijds de G niet
zelden tot J verzacht en ook uitgelaten werd. Men denke
slechts aan reine1t (regenen); eeil (zegel); dweil (dwegel); eeide
(zegde); en dergelijke meer.
Ziedaar (zoo onze gissing juist is) den oorsprong der besproken
poëtische licentie gevonden. Zij ontstond door de
weglating der zachte G.
Is het althans niet veel vermoedelijker • dat zij dus ontstaan
is, dan aan te nemen, dat VONDEL en zooveel andere
beroemde dichters, ziende dat IG bij manltaJt werd weggelaten,
dit maar bij andere woorden, waar het niet mogt
geschieden, gedachteloos naäapten.
Maar (zegt Dr. BRILL) zij gebruikten toch die afgeknotte
woorden niet praedicatief, en daarom is hun gebruik een
font in de taal.
269
'Wij nemen voor een oogenblik aan, dat zij ze niet praedicatief
gebruikten, (hoewel het daarvoor door den hoogleeraar
aangevoerde bewijs vrij zwak is); maar dan nog faalt
de door hem gemaakte gevolgtrekking.
Men moet steeds in het oog houden, dat men hier op
een exceptieven grond staat. Niet dan schaars en bij uitzondering
gebruikt de dichter poëtische licentiën. Waar hij
ze niet volstrekt noodig heeft, waar ze buiten gebruik zijn,
vooral ook waar de welluidendheid, dat voorname bestanddeel
der poëzij, ze afraadt, dáár laat hij ze achterwege.
Welnu, gelijk de bewuste afgeknotte adjectieven, praedicatief
aangewend, Dr. BRILL vreemd en on behaaglijk in het
oor klinken; zoo kan dit immers ook bij de oude poëten
het geval geweest zijn. Dat zij ze daarom niet op die wijze
hebben aangewend, is alles behalve onwaarschijnlijk. Gold
het proza, men zou welligt knnnen zeggen, dat zij zich
niet gelijk bleven, maar in poëzij staat de euphonie vooraan.
Zeer consequent zou het b. v. zijn, dat even als men,
met uitwerping der zachte i, in dicht meenge, eenge, heilge
schrijft, men zoo ook meeng, éeng, heilg gebruikte: maar
het kiesche gehoor en de gewoonte verzetten er zich tegen,
en uit dien hoofde worden deze laatste uiet geduld. Wie
nu staande zou willen houden, dat meenge, enz. niet deugde,
omdat meenu, enz. niet toegelaten wordt, zou niet anders
handelen, dan wie de afgekapte adjektieven op iU, attributief
gebezigd, fouten in de taal wilde noemen, alleen dewijl
de dichters niet goed vonden of er geen behoefte aan hadden,
ze praedicatief aan te wenden. Zoo deze zich in het gebruik
beperken, het is juist, omdat het dichterlijke vrijheden zijn
die uit den aard der zake binnen haar enge grenzen beslotenen
geheel door den poëtisch en zin beheerscht moeten worden.
Wij achten alzoo de eenige gewigtige tegenwerping van
Dr. BRILL uit den weg geruimd, en 'Ollze voornaamste, zoo
oude als nieuwe, dichters genoegzaam verdedigd tegen de
beschuldiging, alsof ze, door de weglating van den adjektievalen
uitgang lU in sommige woorden, iets geheel wille270
keurigs en onbedachts zouden verrigt hebben, hetwelk ze
door hunne eigene daad stilzwijgend veroordeelden.
Om den draad van ons betoog niet af te breken, hebben
wij ertgeene wederlegging in opgenomen van een paar stellingen,
die, hoewel wij ze voor ongegrond houden, ons systeem
evenwel niet schaden. Wij willen er hier toch een enkel
woord ovel' spreken.
Over gift voor giftig handelende zegt Dr. ~RILL bI. 124
r. 5 hiervoren;
"Even verkee~d nu als het is, zamenstellingen, die uit
"den aard der zaak niet anders dan zelfstandige naamwoor
» den zijn kunnen, als adjektieven te gebruiken, even en
» bijna nog verkeerder is het, eenvoudige zelfstandige naam
• woorden bijvoegelijk te gebruiken, en g~ft te zeggen in
l) plaats van giftig."
Hoe weinig dit hiel' te pas komt, 1001't dadelijk in 't oog.
Immers als de dichter gift voor giftig, of godvrucht voor
godvruchtig bezigt, dan zijn dat geen substantieve1/., die hij voor
arljektieven gebruikt, maar wel degelijk adje/cti/::ve1t, die geen
metamorphose, doch alleen e~ne afknotting ondergaan hebben,
hetgeen b. v. in godvrucht ten klaarste te bespeuren is, dewijl
het den klemtoon op de laatste lettergreep draagt, die, ware
het een substantief, noodwendig op de eerste vallen zoude.
Al hetgeen derhalve de hoogleeraar, bI. 123, over olie/coop,
b1'ekespel, enz., kaalkop, langhand ,enz. redeneert, als zijnde
zelfstandige naamwoorden, die niet de plaats van bijvoegelijke
kunnen vervullen, is volkomen waal' en getuigt wel (even
als het belangrijk opstel van zijne hand, door hem aangehaald)
van zijn opmerkzamenge~st en erkende taalgeleerdheid
, maal' het treft geen doel. In ons geschil is er geen
sprake van substantieven als adjektieven aan te wenden, dat
geen onzer dichters ooit gedaan heeft of heeft willen doen,
en ook door iedereen voor ongeoorloofd wordt gehouden: dit
slechts is door hen somtijds geschied: ware adjektieven hebben
zij afgeknot, en na die afknotting verbogen als adjektieven
en gebruikt als adjektieven.
271
Niet minder 'dall 's hoogleeraars voorgaande stelling heeft
het ons bevreemd, bI. 124 reg. 22} deze uitspraak te lezen:
» - veil (veilig) eu vocht zijn primitief adjekt ieven."
Hoe kan de geleerde schrijver deze twee woorden op dezelfde
lijn plaatsen!
Voor vocht, als oorspronkelijk adjektief, is, ja, het gezag
van KILlAEN ten minste door hem aangevoerd; maar voor
veil (veilig), als zoodanig , bestaat er geen bewijs hoe'
genaamd.
Noch KILL<\.EN, noch PI,ANTIJN, noch VAN DER seRUEREN,
die in 1475 zijn Teuthorti8ta uitgaf, kennen dit gewaande
primitieve adjektief, evenmin als veilheid voor lleiligheid, of
veilen voor veiligen. Enkel en alleen wordt veilig bij deze
drie gevonden. En wat onze rijm- en prozaschrijvers vall
voor dien tijd aanbelangt, zoo weten we niet, dat ooit
iemand veil in den zin van veilig bij hen aangetroffen of
zelfs maar beweerd heeft, dat het bij hen was te vinden.
Dat Dr. BRILL de gelukkige zoude zijn, die zulk eeue
onverwachte vondst gedaan had, gelooven we niet. Anders
toch, daar hij voor vocht zijne autoriteit noemde, zou hij,
vertrouwen we, voor 1Jeil dit niet nagelaten hebben.
Maar, vragen we dan gerustelijk , is het denkbaar, dat door
VONDEL eu de dichters van zijn tijd dit in oude schrijvers
ontmoet en als een archaïsme gebruikt zoude zijn, zonder
dat men na hen het daarin ooit meer heeft kunnen opsporen?
Is het niet veel waarschijnlijker, dat, daar het toch tusschell
ons vaststaat, dat zij bij een aantal andere, op ig uitgaande,
adjektieven, dit aanhangsel nu en dan afkapten, zij eveneens
met lJeilig hebben geleefd?
Maar is veilig dan een oorspronkelijk woord? Verre van
daar! doch, aangezien de uitgang ig en het woord veilig zelf
in talen, aan de onze verwant, aanwezig zijn, dienen we
wel aan te nemen, dat het, reeds geheel' gevormd, daaruit tot
ons is overgekomen, en in die talen zoeken, aan welk znw.,
ww., of hnw. het zijn oorsprong t.e danken heeft. Te ver272
zekeren, dat veit (veilig) een primitief N eêrduitsch adjektief
is, als men het in het oude Nederduitseh niet weet aan te
wijzen, kan, ronduit gezeid, niet door den beugel. Onververminderd
onze waardering hunner geleerdheid, achten we,
dat Dr. BRILL en Dr. v. VLOTI<;N, dit doende, verder gaan,
dan echte taalvorsching veroorlooft.
Stipt gesproken, zouden we dus aan beide deze geleerden
kunnen zeggen: Jl wat ge beweerdet, behoordet ge te bewij
» zen: dit is door u niet geschied; daarmede is de zaak afgedaan."
Hoe ongehonden, schroomen we echter niet tegen over
hunne onbewezene stelling ons gevoelen te plaatsen, en aan
de beoordeeling der taalkundigen te onderwerpen.
De geheel ongestaafde gissing van TEN KATE (Aenl. Il.
bI. 713) omtrent de afleiding van veilig komt ons volstrekt
onaannemelijk voor. Naar wij bescheidenlijk vermeenen, moet
de oorsprong van dit woord in het Oud-Scandinaviesch gezocht
wor~en.
De geleerde J. IHRE geeft in zijn Lexicon Suiogothicum, fol.
462, het ww. Feta op, dat tegere, condere, dekken, bedekkm,
bergen, verbergen (zinverwanten van beveiligen) beteekent. Ook
heeft llij, fol. 465, als van dit ww. afkomstig, het ZIlW. Felt,
waardoor ieder bedeksel in het algemeen, maar bijzonderlijk
het vel of de huid wordt aangeduid. Eindelijk vindt IlleIl
ook bij hem fol. 464. FeZig, welks beduidenis met ons veilig
overeenstemt. Inderdaad beteekent dan ook veilig, zoowel
dekkend of bergend-, als gedekt of geborgen tegelt leed of gevaar.
Hoe nu in vele andere talen jet en vel de gedachte van
bedeksel, overdeksel medevoert, kan men bij IHRE aangestipt
vinden. Voor ons oogmerk is het genoeg, dat er een jetig
besta, dat niet aan een éénsylbig adjektief, maar aan den
wortel van een ww. zijn ontstaan verschuldigd is.
Hier zouden we de pen nederleggen , meendeu we niet
ten opzigte der door· Dr. BRILL bestredene woorden gi/te en
lajharte nog het navolgende te moeten aanteekenen.
Gesteld eens J dat de bewuste afkapping van den uitgang
273
Ig eene fout kOIl heeteu, waarvan wij het tegendeel gelooven
te heben aangetoond; dan nog zouden beide deze woorden
volkomen te regtvaardigen wezen uit anderen hoofde. Men
zou ze, namelijk, kunnen doen gelden, als verleden deelwoorden,
waarbij de oudtijds zeer gewone wegwerping van
het voorvoegsel ge had plaats gegrepen. GiJte zou dan geacht
worden te staan voor gegiJte. van het oorspronkelijke
ww. giJten , (vergiften, vergiftigen) en lajharte voor laj genarte
van het oude verbum harten, herten, bij KIUAEN:
animare , jOl·tem reddere, maar eigenlijk beduidende: vart een
nart voorzien.
En nu nemen we afscheid van den hoogleeraar met al de
achting, die men aan een bekwamen en heuschen tegenstander
schuldig is. Indien de vierschaar der taalkundigen
van oordeel mogt zijn, hem niet in het gelijk te kunnen stellen,
het zal niet geweten kunnen worden aan gebrek van
scherpzinnigheid of innemendheid van voordragt zijnerzijds,
maar alleen aan het on winbare der zaak, die hij op zich
genomen had te verdedigen.
Rotterdam, 30 October 1864. A. BOGAERS.
Zeep.
Wanneer een volk omgang krijgt met een ander, dat meer
beschaafd is, dan wordt niet slechts zijn geest met nieuwe
denkbeelden, maar ook zijne taal met nieuwe woorden verrijkt,
en omgekeerd ne~mt soms ook het meer beschaafde
volk van het eerste iets over. Zelden echter worden bij die
kennismaking met vreemde zaken geheel nieuwe woorden
gesmeed, meestal treedt de vreemd~ benaming te gelijker tijd
als bastaardwoord in de taal, en dan verliest het dikwijls
allengs zijn uitheemschen vorm, zoodat het ten laatste op het
gehoor af 'niet meel' van echt inheemsche woorden te onder274
scheiden is. Het eerste beschaafde volk, waarmede onze
voorouders in aanraking kwamen, waren de Romeinen, en
de vernederlandschte Latijnsche woorden toon en nog heden ten
dage, welke voorwerpen en kunstverrichtingen wij van hen
hebben overgenomen of geleerd. Men denke hier aan tafel,
(tabula), di8ch (discus), zolder (solarium), kelder (cellarium),
venster (fenestra) , poort (porta) , wal (vallum), ka8teel (castellurn),
brief (breve), pen (penna) , zegel (sigillum), schrijvett
(scribere) , en andere. Doch bezitten wij in onze taal eene
goede dosis Latijn, ook de Romeinen hebben, volgens hun
eigen getuigenis, van de minder beschaafde Galliërs en Germanen
enkele hun onbekende dingen met hunne benamingen
overgenomen, en onder deze één, dat wellicht bepaaldelijk
N ederlandsch (Bataafsch) heeten mag; ik bedoel de sapo
(zeep), waarmede sommige Germanen aan hun haar eeJle
rossige kleur gaven.
PLINIUS DE OUDE zegt (XXVII, 12,51): .. Dienstig is ook
de zeep, die uitvinding der Galliërs, om het haar te kleuren.
Zij wordt gemaakt uit vet en asch. De beste is die uit aseh
van beukenhout en geitenvet. Er bestaan twee soorten: de
dikke en de vloeibare; beide zijn meer bij de mannen dan bij
de vrouwen in gebruik" PLINIUS noemt de zeep wel is
waar eene Gallische uitvinding; daar hij echter niet spreekt
van haar gebruik om te wasschen, maar alleen van het
verven van het haar, dat onder de Galliers geene gewoonte
was, kan zijn getuigenis niet opwegen tegen dat van "lARTIALIS,
die van .. het Bataafsche schuim" en van zijne werking
op Jj het Teutoon~che haar" spreekt. Zoo heet het,
Epigr. VIn, 33:
.. Et mutat Latias spuma Batava comas."
"ook doet het Bataafsche schuim Latijnsche haren verkleuren";
en het ~,6ste puntdicht van het 14<1c boek, dat
» Sapo" tot opschrift heeft, zegt:
"Caustica Teutonicos accendit spuma capillos"
» bijtend schuim doet het Teutoonsche haar gloeieu. "
Het is rIns in elk geval zeker, dat het Latijnsche sapo
215
eene oorspronkelijk Germaansche uitdrukking is. - Stellig
dachten de Romeinen bij het overnemen niet, dat zij hetzelfde
woord reeds bezaten, maar onder een anderen vorm
(sebo) en in eene andere beteekenis, te weten, als benaming
van vet, dat even als zeep, eene weeke stof is en een bestanddeel
van de zeep uitmaakt. Zeep is derhalve een woord,
dat op alle drie de trappen der klankverschuiving wordt aan·
getroffen, met b, met p en met f:
Lat. 8ebo, Nederd. zeep, Hoogd. seife.
Het woord, al zij het ook niet bepaaldelijk N ederlandsch , is
daarom merkwaardig, omdat het een voorbeeld levert van'
transscriptie , en duidelijk aantoont, dat ook de Romeinen bij'
het overnemen van vreemde woorden niet beter te werk gin,
gen dan andere volken, dan b.v. de Gothen, ten opzichte van
wie men uit hunne gebrekkige wijze van transscriptie zooveel
dwaze gevolgtrekkingen heeft willen afleiden. In zeep kwam
in den Romeinschen tijd ongetwijfeld de tweeklank ai voor;
het woord moet 8aipa geluid hebben, blijkens het Oudh.
8aifa, dat overeenkomstig den Hoogduitschen tongval de p
in j heeft veraudel'd, gelijk b. v, ook in schiJf van schip heeft
plaats gehad. In het Angelsaksisch luidt het woord wel is
waai' sape met a, maar het Eng. soap bewijst, dat deze a lang
en uit ai ontstaan is. Doch het is niet d'enkbaar, dat zulk
eene samentrekking ten tijde van PLINIUS en ~IARTIALlS
in het Germaansch van het vaste land zou hebben plaats
gegrepen; het veel latere ohd, saifa, nhd. seije, bewijzen
het tegendeel; en evenzoo ook ons zeep, dat noodwendig
een voorafgaand zeip onderstelt, De Germanen spraken derhalve
in het Romeinscbe tijdperk ongetwijfeld saipa uit.
Doch hoe werd die klank door de Romeinen opgevat? hoe
klonk hij in hun oor? Niet als ai, maar als a. 1Yaaraan
is dat toe te schrijven? Blijkbaar alleen daaraau, dat de
klank ai toen aan de Romeinen onbekend was. Zij hadden
dien vroeger wel gehad, doch hij was al spoedig in ae overgegaan;
en dit klonk misschien toen reeds, later zeker, als e,
Vandaar, dat zij in .~aipa alleen de a hoorden, die er den
276
boventoon had. Intusschen was deze in hun oor geene gewone,
maar een lange a. Is het dan zoo vreemd, dat de
Gothen in Agustus alleen de a van Augustus schreven? of
doen de N ederlandsche spraakkunstschrijvers beter, wanneer
zij beweren, dat hd. eu als ons ui wordt uitgesproken? De
meeste Hollanders hooren alleen daarom geen onderscheid
tusschen hd. beugen en ndl. buigen, omdat de hd. eu aan onze
taal vreemd is. Men moet eerst een gemimen tijd met
Duitsehers verkeerd en goed geluisterd hebben, eer men
het onderscheid van zelf opmerkt.
Doch indien sapo (en fiá1TOJV) oorspronkelijk Germaansch;
geen Latijn of Grieksch is, dan zou ik heel verkeerd hebben
gehandeld, zoo ik, gelijk de Heer B. v. meent, dat ik had
moeten doen, in mijn regel (§ 95, n°. 7): D De opene e wordt
als zacht aangemerkt in woorden I die uit vreemde talen ontleend
zijn ," zeep als uitzondering had opgegeven. Alle
nieuwere lexicografen zijn het eens, dat sapo (O'á1TOJV) Germaansch
of althans Keltisch is; wie dus behoorlijk Lat. of
Gr. geleerd heeft, zal zich door sapo niet laten verleiden om
zich niet liever aan den regel in § 101 te houden: .. De opene
è is scherp in woorden, welke in het Hoogduitsch ai of ei
of in het Eng. 0 of oa hebben;" en welke dus de scherpe e
voorschrijft in zeep, zeeperig, hd. seife, eng. soap.
L. A. T. W.
Ladder, leeder , leer, ledder .
Toen ik een paar jaar geleden in dit tijdschrift over het
verouderde woord leedel' handelde, waarvan het thans gebruikelijke
Zeel' (ladder) eene samentrekking is, meende ik althans
de wijze, waarop het behoort geschreven te worden, overtuigend
te hebben aangetoond. Uit de bekende brochure
echter van den Heer BECKERING VINCKER8, waarvan in
het vorige stukje melding is gemaakt, blijkt, dat ik mij ten
minste te zijnen opzichte bedrogen heb. Ofschoon nu de
277
spelling eener verouderde uitdrukking tamelijk onverschillig
schijnt, en men van niemand redelijker wijze vergen
kan, dat hij, eenmaal de zekerheid van iets aangetoond hebbende,
later nog op allerlei tegenwerpingen zal antwoorden,
zoo meen ik evenwel op dit woord teJ'ug te moeten komen.
Niet slechts is zijne etymologie hoogst leerrijk, maar er bestaat
tusschen de twee meest gebruikelijke vormen leef en
laddef eene schijnbare tegenstrijdigheid, die eenmaal, zoo niet
nu, dan toch later, moet opgelost worden. Het is mijn
oogmerk dit thans te doen.
Ik heb, Taalgids IV, blz. ]82-185, aangetoond, dat de
gevoelens van vroegere etymologen, als KILlAAN , TEN KATE
e. a., die leedef (leef) voor een derivaat aanzagen van lijden
in den zin van gaan) of van leiden (doen gaan) volstrekt moet
verworpen worden, dewijl de genoemde werkwoorden oudtijds
reeds, gelijk nu nog, met eene taanvingen, terwijlleedet·
voorheen vóór de l eene h (eh) had, die later afgeworpen
is; iets, dat ook bij lachen, laden, toopen, tot, loutef en verscheidene
andere woorden heeft plaats gegrepen. De slotsom
was, dat de grondbeteekenis van leeder » waarschijnlijk" opgaande,
in de hoogte gaande helling was. Een meer opzettelijk
onderzoek heeft mij in dat vermoeden bevestigd. Het
is mij gebleken, dat dezelfde wortel, die hellen beteekent,
ook in andere talen woorden heeft opgeleverd! die met de
Germaansche eene treffende overeenkomst hebben, zoodat ik
meen te mogen besluiten, dat mijne afleiding zoo goed als
zeker is.
Ik wenschte de uitkomsten van dat onderzoek hier op te
geven en ten slotte nog iets over de spelling van het woord
in het midden te brengen. Ten einde daarbij ongestoord te
kunnen voortgaan zonder den draad der redeneering telkens
te moeten afbreken, zal ik den Let~er vooraf drie zaken herinneren.
1.) Eene oorspronkelijke (Latijnsche of Grieksehe) k, c of
", is in het Germaansch in Tt (eh) overgegaan, zooals de
volgende vergelijking bewijst:
278
lat. Calam-lt8, gr. leála.u -oq, -
}) cel-are,
» coel-um,
}) cord-is,
l) leotl-oq,
» lea~a-ia,
halm;
helen;
hol;
hart;
» cal~·rr , hiel;
}) xlln-oq, hof
2.) Eene oorspronkelijke t, gr .• , is in het Oudgermaansch
eene th of dh, later bij ons en anderen eene d geworden;
dit blijkt uit
lat. tlt, dor. nJ, goth. thu, ndl. du;
gr. .{iJq, ags. th us , » dus;
» .0, » theet, » dat;
}) ton-are, eng. thunder, » donder;
}) taur-us, » .av~-oq, onrd. thior;
» ten-uis, eng. thitt, )} dun.
3.) De Oudgermaansche tweeklank ai (goth. ai, ohd. en
onrd. ei) is in het Oudfriesch nu eens in eene lange á, dan
eens in eene lange é overgegaan, welke laatste echter niet
als onze e, maar als eene lange i luidde, en thans nog als
ie wordt uitgesproken.
Ai is in het Friesch á geworden in á, ráp, lára, ága, frása
enz., goth. aiws, raip, lai8jan, aigan, fraisan enz.; daarentegen
é in dél, hél, sél f stén, te1cen enz., goth. daila, lwils,
8ail, stains , tai!cns enz.
Dit heeft veroorzaakt dat sommige woorden in het Oudfriesch
onder twee vormen voorkomen, met á en met. é;
b. v. án en én, goth. ains; hám en hem, goth. haims; á en
é, goth. aiws " en daarom vindt men ook hiéde?' naast hladder
en ladere.
De wortel, dien ik bedoel, en die hetten of helling beteekent
, luidt !cU, lat. di, gr. xlt, en dus, volgens boven
n'. 1, in het Germaansch: hli. Men treft hem aan in gr.
XU-lIEtll (kli-nein), lat. (il&)cli-nare, (de) eli-nare , ohd. en
ags. htinan; werkwoorden, die hellen éb buigelI, overbuigen ,
beteekenen ; en zoo ook in ons lelten, leutten , d. i. overhel279
len, schuins tegen iets aan staan, en in lrmig, friesch linig,
buigzaam, die de h hebben afgeworpen.
De n (v) behoort in de genoemde woorden niet tot den
wortel, maar is in- of achtergevoegd. Dit blijkt uit de
conjugatie van het werkwoord xAiVHV, dat in sommige tij·
den de n verliest: (xÉ)-xÀt-(xu), (xÉ}-xÀt-(ft"at). U)-Kl/.-( {hJv);
en. uit verschillende afleidsels, waarin zich achter de i Of in
het geheel geene, .of andere medeklinkers, als m, s, t en w,
vertoonen: hleia, xAiftU (klima), xAi(jt~ (klisis), XllTO~ (kli·
tos), eZivus e. a.
Het begrip hellen werd toegepast op schuins oploopende
hoogten en heuvels. Vandaar gr. xA/.-ftU en Xll-TV~, het·
Zing; Xll-TO~, heuvel en helling; lat. eli-vus, heuvel en hel·
ling I); goth., met versterking der i door voorvoeging van a:
hlai-ns, heuvel; ohd. hli-ta, helling; ags. hli-d, hleo·d,
Mi·dh, hleo-dh, heuvel; onrd. hli-dh, helling en heuvel;
noordfr. lie, voor hlie, helling.
Het ags. en eng. hill, heuvel. kan bezwaarlijk een ander
woord zijn, dan hetzelfde hti met letteromzetting (trans·
positie), die bij vloeiende consonanten als l en r zoo dikwijls
waar te nemen is; men denke slechts aan blole en balle;
aan onrd. hr088, nnI. r08 en eng. hors, mnl. ors; aan barnen
en branden enz. Ons hellen en helling, voorheen helden en
helàing, zijn kennelijk niets anders dan omzettingen van hled,
den vorm, die in het ags. en onrd. hlid en hlidh luidde.
Het begrip heuvel werd toegepast op de opzettelijk opgeworpen
hoogten boven de plaats, waar iemand begraven lag,
en die men thans g1'afhetwels noemt. In dezen zin treft men
oud·saks. hlei-a, goth. hlai-w, en ags. hlae-w, hlcî-w aan, ,,,elke
laatste woorden in vorm met lat. eli-vu8 overeenkomen.
Langs dien weg kreeg ags. hlaed de beteekenis van hoop,
ophooping.
1) In den laatsten zin bij OVIDIUS, Metamorph. VlII, 663, waal' verbaaid
wordt, dat Baucis om het hellen harer krenpele tafel (clivum mens«e) weg te
uemen een potscherf onder een der pOGlen leicIe.
280
Is eene helling het natuurlijkste middel om eene hoogte
te bestijgen of in eene diepte neer te dalen, dan lag het
voor de hand het insgelijks hellende kunstmiddel om te
klimmen met een woord te benoemen, dat van denzelfden
wortel hellen, ohd. hlit-a, ags. htid, ndl. held-en (hle-den)
werd gevormd. Met andere woorden: is het wel denkbaar.
dat ohd. hleitara, ags. hZaedere en ndl. (h)leeder van een anderen
wortel dan den tot hiertoe beschollwden afgeleid zijn?
Ook het Grieksch stemt hier weder overeen, KJ.if'a; beteekent
eene lem' of trap.
Van uenzelfden wortel hU laten zich nog andere woorden
a eiden, waaraan de begrippen bedelc1cen en beschutten eigen
zijn; te weten: goth. hZi-ja en hlei-thra, tent; oudsaks. hlldan,
bedekken; ohd. hZit, ofri. hZid, deksel; neder!. lid,
deksel van eene kan en van het oog (ooglid). De overdracht
kan langs twee wegen geschied zijn: eene tent heeft den
vorm van eene oploopende hoogte, van een heuvel; maar een
(graf)heuvel kan ook als de bedekking van den doode aangemerkt
worden. Welke dier twee toepassingen heeft plaats
gehad, dan wel of men aan beide te denken heeft, kan ons
voor het oog en blik onverschillig zijn. Ook uit de laatstgenoemde
vormen blijkt, dat de i, hetzij kort, hetzij verlengd
of door eene voorgevoegde vocaal versterkt, de grond- of
wortelklinker is, maar niet de a; en hierop komt het uitsluitend
aan. Immers er volgt uit, dat de ags. ae in hlaedre
niet is de zachte of korte ce uit a: maar de lange scherpe
ae, die aan ai, ohd. ei, ndl. ei of ee beantwoordt, en onder
andere ook voorkomt in aew, daeZ, la(!ran, laecan, staenen
enz" goth. aiws, dails, laisjan, lai1can, staineins enz. Aan
eene a valt hier dus niet te denken; maar de oorspronkelijke
i heeft klankversterking ondergaan, anders zou men of de i
zelve, gelijk in htidh, Of eene e aantreffen, als in lether (du
cuir), dat blijkens ohd. Zidirîn (lederen), oorspronkelijk eene
i had. De ags. vorm 1zZaerlre stemt clus overeen met de
ohd. hleitam, en beide' met ons leeder , dat eenparig met de
scherpe e (ee) gespeld, en zorgvuldig onderscheiden wordt
281
van leder (cuir) met de zachte e uit i. Zoo schr~ift PLANTI.
JN in zijn ThesaurlM Theutonicae linguae: » leeder , ledder oft
leer, une eschelle; leedersporte , un eschellon; leederachtich,
en facon d' e,çchelte; met leed eren beklim men, escheller;" - maar
daarentegen: » leder oft leer, du cuir; lederachtig coriace;
ledergerver , corl'oyeur; lederen, dat van leder is, qui e8t de
cuir; lederen kolder, cuirace enz. enz." - Op dezelfde wijze
handelt KILIAAN in zijn Dictionariltm: »leeder , leer, 8cala,
aleeden sive leyden; leeder van den waghen, 8ponda cm'rU8;
leedersporte , climacter;" - maar; • leder , corium; ledergaerwer,
coriariu8; lederen. coriaceu8; lederen sack, culleu,v enz."
TEN KATE, die zich zoo veel moeite gaf om de dialecten te
leeren kennen, erkent hetzelfde onderscheid. Op pag. 222
van het eerste deel zijner Aenleiding enz. plaatst hij in de
kolom der scherpe e's: éé, of ey: 11 ons Leider t, Lééder,
contr. Leer, 8cala ;" daarentegen in de kolom der zachte e's:
"ons Leder, contr. Leer t, tergus, pellis." - De Statenoverzetters
hielden hf3t onderscheid insgelijks in het oog. In
de Aartteekening over het geóruik van E en EE, ° en 00, achter
het 3de deel van HUYDECOPERS Proeve, leest men bladz. 45 I :
)) ';fLEEDER, 8cala. Gen. XXVII: 12, enz. Zie de Taal·
regels bI. 89.
doch leder, corium. Matth. lIl: 4, enz."
Het sterretje vóór LEEDER geeft te kennen, dat .JAcon
VILT, die evenzeer scherp en zacht zorgvuldig onderscheidde,
dit woord insgelijks met ee schreef.
Met het getuigenis onzer dialectische uitspraak stemt overeen
dat onzer onmiddellijke naburen. De Kleefsche kanselier
GERARD VAN DER SCHUEREN geeft in zijnen Teuthoni8fa
op ~ 11 Leyder, dair men op clymt, scala; leyder sprayt, scalare;"
- doch juist te voren: • Leder, Gorium; lederhaysen,
leersen ; lederen bant, lorum."
De Duitschers zeggen, gelijk bekend is, in overeenstemming
met hunne voorvaders, nog heden ten dage leiter.
De oude Friezen bezigden ook hiedeT; en er is geene enkele
reden te bedenk.;n, waarom de ê daarin eene andere zou
19
282
wezen, dan die lange ê, die aan ai, Ohd. ei en ags. áe beantwoordt.
Wij hebben dus een volmaakte overeenstemming
gevonden tusschen al de tot hiertoe beschouwde vormen van
ons woord, waarin de eerste lettergreep open is, dat wil
zeggen, waarin de vocaal niet op een medeklinker stuit.
Ik begrijp daarom volstrekt niet, hoe de Heel' BECKERING
VINCKERS (E-legie, blz. 73) schrijven kon: J) Dus staat het
Ohd. hleitara geheel geïsoleerd te g en 0 ver aUe binnen.- en
buitenlandsche getuigen." ZEd. had, het is waar, vooraf de
voorzichtigheid gehad de binnenlandsche getuigen benevens
VAN DER SCRVEREN uit de pleitzaal te verwijderen en het
getuigenis van den Angelsaks verdacht te maken, zoodat
inderdaad de Oudhoogduitscher alleen bleef staan; maar dit
was toch niet juist ))tegenover" de anderen die weggejaagd
waren. De uitzetting was geschied met de woorden: )) KiJ)
li~an's, Plantijn's en van der Schueren's leyders zal Dr. T. W .
• zelf niet als bewijzen voor de scherpe e in leeder willen
»gebruiken, daar hij meermalen betuigt en ik boven heb
)) aangetoond, dat in den tijd toen, en in de gewesten, waar
»die mannen schreven, zacht en scherp volstrekt niet meer
n uit elkander werden gehouden." Deze woorden, van
iemand, die anders zoozeel' voor de rechten del' dialecten ijvert,
moeten wel eenigzins bevreemden, en zijn waarschijnlijk
alleen' te verklaren uit de omstandigheid, dat de tongvallen,
van Antwerpen af tot Kleef toe, op dit oogenblik niet in
ZEd's kraam te pas kwamen. Immers het is eene onwaarheid,
dat die mannen zacht en scherp volstrekt niet meer
onderscheiden; iedere bladzijde van hunne woordenboeken
toont het tegendeel. De onderscheiding van leeder en leder ,
die ik boven heb medegedeeld, is, dunkt mij, al een sprekend
voorbeeld; en wil men er meer, men vergelijke bij hen
beren (verscheurende dieren) en beet'en (rnannetjesvarkens);
heelen, heytell (genezen) en netelt (verbergen) i reede, alreede
en rede, redene ; weeken , weycken (zacht maken) en weke, weken
(zeven dagen), teeken (merk, en teke (schapenluis) en
honderden andere woorden, die regelmatig en zonder uit283
zondering of met ee of eg, of met e gespeld staan. Ook te
mijnen opzichte behelzen die woorden eene in het oogloopende
onjuistheid. Ik heb nooit gezegd of geschreven, dat
e en ee daar ni e t meer onderscheiden werden, veel min,
dat zulks n volstrekt" niet meer zou plaats hebben. Ik heb
alleen beweerd en met bewijzen aangetoond, dat er in verschillende
gewesten en steden verschil bestond in de uitspraak
van verscheidene woorden, zoodat de spelling der
zoodanige niet door de uitspraak kon worden bepaald, maar
noodwendig een anderen grondslag behoefde, en dat deze
gelegen was in den oorsprong der e's. Ik geloof, dat dit
nog iets anders is dan hetgeen de Heer B. V. mij toeschrijft,
wat inderdaad geheel bezijden de waarheid zou moeten
heeten 1). Waar volstrekte eenparigheid in uitspraak en
spelling waar te nemen is, en deze gerugsteund worden
door vormen in de verwante talen, is geene verstandige
reden te bedenken om die spelling te verwerpen, al bestaat
daarnaast ook een woord, dat met die spelling in strijd
schijnt te zijn. Naast heet met de scherpe e bestaat hitte
met de korte i; maar dat zelfde verschil treft men in alle
verwante talen aan, en daarom zou men niet gerechtigd
zijn tegen de dialecten aan de e van heet als zacht te beschouwen.
Iets dergelijks heeft ook hier plaats. Nevens
lee1', het samengetrokkene leeder , zijn de vormen ladder en
ledder in gebruik: de laatste, geloof ik, uitsluitend in Fries-
]) De Heel' B. V. is over 't algemeen tamelijk voorbarig met iemand een gevoelen
toe te schrijven, en heeft dan het zwak altijd het ongerijmdst mogelijke te kiezen.
Het bekende woord veem (gerecht) heeft volgens de woordenboeken van K1L1AAN,
WF.ILAND en S1EGENBEEK, en volgens TEN KATE, I, blz. 249, de scherpe e. Om
deze spelling te rechtvaardigen neb ik op het OM. feim gewezen. De Heer B. V.
heeft lIU goedgevonden te zeggen, blz. 111; • Veem, fleeme brengt Dr. T. W.'s
• in verband met Ohd. feime, m., spuma, schuim." Ik vraag, wat ZEd. het
recht geeft om te vermoeden, laat staan te beweren, dat ik daar schuim heb
bedoeld en niet, wat voor de hand ligt, den hoogduitsehen vorm feim, feime, die
hetzelfde als ons fleem beteekent ? Dien vorm treft men aan in eenige voorbeelden
hij GR11I:M op de woorden femschöffe en femstatt, en zijn bestaan wordt
ook door het middeleeuwsch Latijllsche feimari en veimari bewezen.
19*
284
land en Groningen; zeker niet in Gelderland, Holland en
Noord-Brabant. Ladder is overal bekend, doch alleen doordien
het tot de schrijftaal behoort. Bij VAN DER seRVEREN
en PLANTIJN komt het in het geheel niet voor, en KILIAAN
geeft het alleen op als bepaaldelijk Friesch, Hollandsch en
Zeeuwsch, terwijl hij naar leeder als den meest bekenden
vorm verwijst: l) Ladder, Fris., HoU., Zeland., Ang. j. leeder ,
Scalae." Daar ladder dus niet Frankisch noch Saksisch is,
maar bepaaldelijk gebezigd wordt in ue streken, thans nog
of voorheen door Friezen bewoond, moet men dien wel voor
oorspronkelijk Friesch houden. En inderdaad het Oudfriesch
bezat naast hUder ook hladder,. en de Sater- of Sagelterlandsche
Friezen zeggen nog heden ladere. Die beide vormen
ltleaer en Mdere laten zich, volgens boven, blz. 278, n . 3,
volkomen uit ai verklaren, Bedenkt men hierbij, dat de
verdubbeling van eenen medeklinker de verkorting van den
voorgaanden klinker ten gevolge heeft, - vergelijk doffer
met hd. tauber en duif, geld. doef; ketting met keten, lat.
catena,. stotteren met stooleu - en dat ook het Ags. de d
in hlaeddre, evenals het Friesch in hladder soms verdubbelt,
dan zijn de vormen ladder en ledder volkomen opgehelderd,
en evenzeer als de andere in overeenstemming met den 001'spronkelijken
vorm des woords: Ittaithara of hlaidara.
L. A. T. W.
Leelijk.
Is de kennis der etymologie van het verouderde leede/'
alleen van beTang voor de bespiegeling, dubbel belangrijk,
voor de practijk zoowel als voor de theorie, is het die
van leelijk te kennen, een woord dat nog dagelijks geschreven
wordt en omtrent welks spelling insgelijks verschil van
gevoelen bestaat. De afleiding toch alleen is in staat om
uitspraak te doen over de betrekkelijke waarde en de onderlinge
verhouding der vormen leeUijlc, Zeelijk , liUijk en la/ijk,
285
waaronder dit woord voorkomt of vroeger voorkwam, en
tevens om den schijnbaren strijd tusschen zijne twee hoofdbeteekenissen:
rnisvo1'md, onooglijk, en: kwaad, boo8, te vereffenen,
Ook de beschouwing van dit woord mag voor de
taalkennis in het algemeen leerrijk genoemd worden, daar
zij aanleiding geeft tot het opmerken van meer dan ééne
taal wet, terwijl zij andere nader bevestigt.
Ik moet hier beginnen met de erkenning, dat ik gedwaald
heb, toen ik, om nader te vermelden redenen, meende dat
lee lijk afstamde van een werkwoo~d, waarin volgens het getuigenis
van alle Duitsche taalgeleerden de tweeklank ai
voorkomt, en welks beteekenis, oppervlakkig beschouwd,
zeer goed toelaat er ons leelijk van af te leiden. Ik schreef
namelijk in het woordenlijstje achter mijn leerboekje voor
de Spelling, om te bewijzen, dat de e inderdaad scherp
is: »leelijk , goth. laian, d. i. smaden, bespotten (ï..otllo(lovv) ,
onder andere omdat ik het Middelnederlandsche lelijc in
sommige glossariën door 8madelijk, ve1'achtelijk, en lelijchede
door 8maad, verachting verklaard vond, en omdat de afleiding,
die mij later gebleken is de ware te zijn, een bezwaar
opleverde, dat ik toen nog niet wist op te lossen. Dat men
bij het samenstellen ván zulk eene lijst den tijd niet heeft
om elke opgave van anderen te verifieeren en aan een zorgvuldig,
maar tijdroovend onderzoek te onderwerpen, is te
begrijpen; en evenzoo , dat men zulks voorloopig niet noodig
acht, wanneer men daarbij afgaat op het eenparige getuigenis
van mannen als GRIMl\1, LOEBE, VON DER GABELENTZ,
SCHULZE, GRAFF, ETTMÜLLER, BOPP (Vergl. Gramm. I, 209)
en andere dergelijke autoriteiten. Eerst wanneer men van
de deugdelijkheid van een systeem door een groot en beslissend
aantal bewijzen vast overtuigd is, gaat men over,
en kan men overgaan tot het onderzoek der bijzonderheden.
Dit is ook hier geschied. Ten gevolge van bij mij opgerezen
twijfelingen heb ik de geschiedenis van lee lijk nagegaan,
en bevonden, dat mijne afleiding niet deugde; maar
tevens ook, dat de ware etymologie het systeem ten volle
286
bevestigde, en dat de verschillende, schijnbaar zoo strijdige
vormen en beteekenissen zich door onze taalwetten ongedwongen
laten verklaren. Sinds lang was ik voornemens
het woord opzettelijk ter sprake te brengen; nu de Heer
BECKERING VINCKERS de gebruikelijke spelling! die de ware
is, onlangs heeft bestreden, meen ik zulks niet langer te
moeten uitstellen; te minder omdat de geschiedenis van leelijk
zich aan die van leeder aansluit, en omdat beide woorden
overtuigender dan andere aantoonen, dat de dialectische uitspraak
niet toereikend is om de vocaalspelling te bepalen.
De etymologie alleen kan hier beslissen, of men overeen·
komstig ons taaleigen Zeelijk of lelijk te schrijven heeft.
De door mij onderstelde afleiding moet om meer dan ééne
reden verworpen worden. De voornaamste is, dat de beteekenissen
van Zeelijk haar niet toelaten. Het goth. laian
of le"an beteekent • gelijk boven reeds gezegd is. smaden,
bespotten; ware nu leelijk daarvan gevormd. dan zou dit
alleen en uitsluitend kunnen dienen om het tegenovergestelde
van schoon of mooi aan te duiden. beschouwd als iets p a ss
i e f s, als iets bespottelijks, belachelijks. Doch leelijk drukt
meer uit dan hetgeen belachelijk is; het heeft kennelijk den
act i e ven zin van kwetsend, beleedigend, hoogst onaangenaam,
toornig in de gewone uitdrukkingen: Zick teelijk bezeerm.
Em leelijken val doen. Ergens leelijk te pas komen. Iemand
Zeelijk aankijken. Rij is el' leeZijlc aart; en vooral in de provincialistische
zegswijzen: Toert ik dat zei, werd hij leelijk en
begon te schelden. Nu, ge hoeft niet terstond zoo leelijk te wotdert;
het is goed gemeend. Sinds dien tijd is hij leelijk op me.
De Friezen zeggen, dat iemand iets uit lelke1&.~ (uit boosaardigheid)
doet. Vergelijkt men de plaatsen bij Middelnederlandsche
schrijvers, waar leellijc. lelijc, voorkomt. dan bevindt
men, dat dit woord wel is waar soms door smadelijk, maar
soms ook door hoogst onaangeltaam, beleedigend, kwetsend, en
leelijchede door beleediginq en lichamelijke mishandeling moet
verklaard worden. Uit alles blijkt dus, dat de grondbeteekenis
van leelijk niet bespottelijk, maar beleedigend, 01taange287
naam is; nu eens genomen als kwetsend en onaangenaam voor
het lichamelijk gevoel of het gevoel van eigenwaarde, daq
voor den smaak en het schoonheidsgevoel. Op deze wijze
vertoon en zich al de verschillende vr~egere en latere beteekenissen
blootelijk als verschillende opvattingen van één hoofdbegrip,
dat overal ten grondslag ligt. Maar dan volgt ook,
dat men naar een ander grondwoord te zoeken heeft, dat
iets meel', iets sterkers beteekent dan be8potten; en dan is
men genoodzaakt de etymologie van KILlAAN en TEN KATE
voor de ware te erkennen, die ik vroeger, om eene reden,
welke ik straks opgeven zal, voor ongegrond hield. KlUAAN
verwijst bij leedeliek, leedigh naar leeZick, en verklaart dit omgekeerd
door » Zeedelick. leedigh, Fastiditus, fastidiosus, et
Deformis, indecorlls, foedus, turpis ;" en leelickheyd, leedelickheyd
door )) Fastidium. taedium. et Deformitas, turpitudo,
faeditas." TEN KATE geeft in zijne .A.enleiding enz. I, 222,
in de kolom der scherpe e's op: DLeedelijk, contr. : leelijk ,
dflformis, want de smerten mismaken een mensch." Ofschoon
TEN KATJ<JS uitlegging, die ons van leed tot lee lijk moet brengen,
stellig verkeerd is, zoo hebbén hij en KILAAN toch het
rechte grondwoord leed op het oog. De vergelijking der verwante
talen stelt zulks buiten twijfel. Het Oudhd. leidlih,
ags. ládhlie, osaks. léthlic, hebben de volgende beteekenissen :
rtlOlestu8 (lastig, onaangenaam), deterrimu8 (zeer slecht, kwaad),
odiosu8 en eX08ltS (hatelijk), detestabilis en horrendus (afschuwelijk)
spureus en ob8coenus (vuil). Het Oudfriesche leedlik
staat in de wetten van vVesterlauwersch Friesland in de beteekenis
van kwaad, onaangenaam, tegenover liaeflilc (lieflijk)
in den zin van goed, aangenaam. De plaats is te merkwaardig
om niet, vertaald, medegedeeld te worden. Het hoofdstuk,
getiteld: Huae tand ande sette dat riucht alle1' aerst? begint
aldus:
11 Wie vond en bepaalde het allereerst het recht? }-'oroneus
in Griekenland, Mercurius in der Egipteren land,
Sol on III del' Atheneren land, Ligurgus in der Lacedemeren
land; deze Ligurgus ontving het recht door de woorden
288
van eenen afgod, door de uitvinding van A polIo; en de
Grieken namen het over uit Mozes' vijf boeken, waar zij
geschreven hadden van de Joden. De koning heette Numa
Pompilius, die het allereerst te Rome het recht instelde;
en hij vond ook het allereerst de taal naar den Latijnschen
tongval uit, UllUS, duo etc.; want de Latijnen leiden (bezigden
1) vroeger steenen, waarmede de taal bewaard werd
(vervangert werd?); witte steen en voor 1 ie fl ij k e zak en,
zwarte steeIlen voot' lee I ij k e zak e n [leedlika .~eekem J."
Al die vreemde vormen zijn afgeleid van woorden, die aan
ons leed beantwoorden; ook ons leelijk komt dus ontegenzeggelijk
van leed. Dit leed, hd. leid, ourd. leidhr, ags. lddh, osaks.
lédh, is eigenlijk een adjectief met de beteekenis van hatelijk,
kwet8IJnd, hetgeen het onzijdig geslacht van ons substantief
leed verklaart. Het adjectief leed ging als zoodanig
en met de oorspronkelijke vocaal ai in de Romanische talen
over, werd in het Fransch laid, in het I taliaansch laido
(laid, vilain, sale, Jache, obscène). Daar nu de e van leed
uit ai ontstaan en dus scherp is, heeft le{;Zijk natuurlijk insgelijks
de scherpe e. Alle getuigenissen stemmen dan ook
voor die uitspraak. Dat van KILlAAN en TEN KATE heb ik
boven reeds aangehaald. PLANTIJN schreef ook met ee: leelick,
ZeeZiek maken, ZeeZiekachtich, een ZeeZieke vrouwe, leelick
om ,~ielt, leelicklteyt) leeliekliele. Zóó mede de Staten-overzetters
des Bijbels: ZeeZiek en leeliclcheyt, welke woorden in het
bekende verhaal van Pharao's droom (Gen. 41) wel zevenmaal
van de magere koeien gebezigd worden. WEILAND
en SIEGENBEEK spelden leelijk ; BILDERDIJK leelijk; en» EEN
ZEEUW" verklaarde in het lVeelcblad voor middelb. en lager
onderwijs, van 2 Juli 1864, nO. 27, dat men in Zeeland wel
is waar soms lillik zegt, doch ook leelijk , en dan met de
scherpe ee. Het is op grond der vormen lillijlc en dergelijke,
dat de Heer BECKERING VINCKERS alle getuigen voor
de scherpheid dèr e wraakt, hun het recht om mee te stemmen
kort en goed ontzegt, en zich voor de zachte e verklaart.
Op blz. 81 zijner E-Iegie heet het; l) Van de ladder
289
Il afstappen de komen wij tot lelijk, dat volgens Dr. T. W.
» een scherpe e heeft, wegens Goth. laian. Daar nu echter
• uit alle hoeken des lands, waar men stem meê in 't kab
pittel heeft, luide kreten tegen deze scherpheid opgaan,
• dienen wij te zien, of deze oppositie misschien ook de we
»tenschap op hare hand heeft; cl. i. of het wetenschappelijk
• is te verklaren, dat men in Stad en Lande Zeik of lellik,
)) in Friesland lilk of lulk en in de meeste andere provin))
ciën, b. v. in Overijsel, Gelderland, te Goes in Zeeland
"en zelfs in het Bentheimsche lillile zegt." De Vlamingen
en de Staten-overzetters hebben dus geene stem in het kapittel;
en die van Goes alleen voor zoover ze het met den
Heer B. V. schijnen eens te zijn en bescheiden spreken,
want, volgens blz. 82, "getuigen alle bescheiden sprekende
lJ Nederlandsche monden voor de zachtheid der e van lelijle."
Doch gaan we het wetenschappelijk bewijs na, en nemen
we voor een oogenblik aan, dat het boven reeds genoemde
Gothische werkwoord werkelijk het grondwoord van leelijlc
IS. Volgens den Heel' B~ V. is » dat Goth. laian slechts een
» secundaire vorm, ontstaan uit lahan, in welke gedaante wij
)l het woord in de overige Deutsche talen aantreffen, ohd .
• laha1t-btog, ags. lealtan-log, culpa re, repreltendere." - Vooreerst
moet hier opgemerkt worden, dat de vorm laian onzeker is.
Het Gothische werkwoord, dat ÀOt~o(!ofiv vertaalt, komt slechts
éénmaal voor, en wel in den verl. tijd: lailóun imma (zij
bespotteden hem), hetgeen de keus geeft tusschen twee infinitiefvormen:
laian en Man, hetzij naar het voorbeeld van
saian-8aisó, of naar dat van télcan-taitólc. GnnlM gaf eerst
de voorkeur aan laian; later evenwel, DG. 4, 687, in overeenstemming
met ags. leart aan léan. Hoe men het echter
ook neme, er komt in geene van beide vormen een spoor
voor van een medeklinker, die anders juist in den verleden
tijd blijft, wanneer hij ook al uit den infinitief uitgestootell
is; vergelijk zag - zie-rt, ging - gaa-n, stond - staa-n,
sloeg - slaa-n. Daar nu in den verled. tijd (lai)-ló-(un)
geen slotconsol1ant is te ontdekken, en er geene voorbeeld eli
290
bekend zijn - mij althans en LOEBE en VON DER GABELENTZ
niet- - dat het Gothisch een keelklank als lt in eene vocaal
veranderde, zoo schijnt de zaak veeleer omgekeerd te moeten
worden, en het Gothische woord voor de primaire, maar de
latere vormen lahan en lealtan voor de secundaire te houden te
zijn, ontstaan door achtervoeging van een medeklinker, op
dezelfde wijze als wij boven, blz. 279 achter den wortelleli eene
n, m, s, d, dlt t en w gevoegd zagen. Dit vermoeden, dat het
Gothisch de primaire vorm is, wordt zoo goed als zeker,
wanneer men in aanmerking neemt, dat ook hier evenals
bij /di ongelijkheid in de achtergevoegde medeklinkers bestaat:
de verl. tijden luog, lóg hebben eene g, de tegenw. laltan en
leanan eene h; maar het Friesche laleia, laleinge en het Nederl.
la leen (misprijzen) eene le, die ook in ags. laecing wordt
aangetroffen. Is dat dobberen niet veeleer een bewijs, dat
de medeklinker later is achtergevoegd, dan dat zij reeds van
ouds zou bestaan hebben en uit clen Gothischen vorm uitgestooten
zijn? Doch hoe het zij, is laian de oorspronkelijke
vorm, dan zou leelijk , zoo het er van afgeleid was, eene
scherpe e hebben; maar de vorm lcan kan, om phonetische
redenen, onmogelijk leelijle hebben opgeleverd, want
de lange a, die aan goth. ê beantwoordt, gaat in het Neder!.
nooit in e over. Zulk eene á zou leelijle ook moeten hebben,
indien, gelijk de Heer B. V. stelt, ai uit ah was ontstaan.
Juist het voorbeeld dat ZEd. bijbrengt, aar (korenaar) uit
goth. »ahs d. i. achs", ohd. altir, bewijst, dat zulk eene wijziging
a, niet e oplevert. Hetzelfde ziet men bij aal (els) en
aal (visch), beide nit ahil ontstaan, zie Wdb. der Nederl. taal,
kolom 18 en 20. De Heer B.V. schijnt niet bedacht te hebben,
dat de lengte of zwaarte van zulk eene door samensmelting
ontstane a steeds den overgang tot t: heeft verhinderd,
zoodat el' geen enkel voorbeeld van dien overgang aange·
wezen kan worden. Daarmede vervalt dan ook de redeneering
: l) lelijle zal dan oorspronkelijk lacltlij1c zijn geweest, dat
}J door het uitlaten der clt lalijle werd. Dit lalijle werd in
» enkele streken lelijk, even als 1Jagen-1ieger~." Heer B. V. neemt
291
dus niet in aanmerking dat de a 111 vagMt oorspronkelijk
kort is, en zoo ook die in dal en eatëna, die pokdalig-pokdellig
en keten-ketting hebben opgeleverd. Die woorden bewijzen
niets.
Doch genoeg van die wetenschappelijke bewijsvoering; wij
hebben boven gezien, dat lee lijk van leed komt. Ik heb dus
nog slechts aan te toon en , hoe de vormen lalijk , bij HOOFT,
o. a. in Taeitu,y, Zeeden der Germaanen, blz. 488, en de populaire
vormen lellijk, lilk enz. ontstaan zijn.
Het eerste en belangrijkste punt is het verdwijnen der d
van leedlij1c. Daar het thans zoo gewone uitstooten dezer
letter, b.v. uit daán, paán, gebeên, doón, goón enz., voor daden,
paden, gebeden, dooden, goden, in het Middelnederlandsch
geheel onbekend was, en men toen omgekeerd juist d's invoegde,
b.v. in nader, wijden, belijden, bévrijden, voor na-er,
wij-en, belij-en, bevrij-en, maakte ik zwarigheid leelijk voor hetzelfde
woord als leedlijk te houden. Daarom achtte ik het
van laian afgeleid, en zag in het gebruik van ons woord in
den zin van boos en beleedigend slechts een misbruik der lagere
klassen, op geene taalgronden steunende. Ik herinnerde mij
toen geen enkel zoo oud woord, waarin de uitstooting eener
d volkomen bewezen was. Later zijn mij een paar onbetwistbare
voorbeelden voorgekomen, niet van eigenlijke uitstooting
(eethlipsis) , maar van assimilatie der d, d. i. van gelijkwording
aan den volgenden medeklinker, ten gevolge waarvan
deze laatste dus wordt verdubbeld. Het oudste mij
bekende voorbeeld, uit de 9i1e of 10de eeuw, leveren de Karolittgsche
psalmen, waarin herhaalde malen het woord guolichetle
of guollihhede (gloria), voor guodlichede. Dat dit woord van
(Joed (guod) gevormd is, blijkt uit het Ohd., dat de beide vormen
guotlih en guollih heeft. In J)er m'innen loep treft men
ook galije, voor gaellije, naast gadelijc aan. - Aan de 1 schijnt
in het bijzonder het vermogen om te assimileeren eigen te
zijn; en heeft er dan opeenhooping van medeklinkers plaats,
dan wordt de voorafgaande vocaal of diphthong kort. Zoo
ontstonden balling uit banZing ; malkander uit manlijk ander;
292
schielijk, voor schiellijk, uit schierlijk; spalling (varken beneden
het jaar) uit spaan litzg , van spanen (spenen); elf uit eenlif,
ohd. ainlif; elk, in Gelderland ielk, uit ielijk; welk uit wielijk;
zulk uit zoolijk ; in vullis, voor vuilnis, heeft de l de volgende
1t geassimileerd. Dat ook bij leelijk eerst assimilatie heeft
plaats gehad, blijkt uit de spelling leellijc en leellike in IJer
leken 8pieghel; zie het glossarium op dit werk, bI. 482. De
vorm leellijk kon echter niet blijven bestaan: de eerste l
werd Of' niet duidelijk uitgesproken en verdween allengs,
waardoor leelijk ontstond; Of' de e moest verkort worden in den
mond van hen, die de beide l's lieten hooren. Dit gaf leUijk,
en bij minder beschaafden lillik en Wk, gelijkstaande met de
platte uitspraak: cint, mins, ingel en dergelijke bij ons gemeen,
voor cent, mer/ach, engel. Hetzelfde verschijnsel, de assimilatie
der d, gevolgd of door hare geheele uitstooting of
door de verkorting del' vocaal, neemt men waar bij kwalijk,
uit kwaadlijk, dat op sommige plaatsen ook als kwallijk en
kwellik, kwelk wordt uitgesproken.
Opmerking verdient het in het algemeen, dat, waar twee
vormen naast elkander bestaan, die met de heldere vocaal
of diphthong bij de beschaafdere klassen en in de schrijftaal
gebe3igd worden, de verkorte bij de mindere standen. Men
denke aan wij atten, gavven, laggen, zatten enz. , voor wij aten,
gavett enz.; aan bessem, elfen, botter, schottel, enz. voor bezem,
even, boter, schotel. De vormen leeten, broos, grover en einde
worden voor edeler gehouden dan ketting, bros, grovver en
md; en de dichters geven aan getale1t en lief talig de voorkeur
boven getallen en lieftallig; slechts elle voor ielijlc maakt
hier eene uitzondering. Hetzelfde zien wij hiel': lUk en lewalk
behooren niet tot de beschaafde taal.
Bedrieg ik mij niet geheel, dan is uit ons onderzoek gebleken,
dat KILlAANS en TEN KAT ES afleiding van leelijk de
ware is, die alle beteekenissen en vormen van dat woord op
de natuurlijkste en ongedwongenste wijze verklaart, en de
scherpe uitspraak ten volle wettigt; maal' tevens ook, dat de
wetenschap de Al'iadne is, die den draad geven moet, welke
29B
uit den doolhof der dialccten leiden kan, en dat de redactie
van het Wdb. der Ned. taal wel niet anders handelen kon, dan
hare spelling op den oorsprong der vocalen te grondvesten.
L. A. TE WINKEL.
DE BETEEKENIS VAN EENIGE WOORDEN ONTLEEND
AAN DE VOLKSrrAAL IN NORTHUMBERLAND,
TER VERKLARING VAN EENIGE
NEDERLANDSCHE WOORDEN.
In de volkstaal treffen wij meermalen woorden en uitdrukkingen
aan, waarvan wij den zin uit het dagelijksch gebruik
kennen. maar van welke de oorsprong en de beteekenis
veelal een raadsel zijn.
De vergelijkende taalstudie geeft het middel aan de hand
om bij taal verwante natiën de oplossing van menig woord
te vinden.
Dat in het Westelijk Germanië, waartoe ook Nederland
gerekend wordt, het Angelsaxisch de meer algemeene taal.
was, en deze met het Gothisch tot den Duitsehen taaltak
van den Germaansehen taalstam behoort, is bekend; maar
daaruit vloeit dan ook voort, dat we bij die volken, welke
den invloed der Anglen en Saxers hebben ondervonden,
woorden en uitdrukkingen moeten vinden \ die aan hnnne
taal ontleend zijn.
Tijd en omstandigheden hebben natuurlijk invloed op de
taal van een volk. Meermalen is zulks aangetoond, en zoo
vinden wij bij het eene volk de woorden nog in hunne oorspronkelijke
beteekenis, terwijl deze bij het andere volk aanmerkelijk
gewijzigd is. Maar zoo kunnen wij dan ook ligtelijk
het eene door het andere verklaren.
Wij weten dat een deel der Anglen en Sax ers onder Hengist
294
en Horsa, omstreeks het midden der vijfde eeuw naar GrootBrittannië
vertrokken, zich daal' vestigden, en onderschei.;
dene kleine Koningrijken stichtten, waaronder Northumberland,
en zoo is het Angel-saxisch een element der Engelsche
taal geworden_
Na verloop van tijd zijn ook daar, door klankverwisseling
als anderszins, de oorspronkelijke uitspraak, beteekenis en
schrijfwijze aanmerkelijk veranderd; doch plaatselijk, en vooral
onder het volk, zijn nog van vele woorden de oorspronkelijke
vorm en beteekenis bewaard gebleven, en daarin vinden
wij den sleutel tot opheldering van vele woorden en
uitdrukkingen, welke ook bij ons nog bij het volk in gebruik
zijn; want ook het A.ngel-Saxisch is een van de elementen
der N ederlandsche taal.
Uit ëene Verhandeling over het wezen en de grenzen der
hreedengelsehe (breitenglischen) taal van Dr. K. ,1. CLEMENT,
voorkomende in het Archiv lür das Studium der neueren Spraenen
und Literaturen, herausgegeben ?l01l hudwig Herrig und
Heinrieh Yiehojf, heb ik eenige woorden opgeteekend, welke
bij het volk in N orthumberland in gebruik zijn, en die wij
in onze volkstaal Of onveranderd Of gewijzigd terugvinden,
en juist door het gebruik bU de Northumberlanders hunne
verklaring vinden.
Misschien doe ik den lezers van den Taalgids geene ondienst
met hun mijne aanteekeningen mede te deel en ; terwijl ik
soms zooveel doenlijk, de oorspronkelijke uitspraak daarnaast
zal voegen.
mang, tusschen, onder, in het NI. mengen_
frow, een dik, sterk, morsig wijf, NI. vrouw.
skipper, de schuitemoerder van een Northumberlandsch
kolen vaartuig, NI. schipper.
quern en kern, handmolen, NI. karn.
te slitlter, glijden van waar het NI. slede.
te slot, grendelen, NI. sluiten.
slot, grendel, NI. slot.
nosewi88, snel merkend, scherp toezien, NI. neuswijs.
295
lew, (loe, lioe) zacht, stil, Nl. luw.
mighty, (maity) zeer, NI. magtig. in magtig veel, magtig
groot, enz.
boman (boeman), kobold, waarmede men kinderen vrees
aanjaagt, NI. boeman.
btee, gezigtskleur, NI. bleek.
te blare, luid schreijen, NI. blaren, blèren.
te boU1& (boen), gereed maken, aankleeden, zich opschikken,
Nl. boenen.
shot, rekening in eenen herberg, ook cijns, NI. schot, in
schot en lod betalen 1).
te boule (boek), buigep, NI. bokken, bukken.
te sleirl, skril, zeer luid schreijen, van daar NI. schril, in
schril geluid.
slake, modder van den bodem van een water, NI. slijk.
scatfte, verlies, NI. schade.
yeule (joek), krab, NI. jeuk in jeuken.
te wise (waïse), toonen, NI. wijzen.
te wrout (wroet), boren, woelen, NI. wroeten.
te kern, boter maken, NI. karnen.
te leen, kennen.
te toup (loep), loopen.
te hing, hangen, van daar de onv. veri. tijd hing.
pick, stikdonker, NI. pik donker. Stik van stok, gevangenis.
jlinders, verbrijzelde stukjes, NI. flinters, flenters.
Irem' d, vreemd, buitenlandsch van ferhemd of fel'hamd, e
en a lang, heme, hame, heim, huis, van huis verw~iderd.
fore-elder.s, voorouders.
let wit, laat weten.
too, toe, dat is digt in toedoen, doe de deur toe.
te warp, eijeren leggen, alleen voor vogels gebruikt. NI.
werpen, jongen werpen.
wath, (waad) eene waadbare plaats, NI. wadde, wedde.
I) Door lod, niet lot, verstaat men het aandeel, dat een heet' het regt had
te nemen van den llrijs een er verkochte erfenis in zijn gebied,
296
te stummer, aanstooten, ook in het spreken, NI. stameren.
thic1c, vertrouwd, innig, NI. dik, in: zij zijn dikke vrienden.
snod, sluw, NI. snood.
bargh en berg, berg, heuvel, NI. berg, barg in hooibarg.
kart, een boerenknaap, een oud ruw man, NI. kerel.
te gloc1c. broeden, NI. klokken in klokhen.
cor}, eene groote kolenmand , NI. korf.
te coup (coep) , ruilhandel drijven, NI. koopen.
te cramp, te zamen trekken, NI. krimpen.
te welk, droogen, NI. welken en verwelkel'l..
te harry, plunderen, verwoesten, van daar in het Nl. Zij
is eene herrie.
garth, tuin, NI. gaard in boomgaard.
white, zo lang als, NI. wijl.
te red, iets in orde brengen, NI. redderen. ridderen.
,çpiUing the salt, het zout vermorsen, NI. spillen, verspillen.
crib, kinderbed, NI. kribbe.
te duc1c of dook, baden, NI. duiken.
De volgende woorden worden in N orthumberland op dezelfde
wijze of met eenige verandering geschreven als in 118t
Nederlandseh.
lare, leer.
muU, brokkelig, mul.
lat, lat.
{jan en gang, gaan, gang.
breed en brede, breed.
reet, regt, reet.
te lee1c, lekken, lek zijn.
shoon (sjoen) , schoen.
te rz~g, rukken l met rukken voort bewegen, terug.
kist, kist.
last J last, eene maat.
taIJet'ic1c of lalleroeh, leeuwerik,
law, loe en lowe, eene hoogte, vooral m plaatsnamen, als
Hoenderloo, het Loo, Almelo.
ne, neen.
peewit, kiwiet.
herd, herder.
foother en fother , voeder.
gate, straat, in zeegaten.
te lee, liegen.
te teU, tellen.
stre en strey, stroo.
stilt, ploegstaart, stelt.
start, staart.
pund, pond,
prin, priem.
!Jen, een.
yence, eens.
whilk, welk.
hoo, hoe.
ha!Jer, haver.
groat, gort,
hauste, hoest.
gars, gras.
te keel, koelen,
te keek, kieken, kijken.
het, heet, warm.
brant, brandde.
te waiC, wassen, groeJJen.
yowe, jou.
eam, oom.
caff, kaf.
297
breek, broek, (kleedingstuk).
burn, born, bron.
beck, beek.
deal, doof.
butter and brede, boter en brood,
VI. .r aarg',
.T. H. EICHMAN,
WOORDVERKLARING IN VONDEL.
Ik ben den Hr. BOGAERS weder voor enkele terechtwijzende
opmerkingen, Taalgids IV, lOli vv., mijn hartelijken
dank schuldig, en daar ik hem dien reeds »bij voorraad"
heb uitgedrukt, zou ik dat hier niet behoeven te herhalen,
was het niet, dat mij eene en andere zijner bedenkingen ook
thans tot een weder-bedenking aanleiding geeft. Omtrent
gedeunrt in de Heldinnebrieven erken ik gaarne, dat mij de
andere lezing luai onbekend gebleven was, en ik anders zeker
mijn geduurd in de pen gehouden had; omtrent mijn verwijzm
voor het zoo eenvoudige Valt wijzen, dat ik -- HOMERUS
of niet - bij die gelegenheid moet gedut hebben, en dat
in Vondeliaanschen, maar (de Heer BOGA~;RS duide 't mij
niet euvel!) tevens in onzen zin van 't woord. Juist hetgeen
hij hier tegen mline min juiste verklaring van óedut
(bI. 10Gb, aant. 2) aanvoert, bewijst niet minder tegen zijne
bepaling van 't woord in goeden zin. VONDEL gebruikt het
nergens zoo; al stem ik gaarne toe, dat twijfelen (gelijk in
't bekende Cartesiaansche denkbeginsel) in eenen goeden
zin gebezigd kan worden. nutten daarentegen. ik blijf er
bij, beteekent ook bij VONDEL niet anders dan suffen, en het
sterkste bewijs daarvoor is wel, dat wij hem, in zijne latere
jaren, het eerste zien vaarwel zeggen, om geen ander dan
het laatste te bezigen. Bij de lezing en uitgave in tijdsorde
zijner gedichten, waarbij ik thans tot het jaar 1656 geyor299
derd ben. is mIJ dat voldingend gebleken 1 ). Wat het uitgemaakte
weéuw aangaat, ook daaromtrent is Mr, BOGAERS
bedenking juist; minder (naar 't mij voorkomt) echter zijne
eigene verklaring van 't woord. Welke beteekenis dit elders
moge hebben, hier schijnt het mij, in verband met het bijgevoegde
weeuw, eenvoudig in den zin gebezigd te worden,
waarin wij 't nog dagelijks gebruiken. wanneer wij bijv. van
een uitgemaakte d. i. algemeen erkende, in bepaalden zin besliste,
zaak spreken. Judith heet dan eene verklaarde, algemeen erkende
weew', Omtrent achtslaan schijnt de Hr, BOGAERS er maar niet
toe te willen overgaan, ook den vierden versregel in 't verband
op te nemen, gelijk dat bij mij, van den aanvang af, verondersteld
is; daardoor toch ware zlin bezwaar weggenomen,
clat er niet wordt gezegd, waarop geen acht geslagen is. Het
verband namelijk is: wij hebben niet achtgeslagen -- al ,'laf God
menig teeken ; 'tgeen gelijk staat met wij hebben niet achtgeslagen
op de teekenen , die God gaf. Ongelukkig is, naar ik
7.1e. in mijne uitgave achter dreigde de dubbele punt der
vorige blijven staan, die beter in een komma veranderd waar,
en heeft dit wellicht aanleiding gegeven tot BOGAERS' misvatting
mijner bedoeling.
Zijne aanteekeningen omtrent hulden en begriizert zijn volkomen
juist; omtrent eizen en ei8elijk verwijs ik hem op de
sedert uitgegeven bladz. 3a van het He Deel mijner uitgave,
en aant. 1 in de eerste kolom aldaar,
Wat voorts het ,'verbeteren" van VONDEL aangaat., gelieve
hij wèl in 't oog te houden, dat het verbeteren een er , 't zij
vermeende of werkelijke, druk- of schrijffout in een schrijver
of dichter, nog niet een betweterig., verbeteren" van
dezen zelf is 2), Zijne opmerking dienaangaande zou anders
1) Zoo vinden wij dan ook beiden in deze versregels van den 8almoneu8
bijeen:
Mijn zwaard, aan 's konings eed gebonden, suft en dut
Wat zij te kiezen sta -
2) Volmaakt is VONDEL buitendien zoo min als ieder ander mensch of schrijver,
en moest ik mij daarom zoo goed als VAN LENNEP verplicht achten, hier en daar
20<:>
300
tot een mijn streven volkomen miskennende opvatting nan.
leiding kunnen geven.
Deventer, 4 Nov. 1864. VAN VT.OTRN.
---------- -- .-~-- --------- ----- -.----- .~._---------~--~----
OVER DEN UITGANG ING.
In de Gids van Februarij 1862 viel mijn werkje: Beknopte
Nederlandsche taalleer , eene niet zeer vleijende kritiek
te beurt.
Over de waarde van die kritiek wil ik hier niet spreken.
Zij is van dien aard dat ik de moeite niet wil nemen, om
referent eene behoorlijke teregtwijzing te geven.
Dat ik er hier melding van maak, is alleen om de volgende
phrase in gemelden Gids bI. 305. DAan onjuiste of onware
voorstellingen ontbreekt het niet. Op § lOl is eene noot
van dezen inhoud: • De woorden op ing uitgaande zijn eigentlijk
tegenwoordige deelwoorden der werkwoorden." Wij dachten,
dat aan deze bewering van RU,DERDI.TK niemand geloof
meer sloeg:'
V 66r ik de daar aangehaalde en gegispte woorden nederschreef
, had ik de werken van sommige taalkundigen opgeslagen
en geraadpleegd.
vVat TEN KAT.E daar over zegt, behoeft niet herhaald te
worden. Alleen dit: » Uit welken hoek nu, of uit wat voor
een eigen stam, ons inge (verkort irtg) gesproten zij, heb ik
nog niet tot mijn genoegen kunnen opspeuren ... , Ik staek
dan liever het verder gissen, zo lang ik nog niets bedenken
kan, dat op een' goeden schijn rust, ofte proeve van overweging
mag uitstaen. "
BRILL in zijne Hollandsche spraakleer, 1846. zegt: D De
op 't zij een enkelen stoplap, 't zij een min gelukkig geko?en woord in zijne
yerzeu te 1\ ijzeu·.
301
uitgang ing, Oudd. urtga, unge, nnc, schijnt mede in zijnen
oorsprong eene participiale terminatie te zijn, en, wel te verstaan,
tot het verleden deelwoord naar de zwakke declinatie,
welks vorm dan ook op sterke stammen toegepast zijn" enz.
BILDERDIJK eindelijk, zegt van de woorden op ing uitgaande,
dat zij tot de Participia Activa behooren, en verwijst
naar het Engelsch, waarin het tegenwoordig deelwoord
der werkwoorden met toevoeging van ing gevormd worden.
In den grond der zake komen BRILJ. en BILDEUDIJK, wat
de toepassing betreft) tamelijk overeen, met dit onderscheid
dat de eerste het verleden deelwoord, en de laatste het tegenwoordig
deelwoord tot grondslag neemt. - BRILL vertaalt
stemming, het gestemd zijn; leering, het geleerde; uitf;inding,
het uitgevondene ; enz. Maar, zou belooning dan ook het beloonde;
waarschuwing, het gewaarschuwde beteekenen ? - Volgens
BILDERDIJK is be looning , het. beloonende ; waarschuwing, het
waaraehuwende. lntusschen beken ik dat noch de verklaring
van BRILL, noch die van BlLDERDIJK mij in alle deel en beviel.
Schoon de laatste den Engelsehen vorm in zijn voordeel
heeft.
Het deed mij dus een bijzonder genoegen, toen ik in de
RelJUe Britannique van September dezes jaars eene redevoering
aantrof over de wetenschap der taal, zijnde getiteld:
Openings-rede, uitgesproken in het Koninklijk Instituut
te Londen, den lHsten Februarij 1863, door Professor MAX
MÜLLER.
Waarin onder anderen de uitgang ing behandeld wordt,
cu waarbij die geleerde taalkundige tot een geheel ander
resultaat komt, dan ik , en misschien ook de referent van de
Gids, ooit zou hebben kunnen vermoeden.
Zie hier wat Professor ~IÜLLER daarvan zegt:
I) Wij hooren dikwijls zeggen: He ia .f/one a-hu1ttirtg, aflak.
i/tg, in plaats van: He is gorM on kuntittg, O1t fishing.
De eerste ph ra se is correcter dan de tweede, in weerwil
302.
van de grammaire. Onze hedendaagsche taalkundigen
beschouwen ing als den uitgang van het tegenwoordig deelwoord;
maar het Anget-Saxisch bezit dien vorm niet. Het
deelwoord eindigt in die taal op ande of inde. Men vindt er
nog voorbeelden van in del4de eeuw in de werken van
GOWER en CHAUCER. Laat ons dan zien wat de beteekenis
van dien uitgang ing is, welke den ouderen vervangen
heeft.
Klaarblijkelijk heeft zij, zelfs in het tegenwoordige Engelsch,
twee beteekenissen. Als ik zeg: Aloving child (een
beminnelijk kind), is loving een verbaal adjectief. Als ik
zeg: hO/ling our neighbour is our highest duty' (onzen naas~e
te beminnen, of het beminnen van onzen naaste, is onze
eerste pligt), is loving een verbaal substantief. Kennen wij
niet vele substantieven in ing, als building (gebouw), wedding
(huwelijk), rrteeting (bijeenkomst), in welke het verbale karakter
der substantieven, zoo niet geheel, dan toch bijna geheel
is verloren gegaan.
In het Angel-Saxi8ch wotrdt de uitgang ing op tweederlei
wijzen gebezigd.
Vooreerst, vormt die uitgang geslachtsnamen" wIs: Godvrtlfing,
de zoon van GODVULF. De Angel-Saxische vertaling
van den Bijbel noemt den zoon van ELIZA Elisingl. Zoo noemen
de Franschen Mcrovingel's, de zonen van MEROVEUS;
CarlO/linge1"f!, de zonen van KAREL; Agilolfingel's, de zonen van
AGILULF. In het meervoud worden die geslachtsnamen ook
volksnamen: l'hyring(<r8, de afstammelingen van Th!}r. onder
de Thul'ingers. Vele geographische namen in Engeland en
en Duitschland. zijn oorspronkelijk geslachtsnamen geweest,
bijvb, de dorpen Matting en Bitling, of, als zamengestelde
woorden, jWaUington, BillingboJ'ough. Torrington is welligt de
stad der Thyrings of der ThlÎ.ringers, zonen van THOR.
Walshingharrt mag wel de nagedachtenis bewaren van het
beroemde geslacht der Waelshtgs, waartoe SIEGFRIED, de
held van het Nibelungenlied behoorde. De namen Göttingm
in Hannover, en Harlingen in Nederland, zijn vroegere geni303
tieven van het meervoud, welke den zin hebben van, woning
der Gottings, woning der Har/ings, enz.
Vervolgens wordt ing gebezigd in de vorming van woorden,
welke eelle meer ontwikkelde attributieve beteekenis
hebben: adeling, man van verheven rang; lyteling, een klein
man; nîding, een nieteling, deugniet; als ook in het Engelsch
farthing, het vierde deel van een penny.
Daar ing dikwijls voorafgegaan wordt van een ander suffix,
l, zoo vormt het den uitgang ling, in talrijk afgeleide woorden
gebezigd, als: dading, lieveling; hireling, huurling; !}tarting,
jaarling, van één jaar. In het Angel-Saxisch wordt dat szfffix
(ing) alléén verbonden met substantieven en adjectieven, nooit
met werkwoorden; men heeft dus ongelijk te beweren dat het
het Engelsche deelwoord zou kunnen vormen. Er is een ander
waarvan de Angelsaxers zich bedienden om het aan de werkwoorden
te voegen, en er verbale substantieven van ·te maken,
n1.: het suffia; ung, dat ook in het Duitsch bestaat, als: cteansung,
cleaning, schoonmaak; beàconung, beaconing, wenk: De
abstracte namen in ung komen menigvuldiger voor in het
oud Angel-Saxisch dan de woorden in ing. Nogtans ziet men
reeds vroeg iltg de plaats van ung innemen, en heden heeft
het Engelsch geen spoor meer van dezen laatsten uitgang.
Toch zOu .het redelijker kunnen schijnen het hedendaagsche
deelwoord in het Engelsch te beschouwen, als zijnde bij
zijnen oorsprong een adjectief in ing geweest; maar de populaire
uitdrukking a-goirtfl, a-thinking wijzen het verbale substantief
als de bron van dezen vorm aan. I a'fft going, ik ben
gaande, is werkelijk de verbastering van I at1/. a-going, dat
is, I a'fft on going. ik ben aan het gaan. Het tegenwoordig
deelwoord zou alzoo eene soort van datief van een verbaal
naamwoord zijn 1).
Laat ons nu zien wat el' in Frankrijk plaats heeft. Den
1) Zie eene yJernorie van GARNE'f'f over de vorming der woorden naar de naamvalsuitgangen.
(Philological soc. vol. III No. 54, 1847). - Deze taalgeleerde
heeft het eerst de theorie van de vorming van het tegenwoordig deelwoord naar
Jen uatief van ten verbaal naamwoord vourgesteld.
304
allen J ulJij 1679, heeft de Fransche Akademie bepaald, dat
men de tegenwoordige deelwoorden niet meer zou verbuigen.
Wat waB de zin van die beslissing? Eenvoudig die, welke
in de Fransclle Grammaire verklaard wordt, nl. dat cummençant
jiui8sant, onverbuigbaar zijn, als men ze als tegenwoordige
deelwoorden bezigt; maar dat zij den vorm van het mannelijk
en vrouwelijk, Züowel in het enkelvoud als in het meervoud
aannemen, indien zij het karakter van adjectieven hebben.
Kan men nu de reden voor dien regel zeggen? - Ja, gemakkelijk,
chantant, deel woord, is niet het Latijnsche cantans ;
maar het Latijnsclle gerundium cantando, dus een verbogen
naamval van een verbaal naamwoord in overeenstemming met
het Engelsche a-singing; daarentegen wordt het Latijnsch
deelwoord in de Romaansche talen slechts gebruikt als adjectief,
b. v. Vne femme sou./frante. Ziedaar dus een nieuw
bewijs dat in de analytische talen het tegenwoordig deelwoord
vervangen kan worden door den verbogen naamval
van een verbaal naamwoord.
Beschouwen wij nu eene taal uit een verwijderd oord,
maar die met de onze (de Engelsche) eenige banàen van
verwantschap heeft behouden, nl. het Bengaal.~ch. Daar vin·
den wij die wijs, welke men onbepaalde wijs noemt, gevormd
met de syllabe te, welke juist in die taal de uitgaug
van den datief in het enkelvoud is. De tegenwoordige tijd
kari-te-chi (ik doe), en de onvolmaakt verleden tijd kal'i-techilàtlZ
(ik deed), zamengesteld uit het hlllpwoord à chi (ik
beu) of ti, chilàlll (ik was) en eene soort van tegenwoordig
deelwoord, schijnen llaauwkeurig overeen te komen lllet onze
analysis der attributieve werkwoorden: je suis faiaant (ik ben
doende), j'étaia faisant (ik was doende); maar werkelijk is
kaJ'i-te de datief van een verbaal naamwoord, en, gevolgelijk
beteekent kal'i-te-chi naauwkeurig lam in-doing of I alll
a-doing (ik ben aan het doen).
N u kan men zich afvragen, of wij, die zeer gemakkelijke
methode, waarbij het tegenwoordige deelwoord van den verbogen
naamval van een verbaal naamwoord, en de tegen305
woordige tijd der aantoonende wijs zamengesteld zijn uit dat
verbale naamwoord met het hulpwerkwoord Zijlt, met zekerheid
kunnen toepassen op de analyse dier talen, welke zonder
eenigen twijfel, tot eene andere familie behooren.
Onderzoeken wij daartoe het Baskisch, dat voorzeker geene
lranische, noch eene Semitische taal is, en dat verbale vormen
heeft opgeleverd in veel grooter overvloed dan eenige
bekende taal. In het Baskisch wordt de tegenwoordige tijd
gevormd van wat men een deelwoord noemt, gevolgd door
tlen hulpwoord. Evenwel wordt dat deelwoord gevormd door
het 8U./ftX an, dat ook gebezigd wordt voor den datief der
naamwoorden. B. v. mendia , de berg; mendiaz, van den
berg (ablatief); mendian, aan of iu den berg; lruJndz'co, voor
den berg. Evenzoo : etchean, aan het huis j oheart, aan het bed.
Alzoo, wanneer wij het werkwoord beschouwen:
El'ortert niz, ik val,
Brorten hiz, gij valt,
Brortett da, hij valt,
dan ZIen WIJ nog in erorten eenen datief, of, zoo men wil,
eenen positieven naamval van het verbale substantief erorta,
welks wortel eror, val, zou zijn. Gevolgelijk beteekent de
aantoonende wijs tegenwoordige tijd van het Baskische werkwoord
lloch ik 'val, noch ik óen vallende; maar volgens de
etymologie, ik bert aan het vaUert, of, om tot OllS uitgangspunt
terug te keel'en: I Ullt a-falting. De a, in a-faUirtg,
is dan voor het oorspronkelijke on. Zoo is O1t rihte, aright
geworden; 01t vey, away, 011, gegen, again, enz."
Zou nu ook niet, naar het Illedegedeelde van Prof. MüLLER,
de N ederlandsche woorden op ing uitgaande, datieven
van verbale naamwoorden zijn? Ik mag hierover niet verder
uitweiden, uit vree ze van mij op een terrein te begeven,
waarop ik vreemdeling ben. - De Taalgid8 zal misschien
mij daarbij ook wel tot leidsman willen dienen.
J. H. ElUHMAN.
DE VIER EERS'fE.
Iu de vorige aflevering van dit tijdschrift komt op bladz.
221-224 onder bovenstaanden titel een opstel voor, dat mij
aanleiding heeft gegeven, om meer opzettelijk na te denken
over de vraag: moet men schrijven de eerste vier of de vier
eerste? Mijn antwoord luidt eenigszins anders dan dat van
den heer VAN DIJK, weshalve ik het hier mededeel.
Het is volkomen waar, dat er slechts één eerste is, wanneer
voorwerpen één voor één naar rangordtl geschikt worden.
Men kan ze echter ook bij tweeën, drieën, vieren enz.
verdeel en , en ze daarna rangschikkende, zal men niet één,
maar twee, drie, vier enz. eersten hebben. Na zulk eene
verdeeling van voorwerpen, b. v.: boeken, bij vieren, zal
men bij rangschikking spreken van de eerste vier, de tweede
viel' enz. Hier toch wordt vier boekm bepaald door de rangschikkende
telwoorden eerste, tweede enz. In alle overige
gevallen schrijft men de lJier eerste; maar in die gevallen
verliest eerste ook veel van zijn karakter als rangschikkend
telwoord en wordt het synoniem met vroegste, voorste, hoog.~
te, aanzienlijkste, voornaamste enz. Eerste is namelijk een
superlatiefvorm van eer (Goth. air, vroeg), Eer komt even
als zijn comparatief eerder slechts als bijwoord voor en wel
in de beteekenis van den comparatief (zie aanID. 1). Eerst
beteekent een vóór·zY>1z, een voorafgaatt: 10 • in betrekking tot
rang of orde, en in dat geval staat eerste vóór datgene. wat
gerangschikt wordt, hetzij bij eenen of bij tweeën enz .• gelijk
boven is opgemerkt. 20 • Drukt eel'st een vóór-zijn, een
voorafgaan uit in betrekking tot plaats of ligging, en dan is
307
het synoniem met VOO1'8te; 3 . in betrekking tot tijd, en dan
beteekent het vroegste; 4. in betrekking tot verdienste, aanzien,
uitnemendheid, in welk geval het door hoog8te, voornaam8te,
aanzienlijlc.yte kan vervangen worden. In de drie
laatste gevallen heeft eer8te dus meel' het karakter van een
qualitatief bijv. naamw.
Voorbeelden. ]Je eer8te (voorste) letter8 van het alpItabet. -
IJe eer8te (vroegste) bewoners van ons land. - Hij woont in
een der eerste (aanzienlijkste) huizen van de 8tad en i8 een man
uit de eerste (voornaamste, hoogste) standen der maatschappij.
In deze voorbeelden is er sprake van eer8te letters, eer8te
bewoners, eerste huizen, eerste standen. Wil men door een
telwoord uitdrukken, dat daarvan eenige, b. v.: vier gedacht
zijn, dan zal men zeggen de vier em'ste huizen, de viét' eerste
letters, op gelijke wijze als men zegt: de vier grootste, de vier
oeste, de vier goede huizerL. Eerste drukt als qualitatief even
goed als groot8te, lmte, goede eene blijvende hoedanigheid
uit, van het door het substantief genoemde voorwerp (of
voorwerpen). Het staat als qualitatief tot zijn zelfst. nw.,
waarmede het één begrip uitmaakt, in nauwer betrekking
dan het bijgevoegde grondtal, derhal ve moet eer8te dat grondtal
volgen. Het grondtal dient, om het vereenigde begrip
eer8te huizen, eerste jaren te bepalen.
Nog dient- men in het oog te houden, dat t:erste is een
superlatiefvorm met de beteekenis van den comparatief. Tegen
eerste staat over, wat niet eerste is. Hier heeft eeue
vergelijking plaats van tweederlei dingen, in welk geval wij
in onze taal den superlatiefvorm , de Duitschel's daarentegen
den comparatiefvol'm gebruiken. De superlatiefvorm, dien
wij in dat geval gebruiken, vertegenwoordigt dus een' comparatief
(zie aanm. 2).
In één geval krijgt eerst geheel het karakter van den
absoluten superlatief, b. v.: Gij zijt een eer8te (d. i, zeel'
groote) 8polter. Ook komt het woord als zelfstandig voor,
b. v.: J)e ee'l8ten zullen de laatsten, e1t de laatsten de eersten
Z!Jit. Onze Duitsche naburen gebruiken eerste ook zelfstal1-
308
dig als naam voor het Opperwezen. b. v.: Hocherhalmer!
ERsTER ! Vater der SchöpfUrtg. KLOPSTOCK.
Lichtvaardig, onnadenkend (welk woord zal ik kiezen?)
schrijft men dikwerf te onrecht de eerate vier. Ik deed het
ook, en daarom ben ik den heer VAN DIJK dankbaar voor
zijne terechtwijzing.
Aanm. 1. Dat eer ook als bijv. naamw. kan voorkomen,
gelijk de heer VAN DIJK zegt, is gewis zijne bedoeling niet.
Ik vermoed, dat in den zin: Eerste en laatste zijn superlatieven
van de bijwoorden eer en laat, die ook als bijv. nwo
gebruikt worden, het relatieve die op eerate en laatate moet
slaan .
. 1anm. 2 Het gebruik van erste en ldele in het Hoogduitsch
in gelijke gevallen als bij ons, beslist hier niets.
Erste en ldzte hebben geen compal'atiefvorm; de van eTste
en ldzte gevormde nieuwe comparatieven erstere en letztere
hebben eene gewijzigde beteekenis.
D. DE GROOT.
WOORDEN UIT DE WATERLANDSCI-IE
VOLKSTAAL.
Een der vorige jaargangen van {te l'aalgida in handen krijgen
de , viel mijn oog op de Bijdrage tot de kennis der Noordh.
volkstaal, van D. VAN KALKEN. - Veel der daar opgenomen
woordell zijn in Waterland onbekend, of worden anders uitgesprokell,
daarentegen ontbreken de volgende woorden, die
hier tot de levende taal behooren, geheel.
a ars == anders. Ook in samenstellingen aal'som, enz.
a keI' == eikel, vrucht van den eik.
biJl kst e ken == zonder veriof de school verzuimen.
bot == vliegertouw. Mijn bot is 50 el lang.
309
be en (spr. uit bien) == voet. Opmerkelijk is 't, dat men
hier altijd 't woord bi en (been) voor voet gebruikt: koude
bienen, natte bienen.
bakj e (spr. uit bakkie) == schoteltje bij een kopje behoo·
rende. Kop en bakkie (bakje).
brok == balletje, salet je , kokinje of hoe 't elders ook
heet en moge. Ook in samenst. brokkeboer, bal1e~jesmaker.
'<~dakkie-de-man == krijgertje spelen. Een spel waarbij
de een den ander onder 't loopen moet tikken, hier dakken.
démi == aanstonds. 't Zal démi gebeuren.
eens (spr. uit iens) arevs == van voren af beginnen.
Ook wel van arevs (van aarts, eerst.?) af.
hul == vrouwemuts met een breeden platten rand, die
uitloopt in omgeslagen, wippende punten.
hen g s t == baleintje of rietje om de verstopte pijp door
te steken.
hillekendal == geheel, geheel en al.
i e mes dag e n == korten tijd geleden,
k 0 Ni e lol == koffieketel. Bij den minderen stand permanent
op de tafel, alleen bij 't middagmaal wordt hij verwijderd.
k adodder == jonge spreeuw, die nog geen veeren heeft.
kloet == kuiltje in den grond, om te knikkeren.
'kloeteren == knikkeren.
knol == kleine karper.
konkelen == koffie drinken; t. w. 's morgens omstreeks
elf uur, ook 't halfelfje genaamd.
I 00 f == moede, afgemat. Ook in: J) Ik ben hem allang
loof;" d. i. Hij verveelt me, hij is me een last.
10 e z e m == klap, dien men iemand toebrengt.
me u geb e t == hij die tot een ambt geroepen wordt,
nadat een eerst beroepene bedankt heeft. N, BEETS gebruikt
meugebet in zijn verhandeling over het populaire.
mier == tegenzin. Een mier aan iets hebben.
n etj e == zakje, waarmeê men in de kerken omgaat,
om liefdegaven te innen.
310
noo zen == hinderen, leed doen. Het noost me. dat ik
dien man ongeholpen moet laten gaan.
non == kop van een taatstol.
net t e s == 't Is waar. Hoe algemeen ook, wordt dit enkel
in den mond van kinderen gehoord.
pap 10k ==pappan; n. 1. pap voedsel, van zeer jonge kinderen.
poepekooi == boerekooI. Poep is hier ieder vreemdeling.
sa bel == wollen das, bouffante.
schier == misschien, alligt. Wilt ge ook schier alles hebben?
se Is == zeldzaam, vooral als parodie. II 't Is wat seIs 1"
zegt men b. v. als men muziek hoort, die niet. veel te beteekenen
heeft en voor wat goeds moet doorgaan.
sn i r s == een zeer kleine hoeveelheid.
st r 0 0 ij en == verliezen. Hij heeft zijn boek gestrooid.
sn a ar == aangehuwde zuster.
stuk (spr. uit stik) = boterham.
schelden == knorren. tl Hij heeft schelden van meester
gebad."
st i k zie n de == bijziende.
tri e m == sport van een stoel.
tem è t == bijna. 't Kind was temèt verdronken.
toe t == kindermond. 't Kind heeft een vuilen toet.
t roe t == een mengsel van water en meel.
ver s c h iet e n == verschrikken.
v i n ken == stukje uitgebraden vet j elders kanen.
v I i e ge n == hard of snelloopen.
vloo k == ondiep. De sloot is te vlook.
G. PILGER, Lz.
B R I E J7 B N B ij S.
Den Weledelen /Jeere J. A.non Dijk.
Hooggeachte Heer en Vriend!
Met meer dan gewone belangstelling heb ik in het jongste
nommer van de Taalgids gelezen, wat ge geschreven hebt
over wijste of wijs8te, daar ik. zooals u wellicht niet onbekend
zal zijn, in mijne beknopte Nederland8che Spraakkunst de
door u veroordeelde spelling volg, en, naar ik vertrouw, niet
geheel en al zonder grond.
ft Komt mij voor, geachte Heer, dat wij bij het onderzoek,
welke schrijfwijze: wy·ste of wij88te, de voorkeur verdient,
het voorzichtigst zullen handelen, zoo we ons tot het gebied
der bijvoegelijke naamwoorden bepalen, en eerst en vooral
met betrekking tot deze woordsoort uwe vraag trachten te
beantwoorden: Moet men in verbogen vormen letters invoegen,
die in de onverbogen vormen waren weggelaten?
Wij stemmen al dadelijk toe, dat in wijsste, wanneer de
toonlooze e wegvalt, de tweede .~, de s van st. niet te dulden
is; maar men duldt die evenmin in de onverbogen vormen
fri.~cht, verscht, valscht, enz. en toch schrijft men algemeen,
zoo 'k mij niet vergis, frischste, versehste, val,~ch8te, enz. Waarom
laat men ook hier de s van st niet weg, die. wat de uitspraak
betreft, even goed kon gemist worden? Schrijft men wijste,
dwaaste, booste, wiste, l08te, men schrijve dan ook frischte.
verschte. valschte, schaarsL'hte, schuinschte, enz., bij de twee
laatste woorden vervalt dan tevens het onderscheid in spelling
tusschen het zelfstandig naamwoord en den superlatief van
't bijvoegelijk naamwoord.
En. wat niet minder zegt, wie onzer zal schrijven: het
IJa,çtst, het woe8t8t, het gerustst, enz. En toch schrijft men. en
te recht, de vastste verhonden, de woestste streken, de gerustste
oorden, enz., en herstelt men in den verbogen vorm de st
van den superlatief, die in den onverbogen vorm is weggelaten:
deed men het niet, alle onderscheid tusschen den
312
positief en den superlatief zou wegvallen en dit aanleiding
geven tot misverstand. Ik geloof uit het voorgaande, Geachte
Vriend! vrijelijk te mogen besluiten, dat we uwe vraag
met betrekking tot de bijv. naamw., voor wat hun vergrootenden
en overtl'effenden trap aangaat, bevestigend moeten
beantwoorden, en ik vertrouw, dat gij mij niet van inconsequentie
zult beschuldigen, wanneer ik vooralsnog met den
Hoogleeraar BRILL (HoU. Spraakleer, bI. 41 ti) blij f schrijven
de wijsste, nevens het loat, de losste.. het boost, de bo088te;
het luist, de lui8te,. het vrijst, de vr~7·8te .. het verscht , de verschste;
het va~t, de vastste .. enz.
Vind ik derhalve nog geen bezwaar in de spelling van
wijsste, ik vind het evenmin in die van Parijssche, daar ik
nog niet inzie, waarom ik hier, vooral ook ter wille der
duidelijkheid, niet de 8 zou mogen herstellen, welke in
Parij8ch moest wegvallen 1). Ik blijf dus, wederom vooral8-
nog, schrijven: (iroesche aardappeltn nevens Goe8sche meekrap;
Westtllaassche meisjes en lieden uit het OVe/'maasIJche nevens
Bredaschè jongrns en Smyrnasche tapijten,. het Sluz'ssche weekblad
en het Katssche Gat nevens Huische dagbladen.
Wat de spelling van afgebrandde , verlootte, enz, betreft -
om daar met een enkel woord op terug te komen - WIULAND
verklaarde reeds in zijne kleine Ned. Spraak7c. § 43,
dat. schoon de regelmaat de verdubbeling der d en t in
gehaatte van haten •. qemeldde van melden, enz. billijkt, deze
regelmaat oulings niet is waargenomen. noch door het gebruik
van lateren tijd ondersteund geworden, en wij gelooven
dan ook dat, al mocht men besluiten om w~j88te, versch,~te,
enz. te schrijven of te blijven schrijven, niemand daardoor
zal bewogen worden - en gij wel het minst, hooggeachte
Heer! - om bij de deelwoorden eene stelling in te voeren,
die door het gebruik verworpen en tot geene onderscheiding
nut is.
Aanvaard , Weledele Heer, de verzekering mijner ongeveinsde
hoogachting en geloof m\i,
Uw Dv. Dr. en Vriend,
Sluis, 10 Nov, 1864, .1. H. VAN DA I.E.
1) Taalgids, JIJ, bI. 64.
Z A A K REG I S TER.
A, hoe gevormd 39.
wijzigingen 40.
Accusatief (absolute) 245 v.
Ac~tervoegsels.
-de, wauneer -te 87.
-ig 104 V., 122 V., 265 v.
-ing 300 v.
A Ileiding van
bekept (bekebt) 127.
doen 19.
J,ellen 279.
kwalijk 192.
laten 19.
leeliJk 287.
leer, laddel' :078 v.
lid (deksel) ooglid 280.
A i, in het Gothisch verschillend van i
en é 181, 199 ..
heeft in het Ofriesch d en ê opgeleverd
278.
Beginletters, wat 175.
Beteekenis van de woorden
aoMslaan 58, 102, 119, 299.
bedl,t 106 v.
lJegrijzen 114 v., 299.
bejegenen 260 v.
bemalen 262 v.
breken 243 v.
deunen 109 v.
dl'enken 59.
doen 19.
dorst (mij) 244 v.
dut 106 v.
dutten 58 v., 106 V., 298.
eiseliJk 299.
eislijk 118 v.
eizen 115 v., 299.
geven (intr.) 242.
gezet 5, 104.
gijzelaar 167.
goedertieren 126.
grijpen 246.
hongert (mij) 244 v.
VI. Jaarg.
kulde 3, 104.
kulden 114, 299.
ijslijk 118 v.
ijzen 115 v.
keeren (zich aan iets) 4, 104, 1:18.
krijseken , kriJsen 257 v.
laster 109.
laten 19.
leelijk 284.
leemtig , lemtig 9, 104, 251.
likken 12, 104, 251.
meer I, 103.
onaardig 7, 105, 252.
ongevallig 12, 104.
onverbeterlijk 2, 102, 249.
rune 97.
schaffen 264.
sd.ele, oogsckele 6, 104, 2:;].
smetsen 260 v.
steekte 14, 104.
telen IU.
uitmaken 112, 299.
uitschot 103, 250.
vangen 128.
veil 13, 104, 251.
veilig 272.
versmoren lli.
vervelen 111.
verwijzen 298.
vleugelen 259.
vlook 10, 104.
voorwerpen 1, 59, 102, 247 v.
wijzen 109 v.
wispelturig 125.
Causatieve werkwoorden, wai 16 v.
afgeleid van het praet. van het stamwerkwoord
17.
overeenkomst van den vorm in het
Sanskrit en het Gothisch 18.
vanwaar de j 18.
hnlpwerkwoorden 18.
Cht, gebruik 85.
21
314 ZAAKREGISTER.
Dubbelklanken , wat 241.
kunnen kort zijn 42.
E, ontstaan uit a 16.
Er, existentiale zinnen 240.
Eruptivae, wat 42.
Existentiale 'zinnen 238.
Explosivae, wat 42.
Factitieve werkwoorden, zie Causatieve
ww.
Figuren, grammatische, wat 202 v.
Foutieve opstellen, gebruik 224.
G, vroegere uitspraak 82.
verhouding tot de ah 82.
11 11 11 k 82.
vervangen door de k 5I.
Gothisch, de kennis van het G. is on·
misbaar voor den taalkundige 146.
m, gebruik 85 v.
H, wat 5I.
Halfklinkers, wat 50.
lnlassching van letters, voorbeelden 209.
J heeft a gewijzigd tot e 16.
K, gr. lI, in het Germaansch h 277.
Klanken, korte en gerekte 42.
pronominale kl. , die een woord tot
onderwerp of geze.gde stempelen
237 v.
Klankverschuiving 146.
Klankverspringing 146.
Klinkers, toonlooze, wat 44.
in welk geval stom 44.
onjuist voorgesteld 45.
moeilijkheid der verbetering 46.
l' en l 56.
spraakgeluiden bij uitnemendheid 56 v.
Kracht, wat 204.
J" hoe gevormd 52.
I,etters zijn ruwe afbeeldingen van zicht.
bare dingen \JO.
Medeklinkers, wat 47.
verdeelingen 48.
verschillende namen 49.
van een dubbelen wordt er slechts
één gehoord 207.
Mutae, wat 48.
Naamval van mij in
mij dorst, mij hongert 244 v.
mij droomde 248.
N adrak, wat 204.
Natuurgeluiden , wat 37.
Nederlandsche taal (elementen der) 161.
Neusklinkers, wat 44.
bestaan niet in het Neder!. 44.
Neusletters, hoe gevormd 50.
Ng, hoe uitgesproken 50.
Omzetting der deel en van
den zin 238.
waarom 239.
Oorsprong der e's en o's 158.
Phonetiek, hoog belang 35.
Prothesis, voorbeelden 210.
R, hoe gevormd 210.
Runenschrift 91 v.
Angelsaks. runen 94.
Gothische 95.
N oordsche 9I.
Oudhoogd. 96.
namen der 92 v;
gebruik der \J8.
Samenstellingen, gebruik 123.
Scheiding in lettergrepen 73, 74.
Sisletters , hoe gevormd 50.
Spelling van de woorden
bezem 160.
bochel 73 v.
braaht 85 v.
deelen (gedeelten) 159.
delen (planken) 159.
gebrande 232.
geesel 165.
jufvrouw 75 v.
kachel 73 v.
klacht 89.
koekoek 79 v.
kruit 77.
leder (stof) 280.
leeder (ladder) 280.
teelijk 288.
lessaken 74.
licht (niet zwaar) 89.
loochenen 160.
macht 89.
nochtans 72 v.
plicld 89.
samen 75.
slaakt 89.
tickeI 73 v.
veertig 75.
verf1'isschen 74.
verven 77.
vijftig 75.
wasschen 74.
zestig 75.
zeventig 75.
van homoniemen 77.
ZAAKREGISTER. 315
van superlatieven van adj. op &, selt,
st, 231 V., 31l.
Spiranten, wat 48 v.
verdeeling 49.
Spraak, wat 38.
Spraakwerktuigen, waartoe noodig 36.
welke 37.
Stem, hoe ontstaan 36.
Substantieveu, die oorspronkelijk adjectieven
waren 124 v.
Superlatieven, gebruik 203, 223.
1', gr. "", in het Germaansch ti" dl,
en d 278.
Taal, geschiktheid om te schilderen,
voorbeelden 203.
verbastering 130 v.
oorspronkelijke taal 143 v.
Taaleigen, Veluwsch 138 v.
Waterlandsch 308 v.
'faalgebruik , wat 225 v.
Taalvergelijking, noodzakelijk 176.
Tongletters , wat 39.
achtertongletters, wat 40.
voortongletters , wat 40.
Transscriptie 191 v., 275.
Tusschenletters, wat 175.
Tweeklanken, wat 42 v.
in twee lettergrepen opgelost 187.
Uitdrukkingen
figuurlijke uitilr., voorheelden 228.
de vier eerste of de eerste vier 221 V.,
306 v.
het geeft mij vreemd 241.
onpèrsoonlijke 238 v.
Uitspraak
der Goth. é 177.
ei 178.
der Goth. d 177.
dialectische uitspraak der zachte
e 153.
o 158.
oe 171 v., 196.
ie 154, 170, 196.
ij 154.
Verbuiging, gebruik 230.
Verwisseling van i, é en ei in het
Gothisch 179 v.
Vocaalspelling kan niet uitsluitend op de
uitspraak gegrond worden 154, 159.
Voornaamwoord v. d. 2en pers. enkelv.l33.
Voorvoegsel abeteekent
ontkenning 26, 30.
verwijdering 27, 29.
11 berooving 28.
verandering 29, 30.
intensiteit 2\).
heeft opgeleverd in-, uno, on- 32.
11 11 skI'. apa, gr. &7tó,
lat. ab 34.
Vraagteeken , plaatsing 148.
Weglating van letters, voorbeelden 208.
Welluidendheid, wat 201 v.
in de poëzie 269.
Wet van het evenwicbt 198.
Woorden, wat 38, 233 v.
in overeenstemming met het begrill 204.
gebruik: werelddeel of aarddeel 226.
bepaald of bt'slemd 226.
11 maken of doen 227.
nieuwe woorden 228.
Zachtheid, wat 205.
Zin, wat 233 v.
Zoetvloeiendheid, wat 204.
W OOR D REG I S TER.
a- 26.
aal 290.
aamhechtig 197.
aan breken 144, 244.
aangeslagen 128.
aanspreken 144.
aanvangen 240.
aar 290.
aard 126.
äarddeel 226.
aars 308.
a-bala 26.
abolghe 30.
abolghich 30.
abulgi 30.
achtslaan 58,102, 119,
299.
aciosan 27.
i>delfan 27.
ademen 229.
adrifan 27.
af- 33.
afbreken 144.
afbreuk 144.
afgod 33.
afgrond 34.
afslaan 27.
afwegb 34.
afweghigh 34.
"gangan 27.
àgeban 27.
. \giloltingers 302.
ahlOpan 27.
aisk 138.
ait 27.
aker 308.
aleiva 29.
allertiere 126.
allinck 140.
alreede 169, 282.
alubti 30.
Amacht 30, 197.
amachtig 26.
a-mala :Z6.
amechtig 26, 197.
ao-anta 26.
angst 242.
Ansgisal 167.
a-pad 26.
Apenstad 158.
arrest 127.
asaghe 30.
Audegisal 167.
Austragisal 167.
anweerdig 34.
ave 34.
aweerd :30.
aweerdigh 30.
awegh 30.
awijs 30.
awijse ?'O.
awijsigh 30.
ay 18.
barg 296.
bakje 309.
balling 291.
band 127.
bedut 106.
beek 297.
been 309.
beenderen 209.
beeren 282.
beet(wortel) 170.
beetje 226.
begrijzen 114, 299.
behacht 127.
behaft 128.
behebt 127.
behecht 127.
beheft 127.
behept 127.
bejegenen 260.
belachelijk 286.
beleedigend 286.
beleedigiug 286.
beleefd 127.
belijden 218, 291.
bemalen, 262.
bepaald :t26.
beren 282.
bern 193.
bereiden 169.
bereisd 127.
beschijnen 228.
beslag 127.
besm8 160.
bespotten 286.
bestaan 242.
bestemd 226.
betuinen 138.
betuun lB8.
beul 146.
beunhaas 146.
bevelen 158.
bevriezen 117.
bevrijden 218, 291.
bewaring 127.
bewind 128.
bezem 160.
biet 170.
bijna 220.
Billing 302.
binden 260.
binksteken :JOS.
bisam a 160.
blaren 295.
bleek 295.
blijkens 209.
bochel 73 .
bode 146.
bodemen 159.
boei 127.
boeman 295.
boenen 295.
bogt 250.
boom en 159.
boos 207, 312.
boosdoener 209.
boozen 2S0.
bornemmer 193.
Bordse 193.
Bredasehe brullen 1:38.
bukken Jag207.
daujan 22l.
deunen dicht 77.
digumes dijen dilo 82.
21a.
274.
dof Ier 284.
144.
201.
dujen een ge eens eigenaar 104.
lI8.
ekeu elk 292.
euveldaad 138.
euvels eyseJick 11 S.
272.
l"feind l<'irdgum 289.
317
!!;~duurd 74.
geiseleu geknoopt 128.
gekaft gevaugen geven 242.
geworkt 128.
13:3.
giselje goadelijk 138.
Godvulfing 302.
bot 308.
boter 297.
braak 144.
bracht 87.
branden 229, 297.
brassen 262.
Bredasche 312.
breed 169.
breken 144, 243.
brekespel 123.
brenk 144.
brief 274.
brillen 138.
bringen 59.
broek 297.
brok 144, 309.
bron 228, 297.
138.
bnkken 295.
Carlovingers 302.
dad 20.
daede 20.
dael 159.
dag 207.
dagelijksch 232.
dageraad 244.
dails 159.
dakkie-de-man 309.
dal 291.
dan 207.
dat 278.
danjau 221.
deel 157, 159.
deila 160.
demi 309.
denken 82.
dennen 109.
dhill 159.
77.
dient 207.
Diesdag 213.
digt dignmes 198.
dijden 20.
di.jen 20.
dik 296.
dil 159.
dili 159.
159.
ding Dingsdag 21:1.
Dinsdag 70.
disch doen 19, 297.
doffer donder 278.
doof 297.
doorbreken WOORDREGISTER.
dorsten 244.
dozijn :lOl.
dragen 146.
drammer 138.
drenken 16, 59.
du 133, 278.
duif 284.
duiken 296.
duizend 207.
dnjen 138.
dun 278.
dus 278.
dusdaan 265.
dut 106.
dutten 58, 106, 298.
duurder 209.
dweil 268.
e 153.
echtbreker 144.
ee 153.
een 297.
eenge 269.
eéns 297.
eer 223.
eerste 221, 302.
egen 138.
ei 153.
eise 138.
eiselijk 299.
eislijk U8.
eizen 115, 299.
eken 138.
elf 292.
Elising 302.
er 230, 238.
es 240.
eu veldaad 138.
evel 138.
eyselick HS.
Fela }'elig 271.
Feil 272.
feime 283.
{eind 218.
Firdgum 193.
fier 143.
flenters 295.
fladderen 210.
flodderen 210.
fremd 241.
Friesch 232.
frisch 311.
fyr 170.
gaan gaard 296.
gadelijc 291.
gadelijk 138.
galijc 291.
ganc 296.
geapprehendeerd 128.
geboet 232.
gebonden 128, 258.
gebrand 232.
gebrek 144.
gedaan 20.
gedeund 298.
geduld 232.
g~duurd 298.
geesel 156.
geeselen 167.
geheschen gehoed 232.
gehucht 146.
geisel 167.
geiselen 169.
gekocht 128.
gekoft 128.
gekreschen 74.
geplant 232.
gereed 169.
gerucht 128.
geruft 128.
gesprek 144.
gerust 311.
gevangen 128.
:l42.
gewerkt 128.
gewikkeld 128.
geworcht 128.
gewrocht 128.
gezet 5, 104.
gi 133.
gier 125.
gift 125, 270.
gij 133.
gijlieden 133.
gijzelaar 167.
gisal 167.
Gisalo 167.
Gisela 167.
156.
glansen 251.
gloeien 210.
goî\delijk God 166.
godsgesel 165.
godvruchte 265.
goed 172, 291.
Goessche 312.
gort 297.
Gotegisel 165.
318
Göttingen 302.
gracht 82, H6.
graf 146.
grafheuvel 279.
gran 170.
gras 297.
greinen 170.
grenen(hout) 170.
grienig 138.
grijpen 243, 246.
grinnig 138.
Gioesche 312.
grootspraak 144.
guolichede 291.
guollihhede 291.
hacht 127.
haele 242.
Haft 127.
halm 278.
hangen 295.
happen 128.
Harlingen 302.
Hams 193.
hart 278.
haver 297.
hebben 242.
hechten 197.
hechtenis 127.
heelen 158, 169, 282.
heer 157.
heet 283, 297.
heil 185.
heiIge 269.
heilzaam 158, 169.
helden 279.
helding 279.
helen 278, 282.
hellen 277.
helling 279.
helm 209.
hem 207.
hengst 309.
herder 297.
herrie 296.
het 240.
heuvel 279.
hiel 278.
hijgen 197.
hillekendal 309.
hitte 283.
hli 279.
hoe 29.7,
hoest 297.
hof 146, 278.
hol 278.
hongeren 244.
hoop 279.
hooshandt 138.
haozeu 138.
WOORDREGISTER.
hout 207.
hui 207.
Huisehe 312.
hul 309.
hulde 3, 103.
hulden 114, 299.
iemesdagen 309.
-ig 122, 265.
ijl 126.
ijselick 118.
ijselyk 138.
I.Jselstein 158.
ijslijk 118.
ijzen 115.
inhreken 144.
-iog 30J).
intusschen 220.
inzeepen 173.
j 17.
jaarlijkseh 232.
je 133.
jegens 207.
jer 33.
jeuken 295.
jezuiet 178.
jezuïtisme 178.
jicht 207.
jij 133.
jijlui 133.
jongeren 207.
jou 297.
juilie 133.
jullie 133.
jufvrouw 76.
jus 133.
kachel 73.
kadodder 309.
I kaf 297.
kajen 139.
kanen 139.
karn 294.
karnen 295.
kasteel 274.
kasteel en 178.
kastelein 178.
katersteden 158.
Katssehe 312.
keer 157.
keeren 4, 104, 138.
kelder 209, 274.
kennen 295.
kerel 296.
keren 138.
keten 284.
ketting 284.
kijken 297.
kist 296.
ki wie! 297.
kleen 181.
klein 181.
kloet 309.
kloeteren 309.
klokhen 296.
klop 146.
knikken 210.
knol 309.
knoop 127.
koekhalzen 140.
koekoek 80.
koelen 297.
koffielol 309.
kom 234.
konkelen 309.
koopen 296.
kop 146.
kopzeel't 139.
korf 296.
korsel 265.
koterstedeu 158.
koud 207.
krang 139.
krib 208. 296.
krijgshaft 265.
krijschen 257.
krijssen 257.
krimpen 296.
kruit 77.
kulen 139.
kwaadsprekend 144.
kwalijk 292.
kwedelen 159.
kweelen 159.
kwetsend 286.
laaie 210.
laat 223.
lachen 227.
ladder 276, 284.
laden 277.
lafhar!e 265.
Ingjan 134.
laian 285.
lange 139.
langen 139.
Lantgisal 167.
last 296.
laster 109.
lat 296.
laten 19.
lauganjall 160.
laugnjan 160.
led der 276, 284.
leden 158.
leed 288.
lecdelick 287.
leeder 276
leedigh 287.
leedlijk 284.
leelijk 284.
leemtig 9, 104, 25l.
leer 276, 296.
leeren 173.
leeuwerik 296.
leggen 16, 134.
leiden 16, 277.
lek 296.
lelijc 285.
lelijchede 285.
lemtig 9.
lenen 278.
leschen 74.
leunen 278.
leuteren 210.
licht 77.
lid 158, 280.
lieftalig 292.
liegen 297.
lien 218.
liggen 134.
ligt 77.
lijden 16, 277.
like 139.
Ijkewel 139.
Iikewels 139.
likken 12, 104, 251.
Liutgisal 167.
lod 295.
loezcm 295.
100 296.
loochenen 160.
loof 309.
loopen 277, 295.
los 312.
lot 126, 277.
louter 277.
lui 312.
luier 210.
luiken 146.
lnw 295.
maagd 208.
Madegisal 167.
magtig 295.
maht 82.
mak 21.
maken 21, 227 , 243.
Malling 302.
Mallington 302.
mangelen 210.
man haft 265.
mank 128,
malen 262.
malkander 291.
martelen 207.
mede 166.
meenge 269.
meer "1, 10:3.
WOORDREGISTER.
meeskrse 104.
roeir 1.
mengen 294.
menigertiere 126.
melk 209.
meugebet 309.
mier 309.
miserabel 226.
mocht 87.
moeten 17~.
mugan 82.
mul 295.
mu7.Ïek 178.
muzikant 178.
naar 139.
nachtbraken 144.
nader 291.
nalatig 253.
nat 124.
neef 146.
neen 296.
nemen 242.
tIetje 309.
nettes 310.
neuswijs 294.
nicht 146.
nijgen 210.
nie\lwsgier 265.
noch 77, 221.
nocbtaus 73.
nog 77, 221.
no~ 310.
\looden 176.
noozen 310.
o 153.
oliekoop 123.
om 217, 219.
omtrant 217.
omtrent 217.
omvlammen 251.
on- 28.
onaangenaam 286.
onaardig 7, 105, 252.
on bepaald 226.
on bestemd 226.
ongevallig 12, 104.
ont- 28.
ontaarde 253.
ontbreken 144.
ontmoeten 172.
ontstaan 242.
onverbeterlijl\ 2, 102, 249.
00 153.
ooglid 280.
oogschele 6.
Oom 297.
opbreken 144.
open breken J 44.
opgeruimd 168.
ophooping 279.
onweerdig 84.
oubollig ;11.
pal 13\.!.
pand 207.
paplok 3l0.
Parijsch 2:12, ~12.
paschen 74.
peinzen 59.
pelgrim 207.
peil 274.
pesamo 160.
peterselie ] 70.
phui 207.
piepels ] 39.
pijl 207.
pik 295.
plak 146.
plecht 89.
plecht 81 , 89.
poel 146.
poepekooI :no.
poephalzen 140.
pokdalig 291.
polder 146.
pond 297.
poort 274.
Praast 188.
priem 297.
quadertiere 17G.
raken 244.
recht 85.
rechtevoort 139.
rede 282.
redene 282.
reede 282.
reeder 282.
reen 253.
reet 296.
reien 268.
Rhenus 193.
ridderen 296.
rond 220.
rondom 219.
rune 97.
s ~37.
sabel 310.
schacht 82.
schade 82.
schaeper 140.
schaffen 264.
schap 139.
scheede 169.
scheeper 140.
schei 169.
319
320
schelden 300.
schele 6, 104, 251.
schenk 140.
schenkel 140.
scheper 140.
schielijk 292.
schier 310.
schilderij 214.
schink 140.
schinke 140.
schinkel 140.
schip 27:,.
schoen 296.
schoeI' 139.
schonk 140.
schouder 207.
schrap 139.
schrijven 274.
schril 295.
schulk 139.
schuim 283.
scuere 139.
seIs 310.
slaan 289.
slahben 139.
slachten 79.
slag 89.
slang 214.
slap 207.
sleaten 193.
slede 207, 294.
slemmen 262.
slêpa 33.
slijk 295.
slooten 158.
slot 158,294.
sloten 158.
sluier 210.
Sluisch 282,. 312
sluiten 146, 294.
smaden 286.
smal 207.
smeden 158.
smets 262.
smetsen 261.
smid 158.
smiJten 59.
smullen 261.
Smyrnasche 312.
snaar 310.
snedig 139.
snijden 207.
snirs 310.
snood 296.
som 228.
soort 126.
spalling 292.
spiende 139.
spillen 296.
spinde 139.
WOORDREGISTER.
splijten 146.
spraak 144'spraakzaam
144.
sprakeloos 144.
spreekwoord 144.
spreken 144.
spreuk 144.
sprook 144.
staan 289.
staart 297.
stameren 296.
standpunt 229.
standvast 265.
stad 158.
steden 158.
steeg 156.
steegen 15r..
steekte 14, 104.
steen 158.
steenen 176.
steg 156.
stegen 156.
steig 156.
steigeren 163.
steken 243.
stelt 297.
stem 208.
stier 104.
stijgeren 1 G4.
stikziende 310.
stotteren 284.
strik 127.
stroo 297.
strooijen 310.
stuk 310.
tafel 274.
taihum 198.
tail 159.
taljoor 140.
tat 168.
taujan 21.
te 208.
teeder 168.
teeken 282.
tegeuspreken 144.
teke 282.
teljoor 140.
tellen 297.
teller 140.
temet 310.
terug 296.
thahta 82.
thcnkan 82.
thil 159.
thili 159.
thu 133.
'l'hyriugers 302.
tichel 73.
tien 180, 207.
tier 126.
-tig 180.
tijd 207.
toe 295.
toelangen 139.
toespreken 144.
toet 310.
toornig 286.
top 146.
Torrington 302.
tortel 207.
touwen (leer) 21.
trachten 146.
tranleleu 217.
tranten 217.
trap 280.
treden 218.
treêu 253.
trekken 140, 1 +6.
trendom 220.
treutom 2~0.
triem :no.
troet 310.
Tsjallebird 193.
Tsjalling ] 93.
tsjalk 193.
tucht 89.
tuffeu 140.
tuou 19.
tÎlr 242.
tuur 125.
tweespalt 14(i.
u 133.
ilbel 138.
Ue 133.
uitbreken 144.
uitgemaakt 112, 299.
uithouden 28.
uitlezen 28.
uitmakeu 112.
uitpraten 28.
uitscbieten 103.
nitschot 103, 250.
uitsprekeu 144.
nitregeuen 28.
uitstekeud 249.
uitvaagsel 103.
llitverkoorneu 103.
ulck 140.
ulk 140.
ullick 140.
nr- 27.
Uwé 133.
vaart 207.
vader 233.
vagen 290.
vagevunr 1~8.
valsch 311.
vandjan 121.
vangen 128.
vast 31l.
vasthouden 229.
veem 283.
v"gen 158.
veil 13, 104,251.
veilig 13, 251.
velen 230.
vellen 226.
venster 274.
verbreiden 169.
verdeel en 160.
verf 77.
verfrisschen 74.
verknocht 82, 128.
verkocht 82.
verloot 232.
verminkt 128.
venigting 230.
versch 311.
verschieten 310.
versmoren lIl.
verstrikt 128.
vervelen lU.
verven 77.
verver 77,
verwerpen 27.
verwijzen 109.
vien 218.
vinken 310.
vleesch 169.
vleisch 169.
vlengelen 258,
vlieden 218.
vliegen 218, 310.
vloeken 172.
vlook 10, 104, 310.
vlucht 8lo
vlugt 229.
vocht 124, 27l.
voeder 233, 297.
WOORDREGISn~R.
voeteuvel 138.
volgens 209.
vongen 246.
voorouders 295.
voorspreken 144.
voorstelling 235.
voorwerpen 1, 59, 102,
247.
voorzetten 59.
vreemd 241, 295.
vreemden 241.
vrien 218.
vriend 218.
vriezen 207.
vrij 218, 312.
vroolijk 168.
vrouw 294.
vullis 292.
vuren(bout) 170.
waden 223.
wal 274.
Walshingham 302.
walvisch 227.
was 239.
wascben .74.
wassen 297.
web 223.
wed 223, 295.
weeken 282.
weerwolf 144.
wegbreken 144.
weken 282.
welk 292, 297.
welken 296.
wellen 210.
welsprekend 144.
werelddeel 226.
werkingen 230.
werpen 295.
W cstmaassche 312.
weten 295.
weteren I ·W.
wijzen ] OIJ.
wispelturig 125.
woest 311.
wolf 144.
wonder 245.
wonen 160.
wroeten 295.
wnnian 160.
wuuon 160.
wunun l60.
y 153.
zee 1.
zeegaten 297.
zeep 173, 27:~.
zeeperi{l: 173, 276.
zegel 274.
zeide 207.
zeil 207, 268.
zetten 16.
zien 289.
ziener 209.
zigumes 198.
zimme 140.
zin 235,
zinvloed 213.
zoet 72.
zolder 234.
.ondvloed 213.
zonderzorg 123.
zoogen 16.
zulk 292.
zundvloed 213.
zwaan 207.
zwaar 210.
zwanger 210.
ZW!lrt 207.
zwavel 207.
zweep 172.
zwellen 210.
321