DD E TT AA AA LL GG II DD SS. .

D ETA ALG I D S.
TIJDSCHRIFT
'1'0'1' UI'l'BRIODING VAN DE KENNIS
IJER
NBDERLANDscnE TAAL,
ONDER R~mACTm
VAN
L. A. TE WINKEL en J. A. VAN DIJK.
Negende Jaargang.
UTRECHT,
C. VAN DER POST JR.
1867.
GEDRUKT BIJ G. A. VAN HOFTEN
I N HOU D.
Dr. J. H. IIALBERTSMA, Over de uitspraak van het Landfrieseh .......... .
MI'. J. PAN, Aanmerkingen van den Hoogleeraar J. H. V. D. PALM over de
Nederlandsche taal, verzameld nit zijne werken. Nalezing uit de Salomo.
Kuipen ..... .............................................. .
A. M. KOU,EWIJN Nz., Het ontstaan del' buigingsuitgangen. Naar MAK MULLER.
V AN VLOTEN, Maar................. . .. .
. J. H. VAN DALE, Almen, Alming .... ...... ..
Brieven bus.
T,. A TE WINKEL, Antwoord aan Mr. A. BOGAERS op zijne vraa!( aan de
Redactie van den Taalgids, voorkomende jaargang VIII, blz. 268 vlg.
Vraag ...
J,. A TE WINKEL, Over stijl, stijlleer en onderwijs in den stijl ......... .
A. BOGAERS, Een Deventersch hoogleeraar en een Devent·!r koek . .. , ..
J. 11. VAN DAT,E, Verbeteringen? .....
A. BOGAERS, l'itlegging van VONDEL.
P. R., Woord en Schrift .................. .
Blz.
1
52
58
60
71
73
77
80
81
93
98
115
132
L. A. TE WINKEl" Sier, .~ieren, sieraad, sierlijk, versieren, opsieren, enz. 163
jlf. DE VRIES, Nog iets over den Ferguut. Tekstcritiek eu woordverklaring. 169
}[. DE VRIES, REINAERT, J, vs. 378................ .............. 198
I,. A. TE WINKEL, Stijlleer. (Vervolg van blz. 81-93)............... 201
JOIIAN WINKLER, De Leeuwarder toogval en het Leeuwarder taal-eigen.
Eene bijdrage tot de kennis der Nederland"ehe dialecten .............. 210
Brievenbns
A. BOGAERS, Over het w.w. verrigten. Wederantwoord aan IJl'. L. A. TE
WINKEL ....•....•.•..•....•.......
MI' A. BOGAERS, Boekbeoordeelinf!. Inleiding tot. de beoefening der Nederlandsche
letterkunde. Bloemlezing nit de voornaamste schrijl'ers der 16e,
17e en IS" eeuw, met ophelderin!,en en aanteekeningen, uoor D. DE GROOT,
L. LEOPOLD en R. R. RIJKENS, Leeraren aau de Rijks- Kweekschool voor
228
Ollderwij1.ers te GronÎllgen. Ie deel. Groningen bij J. B WOLTERS ••••• 233
VlIr IN HOUD.
Blz.
M,·. A. BOGAERS, Deventersch en Deventer ............ ............. 247
Mr. 1\. BOGAERS, Uitlegging van VONDEL ....•...
Prof. W. G. BRILT" Nidoepheide ... .... .
Dr. w. BISSCHOP, Aanvuren .. ................................... .
.J. H. VAN DALE, Proeven ter verklaring van enkele woorden, voorkomende
in de Informatie upt Stuek der Verpondinghe, uitgegeven door de Mant·
sehappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden .................. .
J. H. VAN DAL}]. Sprokkelingen........................ . ......... .
Dr. L. A. TE WINKEL, Over de afleiding van het. bijvoeg/. naam\\'. schoon.
JOHAN WINKLER, De Leenwarder longval en het Leeuwarder taal.eigen. Eene
bijdrage tot de kennis der Nederland.ehe dialecten (Vervolg van blz. 210).
Uitnoodiging aan allen die in landbouw en volksgebruiken belaugstellen ...
Dr. L. A. TE WINKEL ..••..•..••......••••...•..•..•.......•.•..•.
Zaakregister ............. .
Woordregister. . . . . . . . . . . . . . .. . ...
253
2G2
269
272
278
287
29a
:no
320
323
326
OVER DE UITSPRAAK VAN HET LANDFRIESCH,
DOOR
Dr. J. H. HALBER'l'SMA.
Aan lJr. L. A. TE WINKEL.
Gij hebt mij daar, geëerde lettervriend, een aantal vragen
gedaan, die mij in den eersten opslag gemakkelijk te beantwoorden
schenen, doch bij nader inzien eene eigenaardige
moeilijkheid hadden. Gij vraagt mij naar de juiste uitspraak
van sommige letteren en samenstellingen van letteren bij de
Friezen, en daarin kan ik u licht voldoen. indien slechts
uw taalgehoor en het mijne beide denzelfden trap van ontwikkeling
hebben bereikt; is dit 't geval niet, dan zal de meer
geoefende van ons beiden teedere schakeeringen in de spraakgeluiden
opmerken, die 't oor van den minder geoefende
voorbijgaan, en wier bestaan hij dus op hoogen en gewissen
toon ontkent. Laat mij spreken door een paar voorbeelden.
Gij weet, in dit ons Nederland wonen duizenden en duizenden
landgenooten, die geen ha van a, geen hé van é,
geen ho mn 0, geen hu van u kunnen onderscheiden, en
met dit zelfde gebrek is eene ontelbare menigte in Engeland,
met name in de hoofdstad Londen, behept. Gij moet mij
wel verstaan; het mangelt hun niet aan de spraakorganen,
want zij zeggen met hetzelfde gemak há, hé als á, é; slechts
voor hun taalgehoor bestaat de aspiratie niet: zij plaatsen
die, waar ze niet hoort, zij laten die weg waar ze hoort.
Ik zwijg hier van de Zeeuwen, van onze strandbewoners
der Noordzee, van de Zwollenaars en Blokzijlers ; ik spreek
Jaarg. IX. 1.
2
dit pas allE'en van Deventer, waar ik woon en dagelijks hoor.
»Blief wat te gèven an de harmen ?" Waar de meid schrobt
uit een blikken hemmer , en de hasch opschept uit de aarrl-kolk.
Waar zij haren vrijer aan de deur toefluistert, ,) Wacht 'n
hogenblik ; mevrou w is nog niet één." Deze geaspireerde en
ongeaspireeL·de vormen wisselt het volk hier dagelijks duizendmaal
af, zond0r er eenige de minste bewustheid van te
hebben. De meesters op de lagere scholen. zoo hier als
elders, waar dat gebrek heerscht, klagen steen en been over
de eindelooze, en meestentijds vruchtelooze moeite, welke zij
aanwenden om het de kinderen te leeren hooren. Ondertusschen
is dit gebrek niet geheel ongeneeslijk. Ik heb namelijk
opgemerkt, dat zij, die vreemde talen leerden en dus spraakklanken
van spraakklanken nauwkeurig leerden te onderscheiden,
door die oefening het gehoor opscherpten; en
hieruit verklaar ik het verschijnsel, dat lieden van stand en
opvoeding de aspiratie herkennen in de plaatsen waar zij
hoort, terwijl de lagere rangen, die niets dan wat lezen en
schrijven leerden, de geaspireerde en niet geaspireerde vocalen
op de gulste en naïefste, om niet te zeggen belachelijkste
wijze, door elkander haspelen. Bij onze zuidelijke naburen
schijnt die verwarring zelfs in de hoogere standen te zetelen;
immers met eene Belgische dame, wier woonplaats mij thans
niet binnenschiet, kaartspelende , hoorde ik haar zeggen,
dat zij in zeker spel drie hazen at, en dat haar man veel
hield van gelardeerde aas.
Werpt ditmaal, mijn vriend, uwe blikken eens over de
grenzen van ons vaderland, en gij treft bij eene der grootste
llatiën van Europa gebreken in 't taal gehoor aan, die door
geene wetenschap of kunsten der beschaving schijnen verholpen
t.e kuunen worden. Ik spreek niet van de Denen,
die reeds in een vroeger tijdperk, ongetrollw aan hunne
oude moedertaal, liter03 medice en tenues door elkander wierpen
en alzoo eene reddelooze verwarring in het rib werk
hunner taal brachten. Ik spreek hier van Duitschland, waar
de ooren der jeugd door muziek en het aallieeren van
3
vreemde talen even goed, zoo niet beter dan in eenig land
der beschaafde wereld, worden geoefend en opgescherpt.
Reeds in de vroegste oorkonden van 't eigenlijk gezegde
Hoogduitsch (Alemannisch) heerschte zulk een chaotisch ver·
ward consonantismus, dat wijlen Dr. E. G. GRAFl!' en J. GRIMM
een tot dusverre onbeslisten strijd gevoerd hebben over een
regel, die ik niet geloof dat ooit bestaan heeft. Want toen
ik GIUMM eenmaal schriftelijk deze opmerking maakte, had
hij geene andere verdediging bij der hand, dan dat ik eV!:ln
goed wist als hij, dat GRAFF geen grammaticus was. Zij
lieten namelijk de b en p, de d en t, de 9 en Ic zoo zwevend
en onbestemd hooren, dat deze letteren, hoe duidelijk ook
voor ons oor gescheiden, elkander roerende naderden en
dikwerf in elkander overgingen. Wie wel op de uitspraak
der Duitschers in hunne eigene taal acht geeft, zal moeten
toestemmen, dat zij nog wel aan dat euvel mank gaan, en
dat het scherp geteekend!:l onderscheid tusschen tenues en
medire, hetwelk de Friezen en Nederlanders kenmerkt, bij
de Duitschers ontbreekt. Ik spreek hier niet alleen van het
land volk; ik spreek van de hoofdsteden. Als gij te vVeenen
uwe overhemden laat letteren en gij wilt er een B in hebben,
dan vraagt de naaister u, de eerste B, d. i. B, of de tweede
B, d. i. W? Tusschen B en '" is voor haar oor geen onderscheid.
En te Dresden, het Duitsche Atheen, spreekt men
u van weiche B, d. i. B, en hatte B, d. i. P. Een paal is
daar een baal, en een baal (wol) een paal.
Doch dit gebrek der Duitsehers komt veel sterker nog uit,
wanneer 3ij in vrefmde talen spreken. Het is onlloodig u
te zeggen, hoe deze verrukking der consonanten in Engeland
en Frankrijk gelijk in Nederland aan de guiten bestendig
stof tot lachen geeft, zonder dat het verblijf van
eene halve eeuw in den vreemde, of het taalgehoor , of de
uitspraak der taal van 't land hunner vreemdelingschap , bij
de meest beschaafde Duitschers heeft kunnen verbeteren.
'Vat ons land betreft, nog altoos bresenrleeren zij de pisjeitdrommel
met matera. Om de reuk houdt men niet van aZy"m-
1 "
4
billert. Toen ik te Amsterdam woonde, voer de koopman
van Duitsclle afkomst sadertachs mit de drelcsjeit naar zijn
puitenblaaflje om een potje te eten, en wie lust had kon de
uit Duitschland herkomstige bakkers hooren spreken over de
brijs van de Boolsche darwe in de koffiekamer van 't Nut. De
Franschen, die altoos boven de noot zingen, hebben eene
menigte van zulke aardigheden op muziek gebracht in de
chanson getiteld he maître de danse Bavarois: en wie telt de
eindelooze pasquillen, welke de Engelschen zich veroorloofden
en nog veroorloven jegens de Duitsche prinsen en prinsessen,
die zich door huwelijk aan het hof van St. James
vermaagschapten. Nog herinner ik mij, hoe zij hunne jeugdige
koningin Adelaïde, gekleed als een Schwartwaldsch koopmeisje
met korte rokken. een jakje zonder schoot, gespijkerde
schoenen en een sjovel mutsje op, langs de straten
van Londen bezempjes van ruig gespaanderde stokjes lieten
uitventen, roepende Pui praom! Pui proam! (Buy broom!)
Doch pasquillen daargelaten, vindt gij 't niet een merkwaardig
verschijnsel? Een volk uitgeleerd in de wetten van
het mechanisme der toonkunst, door natuur begiftigd met
het fijnste gevoel voor muzikale schoonheden, geboren voor den
zang der dwepende liefde en des gezelligen levens; een volk,
rijk in muzikale genieën, die de beschaafde wereld hebben
verrukt en in de volgende eeuwen verrukken zullen door
hunne grootsche compositiën, die de heldendichten der ouden
in woorden schijnen vervangen te hebben in tonen; een
volk dus, wiens ooren in de muziek den hoogsten trap van
ontwikkeling bereikt hebben, en in het schoone kenmerk van
den mensch boven 't dier, namelijk de spraak, de hoofdgeluiden
slechts ruwelijk en verward weet te onderscheiden.
Vindt gij 't niet wonderlijk, dat dit gebrek het vocalisme
onaangeroerd laat en alleen het consonantisme betreft? Vindt
gij het een en ander niet merkwaardig, als eene bijdrage
tot de kennis der natuur van 't menschelijk wezen in het
algemeen en van het organisme onzer zintuigen in het bijzonder?
Het verschijnsel bewijst immers dat muzikaal ge5
hoor en taalgehoor , die ons zoo na aan elkander verwant
schijnen te zijn, geheel buiten elkander omloopen: want ik
herhaal het, de Duitscher verwart de consonanten in het
spreken, niet omdat zijn spraakorgaan ongeschikt is, maar
omdat zUn taalgehoor in dat opzicht valsch is. De vraag
blijft bU mij altUd, of zoodanige tegenstrUdigheid bij de Grieken
en Romeinen, wier talen behalve den accent ook nog
prosodische kortheid en langheid in de syllaben hadden.
mogelijk is geweest?
Ik zal u mijn denkbeeld nog door een enkel voorbeeld
trachten op te helderen. Gij ontkent zeker aan näNDEL
geen fijn muzikaal gehoor; en hoe hoorde die groote man
het wijde verRchil, dat er voor uwe en mijne ooren ligt
tusschen b en p, tusschen d en t? Hij had lang aan het
hof van Sint James verkeerd en was dus wel in de gelegenheid
geweest om de beschaafde uitspraak van 't Engelsch,
indien hij daar anders ooren voor had, te leeren kennen.
Nu had hij op zekeren tijd een dinétje voor drie barsons
besteld; want hij had een appetijt voor drie man, en om
geen zuur gezicht van de kasteleines te krijgen, had hij
ook voor drie man eten besteld. Toen hij op het bestemde
uur aan tafel verscheen en de waardin hem vroeg, waar de
twee andere heeren bleven, antwoordde hij in zijn Engelsch : I
am de gomóany! Het tegenbeeld vertoont ons de groote PIETER
NIEUWLAND , dat troetelkind van moeder natuur, wien zij
evenwel, om eenig evenwicht in de uitdeeling harer gaven
te bewaren, een zeker iets onthouden had. Behalve zijne
diepe mathematische studiën was hij een uitmuntend kenner
der classieke en nieuwere letterkunde beide; zijn oor onder·
scheidde zeer fijn de dialectische bijzonderheden in den mond
der tafelbedienden van de hertogin van Saxen·Gotha en
thuis gekomen vermaakte hij zijne vrienden somtijds met de
equivoques, waartoe die wel eens aanleiding gaven; hij was
dichter in den waren zin des woords, en als zoodanig laat het
rhythmus zijner verzen in vastheid, gemakkelijkheid en lieflijkheid
niets te wenschen over. Hoe naauw nu de harmo(
1
nieuse afluop van den versbouw aan de muziek schijnt verwant
te wezen, zoo had hij echter, noch oor, noch gevoel,
voor de muziek; hij wist van hoog noch laag in den toon,
hij wist van maat noch pompstok te zeggen, en hij verklaarde
met zoovele woorden dat het trappenscTturen der meiden en
de uitvoering der .vcTtepping van HAYDN op zijn gevoel dezelfde
uitwerking deden. Gij vraagt mogelijk hoe ik aan die bijzonderheid
ben gekomen? Zij is mij verhaald door de gebroeders
JERONIMO en BERNARD DE BOSCH, die PIET ER hadden
opgevoed; zoo ook door hunnen zwager GI<;ItRlT DE VRIES,
mijnen gullen wekelijkschen gastheer durende mijn academisch
leven, vader van wijlen mijne vrienden ABRAHAM en JERONIMO
DE VRIES, die, hoewel iets jonger, met PIETER opgroeiden.
En die bijzonderheid is mij bovendien nog bevestigd
door een der geestigste en scherpzinnigste menschenkenners,
welke ik het geluk had te leeren kennen; ik spreek
van den Deventerschen professor Theologial FRANZEN VAN EeK,
die tegelijk met PIETER te Leiden studeerde, en wiens humane
en niemand kwetsende scherts hem in hunnen dagelijkschen
omgang zoo dikwerf gestreeld had. Uw .~chert8, zegt hij in zijn
weemoedig lijklied op ANNA PRUl8ENAER, Uw scherts, vAN
ECK! streelt mij niet meer. En wat ik zelf mocht zien is het
voorbeeld van den jeugdigen professor DE HEER, over wiens
asch de wetenschap en de vriendschap nog zitten te treuren.
De natuur had zijn hoofd en hart uitgerust met alle gaven,
om in de studie en samenleving als een eerst licht uit te
schitteren zonder iemands nijd op te wekken. Mathematicus
en Physicus van beroep, was hij tevens voortreffelijk literator,
die de harmonie van den versbouw beide in de klassieke
talen en in het N ederlandsch even fijn gevoelde als
gelukkig voordroeg. Slechts voor hoog en laag in de muziek,
voor wijze of maat was hij volkomen doof, en, zijn voortreffelijk
phoneutisch collegie bijwonende , heb ik gezien, dat
hij telkens genoodzaakt was om een zijner studenten te hulp
te roepen, om te 110oren hoe de snaren, met welke hij
werkte, gestemd waren.
7
Die stompheid van 't gehoor voor het zuiver en scherp
onderscheiden van taalklanken, indien zij ongeneeslijk is ,
kan ik niet beter vergelijken dan bij de andere voor de
toonkunst, waarmede zoo velen geboren worden. Zij weten
noch van valsch, noch van zuiver, noch van maat, noch
van wijze: het ligt niet in hunne ziel, dus ook niet in hun
gehoor en stem; en alle moeite, ook vall den geschiktsten
en geduldigsten muziekmeester om het hun te leeren I is
verloren. ,Vaar die vatbaarheid daarentegen als eene gave
der natuur in den mensch ligt, daar hangt 't alleen van
goed onderwijs en zelfoefening af, of hij zijnen wildzang zal
blijven kwillkeleeren, dan wel in zijn gekuischt lied de
schoonste en schitterendste droombeelden met waarheid en
ziel veroverende uitdrukking hoorbaar zal maken. Voor hem
bestaan maten, accoorden, melodieën, van welke het valsch
gehoor geen denkbeeld heeft en ook nooit zal krijgen. Wie
daarop uit was zou 't gaan als den man, die de blinden het
onderscheid tusschen zwart 'en wit wilde loeren.
Ja, van de kleuren gesproken; er zijn eenige menschen,
doch 't zijn uitzonderingen, wier oog sommige kleuren niet
van elkander scheidt. Zij zien wel, maar in de werktuigen
van hun oog is een gebrek, waardoor zij b. v. groen met
blauw, of rood met geel verwarren. Leer deze menschen
nu eens die kleuren onderscheiden, et eris mihi magnu8
Apollo! Doch laat de oogen \'an alle gebrek vrij zijn, zonder
oefening kunt gij heu nooit nauwkeurig zien; want van
alle onze zintuigen is er geen ons dierbaarder en daarom
ook voor grooter ontwikkeling vatbaar dan juist 't oog. Bedaagde
schippers wier oogen op het letterschrift schemeren,
zien verre in de hooge lucht een vogel op zijue wieken
drijven, waar de jeugdige stedeling nog nauwelijks een stip
kan bemerken; ja, zij onderscheiden duidelijk welke vogel
het is. Het eeuwig uitzien, het uitkijken naar de onafzienbare
kimmeu, aan hun beroep verbonden, die oefening
heeft hunne oogen zulk een scherpheid medegedeeld. Nog
meer klemt deze opmerking bij de beschouwing en waar8
deering van de gewrochten del' beeldende kunst. Elk is
gewapend met oogen om de voorwerpen buiten hem te zien,
maar hij ziet ze oppervlakkig, zonder op de deelen af te
dalen. En wat, vraag ik u, weet de groote hoop bij eene
schilderij van de zuiverheid der teekening en omtrekken; wat
van waarheid in de kleur, van het massieve der beelden en
de geestigheid in de uitdrukking der karakters; wat van de
harmonie in 't licht of de schikking en éénheid van 't geheel?
Dat alles is voor hen verloren, en de bontste prul stellen
zij boven het stille meesterstuk van eenvoud en waarheid;
waarvan 't genot alleen voor 't geoefend kunstgevoel bewaard
is. Wijs hun de grove fout in het misteekende beeld; zij
zien haar niet; zet den vinger op de rollende wolken
van een Hobbema, zij zien geene beweging hoegenaamd;
toon hun het mystische licht der onderwereld in een
kruistooneel van REMBRAND , zij zien niets dan grijze en
bruingele verwen. » Ik heb mijne oogen zoo goed als gij,
zeggen zij: gij ziet niet meer dan ik." Eerst dan wanneer
gij hun een reeks van jaren de teekenpen en het penseel
hebt in handen gegeven om de natuur naar waarheid uit
te drukken, of hen de schoonheden in de beste gewrochten
der beeldende kunsten bij herhaling hebt doen opmerken;
eerst dan en niet vroeger zullen zij kunnen zien en
genieten wat de kunstkenners gevoelen en genieten.
Mij dunkt, ik hoor u zeggen: Waartoe al die vergelijkingen?
vVaartoe die ellenlange voorrede voor eene korte
preek? Een oogenblik geduld en ik ga ze toepassen op het
onderwerp uwer vragen. Even weinig als men goed hooren
kan in de muziek of zien in de beeldende kunstwereld, zonder
voorafgaande oefening, even weinig zal men de fijne
schakeeringen in de taalgeluiden kunnen opmerken zonder
het vermogen van zijn taalgehoor daarop dikwerf beproefd
te hebben. Wilt gij weten hoe mijn persoontje dat aangelegd
heeft., ik ben pedant genoeg om 't u te vertellen.
Hoezeer men mag spreken van Land-Friesch als een dialecttls
communis, zoo ontdekte ik echter al vroeg, dat wat
9
men daarvoor hield, bij verre na zoo oud niet was als sommige
andere zuster-dialecten van minder bekendheid en uitgebreidheid,
die nader aan de taal der oude Friesche wetten
kwamen en het verloop in de dialectus communis op vele
plaatsen aanwezen. Ook merkte ik door vergelijking van oud
met nieuw al spoedig op, dat het taal gehoor der Nederlanders
in het stuk van vocalisme, vooral bij de Hollanders,
stomper was geworden. Uit het met goud gekroond prijsschrift
van een Duitschel' kunt gij zien hoe de oude N ederlanders
aan de vorstelijke hoven van Europa de mu.ziek, de
zangers en de virtuosen leverden, gelijk thans vooral de Duitschers
en Italianen. Hoezeer nu de liefde voor de muziek
hier te lande nog stand houdt, zoo is de aanleg voor groote
wereldberoemde compositiën in de toonkunst bij ons gebroken
en achten wij ons gelukkig de meesterstukken van
Italië en Duitschland onberispelijk te kunnen uitvoeren.
Hand aan hand met deze kwijning in het muzikaal gevoel,
ging die in het gevoel voor de welluidendheid, of wilt gij
liever, in den zang van 't vocalisme, hetwelk in den mond
der Parijsche dames zoo liefelijk is, gepaard. Wat is er
b. v. geworden van de korte, maar zachte en mollige i die
door een consonant wordt gesloten? Immers een schrale
hortende klank. Gij hoort dien in NI. zich, se, licht, lux,
lid, membrum, di8ch, mensa, is, est. De Duitschers, even
fijn van gevoel voor een liefelijk vocalisme, als zwevend en
en onbestemd voor het consonantisme, hebben die zachte
mollige i wel aangehouden in hun siclt, licht, glied, tisch, ist.
De Hindelopers ook mollig yk, ego, y8, est. Der land-friezen
8Cyp, hwyt, verhard tot NI. 8chip, wit. De stad-friezen kyp,
pI. ki-pen, kyn, (Nimeegsch kynt) , WY'll; NI. kip, pI. kippen,
kind, wittd. Lf. wyn', b,l/nt, wyld, m,yld, caet., NI. wind, bindt,
wild, mild. Oud-NI. kyn, kynnebacken, synne, jonteine der euiger
minen of mynnen. NI. kin, kinnebakken, zinnert, minnen.
De tegenwoordige land-friezen in de dialectus communis,
besmet met het N ederlandsch, in hetwelk zij hooren preeken,
zeggen ook al ik I ia, scip enz" in plaats V!l.U yk,
10
!JS, 8Cyp. Deze verharding der vocalen gaat min of meer
door geheel het tegenwoordig N ederlandsch henen, en hoezeer
voor het vergroofd gehoor der tegenwoordige inboorlingen
niet stuitend. voor den beschaafden vreemdeling reden
genoeg om het Nederlandsch, vroeger de welluidendste der
Germaansche talen, voor eene hortende, stroeve, boersehe,
met een woord onwelluidende taal te houden. En inderdaad
schUnt dat voorheen zoo vloeiend en liefelijk vocalisme het
lot beschoren te zijn van uitgeleefde planten, wier eenmaal
malsche en sappige stelen tot stokkerige stengels zijn uitgedord.
Ik had 't geluk reeds voor een halve eeuw op deze dingen
opmerkzaam te zijn, en ben dadelijk begonnen, gelijk
anderen op de toonkunst, mijn gehoor op de ware klanken
der taalgeluiden te oefenen ten einde een juist denkbeeld
van de letters en hare samenstellingen, ook in haar historisch
verloop, te kunnen vormen. Ik begaf mij tot de vroegste
monumenten. waaruit ik dadelij k bemerkte, dat onze voorvaderen
op hun zoo veel ouder en zuiverder standpunt spraakgeluiden
kenden en schreven, die in onze hedendaagsche
taal zijn verwaterd of geheel verloopen. Doch de grootste
zwarigheid lag daarin, om mij zeI ven goed te hooren, dat
is, om mijne eigene uitspraak even goed te hooren en even
onpartijdig te beoordeelen of zij uit den mond van een ander
voortkwam. Behoorende tot eene eeuw, waarin de fijne
puntjes van het taalgehoor der landzaten waren afgeslepen,
moest ik mijn eigen gehoor opscherpen om de spraakgeluiden
van anderen te kunnen beoordeelen. De woorden 100-
pen in ons eenen cirkel door. Mijn geest stelt ze zich voor
gelUk mijne ooren ze gehoord hebben; op zijn bevel brengen
mijne spraakorganen ze hoorbaar uit; zij worden opgevangen
door de ooren en deze brengen ze tot den geest,
waar zij uit voortgingen, op hetzelfde oogenblik terug. Het
werk van mijnen geest, dat is, van mij zeI ven , bestaat dus
hierin, om de fouten van het gehoor door het gehoor zeI ven
te controleeren. 'Vant de eerste voorstelling, welke mijn
get:lst van het woord het:lft, is uit het gehoor. Dit was het
11
moeilijkste deel mijner voorgenomene taak. Indien de open·
bare redenaars hunne eigene spraakgeluiden met juistheid
konden hooren en beoordeelen, dan zouden zij ons die jammerlijke
voordracht, jammerlijk in alle soorten van vormen,
besparen, waardoor zij de bespotting en verveling hunner
hoorders zijn. Hooren zij anderen spreken, dan weten zij
die grove gebreken in de voordracht, waar zij zelven aan
schuldig zijn, z'eer goed op te merken en te veroordeelen.
Men zegt wel eens in zedelijken zin, II het oog ziet van zich
af ," maar in organ ischen zin kan men ook zeggen, »het
oor hoort van zich af."
Bovendien heb ik verscheidene reizen in het buitenland
gemaakt, eenmaal naar Italië en bij herhaling in Engeland,
Duitschland en Frankrijk. Telkens heb ik overal de taalklanken
der verschillende inwoners met al de aandacht die mij mogelijk
was, beluisterd, ten einde er het wezen en den hoofdzetel
van te bepalen. Doch mijne hoofdstudie in dezen bepaalde
zich toch tot het Friesch.
Ik ben, gelijk gij weet, geboren in het hartje van Friesland,
op een dorp omgeven van wateren en meren, die het
in de vorige eeuw zonder rijweg tot een soort van eiland
maakten. Een drukke omgang met de naburige gemeenten
was daar niet wel mogelijk; en deze soort van afsluiting
behield er menig woord en woord vorm, menig spreekwoord
en spreekwijze, die elders tegen stad-friesch gewisseld waren.
Het ligt in het middelpunt van Friesland en dus van de
dialectus communis, die door minder of meer afwijkende
tongvallen aan de zoomen ingesloten wordt; als ten zuidwesten
door dien van den zuidhoek , ten noorden der Dongeradeelen
en ten oosten der zoogenaamde wouden. Daar heb ik
het Friesch met de moedermelk ingezogen en tot mijn twaalfde
jaar, wanneer ik te Leeuwarden Grieksch en Latijn ging
leeren , ook niets anders gesproken. Als moedertaal was 't
Friesch ons huisgezin zoo eigen, dat ik en mijn broeder Dr.
EELTJE, die te Leiden en Heidelberg had gestudeerd, zoodra
wij de één den ander in 't gezicht kregen, als bij instinct
12
den mond naar 't Friesch begonnen te zetten. Wij zouden
gemeend hebben de één den ander den gek aan te steken,
indien wij elkander in 't Hollandsch hadden toegesproken.
Doch juist omdat 't Friesch mijne moedertaal was en ik de
woorden uit mijnen eigenen mond moest beluisteren, konde
ik de omtrekken harer spreekklanken niet juist bepalen,
zonder mijn dialect met andere dialecten van 't Friesch in
vergelijking te brengen. Om hierin te voo"rzien ben ik alle
dialecten en hunne schakeeringen op de plaatsen zei ven
nagegaan; terwijl ik overal oude mij onbekende woorden ten
platten lande uit de ingewanden des volks ophaalde, heb ik
tevens een aandachtig en nauwkeurig oor geleend aan de
verschillende uitspraak van vocalen en consonanten. Eerst
deed ik zulks bij massa's, bij den tongval van den zuidhoek,
van den kleihoek en de zeven wouden; vervolgens bij enkele
plaatsen, zoo als Hindelopen , Warns, W orkum, Makkum,
die zich door oude bijzonderheden, bij de overigen vervloeid,
nog kenmerkten. Daarna ben ik overgestoken naar de Friesche
eilanden en heb mijne nasporingen in denzelfden geest
vervolgd op Marken, in het Friesch Markerhóf. waar de
spraak wel vel'hollandscht is, maar de bodem en de levenswijze
zooveel heeft van de overoude Fl'iesche strandbewoners,
dat men met de beschrijving van PLINIUS in de hand op
het denkbeeld zou kunnen komen, dat de Romein zijne teekening
naar dat origineel gemaakt had. De oude Hindeloper
kleeding, die thans bijna verdwenen is, was niets anders dan
de kleeding der Marker mannen en vrouwen, gelikt en verrijkt
door de weelde der Hindeloper schippers en vrouwen.
Later vertoefde ik eenige dagen op der Schelling, door de
bewoners zeI ven genoemd &ilige, waar de dialectus communis
van Friesland heerscht, gemengd met oudere woorden
uit den tijd van GIJSBERT JAPIX. Ook Ameland zag ik
van het eene einde tot het andere en vond er het stad-friesch
van Dockum, misschien een gevolg van den invloed der
heeren van Ameland, die op het eiland een kasteel en klein
hofhoudinkje hadden. Belangrijker dan al die eilanden samen
13
was mij het eilandje Schiermonnikoog, in de taal der bewoners
Sciermont8je-aich; daar neemt de taal in eens een onverwachten
sprong om de dialecten der noordelijke Friesche
eilanden te naderen. Zij zondert zich uit door zulk een
vreemd en in het razen van den oceaan gevormd vocalisme,
dat de tegenoverliggende vastelands-friezen, slechts met de
breedte der tusschenliggende wadden van 't eiland gescheiden,
hen bij geene mogelijkheid verstaan kunnen 1). Noordelijker
heb ik in persoon mijne navorschingen niet kunnen voortzetten,
maar ik heb ze op goede aanwijzing van anderen
vervolgd. Het oost-friesch van 1691 leerde ik uit het memoriale
Lingure Frisicre van CADOVIUS MULLER 2) kennen;
1) Ik kwam daal' met wijlen mijnen vriend R. POSTHUMUS bij een ons aanbevolen
heer, wien wij vroegen om eens Schiermonnikoogsch te spreken. » Dat
doen wij eilanders niet," hervatte de man, .. in tegenwoordigheid van vreemden;
want die denken dat wij een Jodentaal hebben om hen te verraden." Op hetzelfde
oogenblik kwamen er twee boeren-arbeiders binnen, die versla!( van hun
werk deden; ))wel, mijnheer," zeide de man, .. wat dunkt n van zoo'n taaltje?"
Maal' hij zag wonderlijk op, toen ik antwoorde: "Het is ond Frieseh; en dat en
dat hebben ze u verteld." Door mijne kennis aan de taal der oude Friesche
wetten en de onderlinge vergelijking der andere Friesche dialecten, vooral van
hun vocalisme, kon ik dezen VOOl' ongeletterden zoo vreemd klinkenden tongval
op het eerste hooren vl'Ïj goed verstaan.
2) De volle titel is Memoriale lingud! Frisicd!. Darinnen enthalten : Osifriesische
voeabula, verba, etc. Friesisehe redensarten , wie auck die Osifriesische
munz , Maas, gewiehte, zakt mit den kleinen und grossen I mal 1 ein register
der meisten Friesisehen nak men , wie auch die fünf' hauptstueke des catechismi
Lutheri mit der Lehre und formula der beicht und absolution und den symbolis
des Concilii Niceni und 8. Athanasii, aufgesezt von Johanne Cadovio Müllel'o.
pastore in 8tedesdorf, 1691. Over dit werk volgen nn eenige gerijmue complimenten
aan C. MULLER van zijne coilegaas, alles samen bevattende in klein 8°.
230 bladzijden, eigenhandig door CAD. MULLER geschreven. Nog volgen in hetzelfde
bandje geschrevene stukjes, namelijk.:
1°. Verzeichniss einiger unbekannten alt Ostjriesischen Iförter, 1727.
2°. Die propkezeyung des bauern in Grönningernland nahmens Jarfke VOl'
dein 1544 Jakr. 1726.
3°. Ein naclLdruckliches gesicht in Friesland ea: Happelii Ottomannischen
Baiazeth im l622 Jahr.
Als maatstaf der achting, welke de Friesche taalstudie onder de landzaten geniet,
mag dienen, dat ik dit belangrijk handschrift, op de auctie van T. D. WIARDA'S
14
het latere oost-friesch uit het Ostfriesischea W örtf!rbuch 1Jan
CIRK HEINRICH STÜRENBERG. Het Saterlandsch kwam ik
achter door de reize mijner vrienden Jhr. HETTEM!!. en Ds.
POSTHUMUS naar 't Saterland , opgehelderd en aangevuld door
latere navorschingen ook in het landje zei ven van Dr. J. F.
MINSSEN , Professor aan het Lyceum te Nantes (EHRENTRAUT,
Fr. Archiv Il. 135). Van geenen der Friesche tongvallen
is mij eene zoo goede beschrijving in de handen gevallen als
die van het eilandje Wangeroog door EHRENTRAUT, die met
een ruimen blik over geheel het Germaansche taalgebied de
afgelegenste einden weet saam, te knopen en door elkander
op te helderen, terwijl hij scherpzinnig de grammaticale eigenschappen
van ieder dialect in 't bijzonder aanwijst. Uit zijn
voortreffelijk boek, Friesisch Ilrchiv getiteld, dat Wangeroog behandelt,
kreeg ik ook de eerste grondige kennis van het Helgolandsche
Friesch, te merkwaardiger door den heiligen nevel,
waarin de sagen der aloudheid deze rots i n den Oceaan
omhullen. Het dialect der Westkust van Sleeswijk leerde
mij het werk van BEN SEN kennen, dat van Far of Fêr en
Amrum de belangrijke bijdrage van CHR. JOHAN SEN (Die
Nordfriesische Sprache, Kiel. 1862) en eindelijk dat van
Sylt het boek van c. P. HANSEN getiteld: Das 8chleswigsche
Watten'l1!JfJfir und die Friesischen Insein. (Glogau, 1865.) Ook
OUTZEN , MINSSEN , BEN SEN en JOHANSEN geven ter loops
woorden en spreekwijzen van Sylt op_ De reeks dezer
Friesche eilanden, thans de kusten der Noordzee omzoomende ,
en daarvan door wadden gescheiden, sloten zich vroeger
met tnsschenstanden van smalle geulen bijkans aan den
vasten wal, waar ook Friesch gesproken werd; en zij bevestigen
dus de historische berichten, dat Friesland zich eenmaal
van Vlaanderen uit langs de zeekusten tot aan Jutland
uitstrekte.
bibliotbeek te Aurich, gekocht beb voor 2 gulden, en bet handschrift van ,Tbr.
c. G. VAN BURMANIA, bevattende de door hem verzamelde I<'riesche spreekwoorden
en gedateerd 1614, op de auctie van Prof. WASSENBERGH te I<'raneker insgelijks
voo I' 2 gulden. Men moet zich niet ruillceren!
15
Eeu groot deel mijns levens heb ik besteed om de uitspraak
van alle deze dialecten scherp te bepalen; ik heb
daartoe hare vocalen en consonanten in hetzelfde woord met
elkander vergeleken. In gelijken zin heb ik den groep der
hierlandsche Friesche dialecten met de N oordfriesche dialecten,
het vVangeroogsch, Helgolandsch en Saterlandsch er
onder begrepen, op de weegschaal gelegd. Walmeer nu de
vraag ontstaat, hoe die of die letter of zulk en zulk eene
samenstelling van letteren in het Friesch wordt uitgesproken,
dan verbeeld ik mij, op grond der genoemde pogingen
om mijn gehoor voor de juiste bepaling der taalgeluiden
te zuiveren en op te scherpen, een soort van specialiteit
te zijn; ja, indien gij 't niet kwalijk neemt, beeld ik
mij in een streepje vooruit te hebben boven dezulken, die
dit onderwerp slechts ter loops, bij stukjes en brokjes, en
met de uiterste toppen der vingeren hebben aangeroerd. Is
er iemand onder hen, die 't beter weet, het is mij en de
waarheid wel; wij zullen ons buiten hunne hooge goedkeuring,
hoop ik, wel redden.
Ik heb u nu gesproken over de kunst om door het gehoor
de minste verschillen in de taalgeluiden op te merken; het
is echter nog iets anders tot de oorzaak dier verschillen,
die in de verschillende plaatsing en beweging der spraakorganen
ligt, op te klimmen. Door het gehoor kennen wij
het uitwerksel, door 't gevoel van de stelling der spraakorganen,
de oorzaak. Dit laatste is even moeilijk als 't eerste,
en het is juiRt onze vaardigheid in de lees- en schrijfkunst,
die de moeilijkheid verwekt. Wij lezen en schrijven van
kindsgebeente af, zoodat wij al spoedig de gesprokene letter
met de geschrevene, het taalgeluid met zijn zichtbaar teeken
ver~enzelvigen en verwarren. Stelt gij u een woord voor dan
is 't geschreven. Lost gij een woord op het is in de geschrevene
letters, dat is, onder willekeurige figuren, die
noch met de wording noch met het geluid dier letteren in
eenig verband staan. Wij hooren, wij zien de letter. maar
wij stellen ze ons niet voor zooals zij in haar noodzakelijk
16
karakter door de stelling der bewogene spraakwerktuigen
wordt voortgebracht. Poog die stelling uit te vorschen en te
bepalen, de geschrevene letter schuift er zich in het eigenste
oogellblik tusschen in; als een sta in den weg om tot de
eigenaardige plaatsing der spraakwerktuigen door te breken,
dringt zij zich telkens aan uwe verbeelding als de wezenlijke
en ware letter op. Konden wij noch lezen noch schrijven,
het zichtbaar letterteeken zoude voor u en mij niet bestaan
en zonder eenige verwarring konden wij tot de eerste werking
opklimmen. Zonder eenige kennis der werktuigelijke
wording des woords, kunnen wij opmerken hoe zekere letteren
met elkander wisselen, anderen op zekere plaatsen verdwijnen
of gewijzigd worden; de algemeene toon der taalklanken
bij eene natie zus, bij de andere zoo klinkt, maar
van deze verschijnselen kan niemand eene wetenschappelijke
reden geven, dan hij alleen die de stelling en beweging der
spraakorganen bij het uitbrengen van elke letter afzonderlijk
nagegaan en bepaald heeft. Deze reden klemt nog meer bij
de bedenking, dat er veel meer taalgeluiden met al hunne
nuance8 zijn, dan de letteren van ons A B kunnen aanduiden.
Vandaar dat die letterteekens zoo elastisch zijn en in vele
talen eene dubbelde, ja, driedubbelde waarde hebben. Sommige
lexicografen, zooals de bra ve en nauwkeurige SCHMELLER
in zijn Beiersch woordenboek, zochten dit gebrek door
bijteekens te verhelpen; ijdele poging, die de edele eenvoud
van ons schrift wegneemt, zonder ooit de ware nuance van
't spraakgeluid aan te duiden. Wij kunnen die vrij nabij
omschrijven, maar er een teeken voor uit te vinden is onmogelijk.
Indien dit nu geldt van de levende talen, wat moet
het zijn met de doode, welke wij alleen uit de schriftteekens
kunnen kennen. Om mij te bepalen bij de levende, in den
loop van eenige eeuwen zijn ze, hoewel haar ribwerk vrij
ongeschonden bleef, zoodanig veranderd, dat wij onze voorvaderen,
indien zij opstonden, zeker niet zouden verstaan.
Eilanders, één volk en ééne spraak met de tegenoverliggende
oeverbewoners, zijn voor dezen onverstaanbaar, omdat de
17
taal der eersten door afzondering min of meet' stilstond, terwijl
die der laatsten door wrijving met de buitenwereld vele
wijzigingen doorliep. De geluiden onzer talen op dat vroegere
standpunt kennen wij alleen door een schrift, waaruit
duidelijk blijkt, dat de eerste schrijvers zich volstrekt geene
moeite hebben gegeven om de geluiden duidelijk aan te
wijzen, en het over de waarde del' letteren in de bijzonderheden,
noch met zich zelven, noch met anderen eens waren.
Ondertusschen onze taalgeleerden redekavelen uit die schriftteekens
of het de taalklanken zeI ven waren; op grond daarvan
vergelijken zij letter met letter in verschillende talen zonder
te weten, of beiden er dezelfde waarde aan hechtten; op
grond daarvan ontleden zij het woord en brengen het terug
tot zijnen oorsprong. Hoewel wij nu met de oude talen niet
anders kunnen, zoo zijt gij, hoop ik, evenzeer als ik over·
tuigd, dat dit min of meer een ruwe arbeid moet wezen,
waarvan de uitkomsten alles behalve nauwkeurig afgerond
en volkomen zeker zijn, en dat de geleerden, die fier en
aanmatigend in de minste bijzonderheden zijn, eigenlijk niet
begrijpen met welke gebrekkige teekens der taal zij te doen
hebben.
Gij herinnert u dat BILDERDIJK in zijn Letterschrift de
plaats en beweging del' spraakorganen heeft pogen aan te
wijzen, en wel met het bijzonder doel om daarin den oorsprong
van de figuren onzer letteren terug te vinden. Vol·
gens hem zijn de letters dus schilderijen der spraakorganen
in hunne verschillende stellingen en bewegingen. Onze letters
hebben met de figuur der spraakorganen niets gemeen,
noch zooals zij nu zijn, noch gelijk zij in den oorsprong
waren. Wat er overigens in die verhandeling voorkomt is
meest, gelijk de taalgeleerdheid van BILDERDIJK in 't algemeen,
louter poëzie, maal' het is eene soort van poëzie, welke
GRIMM, luidens een brief aan mij, niet kon lezen, zonder
er altijd iets uit te leeren. Het spijt mij er te moeten bijvoegen,
dat het Leteerschr~ft de verdienste der oorspronkelijkheid
mist, alzoo het hoofddenkbeeld ontleend is aan een
Jaarg. IX. 2
18
boekje, waarin de Baron VAN HELMONT door koppen met
opgesneden strot en wangen, zoodat de spraakorganen zichtbaar
zijn, poogt aan te toon en , dat de oude vorm der Hebreeuwsche
letteren naar de stellingen der spraakorganen
voor elke letter geteekend zijn. De titel van het boekske is:
Een zeer korte afbeelding vatt het ware natuttrtijke Hebreeuw8e
A. B. C., door den Baron FRANCISCUS MERCURIUS VAN HELMONT.
Al8mede een verhandeling om de doof geborene te leerer~
8preken, door JOHN CON RAD AMMON, M ed. floet. Am8terdam
by PIET ER ROTTERDAM, 16H7.
Gij vraagt mij in de eerste plaats, welke de ware uitspraak
van het NI. heet, calidus, in het Friesch zij? De
Gothen hadden de ei in heito, koorts. Gelijk de Friezen di
keáld, kjeld (de koude) zeggen voor koorts, met het oog op
de veel onder hen heerschende koude febre8 intermittimte8,
zoo de Gothen heito, hitte, hetzij omdat zij geene koude
koortsen in hunne vroegste meer zuidelijke woonplaatsen
kenden, hetzij om de hitte waarin de koude koortsen afloopen.
Deze ei, die noch in het Hd. heiz leeft, versmolt misschien
tot het Oudsaxische en Oudfriesche hét, NI. heet.
De lange á in Ags. hát verdunde tot ee in het st. heete, calor,
doch vergrovende tot 0 in Eng. hot rees weder op tot ea in
Eng. st. heat (hiet). G. JAPIX gebruikte volgens de toenmalige
uitspraak de î diphthongisch Met, waar door omzetting
uit kwam heit, hjit, st. hjitte, Ni. hitte. Het stad-Friesch
heeft de mollige korte i in hyt, st. !ti-te, vb. an-hite (Lf.
oarmjitje) , NI. aenhéten, heeter worden, in uw woordenboek
overgeslagen; de kachel begint al aen te héten. Hiit, calidus.
kent noch de stad noch 't land, dan alleen de oliekoekbaksters
in de Friesche steden, die hare waar uitventen onder
den marktschreeuw Hiit inde wa rem ! Ooliekoeken hiit! Het
Oudnoordsch heeft ook de i, J sI. hiti, calor; hitna, calefieri.
Gij vraagt mij of het waar is, dat de ii in F. hiit
stellig bewijst, dat de ee in NI. heeten zacht is? Ik vraag u
welke i gij bedoelt, de fe in Met, de ii in hiit, of de harde
i in hjit? Een ding weet gij zoo wel als ik, dat de e in NI.
19
heet scherp is. De Friezen laten de ie, in de syllabe, waar
de accent op valt, dikwerf overgaan in de harde ji uit ei,
wiet, nat, wjitje, natten, wjitte, nattigheid; kiet, kjitte, merda;
sied, semen, sjidje, seminare ; ried, raad, rjit.~el, raadsel; miet,
maat, mjitte, meten; Eng. street (striit), Lf. st/jitte. De j, half
vocaal, half consonant, hetz~i uit i voor eene vokaal geboren,
hetzij epenthetica en dus indringeling, eindigt dikwerf met
de primitieve consonant, die haar voorgaat, uit den weg te
ruimen; b. v. djip, diep; djûr (djoer), duur; (hioure) hjoure,
haver; (hiûd) hjoed, ieder oogenblik gewisseld met jip, jilr
(joer) , jouwer, iûd (joed). Op dezelfde wijze komen de Franschen
aan joul' uit dittrm~m, dittr, djûr, jttr, jour; aan journat,
dagblad, uit diumale. In de Wouden zeide men voormaals
zelfs bjentsjes voor bentsjes , uit bemtsjes, kindertjes, en
scjipen voor scipelt, schepen. Dat gaf verwarring; want in de
dialectus communis zijn ~jentjes, boontjes, uit beûnt,vjes, en
scjipen of scjippen, schapen, uit sciep, schaap. Ik zeg scjippen,
omdat 't gebruikt wordt; doch het is bij misbruik. Want
sciep blijft sciep in het pluralis, e~l wordt het meest gebruikt.
Zoo ook Ags. 8ceap en E. sheep, ovis en oves.
In éénen adem vraagt gij mij, of het waar is, dat geen
echte Fries ooit wi, mi, bi, enz. zal zeggen? Het zijn juist
de Friezen, zooals de Woudlieden en de Hindelopers, die
aan het oude en echte vocalisme meest getrouw bleven, die
mi, wi en bi zeggen. De overigen hebben de halfslachtige
diphthong ij der Hollanders in mij, wij, bij, overgenomen en
daarmede geheel de dialectus besmet. Ik noem de Hollandsche
ij een tweeslachtige of bastaarddiphthong, omdat men
van de oud-Nederlandsche i uitgaande om tot de diphthong
ei over te gaan bij ij, en dus halverwege, is blijven steken.
Misschien is dit wel één der redenen, dat de Hollanders,
met name de Amsterdammers, geen onderscheid hooren tusschen
ij en ei. Zij logeeren immers in de Reizende zon om
den anderen ochtend naar Oitert te rijzen.
Nog vraagt gij mij wat er aan het beweren van sommigen
is, dat de Friesche infinitiva eindigen op n, en dat het
2*
20
Friesch een onbedrieglijk richtsnoer zou zijn bij de vragen,
of men in het NI. al of niet een n te schrijven heeft? Het
verwondert mij zeer, dat mij deze vraag gedaan wordt nog
na het verschijnen mijner verhandeling over BENDE BENDSENS
Spraakkunst van die N ordfriesi8che 8prache nach der M O1'inger
mundart, voorkomende in het Xde deel van de Vrije /l'ries,
en waarvan gij bij dezen een afdruk ontvangt (zie bl. 65).
Daaruit kunt gij zien in de handen van welke ellendige
grammatici het Friesch somtijds is gevallen. De Friesche
infinitieven eindigen in den regel nooit op n, uitgezonderd
eenige monosyllaba zoo als Oudf. dua, duan, Lf. dwáen,
Oudsax. en Ags. gaugan, gan, Lf. géan; Oudf. ieva, geven,
ian (jan), ia (ja), Lf. jáen; Ags. 8taJndan, Oudsax. standan,
stan, Oudf. IJtonda, 8tan, Lf. stéa1~, etc. De overige Oudf.
en Lf. verba missen allen de n in den infinitivus; de n houden
de Lf. verba aan als een overblijfsel van de oude gerundiale
terminatie ande om het geruudium uit te drukke[)~
Dit edel onderscheid, hetwelk de oude Nederlanders zoo stipt
eerbiedigden, heeft het tegenwoordig Hollandsch, waarin'
gerundium en infinitivus gelijk zijn, ten eenenmale verworpen.
Gij doet mij nog eene vraag, waarop een volledig antwoord
veel langer zoude zijn dan u of mij aangenaam is; ik wil
er toch iets van zeggen. Het is de vraag of in de woorden
toár~-beyen, doorn- of bosch-bessen, boán-amer (barn-emmer)
een groote emmer om het stalvee uit te drenken, de ingeschoven
á niet voor de r is in de plaats getreden? In den eersten
opslag heeft het er wel den schijn van; vooreerst omdat
de reen semivocalis is en bij de grammatici van het
Sanskrit zelfs geldt voor een vocaal; daarna omdat de Friezen
de r geen er, maar ar noemen. Inderdaad is het echter niet
zoo. De vloeibare natuur der liquidre palatinre l en r is
bekend. Wanneer deze twee vluchtige elementen komen te
stooten op een sterker consonant of consonanten, met welke
zij verbonden moeten worden uitgesproken, en zulks eenige
stremming baart in een dialect, zoo week en op vloeibaarheid
en gemak in de uitspraak gesteld als de Friesche, dan
21
wijkt het zwakke voor het sterke en de r verdwijnt. De
dorpsnamen Raard (Rallwerd), Baard (Baduwerd), Wyt.gaard,
spreekt men uit Raa'd, Baa'd, Wyt-gaa'd, zonder dat de
vocaal eenige verandering ondergaat, of de 'I' een spoor van
haar aanwezen achterlaat. Ook de Engelschen spreken lard,
spek, bard, baard, card, regarrlllit: laa'd, baa'd, leaa'd (F. kaa't),
regaa't (F. regnet) uit. Gelijk hier niets van de uitgewischte
'I' voor (] of toverblijft, zoo ook niet van de l in
aa'd, kaa'd, saa't, haa'dt, wá'den, voor áld, kátd, sált, háldt,
wálden. Mocht gij mij tegenwerpen, dat de verlenging der
a het overblijfsel der verdwijnende l is, zoo antwoord ik,
dat de a reeds verlengd werd toen de l nog op haren post
was; immers de oude Hindeloper vorm is aald, leaald, saalt,
haaldt. waalden. Ook het N ederlandsch werpt daar de 1
weg, doch in wisseling tegen den plaatsvervanger u in
oud, leoud, zout, houdt, woudeu, voor het in Overijssel nog
bloeiende kolrl, solt, holdt, walden. Om nu tot de oá voor
de '1', waar gij naar vraagt, terug te keeren: (barn) boa' u,
een vloed in Friesland en een dorp, Boá'uster, Sf. Boo'n.
çter, inwoner van het dorp Boorn; nomen patron. Boo'nstra,'
Ags. Oudf. hona, F. (hoán-e) hoárme,' NI. leoorn, F. leoa'u,
garst, het graan bij uitnemendheid, omdat de Germanen er
bier uit brouwden, leoá'n-mounle, pelmolen: NI. hoorn, cornu,
F. hoa'n, (hoán-en) hoánnen; ho-rn, hoek, oord, NI. terHMue,
dorpsnaam , Lf. (ter Hoán-e) ter Hoánne; Sf. ter Hanne,
Lf. (ter He'n-e) ter He'nne uit ter Herne; NI. Kuyk-ltorne,
Sf. Kule-ltoánne (koek-hoánne); NI. morgen, Eng. morn,
(MOOrN), morning (MOOrN-ING), de 0 verlengd en de l'
zoo goed als verdwenen; Ondf. mórn, de 0 lang en daarom
gewisseld met moem, in de oude wetten van dit ons Friesland;
RICH'fHOFEN denkt te onrecht, dat de andere wetten
wel morgen zouden gebruikt hebben, zie Lex. moru. G. J.
moarn, Lf. moa'n, m6a'u, uit moorn, moaru, maar (moán-e) Goe'
moánne,. Eng. Good mom of morning! Lf. moá'n-tiid, uit
moarn-tiirl; NI. toren, turris, dim. torentje, Sf. toá' nisje, het
vuurtorentje op de haven van W orkum. NI. gonst, favor,
22
Sf. godnst, Myn goánst noch ta! woord van verwondering.
Gelijk voor nr zoo ook voor 'l'S verdwijnt de l' en wordt
o tot oá; NI. borst, pectus, Lf. boá'st, Sf. büst; NI. barst,
fractura, Sf. ba'st, Lf. boá'st; NI. korst, crusta, Lf. koà'ste,
Sf. kilste.. NI. worst, farcimen, Lf. woá'st, Sf. WÜ',yt;
NI. schoorsteen, Lf. 8coá' stiert, Sf. scü'stien; NI. durfde,
audebat, Lf. doà' ste, Sf. düste. Let wel op, dat de verdwijning
der l' hier in de Stad-Friesche vocaal geene verandering
brengt; uit bürst, Eng. bürst; bürst, Eng. brüst,
borst; kilrste, Eng. crüst, würst komt immers voort bü'st,
kü'ste, wü' st, enz. Zoo is ook dü' st. dorst, uit dürst, Eng.
thirst. Voeg hier bij NI. pors, het kleine stekelbaarsje, KIL.
Lf. -(porske) poá'sk, Sf. pósk, Hol. post, pos: een Friesche in
Holland overgeblevene vorm.
De 0 gaat over in oá voor Tt, terwUI de 7' verdwijnt m
Mrt, NI. boert, Lf. boá' tje, spelen als kinders, bOéî' t-feint ,
speelnoot; Dort (Dordrecht), Lf. IJoá' t; N ed. !Jootlirl!J, Lf.
goátling; Ned. gortich vercken, sus grandinosus, KIL., Lf. goá'ttich,
hi het it goáttich mak1ce, hij heeft 't slecht laten liggen;
NI. hort, Lf. hoà't, stoot, stuiting, wijle tijds, Eng. hurt;
Nl. kort, Lf. leoá' t , Sf. lcü't; Zweden lort, stercus, Lf.
loá'tte, stercus rotundum, NI. loert, drol, Lf. '"'Yams, loá' tje,
de keuteltjes der getuierde schapen in een mandje opzoeken;
NI. moord, vb. moorden, Lf. moo't, vb. moá' dje, necare, trucidare,
maar moo'ije, moord en brand schreeuwen; oud-NI. noordöch,
feroculus, iracundus; Lf. noá' dsk, noá' ttich, norsch en spijtig,
maar Lf. notich, oppassend; NI. oort, oortke, twee duiten of
t van een stuiver., Sf. oo'ttsje, Lf. oá'tsen; NI. poort, Sf.
poo' t, Lf. poá'tte; NI. schort, Lf. scoá't, de buitenste en fraaiste
vrouwenrok; roak, pI. rokken, de rokken daaronder; (stortschaven,
storten, praecipitare; schaven, schuiven, currere, conf.
KIL. schave1'dijnen, schaatsen), Lf. stóa't-scawe , voortstompelen ;
NI. wortel, Lf. woáttel, Sf. wü'ttel, uit G. J. wirtel.
Gij vraagt of de a in de oá dezer woorden uit de volgende
r geboren en daarvoor in de plaats is getreden? Geens23
zins; want die a verschijnt even goed voor andere consonanten
als de r, zonder eenige de minste wijziging in die
consonanten te weeg te brengen. Vergelijk onder anderen
de oá voor de t in gröat, pöat, röät, waarvan de öä één
vokaal zijnde luidt omtrent als de Fransche au in 8aU1Jer,
mauve; Lf. gröät, gort, groát-makker, grutter, groátten moat,
grutten meel; pöät, pI. poátten, maar röät, rot, pI. rotten
en Lf. poot, beesten voet , pI. '[Joten .. Lf. kloot, testiculus, pI.
!cloten .. kloát .. lJek, coleus (cu leus ? NI. v. kuUe, testiculus?)
Sf. Hotse, n. p. v., Lf. Hoátse,. OudnI. korde-1Oagen, NI. krui-
1Oagen, Lf. krode, dim. kroátsje (uit kroátke), vb. kroodje,
kröär1je, kroádje, kruien.
Voor de zz en sk: Lf. doze (NI. doos) pI. doazzert, dim.
doáske, Hind. daze, pI. dazen; NI. vorsch, oud Eng. jrosk,
heden verbasterd in Iro!}, Sf. jrósk, Lf. Jroás!c .. Ags. gars,
Lf. (gcers) gce's, NI. v. gars, gram en , heden gras, Eng. grass,
Molkweren, goá' s .. Oudnl. hose, (NI. kous), Ags. hose, idem,
Lf. hoos, pI. hoázzen, dim. hoáske, maar 1Oetter-ho08, (NI.
1Oater-hoos), pI. -hozen .. NI. heusch (hösch) , Lf. hoá8k; Pl.d.
/t(;'~t • Nl. hoest, Lf. hoást, Pl. d. hósten, NI. hoe8ten, Lf.
hoástje, Alam. huóstjan, GRAFF IV, 1063. Lf. proásje, al
etende in de spijs met den mond ommoflen: j}i einert proásje
yn it kroalJ um, de eenden slobberen in het kroos om; Oudnl.
mose-gat, ostium vel foramen lavatrinre (Conf. KIL. mose,
mosegat, mosejanc!cen, mosejartcker), Hind. moázzegat, de spleet
voor in een vrouwenrok, NI. moes-janker, minlustige meisjesgek,
Sf. m1tze (moeze) , Lf. mu6sje, morsen; Zweden r08t,
NI. (rust), roest, Ags. rust, Lf. roást, vb. roástje, Fenni
ruo,yte, Oud-zweedsch rydka, roest, Lf. roáskje, roesten.
Voor de l in NI. holen, cavare, hol, antrum, Lf. hool,
idem; Sf. holing, sleufje om een' zeeren vinger, Lf.
hoálling .. NI. kul van een kerel (kol), Lf. koáUe, sul, sukkel;
Lf. kool, brassica, pI. !coáUen, !coáltjer, warmmoeseniel' ; Lf.
!cöäl, carbo, pI. koáUen; NI. meel, fa rin a , Oudf. mél, Lf.
mool, farina, rnoálker, grutter, moál-pude, meelzakje, Cf. Lat.
molere , mola,- (Lf. mál, mal, mále houn, dolle hond), Lr.
24
oalje en oá?je, oáljekoeken; Oudn!. poUe, pollelem, vertex capitis,
caput, Lf. poálle, infantis caput, Myn poáUe! podUeke!
dulce capitulum; NI. ruiZen, Lf. roálje; NI. school, Lf. seoáUe.
Voor de n in Ags. en Oudf. hona, gallus, Lf. hoártne, haan,
(hoánke) hoánts, kemphaantje , pI. hoántsen; NI. kroon, Lf.
krone, (kroánke) kroántsje, het gouden met steentjes ingeleid
slotje. dat de einden van een halssnoer bloedkoralen
samenhoudt; NI. loonelt, Lf. loánjf! en leánje; Eng. moon,
maan, Lf. moánne, maan en maand; NI. manen, Ags. mani(
Jan, manian, monere , Oudf. moniga, Lf. moanje i Oudnl.
plonder, plunder, NI. plunjes, kleederen , Lf. ploánjes i Lf. soon,
dim. soánke, 80ántsje. De öëi voor de tenuis gutturalis k,
wordt niet oa, maar korte 0, b. v. föëik, pI. fokken, fokke-
8Coot, vb lokje, met den fok zeilen; klöëilc, pI. klokken,
ktok,~wicht; plöëikje, plukken, plokhearje, plukhairen; pöëik.
pok, collective di pöëik is dce', hus-riem, de kinderziekte heerscht
daar huis aan huis; röëik, pJ. rokken, dim. rokje .. stöëik, pI.
stokken, stok, dim. stokje. De 0 die stuit op een m, verandert
niet, Oudf. blaem (blaam) (bij RICHTHOFEN verkeerd
blam) , Hind. blome, Lf. blomme, pI. blommen, vb. blomkje,
bloeien als appelboomen enz. met bloemen; droom, somnium
(voor dréaw) , pI. dromen, vb. droomje.; NI. (klömen) kleumen,
Lf. klomsk, kleumsch, vb. klomje, kleumen; Lf. 'V ouden ,
plum (pIoem), dial. comm. plom, pluim, pI. plomtaen, vb.
plomkje; Lf. tume (toe me) , duim. Lf., Zweden tamme, pl.
tommen • vb. bitomkje, beduimelen; Lf. Wouden seum (schoem)
schuim, Lf. dial. comm. seom, vb. seomje, schuimen.
Uit deze voorbeelden, welke ik met vele andere kan vermeerderen,
zal u genoegzaam blijken, dat de a achter de 0
ontstaat niet alleen voor de verdwijnende 1', maar ook voor
t, 8, sle. l, n. zonder dat deze consonanten eenige de minste
verandering ondergaan, en hiermede vervalt van zeI ven de
onderstelling dat de a in oa een overblijfsel der verdwijnende
r zoude zijn. En dit te meer, daar er voorbeelden zijn.
waarin de r aanblijft en toch de a achter 0 te voorschijn
treedt. Telkens namelijk als de r komt te staan voor de
25
gutturales g, lc, eh, en door dezen gesloten wordt, verlaat
zij hare plaats niet en toch komt de a weder achter de 0
te voorschijn, bv. NI, borgen, Lf. boárgje; Ags. furh, sulcus,
Eng.jurrow, Lf. foárge en fürge, vb. foárchje, incidere sulcos ;
Sf. lürke, lorke, su ge re , sorbere, NI. lurken, (Oud-Eng.
lurcher, zwelge), Lf. loárkje; Sf. lclur1ce, peuteren, schommelen
als water, klokken als 't vocht dat men uit een flesch
giet, Lf. 1cloár!cje, it wetter ktoár1cel di wálert ut, het kabbelend
water brokkelt de wallen uit; di piip ut1cloár1cje I het
staartje tabak uit de pijp pluizen, peuteren; Noreh, dorp in
Drenthe, Lf. Noárger hynstemer1ce; Lf. smorich, G. J. contracte
amoárch, morsig, vb. smoár1cje, morsen; Lf. SC1'oor, kleermaker,
dim. scroár1ce, vb. scroá~je I kleermaken I cf NI.
schroden, schroyeu, prosecare ; schroder, putator, resecator;
NI. sr/aer, schoondochter, Ags. suoru, Oudf. suora, Lf. ,vuoor,
dim. suoár1ce, zwagerin, KIL. suarre, nurus; quade-snarre,
muliel' maledica. rixosa, Lf. snaer, mulier abjecta; Eng. to
snore, stertere, (freq. snoreken) NI. snorken, Lf. snoárlcje, Sf.
snürlce; Ags. seothan, coquere, Oudnl. sóde, ebullitio, NI.
zode visch, zoodje, (vb. sote, freq. sot-er) , Oud-Eo sothr, to
boi! gently, Lf. (soderje, soorje) ,~oárje; Ags. torfian,
werpen, schieten, voortslingeren , Lf. toárlcje, als jongens
met steen en in het water smijten, umtoárlcje, omslingeren als
een oud versleten ding, dat dan hiel', dan daal' geworpen
wordt.
De r handhaaft zich voor de r der volgende syllabe na
de oa gesloten te hebben, bv. Ags. bàr, aper, verres I Eng.
boa1', idem, Lf boá1're, kater, voluit Eng. Kent boar-cat,
beer- d. i mannetjes-kat, Eng. tom-cat,. Lf. door, deur, pI.
doárren; Oudnl. gorre, equus annosus et strigosus, Lf. fen' e
goá'l're utriden, van een oud spookpaard uitgereden, d. i. dool'
de koorts uitgemagerd, fjuwl um goá1'1'e, de eene oude knol
om den andere, d. i. de eene vodde om de andere geruild;
F.bor, por, garneel, Lf. poá1're, garneel, kleine deugeniet
van een jongen; Lf. scoárre moárre, Sf. scürri.murJe,
Spaansch churriburri, frex populi; churre, frex, NI. heffe des
26
vol/cs. Churri met een rijmslag verdubbeld in burri, het
Fransche bourbe, zoo als in de taal van Broer CORNELIS
ripaken en 1'apaken, NI. Jan Rap en zb'n ma et. NI. v. rap,
scabies. (B. - M. Fr. samedi, sabbati dies; Sp. canamo, cannabis,
Jayme, Eug. James, Jacobus, Lat. m1eltum, Sp. bulto, F. 'n
bulte.) Door de Spaansche soldaten achtergelaten zoo als hun
wachtwoord par el santo. F. parleajantje, vreemde onverstaanbare
taal spreken, en Sp. en un Ave Maria, F. yn ien
amery, in een oogenblik. NI. Het is schor'lemorre. De Spanjaarden,
die de Nederlanders voor churriburri uitscholden,
ontvingen dien naam in den vorm van schur'lim1trri van hun
terug. Verder als Oost-Friesland reisde het woord dus ook
niet; althans Noordelijker kwam 't mij in het Plat-Duitsch
of Noord-Friesch niet voor. Oostf. achurremurje, zegt
STURENBURG , p. 238, zoo veel als umU1·t (turfmot) von schurren"
(heideplaggen om te branden). Zie iets van 't zelfde
allooi bij TUINMAN, Fakkel I. 330.
De r sluitende het thema der verba, gevolgd door den
infinitivalen uitgang, handhaaft zich achter oa; b. v. Lf. boor,
tere bra , vb. boár-je, boren; NI. glorie, gloria, Sf. gloorje,
het losdrijvend speeksel dat een tandeloos kind, een afgeleefd
mensch of een dronken man ten mond uitvloeit, de
gloorjt liep de oude sta1cker de mon' uut, Lf. gloárje, roem,
jlibe, speeksel, vb. flypkje, het speeksel laten loopen: Ie bern
flypket; itts oan it toskjen. Ags. gnom, simultas , grtornia1t,
murmurare, NI. KIL. gnor1'en, grunnire, Lf. gnoárje, ontevreden
morren en knorren; Sf. kore, kokhalzen, (KIL.
koren, karen, Fris. vomere), Lf. koá'rje; NI. porren, Lf. poá1'je;
NI. schoren, Lf. 8coárje; NI. historie, G. J. hiatoárje, Lf.
atoárje, vreemd voorval. De a in oa vervangt hier de plaats
niet van de r, die aanwezig is.
Er zijn voorbeelden met andere vocalen, die voor de ver·
dwijnende r geheel onveranderd blijven. De r voor de s en
na de ee wordt in de volgende woorden b. v. weinig of niet
gehoord; ba/s, Sf. béa's, baers; dwee's, Sf. rlwa's, dwars;
gr.e's, gras; hee's, Sf. ha's. hars; Lf. ka/s, Sf. ka's, kers;
27
ka/8, Sf. lcéa'8, kaars; lea'8, laars; ma's, ma/sse, Sf. ma'8,
ma' 88e, marskorf ; wee' 8, Sf, wa' 8, warsch, uit bar8, (Ags.
bar8, en bears ,) dwar8. gar.9, (Ags. geer8,) heer8, kars,
lear8, meer8, wars. De verdwijnende r laat niets in de
vocaal na.
Hetzelfde mag men zeggen van de a voor eene gebrokene
r, b. v. Harns, de stad Harlingen, Warns, uitgesproken, Lf.
Ha'ns, Wa'ns; Barne, branden, harue, hoek, name, nergens,
(Ags. ne erue, (nullo loco) nullibi) uitgesproken: Lf. M'nne,
Zuidh. ha'nne, Lf. -na 'ne , nea'ne, 'I1ea'nze.
Ook de e lijdt geen last, schoon de sluitende r in ru gebroken
wordt; b. v. bem, kind, heme, hoek, 1cerwentsje,
den snoek met smalle kerfjes besnijden om de lange beentjes
te korten, tsjernje, kernen, uitgesproken Lr be'n, he'nne,
1ce'ntsje, taje'nje.
Uit de vorige exempels hebt gij, hoop ik, het bewijs gezien,
dat wanneer de 0 een á achter zich opneemt voor
eene verdwijnende r, die r niet terugwerkt ter uitbreiding
der voorgaande vocaal en dus de reden der elisie niet kan
zijn. De l' kan door haar ruischen de voorgaande e doffer
maken, gelijk gij hoort in heer vergeleken met been, maar
een a in haar plaats stellen kan zij niet. En wat dit nog
meer bewijst is de bijzonderheid, dat in soortgelijke plaatsing
voor de r de u een 0 achter zich opneemt, en naar de
betrekking der vocalen tot elkander in den regel moet opnemen.
Van à beginnende, dalen de vokalen neder in deze
opeenvolging, à, 0, u; afdalende krijgt men dus de gewone
en gemakkelijke diphthongen, àu en ou, doch teruggaande
daarentegen oa en UO, ware en sterk geteekende tweeklanken,
wier elementen veel meer gebroken en gescheiden zijn dan
in (\u en ou. Gij ziet voor uwe oogen, dat zoo 0 de a opneemt,
de u de 0 achter zich halen moet, en dat dit werkelijk
het geval is bewijzen u de volgende voorbeelden. BiJr
(boer), vb. bltÓrkje landbouwer, buórkeri, landbouw. BiJr
(doer), duur, vb. duórje; Sf. flûr (floer) vloer, Lf. verb.jluórje,
vloeren; Lr. jlier, vloer, fliering, de zoldering onder de hane2R
balken boven den waren zolder, vb. fljirje, vloeren. Sf.
glûre (gloere), G. J. gloerje, Lf. glu6rkje, schalksch aankijken.
Hur (hoer), vb. hu6rkje, hoereeren , pI. hu6rre1t, meretrices.
Klûr (kloer), klaauw, pI. lclttren en lcluórren. Kitr (koer)
korf, pl. lcuórren, dim. lcu6rlce, maar lcüür (kuur), gril, pI.
küren. Lf. (mtîr) muórre. Lure (loere), Lf. lu6rre, platte,
weeke en magere kaas van afgeroomde melk. Zie KIL. toere
loereman. Lf. snur (snoer) vb. snuórje, snoeren. Lf. sû, (soer),
NI. zuur, acid us , vb. suórje, zuren. Oudfr. sut!t, sud (soed),
zuiden, suther, suer (soer), zuidwaarts (sûr. soer), Lf. sltor-ein,
boerenhuizen ten zuiden van Grouw. In de Zuidhoeksche
dialect klonk sut!t, (Ags. sut!t, adj. sut!tern, australis) als
Eng. sout!t, adj. 801lthern, blijkens it sou, het zuiderend van
Warns.
Ik herhaal het dat de volgende r weder niets tot de geboorte
der 0 achter u toebrengt, en wel omdat die 0 ook
voor andere consonanten verschijnt. Ik beroep mij op de
volgende voorbeelden met d. Lf. Blûd (bloed) bloed, adj.
bluódrich, bebloed, met bloed bemorst Alam. bluot, pluot,
GRAFF lIl. 252. Lf. Bad (boed) bord, Goth. biwZ8, tafel,
offertafel, pI. buódden. Lf. Gûd (goed), adj. gu6ddic1t, goedaardig,
vb. guódje, 't iemand naar den zin maken. Lf. lu1d
(hoed), pileus, pl. !tuodden. Lr. Kll1t (kloet), lange stok boven
met een kruk om een boo~ie voort te duwen, pI. ktuótten,
vb. lcZuótje, het bootje met den kloet voortduwen. NI. milder
(moeder), Sf. muódder, Alam. muoter, GRAFF Il. 709. Lf. nûd,
de zorg om op eigen gevaar en kosten iets te bewaren of
in stand te honden, risico, adj. nuódlik, gevaarlijk, vb.
nuódje, voor eigen risico hebben, voor iets instaan.
De it, waar de uo uit voortkomt, is gezwollen; waar zij
mager en kort is als de Fransche en Nederlandsche ü, heeft
geene verandering plaats, en dan staat zij in den regel tegen
de Hollandsche ui, die uit ü is, over, b. v. Lf. burle, zwelling
der huid door stooten, pI. buden, NI. buidel, sacculus; Lf.
!tud, !tilden, Sf. !tüüd, pI. !tüden, NI. huid. Weder voor de t,
Lf. bill (boel), buól-guod. Lf. kûl (koel). frigidulus. Alam. c!tuoli,
29
frigidulus, kuoljan, GRAF:!!', I V. 380, Lf. vb. kuólje, koelen.
Lf. pûl (poel), pI. puótten. Lf. Rûl voor RûY, Rûlej; lsl.
Hrólfr, n. p. v. Ruólke, Ruóttsje, n. p. f. NI. rûst (roest), Lf.
roast, vb. 1'oastje, roesten. Lf. scûch, calceus, pI. scuón, Alam.
scuoh, 8cuch, GRAFl" VI. 418, Goth. scóh. Lf. stûl (stoel) dim.
8tuólke, stuóttsje, stoeltje. Pl.d. schûrert, schuren, Lf. scuórje.
lsl. tilti, m. stipes obtusus, Sf. tiille, Lr. tu6Ue t een stomp
blokje hout aan het eene eind gedekt met een vierkant plankje,
waar de boer op zit te melken. Sf. wttte, een touw om
iets heen woelen , Lf. wu6Zje idem, doch in den figuurlijken
zin van omwoelen, d. i. onrustig omwaren, zich omwentelen
Lf. woele. Sf. m.ûze, morsen, in vuiligheid of water omtasten,
Lr. mu6sje. Vergelijk Mtteel, een landvloedje in ldaarderadeel,
thans zeer onaanzienlijk. Lf. gûs (göës), gans, pI.
glt6zzen, dim. gu6s!ce.
Doch meer dan genoeg voorbeelden ten bewijze, dat de
r in de aangehaalde yoorbeelden tot de verandering der
voorgaande vokaal niet afdoet. Mogelijk vraagt gij mij, waar
die (Já en uá dan uit ontstaan? Wie het levend Friesch kent
weet dat het accent daar een groote rol speelt, even als in
het Engelseh. Het accent verkort, verdunt, of verandert de
vokaal; b. v. á wordt a in Lf. hán (höän), hand, lán (löän) ,
land, wanneer deze monosyllaben, tweesylbig wordende, in
het meervoud het accent op het thema krijgen, pI. hanne1t,
lannen. De verlengde aa wordt korte a, door dezelfde oorzaak,
in Lf. daam, dammen; faam, meisje, famm.en; !caam.,
lcamm.en; laam, lammen; raam, ramm.en. Het tegenwoordig
N ederlandsch is geheel ongevoelig voor dien invloed en zegt,
hand, handen; land, landen; dam, damm.en; !cam, !carnmen;
lam, lamm.en; ram, ramme1J. Dezelfde macht nu heeft van
m.oat (moort) moádje, van oat (oort) oátse'tl (oortsen), van bûr
(boer) bu6rren, buurt, buren, en van scûn, pI. scuón gemaakt:
want eigenlijk gezegd zijn oá en u6 kort; het zijn in den regel
korte diphthongen tegenover eene lange vocaal. De 0 en u
hebben in od en uó niet dezelfde waarde als wanneer zij
alleen staan. Door positio reeds verzwakt worden zij door
30
den stoot des accents, die de volgende a en 0 doet opspatten,
zoodanig in de schaduw gesteld. dat zij bijkans karakterloos
worden. De kortheid der uó b.v. in bu6rren, suu6rje,
au6rje, blijkt reeds daaruit, dat een andere dialect daarvoor
zegt, bürren, bür-mart, snürje, lSürje. Siûrd (sjoerd) 11. p. v.
aiürtke (sjütke), ajütje. Sf. Sjoerdje. Wanneer de u louter
verlengd wordt, en niet het vette geluid van Rûl, mûze heeft,
verdunt zich de klomp tot ü; b. v. Lf. huus, pI. hüzen; luua,
lüzen, naar de hedendaagsche spelling loeIS, Zueen, hoea, huzen.
In de monosyllaba woást, boáat, worst, borst, heerscht geen
accent, en dus ook gene werking van het accent, doch daar
wordt zijne werking overgenomen door de twee en oudtijds
drie vereenigde consonanten rat of st, dié het geluid 'van de
vocaal als 't ware opkeeren en de 0 in oá doen opstuiten.
Er zijn enkelde monosyllaben, waarvan b. v. de 0 door een
enkelen consonant wordt gesloten, en die hoewel zonder
accent de 0 in oá veranderen. Doch dit zit in den stoot,
waarmede de spreker den imperatieven vorm een ander toeduwt
j b. v. Sf. Ik hoor. Imperat. H oár! audi! Toen ik
voor de eerste maal eene zitting van 't Engelsche parlement
bijwoonde, sprak LORD PALMERSTON , en wat ver achter af
op de tribune zittende meende ik gedurig ja! ja! te hooren;
ondertusschen was 't Heár! Heár! Hoor I het gewone Engelsche
teeken van goedkeuring zooveel als het Fransche
Bravo I Aan het einde van een Engelsch woord zoo als father,
hear, wordt de r gebroken en op een afstand nauwelijks gemerkt,
terwijl door den stoot van den imperativus de a opgekeerd
en verheven wordt; dus hiá, dat ik als ja hoorde.
Een man de la bonne lJociété, die natuurlijk niet het volk,
dat de taal schept, maal' de bevolking del' salons als oppersten
rechter in de taal erkent, hoorde mij eens met mijnen
broeder Dl'. EELTSJE Priesch spreken. Zijn 001' leed zoo
veel aanstoot om het telkens terugkeeren van oá en u6, dat
hij eindelijk zeide: Wat een misselijk patois is toch dat boerenfrieseh!
Ja, hervatte ik, daar is ook nog ander patois,
dat zulke misselijkheden heeft, bijv. het bedorven boeren31
latijn. Wat taal is dat? vroeg hij. Dat is de taal, zei ik,
van de beschaafde wereld, de taal der diplomatie en der
koninklijke hoven, met één woord de taal der mode over
Europa, ja, over een groot gedeelte van geheel ons aardbolletje;
het is de Fransche taal. Kunt gij dat bewijzen?
vroeg hij. Bewijzen? hernam ik; hoor eens, hoe de Franschen
de 0, de i en de e hebben verhakstukt tot oa. Antonius,
Arttoine, Antoáne; Monachus, moine, moáne; Vox, voix,
voá; Victoria, victoire, victoáre; Gloria, gloire, gloáre, Lf.
gloárje; NI. bOBCh, Lf. bosk, Fran. bois, boá; Bibere , boire,
boáre; Ligiris , Loire, loáre; Frigidus, froid, [roá; Pirum, peer,
pozre, poáre; Pisum, poit~, poá; Viees, Jois, foá: 8pero, espoir,
espoá,,; Tres, trois, troá; Velum, voile, voále; Hmres, hoir,oár,
NI. zijn mannelijk en vrouwelijk oir, Fr. ses hoirs males et Jemelles.
" Ik vroeg den heer, of 't zoo wel was? dat ik hem
anders nog wel op eenige dozijnen van soortgelijke bewijzen
onthalen kon, ook uit de andere Romaansche talen. Nu ja,
zeide hij, dat is dan zoo; maar het klinkt toch mooi en vol
in het Franseh! Het geluid, hernam ik, is niet alleen mooi,
het heeft iets glorioos. Hetzelfde taal geluid , dat mooi, vol
en glorioos is in het Fransch, is misselijk in het Friesch.
Cum duo Jaciunt idem non est idem. Hiermede eindigde deze
vriendelijke schermutseling.
Waar zoude ik eindigen indien ik deze vergelijkingen in
de andere Romaansche talen ging vervolgen! Het Walachisch
alleen zoude mij dan geven b. v. eoaste, kust, Eng. eoaat
uit Lat. costa; Poarte, poort, Lf. poátte, uit L. porta; Poame
uit L. pomum; Floare uit L. florem; Scoale, Lf. scoáUe, uit
L. schola; Oamine, uit L. homines, terwijl de u vordert 0 in
het Ital. ,"omo, L. homo. Deze vergelijkingen kunt gij zelf
voortzetten aan de hand van DIETZ in zijne voortreffelijke
Grammatik der Romanischen Sprachen, 1. 127, 136, 138,
140. enz.
Ook is uwer zorg bevolen om de kracht van het accent in
het Friesch ter verkorting der vokaal te vergelijken met
dezelfde kracht in het Engelseh. Dan zult gij duidelijk de
3i
reden zien, waarom een lange vokaal in het enkelvoud eener
syllabe kort wordt in het meervoud. GRIMM zegt te recht
(Gram. I. 388, 2 ed.) dat in het Eng. child, kind, die zutrit
einer zweiten 8!Jlbe helllmt die productiOt~. Dit is bekend; want
chitd luidt t~jeitd, en pI. ahildren luidt t8jildren. Maar waarom
doet die tweede syllabe zulks? Doet zij 't uit zich zelve?
Werkt zij op de voorgaande vokaal door den aard van haar
geluid terug? Geenszins. Chitd is éénsylbig; door de toevoeging
van den pluralen uitgang en of ren wordt het tweesylbig
en ontvangt als thema den accent, wiens stoot ei tot i
verkort.
Het zal u, geloof ik, steeds gemakkelijker worden, om
de diphthongen u6 en oá te verklaren, wat gij meer het
Friesche vocalisme in zijn geheel navorscht. Een der algemeenste
Friesche diphthongen is thans de éa, die ook door
het accent op eene eigenaardige wijze verkort wordt. Nog
in mijne jeugd hoorde ik oude boeren de beide letters duidelijk
uitspreken; het was de é in NI. Hére, Heet·, met een
onmiskenbaren naslag der a; later zijn beide geluiden meer
tot elkander genaderd en in vele oorden thans tot de é in
NI. heer versmolten; doch zood ra zij onder den slag des accents
komen stuiten zij weder uit elkander. De é wordt eene karak·
terlooze i en die i wordt j, terwijl de a, die eerst naslag
was, door den stuit van den accent de hoofd vocaal wordt,
doch met verandering van a in é, gelijk haar buul'vrouw e
in i overging. Zoo komt uit Mam, boom, beámmen, bjemmen;
uit léan, loon, vb. teánje, Zjenje; uit Mal, half, heál-wei, half·
weg, hjel·wei; uit téan, toon, teánnen, tjennen; wéak, week,
vb. weákje, wjekje; Map, acervus , opheápte, ophjepte fol, opgehoopt
vol; réak, rook (hooi), reákken, rjekken, enz.
Wanneer gij dit alles hebt overzien en in de bijzonderheden
met het Alamannisch (oud Hoogduitsch) aan de eene,
en met het vocalisme van de Romaansche talen aan de alldere
zijde in de bijzonderheden hebt vergeleken, dan zult gij,
denk ik, met mij tot een groot besluit komen. De volken
die de Romeinsche wingewesten veroverden en zich aldaar
:13
zetelden, waren Germanen; Germanen met Germaansch
taal instinkt , met Germaansche spraakorganen, die op Germaansche
wijze de consonanten en vocalen van het Latijn
hunner overwonnene onderdanen vervormden en dus in deze
metamorphose dikwerf op dezelfde verschijnselen, op dezelfde
gewrochten moesten uitkomen als in hunne eigene moedertaal.
Hoe taai zijn niet de elementen van zulk een vluchtig luchtwezen
als de taal! Toen de Anglen gemengd met Friezen
voor meer dan zestien eeuwen van uit de Friezen, die op
het vaste land der kusten van de Noordzee bleven, wegtogen
en zich in Brittanje, dat zij veroverden, zetelden, spraken
de beide broederstammen schier ééne taal. Beider bodem
verschilde van toen af eyenzeer als de lotgevallen. welke zij
in al dien tijd ondervonden; de Engelschen mengden zich
met Deensche en Normandische veroveraars, terwijl de terugblijvende
Friezen, onwillig om ûch met vreemden te verbroederen,
in hunne moerassige schuilplaatsen afgezonderd
bleven. Onder zoo verschillende omstandigheden ontwikkelde
zich beider taal, zoo het scheen om alle sporen eener gemeenschappelijke
afkomst uit te wissehen. OndertusRchen ,
ten spijt van zoo vele en zoo machtige storende omstandigheden,
levert die ontwikkeling in menig punt tot onze verbazing
dezelfde uitkomsten op. De ea, die reeds in de gde
eeuw in het Angelsaxisch uit de a geboren was, kende het
Friesch in zijne afgezonderde en trage ontwikkeling nog niet
in de monumenten der 12de en 13de eeuw, maar zij kwam
toch later voor den dag, terwijl de tsj en dzj uit de k en 9
omstreeks dezelfde tijden in beiden te voorsch\in traden. Het
spraakorganisme van het voorgeslacht ontwikkelde zijne ingeschapene
eigenaardigheden bij de verre nakomelingen in
dezelfde richting; daargelaten nog die overgroote menigte
woorden, die in de afgelegenste oorden en gehuchten bij
beide de zl1stervolken zijn hangen gebleven. Terw\iI tronen
instorteden en weder verrezen, geslachten en volkeren opkwamen
en verdwenen, wist het taalinstinkt , sterker dan
die allen, gelijk een onvergankelijk zaad uit onzichtbare en
Jaarg. lX. 3
34
onbegl'ijpel\ike kiempjes, die in beiden gelijk waren, hare
eigene bloemen en vruchten voort te brengen. Quo semel
est imbuta recens servabit odorem testa diu.
Eindelijk brengt gij mij dan van den lossen en glibberigen
grond der vocalen op den vasten bodem der consonanten.
Gij vraagt mij of de tsj in zulke woorden als tsjel'ke en
tsjettet eveneens klinken als in het Hollandsche ~jilpp,n en
~jalk! i' Zeer zeker, neen. De tsj, die tegen de k overstaat,
heeft altijd de s bij zich. De s is de ziel en kern dier samenstelling
altijd geweest, en zij is het nog. De dialecten
mogen haar berooven van t, de ~je bl\ift; ja, vau t en j
beide, ook dan blijft de s alleen op haren post. De Friesche
stedelingen gebruiken het diminutivum óittsje, beetje,
vervormd uit bit-ke, als de Engelschen bit, beet, a bit 0/
honey, een druppel honig; (Jeef mii 'n biUsje room in de th,,!
Ik heb het een paar malen bijgewoond te Amsterdam, dat
in eene huishouding, waar een J1'riesche juffer uit de steden
verwijlde, de huisgenoten veel aardigheid hadden aan zulke
stad-Friesche cl.iminutiva; zij vonden het een zacht PU min
of meer naïef geluid. en wilden het telkens nadoen, hetwelk
hun echter nooit gelukte. En toch leerde ik 't hen
in een oogenblik. Ik liet de familie spellen op deze wijze:
zeg je. I) Je." Zet er een s voor. "Bje." Zet er t voor.
» l's je." Zet er bit voor. • Bit-ts;"e ," en zij spraken het volkomen
goed uit. De reden dat zij het niet goed uitspraken
was alleen, dat zij de s weglieten.
Vraagt gij mij wanneer deze vervorming der k is opgekomen,
dit kan niemand bepalen. Zeker is het, dat de ft.
bij de eerste verschijning van geschreven Friesch zich in de
oude Friesche wetten in het kleed der ts, tz, tzi begint te
vertoon en. Daar leest men 'l'zake, tziake, NI. kaak; 'l'zerke,
Lf. t~jerke, NI. kerk; 'f'zielk, tzilik, NI. kelk ;'l'ziesa, NI.
kiezen; 'l'zi1'lett, knechten, soldaten, GABBEMA , bI. a, Lf.
t~iirt, jOllgman, E. churl, Ags. ceorl, homo plebejus,
villanus , NI. keret. 'f'ziu.~t, pels, Oostf. siust. 'f'zivia I
35
8zivia, Sf. lcî1lJe, Lf. kihje, NI. kij/Jen; de plaatsen dier
woorden geven u RICHTHOFEN en WIARDA in hunne woordenboeken.
De Engelsehen behandelen de Angelsaxische c = Ic volkomen
op dezelfde wijze. Eerst hebben zij de c geaspireerd, schrijvende
eh; dat schrift hebben zij behouden, doch de uitspraak
vervormd tot ttij, die in hunne pronounci1tg dictionar'ies geschreven
wordt t8h gelijk aan ttij. Want sh is bij hun ~je.
Ik geef 11 de volgende voorbeelden. Ags. cidan, contendere,
objurgare, E. chide, Lf. !sJitte. Ags. eaj: agilis, cea/, palea,
NI. kaf, Lr tZ(JJf, G. J. Ags. ceaca, maxilla, Ags. Northhumber.
ceê, E. cheek, Oudf. tsiak. Is1. kapp. fervor animi,
remulatio, kappi, fortitudine prrestans, heros, Lf. t~jep, adj.
elegans: Cf. E. gaUant, fine, well·dressed, highminded,
nobie. Ags. ceort, l~. churt, Oudf. tzirt, GABBEMA, Leeuw.
p. ll:-I, krijgsknecht, Lf. tsjirt, jongkerel. Ags. cin, E.
chin, Lt'. kirt. Ags. cican, E. chicken , NI. kieken. Ags. ciol,
ceol, navis, Ceal, n. p. v., E. /ceet (kiel), NI. kiel, dim. Lf.
tsjalk, navis onoraria, l'sjaUe, l'sjaUing, n. p. v. eig. schepeling.
Ags. C!JI'art, ceorian, q ueri, NI. kirren als de tortels,
E. chirre, Lf. tsjiere, rixari. KV(lla~ui, Seoti kurk, E. church,
Oudf. tziurk, NI. kerk, Lf. tsjerke, N oordf. tsj/rik, E. 1. 339,
Oostf. tsierk, C. M. 76. Ags. cirman, ejulare, NI. kermmt.
J"f. !sjirmje, (NI. tieren?). Ags. cy8e, E. cheese, Lf. t~jii8,
kaas. Ags. ceosan, eligere, NI. kiezen, E. choice, Oudf. tziesa.
Ags. Ce01Jan, NI. kaauwen, Lf. koögjf', köïi.ye, E. c1u!w (tsjew).
NI. kokken, kokhalzen, tot stikkens toe den hals uitrekken
om te braken en niet kunnen; kot8en, braken, Lf. kokhaltije
hetzelfde als NI. kokhalzen. De Eng. veranderen de eerste
Ir. in toj met to choke (tsjo!>.e), stikken, als de NI. de laatste
in t8 met kotsen. Zwed. qumfwa, suffocare, IsI. kefir]" id.
Goth lt1Japjan (chwapjan), id. Confer Gal. choquer, offendere.
Prof. DOZIJ, Oosterlingen, p. 56, geeft kot.Ylirt een Oostel'Behen
oorsprong.
Ook in het midden der woorden verandert c = k in t~j.
Ags. 8trr>ccan, NI. 8trekken, E. stretch (stretsj). Ags. steccan,
3"
36
pungel'e, 1\1. steken, Lf. 8teklce, perf. p . .~ t'itsen, E. stitch
(stitsj). Ags, vrecca, E. wreteh (retsj), NI. v. wraeck. improbus.
Ags l(JJccan, vincire, comprehendere, E. lateh (latsj),
Lf. tit.~, luts, laqueolus, NI. v. lets, !Flandri lutsen, morari,
hrerere in loco, i. e. retineri ?). Ags. breean, E. break, frangere,
st. breach. NI. breuk, Sf. breke, p. pf. brokelt, Lf.
bre1cke, p. pf brit8en, Ags. th(JJcan, NI. dekken, E. thaten,
Lf. rlelrke, p. pf. ditsen , Hind. thitsene, ueken. Goth.
htahjart, Lf. Zakje en lait.YB, NI. lal,hen. Lf. luke, halen,
trekken, p. pf. lütU1t, Oudf. makia, rnelcia, NI. maken, Lf.
meitse. Ags. rG3can to, E. to reach to, Lf. larilcke, porrigere,
p. pf. rikt. NI. toerpiken , Oudf. reka, retsia, toereiken. NI.
raken, Lf: l'eitse, prres. ik reit.çje, dou l'eklceste, !ti rekkel, pI.
wi reit,lje. Ags. veecan, NI. welclcen, Lf. welcke, excitare e
somno. Ags. lJaiCan, NI. waken, E. to wake, wateh (watsj),
Lf. weitse. Het Saterlandsch heeft ts in tsétet, ketel; tsîs,
kaas; tsucen, Sf. kiiken, E. chicken (tsjicken).
Ook aan het einde des woords groeit ts nit k; b. v. in ke,
den uitgang der vrouwennamen; Reoni.ra, Reonik, Reonts "
Ynte, Ynteke, Ynts; Roite, Roitke, Roaits; Rinlce, Rints;
Meirte, Meirtke, Meints; llylke, Hylts; Mottnfl, Monke, Monts;
Jikke, Jits. Verder hoánne, haan, dim .. hoáltke hoánts,
kemphaantje ; Iáem, fáen, fanken , fantsen, meisje; Ags.
lafer'lc, K lark, Lf. W orkum tarts (lats), NI. leeuweriX; , Lf.
liürlc .. Oudf. 7nunik, monik, E. monk, Lf. 1nUrtt8 of rnuónts,
een groote water- of poluerrnolen met zoogenaamden monnikskap.
In het Nooruf. en in het Zuidhoeksch van ons Friesland
geLruikt men meest 8 of ,yj in plaats van t.j. Hoe zachter
en week er de Friesrhe dialecten worden, hoe meer zij moeilijke
samenstellingen van letters ontduiken. Het Stadfriesch
b. v. is veel weeker dan het Landfrieseh; daarom, als het
Lf. voor NI. potteken , thans potje; voor pannekl:lt, thans
pannetje, zeide jJoáttsjt:, pànt.'ife, luidde 't in mijne kindsheid
bij de oude Leemval'ders potze en pantze.
Lf. tsjerX;p, kerk, Oostf. zirkt, zier/ci', C lVr., Zllidh. serke.
37
Lf. tsjettel, ketel, E. keUIe, Oostf. tsjittel, C. M. 48, Zuidh.
settt:l. Lf. tsjerne (tsjenne), karn, Zuidh. same (samIe).
Lf. t.diis, kaas, Oostf. tzise C. M. 14, 71, Ags. cy8e, Zuidh.
siis. Lf. tsjoor, tuider • Zuidh. soor. 1J0rje, tuyeren.
Het Noorelf. heeft in den regel sj of 8, b. v. in het dialekt
der uiterste eilanden For en Amrum bij CHR. JOHANflEN,
Sark, 31, 70, 108, kerk, sark-haaf, kerkhof, 2fiO, Lf.
t.~jerk-hoaf~ Sarkspel, 140, NI. kerspel. Seez, kaas, 108,
(BENDSEN, 42, sceiz), Lf. tsjiis. Seez, kaasmaken , 168, Lf.
tsjiisje, id., op zijn Engelsch met afgekapten in finiti valen
uitgang. Serldel, 30, ketel (Moringer dialekt sil uit Hidel)
ketel, Lf. t.detlel. Saran. karn, 13D; sámi (Zuidh. sarnje),
48, 1\H, karnen. Sjuuk, 145, kaak, voor tsjuuk, Oudf.
tsiak.
WANGEROOG bij EHRENTRAUT, 1. Sjef, 391, kaf, Lf. tzeej.
Sjê' l, 31, kerel, km rel , karel, Sf. lcéa' del, kéa' l, Lf. tsjirl,
Oudf. tzirl. Sjittel, 392, Il. 70, ketel, E. keetle, Lf. tsjettel.
Sylt bij JOH. 108 (thiarm) siarm, Lf. thel'm, darm.
Het Oudf. heeft ook szirt, ziake, szerk, voor tsin, kin.
K chirt (tsjin); t.~iak, kaak, E. cheek (tsjiik); tserek, kerk,
E. church.
Het Oostf. kenmerkte zich vooral door dezen overgang
van k tot IJ of z; zie slechts de Jrie volgende voorbeelden.
Oudf. kiust, pels, rok, zegt RICHTHOFEN, Oostf. siulJt.
CADOVIUS MULLER, 106, geeft er eene teekening van, en
zegt .Ein kurzer rock der Frie8en, da1J01t da8 sprichwort: In
brelJi tunica 8altat Pl'isiu8 quasi pica, met aanhalingen van
SUFF. PETRI: »Tunica dimidias nates tegens aut non longior
quam ad coxas. " Vel'gelijk Oud E. ca8ter, mantel, en het
Romaansche Ital. cotta, Fr. cote, cotte, E. coat.
NI. kat, E. cat, pI. kitten, fel is , Oostf. ziet, mft/:8-hûtt,
felis; (utUes-houn. canis venator murium) C. M. 20. Is!, lri8a,
felis. Lf. kY8! Apage te, felis. KIL. tlJuyshond i feHs.
NI. kerel, Lf. lua' del, Sf. kea' l, Oostf. ziel (tsiel) mas,
manspersoon; echten ziet, maritus, echte man. C. M. :tI, 41.
Walllleer gij nog een blik terugslaat op het Re laanseh,
38
zult gij zien dat de Franken van de Latijllsche Ic ·hetzelfde
hebben gemaakt, als de Ellgelschen en Friezen van hunne
eigene Ic. Gij weet dat de Latijnsche Ic in het Fransch,
zoodra die taal ons geschreven ter kennisse komt, eh geschreven
en sj, als thans, uitgesproken werd, waarover gij
DIEZ kunt naslaan. b v. B. L. cambire, changer; camera,
chambl'e; canis, eleien; catus, chat (sjat, Oostf. ziet); bucea,
bouche ; eoUocare, cOl/cher; sieeare, séeher, en honderd anderen)
meer, die ik u niet te Iloemen heb. Hoe gij 't neemt, in
die eh heerseht altijd de s.
Wij hebben gezien, dat de Engelsehen van hunne inlandsehe
Ic hebben gemaakt t8h, schrijvende die echter steeds eh.
Hoe handelen zij nu llIet de Fransehe en Latijnsche woorden,
welke zU na de Normandische verovering in hunne taal
hebben opgenomen en een duurzaam burgerrecht geschonken?
In sommige spreken zij de eh (Lat. Ic) uit tsj; b. v.
chatdro1l, chary, chie!, chai1l, chai?', chatice, chaLk, ci'talLe1lge,
ehamber, champion, chandler, ehannel, chant, chapeL, chapter,
charge, charity. A nderen spreken zij uit sj, dus omtrent als
de Fransehen , b. v. chagrin, chamade, chamoi8, chancre, chartllelier,
charlatan, chwalier, chicane, chaise, chaperon, champaign.
Ook hier heerscht de 8. Hoe ol'denloos 't echter toeging, blijkt
uit de dubbelde uitspraak van chandler als tsjándler en ,'an
cha1tddiel' als sjandeliel'. Doch het mooiste is dat er nog
andere woorden zijn, waarin de Grieksche X in hun schrift
clt is, maar in de uitspraak de waarde van k krijgt, b. v.
"ehatnomilè, "chao8, "character, "ehas1I1, "chimera, "chil'urgcon,
"ahuir, "chorus, "chrisfll, "chri8ten (krisn), "chyle, "chymist,
(chamlet, kemlet).
Indien de h: wisselt met tsj, dan wisselt [} met dz; tenuis
k met telluis t, media g met media (1; in beide gevallen
mist geen 8 of z. NI. tigglJt, jacere , Lt'. tidze, geassimileerd
Uz::!e; NI. zeggen, Lf. sidz!?, si~ze; NI. wieg, Lf. wir/ze, cunffi
(conf. Lat. curuc et cuneus), NI. wigge, E. wedge (wedzj).
Gij hoort duidelijk het verschil tusschen 8 en de z, die uit
39
9 ontstond, in lissen, laqueoli, en het geassimileerde lizzen f
jacendum; sisje, sissen, en sizzen, dicendum. Bij de Engelschen
verandert tI ook in dz; NI. brugge, pons, Lf. brigge,
E. bridge (bridzj). Is1. drygia, patrare , exercere, continuare ,
E. drudge, insuuare, famulari. E. dialecten grog, iratus,
grogynge, murmuratio, Halliwell, E. grudge. Ags. lecgan,
NI. liggen, jacere , leggert, reponere, pon ere , E. tedge, stratum.
Ags. logian, reponere, E. lodge (locum concedere) hospitio
excipere. NI. hegge, E. hedge. Ags. plegan, plihtan,
spondere, Lf. placht je , contrahere negotium , Oudf. plegia,
pligia, patrare , solere , E. pledge. Lf. rigge. dorsurn, Scoti
1'ig, E. ridge, dorsu m montis, margo. Ags. secge, Zélandi
seck. NI. segge, Lf pI. siggen, tyfm palustres minores, carices
aquosm, E. sedge. Ags. slege, malle us , tudes, NI. v. sleghel,
Lf. slei, s/ai, mallens gravis ligneus , tudes maxima,
Eo sledge.
Niet alle tsj zijn in het Friesch geboren uit k. Somtijds
verscherpen de Friezen de t door s, gelijk de Duitschers in
zahn, zehn, zahm, zeit enz. NI. tand, tien, tam, tijd. Oud
Sax. tion, trahere • NI. v. tijden, tyen, tendere, vergere •
Oudf. tia, trekken, halen, richting geven, Lf. tajam. NI. tien.
Ags. tyn, tin. E. ten, Hind. tam, NI. tien, Lf. tajiert,
decem. Is1. tiudr, tiodr, restis qua pecora in pascuis alligantur
stipiti infixo, ne vagentur, Flandri todder, KIL . .. tudder,
Fris. NI. tuyer," KIL. Oud E. tether, E. tedder, I~f. tajoar.
Sf. til,r;e, Dat ken ik niet tiige, bij die wisseling of ruiling
zou ik verliezen, Lf. tsjuge (tsjoege). Oud. Sax. tiona, nefas,
injuria. damnum. piaculum, vb. tionian, tiuniart, vexare,
nocere , injuria afficere, Ags. teona, vb. teonan, irritare,
nocere , calumniari, Lf. üjûne (tsjoene), artem magicam exercere,
tsjûnster. tsjonster, Oostf. tsjianster, venefica. A malitia
nociva diabolus quoque NI. v. dicitur fiand, inimicus, Hd.
uuhold, inimicus, satanas, unholdinn, inimica, striga, venefica,
NI. hek~. Ags. ta gene,v, Oudf. loienes, toiens, Lf. tsjin, Sf.
(tögen) teugen, Nl. tegen. In een enkel geval haalt de s
40
de taan, Oostf. tztugge, zeug, in plaats van siugge, C. M.
8;3, 8·1, Hl. Zoo ook bij G. J. tseagje uit seagje, pa vere ,
horrere, eigenlijk trernere, heen en weder schudden I van
waal' de dubbelde beteekenis van serrare , zagen, en fehricitare,
beven van de koorts, Oud NI. saeghe, febris.
N u zijn er ook eenige woorden ill welke de ts of tsj
overstaat tegen een voormalige deh; b. v. Oudf. therp, bij
lateren lmp irtd fyelda, colles et cam pi. Oudf. thiania, tienia,
sel'vire, Lf. tsjinje. Oudf. thiu8tel', tyuester, obscurus, Lf.
tsiÜ8ter. Oudf. thik, densus , spissus , Lf. tsjolc. Oudf. thiaj,
tief, fur, G. J. tsmf, ed. 2" prref. Lf. tsjre! Goth. tlt~'udu,
volk, Oudf. thiothe, Duitsche taal, tyuesk, Duitsch, Is!,
thydskr, thys1cr, Duitscher) uit thiudu is Lf. tsjutsk, Duitsch,
tsjutstán) Duitsch land, uit thyskr is N oordf. tsjiisk, Duitschel',
JOH. 112, Duitsch, 157 enz. bitsjütte, beduiden. De scherpe
deh of th geeft in het Friesch (Lf.) t; de vraag is IIU, of,
in woorden als de genoemde. de ts onmiddellijk is gesproten
uit de etrh, dan of de eteh eerst tot t wierd, en dat die t
gescherpt vervolgens tot t~ is geworden? De eilanders van
SyIt en AIIlfum hebben nog de eteh. en spreken die uit als
de Engelschen; JOHANSEN schrijft de deh ook als de Engel.
schen met th, dat wil zeggen, glad verkeerd. Vooreerst is
de etrh één enkele letter, welke zij schrijven met de teekeIls
van twee letters, in plaats van het oude teekcll des RuneJl
alfabeths [J. Ten andere is de ft geheel wis; want van eene
keelaspiratie of keelconsonal1t is in de etea geen enkel spoor
aanwezig; de dca is eene poging om met den stand der
spraakorganen voor een t de s of z voort te brengelI , en
uit dezen strijd rijst het gebroken lispgeluid van de deh,
hetwelk bij de Engelschen nog in levend gebruik is, doch
bij de Gel'rnaansche stammen op het vaste land is uitgestorven,
uitgezonderd alleen de Wangerooger Friezen en die op
de eilanden der Westkust van Sleeswijk. Gij ziet dus dat
de ts of tz, die beide de elementen der strijdende poging
omvat, een veel juister teeken voor de eteh zoude zijn dan
de th, waarvan de h geheel aan die poging vreemd is. Nu
41
geeft JOHANSEN als Syltersch en AmrullJsch b. v. op lhjok,
149, 257, met de uitspraak der elek, en de Hindeloper zegt
tok: is ons tsjàk of tsjûk (tsjoek) nu de onmiddellijke plaatsvervanger
van de ddt in Nf. t!tjok, of is de ta een verscherping
der t in tok? Is Lf. tsjin8t onmiddellijk uit Oudf.
thiattost, en dus ts onmiddelijk plaatsvervanger der tft, of
daaruit geboren, nadat th tot t vervloeid was als in het Hindelopensche
tr.eumst, dienst?
Eer ik 't vergeet, het Lf. heeft tsjoksel, NI. dieasel, di8ael,
ascia, en dit woord hebbeu ook de Sy!ters IJ tajoksel, Hd.
deiehsel, ein hummer beil." JOH. 132. Ta nu is, of uit de
elch th, of uit t; in beide gevallen heeft de ta een eteh boven
zich. Want tusschen de initiale Duitsche of NI. d en de
Lf. t ligt in den regel etch. Ik herinner u zulks alleen
omdat GRIMM in zijn artikel over deieh8el, dat hij beter
deehsel spelt, geen thelcset kende of vermoedde.
GYSBERT JAPIX was de eerste, die in de 1Sde eeuw het
Lf., tot zijnen tijd in het rijglijf der spelling niet gepend,
met letters poogde te schrijven. Hij was er genoeg mede
verlegen; met het vocalisme gaf hij zich nog al af, maar
het consonantisme zwijgt hij van. Hij spelt tue! en lzref;
tjirl, tzirl en tzierl, kerel; tjereke, tzieree; tziis, later tjies,
tziesje; tzjoed, waar wij zeggen en spellen tsjoed, tsjûrl, beteekeneude
volkomen het zelfde als 't Eng. odd, zoJlderling,
dwarsch, vreemd of misselijk van zin, kwaad. Daar hecht
zich ook de beteekenis aan vau oneven, zoowel in odr], als
in het Zweedsche udda, adj An odd nU'fIlber, Zw. udda tal,
oneffen getal, 80th. a1tths, woest, verlaten, ledig, lluthida,
woestijn. Hoe de Friezen aan de Ih of t of ts in tsjûcl
komeu, is mij on bekend. Vergelijk Goth. thiuth, het goede,
dat volkomen het Lf. tsj'ûr1 zou zijn, en unthiulh, het kwade.
Tegell thiutlt staat niets in de andere Germaansche talen over.
GRIMM, Gr. lIl, 60~. Lf. provo Di goede mat it rtlei di
tsloede untjilde, de goede moet het met den kwade ontgelden.
De slotsom van alles is, in welke vormen gij de Isj giet
42
de s blijft altijd over. Heb ik leerlingen, wien spek achter
de ooren zil, ik laat hen, ter opscherping van 't gehoor de
volgende of soortgelijke woorden dagelijks tien of twintig
maal tegen elkander opzeggen:
1j'ildieh, zacht, kalm en dienstvaardig (E. Kent. tilt, tame,
gentle) tegen t8jitle, wiel. Tjims, tems, tegenl'sjomme
mansnaam. 1j'imje, het hooi met een ronden boom, die
langs den grond sleept, bij elkander rijden, tegenl'sjimke,
Tsjamme , n. p. v. Téan, pI. tjennen, toon en , tegen t.'ennen
(tsjernen) karnmolens. 1yi1je, tieren, tegen t.vjiere, kibbelen.
1jïrk, een vogel, tegen tsjerke, kerk. 1Yirmje, omkwijnen.
tegen tsjil'mje, kermen. Tjitte, mansnaam, tegen t~jitte ,
snappen als kijvende vogeltjes, enz. Zoo gU ooit leerlingen
in het Friesch krijgt, dril ze met zulke excercitiën en gij
zult goede uitkomsten zien.
Ik kom nu tot eene vraag van u, waarvan de juiste
waardeering , even als van de ts}, van een zuiver taalgehool'
afhangt; zij betreft de uitspraak der Friesche g. De Friezen
spreken de g, die het woord opent, uit met eene opzetting
van den wortel der tong naar het gehemelte, en dus met
een soort van beknijping des ingangs van de keel, terwijl
de Hollanders, en met Jlame de Amsterdammers, haar uitbrengen
met hollen gorgel. Hoe lager stand en hoe minder
letterkundige opvoeding, hoe dieper en boerschel' die f/ uit
den strot wordt opgehaald. De Friesche 9 luidt als de Eng.
harr/ g, b. v. in geese (giis), pI. van goose (goes), anser;
f/eek, sul, sukkel; girdle, gordel, enz., Lf. goes, pI. f/ies,
gek. gurdel (giiddel). De Frans~he 9 dur in pant, fJuérir,
.!Jour/ron, komt er ook zeer na bij. Ik kan u twee bewijzen
leveren voor het groote verschil tusschen de HoU. en Fr. g.
Het eerste, dat ik gedurende mijn zesjarig verblijf te Amsterdam
dikwerf door beschaafde lieden aan mijne uitspraak
der f/ voor Fries herkend ben. Zoo ook aan de harde uitspraak
van de eh in schip, schoon, schudden, die, als men
groen uit de Friesche steden komt, aan k grenst, even of
men zeide skip, skoon, skuddett. Het andere bewijs kwam
43
al heel toevallig. Toen ROBERT SOUTHEY, (poët Laureate
of England) te Leiden met een zeer been bij BILDERDIJK
was gehuisvest, viel hij over de onwelluidendheid der Hollandsche
g, en vroeg mij of de Friesche geven boersch en
ongemanierd klonk. Ik antwoordde, dat ik niet wou beslissen
over schoonheid, maar wel over verschil, hetwelk groot
en uitgemaakt was. Ik las hem daarop eenige regelen uit
GYSBERT JAPIX yoor, waar de letter 9 herhaaldelijk in terug
kwam, en hij verklaarde mij dat hij met die g, als zeer
nabij de Engelsche komende, vrede had. Het dichterlijk
talent van SOU'fHEY daar gelaten, was hij een geleerde van
rang, die zich in de kennis zoo der nieuwe als oude talen met
ijver en nauwkeurigheid had geoefend, en die dus wel op
de hoogte was, om over zUilke vraagstukken een oordeel
te vellen. Inderdaad is deze gorgel- of strot-g, behalve
het gerikkik der thans verharde en verstokte i, een der
oorzaken, waarom schier alle vreemdelingen het Hollandsch,
dat hun vroeger zoo liefelijk in de ooren klonk, voor eene
onwelluidende en on behagelijke taal houden. Daar de Engelschen
den zetel der openende 9 hard onder het verhemelte
plaatsen en de Hollanders in den gorgel, kunt gij het
onderscheid nooit beter hooren, dan wanneer gij eene Engelsche
dame ons oud vloekje van goclclorie laat uitspreken.
Dit gold de 9 die opent, doch sluitende verscherpt zij
zich tot de aspirata gutturalis eh; b. v. éaeh, pI. ea-gen, oog;
réaeh, herfstrag , spinrag, pI. réa-gen; miieh, neef, kameraad,
mi-gen, neven, nabestaanden; stiieh, puistje op 't ooglid,
pI. stîgen; wéaeh, golf, pl. wéa-gen. De gutturalis aspirata
is een enkele letter en behoorde ook door slechts één letter
te worden geschreven, die bij de ouden de h was; doch sedert
de h is vernederd om niets meer dan een keelblazing
(bauch) te beteekenen , heeft de eh hare plaats bij ons vervangen.
Wat dus in het Ags. h geldt. is in 't Lf. eh.
Dit wetende erkent g\i lichtelijk uit de volgende voorbeelden,
hoe het Ags. aan het slot der syllaben de 9 van het
begin verscherpt. Ags. betgan, irasci, pf. bealh, pI. bul-gon;
44
beorgart, conservare , pf. bearh, pI. bur-golt; bîgatt, flectere ,
pf. beah, pI. bu-golt; st. beorh, arx, pI. beor-gas, gen hurge.
sttgan, ascendere, pf. stáh, pI. sti.golt; sl!elgatt, deglutire,
pf. 81Jealh, pI. 8vut-g01t; seon, videre, pf. séah, pf. séa-gcn,
Lf. sjean, .~jaJn, pf. séaelt en smeh, pl. séa-gen en sl8-gen;
Ags. leo-gatt. mentiri. pf. téah, pI. lu-gon, Lf. lie-ge, pf.
leach, pI. Ua'gen; Ags. fli-galt, fleogan, fleon, fugere, pf.
}leah, pI. flu-gon, Lf. fléane, volare , pf. fléaeh. pI. Jléa-gen.
Met dezen lossen en openen gorgel del' Amsterdammers
bij het uitsprekell der openende g, hangt hunne verlengde
lt, die ook uit den lossen strot diep en breed uitgehaald
wordt, ten nauwste te zamen, Terwijl de verlengde N ederlandsche
a uitvloeit in de zachte suizing del' zoogenaamde
stolllme e en alzoo áe luidt, houden de Amsterdammers in
geslotene syllaben op de a aan, en hoe lager hunne stand
en opvoeding is hoe dieper en breeder. De Amsterdammer
ridder HOOFT dus in het dialekt zijner moedertaal schrijvende
spelde te recht daad, haak, haal, gaarde, maan, maat,
enz. in plaats van NI. dáed, háek, gáerde, máert, máet. Het
onbegrensde gezag, hetwelk HOOFT zich door zijne N ederlalldsclle
Geschiedenis, vooral ook op het gebied der Nederlandsche
taal, had verworven, gepaard met den in vloed, dien
bet machtige en rijke Amsterdam, als het hoofd van den
staat, op de overige gewesten der Republiek oefende, heeft
langzaam aan aa de bovenhand op ae bezorgd: ik zeg langzaam,
omdat in het laatst der vorige eeuw nog enkele achtbare
schrijvers, als PERPONCHER, de áe äanhielden, totdat
de in 1805 ingevoerde staatsspelling aan áe den genadeslag
gaf. De breede Amsterdamsche aa gaf zich in de pen van
HOOFT zoodanig lucht, dat hij ze zelfs schreef in de opene
syllaben, als haave, baaren, lcaali8, kaatneraar, maaghen , gaapen.
Doch deze twee a' 8, hoewel zuiver A msterdamscll ,
gaapten de schrijvers buiten de hoofdstad toch wat al te wijd,
en zij lieten 't blijven bij ééne a, schrij vende halM, baren)
lcatis, qapen enz. TEN KATB, die meer dan een halve eeuw
ua HOOFT kwam, en ook een Amsterdammer, vond de uub45
belde a zelfs in geslotene syllaben niet pluis; immers met
de voorzichtigheid zijner geloofsgenooten, beweerde hij dat
aa en áe bij hem beiden even goed waren, doch hij was wel
zoo wijs, als hij de verlengde a in geslotene syllaben zelf
had te schrijven, om dan altijd de áe te gebruiken. Zie
zijne Aenleiding, 1. 118.
Onze zuidelijke taalbroeders , vreemd aan den boerschen
gorgelklank , hadden tot zeer onlangs de eer der echt Nederlandsche
spelling van áe opgehouden; doch eene nieuwe en
ijverige partij onder het jonge Belgie, eenparigheid boven
waarheid stellende, werd zichzelve ontrouw en viel onze
spelwijze met alle macht toe, ten gevolge waarvan thans de
voornaamste Belgische schrijvers de verlengde a dubbeid (aa)
schrijven. Zij hebben in dezen eene dialectische spelling,
de spelling van een hoofddialect van Nederland, in plaats
del' N ederlandsche spelling, welke zij bezaten, aangenomen
Gij begrijpt licht, ik heb el' volstrekt niets tegen; ik heb
alleen met scherp geteekende lijnen willen omschrijven, wat
eigenlijk de spelling met art is. Ik zoude rekenen alle aanspraak
op de eer van ook de minste taalgeleerde te zijn,
prijs te geven, indien ik aan de hier thuis behoorende liefhehherij
deed, om vóór of tegen eene spelling te schrijven
en te wrijven met eenen hartstochtelijken ijver, even of 't
de zaak gold van haardsteden en altaren; zoo immers doet
ook de bevolking der salons, die den man beoordeelen, niet
naar zijne inwendige gehalte in braafheid of talent, maar
naar den rok, dien hij draagt, en de bekjes, welke mijnheer
trekt, als hij zijn compliment maakt.
Gelijk gij weet, heeft één der Vlaamsche redenaars op
het jongste Congres te Brugge de aa met den grooten naam
van J. GRIMM zoeken te dekken, als die de aa in plaats der
áe bij ons wilde geschreven hebben. In het algemeen verbeeld
ik mij, dat wij nog niet zoo diep zijn gezonken, dat
wij de vreemdelingen moeten vragen, hoe wij onze woorden
hebben te spellen. Wat GRIMM betreft, het betaamt mij om
met den diepsten eerbied te spreken van dien kolossus, wiens
4fi
geleerdheid en geheugen even onbegrensd waren als de
geniale blik en scharfsinn, met welke hij alle de einden van
het groote germaansche taalgebied aan elkander knoopte.
Maar GRIMM was een mensell, en hij zelf veel te hoog en
edel van zin om te loochenen, dat iets wat menschelijk is
hem vreemd was. Zijne zwakke zijde was de staat zijner
kennis van het N ederIandsdl en de N ederlandsche dialecten,
wier gaaf consonantisme hem een toetssteen kon zijn, waarop
hij de afdwalingen van het verwrikte en verwarde consonantisme
van zijn Hoogduitsch en diens dialecten kon beproeven.
En wat zijne uitspraak van het N ederIandsch aangaat,
dikwerf had ik de eer met hem te kouten, maar nog nimmer
hoorde ik hem één enkel N ederlandsch woord ,<.., rocd
uitspreken. N u laat ik 't aan alle on partijdige bewonderaars
van GRIMM over om te bepalen, welke waarde zijn
oordeel had over het verschil tusschen de N ederlandsche aa
en áe in uitspraak en spelling beide?
Eindelijk doet gij mij de vraag, of het waar is, dat de
Friezen de g voor l en r uitspreken als j, zoodat zij zeggen
jlans, jroot in plaats van glans t groot? Bij deze vraag zag
ik eerst op, of ik 't te Keulen hoorde donderen. Jlans,
jroot? Hoe heb ik 't met u? Begint gij een loopje met
den ouden heer te nemen? Of spreekt gij misschien van
de Berliners, die in den ootmoed en de geloovige godsvrucht
hunner harten, onder het orberen van een gebraden
gans, elkander zeggen: Eine jute jans ist eine jute jabe .rottes?
Ja. waar MüUer und Schultze, volgens het getuigenis
van Kladderadatsch, elkander gedurig spreken van jloobc,
jleich, unjlüclc, bejraben, jrade, anjr~ffe, jro8z, jrundtich?
Eigenlijk, mijn vriend, als ik den aard uwer vragen naga,
begin ik te gelooven, dat gij naar den bekenden weg
vraagt. Een geboren Fries zijt gij niet, dat is waar, maar
vier jaar hebt gij in de Birumen verkeerd, tien jaar gewoond op
Vogelenzang-State, en later nog een dozijn malen telkens eenige
weken achter elkander aldaar verblijf gehouden. Gedurende
al dien tijd hebt gij Friesche platteland bewoners alle dagen
47
elk in zijn tongval hoore11 spreken. Wat meer is. gij hebt
ze als onvermoeid beoefenaar van het N euerlanusch en de
N ederlar'ldsche dialecten met critische opmerking hooren
spreken, en Gij zoudt nog niet weten, hoe zij hunne letteren
uitspreken? Indien gij 't inderdaad niet weet, bemoei u
dan verder maar niet met het beluisteren en de omschrijving
der Nederlandsche taalklanken door de letteren van
't A-B. En zoo gij den raad van een vriend wilt aannemen,
zet dan telkens, wanneer gij geschoren wordt, een vaderlief
op met zeven keelbanden; want zonder die voorzorg
zullen u we muitzieke ooren de muts naar boven wippen
en aan den verschrikten scheerbaas verkondigen, dat hij
een echten afstammeling vaB Zijne Majesteit, koning MIDAS,
onder het mes heeft.
Maar alle gekken op een stokje, ik heb u nu wat. op het
papier geklad over de uitspraak van het Friesch, nu moest
gij mij ook een boekje drukken over de goede uitspraak
van het Nederlandsch. Gij weet dat alle beschaafde Staten
van Europa er eene conventioneele taal op nahouden,
welke ieder, die aanspraak op beschaving en opvoeding
maakt, behoort te kennen, te spreken en te schrijven; een'
algemeene taal, welke de sprekers in 's lands-vergaderingen,
de kerkleeraars van den kansel, de pleitbezorgers voor de
balie laten hooren; ik vraag niet of zulks in het belang
der taal zij of van het onderwerp, dat er in behandeld
wordt; maar het is zoo, de groote en onwederstaanbare
tiran, het gebruik stelt ons in dezen wet. Men wil niet
dat een redenaar, zoodra hij den mond opent, zijne acte
van geboorte aanplakt; men wil niet, dat ieder al dadelijk
hooren kan, dat hij uit Zeeland, uit Groningen of Friesland
of van de heidevelden van Twente en Drenthe geboortig is.
Om nu dit te voorkomen, bepaalt gij allereerst den maatstaf,
naar welken de openbare sprekers zich te regelen
hebben; dat wil zeggen, gij raadpleegt de beschaafde kringen
van den deftigen burgerstand, welke de meest algemeene
en welluidendste uitspraak onder hen zij. Ik zeg deftige I
48
en zoo gij wilt, hooge burgerstand; want komt gij daal'
boven, zoo neemt gij licht eene gemaakte en gepronkte
uitspraak aan, en daalt gij er beneden, zoo valt gij Jicht
in den dialoctischen toon, dien beschaafde hoorders altoos
in een openbaren spreker belachelijk vinden. Nergens kunt
gij in dezen beter te recht dan bij vrouwen eener beschaafde
opvoeding; de spraakorganen der vrouw, even als hare vingers,
zijn leniger, fijner en edeler bewerktuigd, kunstvaardiger
dan die des mans. Het is daarom eene heerlijke beschikking
der natuur, dat zij onze moeder tot onze eerste
taalmeesteres aanstelde, en ons taal-instinct zelf erkende
de hooge waarde dier verordening, toen het onze eigene
taal niet onze vadertaal , maar onze moedertaal noemde.
Wanneer gij alzoo uwe standaard-uitspraak hebt bepaald,
dan onderzoekt gij de eigenaardigheden, waardoor het hoorbare
consonantisme en vocalisme beide van Neerlands hoofddialecten
zich kenmerken, en gij vraagt welke de tint zij,
dien deze eigenaardigheden aan de uitspraak van het Nederlandsch
mededeelen? En op deze grondslagen zegt gij
dan eindelijk, gij Twentenaar, gij Zeeuw, gij Fries spreekt
het Nederlandsche woord z6ó uit, maar gij moet het zóó uitspreken.
Dit is geen gemakkelijk baantje. maar de Engelschen
en de Franschen hebben het gedaan 1), en wij kunnen
het ook doen. Als gij WALKER in handen neemt, dan zult
gij zien, dat hij begint met de Ieren, de Schotten, de Londenaars
te zeggen, » gij spreekt het woord zóó uit, maar
gij moet het zóó uitspreken," Het spreekt van zelf, dat de
uitgebreidheid uwer levenstaak gf'en bijwerk dllldt. Gij
draagt het Woorden boekje voor de uitspraak van het Ne·
derlandsch dus op aan een ijverig, maar vooral jeugdig taalgeleerde;
want jonge ooren zijn in den regel beter dan oude,
1) Zie behalve WALKERS Pronouncing dictionary ell KNOWLES Critical pronouncing
dictionary (1850) voor het Engelseh, ook voor hel Fl'allsch J. Dil
MALVEN·CASAJ., Prononciation de la langue Française au XIX· siecle, 1846,
en Traité de prononciation, ou nouvelle prosodie Française par j}[ad. SOPHIE
Dlll'llfS, 1836.
49
indien zij namelijk beide nog ongeoefend zijn. Doch leer
hem voor alles zijn eigen taal gehoor op te scherpen en te
beschaven: want anderen den waren klank voor te schrijven,
dien men zelf niet nauwkeurig weet te onderscheiden, zie,
mijn vriend, dat zou niet aangaan. De beroemde WALKER
verviel in die fout. Veertig jaren lang was hij te London
en in de omstreken aan de huizen der fashionables de wetgever
in de uitspraak van 't Engelsch geweest; in zijn
Pronouncing .Dictionary , als in een Code, gaf hij er al de
voorschriften naar uit, die als een wet van Perzen en Meden
geëerbiedigd werden. En evenwel hij had zijne eigene
ooren niet genoeg gekuischt; hij hoorde slechts ruwelijk ; ja,
een enkele maal liet zijn oor zich bedriegen door de letter,
welke zijn oog zag, gelijk zijnen bewonderaars door 1) KNOWJ_ES
met menig voorbeeld is aangetoond. Dit voorbeeld behoeft
daarom uwen man niet af te schrikken. De domme regel
onzer spraakkunsten aars , om nauwkeurig volgens de letter
te lezen, en het daaruit geboren bevel der schoolmeesters:
»Lees zoo als er staat", heeft de teedere schakeeringen onzer
oude taalgeluiden wel doen inkrimpen tot die weinige geluiden,
die door 24 letterteekens vertegenwoordigd kunnen
worden; doch daaraan is tevens 't voordeel verbonden, dat
de taalgeluiden , scherper afgerond en minder talrijk, voor
gewone ooren meel' bereikbaar zijn; bereikbaarder althans
dan de bizarre en onbestemd gekleurde dosch van het Engelsch
vocalisme, hetwelk zich in de banden van 't schrift
vrij bewogen en ontwikkeld heeft, even of zij niet bestonden.
Het ignoreerde als 't ware die banden, en heeft alzoo
die groote gaping tusschen uitspraak en schrift verwekt,
die onze pedanten, het echte kroost van Madam OBERFLäCHLICH,
zoo gedrochtelijk voorkomt.
De Grieksche dialecten zijn mij in dit onderwerp dikwerf
te stade gekomen, en ik kan uwen man wel raden om ze
1) A critical pl'onouncing dictionary oftke Englisk language bij JAMES KNOWLES.
1850. p. 10. § ~.
Jaarg. IX. 4
50
In rekening te brengen. In kunstzin, in de ontwikkeling
van de kracht en vaardigheid hunner zintuigen, iJl de plastische
vormen hunner lichamen, waren de Grieken zeker
het edelste volk, hetwelk ooit op het tooneel del' geschiedenis
te voorschijn trad. In rijkdom van vormen en
uitdrukkingsmiddelen, of in welluidendheid, kent hunne
taal hare wedergade niet. Te weten hoe de Grieken gehoord
en gesproken hebben, zal ons gehoor voor de klanken
onzer eigene moedertaal opscherpen en veredelen. Zij
vielen niet in de domheid van het tegenwoordige pedante
en preutsche Europa, om de dialecten als het uitsluitend
eigendom van het gepeupel te beschouwen. Zij erkenden
het recht der dialecten om te leven en zich voor de verste
nakomelingschap te uiten in geschrift, verre boven dat
eener conventioneele boekentaal. Elke tongval heeft zijne
bijwndere eigenaardigheden, die hem meer dan eenig ander
voor een bijzonder onderwerp geschikt maakten; en juist die
eigenaardigheden spraken zij aan, om hunne voorstellingen
met het eenige ware kleed aan den dag te brengen. In
die zoo menigvuldige dialecten van Griekenland nu zien
wij ons ieder oogenblik verrast door de zonderlingste letterwisselingen,
die den opscherper van zijn taalgehoor ten
toetssteen zijn, niet alleen of hij de letter goed heeft gehoord,
maar ook of hij de wijze harer geboorte goed heeft begrepen.
Tot voorbeeld neem ik de Germaansche eten. Ik
herhaal dat er geene mogelijkheid voor eene keelaspiratie h
in dien dentalen medeklinker is 1). De 8 is één harer
1) M.U MULLER liet zich door de h in th verleiden om te zeggen, dat men
de tip der tong tegen de pnn t der boventanden plaatsende en Iegelijk den 8piri·
tus aspor (h) uitbrengende , de eteh uitspreekt. Hij haJ spiritus sibilans moeten
zeggen. Hij heldert zijn onderwerp op met plaatjes, die deu stand van tong en
lippen bij 't uitspreken van elke letter aanloonen. Op die figuren is nog al af
te dingen; bij de J, onder auderen, trekt de fi!(IlUr de onderlip als een onnoozele
sukkel iD. Zie Lecturos on tho scionce oJ language bij MAX MULLER. Sécond
series. 1864. p. 134. Van de eerste series heb ik de uitgave van 1866. FiJth
edition. Revised.
51
wezenlijkste bestanddeelen. Heb ik goed gehoord? Reeds
bewees ik het uit de zuster-tongvallen; doch ten overvloede
vraag ik ook nog aan de Grieken, met welke letter de dialecten
hunne (theta) {t, die de Germaansche eten met eene
kleine wijziging gelijk was, wisselden? De Spartanen wisselden
de {t met de (sigma) cr Zij zeiden crtóq \ o"tá in plaats
van {tfOq, {tNX, Lat. deus, dea; zij zeiden 'Acráva, 'Acrávat.
'AcrocvaÎot in plaats van' d8"áva, 'd8"avoct, 'A{tavalot, en van
ons Athenceurtl zou de Spartaan gemaakt hebben een Asinéum 1).
Voor uwen man zal 't ook van belang zijn, nauwkeurig
de grenzen te omschrijven, binnen welke zijn onderwerp,
het taalgehool', zich behoort te bewegen. Somtijds namelijk,
vooral in de ldassische talen, die prosodische lengte kennen,
is de juiste gr.ens tusschen taal gehoor en muzikaal gehoor
niet gemakkelijk aan te wijzen. Onlangs met Prof COBET
sprekende, noemde Zijn Hooggeleerde mij een welbekenden
Grieksehen taalgeleerde, die HOMERUS las, niet naar de prosodische
waarde der syllaben. maar naar het accent; en gij
begrijpt, welk een soort van HOMERUS daaruit geboren
wordt. De zangrijke rhythmus van den Romeinschen versbouw
was voor hem geheel verloren. Hij gevoelde er niets
van, en hoorde er dus ook niets van. Het zou wel der
moeite waard zijn te weten, of die geleerde ook geen muzikaal
gehoor had, om daaruit te gissen, of er tusschen
onze prosodische uitspraak van een Grieksch vers en de
muziek ook eenig verband zij.
En hiermede, geleerde lettervriend, vaarwel, et provinciam,
quam nactus es, bene orna. Na dit lang, al te lang buitenwerk
kruip ik weder in mijn tuchthuis en grendel de deur
achter mij toe. Daar gij aan het reuzenwerk van een groot
woordenboek zijt, verstaat gij die uitdrukking, ook zonder
verdere verklaring van
31 Januari 1867. J. H. HALBERTSMA.
P.S. Ik twijfel niet, of onze wederzijdsche vriend Prof,
1) AHRENS, de dia/eota Darica. p. 67.
4"
52
DE VRIES, die dezen leest en aan u ter hand stelt, zal u
met zijn talent en ijver in het opzetten van een regel ~oor
de uitspraak gaarne behulpzaam zijn. Maar gij moet mij
goed begrijpen. Ik bedoel geen algemeen en regel van uitspraak,
die geldt voor Noord en Zuid beiden. De taal is
in beiden wel van één punt uitgegaan; ten tijde van PLANTIJN
en KILlAAN was zij nog genoegzaam één. Nadat echter
het Nederlandsch gedurende ruim twee eeuwen in het Zuiden
als de taal der Paria's is beschouwd en behandeld, en
in Noord-Nederland door aanzienlijken zoowel als geringen
bij uitsluiting is gesproken, ja, door de edelste vernuften
in hunne geschriften ontwikkeld en verheerlijkt werd, is
de dialectische gaping tusschen beiden zoo groot geworden,
dat geene menschelijke macht, ik laat staan een uitspraakboekje,
ooit in staat is om ze weder tot één te brengen.
Daarom, gij geeft ons den standaard voor de Noord-Nederlandsche
uitspraak, eu onze Belgische lettervrienden dien
der Zuid·Nederlandsche uitspraak. Facies ambabu8 una, sed
diversa tarnen, qualem decet esse sororum.
AANMERKINGEN VAN DEN HOOGLEERAAR
J. H. v. D. PAL M OVER DE NEDERLANDSCHE
rrAAL, VERZAMELD UIT ZIJNE
WERKEN 1).
NALEZIN G UIT DE SALOMO.
Been.
oInslokken is hier gretig verslinden, gelijk men
zulk eene spijs of drank doet, die men na zich neemt als
zijn dageJijksch voedsel, zonder aan gevaar of ongeoorloofd-
1) Zie Taalvids, D. J.
53
heid te denken. Zoodanig is ook de zin van ons gemeenzaam
spreekwoord, erg e n s ge en be e n i n v i n den."
Sal. 6, 200.
TUINMAN heeft dit spreekwoord 1,253 en HARREBOMÉE
1, 38. De eerste heeft de beteekenis niet begrepen, die
goed is verklaard door Mr. HOEUFFT in zijn Brerlausch-taal.
eigen, en dool' Dr. DE JAGER in de Taalgids 3, 272 als,
erg e n s g een b e z w a a l' i n v i n den. Over den oorsprong
van dit spreekwoord moeten wij echter van beiden
verschillen. Het geeft, dunkt ons, eene daad van gulzig
inzwelgen te kennen, zonder zich om de been en te bekommeren,
dat toch alleen op verscheurende dieren van
toepassing kan zijn. Men denke aan de spreekwijze met
h u i den h a a l' ver s I i n den.
Bloeijen.
"Men ziet ligtelijk , dat het woord I e ven hiel' in een
figuurlijken zin wordt genomen, bijkans gelijk wij het woord
blo e ij en gebruiken: hij zal niet alleen blijven bestaan,
het eerste denkbeeld, dat in I e ven ligt opgesloten, maar
hij zal blijven in den zelfden geluksstand , waarin hij zich
bevond, ja, hij zal dien uitbreiden en verbeteren, hij zal
in voorspoed toenemen en tot een bes ten di gen blo e i
geraken." Sal. 4, 127. Vg. leven.
Boete.
n - gelijk wij het woord boe t e voor alle r1 eis tra f
gebruiken." Sal. 6, 142.
Broeder.
"De woorden vriend en broeder worden in alle talen
met elkander verwisseld, en de vriendschap hierdoor
vergeleken bij dien naau wen band des bloeds, die de
vruchten van hetzelfde huwelijksbed aan elkander verbindt."
Sat. 5, 148.
Draaijer.
nEen' menseh, die uit arglistigheid en geveinsdheid voor
zijn gevoelen niet uitkomt, en zich met allerlei streken ophoudt,
noemen wij een dra a ij er." Sat. 8, 164.
54
Dw alen.
» Ver d w a a I d te zij II is in alle talen en bij alle volken
het zelfde gezegd, als in zijn ongeluk en verderf te loopen.
Sal. 2, 321.
G ades 1 aan.
V. D. PALM merkt in de Salomo 3, 359 aan, dat het
woord beschouwen in de Staten-overzetting van Spreuken
15, 3 te flaal1 w is overgezet, en zegt, op voorgang van
SCliUJ_TENS, dat het in tweeërlei zin gebezigd wordt Dte
weten in dien van bes p i ede n, gelijk men eenen vijand
doet, tegen wien men op zijne hoede is, en wiens aanslagen
men verijdelen wil; en aan den anderen kant in den zin
van be wak en, de wa c h t hou den, gelijk men doet
voor datgene, wat ons dierbaar is, of waarvoor ons de wacht
bijzonderlijk is aanbevolen. Wij hebben eigenlijk, althans
zooveel mij in valt, geen Hollandsch woord, dat hieraan volkomen
beantwoordt; het naaste daaraan grenst ons ga d es
I a a n, hetwelk ook in verschillende beteekenissen, ten goede
en ten kwade, schoon niet zoo sterk en eigenaardig als het
Hebreeuwsehe, gebruikt wordt."
Het Latijnsche spe c u I a l' i komt misschien hiermede
eenigzins overeen. Prof. BRILL vat echter het woord gadeslaan
in de engere beteekenis van ach t sla a 11 op. Zie
het Archief van Nederl. 1'aalk. van Dr. DE JAGER, II, 87.
F ri vol i t e i t.
Over de aangename praters handelende, zegt v. D. P.:
l) Het voornaamste gebrek, dat men hun te laste kan leggen,
is oppervlakkigheid. voorbarigheid in het oordeelen, en
hetgeen wij met een verfranscht Latijnsch woord frivoliteit
noemen. Ik geloof niet, dat wij hiervoor een goed woord
in onze taal hebben; beuzelachtigheid, nietigheid,
ij del hei d, drukken het niet geheel uit. Doch het gebrek
hoort ook in ons land niet thuis, en is dengenen , die hier
en elders, buiten Frankrijk. aan dit euvel hinken, van
dáár aangewaaid. Is het wonder en behoeven wij ons te
schamen, dat wij daarvoor ell voor sommige alJdere gebre.
55
ken, als co q u e t ter ie, g a I a n ter ie, geene gepaste woor·
den in onze taal bezitten? Sal. 6, 330.
Teregt beroept v. D. P. zich op het Latijn, waarin het
woord door de schrijvers dikwijls wordt gebruikt. FESTUS,
v. fr i vol a zegt: I) frivola sunt proprie vasa fictilia quassa,
nnde dicta verba frivola, quae minus fide sunt subnixa."
Sterk drukt SUETONIUS zich uit over de rechtspraak van
Keizer CLAUDIUS in Pïta c. 13: modo inconsultus et praeceps,
nonnunquam frivolus amentique similis."
Gezeggelijk
V. D. P. merkt bij Spreuk. 13, 10 aan, dat het woord
b era den en hier een zeer goeden zin geeft. » Men moet
toch hier niet bepaaldelijk menschen verstaan, die n a a r
r a a d 1 u i s ter en, maar iu 't algemeen ge zeg gel ij ken,
die tegenspraak kunnen verdragen, die het zeer gemakkelijk
dulden, dat men van hen in gevoelen verschilt, die het
harnas niet aantrekken voor hunne bijzondere begrippen,
die, voor overtuiging vatbaar, zich gereedelijk van dezelve
laten afbrengen. Sal. 2, 418.
Hersensch i m men.
I) Wat zijn onze gedachten, onze voornemens en ontwerpen
anders dan schimmen onzer verbeelding, hersenschimmen,
gelijk wij zelve ze noemen, zoolang zij niet in uiterlijke
daden zich geopenbaard hebben? Die het schimmenrijk der
dooden kent, kent ook dat del' droomen en hersenbeelden
van onzen menschelijken geest!" Sat. 4, 25.
Hoogmoed.
I) Ook onder ons is het een gemeenzaam spreekwoord:
hoogmoed komt vóór den val, en wanneer wij iemand
zich bijster zien verheffen boven zijne gelijken, dan voorspellen
wij hem reeds in onze gedachten, -dat die kwalijk
geplaatste hoogmoed niet lang duren I maar een ongelukkig
einde nemen zal." Sal.?, 311.
Dit spreekwoord staat bij HARREBOMÉE I, 330, die op'
merkt, dat het is ontleend aan Spreuk. 16, 18. Uit de
aanteekening aldaar blijkt, dat het meermalen voorkomt.
56
Ie tso
• - doch er i s duldt nog eene andere overzetting en
verklaring j die namelijk van iet s we zen I ij k s, eene bezitting
van naam en waarde in welken krachtigen zin wij
wel eens het woord iet s gebruiken, als wij zeggen: het
is iets, het heeft iets te beduiden." Sat. 5,324,.
Het Grieksch heeft even zoo -rl ÉrI1:l/!, Ti noiuv, 'ft Uyuv,
en het Latijn est a I i q u id.
Insolent.
lJ De Latijnen noemen trotschheid en misbruik van magt
of rijkdom, ins 0 I ent i a, hetwelk eigenlijk 0 n g e w 00 nhei
d beteeken t, en wanneer wij dus iemand, III et het
daarvan genomen basterdwoord, ins 0 I ent betitelen, duiden
wij hem eigenlijk aan als iemand, die zich in zijnen
staat niet weet te voegen. Sal. 6, 6G.
Van de vele plaatsen bij de Latijnsche schrijvers, vermelden
wij eene van CICERO de invent. rhet. 1, ':2 8. H - ex
arrogantia odium, ex insolentia arrogantia"
Kwaad.
1. I) - dubbelzinnigheid van het woord kw a ad, dat in
het Hebreeuwsch, zoowel als in onze taal, niet alleen z ede
lij k kw a a d te kennen geeft, maar ook 0 n hei I en
ongeluk." Sat. 3, 33.
2. »- t wis t, ver de e I d hei d, 0 nee ni g hei d, eene
beteekenis van het woord kw a ad, die de Hebreeu wsche
taal niet bijzonder eigen is, maar ook in onze en andere
talen gevonden wordt; wat is kw a a d st 0 ken anders dan
tweed ragt en onmin zaaijen ?" Sat. 2, 271.
Lich t.
» L i eh t is in 't gemeen een zinnebeeld van vreugde en
hei I; som wijlen ook wordt het I e ven met hetzelve vergeleken."
Sal. 2, 387.
Lui.
)) - men bemerkt ligtelijk het overdrevene, het hyperbolische
der uitdrukking, doch dit is in de spreuk- of spreekwoordenstijl
veeleer eene goede eigenschap dan een gebrek.
57
Wanneer wij zeggen: hij is te lui, om den eenen voet
voo I' den a n der ent e zet ten, nemen wij dit ook niet in
den vollen letterlijken zin der woorden." Sal. 2, 302. V gl. bies.
Nij d.
Vroeger haalden wij het betoog van v. D. P. (Bal. 3,393)
aan over den nijd, waarin hij onder anderen zegt: 11 nijd
is niets anders dan verdriet over het geluk van een ander."
Meesterlijk schetst hij aldaar den treurigen invloed van dit
gebrek op de gezondheid, en vermeldt de bekende plaats
van HORATIUS, Epiat. 1, 2, 57.
lnvidua alteriua macreacit rebus opimia.
Later (Bal. 5,45) over de blijdschap bij eens anders leed,
als vermaagschapt aan den nijd, handelende, voert hij een
gezegde van den tooneeldichter DESTOUCHES aan:
roua amaigris,çez de l' embonpoint d' autrui.
Ooggetuige •
• - eischt men van een waarachtig getuige niet veel meer,
dat hij zegge hetgeen hij ge zie n, dan hetgeen hij g e h 0 0 l' d
heeft? Het spreekwoord zegt immers, dat één ooggetuige
beter is dan tien oorgetuigen." Bal. 7, 258. HARREBoMÉE
heeft dit spreekwoord 1, 233. Het was in de oudheid ook
zeer bekend, en de voorrang aan de ooggetuigen toegew'ezen.
PLAUTUS heeft eene zeer belangrijke plaats in de Trucut.
11, 6, 6 sqq., alwaar ten slotte,
Pluria eat oculatua testia urtz/a, quam auriti decem,
Qui audiunt, audita dicunt, qui vident, plane aciunt,
Verzinnen.
)) Ver zin tee r gij beg int was de bondige spreuk onzer
vaderen." Sat. 3 J 14.
De Latijnsche spreu k: quidqnid agia, reapice finem J heeft
dezelfde strekking.
Vetheid.
"In meer dan eene taal is vet hei d het zinnebeeld van
overvloed en rijkdom." Bal. 2, 370.
V ij an d.
" E Ik me TI S c h he e ft zijn e v ij a n den: dus luidt lIet
5~
spreekwoord, en het is ook bijna algemeen waar, indien
wij slechts dit woord niet in den slechtsten en heftigsten zin
opvatten." Sat. 4, 234.
Bij HARREBOMÉE vindt men dit spreekwoord vollediger,
2,378, .. elk heeft zijne vrienden en vijanden."
In de Bijtage, 3, 350, worden nog eenige varianten vermeld.
Vrolijk.
n Wij zeggen van een licht of vuur, dat het v rol ij k
bra n d t, wanneer het, wel onderhouden zijnde, hel der
opflikkert." Sat. 2,387.
Wegen.
11 Als wij iemand juist willen geven, wat hem toekomt,
en niet meer, _m aar ook niet minder, weg e n wij het hem
toe." Sat. _4, 190.
Zo n d e •
• Zonde van nalatigheid en bedrijf." 9 VI tal. 83. Redv.
4, 94. "Zonde van onthouding en van betrachting" aId.
Over nalaten en onthouden, zie WEIL. Synon. 1, 116.
In het Latijn noemt men ze peccata omissioni.v et commi8,~i01ti8.
Evellzoo pI i g ten. » Neen, wij zijn niet geschapen voor
zinnelijk genot, maar voor de betrachting van gewigtige
pligten, en niet enkel voor ontkennende pligten, dat wij
niemand het zijne onthouden, niemands geluk verstoren of
zijn onheil vermeerderen; maar voor stellige pligten, om
mede te werken tot heil der menschelijke maatschappij, om
te arbeiden aan onze zedelijke volmaking." Bat. 3, 160.
Dit artikel verzuimden wij in onze vorige verzameling op te
nemen, schoon wij op het woord bed rijf er naar verwezen.
Hoorn, 1867. Mr. J. PAN.
---------- -------------======-===
KUIPEN.
De Hoogleeraar M. DE V RlES besprak in het eerste deel
van dit tijdschrift de overdragtelijke beteekenis van het
woord kuiper/' , waarvan hij de uitvinding aan den dichter
59
STARTER in zijnen Frieschen lust1lOf toekent, en merkte op dat
het later door AITZEMA , als reeds in de taal opgenomen, werd
gebezigd. Onlangs vonden wij dit woord, schoon in eene gewijzigde
beteekenis, gebruikt door A. VAN DE VENNE in zijn
zeldzaam en zonderling boekje: Sinnevonck op den HoUandschett
turf, in ln34 te 's Gravenhage uitgegeven. Op bl. 45 leest men
van een straatrumoer door een kuiper gestild. het volgende
lJuijgen buijgen:
Mits kwam daer een Kuijperschooijen,
Met geroep: Wat 's hier te gooijen?
»Dat is seker niet gemalt,
D Als een Mensch in duijgen valt!
Dat waerij-mmers (ware immers) schijn van schande,
Dat men sticken in een mande
Sou vergaeren. Hola! beijdt;
Beter is het, dat men scheijdt.
Kuijpen /ean :
"Kuijpers kannen t' samen lassen,
- Slimme stncken aardigh passen."
Kuijpen mach:
"Knijpers kannen wonder doen,
J) Meerder als men kan bevroen."
Wie rechte Reden buijgt en bindt, die wert voor een
verstandigh Kuijper geacht:
Hoort een reijs met sillIlen kuijpen,
Stntje t66ren. Gaet eens su~ipen
Ginsen over in de Swaen;
Laet jou haspel-morre staen
Kuijpen hecht:
• Knijpen is een heussche knoeijing,
- In beschicking en bemoeijingh,
-Kuijpen is het fraeijste werck,
»N ae dat ick en ijder merck."
Door gefleem en Kuijpers vleijen ,
Is al 't onbescheijdt gescheijen,
1:uu", , 1867, Mr. J. PAN.
HET ONTS'rAAN DER BUIGINGSUITGANGEN.
Naar MAX MULLER.
Wij zagen reeds, dat de classificatie der Arische talen
gegrond is op eene nauwkeurige vergelijking der spraakkunstige
eigenaardigheden van ieder harer, en dat het schijnbaar
verschil in de uitgangen van het Sanskrit, Zend, Grieksch,
Latijn, Keltisch, Teutoonsch en Slavisch moet verklaard
worden door de wetten van de klankverandering, die aan
ieder dialect eigen is, en de oorspronkelijke algemeene Arische
type wijzigde en in zoo vele volkstalen veranderde.
Ook merkten wij op, dat de buigingsuitgangen oorspronkelijk
op zich zelf staande woorden zijn met eigene beteekenis,
en nu doet zich de vraag voor of het mogelijk is, ze
hiertoe terug te brengen. Wij komen alzoo op de vroeger
gedane vraag: waarom verandert de uitgang de in ik beminde
eene tegenwoordige in eene verledene handeling?
Om daarop te kunnen antwoorden, moeten wij duidelijk
het verschil vatten tusschen stamwoorden en afleidingsuitgangen,
waardoor zoo wel verbuigingsuitgangen bedoeld worden
als alles, wat niet tot den stam behoort, Ons oordeel
over den oorsprong der taal hangt grootendeels af van onze
beschouwing der afleidingsuitgangen in tegenoverstelling van
de stammen. Zij, die meenen. dat de taal het voortbrengsel
is van onderlinge overeenkomst, gronden hunne redeneeringen
hoofdzakelijk op deze afleidingsuitgangen. Zij beschouwen
ze als letters of lettergrepen, die geene eigene beteekenis
hebben, en als lIIen hen vraagt, waarom de bloote bijvoeging
van de ilc bemitt in ik beminde verandert. of waarom de bij61
voeging van de lettergreep rai aan j'aime de kracht van een
toekomendell tijd jaimerai geeft, antwoorden zij, dat dit zoo
is, omdat in vroegere tijden zekere personen of families
overeenkwamen, dat dit zoo zou zijn.
Tegenover deze beschouwing staat eene andere, die de taal
voorstelt als een organisch, en bijna als een levend wezen,
en hare formeele bestanddeelen verklaart uit eene ontwikkeling
of groei aan hare natuur eigen. I) Talen ," zoo heet
het, I) ontstaan niet zooals kristallen door aanzetting, maar
door eene ontwikkeling als die van planten. Ieder wezenlijk
deel der taal bestond even volledig (ofschoon nog niet
ontvouwd) in de oorspronkelijke kiem, als de bloemkroon in
den knop, eer de samenwerkende invloeden van zon en lucht
haar hebben doen ontluiken."
De Taalkunde neemt geene van beide beschouwingen aan.
Stelt men zich een congres voor om gepaste teekens vast
te stellen voor naamvallen. geslachten, getallen, personen,
tijden en w~izen, dan ligt het voor de hand. dat, indien
zulke afgetrokken onderwerpen besproken konden worden in
eene taal, die buigingsuitgangen miste, er geene aanleiding
toe bestond het eens te worden over meer volmaakte middelen
om te kunnen beraadslagen. En van de meening,
dat de taal. of liever, dat de naam- en werkwoorden een
innerlijk beginsel van wasdom bezitten, is niets anders te
zeggen, dan dat zij onbegrijpelijk is. Men kan zich de taal
voorstellen als een voortbrengsel, maar niet als eene zelfstandigheid,
die zich zelve kan voortbrengen.
De Taalkunde heeft echter niets uit te staan met bloot~
theorieën, hetzij begrijpelijk of niet. Zij verzamelt feiten,
en nu is haar doel, van die feiten, voor zoover mogelijk,
rekenschap te geven. In plaats van de buigingsuitgangen
in 't algemeen te beschouwen, hetzij als conventioneele tee·
kens, hetzij als natuurlijke uitwassen, beschouwt zij iederen
uitgang op zich zelf; stelt zijn oorspronkelijksten vorm vast
door middel van vergelijking, en behandelt dan die oorspronkelijke
lettergreep, zooals ieder taaldeel - namelijk
62
als iets, waarmede men oorspronkelijk een denkbeeld wilde
uitdrukken.
Of wij in staat zijn de oorspronkelijke beteekenis van ieder
taaldeel te ontdekken, is eene geheel andere vraag, en het
moet terstond toegegeven worden, dat verscheidene spraakkunstige
vormen, na tot hunne oorspronkelijke gedaante
terug te zijn gebracht, nog steeds onverklaard zijn. Maar
ieder jaar worden er nieuwe ontdekkingen gedaan door
nauwgezette redeneering en gevolgtrekking. Voortdurend
worden wij gemeenzamer met de geheime wegen der Taal,
en er is geene reden om te twijfelen, dat eindelijk de spraakkunstige
ontleding even gelukkig zal zijn als de scheikunde.
Ofschoon de spraakkunst in de latere tijdperken der Taal
er als eene wildernis uitziet, is zij oorspronkelijk veel eenvoudiger'
dan men algemeen veronderstelt. Wat toch is de
spraakkunst anders dan verbuiging en vervoeging. In den
beginne kan verbuiging niet anders zijn, dan de samenstelling
van een naamwoord met een ander woord, dat getal
of naamval te kennen gaf. Hoe inen het getal uitdrukte
zagen wij vroeger 1). Eene dergelijke verrichting leidde tot
de vorming der naamvallen.
Zonder Chineesche, Sanskritsche, Grieksche en Latijnsche
woorden onderling te vergelijken, is dit laatste niet te
bewijzen I en daarom willen wij ter verduidelijking van het
gezegde, alleen het volgende opmerken. Men kan in 't
N ederlandsch n de eere Gods" en » geef Gode de eer" verwisselen
met I) de eer van God" en Jl geef de eer aan God."
In de laatste zinnen hebben van en aan eene bepaalde beteekenis,
en zoo waren de lettergrepen, waarvan de 8 eI, de
e overblijfsels zijn, ook eens woorden, die eene plaats aanwezen:
het eene ergens van daan, het andere ergen,~ naar toe. '
Zij werden evenwel achter het naamwoord geplaatst, gelijk
wij van en aan er voor plaatsen.
Wat van toepassing is op de naam vallen, is het evenzeer
1) Taalgids, D. VIII, bI. 178.
63
op de buigingsuitgangen der werkwoorden. Het moge moeilijk
schijnen b. v. in de persoonsuitgangen 8 en t van het
Latijnsche amas, amat enz. (gij bemint, hij bemint) de juiste
voornaamwoorden, die bij het werkwoord gevoegd werden,
te ontdekken: het ligt in de rede, dat die uitgangen oor~
sprollkelijk in alle talen dezelfde waren namelijk persoon·
lijke voornw. Wij mogen verlegen zijn met de uitgangen
van » du bemins" en )) hij bemint," waarvan de 8 en t nauwlijks
voor hetzelfde te houden zijn als du en hij; indien wij
slechts al de Arische dialecten naast elkander plaatsen I zullen
wij zien, dat zij terugwijzen op een oorspronkelijk stel uit·
gangen, die er gemakkelijk toe te brengen zijn hunne eigene
geschiedenis te vertellen.
Om dit te verduidelijken zullen wij een denkbeeldig geval
schetsen van eene herlendaagsche woordvorming, omdat wij
dan de ingewikkelde en wonderlijke bewegingen der Taal
in een helderder daglicht kunnen beschouwen.
Veronderstellen wij, dat een aanzienlijk gedeelte van de
vrijgemaakte slaven in Noord-Amerika verhuist, om alle
gemeenschap met de vroegere meesters af te breken. Veronderstellen
wij verder, dat deze menschen gebruik maken
van de lessen in hunne slavernij opgedaan en daardoor op
hunne wijze tot beschaving komen. Dan is het mogelijk,
dat eenige eeuwen later een nieuwe LIVINGSTONE onder de
afstammelingen der Amerikaansche slaven eene taal, letterkunde,
wetten en gebruiken vindt, die eene treffende overeenkomst
hebben met die van zijn eigen land. Welk een
belangwekkend vraagstuk voor een historicus en ethnoloog
van later dagen! Nogtans r.ijn er, in de vroegere geschie
denis der wereld, vraagstukken varr even groot belang, die
door den taalgeleerde opgelost zijn, of het zullen worden.
Nu mag men aannemen, dat een nauwkeurig onderzoek
van de taal dezer afstammelingen van slaven voldoende zou
zijn om hunne geschiedenis van vroegere tijden met volkomen
zekerheid te bepalen, zelfs al hadden geene geschreven
bescheiden en geene overlevering het verhaal hunner slavernij
64
en verhuizing bewaard. Zonder twijfel zouden in den beginne
de draden op eene hopelooze wijze verward schijnen,
en even als de zendelingen thans van pas ontdekte talen
de vreemdsoortigste feiten mededeelen, zouden de geleerden
van Europa dan ook in verbazing worden gebracht, door
oogenschijnlijk onverklaarbare berichten. Zoo zou men vernemen,
dat het bevestigend bijwoord ja in die nieuwe Afrikaansche
taal gelijk was aan het Engelsche yes, maar dat
men er eene r bijvoegt, als men het tot een man, en eene
m als men het tot eene vrouw zegt.
Wat zt'\l nu de taalgeleerde te doen hebben, als die vormen
yesr en yesm tot zijne kennis gebracht worden? Hij
moet ze langs historischen weg zoo ver mogelijk terugbrengen,
tot hun meer oorspronkelijk type, en indien hij
hun verband met Yes Sir en Yes Ma'm had ontdekt, zou
hij aanwijzen, hoe zulke samenstellingen waarschijnlijk in
een plat dialect ontstaan. Na het YeST en Yesm van de
vrije Afrikaansche negers tot het taaleigen hunner vroegere
Amerikaansche meesters terug te hebben gebracht, zou de
afleidkundige onderzoeken, hoe het kwam, dat uitdrukkingen
als Yes Sir en Yes Madam in Amerika werden gebruikt.
Niets overeenkomstigs vindende in de talen der oorspronkelijke
bewoners van Amerika, zou hij, door eene bloote vergelijking
van woorden tot de talen van Europa worden gebracht.
en hier het eerst tot de taal van Engeland. Al
waren er geene historische oorkonden bewaard gebleven,
dan zouden nog de gedenkschriften der taal aantoonen, dat
de blanke meesters, wier taal de vrije Afrikanen gedurende
hunne slavernij aannamen, oorspronkelijk Engelschen waren,
en binnen zekere grerizen zou het zelfs mogelijk zijn den
tijd te bepalen, waarop de Engelsche taal naar Amerika
werd overgebracht.
Dat die taal na de eeuw van CHAUCER (t HOO) in
de nieuwe wereld was gekomen, zou hieruit blijken, dat
CHAUCER twee bevestigende bijwoorden had Yea en Yes,
waarvan hij met onderscheid gebruik maakte. Yes wendt
Gb
hij slechts aan in een antwoord op ontkennende vragen,
b. v. »Gaat ,hij niet mede? - »Ye8." In alle andere gevallen
bezigt CHAVCER Yea l b.v. • Gaat hij mede ?" - "Yea."
Hetzelfde onderscheid maakt hij tllsschen No en Nay (neen):
het eerste als antwoord op ontkennende, het andere na alle
andere vragen. Dit onderscheid kwam spoedig na THOMAS
MORE (t 1535) in onbruik, en het moest ophouden eer' uitdrukkingen
als Ye8 Sir en Ye8 Madam voor vast in gebruik
konden komen.
Maar er zijn nog meer historische inlichtÎllgen van die
uitdrukkingen te verkrijgen. Het woord Yes is Anglo-Saksisch
l hetzelfde als het Duitsche Ja, en brengt daardoor
het feit aan 't licht, dat de blanke meesters der Amerikaansche
slaven, welke na den tijd van CHAVCER den Atlanti·
schen Oceaan overstaken, in een vroeger tijdperk de Noordzee
overgegaan waren, toen zij het vaderland der Saksen op
het vasteland verlieten. De woorden Sir en Jiiadam hebben
ons nog meel' te zeggen. Het zijn Normandische woorden
\en zij konden den Anglo-Saksers van Brittanje slechts zijn
opgedrongen door Normandische veroveraars. Zij deelen
ons nog meel' mede dan dit. Want deze Normandiërs of
Noormannen spraken oorspronkelijk een Teutoonsch dialect,
nauw verwant aan het Anglo-Saksisch, en in die taal konden
geene woorden als Sir en Madam ontstaan. Wij kunnen
dus daaruit besluiten, dat vóór de Normandische. verove·
ring de Teutoonsche Noormannen lang genoeg in eene van
de Romeinsche provinciën moeten gewoond hebben. om
hnnne eigene taal te vergeten en eene Romaansche aan te
nemen.
Het Normandische Madam is nu terug te brengen tot het
Fransche Madame en wij erkennen dit voor eene verbastering
van het Latijnsche mea domina, mijne meesteres. ])0-
mina veranderde in dom na, donna en dame, en ditzelfde
darq,e werd ook mannelijk gebruikt in de beteekenis, van
heer, als eene verbastering van domino, domrto, donno, De
wereldlijke heer, die het geestelijk leen vOOr den bisschop
Jaarg. IX. iJ
66
bewaarde werd Vidame genoemd, zooals Yidame de Hannuth 1).
Het Fransclle tusschell werpsel Dame! heeft 11 iets gemeens
met den Engelsehen vloek darnn! (verdoemd!), maar beteekent
eenvoudig Heer! name-nieu, in 't Oud-Franseh, is
Heere God. Eene afleiding van domina, meesteres, was
dominicella, dat overging in 't Fransche demoilSeUe en het
Engelsche damsel. Het mannelijke dame, heer, werd later
vervangen door het Latijnsche senior, eene vertaling van het
Germaansche etder. Dit woord elder was een eeretitel en
het bestaat nog als zoodanig in het Engelsche alde1man.
Het is oorspronkelijk hetzelfde als het Engelsche earl (graaf),
een vergelijkende trap, die overeenkomt met het A.-S. ealdor.
Deze titel 8eni01', die oudere beteekent , werd slechts zelden
als eeretitel op vrouwen toegepast. Ser/ior veranderde in
!Seigneur; seigneur in sieul' en dit daalde af tot sir.
Wij zien dus hoe in twee korte uitdrukkingen, zooals
Yes/' en Yei1m lange hoofdstukken van de geschiedenis te lezen
zijn. Indien eene algemeene vernietiging van boeken, gelijk
in China plaats greep onder Keizer THSIN-CHI-HOANG-TI,
alle geschiedknndige gedenkschriften deed verloren gaan.
zou de taal, zeIL" in haren meest. ontaarden staat, de geheimen
vall het verleden bewaren en tot volgende geslachten
spreken van de bakermat hunner voorouders en dier verhuizing
van Oost· naar West-Indië.
Het moge in den aan vang bevreemding wekken denzelfden
naam Indië aan de beide uiteinden der Arische landverhuizingen
te vinden; toch is deze naam vol historische betee·
ken is. Hij verkondigt· ons hoe het Teutoonsche ras, het
krachtigste en ondel'l1emendste van al de leden del' Arische
familie, den naam van West· Indië gaf aan het land, dat
het. in zijne tochten over de Aarde voor Indië zelf hIeld;
hoe het zijne vergissing leerde inzien en toen een onderscheid
maakte tusschen Oost-Indië en West-Indië; hoe het
nieuwe staten stichtte in het Westen en aan de ontzenuwde
1) Zie BOSBOOM TOVSSAINT. De verras8i'lf~ van Hoey in 1595. Dil, hl. 68.
67
rijken in het Oosten een nieuw leven gaf; hoe het alom
het Christendom predikte, en dit eindelijk in praktijk bracht
door de slavernij van lichaam en ziel af te schaffen bij de
slaven der \Vestindische grondbezitters en die der Brahmansche
ziel verdrukkers , totdat het ten laatste de woonplaatsen
begroette, van waar de Arische familie was uitgegaan op
hare wereldontdekking. Dit alles, en meer nog, is te lezen
in de rijke archieven der taal. Zelfs de naam van Indië
heeft eene geschiedenis mede te deel en , want Tndië is geen
Teutoonsch woord. Wij hebben het van de Romeinen; de
Homeinen van de Grieken; en deze van de Perzen. En
waarom van de Perzen'! Omdat slechts in het Perzisch de
beginletter 8 in h overgaat, welke laatste, als gewoonlijk in
het Grieksch wegviel. Slechts in Perzië kon het land van de
Sindhu (dit beteekent in 't Sanskrit rivier), of van de zeven
81;ndhu'a, llindia of India genoemd worden. Hadden de volgelingen
van Zoroaster de .v niet als h uitgesproken, dan
zonden wij nooit den naam \Vest-Indië hebben vernomen.
Wij hebben nu uit een denkbeeldig voorbeeld gezien,
waarop wij voorbereid moeten zijn in den groei der taal,
en zullen nu beter begrijpen, waarom het een grondbeginsel
der vergelijkende spraakkunst moet zijn, om niets in de taal
als bloot formeel te beschouwen, totdat alle mogelijke pogingen
zijn aangewend, om de formeele elementen der taal
tot hunne oorspronkelijke vormen terug te brengen. Wij
zijn gewend aan het denkbeeld, dat spraakkunstige uitgan"
gen de beteekenis der woorden wijzigen. Maar woorden
kunnen slechts door woorden eelie wijziging van beteekenis
ondergaan i en ofschoon men in den tegenwoordigen toestand
van de Taalkunde te ver zou gaan met te zeggen, dat alle
spraakkunstige uitgangen tot oorspronkelijkfJ, onafhankelijke
woorden terug zijn gebracht, is het toch met zoo vele geschied,
zelfs in gevallen, waar slechts een enkele letter was
overgebleven, dat men veilig als regel mag stellen: » Alle
formeele bestanddeelen der taal waren oorspronkelijk zelf·
standige woorden,"
5°
GR
Letten wij nu eens op het FranRch. Vele spraakkunstige
uitgangen heeft het met het Latijn gemeen: alleen veranderd
door klankontaarding. Aldus is j'aime, e,qo amo (ik bemin);
ttt aimes, tu amaa; il aime, iUe amat. Er was oorspronkelijk
eene t achter het Fransche il aime.' zij doet zich nog voor
in zinnen als: aime· t-il .? Maar hoe is het met den toekt)menden
tijd in 't Fransch? Er is geene gelijkheid tusschen
aimerai en amabo. Wij hebben in dien uitgang van den
toekomenden tijd in 't Fransch een nieuwen spraakkunstigen
vorm, die, als het ware, binnen 's menschen geheugenis
Olltstaan is; of, ten minste, in het volle daglicht der geschiedenis.
Ontlook nu die uitgang rai als ecne bloem in
de lente? Of kwamen eenige wijze lieden bij elkaar om
dezen nieuwen uitgang uit te vinden, en verbonden z\i zich
daarna plechtig om dien te gebruiken in plaats van den
ouden uitgang bo? Noch het een noch het ander voorzeker,
Wij zien allereerst, dat in de verschillende Romaansche
talen de uitgangen van den toekomenden tijd geheel overeenkomen
met het hulpwerkwoord hebben. In het Fransch
heeft men:
(ik heb) - (ik zal zingen) (wij hebben) - (wij zullen zingen)
j'ai - ie chanter·ai 110US avons nous chanter-ons
tu as - tu chanter·as VOU8 alJez VOU8 chlZnter-ez
il a - il chanter-a Ua ont ils chanier-ont.
Bovendien vinden wij in 't Spaansch en 't Provençaalsch
de klaarbl~ikelijke uitgangen van den toekomenden tijd als
op zich zelf staande woorden gebruikt en nog niet met den
infinitief verbonden. Het Fransche je vous dirai (ik zal n
zeggen) is in het Provençaalsch: dir vos ai. Het is dus niet
te betwijfelen, dat de toekomende tijd der Romaansche
talen oorspronkelijk eene samenstelling was van het hulpwerkwoord
hebben met een en infinitief. "Ik heb te zeggeH"
nam licht de beteekenis aan van "ik zal zeggen."
Wij zien hieruit duidelijk hoe spraakkunstige vormen ont.staan.
Een eenvoudig Franschman ziet de' uitgangen van
zijnen toekomenden tijd, als bloot spraakkunstige vormen aan.
69
Hij heeft el' geen begrip van, tenzij hij een geleerde is, dat
die 'uitgangen niets anders zijn dan het werkwoord hebben.
De Romein vermoedde niet, dat afftabo (ik zal beminnen)
eene samenstelling was; maal' men kan bewijzen, dat het
evenzeer als het Fransclle aimerai een hulpwerkwoord
bevat.
Wij komen nu op de reeds zoo vaak gedane, maar steeds
onbeantwoord gelaten vraag terug: Hoe kan de toevoeging
van de eene zoo gewichtige verandering maken, als die van
D ik bemin" in D ik beminde"?
Daar wij weten, dat onze taal ten nauwste verwant is
met het Gothisch, gaan wij na of in den ollV'olm. verl. tijd
dier taal ook sporen zijn te vinden van eene samenstelling:
want na hetgeen wij gezien hebben, zijn wij er op voorbereid
ook hiel' spraakkunstige uitgangen te vinden, die
niets minder zijn dan overblijfsels van op zich zelf staande
woorden.
In het Gothisch is er een werkwoord nasjan (voeden of
redden), waarvan de grondvorm nasi is, en welks onvolm.
ver!. tijd aldus luidt:
Enkelvoud.
nas-i-da
1ja8-i-dé.~
1tas-i-da
nas i-dé'djau
nas-i-dé'deis
nas-i-dédi
A a II t 0 0 II ell de wijs.
Tweevoud.
nas-i-de{1u
na8-i-d~'dut8
A a IJ v 0 e f!. e 11 d e w ~i s.
rtaB . i-dédeivl.l
tla6 - i dédeits
Meervoud.
na.v-i-dédum
llas-i -dédutlt
nas-i-dédU1t.
lias· i-dedeitnt~
rtas-i-dédeith
nas-i-dédeina.
De uitgangen vormen, alleen met afwijking van het enkelv.
der Aant. wijs, den onvolm. verl. tijd van een werkwoord,
dat »doen" beteekent.
In het Allglo-Saksisch luiden de boven vervoegde tijden:
70
A a n t 0 0 IJ e 11 d e w ij s,
Enkelvoud.
ner-ë-de
ner-ii-dfst
na-ë-df
Meervoud.
ner-ë-dmt
net-ë-don
net-é'-do1l.
A a IJ v 0 eg e IJ d e wijs.
ner-ë-de
net-ë-de
ner-ë-de
ner-ë-don
ner-é'-don
neT-iJ-don.
Dezelfde tijd van het werkw. doen is in het AngloSaksisch:
Eokelvoud.
tlide
tlidest
"Meervoud.
didon
rlidon
dide didon
Wegens de groote overeenkomst tussc~en het Anglo·Saksisch
en het Gothisch, valt het niet te betwijfelen, dat de
onvolm. verl. tijd in beide talen op dezelfde wijze is gevormd,
en daar ner-e-dide, zooals de oorspronkelijke vorm moet geweest
zijn, afsleet tot ner-ii-rle is het duidelijk, dat de uitgang
de in ik beminde het overblijfsel is van den onvolm.
ver!. tijd van het werkw. doen. Dit wordt nog duidelijker,
als men opmerkt, dat IJ ik beminde" in 't ElJgelsch niet alleen
is I loved, maar ook 1 did love (ik deed beminnen).
Op deze wijze is nagenoeg het geheele spraakkunstig geraamte
der Arische of Indo-Europeesche talen teruggebracht
tot oorspronkelijke, op zich zelf staande woorden, en zelfs
de geringste veranderingen, die er bij den eersten oogopslag
zoo geheimzinnig uitzien, b. v. de verandering van IJ ik vind"
in • ik vond" zijn voldoende verklaard,
Dit is wat men noemt vergelijkende spraakkunst, of de
wetenschappelijke ontleding van alle formeele elementen een er
71
taal, voorafgegaan door eene vergelijking van al de ver·
scheidenheden, die een en de7.elfde vorm aanbiedt in de
talrijke dialecten der Arische taalfamilie.
A. M. KOLLEWIJN, Nz.
M.AAR.
Bekend is de afleiding sedert HUYDECOPER gewoonlijk van dit
woord gegeven, en na hem o. a. door J. GRIMM, HALBERTSMA
en DE VRIES voorgestaan, als zou het namelijk voor rtewaar
Ct en ware) staan. Om haar aan te dringen beroept men
zich dan tevens op de bekende verwisseling der m en w.
Anders meent men zich de herkomst van dat voegwoord niet
te kunnen verklaren. IJ ~7ie wäre auch sonst das maar zu
deuten?" vraagt GRIMM (Gramm. lil. S. 145), en voegt er
bij: »von mêr, mem' ist es bestimmt verschieden." Het
komt mij echter voor, dat dat juist de vraag is, en dat, zoo
goed als het Fransche mais, ook het Friesche mal', mer, het
A. S. mara, mar, en 't N ederlandsche mer, ma er niet anders
dan dit bijvoegelijk n. w. van vergelijkenden trap is. Hoe
zeker het zij, dat ne waer en wael', in den KAREL DE GR.,
FERGUUT, WALEWELN, REINAERT, ESOPET, en elders, voor ten
ware staan, en zich in later N ederlandsch met maar laten
verklaren; de vereenzelviging van dit laatste woord met
dat eerste is daarmeê nog volstrekt niet bewezen, en (mijns
inziens) vrij wat minder waarschijnlijk dan die van maar en
meer, voor welke ook het Fransche mais en het Nederland·
sche nochtans (= nog dan) kan aangevoerd worden. Even als
bij dit mais en nochtans, is ook bij maar (= meer) de tegenstellende
werking uit de oorspronkelijk bevestigende en toegevende
geboren. Op eene bij CLIGNETT (bI. 193) uit MAEULANT
aangehaalde plaats lezen wij:
72
RO)lULU~ die cOllinc fier
Maecte eerst den Kalendier ,
Ende begonste in Marte sijn jaer;
Newaer x maende, dat 's waer,
Maectine lanc ende nemmee,
Mar POMPEJUS deder toe twee.
We vinden hier beide uitdrukkingen, in den kennelijkst
onderscheiden vorm, naast elkaàr, en zonder dat wel iemand
ze met elkander verwarren of .vereenzelvigen zou. Even
als dit Hollandsche mar van MAERLANT, vind ik op tal van
plaatsen in mijne Verzameling van Prozastulclcen, mer gebruikt,
waar het ook al even moeilijk uit ne waer of waer
zou af te leiden vallen. Ik haal er eenige van aan:
bI. 116. metten wille haers herten en wassi niet ghewoenlijck
den mensche mer Gode te suekene.
bI. 118. Si en ginc niet idelike doel' de straten of huisen,
met' als si moeste gaen, enz.
aId.: die cleederen deser maget en waren niet ghebroken,
mer bleven alsoo als si se eerst werven aendede.
bI. 275. S. Bernaerdus' begheerlijcheit en waert nauwe
ghetoghen op eten; rner om die yrese van misdoene, so ginc
hi ten eten als tot enen tormente.
AI heeft men nu ook, gelijk in de Handschriften van
den FERGUUT het geval was, het oude waer en ne wa er later
in IIwer en nemaer veranderd; al kan men voorts (gelijk
boven werd opgemerkt) met ons tegenwoordig maar dit oude
wa er en newaer verklaren; zoo komt mij toch de gelijkheid van
ons maer (vroeger mar, mer, en maer) met meer wel zoo natuurlijk
voor, als die met waer en newaer. HUYDECOPER zelf haalde dan
ook, in de breede aanteekening op zijn Melis Stoke (I. bI.
505 en volgg.), verschillende plaatsen aan, waar zich de uitdrukking
maer dat minder goed door ten ware dat verklaren
liet. Verg. bij v. beide volgende regels uit den Ferguut:
Keye seyde: ic en seit om gene sake,
Maer dat ic speelde metten knape;
dat wij ook heden nog even goed zouden kunnen verklaren
73
met: IJ meer dat ('t was meer dat) ik speelde met den knaap",
als IJ maar ik speelde met den knaap"; zoodat, in dergelijke
zinnen, maar en meer ook thans nog gelijke strekking en
beteekenis hebben.
D. 26 April '67. VAN VLOTEN.
ALM EN. ALM ING.
Wij hebben bij eene vorige gelegenheid met een enkel
woord gesproken over de uitdrukking halm ge'lfffl, en toen
gezegd, dat men van het eene of andere afstand deed, deze
of gene bezitting aan anderen overdroeg. door het wegwerpen
of overgeven van een stroohalm, en zulks bevestigd
door een drietal voorbeelden, aan de geschiedenis onzes
vaderlands ontleend (Taalgids, VIn. 307). Wij hadden o. a.
nog kunnen bijvoegen, dat het nederleggen van een halm
op den dorpel een er woning het nederleggen of brengen van
zoen of vrede beteekende. Dat dit gebruik van overouden
tijd dagteekent , toen in de rechtspleging veel meer zinnebeeldigs
gevonden werd dan tegenwoordig, kan aan veel
lezers van den Taalgids niet onbekend zijn; toch vertrouwen
wij, dat er menigeen onder gevonden zal worden, wien de
kennismaking met een paar voorbeelden van halmgeving,
ontleend aan het beroemdste dieren-epos der middeleeuwen,
niet onwelkom wezen zal. Ze zijn ontleend aan den Reinaert
de ros, een episch fabeldicht van de twaalfde en dertiende
eeuw (zie HOFDIJK , Geschiedenis der Ned . .Letterkunde).
De slimme Reinaard, die zich door menige wandaad de
ongenade van zijn Koning. den Leeuw, meer dan dubbel
had waardig gemaakt, wordt veroordeeld om zijne euvel·
daden aan de galg met zijn leven te boeten. Hij weet
echter op listige wijze den Vorst te nopen om hem genade
74
te geven en het leven te schenken. Ten teeken dat de Kolling
hem in genade aanneemt, hem zijne schulden vergeeft,
reikt deze hem een stroo, een halm toe. Reinaard toch had
den Vorst wijs gemaakt, dat zijn eigfln vader het plan had
gevormd om den Leeuw te onttronen, hem van het leven
te berooven en Bruin, den beer, in zijne plaats tot Koning
der dieren te doen verheffen. De oude Vos had, zoo beweerde
Reintje. reeds een groot getal dieren voor het plan
gewonnen, die hém dienen zouden tegen goede soldij. Deze
soldij zou hun betaald worden met milde hand, in zilver en
goud, uit een schat. zoo groot, dat men er heel Londen
voor had kunnen koopen, een schat, die oorspronkelijk had
toebehoord aan ERMENRIJK, Koning der Gothen. en toevallig
door Reinaards vader gevonden was. Grimbert, de
das, half dronken zijnde, had de geheele geschiedenis aan
Hermeline, Reinaards vrouw, meêgedeeld, en deze alles natuurlijk
aan haar man geopenbaard. Reinaard had daarop
zijns vaders gangen bespied, den verholen schat ontgraven en
elders verborgen. De oude Vos had. thuis komende van
eenè reis, tusschen de Elbe en de Somme ondernomen om
in die streken krijgslieden te werven. met schrik en woede
gezien. dat hem zijn schat ontstolen was, en zich uit wanhoop
verhangen. Daardoor was natuurlijk het gansche plan
in duigen gevallen, en dat alleenlijk door Reintjes behendigheid.
Reinaard wil nu den Leeuw een schitterend bewijs
van trouw geven door hem dien schat te wijzen, mits de
Koning hem zijne schuld vergeve. De Leeuw valt in den
strik van den loozen Vos, geeft hem genade; en n u reikt
Reinaard hem op zijne beurt een stroo. een halm toe, ten
teeken I dat hij den Vorst het recht op z\in schat overdraagt.
Aldus luiden de regels, welke daarop betrekking hebben
(vs. 2546-2574):
Doe nam die Coninc een stro
Ende vergaf Reinaerde algader
Die wanconst van zinen vader,
Ende sijns selves mesdaet toe.
75
Al was Reinaert blide doe,
Dat en dinct mi geen wonder wezen:
Jane was hi van der dood genesen.
Doe Reinaert quite was gelaten,
,V as hi blide utermaten,
Ende sprac: -Coninc, edel here,
God moete u lonen al der ere
Die gi mi doet, ende mine vrouwe:
Ic secht u wel, bi miere trouwe,
Dat gi mi vele eren doet,
80 groot ere, ende so groot goet,
Dat niemen nes onder die sonne,
Dien ie alse wale jonne
Mijns scats ende miere trouwen,
Als ie u doe ende miere vrouwen.
Reinaert nam een stro voor hem
Ende sprac: • Here Conine, nem,
Hier geve ie di op den scat J
Die wil en Ermeline besat."
Die Conine ontfine dat stro,
Ende dancte Reinaerde so,
Als quansijs: dese maeet mi here 1"
Reinaerts herte loeeh so sere,
Dat ment wel na an hem vernam,
Doe die Conine so gehoorsam
Al gader was, te sinen wille 1).
Zoo hebben we dan gezien, dat Reinaard door het overgeven
van een stroohalm afstand deed van zijn schat, gelijk
we vroeger zagen, dat men. door het wegwerpen van een
halm, afstand deed van eene nalatenschap. In de voor-
1) Het zal, tot recht verstand der meêgedeelde dichtregelen , voldoende zijn
enkele woorden te ~erklaren. Wanconst, kwaadwilligheid. Miere, mijner
(mijne). Niemen nes, niemand en es, niemand is. Alse wale: alzoo wel, zoo
wel, zoo gaarne. Jonne, gunne. Wilen, wijlen, weleer. L06Ck, lachte. In
den 12< regel wordt met mille vrouwe de Leeuwin hedoeld, aan wier "oorspraak
Reinaard veel te danken had.
76
beelden I die we "all dit laatste bijbrachten, traden echtge-
1I00ten als boedel verwerpsters op. t Ligt echter in de reden,
dat ook kinderen het recht moesten hebben om de erfenis
hunner ouders met den voet te stootelI ; waren zij minderjarig,
dan geschiedde de halmwerping echter, zoo we ons
niet bedriegen., niet door hen, maar door hunne voogden.
'Ve meenen dit te mogen opmaken uit een artikel, ontleend
aan het meermalen door ons vermelde B(){'k met den Kno()p.
In dat gedeelte van dit merkwaardige handschrift, dat tot
opschrift draagt Hitr zalmen vindert alle wettelijclzulMt, lezeu
we o. a. het volgende:
VAN ALMINGE.
So waer dat killder bli ven van del! vader of van der moe*
der ende hem a I Hl en wille[nJ van insculde ende van huutsculde,
si moeten kiesen voogheden ende die voochden Hloeteu
die alm i n ge doen over die kinder ; ende ware dat zake,
dat die vader of die moeder st01've buten lande iof dat si
in de poort niet wezen en mochte[nJ van sculde, so moesten
die kinder ende hare voogheden a lm in g e doen. binden
.iij.den daghe nadien dat die dode begraven es.
Wat is, zoo vragen we, de beteekenis van het werkwoord
almen, dat we hier aantreffen, ell waarvan regelmatig het
zelfstaudig naamwoord alming gevormd is? We zochten het
woord te vergeefs in de ons ten dienst staande glossaria en,
geen wonder! daar 't niet gevonden wordt in het onschatbaar
Middelnederlandsch Woordenboek van den Hoogleeraal'
DE VRIES. 't Woord moet dus wel zeldzaam zijn. Letten we
op de beteekenis, die het o. i. hier blijkbaar heeft, namelijk
die van afstand te doen van de inschulden, zoo wel .als zich
niet aansprakelijk te stellen voor de uitschulden der nalatenschap,
eene daad, nauw verwant aan eene boedelverwerping ,
dan gelooven we als van zelfs geleid te worden tot de gissing,
dat almen niets anders is dan halmen, dat hier dan zooveel
beteekenen moet als den halm werpen of iets dergelijks. JJe
halming doen zou dan zooveel kunnen beteekenen als door
halmwerping in het openbaar afstand te doen van de nalaten77
schap. Hoe dit geschiedde, waar er geene begrafenis in de
poort d. i. binnen de stad plaats had; waar de vader of de
moeder buitenslands stierf, of beiden voortvluchtig waren
om hunne schuld, weten we niet: dan toch kon men (al
dan niet in geleende kleederen) niet vóór de lijkbaar uitgaan,
om den halm te werpen. 't Is zeer wel mogelijk,
dat in dit geval de symbolische handeling op het schepenhuis
plaats vond; doch daarnaar is slechts te gissen. Hoe
dit ook zijn moge, 't zal ons aangenaam zijn, zoo de taalvorschers
het zeldzame almen eenige oogenblikken met hunne
aandacht willen vereeren en er de afleiding en verklaring
van willen mededeelen, zoo hun die bekend mochten zijn.
ot Zal dan van zelf blijken, of ik mij vergist heb.
Sluis, 30 April 1867. J. H. VAN DALF..
BRIEVENBUS.
Antwoord aan Mr. A. BOGAERS op zijne vraag aan
de Redactie van den Taalgids, voorkomende,
jaarg. VIII, blz. 268 vlg.
Weledelachtbare Heer!
Tot mijn spijt ben ik nog niet in staat om naar eisch, en
zooals ik zelf wenschen zou, te voldoen aan het verlangen,
in het voorgaande stuk van dit Tijdschrift door UWEA.
uitgedrukt. Mij ontbreken vooralsnog de noodige gegevens
om de beteekenis van het werkwoord verrichten naar behooren
op te maken en met bewijzen te staven. Onder het
bewerken van het Wdb. d, N. '1'. is bij nagenoeg elk artikel
van eenigen omvang gebleken, dat de eindresultaten nu
meer, dan minder, soms zelfs aan merkelijk, verschilden van
78
de voorstelling, die de redacteurs, om zoo te spreken,
medebrachten , toen zij het artikel ter hand namen, Die
ondervinding maakt mij eenigszins huiverig om ons werk
als 't ware vooruit te loopen; ik vrees iets te zullen zeggen,
dat ik later zal moeten terugnemen. Evenwel wil ik gaarne
doeh wat ik kan, en mijne voorloopige meening opgeven,
U en alle overige lezers van dit Tijdschrift beleefdelijk verzoekende
het volgende slechts aan te merken als een praejudicium,
dat later herzien en door een eindoordeel zal vervangen
worden, maar geenszins als eene gevestigde overtuiging,
op een nauwgezet onderzoek gegrond.
Mijne mededeeling zal echter, hoop ik, in elk geval dit
nut hebben, dat ook anderen over de beteekenis van 1Jerrichten
zullen nadenken, en hun gevoelen mededeelen.
Verrichten is een bedrijvend (transitief) werkwoord: men
verricht altijd iets. Dit iets is steeds een wel' k, dat aan
zekere eischen moet voldoen, en dat eigenlijk niet verricht
is, wanneer de uitvoering daaraan niet beantwoordt. Dit
sluit ook in, dat aan het werk eenmaal een einde moet
kunnen komen, zooclat het eenmaal gedaan of afgedaan kan
heeten. Men verricht eene kunstbewerking, eene operat
ie, eene t a a k.
De afleiding brengt die begrippen mede. Het woord is, evenals
verblijdel~, vervroolijken, verzoeten enz., gevormd van een
adjectief, van recht (richt) I genomen in den zin van behoo1'lijlc,
volko1nm, ter dege, die ook aan gr. àQ8'o; (recht) eigen is, en in
welken het voorkomt in rechtzinnig, rechtgeloovig, recht blijde,
recht vergenoegd, recht vrooljjk, Gij zijt een rechte guit, lIebt
gij dat wel recht? en in de Hoogduitsche uitdrukkingen:
llaa ist mir recht, nicht recht; Die stiefet sind mil' recht;
lch weisz elJ ihm nicht recht zu machen. Verrichten is dus
eigenlijk (iets, eert werk) recht maken, het zóó doen dat het
recht, ' goed, behoorlijk ltitvatt.
, Het kan dus van zelf niet toegepast worden op werkingen,
waarvoor geene norm bestaat, als geen wen, slapen, droomen,
vallen, bezwijmen, sterveJl enz., waarvan
79
men niet kan zeggen, dat iemand ze goed of niet goed
doet.
Synoniemen van verrichten zijn dOe1t, volbrengen en afdoen.
'Vat men doet, kan zoo wel slecht en on volledig, als goed
en volledig geschieden; 'volbrengen onderstelt, dat het werk
moeielijk of onaangenaam is, of althans zoo heschouwd
wordt, een bijdenkbeeld, niet verbonden aan verrichten. Dit
omvat het gansche werk van het begin tot einde; a.fdoer~
ziet niet zelden alleen op het laatste gedeelte van het werk,
waardoor dit afkomt: men kan een werk afdoen, dat een
ander heeft laten steken; doch dan heeft men het niet 1Jerricht.
VerrichtMt wordt meestal van personen gebezigd. maar
niet uitsluitend; men zegt ook: In de fabrif'ken uJorden verscheiderte
werkzaamheden, die voor'heen een groot aantal handmt
vereischten , thans dool' werktuigen verricht. Het k u 11 n en,
niet het w ill enen m 0 g e 11, komt daarbij in aanmerking:
eene machine verricht alleen dan eene bewerking, als zij
daarvoor behoorlijk is ingericht. Op de plantages verrichtert
slaven, in de fabrieken niet z\:Jlden kinderen gedwongen
allerlei arbeid, dien zij uit zichzelven niet zonden doen, en
waarvoor zij derhal ve ook niet zedelijk aansprakelijk zijn. Verrichten
verschilt dus van handelen, dat. van hand afgeleid.
noodwendig als subject een persoon vereischt, die wit. Handelen
onderstelt ook volstrekt niet, dat men iets afdoet of
ten einde brengt; immers lllell zegt: Gij moogt niet stilzitten,
gij moet ha n del en, al zoudt ge uw doel ook niet bereiken.
Heb ik mij ditmaal niet wederom vergist, dan vloeit uit
het aangevoerde voort, dat ik mij niet juist heb nitgedrukt~
toen ik beweerde, dat de passieve vorm in exsistentiale oordeel
en alleen dan kan plaatsgrijpen, wanneer er sprake is
van werkingen, met opl'\et door personen verricht. :\len
zegt zeer goed: Er WONU schaatsen gereden, gelachen. gebabbelli,
kwaadge8proken, gevloekt, getasteril enz., alle werkingen,
die on der de categorie van ha n del in gen vallen,
maar niet onder die van ver'richtingen, omdat zij geene
norm, of althans geen terminus, geen eindpaal hebben.
80
Ziedaar, Weledelachtbare Heer, wat ik op dit oogenblik
meen van de beteekenis van lierriahten te kunnen zeggen;
doch ik ben overtuigd, dat het gebrekkig en zeer voor
verbetering vatbaar is.
Ons tijdschrift bij voortduring in U we belangstelling en
medewerking aanbevelende, heb ik de eer mij met de meeste
hoogachting te noemen
UWEAchtb. IbJ. dien.,
L. A. TE WINKEL.
V R A A G.
In de woordenlijst der Heeren DE VRIES en TE WINKEL
komt het woord tijdstip niet voor. Misschien ligt het buiten
het bestek dier lijst; doch het ware te wenschen, dat
het er in opgenomen was, om de onzekerheid aangaande het
geslacht van dit woord. Immers stip is V., en men zegt
altijd dit, dat tijdstip. Is het onzijdig geslacht in overeenstemming
te brengen met den regel voor de geslachten der
samengestelde zelfstandige naamwoorden?
R. N. N.
In het volgende nommer hopen wij het antwoord op deze
en eenige andere vragen te plaatsen.
RÈD.
OVER STIJL, STIJLLEER EN ONDERWIJS
IN DEN SrrIJL.
Het behoeft wel geen wijdloopig betoog, dat niet alle
kunsten en wetenschappen even gemakkelijk aan anderen
mede te deelen zijn. Mag ik naar eigen ondervinding 001'deelen,
dan komt het mij voor, dat de kunst van wel te
schrijven tot de moeielijkste vakken behoort, die op onze
scholen moeten geleerd worden. De onderwijzer heeft daarbij
met bezwaren en verdrietelijkheden van verschillenden aard
te kam peIl. Heeft hij al niet te worstelen met leerlingen,
wien het aan allen goeden wil ontbreekt, hij ontmoet er
niet zelden, die weinig of geen aanleg hebben. Dan gevoelt
hij eene soort van machteloosheid, als bij geen ander leervak.
Aan instarnpem valt niet te denken; er zijn geen lesjes van
buiten te leeren, die iets baten. Al kende de leerling eene
nog lángere lijst van tropen en figuren, dan bij VOSSIUS te
vinden is, zijne opstellen zouden er geen haar beter en gezonder
door worden; veeleer nog Ziekelijker en ellendiger.
Doch ook wanneer hij gel ukkig genoeg is, te doen te hebben
met jonge lieden van geest en smaak. wier opstelletjes
men met genoegen leest, dan nog blijft het gevoel van onmacht
hem kwellen. Hoe onbeduidend is bij hunne opleiding
zUne rol geweest! Wat heeft hij eigenlijk kunnen doen
om die gelukkige uitkomst te verkr\igen? Heeft het zich
niet hoofdzakelijk bepaald tot het doen eener verstandige
Jaarg. IX. 6
82
keus van de onderwerpen, die hij te behandelen gaf, en tot
het aanwijzen en verbeteren vau fouten? En juist dat corrigeeren
is de milde bron van verdriet. Taalfouten te verbeteren
is zoo goed als niets; men staat daarbij op vasten
grond. Men heeft immers zijne wetboeken, zijne grammatica's
en lexica, die men desnoods kan raadplegen, en waarop
men zich in elk geval beroepen kan, als men zich tegenover
den leerling of zich zeI ven wil rechtvaardigen. Deugen die
wetboeken niet, het is de schuld van anderen; zelf is men
verantwoord. Maar hoe geheel anders is het bij fouten tegen
den stijl! D In dien volzin is geene enkele spel- of taalfout,
en toch bevalt hij mij niet; ik zou liever zóó zeggen." -
I) Aan dien volgenden ont.breekt geen enkel woord; en evenwel
loopt hij niet goed af." - » Dien zin zou ik liever in
het passief of in het actief gezet hebben." - " Dit adjectief
is bij dat substantief wel niet volstrekt ongepast, doch hier
zou ik het liefst maar weglaten, of ten minste dàt woord
gebruiken." -- D Uw opstel, A! is goed gedacht; maal' de
stijl is stooterig." - D Dat van u, B! is lang genoeg, maar
waterig; het is soep." - )) Dat van C zou m ij beter bevallen,
als het maar niet zoo hoogdravend was." - Is de docent
niet zulk een groot heer, dat hij in zaken van wetenschap
op zijn woord geloofd wil zijn; heeft hij zijne leerlingen
gewend om met bescheiden vrijmoedigheid naar reden en
oorzaak te vragen, dan komt er haast geen einde aan de
waaroms. De beste docent moet dan wel eens naar het eene
of andere daarom zo e ken, en voelt dan dikwijls dat hij
geen al te vasten bodem onder de voeten heeft. Hij moge
zijne antwoorden verschillend weten in te kleeden , het zijn
doorgaans louter variaties op het ééne thema: omdat ik noor
mij het zóó vind. Met andere woorden, de smaak \'an den
onderwijzer, zijn subjectief gevoelen, is veelal zijn eenige
maatstaf; en hij weet maar al te goed, dat de smaken verschillen,
en dat daaruit met onverbiddelijke noodzakelijkheid
volgt, dat de smaak van niemand, ook niet die van hem,
onderwijzer, onfeilbaar is.
83
Dat bewustzijn baart al kwelling genoeg; maar de zaak
wordt netelig, wanneer de leerling weuscht precies te weten,
wat een stooterige, een waterige of een hoogdravende stijl
toch wel mag zijn; wat het eigenlijk is, dat een stuk stooterig,
waterig of hoogdravend maakt, Immers, hoe zal hij die
gebreken vermijden als hij ze niet kent? Is hij waarlijk goed
ontwikkeld, dan wordt hij voor het oogenblik bepaald onuitstaan
baar , een waar enfant terrible; want hij gaat nog
verder en wil gaarne ook weten, waarom de soorten van
stijl, die men stooterig, waterig enz. gelieft te noemen, inderdaad
zoo af te keuren zijn, terwijl ieder dier soorten toch
eigenaardige hoedanigheden bezit, die men in andere gevallen
hooglijk prijst. In één woord: hoe beter leerling, hoe
lastiger vragen; hoe ijveriger onderwijzer, hoe grooter zijne
verlegenheid.
Denzelfden last, ofschoon in mindere mate, ondervindt
men bij eene andere soort van stijloefeningen, t. w. bij het
bestudeeren van goede modellen. Het lezen van meesterstukken
van proza en poëzie vormt ontegenzeglijk den smaak
en ,s tijl, doch alleen dan, wanneer de lezer Of zelf in staat
is om het schoone op te merken, Of door anderen daarop
gewezen wordt. Zonder dat baat al dat lezen hem evenveel
als het gezicht van een welvoorzienen bakkerswinkel den
hongerigen voorbijganger. Zullen zulke oefeningen waarlijk
nuttig zijn, dan moet de docent daarbij zeer actief wezen,
en zich niet bepalen tot niets afdoende uitroepen, als: Wat
eene edele en veeheven uitdrukking! Wat is dit kernachtig
gezegd! Wat is dat schoon! Vindt ge dat niet keurig uitgedrukt?
- Hij moet aantoon en, wat het is, dat die uitdruk·
king edel of verheven maakt, waarin het kernachtige van
deze ligt, waarom die derde zoo keurig is; en dit is vooral
niet gemakkelijker dan te betoogen, dat iets niet deugt 1).
1) Eene andere, bij sommigen zeer geliefkoosde zoogenaamde stijloefening is
het overbrengen van dichtstukken in proza. Dit is mannen·, geen jongenswerk;
iets dat alleen als eene soort van 'proefaflegging geëischt kan worden van zeer
gevorderde leerlingen, die het onderscheid tusschen poëzie en proza tel' dege goed
6;:>
84
Ziedaar, geëerde lezer, eenige gedachten van een oud-docent
in de Nederl. taal en letterkunde, meerendeels herinneringen
uit het eerste tijdperk zijner werkzaamheid aan het
Leidsch gymnasium. Ofschoon ik weet, dat er sedert in
het onderwijs veel veranderd en verbeterd is, twijfel ik toch
niet, of er zullen onder mijne voormalige collega's nog wel
enkelen gevonden worden, wien het gaat, zooals het mij
ging, en die, om dezelfde reden als ik toen, tegen hunne
lessen in den stijl als tegen een berg opzien. Ik weet hun
geen anderen raad te geven, dan dat zij trachten hun 001'deelvellen
van het g'ebied van den smaak en het gevoel op
dat van het verstand en het weten over te brengen; met
andere woorden, dat zij onderzoeken en beredeneeren, waarom
hetgeen hun gevoel afkeurt, noodwendig mishagen moet,
en omgekeerd. Gelukt dit, dan begint men vasten grond
te bemerken en behoeft men zijn eigen oordeel niet langer
ieder oogenblik te mistrouwen. De lessen in den stijl -
en daarmede tevens die in de letterkunde- beginnen dan
tot de aangenaamste te behooren. Dat zulks niet onmogelijk
is, hoop ik in dit opstel te doen bevroeden.
Intusschen nog iets uit eigen ervaring ter bemoediging en
opbeuring van moedeloozen en terneergeslagenen. Er zijn
genieën, die stylisten geboren zijn, die geene hulp of terechtwijzing,
geene voorbeelden of modellen behoeven. Doèh er
worden er ook genoeg gevonden, die het bewustzijn omdragen,
dat zij niet tot de meesters in de kunst behooren. De
laatsten mogen bedenken, dat er een groot onderscheid is
kennen, en hebben leeren illzien, uat een geheel dichtstuk soms niet meer dan
een paar volzinnen goed proza kan uitleveren. Voor beginners is het, op zijn
zachtst uitgedrukt, eene nuttelooze oefening. Zij doen niets anders, en kunnen
ook niets anders doen, dan het rijm wegwerken, hetzij door bloote omzetting del'
zinnen, hetzij door de rijmwoorden te verruilen voor andere nitdrukl<ingen, die
dan, tienmaal tegen eens, va n veel minder allooi zij n dan de wef(gewol'pene.
Schoone poëzie wordt dan bijna altijd leelijk bombast. De smaak van den leerling
wordt daarbij stellig niet gevormd, maar loopt groot gevaar van ~eheel bedorven
te worden. Hij krijgt Zill voor het gezwollene; en het zoo veelbeteekenende onderscheid
tusschel! poëzie en proza komt niel tot zijn bewustzijn.
85
tusschen theorie en practijk; en dat deze twee niet onaf·
scheidelijk gepaard gaan. Niemand heeft ooit ontkend, dat
BILDERDIJK een groot cl ichter was; en toch, K TNKER heeft
kunnen bewijzen, dat zijne theorie der dichtkunst gebrekkig
is en niet zelden door zijne practijk wordt gelogenstraft.
Omgekeerd bestaan er voortreffelijke kunstrechters , die geen
mannetjt' kunnen kladden of boetseeren, dat op een menschelijk
wezen gelijkt. Waarom zouden de zaken· in den
stijl alleen anders staan? Waarom zou men niet grondig
bedreven kunnen zijn in de regels der stylistiek, en er met
vrucht onderwijs in kunnen geven, zonder het in het spreken
of schrijven zelf heel ver gebracht te hebben? Ik voor
mij althans durf z.ulks niet 'ontkennen; maar durf integendeel
wel verzekeren, dat hij, die gezonde denkbeelden aangaande
stijl bezit, en deze bij het onderwijs dagelijks in
toepassing brengt, weldra bespeuren zal, dat zijn onderwijs
niet vergeefsch is, en dat hij in de kunst van stellen zelf
vorderingen. maakt.
Het is lang een ideaal van mij geweest, eerst eene spraakkunst
en daarna eene stijlleer samen te stellen, die op elkander
zouden slaan en als 't ware één geheel uitmaken. Nu
ik echter wat ouder word en begin te vreezen , dat ik dat
alles niet zal kunnen volbrengen, ben ik voornemens van
tijd tot tijd in den Taalgids eenige hoofdpunten uit de leer
van den stijl, wier behandeling aanleiding tot eigen nadenken
kan geven, naar mijn beste weten toe te lichten. Mijn
wehsch is in de eerste plaats jeugdigen onderwijzers, die
tegen een weinigje denken niet opzien, van nut te wezen;
in de hoop dat er wellicht ook andere lezers gevonden worden,
die van mijne opmerkingen kennis willen nemen. Vóór
alles zal het dienstig zijn aan te toon en , dat de leer van den
stijl inderdaad op vaste grondslagen kan gevestigd worden,
dat hare regels uit één enkel grondbeginsel, uit het begrip
van spreken en schrijven, af te leiden zijn, zoodat de stylistiek
eenmaal in den waren zin des woords eene wetenschap
worden kan.
86
Sp l' e ken en sc h r ij v e 11 zijn handelingen, verrichtingen
van menschen I die met een bepaald doe I geschieden. Daaruit
volgt, dat die handelingen zóó ingericht moeten zijn,
dat zij tot het doel leiden. Go e d spreken of schrijven is
derhalve doe 1 mat i g spreken of schrijven. - Bij het eerste
lezen beduidt die verklaring niet heel veel. Mij dunkt, ik
hoor den een en en anderen lezer al zeggen: 11 dat is volstrekt
geen nien ws, het spreekt van zelf; immers bij alles wat men
doet, moet men doelmatig te werk gaan, als men wenscht,
dat het goed uit zal vallen." Niet te voorbarig, Mijne Heel'en!
ik zèg niet, dat het iets ni e u w s is; het is al meer
gezegd; doch het is belangrijk genoeg om nog eens herhaald
te worden, dewijl het schijnt, dat men er nooit gewicht genoeg
aan gehecht heeft. Ik zal u evenwel volmondig gelijkgeven ,
zoo het doel van het spreken en schrijven met al de gevolgen
van dien ti maar helder voor den geest staat. Is dat
intusschen zoo,' dan weet ge reeds alles wat noodig is, en
hebt gij aan mijn geschrijf geene behoefte. Zoo niet, dali
noodig ik u uit om er eens bedaard over na te denken, en
u de gevolgen, die er uit afgeleid kunnen worden, één voor
één voor den geest te stellen. Doet ge zulks, dan zult ge
vooreerst bevinden. dat alle spreken en schrijven een cl u bbel
doel heeft: een 0 n m i d d e 11 ij k. en een mi d d e 11 ij k, een
verderaf gelegen doel.
Het 0 n mi d de 11 ij k e doe 1 is altijd één en hetzelfde,
namelijk: bij een men8ch gedachten te verwekken. Bij het spreken
is die mensch altijd een and.er dan de spreker; bij het
schrijven heeft de schrijver soms zich zei ven in het oog,
t. w. als hij voor zich iets opteekent om het niet te verge·
ten I met andere woorden I om later dezelfde gedachten in
zijn geest weder te voorschijn te kunnen roepen 1).
Het mi d d e 11 ij k e cl 0 el is zeer verschillend. Nu eens
1) Eén geval ligt schijnbaar buiten de gegeven bepaling. Iemand kali in zich
zelf spreken, wat in de eenzaamheid niet zelden geschiedt. Dan echter is spreken
niets anders dan hal'dop denken en heeft dat woord Jus een'c andere beleekenis
dan de hiel' bedoelde,
87
wil men iemand iets herinneren dat hij vergeet; dan eens.
wil men iets tot zijne kennis brengen waarnaar hij zich
voor het oogenblik in doen en laten te richt.en heeft, of hem
eene belangrijke waarheid mededeelen die hem zijn gansche
leven van nut kan wezen. In andere gevallen wil men op
zijn gemoed werken, hem tot zekere handelingen bewegen
of van zekere handelingen terughouden; in nog andere wil
lllen zijnen geest eene aangename bezigheid geven, b. v. in
voorlezingen - Vat men alles samen, dan kan men zeggen,
dat het m i d d e 11 ij k e doe 1 is: invloed te oefenen op het
ve1'8tand, het gemoed of den wit van den hoorder of lezer,
Nemen wij hierbij nog het middel dat men bezigt in
aanmerking, alsmede de gevallen waarin lllen vergeefs
spreekt of schrij ft en zijn doel niet bereikt, dan komt het
begrip ongeveer hierop neer: 8p1'eken elt 8chrijven i8 tt'achten
om door middel 1Jan ge8proken of geschreven woorden bij den
hoorder of lezer gedachten te verwekken ten einde invloed te
oefenen op zijn verstand, gemoed of wil.
Een der cardinale punten ligt daarin, dat het spreken of
schrijven strekken moet om gedachten te verwekken. Ik
noem het opzettelijk II verwekken." Gewoonlijk zegt men
• gedachten mededeelen" , en die uitdrukking is in het dagelijksch
leven ook verreweg te verkiezen. Vooreerst is zij
de gebruikelijkste en daardoor de algemeenst verstaanbare;
maal' ten andere bedoelt men met II gedachten verwekken"
doorgaans geheel iets anders dan spreken of schrijven. Van
portretten, schilderijen, gedenkteekenen , voorvallen, de houding,
gebaren of handelingen van anderen zegt men, dat
zij gedachten van verschillenden aard verwekken, b. v. her··
inneringen, vermoedens, verwachtingen, enz, Past men de
uitdrukking toe op iemands woorden, zegt men b. v., dat
zij eenig vermoeden verwekken, dan geeft men juist uitdruk·
kelijk te verstaan, dat zij eene verborgen gedachte als 't ware
verraden, maal' dat zij eigenlijk iets anders moeten te
kennen geven. In de stijlleer echter, waar het juiste begrip
van hetgeen men door mededeelelt van gedachten verstaat,
88
.van het allerhoogste belang is, zal men deze uitdrukking bij
eenig nadenken, niet verkieslijk vinden, omdat zij den aard
der werking lichtelijk doet voorbijzien. Immers gedachten
kunnen iemand zoo maar niet overgereikt of in de hand
gestopt worden, gelijk b. y. een gedeelte van eene winst
of van eenen buit, dien men met hem te deel en heeft.
Iemands denkvermogen is voor een ander niet onmiddellijk
toegankelijk; men kan er niet met de hand bij reiken om
er, misschien wel tegen zijn wil, naar believen de eene of
andere gedachte in te steken. Hij moet die gedachte zelf
maken, ze zelf in zijnen geest voortbrengen. Alles wat de
andere doen kan, is aanleiding geven, dat hij die gedachte
bij zich zich zeI ven vormt. In den grond bestaat er geen
verschil tusschen de werking, die portretten, gedenkteekenen
enz., en die welke spraak en schrift, op den geest uitoefe~
Hen; beide wekken dien slechts op om zelf werkzaam te ziju.
Daarom meen ik hier aan de uitdrukking pedaehten vt1fwek·
ke11 de voorkeur te moeten geven. - Het groote onderscheid
tusschen hetgeen men gewoonlijk ge d ach ten ver w e kken
en gedac h te n me d ed ee 1 en noemt, wordt veroorzaakt
door het middel dat men bezigt. De taal is het
door de natuur zelve gegeven en aangewezen middel. Zij
is in de eerste en voornaamste plaats het werktuig van het
menschelijke denken, en juist daardoor ook het geschiktste
en zekerste middel om gedachten aan anderen mede te deelen.
De spreker of schrijver brengt zijne gedachte eerst onder
een meer of minder geschikten vorm, door ze in bewoordingen
in te kleeden , en houdt ze I als 't ware dus gereed
gemaakt, den hoorder of lezer voor. Deze kan ze nauwkeurig
namaken, indien hij, bij eigen zelfstandig denken, in
des sprekers plaats zich van dezelfde bewoordingen zou bediend
hebben. Bezigt hij echter bij het vormen zijner gedachten
andere woorden, denkt hij in eene andere taal, dan
blijft de gevorderde werkzaamheid van zijnen geest achte~~
wege; omdat h~i niet aan elk woord de voorstelling weet
te verbinden, die het in den geest des sprekers of schrijvers
89
vertegenwoordigt. Hecht hij aan enkele der gebezigde woorden
eenigszins andere begrippen, dan wordt zijne gedachte
niet volkomen gelijk aan die des sprekers of schrijvers. Iemand
begrijpen of verstaan is dus eigenlijk: hem zijne gedachte
precies kunnen namaken. ze juist kunnen kopiëeren, bij
zi('h zelven reproduceeren. - Er kunnen ook andere oorzaken
dan onbekendheid met de taal aanwezig zijn, die de reproductie
der gedachten bij den hoorder of lezer geheel of
gedeeltelijk verhinderen, als ontoereikende ontwikkeling,
verstrooidheid, afgetrokkenheid, weerzin en andere dergelijke
omstandigheden. Deze laatste soort van oorzaken moeten
bij het spreken en schrijven in aanmerking genomen en bij
den stijl in rekening gebracht worden.
Doorgaans noemt men stijl de wijze, waarop men zijne
g~dachten uitdrukt, en worden de gedachten zelve niet tot
den stijl gerekend; intusschen vallen zij wel degelijk onder
het bereik der stylistiek. Deze gaat echter van de onderstelling
uit, dat de gedachten haar gegeven zijn als ruwe
stof, die zij moet uitzoeken, fatsoeneeren en voor het
doel geschikt maken De topica of teer der vinding, die
eene handleiding is om de denkbeelden, gronden, bewijzen
enz. op te sporen, welke men noodig heeft om over eenig
onderwerp te spreken of te schrijven, behoort derhalve niet
tot de stijlleer; evenmin als iedere andere wetenschap, als
b. v. de natuur- en scheikunde, ofschoon deze de gedachten
opleveren voor iemand die een verschijnsel in de natuur
mondeling of schriftelijk wil behandelen. Nagenoeg even zoo
is het met de logica gelegen; zij is ook geen onderdeel der
stijlleer. Ofschoon deze hare lessen niet mag veronacht·
zamen, staat zij toch hooger, oefent er critiek over uit en
voegt er het hare aan toe. Men kan eenen rijkdom aan
10gisC'h juiste denkbeelden bezitten, en er toch slechts een
onhandig en on behaaglijk gebruik van weten te maken.
Hiertegen moet de stijlleer waken Zij moet eene keus doen
uit de voorhanden denkbeelden, en hun vorm, rangschikking
enz. bepalen. Zelfs onlogische begrippen en redeneeringen
00
kunllen soms van hare gadiug zijn. Hare taak is critiek
te oefenen over de gedachten, die voorgesteld worden, en
over de wijze waarop dit geschiedt.
Het richtsnoer van de critiek der stijlleer, het tweede cardinale
punt, is de doelmatigheid. Alles, zoowel de gedachten
zeI ve als de w~jze van uitdrukken, moet strekken om het
voorgestelde doel te treffen. De kring, binnen welken het
doel, wat het ook zijn moge, te vinden is, wordt beschreven
door de woorden der definitie: "ten einde invloed te
oefenen op het verstand, het gemoed of den wil des hoorders
of lezers." De eisch, die aan het spreken en schrijven gesteld
wordt, en voor welker vervulling de stijlleer als 't
ware moet zorgen, is derhalve; gedachten te verwekken,
die geschikt zijn om den beschreven invloed te hebben.
In het tot dusverre ontwikkelde begrip van spreken en
schrijven ligt de gansche leer van den stijl opgesloten. Het
wijst ons terstond op de menschelijke zie 1 als het voorwerp
van bewerking. Doelmatig spreken of schrij ven onderstelt
dan ook altijd eenige kennis Of van het verstand,
Of van het gemoed des menschen, en veelal van beide.
Alle geschriften, die uitmunten door hun stijl, dragen
de duidelijkste blijken, dat de schrijvers eene niet geringe
mate van die kennis bezaten. Ook in dit opzicht zijn er
bevoorrechte en minder gelukkige stervelingen. Er zijn er,
die, als op het gevoel af, de snaren van het verstand en
gemoed weten te bespelen j geboren styllisten zijn ook geboren
zielkundigen, al weten zij hunne kennis misschien
niet onder den vorm een er wetenschap aan anderen mede
te deelen. Doch er zijn er ook, en daaronder mannen vim
groote wetenschap, welke dien takt geheel missen, en wier
geschrijf daarom alleen geene lezers vindt of geene indrukken
achterlaat. Het gemis kan eenigermate vergoed worden
door de beoefening der psychologie (zielkunde). Geen leeraar
in de stylistiek mag eigenlijk een "olslagen vreemdeling in
d ie wetenschap zijn. Te onzent wordt zij, hoeveel aantrekkelijks
ze ook heeft voor iernaud wiens verstand en smaak
91
niet door lichte lectuur bedorven is, slechts schaars beoefend.
De oorzaken zijn, geloof ik, vooreerst het gebrek aan goede
leerboeken in onze eigene taal, en ten andere eene fataliteit,
die als een vloek ook op de metaphysica drukt. Men verlangt
van die beide wetenschappen, vóór alles, datgene,
wat zij niet, ten minste nog niet, geven kunnen. Men wil
b. v. volstrekt uitgemaakt hebben, wat de ziel is, waar ze
van daan komt, en waar ze henen gaat; waar de gedachten,
die men bewaart en weel' terug kan roepen, wel blijven, zoolang
zij uit het bewustzijn verdwenen zijn, enz. Nu zij dat niet
weet te zeggen, is er niets goeds in haar te vinden; men
wil alles, of niets. Gelukkig heeft de stylistiek met die
quaesties niets te maken. Zij behoeft slechts te weten,
hoe denkbeelden en gemoedsaandoeningen ontstaan, wat het
verwekken daarvan bevordert of verhindert, en wat geschikt
is om iemands wil te bepalen. Dat leert de zoogenaamde
empirische psychologie, die zich om geene dogma's
of godsdienststellingen bekommert, en die allen menschen,
Israëlieten en Christen en, Katholieken en Protestanten, Orthodoxen
en Modernen, even na staat. Gaat men met deze
te rade, dan laten alle regels der stylistiek zich uit het begrip
van spreken en schrijven afleiden. - Het is ondoenlijk
in een kort bestek al die regels op te noemen; voor mijn
tegenwoordig oogmerk is zulks ook onnoodig. Daarom zal
ik mij thans bepalen tot het aanstippen van enkele zaken,
niet juist de voornaamste, omdat deze laatste eene nog al
breedvoerige ontwikkeling vereischen.
Als eene voorname eigenschap van een goeden stijl wordt
de zuiverheid (puritas) aangeprezen. De voorschriften dienaangaande
zijn louter negatief; alle zijn verbodsbepalingen.
"Gebruik geene neologismen of archaïsmen, geene bastaardwoorden,
provincialismen of barbarismen", zegt zij; )) maak
geelle spel- of taalfouten." Houdt men de doelmatigheid in
't oog, dan zegt men op dat alles ja en amen; doch niet
geheel onvoorwaardelijk. Ongehoorde, splinternieuwe, of
oude, lang vergeten woorden, en gewestelijke of naar vreemde
92
modellen gevormde uitdrukkingen kunnen voor den lezer onverstaanbaar
wezen en dus reeds het bereiken van het naaste
doel, het verwekken eener bepaalde gedachte in den weg
staan. Spel- en taalfouten kunnen vooreerst aanleiding tot
misverstand geven, maar getuigen altoos van de onkunde
des schrijvers, of althans van slordigheid en onachtzaamheid
en daarmede van gebrek aan achting voor den lezer. Zij
nemen dus den lezer lichtelijk tegen den schrijver in, en
kunnen derhalve nooit bevorderlijk, maar zullen meestal
schadelijk zijn voor het bereiken van het verder afgelegen
doel. De lezer toch krijgt daardoor geen grooten dunk van
de kennis en ontwikkeling des schrijvers, of voelt zich door
zijne veronachtzaming gekwetst, alles ten nadeele van de
beoogde werking op zijn verstand of gemoed.
Doch de vermelde verbodsbepalingen luiden absoluut,
laten geene uitzonderingen toe; en toch blijkt bij eenig nadenken,
dat uitzonderingen soms zeer doelmv,tig kunnen
wezen. Het is b. v. onnatuurlijk, en daarom onbehaaglijk,
wanneer men in verhalen, bestemd om den lezer te vermaken,
eenen onkundige eenen brief laat schrijven zonder
fouten tegen taal of spelling. Gewestelijke of plaatselijke uitdrukkingen,
toegeschreven aan lieden van geringere beschaving,
zetten aaneen verhaal een voorkomen van waarheid
bij, hetwelk het genot van den lezer verhoogt. Gepast
is het .daarom ook lieden uit den ouden tijd verouderde uitdrukkingen,
modegekjes bastaardwoorden, en vreemdelingen
barbarismen in den mond te leggen .
.Duidelijkheid (pe1"spicuitas) is eene andere eigenschap van
een goeden stijl. n Zorg, dat men uwe woorden gemakkelijk
begrijpt en ze niet verkeerd opvatten kan," luidt het voorschrift.
D Uwe woorden treffen dan doel." Ja, wel doorgaans,
maar niet altijd. Het kan juist iemands oogmerk zijn, duister
of dubbelzinnig te wezen, ten einde den hoorder of lezer
in onzekerheid te oren gen of te laten. Het einddoel moet
derhal ve beslissen, of men de voorschriften ten behoeve der
duidelijkheid en bepaaldheid al of niet moet laten gelden,
93
Uit het weInIge, dat ik aangevoerd heb, zal men kunnen
besluiten, dat doe 1 mat i g hei cl ook in de stijlleer de hoogste
wetgeefster is, wier uitspraak over alles beslist en die soms -
met het volste recht - gebreken tot deugden maakt, en
omgekeerd. Zulks in 't algemeen aangetoond te hebben zij
voor ditmaal genoeg.
L. À. TE WINKEL.
EEN Dl!JVENTERSCH HOOGLEERAAR EN EEN
DEVENTER KOEK.
Bij het zien van het opschrift dezer bijdrage, staat ge
misschien, geaehte lezer! op het punt om, met een trek van
verveling op het gelaat, het blad om te slaan. Doe dit
echter niet, voordat gij bet even hebt ingekeken. Het onderwerp.
hier behandeld, is niet afgezaagd, maar volkomen
nieuw. Begrijp toch, dat er in een taalkundig Tijdschrift
alleen sprake kan zijn van stellingen en dwalingen op taal·
kundig gebied. Tegen zulke een dwaling, met verkeerden
ijver gepredikt, moeten we hier waarschuwen. Zij betreft
het adjektief DeIJentersch. Door ons en anderen werd sinds
lang dit woord met de grootste gemoedsgerustheid gebezigd;
maar Dr. VAN VLOTEN is er in den aanvang van dit jaar
luide tegen opgekomen. In een artikel, )) Taalbederf' getiteld,
en voornamelijk ten doel hebbende, om den doopschgezinden
predikant s~:pp over zijne taalzonden eens duchtig den mantel
uit te vegen, heeft hij aan dat bnw. ook zijn wrevel doen
gevoelen. r. In de laatste veertien daag (schreef hij) heb ik
mij ettelijke malen als Deventersch hoogleeraar zien aanhalen,
(wij hadden hem aangehaald om een half dozijntje van
zijne vergissingen aan te toonen) , ieder, die ooit van )) De94
venter koek" gehoord had. moest toch wel betel' weten" 1).
Dewijl men "Deventer koek" gewoon was te zeggen, moest
men (volgens onzen Dr.) ook zeggen" Deventer hoogleeraar."
Zoo werd dan in éénen adem én onze taal- én onze koekenkennis
bij het publiek verdacht -gemaakt! Tegen deze dubbele beschuldiging
moeten en kunnen wU ons verdedigen. Dr. VAN
VLOTEN, wien het ons leed doet, dat we niet meer door den
titel van » Deventersch hoogleeraar" ergeren kunnen, is hier
weder met die overhaasting, onnadenkendheid en eigenwaan ,
welke aan zijne betere eigenschappen zooveel afbreuk doen,
te werk gegaan. Zijn met veel zelfsvertrouwen geuit argument,
dat een koeÎc en een hoogZeerao,l' op ééne lijn stelt,
houdt volstrekt geen steek. We hopen het zoo klaar te
zullen bewijzen, dat Dr. VAN VLOTEN-zelf, bij de vernieuwing
van den geest der Burgerij van Overijssels hoofdstad (waarmede
hij thàns, naar luid van zijn Weekblad, bezig is) I deze
kunstbewerking niet zoo ver ztll uitstrekken, dat ze daardoor
ten onregte van haar oud adjektief afkeerig zou worden.
Laat ons de zaak dan nu eens uit een taalkundig 00g·
punt beschouwen.
In den regel (zoo als bekend is) maken we van de namen
van landen, plaatsen en steden, adjektieven door het
toevoegsel SCH.
Daarenboven worden van lands-, plaats- en stadsnamen
door de aanhechting van ER substantieven gevormd, die hun
bewoners aanduiden.
Deze substantieven, voor zoo verre zij van stads- of
plaatsnamen afgeleid zijn, gebruikt men soms adjectivè:
zoo noemt men b. v. Edamsche kaaN ook wel lt)dammer kaa8.
Bij de vorming van dusdanige woorden worden er dikwliIs
welluidendheidshalve een paar letters weggelaten. Grortingener,
1) Zie "de Levensbode" D. Il. bI. 41, r. 9 v.o. Aardig is het nog al, dat,
terwijl Dl·. v. VLOTEN in het daar gedrukt vel·toogje over het "Taalbederf" zoo
heftig tegen de Germanismen uitvaart, bij-zelf (zie bI. 37, r. 6 v.o.) zich op
het Germanismllsje "daadwerkelijk" laat betrappen.
95
b. v. zou leelijk klinken, en daarom zeit men gesynkopeerd:
Groninger.
Om eene soortge lijke reden is het, dat de kORk, die van
ouds tot Deventers lekkernijen behoort, niet Deventf!rC1', gelijk
de regelmaat zou vorderen, maar verkort Deventel' koek
genoemd wordt.
Bij dit alles speelt het gebruik zijn gewone rol. Zegt
men b. v. » Weeaper moppen ," men spreekt van» Ul1'echtache
theerandjes." »Schiedamsche jenever" wordt wel eens D Schiedammer
nat" geheeten; en» Leid.yche bul" kent de koekkraam,
niet Leidensche. Leidener of Leider bul.
Bedriegen we ons niet, dan kleeft bij de adjektieven, hier
behandeld, aan den uitgang SCH iets deftigers , iets minder
plats, dan aan dien op ER.
ZOO zullen we, b. v. niettegenstaande • Haarlemmer halletjes"
en »Haarlemmer olie" tot de gewone spreekwijzen behooren,
het bnw. H aarlemsch steeds gebruikt vinden bij D magistraatspersoon,
priester, predikant' enz. Desgelijks zeit men
niet een ') Amsterdammer burgemeester" of )) de Rotterrlamrn.er
regt bank ," maar geeft men daar de voorkeur aan Amsterdam8ch
en Rotterdamsch.
Dien overeenkomstig, al zegt men platweg » Deventer
koek," is het eigenaardiger »Deventersch hoogleeraar" te
zeggen, omdat, in den regel, hoogleeraars personen zijn,
die zich fatzoenlijk aanstellen en aan de jeugd, wier
opleiding hun toevertrouwd is, het voorbeeld geven van
pligtmatig weIvoeglijkheidsgevoel en ware beschaving. Wij
herinneren ons dan ook niet bij eenig gezaghebbend
schrij ver ooit de uitdrukking »Deventer hoogleeraar " aangetroffen
te hebben; ja, wat meer is, 1I Deventer ," adjectivè
gebruikt b~j een ander woord dan koek, is ons, in boeken
van vroeger tijd, niet dan hoogstzeldzaam voorgekomen.
Daar we de gewoonte hebben, nooit iets te stellen zonder
er het bewijs van te leveren (iets, dat zeker Deventersch
geleerde wel eens gemakshalve achterwege laat); zoo volgen
hier eenige voorbeelden, die het boven alle bedenking ver96
heffen, dat het adj. • Deventersch" van oudsher in onze taal
burger regt gehad heeft en nog bezit.
In de eerste plaats vestigen wij de aandacht op de Oudheden
erl Gestichten van het Bisdom van lJeventer. Leiden.
1725. D. I. Aldaar lezen we bI. 14, lIhet Deventersche
Bisdom." bI. 67, » de Deventersche Proostdij." bI. 67 eu
116, » Deventersche Kanonniken." bI. 125 en 130, "de
Deventersche Kerk." bI. 223, Il het Deventersche Fraterhuis."
bI. 233, Il de Deventersche Broederen."
Hierop laten we volgen Het Kerkelijk en Weretttijk Deventer,
door G. DUMBAR. Arnhem 1752, D. I, waal' men
vindt: bI. 57 in de aant. II Deventersche Schouten." bI. 152,
A.., "de Deventersche Haven." bI. 2:->6, A. en bI. 450, A,
"den Deventerschen Proost." bI. 304, A, » dat groot Deventersch
licht - Geert Groote." bI. 330, A en bI. 338, A,
»de Deventersche Kerk." bI. 448, A, » een en ouden Deventerschen
Kronijk-Almanak." bI. 455, B, » Deventersche
Kanunniken." bI. 466, B, Deventersche Munte." bI. 466,
B en 486, A, 1) Deventersclle Penningen."
We voegen daar nog bij »de Tegenwoordige Staat van Oververijs8el.
Amst.1790-1792. D.1. St. 1, bI. 132, Deen
Deventersch Schip" en D. lIJ. St. 1, bI. 156 » de Deventersche
Kanunniken." bI. 210 aant., 11 de Deventersche
School." bI. 229, lltwee Deventersche Scholieren." bI. 230,
lIeenen Deventerschen jongeling."
In de Bijvoegsels op het Vaderlandsen Woordenboek vart KOK,
D. II, i. v. »Deventer", leest men: bI. !)9 en 101, • het
Deventersche Vrij corps." bI. 99 en bI. 105, 106 en 109,
»de Deventersche Regering." bI. 99 en 101, 1) de Deventersche
Burgers." bI. 112, »de Deventerschen."
Begeert men nu nog Schrijvers uit den tegenwoordigen
tijd, dan neme men de even degelijke als keurig geschrevene
Verhandeling van den heer G. H. M. DELPRAT , over de
Broederschap 7Jan G. Groote, enz. Arnhem 1856, en op blo
36.39,41,44,55,66,68,77, 7H, 80, 91. zal men het
adjektief Deventersen aantreffen, toegevoegd aan School, Brol'-
97
der,~, inrigting, stichting, frater huis, leerling, burger, jongelingschap,
prim', enz.
Ook de welversneden pen van den hoogleeraar w. MOLL
heeft niet geschroomd lJeveniersch te schrijven. Men zie b. v.
in zijne fraaije Verhandeling over Johannes Brugman, D.
1. bI. 155, bI. 156, bI. 197, enz.
En gebruikte niet onlangs nog de man, die door zijne
uitstekende taalgeleerdheid sinds lang zich een onvergankelijken
roem verworven heeft, welken hij, trots de jaren.
blijft handhaven 1), de uitdrukking » Deventer8/'''' professor
theologiae", waar hij in zijn doorwrocht vertoog)) Over de uitspraak
van het Landfriesch" een versregel van Franzen van
Eek aanhaalde?
Ziedaar, geachte lezer, ter regtvaardiging onzer stelling
eene opeenstapeling van bewijzen, waaronder nu Dr. v. VLO'
rEN met zijn koek begraven ligt. Wij laten hem daar rusten.
Is het zijne verkiezing om toch, uitsluitend en als alleen
deugdelijk, zijn Deventer-koekebakkers-adjektief te
gebruiken, gelijk hij kindsheid wil blijven spellen, ofschoon
hij niet ontkent, dat het analogicè kind.vchheid 2) wezen
moet, wij zullen er ons niet over bekommeren; mits we
maar niet verder lastig gevallen worden, wanneer wij liever
voortgaan om, met de DUMBAR'S, HALBER'l'SMA'S, DELPRAT'S,
MOLL'S en mannen van dien stempel, lJeventersch hoogleeraar
te schrijven.
Rotterdam, Nov. 1867. A. BOGAERS.
I) Dr. J. H. HHBERTSMA in het vorig nnmmer van "de Taa 19,:ds." IX
hl. 6, 1'. 17.
2) Zie "de Taalgids" VTI, bI. 241 en VlIr, hl. 197.
Jaarg. IX. "I
VgRBE1.'ERINGEN?
Dr. EELGO VERWIJS, die door zijne uitgave van Nederlandsche
klassieken aanspraak heeft op den dank van den
onderwijzersstand in ons Vaderland, heeft zich, o. i., dezer
dagen nieuwe rechten daarop verworven door het uitgeven
van een merkwaardig Mirakelspel, getiteld: Dit i8 t8pel
1Jandert Heiligen Sacramente vander Nyewervaert 1). Aan de
Inleiding tot dit verdienstelijk stuk ontleen en wij alleen het
volgende, als voor ons doel volstaande.
"Voor ongeveer een jaar geleden", zegt de Heer VERWIJS,
zond mij Dr. c. R. HERMANS dit stuk toe, dat in zijne
Geschiedenis der Rederijkers in Noordbrabant is opgenomen.
De tekst was reeds afgedrukt, doch nogmaals op het handschrift
gecollationeerd en daardoor althans eenige bedorven
plaatsen verbeterd. Daarmede was echter de zaak nog niet
in orde, want "de afschrijver schijnt op verschillende plaatsen
den dichter niet te hebben verstaan; althans er zijn een
menigte Ilinstorende schrijffouten in, die niet dan bij gissing
kunnen verbeterd worden", zegt Dr. HERMANS 2), die mij
verzocht te beproeven of hier en daar ook de duistere tekst
verstaanbaar kon worden gemaakt.
Ik nam het Mirakelspel onderhanden, doch veelvuldige
1) Verschenen bij HUGO SURINGAR, Ie Lecu'Aarden. Pr-ijs ll.10.
2) Geschiedenis del' Rederijkers in Nooldbrabant, 2e sluk, bI. 95.
99
andere bezigheden deden het wel wat lang rusten; en toen ik
eindelijk mijne aanmerkingen en verbeteringen opzond, was
het te laat. De Geschiedenis der Rederijkers zag het licht,
en daarin het Mirakelspel, zooals het daar reilde en zeilde.
Met groote ingenomenheid had ik met dit tot nu toe geheel
onbekend overblijfsel van ous Middennederlandsch tooneel
kennis gemaakt. en hoe meer ik er in meende te slagen
den tekst te zui veren en verstaan baar te maken, des te meer
betreurde ik het niet alleen, dat het eene plaats had gekregen
in de Werken van een Provinciaal Genootschap, en daardoor
slechts voor weinigen toegankelijk zoude zijn, maar ook
dat de zeer bedorvene en hier en daar geheel onverstaanbare
tekst menigen lezer de waarde van het stuk niet zoude
doen gevoelen. Ik had mijnen patient lief gekregen, waarmede
ik zoolang had omgedocterd, en groot was mijne teleurstelling,
toen ik vernam, dat de zieke, vóór geheel
hersteld te zijn, de wijde wereld was ingezonden. Daarom
besloot ik eene afzonderlijke uitgave te bezorgen, die zou
kunnen strekken om het spel meer algemeen bekend te
maken. Ten einde het verschil der lezingen in de uitgave
van Dr. HERMANS en de mijne te doen zien, is de lijst
achter den tekst gedrukt, ook om ieder in staat te stellen
betere te vinden, en door scherpzinniger emendaties menige
plaats, die mij nog niet recht naar den zin is, door vergelijking
met diens tekst te herstellen."
Wij mogen er ons dus van verzekerd houden, dat we
aan het verlangen van Dr. VERWIJS voldoen, wanneer wij
de bedenkingen openbaar maken, welke bij de gezette lezing
en overweging van het Mirakelspel bij ons oprezen. We
onderwerpen die in de eerste plaats aan het oordeel van den
hooggeacht en Schrijver zei ven , en verder aan dat van allen,
die met ons hunne pogingen willen aanwenden om tot eene
betere lezing van enkele verzen, of tot eene juiste verklaring
van enkele duistere woorden te geraken, en die daardoor
hunne belangstelling wenschen te toon en in den verdienstelijken
arbeid van den Heer VERWIJS.
7*
100
Steen - Sceen ?
In vers 694-698 (bladz 4:3) zegt de Eerste heiden o. a.:
Haelt here Wouter van Kersbeke hiel',
Ende synen knape; eenich van tween
Sal als heden van den lyve st een.
Al waren sy noch quader ende t,~ontter,
Sy sullen sterven.
In de Woordenlij8t vinden we (bladz. 104): »Steen, W.w.
staan. - 8teen van den live, 696, van het leven scheiden,
sterven." - Maar uit dit laatste van het leven 8cheiden blijkt,
dunkt ons, als van zelf, dat we lezen moeten
eenich van tween
Sal als heden van den lyve sceen.
Sceen is eene samentrekking van 8ceeden, d. i. scheiden.
Nog h •. en ten dage hoort men in Zeeuwsch-Vlaanderens
westelijk deel, en ongetwijfeld ook nog wel in andere streken
van ons Vaderland , onder den boerenstand vooral,
8eheén, met scherplange ee, voor 8eheeden = scheiden. Op
gelijke wijze ontstond het samengetrokkene verleen, d. i.
verleeden, lee d doe n, hetwelk eerst, door gewone versmelting
del' d, tot verleeë'n werd, dat men nog wel eene
enkele maal hoort, en waaruit later verlee1t ontstond, dat
we o. a. ook in vs. 420 van ons Mirakelspel aantreffen.
Ware steen = staan in vs. 696 het bedoelde woord, dan
gelooven wij, dat de e zachtlang zou zijn en we betwijfelen
het, of de dichter 8teen wel had laten rijmen op twem.
Stouw ene - Scouwene ?
Scat - Stat?
Van vs. 925 tot 934 vinden we een gedeelte van eene
samenspraak tusschen de duivels Belet van rluegnden en Sondien
beCOre16.
't Luidt als volgt:
Belel.
Ic ben in vare;
101
Blijft dit Sacrament staende lange,
Tsal ons al bederven.
Sondiclt.
N eent, helssche slanghe,
Ghij wetet wel, wat stady ende snatert?
Ter Nyeuwervaert eest al verwatert,
Daer en can nyemant te voet geraken;
Tes daer sorgelijck.
Belet.
Dat sijn goey sak en ,
Om tvolc te st 0 uwe n e ende doen die s cat
Te besoeckene.
Sondich.
Tesser soe nat,
Dat de kercke te sincken begint.
Bedriegen we ons niet, dan schuilt er in vs. 932 meer
dan ééne fout. Voor stoztwene zouden we met Dr. HERMANS
willen lezen scouwene; ook zouden we aan stat de voorkeur
geven boven scat. Wat toch leer en we uit de samenspraak
der duivels? Dit: Belet 1Jan deugden is in vare, vreest,
dat, Z00 het sacrament, de wonderbaar ontdekte en wonderen
doende hostie, nog lang in de kerk van de Nieuwervaart
blijft staan, het hen geheel bederven, ongelukkig
maken zal. Zondig bekoren vreest dit laatste niet. Neen,
zegt hij, helsche slang! wat staat gij te snateren! Gij weet
wel, dat te Nieuwervaart alles onder water staat. Niemand
kan er te voet geraken. 't Is er gevaarlijk. Daarop antwoordt
B. v. d., naar onze opvatting: Dat zijn goede zaken
om het volk het bezoek van die plaats (die stat) te doen
schuwen (sco1~wene): om de geloovigen terug te houden van
het bezoeken van 't sacrament. En dit is het juist. wat Z. b.
bedoelt. Die waterrijkdom was zijn werk. Reeds vroeger
heeft hij tot zijn makker gezegd (vs. 337-340):
'Wy sullen noch maken onghewedere,
Om de kercke te worpen nedere,
Ende tlant hier verdrincken al om me,
102
Op datter niemant by en come,
Om eer ende reverencie te bewysen.
En dat hij zijn doel bereikt heeft, blijkt wel daaruit, dat
men het sacrament juist daarom (tot grooten spijt van de duivels,
die deerlijk buiten den waard gerekend hadden) later naar
Breda overbracht. Men zie ten overvloede vers 1052 tot 54,
1117 tot 1120,1197 tot 1201, vs. 64 en65 van de Eerste Prologhe,
vs. 50 tot 54 (bI. 78), waar wij o. a. lezen, dat de Nieuwervaart
vergaan is door de stuurhede des waters; dat er
veel pelgrims door tempeest kwamen in rouwe; dat er bijna
niemand bij het sacrament kon geraken; dat de kerk waar
't in rustte, vuil lag en nat; enz.
In de Woordenlijst zegt Dr. VERWIJS: Stouwen, w.w. 932,
st uwe n, a a n zet t e 11, 0 P wek ken. Dat deze beteekenis
hier echter niet gelden kan, blijkt, dunkt ons, uit het
bovenstaande allerklaarst. Het volk werd immers door den
verwaterden, drassen grond niet opgewekt om de plaats te
bezoeken; integendeel, het werd er door afgeschrikt en teruggehouden.
Dáárom zonden we in plaats van stouwene
(stl&Wen) willen lezen scouwene (schuwe1t).
Wanneer we aan stat (plaats) de voorkeur geven boven
scat, geschiedt dit niet alleen daarom, wijl dat woord hier
kwalijk voegt in den mond van een duivel, maar vooral,
omdat hier de pI a a t s. waal' de hostie vereerd werd, op den
voorgrond treedt. Stat komt meermalen in het Mirakelspel
voor. Ook is het van 't vrouw. geslacht, terwijl scat mam1-
is: men zou dus in allen gevalIe moeten lezen dien scat.
Is men het omtrent de voorgestelde wijzigingen met ons
eens, dan zal vs. 932 natuurlijk anders moeten gelezen
worden. Wellicht is 't voldoende, het voegwoord ende daarin
te schrappen.
Bottecroes.
vVanneer we het Mirakelspel aandachtig lezen, dan zien
we, dat de duivel Zondig bekoren veel slimmer en werkzamer
is dan zijn makker Belet vart deugden. Hij toch roept
103
dezen meermalen als uit zijn nest, wekt hem op, licht hem
in Geen wonder dan, dat hij hem o. a. lui vadaard noemt
(vs. 1303) en vuil slapere (vs. 1034), en hem den naam geeft
van bottecroes (vs. 1328). De Heer V. gist, dat dit scheld·
woord misschien samengesteld is uit botten, bij KILlAAN =
stooten, en croes, die met de drinkkroes aanstoot, drinkebroer;
of van botten, bij KIL. fraudulenter extrudere aleas, valsch
spelen; dus die met den dobbelkroes bot, valsche speler. -
Wij vonden het woord bottecroes in Le grand dictionaire Prançoia-
Ftarnen enz., ten jare 1618 bij JEAN WAESBElmUE te
Rotterdam uitgegeven. Daarin staat Bottekroes , ziet Botmuyle;
en op dit laatste vindt men Botmuyle I Bottekroes , L 0 u r d a ut,
S t 0 li de, S a n sen ten d e men t 0 u S ç a v 0 ir. Er is
dus geen twijfel aan. of het eerste lid der samenstelling is
het bijv.n. óot = plo m p, dom J dat we ook aantreffen in
botmuil, botterik, botoor en botaard. Wat kan nu de beteenis
van kroes zijn?
Slepere - Slapere ?
Vuyl slepere, zoo noemt Z. B. zijn kameraad B. v. d. in
eene samenspraak, waarvan we alleen het volgende (vs. 1032
tot 37) mededeelen.
Sondich becoren.
Dn, ghy schuympepere.
Belet van deugden.
Du , noertsch drol.
Sondich.
Du, vnyl slepere.
Belet.
Du, leelic swert mol.
Sondich.
Ligdy noch in uwen sol?
Belet.
Neen ic. ravenjonck.
De Heer VERWIJS zegt in zijne Woordenlijst : • Stepel'e ,
znw. m. 1034, misschien: sleepvoet, bij KIL. ateypvoet, slel/per
104
enz. Of misschien vu:;lslepel'e I" -' Wij gelooven, dat 8le~
pel'e, wellicht alleen om des rijms wille, hier staat voor
slapere.
Vandaar de vraag van Z. B.: • Ligt gij nog in uw poel,
in uw nest?" - Het schijnt B. v. d. eigen geweest te zijn,
lang in zijn nest te liggen. Tot tweemaal toe hooren wij
toch Z. B. hem op eene andere plaats (vs. 2 en 8)
vragen:
Ligdy noch al in uwen nest ende lolt?
en hem vermanen (vs. 5) om er uit te komen. En beteekent
lollen hier niet slapen? Bij VAN W AESBERGUE vind ik
ten minste Lollebanc = Slaepbanc. Mij dunkt, B. v. d,
mocht te recht een 8laper genaamd worden.
Juiste punctuatie?
In vs. 9 tot 11 zegt Zondig beKoren tot Belet van deugde1t :
Wy worden gheplattebolt.
Van Lucifer cornet, soe iet sca tte ,
Alst zaIl, dat duchtick.
Dit zouden we aldus willen lezen:
W y worden gheplattebolt
Van Lucifer, cornet, soe ict scatte
Alst zaIl; dat duchtick.
Deze regelen beteekenen : Wij zullen geplattebold word ell
van Lucifer: Lucifer zal ons den bol (het hoofd) plat slaan,
komt het (geschiedt), zooals ik schat (wat ik oordeel, denk),
dat het [komen, geschieden] zal. Dat ducht ik. - Wat
denkt Z. B., dat er geschieden zal? -- Dat er een ding
zal gevonden worden, dat verloren is (vs. 14): de hostie
namelijk in het veen bij de Nieuwervaart : en dit
vreest hij; want dan staat. beiden Lucifel's geduchte toorn
te wachten.
Lucifer zal ons die leden breken,
Wort gevonden dat heilich Sacrament,
zegt hij o. a. (vs. 35 en 36). En geen wonder! Hij bekent
(vs. 46 tot 49):
105
Ic ben oerspronck dat daer leit,
Als Sondich Becoren, hoe ic nochtan
Daer niet ghehouden en can.
Moet men in vs. 48 niet iet lezen voor ie?
Traken.
De volgende verzen (324 tot 29) behooren tot eene samenspraak
tusschen de twee duivelen.
Sondich.
W y, duvelen, sullen ons wel wreken
Aen de menschen in steden ende dorpen.
Belet.
Dat wy uuten hemel waren geworpen,
Dat sullen sy noch zwaerlyck betalen.
Sondich.
Wy sullen noch zielen met cr a vel e n halen.
Belet.
Wy sullen noch al ons ketels vullen.
Met het blootleggen van deze en soortgelijke echt duivelsche
voornemens geven de duivels lucht aan hun spijt over
het vinden der hostie. Naar de hel durven ze niet terug;
want ze vreezen Lucifers geduchten toorn. In de wereld
willen ze derhalve blijven; maar daar zullen ze dan ook
zooveel kwaad brouwen als hun slechts mogelijk is, en
zooveel zieltjes buit maken, dat al de ketels gevuld zijn,
waarin deze in de hel gekookt worden, en dat alles in de
hoop, Lucifer daarmee te paaien (vs. 598).
Volgens de lezing van Dr. HERi\IANS luidt vs. 328:
W y sullen noch zielen met tra ken halen.
Dr. VERWIJS teekent hierbij aan (bI. 85): "Het Hs. schijnt
emkert te hebben, althans de aanteekening [bij Dr. HERMANS]
bI. 341 zegt: » traleen , misschien craleen : schepen." - Er
zal wel crm;' Zen staan. Bij KIL. is kraecke = 1carraeeke, circerus,
navis majoris generis , van het Spaansche caraca.
Doch in 1500 was het woord in die beteekenis zeker nog
niet bij ons bekend, en werd het eerst later bij onze aan106
raking met Spanjaard en Portugees overgenomen. Men leze:
cravelen, cL i. vorken, juist het keukengereedschap der duivels.
Zie vanden Levene on8 Heren, vs. 4019, waar van de
hel wordt gezegd:
Daer sijn fornaeyse, gloeyende heet,
Langhe, diepe, wijt ende breet,
Daer staen die duvele emmer gereet,
Ende worpen die zielen in dat heet,
Daer haer die siele pijnt tonsculelle;
Dan beghennen die duvele tulene
Ende hebben cravelm vele gereet,
Vaste, sware, gloeiende heet,
Ende houden die caitivighe sielen.
Tot zoover Dr. VERWIJS. Wij moeten al dadelijk de opmerking
maken, dat het ons heel waarschijnlijk voorkomt,
dat het woord haale in 1500 bij ons bekend was. Immers
dreven reeds in het midden der 13e eeuw Spanjaarden en
Portugeezen een belangrijken handel met Vlaanderen, bezochten
hunne vaartuigen den Zwinboezem en werden hunne
koopwaren te Sluis vertold. Dáár ontmoetten zij kooplieden
en zeevarenden uit alle oorden van ons Vaderland en hoe
licht kan door dezen de scheepsnaam bekend geraakt en
voortgeplant zijn. Daartoe was twee en eene halve eeuw
meer dan voldoende. Vindt men dus in het Hs. craken,
zoo hebben we, dunkt ons, geene vrijheid, die lezing om
de door den Heer V. gemaakte bedenking te verwerpen.
Maar, zoo we Dr. HERMANS' aanteekening wèl vatten, dan
staat er in het Hs. tralem, en heeft hij er alleen cl'aleen
nevens geplaatst, omdat traleen hem vreemd was. Daarom
gelooven wij ook, eerst dan eene andere lezing te mogen
aannemen, wanneer het uitgemaakt is, dat traken een geheel
onbekend woord is, of wanneer de beteekenis er van
in vs. 328 geen dragelijken of aannemelijken zin oplevert .•
Is troleen in het Middelnederlandsch bekend? Wij gelooven
ja. Zou het niet hetzelfde zijn als daleer, waaruit door
metathesis dralce werd, hetzelfde als het Ond-Fransche talm:,
107
dat tiental beteekent ? Door den invloed der scherpe t van
het onmiddellijk voorafgaande met ging dtake tot trake over
en zoo beteekent dan wellicht de versregel
W y sullen noch sielen met traken halen
zooveel als: Wij zullen nog zielen met tientallen halen;
niet ziel voor ziel, niet ééne ziel, maar bij tienen zullen we
ze vergaderen, en zóó zullen we al onze ketels kunnen vullen.
Veel zielen te winnen, dat was het doel der duivels.
Daarom zegt Belet van deugden (vs. 591 en 92):
Hoe sullen wijt maken,
Dat wy vee I zie I e n mochten crygen?
en antwoordt hem Zondig bekoren (vs. 595 tot 98):
De kerstenen zullen ga en vechten
Teghen die heidene, bij den rebben,
Daer sullen wy zie I en met hoop e n hebben,
Om Lucifer daier met te paeyene.
Ziedaar dan ook, waarom wij meenen, dat we in tt'aken
een woord moeten hebben, dat eene zekere hoeveelheül, of
eene menigte beteekent. Cravelen, dit is onloochenbaar, behoorden
tot het keukengereedschap der hel; doch dáár bevonden
de duivels zich nu niet: ze waren in de wereld,
en het komt mij hoogst twijfelachtig voor, of ze daar hunne
cravelert wel bij zich hadden. En dan, waartoe dienden
deze krauweeten of driespitsige gaffels.? Om de ellendige zielen
in den ketel te houden, gelijk ons de meegedeelde aanhaling
leert. Dat dit noodig was, blijkt ook uit ons Mirakelspel;
want Zortdig bekoren beroemt er zich op (vs. 837 tot 840),
dat hij en zijn makker den grootsten ketel zoo gevuld
hadden, dat er twintig zielen aan de ooren waren blijven
hangen en bijkans duizend aan het hengsel. Eene
verzoening met Lucifer was de vrucht geweest van dezen
rijken oogst.
Wil men bij traken aan een werktuig denken, dan verdient
rake == har k, rijf, wellicht de aandacht, dat dan
door den invloed der t van met, bij eene snelle uitspraak
tot tra ken werd.
108
Ten slotte. Wij gelooven, dat Z. B. in vs. 328 niet
te kennen wil geven hoe hij en zijn makker de zielen halen
zullen of waarmede zij ze halen zullen; maar dat zij er velf!
halen zullen. Daarom geven we aan lra1cen de voorkeur
boven cravelen. Staat er echter in het Hs. cra1cen, dan zullen
we aan 1craken == cara1Jelert == carvelen == cravelen moeten
denken en de beteekenis van vs. 328 zal dan zijn, dat ze
de zielen met kraken vol, met heele scheepsladingen halen
zouden. Dat komt ons echter wel wat kras voor.
Minklyc.
De volgende verzen worden den Prochiaan, d. i. den
geestelijke van de Nieuwervaart in den mond gelegd, terwijl
hij zich gereed maakt om het gevondene sacrament naar
zijne kerk te dragen (vs. 235 tot 241):
Dus heffict op sonder versaghen ,
Ende saelt in ons kercke draghen
Ter Nieuwervaert, opdat men daer
Eeren ende loven mach hier naer.
Ik hoop min k I ij c noch wesen sal
BIynde, cropele, siecke ende genesen all,
Diet aenroepen met caritaten.
Dl'. VERWIJS teekent hierbij (bI. 84) aan: »Vers 239.
In Dr. HERMANS' uitgave leest men:
rck hoop minklijk noch wesen sal,
Blynde, cropelen, siecken genesen salI.
\VU hebben niet geaarze.ld door eene kleine wijziging den
zin te verbeteren. Deze is: » Ik hoop dat er menige blinde,
kreu pele en zieke wezen zal en geheel genezen." - Zou
dat waarlijk de zin zijn? Wij kunnen 't moeilijk gelooven.
't Komt ons voor dat, zoo de woorden van den Prochiaan
iets beteekenen zullen. daarin de hoop moet liggen opgesloten,
niet dat er blinden, kreupelen en zieken zijn zullen en
genezen zullen, maar dat de wonderbaar ontdekte hostie.
die hier op den voorgrond staat, dezen ongelukkigen goedgunstig
zal zijn, hun tot zegen zal verstrekken en dat zij
109
allen zal genezen, die haar aanroepen onder het offeren
van liefdegaven. Daarom zouden we vs. 239 tot 241 aldus
willen lezen:
Ick hoop dat minlyc noch wesen sal
Blynden, cropelen, siecken, ende ghenesen all,
Diet aenroepen met caritaten.
Dat is: Ik hoop, dat het [het Sacrament namelijk] nog
minlijk [goedgunstig] wezen zal blinden, kreupelen, zieken,
en genezen geheel, die 't aanroepen met liefdegiften. -
Dat de hoop van den geestelijke vervuld is, leert ons het
spel op meel' dan ééne plaats.
In de Woordenlijst lezen we »Minklijc, vnw. 239, men
i g een, van mingen , miscere; dus gemengd, verscheiden,
meer dart éért." - Wij zouden er vs. 239 liever minlijc
voor lezen, een woord, dat verscheidene malen in het spel
voorkomt.
Pase.
Also men tvleesch capt op een bret,
Soe sullen wy u cappen , kettyven.
Zoo spreekt (vs. 626 en 27) een Heiden in den strijd tot
Heer WOUTER VAN KERSBEKK Dr. VERWIJS teekent bij vs.
627 (bI. l)(î) het volgende aan: I' In Dr. HERMANS' uitgave
vindt men:
Also men tvleesch capt op een pa8e,
en III de aanteekening »onzekere lezing." Ook hier moet
een rijmwoord op een der andere regels gevonden worden,
daar vs. 623, 625, 626 en 628 op elkaar rijmen, en evenzoo
vs. 624, 628, fi30 en 631. Vermoedelijk is hier een rijmwoord
op et noodig, en hebben wij dan ook niet geaarzeld
voor pa8e te lezen: bret. De vorm bret voor bord komt
ook in de Teuthonista voor: » hack-bret, dail' men speelt.
Ambulla." - Wïj zijn 't volkomen met Dl'. VERWIJS eens,
dat vs. 62ti met een rijmwoord op et sluiten moet en dat
bret daar zeer goed dienen kan. Maar, vragen wij, hoe
zou men bij eenige mogelijkheid pase knUllen lezen, als er
110
bret stond? Daartoe verschillen immers de Jettervormen van
pa8e en bret al te veel? - Wij wagen 't daarom eene gissing
te opperen, die we geven voor 't geen zij is. Kan
er ook gestaan hebben pa8et?
In het Oud-Fransch beteekent pa88et niet alleen voetbank,
maar ook, in 't meervoud: winkelplanken voor de koopwaren.
Kan het in vs. 626 ook !Jlee8chbank, winkelplank , of iets
soortgelijks moeten beteekenen ? -
Ten slotte vragen we: Kent iemand der lezers van den
11aalgid,~ 't Middelnederlandsche woord pae8bert? Zoo ja,
wat is er de beteekenis van?
Hem dueresteken.
In vers 759 zegt de derde Heiden tot Heer WOUTER VAN
KERSBEKES knecht, die zijn leven in de vlammen eindigen moet:
Gaet, steect u duere!
nadat de eerste Heiden geroepen heeft: Te viere! Te viere!
en de tweede Heiden den armen knecht, die niet veel haast
maakt, heeft toegevoegd:
Rasch, wilt u spoeden.
Dr. VERWIJS vraagt in zijne 'Voordenlijst : Hem duere,
yteken - .~ 'P 0 e d mak e It? Wij gelooven, dat het beteekent
zich wegmaleen , waarin natuurlijk het denkbeeld van 8poedligt
opgesloten. Steect u deure bet. dan: Pak je voort! - In
Zeeuwsch-Vlaanderens westelijk deel gebruikt men nog het
werkw. opsleken en hem (zich) opsteken, in nagenoeg gelijken
zin. H?f 8tak het op beteekent daar Hij ging heen, maakte
zich weg, en Steek je op, ongetwijfeld nauw verwant aan
Steek je door: Pak je weg, maak je voort! - ])ueTe heeft
o. i. in deure8teken dezelfde beteekenis als in due1'e'IJlieghen
(vs. 938) en in het vroegere duergaan = weggaan, heengaan,
dat o. a. in W est-Vlaanderen nog dagelijks gehoord
wordt.
Gecocht -- Gerocht?
Heel' WOUTEI{ VAN KEl{SBEK~~ is v('rool'ileeld on; verbrand
111
te worden. Hij moet er met ;lijn knecht om loten, wie van
beiden het eerst sterven zal. Hij roept (vs. 7:22-749) het
Heilig Sacrament van de Nieuwervaart om hulp aan, dat -
de hoop van den Prochiaan (zie vs. 239-241) was schitterend
vervuld - den kreupele had doen gaan, den blinde
had doen zien, den doove had doen hooren, den stomme had
doen spreken en honderd andere gebreken den menschen met
gracien [minlijk] had afgenomen (vs. 731--735), en zie - hij
trekt de witte boon, zijn knecht de zwarte. Deze lijdt den
marteldood in de vlammen en WOUTER VAN KERSBEKE zal
in de gevangenis den volgenden dag verbeiden, om alsdan
het lot van zijn knecht te ondergaan. Andermaal roept hij
't H. S. om bewaring en behoeding aan (vs. 79H- 804,
823-830) en, niet te vergeefs. In een gesprek tusschen
de twee duivels toch, waarin Zondig bekoren o. a. de mirakelen
opleest, die het Sacrament in den laatsten tijd gedaan
heeft, zegt hij (vs, 910-912):
Ende hoirt ghy, viant,
Heer WOUTBR is oic ontgaen den brandt,
Ende uut den prisoene oic ge coc h t.
fJelet van deugden vraagt:
Heeften de duvel daer uut gebrocht,
Ende den kercker was alsoe sterà '!
Waarop Zondig bekoren antwoordt:
Tes al te mael tSacraments werck:
Theeft al meel' gevangen gehulpen.
Zouden we nu (vs. 912) voor gecocht niet moeten lezen
gerocht, d. i. ge1"aakt.? Van koopen uit den prisoene, van
1"antsoen ,qeven, zal hier wel geen sprake kunnen zijn. Heer
WOUTER had den Heidenen dit vroeger te vergeefs gevraagd
(vs. 704 en 5). Hij verklaart dan ook later aan den Pro.
chiaan van de Nieuwervaart (vs. 956-964, 1006-1010):
Heer prochiaen here, by uwen consente
Begheric te siene met minnen groot
De vorme van desen Sacramente,
Dat mi verlost heeft van der doot.
112
Loff, Sacrament vol alder virtuten,
Die mi beschermt hebt van den brandt,
Van der dood verlost ende u u t cl er m ut e n
[d. i. uit den kerker],
Ende de witte boone verkeerdet in de handt.
Wij moeten hier dus, dunkt ons, aan eene wonderbare verlossing
uit den st e r ken k er k e r denken, al wordt de wijze waarop
ze geschied is, ons in het Mirakelspel niet medegedeeld. Daarom
geven we de voorkeur aan gerocht boven gecocht. Ook in de
eerste prologhe wordt (vs. 41 en 42) gezegd, dat Heer WOUTEH
Int vier hadt moeten doen zynen endt,
En had hem niet verlost dit Sacrament,
en dus niet zijn geld of de bedongen losprijs.
Ghelven - Ghedelven?
Vers 284 en 285 lezen we:
Van desen g hel ven
Muegen wy God wel euwich looven.
Dit zijn de woorden van JAN BAUTOEN, die bij het graven
in d!;H1 moer de hostie had ontdekt. Zou ghelven geene
schrijffout wezen voor ghedelven? In het spel vindt men
zoowel delven als gra1Jen. (Zie vs. 21 van de eerste prologhe
en vs. 54 van het spel.) 't Komt ons voor, dat de bovenaangehaalde
woorden, zoo men galeiven voor ghelven leest,
uitnemend passen in den mond van den vinder-delver.
Dr. VERWIJS geeft in zijne Woordenlijst van ghelve de
volgende verklaring: »Ghelve, znw. m. 284, vreugde. roem,
Mhd. giiife, glans, pracht; AS. gUp, roem, praal. Zie BENECKE,
MM. Wtb. I, 518; ETTMÜLLER ,Lex. Anglosax. 425."
(Jhedelve komt nog eens in het Mirakelspel voor, (vs. 1075)
waar B. IJ, d. tot Z. B. zegt:
Nu vlieghen wy wech met desen ghedelve.
Wat beteekent ghedelve hier? Wij bekennen gaarne, dat
we 't niet weten.
Ook Dr. VERWIJS verklaart het slechts gissenderwijs. Hij
zegt: " Gedr?lf, znw. o. 107fi, misschien optle~f.~el, en dus hier:
113
het opgedolven sacrament. aerleif komt in de beteekenis van
graf~ kuit, voor in CLIGNETTS Rijdr. 345."
We moeten, ten slotte, den lezer opmerkzaam maken op
de overeenkomst, welke er bestaat tusschen de verzen 69,
362, 938 en 1075. Wij plaatsen ze hier onder elkander:
Vlieghen wy wech sonder dralen.
Nu vlieghen wy by hem sonder toeven.
Nu vlieghen wy dure.
Nu vlieghen wy wech met desen ghedelve.
In het Mirakelspel staat (vs. 932): Nu vlieghen dure. Dr.
VERWIJS teekent hierbij aan (bI. 88): 11 Misschien te lezen:
Nu vlieghen wi dure." Onzes inziens blijkt uit de vergelijking
der bovenstaande regels allerklaarst , dat Dr. VERWIJS
zeer juist heeft gegist. Maar deze vergelijking doet ons ook
de vraag opperen, of we vs. 1075 soms aldus zouden moeten
lezen:
Nu vlieghen wy wech met desen, ghedelve!
Met desen == terstond, komt in beteekenis zeer wel met
sonder dralen, sonder toeven overeen, en zoo wordt de overeenkomst
tusschen de meegedeelde versregels nog treffender.
Gherlelve kan dan Of een vreemde basterdvloek zijn, àf een
van de vele liefelijke namen, waarmede Z. B. en B. v. d.
elkander betitelden.
Betere constructie?
In vers 438-440 betwisten de twee duivels elkander het
bezit van de ziel van MACHARlUS, een advocaat, die afgevaardigd
is om te onderzoeken, of de gevondene hostie wel
eene echte is, en die zich daarbij vreeselijk aan het sacrament
bezondigt. Aldus spreken ze:
Jaarg. IX.
Sondich.
Ic sal sin ziele hebben.
Belet.
Neen, ie salse
Selve hebben, duvele.
8
114
Sondick.
Neen, ghy en sult.
Belet.
Ic sal hebben al, dn best verduit.
Zou men dezen laatsten regel niet aldus moeten lezen:
Ic salse hebben, al best du verduit..
Wellicht ook is 't voldoende voor Ic sal te lezen Ic
salse.
Schrijf- en drukfouten?
In vers 1155 en 1156 lezen we:
Ghy weet wel, hoe hy v 0 i r, MACHARYS)
iliet der proeven.
Voir is voor. Dit geeft hier echter geen goeden zin. Men
moet dus ongetwijfeld lezen voer. Kan de beteekenis der
versregels ook zijn: Gij weet wel hoe MACHARIUS met het
onderzoeken van het sacrament voer. hoe hij deed, handelde,
te werk ging?
Vs. 449-452 zegt MACHARIUS:
Nu, here prochiaen, ghi hebt wel gehoert)
Hoe mi van den prelaten is bevolen,
Tsacrament te pl'oevene rechte voert,
Op dat ter tvolc niet en soude dolen.
Moet men hier niet in lezen voor en?
Moet men vs. 'f 5 voor ymmere niet lezen ymmers? Zie vs. 77.
En vs. 781 My er, roe c t voor My ert ra eet.P
Vs. 1141 staat Ats blijkbaar voor Al,
En vs. 800 bescerment voor be.w;rmet.
Sluis, 23 Nov. 1867. J. H. VAN DALE.
UI1'LEGGING VAN VONDEL.
Proeve 'Jan A.anteekeningen op de .Treurspelen Va1t VONDEL,
rnee8t naar aanleiding der uitgave !lan » rondel8 Werken,
in verband gebmcht met zijn leven, door Mr .• T. van Len-
1&ep," door Mr. s. J. E. RAU. Te Leiden bij J. K. Steenhoft
1867.
Wij hebben dit boekske met bijzonder veel genoegen gelezen,
en bevelen het ieder, die VONDEL'S treurspelen bestudeert,
ten sterkste aan. Bijna uit iedere bladzijde blijkt,
dat de schrijver een man is, doorkneed in de klassische
letterkunde, gevoelig voor dichterlijk schoon en met eene
ruime mate van scherpzinnigheid bedeeld. Wilden we dit
met voorbeelden staven, we zonden het grootste gedeelte
van het verdienstelijke werkje moeten uitschrijven. Wie in
de poëzij van onzen hoofddichter belang stelt. koope het
voor den geringen prijs, waarvoor het verkrijgbaar is. V raagt
men ons nu, of we niets aangetroffen hebben, waarop eenige
aanmerking te maken v iel, wel te verstaan met betrekking
tot onze taal, waaraan hoofdzakelijk dit Tijdschrift zich toewijdt;
zoo antwoorden wij rondborstig, dat ons wel op enkele
plaatsen in dit opzigt het een en ander is voorgekomen,
hetwelk we in het belang der wetenschap gaarne aan het
oordeel der bevoegden onderwerpen; maar, dat, indien zelfs
wij juist gezien hebben, de ontdekte feilen, waarvan toch
~*
116
nooit eenig menschelijk werk geheel vrij is, ruimschoots opgewogen
worden door het zeer vele goede en wel begrepene,
dat er den grootsten inhoud van uitmaakt.
Zie hier, wat bij de lezing door ons is aangeteekend; en,
daar niemand afkeeriger kan zijn dan wij van die laatdunkendheid,
tHe uit de hoogte spreekt en deugdelijk bewijs
schuldig blijft, zoo hebben we ons best gedaan om niets te
zeggen zonder de redenen er bij te voegen, die het, naar
onze bescheiden meening, voldoende staven.
PASCHA, vs. 2.
Golft hier om dit gheberght mijn wit-ghewolde zee.
Mr. RAU (bI. 3) meent dat VONDEL wel zou kunnen geschreven
hebben IJ wit-ghewoelde ," zoo als in de oude uitgave
staat, maar door Mr. VAN LENNEP voor een drukfout is
aangezien. We achten, dat de heer v. L. volkomen gelijk
heeft. ..Eene zee, die wit gewoeld wordt," is eene onge"
hoorde uitdrukking. N ergens bij VONDEL komt er ie,.; voor,
dat zelfs er maar na zweemt: daarentegen is witgewold taalkundig
goed en ook elders door VONDEL gebezigd. Zie
Helden Gode8 (uitg. v. 1620), bI. 7, v. 4, en Warande der
dieren, XXIII, v. 1 en LXIII, v. 2.
PASCHA, vs. 739 en volg.
Indien men voor' I) bespreet" leest IJ bespreên," dan verdwijnt
hier alle moeijelijkheid. Immers even goed als belcleeden,
beneden, enz. tot belcleen. beneen enz., laat zich be-
8preeder~ tot be8preén zamentrekken. Waarom zou men dan
veronderstellen, dat, liever dan dit gebruik te volgen, VONDEL
zou verkozen hebben achter een substantief in het méerv.
het verbum in het enkel\'. te stellen? De redenen, die den
heer RAU noopten op bI. 115 in vs. 491 van den Noah, in
de plaats van dompele, te lezen domplen, bevalen hem hier
»bespreên" aan.
PASCHA, vs. 1286.
En voor dien scepter eel van dynen gheyt8chen ram
De kromme hoornen grijpt -
Hetgeen de heer VAN LENNEP omtrent dezen gheytschen
117
ram zegt, blijkt den heer RAU (0. i. te regt) niet bevredigd
te hebben. Dr. VAN VLOTEN heeft de uitdrukking, gelijk
meermalen moeijelijke woorden, onaangeroerd gelaten.
Ter wegruiming van alle zwarigheid meent de tweede
genoemde geleerde te moeten aannemen, dat 11 gheylschen
ram" de ware lezing zoude zijn. l) VONDEL (zegt hij bI. 8)
11 heeft, zonder twijfel, niet ,) gheytschen ram" geschreven,
• dat onjuist en belagchelijk is, niet min dan of men van
» een )) schaapsehen bok" sprak." Ondertusschen verdient
het opmerking, dat Mr. RAU ons niet toont, dat VONDEl"
of eenig ander schrijver ooit gheylsch gebruikt heeft, in de
plaats van geil, hetwelk, volgens den uitlegger, dezelfde beteekenis
zou moeten hebben; terwijl het buitendien in het
oog loopt, dat, indien de dichter geiten ram bedoelde,
niets hem belette om dit gebruikelijke woord te bezigen.
'Ve zijn daarom van gedachte, dat de veronderstelling van
den heer RAU, als niet gestaafd, onaannemelijk mag genoemd
worden. Mogen we ons gevoelen zeggen, zoo houden wij
het er voor, dat )) gheytsche ram" best te verdedigen is.
Twee zaken moet men dan voor alles in acht nemen:
1°. dat ram, thans gewoonlijk van het mannetje van het schaap
gezegd, (even als bok) in een meer algemeenen zin genomen
wordt voor het mannetje '/Jan klein vee: gelijk men zien
kan in BILDERDIJK'S Verklarende Geslacht8lijst op het woord RAM.
Van daar dan ook, dat (let wel I) men, b. v. bij KILlAAN leest:
schaeps-bock. Aries. 2°. Vergete men niet, dat het woord geit,
wel in zijne bijzondere beteekenis het vrouwelijke dier aanwijst,
even als kat; maar dat in het algemeen, gelijk men
onder katten ook de katers begrijpt, zoo mede door geiten
vaak de geheele soort verstaan wordt. De woorden geiten~
kudde, geiten-herder toonen dit genoegzaam aan. Vandaar
ook geiten-bok (meermalen voorkomende in den Statenbijbel)
voor het mannetje in het geslacht der geiten.
Bij het woord geit nu een oogenblik stil staande, moeten
we herinneren, dat in onze oude taal (vooral in die van de
X Vlae en den aanvang van de XVIIde eeuw) de adjectievale
118
uitgang SCR veel meer gebruikt werd, dan thans, e1l dikwijls
in den zin van» behoorende tot -, betreffende, aangaande," enr..
Zoo vindt men in de schriften van SPIEGHEL, HEEMSKERCK,
VAN MANDER, MARNIX, DE CASTELEIN, COORNHERT, CATS
en anderen wijfsch, vrollwsch, mansch, bedelaer.~c1t, cocodrilsch, ,
stru?JBch, :wijnsch, peerdsch, enz. en gebruikt men nog ten
huidigen dage kalkoensch.
Op dezelfde wijze nu is geitsch van geit gevormd, om uit
te drukken II wat tot de geiten soort behoort;" en gheytsche
ram beduidt »de ram of het mannetje van de geiten ," even
als door II kalkoenschen haan" het mannetje van het kalkoenengeslacht
wordt aangewezen.
HIERUSALEM VERWOEST, vs. 237 en volg.
Recht als de leeuw (wanneer de jagers op haer luym
Opdondren als hij is omcingeld op het ruym)
Zich vindende benaeuwt, versmaed der winden snorcken,
Werpt voncken uyt 't gezicht. ziet knodsen aen, noch vorcken,
Laet d' achterkiezen zien. bruId met beschuymde muyl,
En stuyft door 't lompe tuygh met eysselijck gehuyl,
Zoo redt zich TITUS oock, -
Dat de heer RAU (bI. 12) geen vrede heeft met de uitlegging
van Mr. VAN LENNEP, die hier aan tuygh de beteeken
is wil hechten van )) 't gemeen, 't botte grauw," enz.
verwondert ons niet, daar toch VONDEL op niet eene eenige
andere plaats het woord in dien zin gebezigd heeft, en het
ook niet blijkt, dat dit ooit door zijn tijdgenooten geschied
is. Maar valt daarom de verandering van tuygh in ruygh,
welke de heer RAU voorstaat, goed te keuren? We meenen
van neen. Bij ons staat vast, dat, zoo lang de tekst van
een oud dichter behouden kan blijven, men dien niet door
een anderen moet trachten te vervangeIl. Zulks voegt o. i.
hier te minder, daar VONDEL wel op eenige plaatsen het
adjektief 1'uygh in den zin van lomp, onbeschaafd, enz. (zoo
als Mr. RAU te regt opmerkt) aangewend heeft; maar we
het nergens bij onr.en hoofddichter, als substantief, in de
beteekenis van» het gemeen, het graauw" gebezigd vinden.
119
De aangehaalde plaats uit Joannes de Boetgezant (II, vs. 496)
weêrspreekt dit niet. Het ruygh besnoeyen is eigenlijk het
in het wild groeijende gestruikte (elders bij VONDEL ruygt
genoemd) besnoeijen. Het wordt wel is waar daar figuurlijk
gebezigd voor den "in het wilde J of in de onwetendheid
opgroeijenden mensch;" doch zulks komt niet te pas bij de
hier behandelde plaats uit het Hierusalem verwoe8t.
Door tuygh wordt buiten twijfel dáár hetzelfde verstaan, wat
VONDEL er op andere plaatsen door aanduidt, t. w. wapentuig.
Zoo zegt hij van HERCULES bij Omphale (zie Gulden Winclcel
Ao. 1622), bI. 26, b, vs. 9:
Ghy slacht ALCMENAE zoon, die -
Wisselt al zijn tuygh, (ö zotte minnegrillelI !)
Voor eenen spinrock , -
Zie mede de Maeghdebl'ieven (A 0. 1642), bI. 55 v. 1.
Treck aen mijn kryghsmans tuygh, -
Naar den indruk, dien VONDEL'S hier behandelde versregel
op ons gemaakt heeft, is de fiere leeuw verontwaardigd,
dat hij met lcnodsen en hooivorken bestreden wordt, en stuift
hij door dit lompe tuig, d. i. dit plompe, zijns niet waardige
wapentuig, met schrikwekkend gebrul. Zelfs hetgeen Mr.
RAU bI. 12 onderaan en bI. 13 kort en krachtig zegt, bevestigt
ons in onze opvatting.
HIERUS\LEM VERWOEST, vs. 740 en volg.
De dochter Sion zegt daar:
Wat wort my bange. ick zwijm. ick sterf. het herte ontzijght.
Staetdochters reickt me ....
De heer VAN VLOTEN heeft dit reiclct onveranderd gelaten.
maar er geene uitlegging van beproefd. Mr. VAN LENNEP
vult den zin aan met de woorden -uw hulp." Mr. RAU
(bI. 13) meent, dat VONDEL geschreven heeft: "Recht me,"
en om dit te staven beroept hij zich op v. 1281 en volg.
van de Gebroeder8. Daar ter plaatse leest men overend rechten:
Koomt, 1'echt dit oude wijf -
Een luttel overertd. -
120
Al die moeite is o. i. niet l1oodig, als men in het oog
houdt, dat in onze oude taal de ei en ee zeer dikwijls met
elkaàr verwisselçl worden, en dat reeeken oudtijds in den zin
van Reparare, reficere, gebruikt werd. Zie KIL. op Reecke •
Reecken, en Reke, Reken.
11 Reickt me" zou dan zooveel beteekenen , als II brengt me
bij ~ helpt me bij, doet mij bekomen!"
HIERUSALEM VERWOEST, vs. 831 en volg.
Ach mijn schaep! ghy bleeft vergeten
En mijn asschen onverzaed:
Oock mijn troost! een wreed soldaet
Mocht u aen zyn lanci speten.
De heer RAU (bI. 14) ZOU)) Och" boven )IOock" verkiezen,
en indien n ûock" bleef staan een comma daarachter
wenschen. Naar het ons voorkomt, wint de zin niet in
kracht door het voorgeslagen )) Och," en wat de comma aanbelangt,
zoo zijn we thans wel gewoon om den vocativus
tusschen twee leesteekens te plaatsen; maar VONDEL deed
het niet, althans dikwijls niet. Zie b. v. in hetzelfde treurspel
vs. 23, 471, 495, 655, 726,1017,1087,1107,1229,
1385, en vele andere plaatsen. Wat eindelijk höt voorstel
van den heer RAU betreft om achter lJ troost" een uitroepingsteeken
te zetten; zoo moeten we opmerken, dat in den
lsten druk van dit stuk: Te Amsteldam, bij DIRCK PIETERSZ.
A o. 1620, welke voor ons ligt, II troost" van een uitroepingsteeken
gevolgd wordt. De dubbelde punt in VAN LENNEP'S
uitgave houden we voor een drukfout.
HIERUSALEM VERWOEST, vs. 1fi28 volgg.
W y Priesterlijcke Reijen
Niet hebben acht ge8tagen
En d' onverwachte plagen,
En 't voorspoock dat ons daeglijcx met verwoesting dreyghde.
Dat de voorgeslagen lezing van Mr. v. LENNEP. veelmin
de taal verminkende tekstverandering van Dr. V. VLOTEN, hier
uiet past, loopt in het oog. Te regt heeft dan ook de heer
121
RAU (bI. 15) als uitgemaakt aangenomen, dat het w.w. achtalaan
te dezer plaatse transitief gebruikt is, gelijk trouwens
reeds in "de Taalgids" van 1864, D. V. bI. 225 was uiteen
gezet, en vervolgens ook aangenomen in de 4e Aflev.
van het Woordenb. der N. Taal, bI. 618, kol. 2. r. 39. -
Jammer is het ondertusschen, dat Mr. RAU (naar 't schijnt)
niet geweten heeft. wat later nog daarover in u de Taalgids"
D. VIn, bI. 193 en volg. is geschreven, waardoor zijne
.Aanteekening die volledigheid mist, welke zij anders zoude
hebben kunnen bezitten. Hij zou, namelijk, dáár gevonden
hebben, dat niet, één enkele maal, SPIEGBEL- alleen, maar
ook COORNHERT en CATS achtalaan als een verbum activum
gebezigd hebben, en dat insgelijks achtnemen transitief bij
oude schrijvers aangetroffen wordt.
BlERUSALEM VERWOEST, vs. 1457.
o wee! 0 wy! 0 wach! -
Terwijl wij de opmerkingen van den heer RAU betrekkelijk
de tnsschenwerpsels in het Grieksche treurspel (zie bI. 18
en 19) op prijs stellen, deelen wij niet in zijn gevoelen, wanneer
hij met den heer VAN LENNEP instemt, als deze aan
den bovenstaanden uitroep den naam van "misselijke tusschenwerpsels"
geeft. Indien ze ten huidigen dage geschre.
ven waren, zouden we dit niet willen betwisten, en den heer
RAU gaarne zeggen laten (gelijk hij doet), dat ze vrij belag
,helijk klinken en buitensporig zijn. Maar al het belagchelijke,
buitensporige en misselijke houdt op, wanneer men
zich herinnert, dat VONDEL deze woorden voor derd'hal ve
eeuw schreef; en dat ze toen en vroeger in volle gebruik
waren. Hetgeen de heeren RAU en VAN LENNEP er zoo onaan·
genaam in aandoet, komt alleen uit ongewoonté van ze thans
te hooren! maar mag geen verwijt aan VONDEL zijn.
Ter sta ving van hetgeen we zeggen, beroepen we ons op
de na volgende schrij vers: VAN GBISTELE, Aeneas (uitg. van
1609), fol. 95, verso, reg. 8 v. 0.; DE CASTEl,EIN, Const
van R!tetoriken (uitg. v. 1555), bI. 173, v. 9, v. o. en bi.
239, v. 7; Het AntWe1p8Cn Liedelcen8boeclc van 1544, bI. 3,
122
v. 12; en wil men nog meer voorbeelden, men sla HUYDECOPER'S
Proeve open, D. Il. bI. 407: men zal ze daar
vinden.
Ten slotte voegen we hierbij, dat VONDEL in de hier behandelde
uitroepen zoo weinig misselijks, belagchelijks en
buitensporigs vond, dat hij niet geaarzeld heeft ze later ook te
gebruiken in zijn Zunghin, v. 1410; in de Elektra, v. 1216;
en in de Her8chepping 1jan Ovidius, B. VIII. v. 737.
HECUBA, vs. 1378.
W' y, Hecu ba, syn eer, wy wy sijn te betreuren:
Wie flucx de seylbre vloot sal van malkandre scheuren.
De heer RAD (bI. 22) meent, dat men hier seylbre vloet
zou behooren te lezen, zoo als in eene uitgave der Hecuba
van veel later dagteekening gedrukt is. J) Het suffix baar
(zegt hij) heeft toch uit zijn aart een passieve beteekenis enz."
N aar onze wijze van zien verkeert de geleerde schrijver
hier in eene dubbele dwaling. VONDEL heeft gewis seylbre
1Jloot geschreven en, uit een taalkundig oogpunt, volle regt
gehad om dit te doen. Reeds de Latijnsche tekst, welke
elassi8 heeft, maakt het meer dan vermoedelijk, dat het woord
1Jloot hem uit de pen vloeide, en wat 8eylbaar aan belaugt ,
zoo verstond hij daardoor niet zeilreê, maar zeildragend of
geschikt om zeil te dragen, waartoe hij ook volkomen ge regtigd
was. Het suffix baar bezit toch niet altoos (gelijk de
heer RAU meent) eene passieve beteekenis. HUYDECOPER,
wien hij met reden hoog waardeert en zelfs den "grooten
HUYDECOPER" noemt, toonde dit reeds aan in zijne Proeve,
D. II. bI. 520-- 522, welke plaats den geachten schrijver
uit het geheugen schijnt gegaan te zijn. )) Baar, (leest men
"daar) wanneer het zich voegt achter Zelfstandige Woorden,
IJ heeft de beteekenis van iJraagende, zelfs in alle die bijZOll"
dere opzigten, waarin lJragen bij ons bekend en gebruikelijk
IJ is: gelijk uit deze woorden is af te nemen; als Vruchtbaar,
• Wonderbaar, Dankbaar, Lastbaar , Dienstbaar, Cijnsbaar,
" Blijkbaar, Nutbaar . Ruchtbaar, - Manbaar, die den man
»draagt, of die bekwaam is den man te dragen: want deze
123
"woorden beduiden niet alleen de daad zelve, maal' ook
)) de bekwaamheid tot de daad."
"Wijders toont HUYDECOPER, dat dan slechts baar in een
lijdenden zin genomen wordt, wanneer het gevoegd is achter
het zaaklijk deel van een werkwoord.
In het woord uitbaat nu, zoo als VONDEL het gebruikt
heeft, is zeil een substantief, waarom dan ook zeilbaar b~i
hem zeitdragend of bekwaam om zeil te dragen beduidt.
Dezelfde beteekenis heeft het in zijne Poëzy (uitg. v. 1644),
bI. 119, r. 2 v. 0., waar hij een schip een seylbaar vlot
noemt, en bI. 142, r. 4 v.o., waar hij diezelfde beteekenis
hecht aan se,ljlbaar hout.
Ook SIX VAN CHANDELIER heeft in zijne Poësy, bI. 56,
r. 8, het woord in dien zin gebezigd, toen hij schreef:
» Wanneer het seylbaar want ontspant."
Ons bestek gedoogt niet thans langer bij baar en zeilbaar
stil te staan: alleen willen wij hiel' nog aanstippen, dat een
paar malen bij later schrijvers zeilbaar met eene passieve
beteekenis ons voorgekomen is. Buiten twijfel hebben deze
het oog gehad op het zakelijk deel van het w. w. zeilen, en
dit, hoewel onzijdig, in den actieven zin van bezeiZet~ opgevat:
doch moge dit al, op dien grond voor eenige verdediging
vatbaar zijn, zeker is het nogtans, dat VONDEl, dit
niet gedaan - maar aan het woord uilbaar zijne ware en
eigenlijke beteekenis toegekend heeft.
MAEGHDEN, vs. 1552.
- - haer diamante kroon
Verlichté straet en wal, door 't schitteren der steen en
En 't kroonegoud, geZiekt en goddelijck bescheenen
Van eenig godlijck licht, dat met een' ronden kring
Van tongen, rood als viel', om 't heiligh hulsel hing.
Ten opzigte dezer versregels z~jn wij het in zoo verre volkomen
eens met den heer VAN LENNEP, dat, indien men
geZiekt in verband wil brengen met het woord tongen, hetwelk
op zulk een groot en afstand el' van daan staat, de
constructie bijstel" gedwongen wordt. 'We gaan zelfs verder,
124
en vinden, dat het strijdig ware met den goeden smaak,
indien geZickt, als figuurlijke spreekwijs voorop gesteld zijnde,
de eigenlijke en alledaagsche uitdrukking beschenen van licht
daarop volgde. Dewijl nn het gewrongene en wansmakelijke
verdween, wanneer men aan geZickt de geregtvaardigde beteekenis
van gepolijst toekende, hebben wij deze beteekenis
verkozen. Er kwam nog eene andere reden bij. Uit de versregels
blijkt, dat de dichter, of't ware, verklaren wil, waardoor
de diamante kroon van Sinte Ursel zooveel glans verspreidde
en straat en wal verlichtte. Dit namelijk kwam niet alleen
door het schitteren der steenen, maar ook door het kroonegoud,
dat gelickt of gepolijst was en daarom, van eenigh godlijck
licht beacheenert wordende, dien luister te heller terugkaatste.
We geven gaarne toe, dat VONDEL op andere plaatsen,
in navolging van VIRGILlUS, vurige tongen likken laat; doch,
als aan de woorden van den N ederlandschen dichter twee
beteekenissen gehecht kunnen worden, verdient, dunkt ons,
die de voorkeur, welke aan de woordschikking het minste
geweld doet en met den gekuîschten smaak het meest overeenkomt.
Dit is de reden, waarom, hoezeer de geleerdheid
waarderende der opvatting van Mr. RAU (bI. 53), wij echter
zwarigheid maken om er ons gevoelen voor te laten varen.
De onpartijdige deskundige moge oordeelen!
JOSEPH IN EGYPTE, vs. 655 en volg.
Dat kan ten leste 't hemelsch wicht
't Welck! diert onnooslen moart ontvloden,
N aer Memphis, met zijn klaer gezicht
Ter neder stort de duistre goden.
Terwijl Dr. v. VLOTEN deze plaats stilzwijgend voorbij·
gaat, uit de heer V. LENNEP de meening, dat diert in den
tweeden regel verkeerd staat, omdat er nog van geen moord
gesproken is, waarop het slaan kan. De heer RAU (bI. 60)
beschouwt ook die1t als een zetfout, en komt daarenboven
op tegen de uitdrukking )) onnooslen moord", dewijl hij zich
verbeeldt, dat ortnooslen het adjektief van moord is. Beide
heeren vergissen zich o. i. hier. V ON DEL, die, als het
125
hem goeddacht, niet schroomde een verouderd of veroude·
rend woord te bezigen, gebruikte ten dezen (gelijk hij meer
gedaan heeft) het oude of middelned. dien als lidw., in de
heteekenis van den, hetwelk in het metrum minder voegde:
En wat onnoosten moort betreft, zoo is blijkbaar onnoosten
daar geen bnw., maar een substantivè gebruikt adjectief,
in den tweeden naamval van het meervoud. Dit laatste valt,
naar we vertrouwen, te duidelijk in 't oog, dan dat het noodig
zou zijn er bewijs voor te leveren: 1) Voor die en dien daarentegen,
in den zin van de en den bij VONDEl" rekenen we dit
niet overbodig. Zie hier dan eenige plaatsen. Ze zijn aan
de opmerkzaamheid der uitleggers ontslipt.
Koning David Herstelt, vs. 18
Toen ons het lang belegh zoo zegenrijck geluckte,
En David Hannons hooft die goude kroon ontruekte.
Joseph in Egypten, vs. 878.
Hoe is die toght vergaen?
De Gebroeders, vs. 1653.
'k Verdroegh dien last des v loeeks va n Simeï ged uldigh.
Maria Stual't, vs. 1790.
Die last is uit,gevoert, al 't Rijk aen ons verbonden.
Leeuwendalers , vs. 1814.
Toen d'uehtend, voor den zonnewagen,
Die nare grijnzen kwam verjagen.
Op al de bovenaan gehaalde plaatsen slaat die niet op iets,
dat in den zin voorafgaat, maar heeft het louter de oude
bet.eekenis van het lidw, de.
Des vereischt, zouden we uit schrij vers van het begin der
XVIIue of het einde der XVJde eeuw meer voorbeelden van
gelijken aard kunnen bijbrengen. Voor het oogen blik achten
we de geleverde voldoende.
DE LEEUWENDALERS , vs. 145 en volg.
lek zie de lantkappel des Veegodts in 't verschiet,
1) Wien 't lnst, zie BILDERDIJK'S Spraakleer, bI. 66, bovenaan. Hij zelf gebruikt
den genitief, waarvan hier sprake is, zeer dikwijls.
126
En 't schamel dack des Godts, gedeckt met mos en riet,
Daer 't volck om zegen bidt.
Zoo leest men in den eersten druk van dit landspel , die
AO. 1648 te Amsterdam bij A. A. WEES verschenen is. De7.:e
lezing heeft Dr. v. VLOTEN behouden en ze wordt door den
Heer RAU (bI. 62), die schijnt te meenen, dat we aan gez.
uitlegger haar te danken hebben, goedgekeurd.
Mr. v. LENNEP was er niet mede bevredigd. Onzes inziens
te regt: want, zoo als deze tekst luidt, zou KOMMERIJN
twee dingen gezien hebben, t. w. een landkappel en een
schamel dak. Zonder twijfel bedoelde VONDEL dit niet, en
heeft hij iets anders geschreven. Daarom veranderde Mr.
v. LENNEP En 't in In 't. Hierdoor echter was de zaak
niet geholpen, want de lantkappel des Veegodts te zien in
het schamel dak des Godts bleef wIk een ongehoorde uitdrukking,
dat ze vall VONDEL niet mogt verwacht worden.
Naar onze meening, heeft VONDEL, noch En 't, noch Jn 't
geschreven. maar Het. Neemt men dit aan, dan hapert
er niets aan den zin. De tweede en derde regel omschrijven
dan nader, wat reeds in den eersten gezegd is:
lck zie de lantkappel des Veegodts in 't verschiet;
Het schamel daek des Godts, gedeckt met moseh en rh::t,
Dael' 't volek om zegen bidt.
LUCIFER, vs. 1392.
Dit harllas past zoo braef, al waer 't u aengeschapen.
De Heer RAU (bI. 68) meent, dat al hier niet past, en
VONDEL als geschreven heeft. Het schijnt al zoo hem niet
bekend of althans uit het geheugen gegaan te zijn, dat
oudtijds al waert meermalen voor ats waar 't gesteld werd.
HUYDECOPER heeft er reedR opmerkzaam op gemaakt in zijne
Proeve, 1. bI. 384, onder aan. Het is hier weêr een nieuw
bewijs, dat VONDEL niet afkeerig was om nu en dan een
oude spreekwijs te gebruiken. We mogen er nog bijvoegen,
dat bij hem op meer andere plaatsen al voor als te lezen
is. Zie, b. v.
Poë:!! (uitg. 1628) D. Il. HiJ, \'S. 10:
127
Al naem de Min de hel
Te baet -
uit den zin van het geheele couplet blijkt, dat hier als bedoeld
wordt:
Zoo ook Warande der nieten N°. 109, vs. 5. v. 0.:
- al waett ghij van de best.
d. i. als waert gij van de beste, als behoordet gij tot de
beste. In den tekst staat waer 't, maar, . om dadelijk te zien,
dat dit een drukfout is, behoeft men slechts de geheele
phrasis te lezen.
Bij andere dichters van VONDEL'S tijd treft men dit al
ook nog aan: b. v in HEEMSKERCK'S Raet teghen de Liefde,
luidt vs. 400:
So hupsch van lijf en leen al waer 't een beelt geweest.
Doch genoeg! De tekst, in den hoofde dezes geplaatst,
heeft blijkbaar geene verbetering noodig.
LUCIFER, vs. 1764 en volg.
- De rechte horen wort
Vorst Belzebub, op dat hij ons de vleugels kort',
En zijne wacht betrout: Vorst Belial de slinckeN.
Men ziet hen beide om strijt in hunne rusting blincken.
De Heer v. LENNEP heeft op den derden der hier aangehaalde
regels aangeteekend: II De slincken: dit moest in
allen gevalIe de 8linke zijn." Dr. v. VLOTEN is deze moeijelijkheid
met stilzwijgen voorbijgaan. De Heer BEETS vermeent,
dat, tegen een stelligen taalregel aan. VONDEL
slillcken geschreven heeft om op blinckèn te kunnen rijmen.
Mr. RAU, die dit laatste op bI. 71 aanstipt. houdt het voor
scherts. "Ware't geen scherts (zegt hij) het zou een verD
grijp van gekwetste majesteit zijn tegen onzen hoofddichter."
Daarop geeft deze geleerde zijn gevoelen, hetwelk niet van
scherpzinnigheid ontbloot is en hierop nederkomt , dat de
8linclcen in het meervoud zou staan, en er stilzwijgende bij
te verstaan is: .. worden vertrouwd."
Niets van dit alles echter (waarom zouden wij het niet
rondborstig bekennen'!) bevredigt ons. Zoowel bij het een,
128
als bij het ander, is (naar het ons toeschijnt) geheel uit het oog
verloren, dat VONDEL tot de XVlde en XVIIdc eeuw behoort.
Als b. v. de Heer HEETS of eenig ander Jichter van den
tegenwoordigen tijd, de n weglatende , in den 4drn naamval
schrijft: »een vroege' amandel bloesem" 1) of iets dergelijks,
dan mag men dit geen taalfout noemen. Het is in diéht
een gebruik. hetwelk volle leefkracht bezit. Raakte het
buiten zwang, en nam toch een poëet het nog eens te baat,
men zou van hem zeggen, dat hij zich van eene verouderde
vrijheid bediend had.
Evenzeer nu als ten huidigen dage in dicht de n soms
weggelaten wordt, zonder dat het iemand in de hersenen
komen zal om dit een taalzonde te noemen; zoo was het
in de XVlde eeuw eene onbetwiste gewoonte, dat men waar
het pas gaf, een n bijvoegde.
Dit geschiedde wel dikwijls om een hiatus te voorkomen;
maar somwijlen ook om den rijmklank aan te vullen. Algemeen
was zulks aangenomen. Op de school, waar naamhebbende
poëten van dien ouden tijd leeraarden , had VONDEL
in zijn jeugd. als leerling, gezeten. Geen wonder dan ook
dat hij zich van die n wel eens bediende. Verlangt men
voorbeelden? Welaan, we kunnen er dadelijk een geven,
waarin juist slincken, voor slincke, door hem gesteld is. Men
leest in zijne Poëzy (uitg. v. 1682), Il. bI. 334, v, 10 en volg.
Gij ziet -
- hoe de slincken arm zoo stijf
Den horen houdt, met vette olijf
En druif en weeligh ooft geladen.
"Venscht men meer bewijs, men zie in hetzelfde deel,
bI. 167, v. 7; bI. 191, v. 17; bI. HH, v. 18; bI.
569, v. 5.
Op al deze plaatsen nu, die we nog met aanhalingen uit
andere schrijvers zeer zouden kunnen vermeerderen, is wel
de n aangewend om den hiatus te voorkomen; doch het ligt
1) Zie Nieuwe Ged., bI. 52.
129
In den aard der zaak, dat, zoo in een ander geval, de
bijvoeging van deze letter de welluidendheid bevorderde,
de dichters van dien tijd niet schromen moesten haar ook
daar bezigen. Dit geval bestond, waar er aan het rUm
zonder deze n iets zou ontbroken hebbeIl. Hierop heeft
men minder gelet en alleen van de N paragogicon ter wering
van den den hiatus gesproken 1). Eenige voorbeelden, uit
onze Ouden opgeteekend, zullen dus ten deze niet overbodig zijn.
In de Spfilen van Sinne van 1539 (uitg. v. 1;)64), folio
Cc iij. vindt men, om te rijmen op leden, het voegw. mede
tot meden verlengd, en in die van 1564 (Antw. 1564), fol.
9 verso, toelachten. voor toelachte; fol. 13 verso, seyden,
voor seyde; fol. 19, paerden, voor paerde; fol. 28, beswael'dert
, voor beswaerdl1; fol. 30. achten, voor achte, enz.
EU COORNHERT in zijn vertaling der Ody8sea, het tweede
gedeelte (A mst. 1605) bI. 93, leest men rij mshal ve opbolghden,
voor opbolghde; en bij COSTER in zijn Polymena, bI. 6 staat,
om gelijke reden, haten, voor hate.
Ten slotte voegen wij hier nu nog met hetzelfde doel een
paar voorbeelden uit VONDEL-zelf bij.
In zijn Heerlijekheit der Kercke (uitg. v. 1702). bI. 88, v.
14. schrijft hij, om te rijmen met stoelgenooten:
Tot keizer KAREL toe, met recht genoemt de Grooten;
alsmede in zijn Gulden Wit/ckel, LIlI, v. 17, om het rijm
met worden volledig te maken:
Die vrolijck is wanneer hy yemand yets ordlordert;
en aldaar eenige bladllijden vroeger in N°. XXXV, v. 5,
schrijft hij:
De Boont zijn tacken heeft, die hij zoo wijt uytspanden;
dewijl de volgende Alexandrijn met handen eindigt.
Na dit alles gelooven we wel voor bewezen te mogen
houden, dat, toen VONDEL in vs. 1766 van zijn prachtigen
Lucifer zich veroorloofde slincken, voor stincke, te schrijven,
hij slechts, welluidendheidshalve , een dichterlijk gebruik
]) Zie b. V. !(LUIT op HOOGSTlIATEN'S Woordenlijst, bI. 376.
Jaarg. IX. \)
130
volgde, dat, hoewel het later uit de mode geraakt is, toen
door niemand gewraakt werd.
IFIGENIE IN TAU REN , vs. 397 en volg.
- 'k Versma den list der Godtheidt, die wy eeren,
En, als een smet, een' man van 't outer af durf keeren,
Zoo hy een nederslagh met zijne hant beging.
De heer RAU (bI. 112) zegt, dat VONDEL in het 398,\e
vers zeker niet En, maar Die geschreven heeft: IJ immers
)} (zoo luiden zijne woorden) dit voorn. kan hier niet gemist
I) worden, en ook niet, als de herhaling van het voorgaande
»die gedacht worden: wijl het daar in den 4i1ell nv. staat,
H en hier de pte gevorderd wordt."
We geven gaarne toe, dat we thans ons zoo iets niet
veroorloven zouden. maar in VONDEL'S tijd dacht men er
anders over, en daarom dient (dunkt ons) het vers onveranderd
te blijven.
Zie hier voorbeelden:
De Guldert Winckel, N°. LXV.
Hier zit POLYCRATES, die der fortuinen rad
Gestadig mede liep en nimmer onspoed had.
n eerlijckheid der Kercke, bI. 46, v. 2.
ALFEUS JACOB is Judea toebeschoren
. En sticht J erusalem, -
Warande, XIII, v. 1 v. o.
't Koomt (waent ky) hem al toe, e?t is noch meerder waerdigh.
De voorbeelden bij de oude schrijvers van weglating des
voornaamwoords, waar het tegenwoordig gebruik het volstrekt
zon vorderen, zijn zoo talrijk, dat men de hier gegevene
nog aanzienlijk zou kunnen vermeerderen. Wij gelooven intusschen
met deze te kunnen volstaan.
Ziedaar de voornaamste der door ons opgeteekende aan·
merkingen 1). Gaarne laten wij het oordeel over hare meer-
1) Over de prosodische uitweiding van den heer RAU, bI. 127 en volg., spreken
wij hier niet, dewijl dit ons thans te verre heen zonde leiden. We stippen
alleen aan, dat, IDet allen eerbied voor zijne beschouwingelJ, wi.i er echter niet in
allen deele mede kunnen instemmen.
131
dere of mindere gegrondheid den deskundigen over; maar
intusschen verklaren we, dat, indien haar inhoud eenigzins
uitgedijd is, omdat we zoo afkeerig zijn van snorkende beslissingen
zonder bewijs, en uitspraken ex tripode , welke de
verwaandheid gewoon is zich te veroorloven; het getal dier
aanmerkingen echter zeer gering mag genoemd worden in
vergelijking van het vele juiste, kernachtige en leerrijke,
dat het verdienstelijke 'Verkje van den heer RAU bevat.
Mogen we onze gedachte rondborstig uiten, zoo komt het
ons vermoedelijk voor (en sommige uitdrukkingen van den
geëerden schrijver geven zelf~ aanleiding tot dit vermoeden),
dat de studie onzer oude taal niet in even groote mate hem
bezig gehouden heeft, als de Grieksche en Romeinsche oudheid,
waarin hij toont. zoo wel t'huis te zijn. Ondertusschen
is het zeker, dat om VONDEL in allen deele wel te verstaan
en billijk te beoordeelen, men volstrekt én hem én onze voornaamste
oude schrijvers. uit een taalkundig oogpunt, meer dan
oppervlakkig, dat is, opzettelijk, bezadigd en met de pen in
de hand, bestudeerd moet hebben. Waar een uitlegger
(vooral een uitlegger ex profeliso) in dit opzigt te kort schiet;
daar moge zijn werk al eenige andere goede eigenschappen
bezitten, het zal slechts gedeeltelijk doel treffen, en, wat
erger is, veelvuldige dwalingen in omloop brengen. De
n Taalgids" kan er een stapel voorbeelden van leveren. Dezelfde
regelen, die de Kritiek zich ten aanzien der auctores
classici tot wet stelt, zijn niet minder geldig ten aanzien
onzer oude schrijvers.
Rotterdam, Nov. 1867. A. BOGAERS.
WOORD EN SCHRIF1'.
"'Ó1''l/V T~'/I 'rwv aV&(1lÎJ7"rwv CyÀWTC f<V &'0' J
ÈlrO/'1'jOft1l OZ(lV aÀÀOTf àlÀuxtj lJ.'(.(1'Oll(}(lll TOV
arównor; , a(1&(1ovv 1:~V 'Pwv~v.
De tOllg van den mensch alleen hebben de godeu
bekwaam gemaakt om nu cens hier dan daar tegcn
den mond aan te slaan, en daar door de stem te
articnleerell.
Memorab. Soerat. I. 4.
§ 1. Onder de functiën van het menschelijk organisme
zijn er die niet van onzen wil afhangen, andere die onder
het gebied staan van dien wil, en tot deze behoort de spraak.
Spraak beteekent én het vermogen én de daad van spreken:
Taal beduidt het gesprokene, ook dan als het in schrift is
uitgedrukt, en het bijzonder en eigen taalgebruik van een
volk. Het spreken en het gesprokene, spraak en taal, wordt
echter in de benaming dikwijls verwisseld.
Vele dieren hebben het stemgeluid, de mensch alléén heeft
het gearticuleerde stemgeluid of de spraak.
Klank, stemgeluid en spraak of taal zijn drie begrippen,
waarvan elk voorgaande het volgende insluit. Eén der vele
soorten van klanken is het stemgeluid: en dit laatste is op
zijn beurt weer velerlei, en bevat niet alleen het kuchen,
kermen en zingen, maar ook de spraak, en dat alles is dus
het stemgeluid op deze of gene manier gewijzigd.
In- en uitademen geschiedt door afwisselende verruiming
en samentrekking der longen, ten gevolge der spierwerking
133
van het- middenrif en de borst: de lnchtpijp of larynx blijft
daarbij aanhoudend open.
Spreken geschiedt door uitademing, doch niet door een
geleidelijke en OVt'r het algemeen onwillekeurige strooming
der lucht, als bij het ademen; maar door een opzettelijk
uitdringen , soms uitstooten der lucht, en daardoor veroorzaakte
trilling der dus of zoo gespannen stembanden, die zich boven
aan het uiteinde der luchtpijp bevinden, links en rechts van
de stemspleet.
Door die trilling of vibratie, die zich aan de omgevende
lucht mededeelt, ontstaat het stemgeluid. Dat stemgeluid
wordt bij het spreken (behalve door de h en den V ocaalaangever,
waarvan later) in den mond gewijzigd, gearticuleerd,
door verschillende houdingen en werkingen der spraakorganen,
en tot Taalklanken gevormd.
Niet het stemgeluid, dus niet die taalklanken, die wij zoo
even erkend hebben voor het gearticuleerde stemgeluid; maar
die verschillende standen en werkingen van het spraakorganisme
worden afgebeeld of aangegeven in het schrift door
teekens die wij Letters heeten, waarbij dan het stemgeluid
verondersteld en gedacht wordt.
De letters in dezen zin zullen wij, waar het noodig is,
8chriftleUers noemen; zij zijn natuurlijk stom; de hoorbare,
de gesproken letter zullen we, evenzoo waar het noodig is,
Mondletter heeten: en in alle gevallen moet die onderscheiding
streng en nauwkeurig in acht genomen worden.
MONDLETTER.
§ 2. In de spraak zijn dus drie dingen te onderscheiden:
het 8temgeluid, dat hoog en laag kan zijn, en gevormd wordt
in de keel, door de werking der luchtpijp of Larynx, en
op zich zelf kan bestaan zonder bijkomende articulatie, zonder
te komen tot spreken. Verder de geleidende of pa88ieve articulatie,
die dit geluid, dezen klank, vormt tot letterklank ;
en eindelijk de min of meer stremmende actie1Je articulatie
1:l4
die (voor of Ba) dezen te vormen of gevormden letterklank
of klinker op hare beurt eene eigen wijziging geeft, en alzoo
den medeklinker vormt.
De Larynx (niet de mond) vormt ook nog de h en den
daar tegenoverstaanden spiritus lenis der Grieken. Eene aandachtige
waarneming toch leert ons dat, bij het voortbrengen
van een klinker zonder voorafgaanden medeklinker, eene
soort van aanhef, eene keelopening gehoord wordt, niet ongelijk
aan de opening der lippen bij het voortbrengen der p. Bij
het uitspreken der a bij voorbeeld, en nog duidel~iker bij
het voortbrengen der doffe e (den lichtsten en zachtsten der
klanken) wordt eene soort van lichten aanhef vernomen, die
niets anders is dan het effect van den luchtstoot bij het
plotseling openen der eerst gesloten luchtpijp 1), even als de
p of t een dergelijk effect zijn van het plotseling openen der
eet'st aangesloten lippen of tong in het uitspreken van het
toonlooze pe of te. Dat effect, die keelopening , wordt in het
genoemde geval (klinker zonder voorafgaanden medeklinker)
altijd gehoord wanneer men het niet opzettelijk vermijdt, dat
is, den luchtstoot uit de open luchtpijp voortbrengt, in plaats
van die eerst te sluiten; want dán hoort men de h, die zwaar
is om voort te brengen, en in sommige talen dan ook niet
wordt aangetroffen: zij schrijven ze wel, om de woordafleiding,
maar spreken ze niet uit, en kunnen ze, bij het aanleeren
eener taal die ze bezit, niet leeren uitspreken, dan
soms na moeielijke en langdurige oefening. Integendeel die
keelopenil1g, door den Hoogleeraar KINKER de Vocaataange1Jer
genoemd, is aan alle volken en talen gemeen, maar behoeft
(bij de thans gebruikelijke scheiding der woorden in het
schrift) niet geschreven te worden, omdat de afwezigheid
1) Want buiten het spreken, tijdens de gewone in· en uitademing, is de
luchtpijp gedurig geopend, tenzij het slikkeIl ons noodzake die te sluiten ter wering
van datgene wat ilJ de lnchtpijp niet wezen mag. - Overigens die keelopening
wordt het duidelijkst en gemakkelijkst waargenomen bij het stil en fluisterend
uitspreken van een klinker.
135
der tegenovergestelde h hem van zelf aanduidt. De h en de
1Jocaalaangever, spiritu8 a.çper en lenis der Grieken - dat is
zooveel als zware en lichte uitademing - zijn geen van beide
eigenlijke mondletters , omdat de stempleet geen deel van den
mond, maar van de luchtpijp is: in tegenoverstelling van
schriftletters kunnen echter ook zij den naam van mondletters
behouden.
§ 3. De spraakorganen in den meest gebruikelijken zin
(de luchtpijp met hare sluiting en ontsluiting of volle opening
eens daargelaten) zijn beweegbare en vaste. De beweegbare
zijn de lippen en tong; de vaste zijn het achterste of zachte
en het voorste of harde verhemelte. De lippen werken tegen
elkander, of liever de onderlip tegen de bovenlip en boventanden,
de tong tegen een der genoemde deel en van het
verhemelte: die werkingen noemt men articulatiën.
Articulus, in het Grieksch arthron, beteekent lid of lid·
maat, een gedeelte van een geheel, b. v. een lid van den
vinger, den voorarm of bovenarm, en even zoo eene syllabe
als lid van een woord. In een lid kan men onderscheiden
het lid in corpore (om zoo te spreken) én zijn uiteinden of
gewrichten; en even zoo in de syllabe den klinker, én den
medeklinker, die als het gewricht tot dat lid behoort, en
het tevens aan een ander lid van hetzelfde woord verbindt.
Articulatie beteekent dus oorspronkelijk eene verdeeling
in leden, en door afleiding, de werking der spraalcorganen,
die het stemgeluid deels door zekere vormen dwingen door
te gaan, deels in geleden afdeelen.
Die articulatiën dan werken geleidend. of stremmend: de
eerste noemen wij de 'passie1Je articulatie, omdat zij bestaat in
zekere houding of stand, waarbij het stemgeluid actief optreedt
ter vorming van den klinker; de andere de actie1Je
articulatie, die het aldus gevormde of straks te vormen stemgeluid
of klinker op hare beurt en eigen wijze als het ware
afrondt en volmaakt, en wel verre van eene passieve houding
te zijn tijdens en onder het doorgaan van het stemgeluid,
integendeel in eene beweging bestaat van geheele of onvol136
komen afsluiting en ontsluiting voor of na, waarbij de klinker
passief is.
§ 4. Bij den klinker bestaat dus hUil werking in het
aannemen vall zekeren stand, om het stemgeluid te geleiden:
en het is het velerlei verschil van stand of houding der tong
en lippen, die - met het klankgewelf dat het verhemelte
aanbiedt -- dat stemgeluid vormen tot a, e enz.
Tong en lippen beide zijn werkzaam bij de vorming der
klinkers. De werking der lippen is, natuurlijk, het gemakkelijkst
waar te nemen: bij de a, e, i en ie-klanken is hare
opening meer in het óreede; bij de 0, oe, PU en u-klanken meer in
het ronde; en dit verdeelt de klinkers al dadelijk in twee klassen.
De tong brengt in beide reeksen, door hare verschillende
houdingen, eene stemverplaatsing teweeg, waardoor de eerste
klinker in elke reeks achteraan tegen het zachte, de laatste
tegen het harde verhemelte bij de tanden gevormd wordt,
de overige daartusschen.
De klinker kan op zich zelf bestaan. en doet dit werkelijk
in enkele uitroepen, en wanlleer men hem blootelijk noemt
als letter van het Alphabet: meestal echter ondergaat hij
vóór of achter, of vóór en achter tevens, de consonant wijziging:
zoo, ook, pal.
§ 5. De articulatiën der tweede soort vormen de medeklinkers.
Het is de werking derzelfde reeds genoemde spraakorganen:
zij veronderstellen den klinker. en wijzigen dien vóór of na.
Naar de beweegbare spraakdeelen, lippen en tong, onderscheidt
men de medeklinkers in lipletters en tongletters, en
deze laatste in tandletters en lceelletters, naarmate de tong
tegen 't harde verhemelte werkt, dat zich tot tegen de tanden
uitstrekt, óf tegen het zachte, dat achter tot tegen de
keel reikt 1).
1) De tandletters worden ook wel eenvoudig weg tongletlers !(enoemd. - De
keelletters woruen niet door de keel gevormd, maar door de tong tegen het verhemelte
in de nahijheid der keel. De keelopening (spiritus lenis) alleen is eene
~uivere werking der keel (larynx, onderscheiden vau den daarachter gelegen pharynx).
137
Tong en lippen werken, in elk der drie genoemde klassen:
door sluiting: im, in, ing;
door ontsluiting der eerst aangesloten deelen: op, eet, ook, en
door onvolkomen sluiting, vanwaar sissing 6f blazing: af,
01S, ach.
Bij de medeklinkers der eerste soort (sluiting) wordt, zeer
natuurlijk, zekere neusgalm waargenomen, doordat de luchtstl'Oom,
bij de sluiting van den mond, eenen uitweg door
den neus krijgt; en dat hebben zij ook dan. als zij beginletters
zijn; zoo dat zij zich reeds daardoor onderscheiden van
de medeklinkers, die door ontsluiting gevormd worden. Aan
het slot eener lettergreep is dit onderscheid tusschen beide
klassen zelfs voor den oppervlakkigen waarnemer duidelijk
en gemakkelijk te erkennen.
De medeklinker, als zijnde eene wijziging. dat is, eene
hoedanigheid (van den klinker), is op zich zelf - altijd als
mondletter genomen - niet denkbaar dan bij wijze van
abstractie: maar in concreto, dat is in vereeniging met den
klinker, zoo als hij werkelijk in de natuur, in de uitspraak
voorkomt, is hij het gewichtigste en belangrijkste element
des woords; z66 dat men eene den lezer goed bekende taal
met enkel medeklinkers en een of ander algemeen teeken
om de plaats aan te duiden waar een vocaal moet gedacht
worden, tamelijk verstaanbaar zou kunnen schrijven J).
LET TER S C H RIF T.
§ 6. Men beschouwe nu het schrift als, in zijn oorsprong
een ware afbeelding dier standen en werkingen der spraakorganen,
6f als willekeurig uitgedachte teekens; dit mag in
1) Zoo schreef men 't Hebreenwsch voor de invoering der vocaalpunten.
En het volgende
'n grndg' std' dr mdrt! brngt 'ns tot trfflld' 'ntàkkngn,
zou, hoewel minder volmaakt dan het Hebreeuwseh, nog wel gelezen kunnen
woruen als: een grondige studie der moedertaal brengt ons tot treffende ontdekkingen,
138
allen geval hier opgemerkt worden, dat oudtijds en ook nu
nog, bij verschillende volksstammen ook soms een verschillend
letterschrift wordt aangetroffen; men denke slechts, bij
wijze van voorbeeld, aan het Hebreeuwsche, Grieksche,
Latijnsche en Duitsche.
§ 7. Ons Alphabet bevat 26 letters:
a, b. c, d, e, f, g, h, i, j, k, I, m, n, 0, p, q, 1', S,
t, u, v, w, x, y, z.
In sommige talen, b. v. Hebreeuwsch en Grieksch. hebben
zij elk haren naam: bij ons en de meeste volken die de
Latijnsche beschaving hebben ondergaan, noemt men ze door
ze uit te 8prelcen - de klinkers met één der klanken die zij
vertegenwoordigen kunnen, en wel een der open 1) klanken
- de medeklinkers door ze uit te spreken met een of
anderen klinker; doorgaans de open of gesloten e.
De open heldere e wordt gehoord, en wel na den consonant, bij
b en p
à II t
g c
(v)
j w
dat is (in beginsel) bij de Mutae en Semivocales: want hoewel
de g en c in het Latijn, dat ons zijn Alpabet geschonken
heeft, voor e en i min of meer spiranten waren zoo als nog
heden in het ltaliaansch of Fransch, waren zij echter in alle
overige en dus de meeste gevallen Mutae, zoo als heden nog in
gamin, canon. De j en v (onze w, dat is dubbele 1)) waren
de i en ze consonans, en om de dubbele functie dezer schriftteekens
semivocales genoemd, dewijl zij soms de klinkers i
en u, soms de consonantwijzigingen j en w te kennen gaven.
Wij zijn de vals spirant gaan gebruiken, maar hebben haar,
omdat zij in het schrift nimmer sluitletter is, hare uitspraak
met open e in de letterlijst gelaten, en hebben in hare plaats
1) Waar twee open klanken bestaan, met de heldere: namelijk de e van eet
niet van eer, de 0 van stoot niet van stoor.
139
als halfklinker de dubbele 1: dat is de ?O aangenomen. De
gesloten heldere e, vóór den consonant, hoort men bij t, m,
n, r; j, s, (z), dat is bij de Liquidae en de Spiranten; waaronder
echter' het letterteeken z, uit het Grieksch genomen
ook zijn Griekschen naam behouden heeft. De reden waarom
de v hier exceptie maakt, hebben wij zoo even gezien, zoo
dat het beginsel blijft.
De h en k laten a hooren: de eerste wellicht omdat zij
geen mondletter is, maal' door de open luchtpijp gevormd
wordt, heeft den naastbijliggenden vocaal aangenomen, die
het dichtst bij die luchtpijp ligt; de andere, die in de plaats
der c muta gekomen is, dat is der c zoo als deze voor a
enz. klonk, heeft daarom wellicht iu het alphabet ook dien
klinker aangenomen.
De q is in het schrift altijd vergezeld van u, geen wonder
dat men ze daarmede ook noemt. De ()J heeft de i uit het
Grieksch hoewel met omzetting. De y eindelijk heeft in
sommige talen den naam van upsilon en zou ook bij ons heden
zeer goed aldus genoemd worden, om haar te onderscheiden
van de ij, die van latere dagteekening is, zoo wel als de
klank, dien zij voorstelt.
Eene andere leerwijze wil al de medeklinkers uitgesproken
hebben met de doffe (toonlooze) e achter den medeklinker:
be, fe, ke, le, me, ne, enz. Die heeft zeker zijn nut, én
om de organische vorming der consonanten, én om de onderlinge
verwantschap dezer letters lichter in te zien: doch
om de historische wording van ons Alphabet. en de rationeele
onderscheiding tusschen de verschillende soorten van consonanten,
én om het meer gedecideerde karakter der uitspraak,
én om de gelijkvormigheid met andere talen, dient ook de
oude methode, en wel op de eerste plaats, behouden en
beiden vereenigd te worden.
§ 8. In het schrift hebben wij dus zes klinkers: a, e, i,
0, u en - tegenwoordig alleen in vreemde woorden - y.
Twintig medeklinkers, waarvan c, q, ()J alleen in vreemde
woorden voorkomen.
140
Daaren boven: verdubbeling de1,zelfde letter en samenkoppeling
van onderscheiden letters, ter uitdrukking zoo wel van
medeklinkers als van klinkers en tweeklanken. Het is echter
alleen in het schrift dat men spreken kan van dubbele klinkers,
verdubbeling des medeklinkers of van samengestelde
letters (b. v. ie, oe, eh, ng), in de uitspraak en van de mondletter
sprekende niet. In andere woorden: de verdubbelde
letters en samengestelde letterteekens drukken niet uit, wat
zij afbeelden voor het oog, maar wat men er door wil aanduiden
voor de uitspraak en het gehoor. tenzij bij de tweeklanken.
Omgekeerd hebben we in de x, in de Dnitsche
. en Grieksche z, en in de Italiaansche g en c wanneer deze
spirant zijn, enkele letters in het schrift, dubbele in de
uitspraak.
S 9. Er zijn in alle talen meer letterklankelI dan schriftteekens:
veel wordt of aan het verstand van den lezer, of
aan de natuurlijke werking van het spraakorganisme overgelaten.
Men vergelijke dal en dalen, stele en steken, of en
op, stook en stoor; verder af en afbreken, op en opdoen, pik
en pikbroek, Lek en Lekd~jk; waar dezelfde a, e en 0 zeer
verschillende klanken yoorstellen; waar de f en paIs 1) en
b luiden, en de Ic den klank heeft der Fransche g in garde;
welke mondletter wij dus óók hebben maar in het schrift
niet uitdrukken.
KLINKERS EN TWEEKLANKEN.
§ 10. De klinker is een ongewijzigde letterklank , het stemgeluid
zóó als het door de geleidende (passive) articulatiën
gevormd is tot a, e enz., zonder inleidende of uitleidende
consonantwijziging.
Nogtans wordt ééne soort van gewijzigde klanken, die
namelijk welke op een der halfklinkers Ci en w) sluiten,
doch in het schrift steeds door het correspondeerende vocaalteeken
(i en 11) gesloten worden, doorgaans bij de klinkers
behandeld: aai, oei, i(!U, enz. ~1en noemt ze tweeklanken.
141
§ 11. Al de klinkers te za men worden verdeeld in twee
hoofdklassen, als dag en dagen; doch llIen schijnt nog tot
geen vaste benaming gekomen te zijn. Vroeger onderscheidde
men ze in korte en lange, later in gesloten en open klinkers,
en eindel~jk in orwolkomen en volkomen klanken. - De eerste
benaming schijnt nog wel de beste, en wordt dan ook in
ons Tfloordenboek der N ederlandsdte Taal, dat anders de laatste
dier benamingen neemt, zeer veel gebezigd. Zij drukt die
hoedanigheid uit, die voor ver de meesten de duidelijkste
en tastbaarste is. - De tweede spreekt het best den innigen
en wezenlijken aard der vorming uit, maar mist de eenvoudige
duidelijkheid der eerste, en heeft ook dit ongerief dat
aldus een gesloten klinker dikwijls in open lettergreep en
open klinker in gesloten lettergreep voorkomt (óezwaar, .gevoel).
Maar overigens moet men erkennen dat bij het voortbrengen
van den gesloten klinker, b. v. die in rat gehoord wordt,
(de medeklinkers daargelaten) de luchtstroom, of liever het
stemgeluid su biet en plotseling weer afgesloten wordt, met
dezelfde snelheid, waarmede het was losgelaten en uitgestooten:
keelopening en sluiting volgen schier onmiddellijk op
elkander. Bij den open klinker integendeel heeft die sluiting
niet plaats, en kan de klank dus eenigen tijd aangehouden
worden, als in raden, pad,en duidelijk is. Wil men
op de eerste lettergreep van ratten aanhouden, dan zal het
op de t moeten zijn niet op de a die voor geen rekking
vatbaar is, zonder op te bouden kort en gesloten te zijn.
De gesloten klinker ontstaat dus door oogenblikkelijke sluiting
hetzij van den Larynx (in open syllabe of voor spiranten:
sa, af, asch, ach, en voor de l, r, w,j: al, ar, au, ai)
óf van de mondbuis vóór de lllutae en de m, n, ng, waarbij
sluiting van den mond te pas komt. De derde benaming
eindelijk onderscheidt de onvolkomen a (rad), de volkomen
a (radm) en de gerekte a (marl). De benaming van heldere
en doffe klank zullen we later zien dat heel schoon te pas
komt voor eene andere noodzakelijke en zeer wezenlijke
onderscheiding.
142
S 12. Onze vijf vocaalteekens -- de y die alleen in 'Teemde
woorden gebezigd wordt, niet medegerekend -- geven in het
schrift de volgende 28 letters en letterverbindingeu.
Enkele vocaalteekens : a, e I i, 0, u.
Dubbele vocaalteekens: aa, ee, ij, 00, uu.
Samengestelde vocaalteekells en tweeklanken:
(ae), ie, oe, (ue) met e
ai, ei, (oi), ui »
au, eu, (iu), ou l> u
aal, ooi, oei,
(aau), eeu, ieu,
de laatste in het schrift steeds met w gesloten. De ae, ue,
en vooral iu zijn verouderd; in het Vlaamsch heeft men echter
de verlenging met e nog lang na ons volgehouden; oi
komt als klinker alleen voor in oir; ei in heir is klinker,
anders een tweeklank.
S lil. Die enkele, dubbele en samengestelde vocaal-teekens
drukken de volgende vocalen uit:
Korte klinkers.
lach
tweeërlei \ de
e I per
tweeërlei 0
1) kir
dief
of
dor
boef
tweeërlei u \ u I dur
1) Per, kir en dur neme men
ren, durven.
Lange klinkers.
laag
(peerd)
keer \ tweee.. rI C.l ee
keet
dier
(het Fransche or)
door {tw ee e.. r I el. 00
toom
boer
uur
deur I tweeërlei eu
deuk \
als de eerste syllaben van perzik, kir·
143
Het onderscheid tusschen de zoo genoemde zachtlange en
scherplange e en ee, 0 en 00 lliet medegerekend , en de klank
der ee in peerd, die nogtans bestaat, en die van 't Fransche
01' die in onze plattelandsdialecten onder den vorm van ao
zoo dikwijls voorkomt, ook niet medegeteld , hebben we daar
twintig vocaalklanken , want het kan niet ontkend worden
dat dief tot dier en boef tot boer staat, volmaakt als dor tot
door en per tot peerd en af tot aaj~ en dat ie en oe dus ook
gesloten klinkers kunnen voorstellen.
Hetzelfde ziet men in het Duitsch, dat fU8 en jÜ88e lang,
nU88 en nüaae kort maakt; en Dr. CALLENFELS (Magaz. Ned.
Taalk.) getuigt dit voor het Zeeuwsche, anderen voor andere
dialecten.
§ 14. In bovenstaande tafel is het niet zoo zeer om de
schriftletter te doen als om den klank; en daarom moet
men zich niet van den weg laten afbrengen als de klank
van ir en ur, gerekt zijnde met ee en eu geschreven wordt:
eer, euro Dit gesteld, zal men kunnen opmerken dat -
met uitzondering der doffe e - elke gesloten klinker een
open klinker naast zich heeft (al is het dan ook in een of
ander dialect) zóó dat tusschen beide geen ander verschil
bestaat dan alleen van open en gesloten, of wil men, van
lang en kort. Men weet dat in onze oude taal, vóór de
tijden van HOOFT, en nog lang daarna in het Vlaamsch I de
lange of open klanken werden aangeduid door een doffe e
bij den bedoelden klinker te voegen: haer, muer enz. De
wijze van verlenging, thans door verdubbeling van het letterteeken
vervangen, drukte in waarheid uit wat bij een
gerekten klank, dat is open klinker in gesloten lettergreep
plaats vindt. Als men achter den klank van ir, ur enz. den
consonant even ophoudt en eene scheva daar tusschen
invoegt, krijgt men eer, uer; althans men kan gerust
zeggen dat hier dezelfde betrekking bestaat als tusschen
ar en aar.
§ 15. Geheel anders is het met den klank van keet, toom,
deuk,' deze heldere ee, 00, eu zijn duidelijk onderscheiden
144
van de doffe ee, 00, eu in keer, door, deur, en kunnen niet
als deze, voor eene verlenging doorgaan van kir, dor, dur;
integendeel, zij hebben iets diphthong-achtigs, men hoort voor
den slotconsonant een vluchtig i, oe, u in dat keet, toom, deuk.
En dit maakt ons meteen begrijpelijk hoe men in onze oude
taal de klinkers niet alleen met de dof!'e e maar ook soms
met i en n verlengde. -- Maar dit aangenomen (dat is, verondersteld
dat in die woorden met heldere ee, 00, eu werkelijk
een vluchtige bijklank vernomen wordt), moet men ze
dan niet bij de tweeklanken rangschikken? Streng genomen,
ja: doch men is gewoon in onze tegenwoordige taal dien
naam alleen te geven aan die klanken welke in het schrift
op i en u eindigen, met uitzondering van eu, omdat deze
letterverbinding óók een zuivere vocaal kan voorstellen,
en oi dat alleen in oir voorkomt en een klinker voorstelt.
Dewijl er nu in allen geva.l, hoe dan ook, een duidelijk onderscheid
bestaat in die tweetallen van § 13 opgegeven klanken
(de, der; keer, keet, enz.) zoo bestaat er ook behoefte om
onderscheid te maken in de benaming; en daarom zullen
wij, bij de gesloten zoo wel als open klinkers, de dqffe e,
0, u; ee, 00, eu, die in de, op, nt; eer, 001', eur voorkomen,
onderscheiden van de heldere in el, ~f, 1~; eek, ook, {Juk. -
Men heeft wel eens aangevoerd dat de r hier zoo groote
rol speelde; hetzij zoo; doch de tweeërlei klank bestaat
intusschen zeer duidelijk, en komt in de dialecten ook voor
zonder de 1', d. i. vóór andere consonanten.
§ 16. Wij hebben dus in onze beschaafde uitspraak de
gesloten a, e, i, ie; 0, oe, u, waaronder tweeërlei e, 0, u,
de heldere en de doffe;
de open a, e, ie; 0, oe, eu, u, waaronder weer tweeërlei
e, 0, eu. de heldere en de doffe.
De gewestelijke tongvallen daargelaten, bezitten wij alzoo
twintig klinkers; want de toontooze klank der i en ij is
volmaakt gelijk aan dien der doffe e en wordt dus, omdat
hier van mondletters spraak is, met deze voor ééne en dezelfde
gerekend.
145
Wanneer men den klank der doffe e (de scheva) voorop·
stelt, waarbij de tong en lippen geen opzettelijke houding
schijnen aan te nelllen, maar in staat van rust te blijven,
als bij het ademen; dan kan men zeggen dat van den klank
van af langs ~l, ~f, eef tot ie! de tong zich gaandeweg verheft
en naar voren werkt, terwijl de stand der lippen (in
het breede) nagenoeg dezelfde blijft; en dat even zoo in de
tweede reeks van ~f langs op, om, o~f, uJ, euf, tot u, met
voortgaande verheffing der tong, de lippen een zichtbare vernauwing
ondergaan, (hier in het ronde, het kenmerkende
van deze klas), of ten naasten bij althans. De gerekte klanken
zijn, op dat gerekte na, van dezelfde vorming als hunne
geslotene.
§ 17. Voorts hebben wij de volgende 12 l'weeklanken:
(ai), ei, ij, ui; au, ou;
aai, ooi, oei; (aau) , eeu, ieu,
waarvan er twee slechts in uitroeping en klanknabootsing.
Tweeklanken zijn gewijzigde klanken; het zijn klinkers door
één der Semivocales of halfklinkers (j en w) uitgeleid, maar
in het schrift de daaraan beantwoordende vocaalteekens vertoon
ende (i en lt). Ons tegenwoordig schrijfgebruik voegt in
open lettergrepen, dat is in dit geval als de wortelsyllabe
niet op een medeklinker sluit, achter de u toch nog de w
en, volgens de Siegen beeksche spelling, voor buigingsuitgangen
ook achter de i nog de j.
In de uitspraak laten zij dus een (open of gesloten) klinker
hooren - b. v. ei en ou de heldere e en 0 van ej en uf;
ui den helderen klank van het Fransche oel~f en het Duitsche
älfentlich, en eell sluitcol1sonant "au eeJle bepaalde en bij7.0ndere
soort, eene semivocalis. Intnssehen moet erkelld worden
dat het in gesloten syllaben soms eer een vluchtige klinker
dan de semivocalis is die gehoord wordt, dat men b. v.
in rein, hout, bt'uis, na den zoo even genoemden grondkîank
(de heldere e, 0, oeuf) een vluchtig i, oe, u verneemt: maaromdat
in open syllaben het karakter van eenen klank het
natuurlijkst voorkomt, en juist in die syllaben de semi vocalis
10
146
onmiskenbaar is; omdat het daarenboven alleen in dezen of
genen korten Tweeklank is, dat men geneigd kan zijn om te
twijfelen, even als wij in omgekeerden zin van de heldere
ee, 00, eu gezien hebben bij de klinkers - daarom kunnen
wij ons, in den regel, aan de zoo even gestelde definitie houden.
In elk geval - vluchtige nevenklank óf semivocalis -
heeft men een tweeklank.
§ 18. Tweeklanken zijn dus geen gemengde klanken; want
klanken kunnen, in denzelfden mond, niet gemengd voorkomen,
wel elkander opvolgen;· maar dan vormen zij ook twee
verschillende syllaben, tenzij de tweede, gelijk boven, zóó
vluchtig is dat hij aan de oppervlakkige waarneming ontsnapt
en voor op r.ich zelf staande lettergreep niet gelden kan.
Men kan wel van eenen klank zeggen dat hij tusschen
twee andere in ligt; maar dat verschilt hemelsbreed van gemen
gd , en beteekent slechts dat hij met een punt der tong
b. v. of tegen eene streek van het verhemelte gevormd wordt,
die tusschen twee andere in liggen. Zoo kan men van de
e zeggen dat zij tusschen de a en de ie in ligt; en tusschen
die punten blijft dan soms nog ruimte over voor andere klinkers.
Tot een meer volledig begrip van den aard der tweeklanken
dient de opmerking dat sommige talen de semivocalis
ook vóór den klinker hebben, b. v. het Fransche lJieu, nuire
waar men onze j en whoort (lJjeu, nwire); het Engelsche
Hume, one (joem en won).
~ 19. Bij de vergelijking van verschillende talen blijkt
dus nog duidelijker het wezenlijke onderscheid tusschen monden
schriftletter • dewijl wij in onze eigene taal wel gezien
hebben dat hetzelfde letterteeken verschillende klanken kan
uitdrukken (belang. bed, beven; ut en u) en omgekeerd twee
verschillende schriftteekens deuzelfden klank, op het gesloten
en open na, voorstellen (ir-eer, ur-enr) ja zelfs geheel en al
denzelfden klank, (de toonlooze e, i en ij),' maar dat in andere
talen ook een enkelvoudig letterteeken soms een tweeklank
voorstelt (als in 't bo\'enstaande Hume en one); dat
een zeer samengesteld letterteekcn SOlllS een enkelvoudigen
147
en zuiveren klinker uitdrukt, als in oel~l, en zelfs in fai'flt
jin, contre8eing, waar de tJZ, tt, ng alleen dienen om het nasale
van den klinker aan te dniden te gelUk met de afleiding,
maar volstrekt niet uitgesproken worden 1 enz.
§ 20. Wij sluiten met de opmerking dat de Open Kliu··
kers, die anders in het schrift door een dubbel of door een
samengesteld vocaalteeken worden uitgedrukt, in open lette/grepen
nimmer met dubbele letter worden geschreven, ten
zij alleen de zoogenaamde 8cherplange ee en 00: deelen, ophoogetz.
Gesloten lettergrepen noemt men die volgens onze gebruikelijke
wijze van afbreken in het schrift, op eenen medeklinker
sluiten. In het tegenovergestelde geval heeft men
een open lettergreep.
Open en gesloten lettergreep moet dus in geheel anderen
zin worden opgevat als open én gesloten klinker; en dat geldt
mondletter zoowel als schriftletter : in het woord gevoel heeft
men de gesloten e in open lettergreep, en de open oe in gesloten
lettergreep.
Wanneer eene syllabe, etymologisch beschouwd 1 op eenen
medeklinker sluit, behoorde men eigenlijk in het schrift ook
dien medeklinker, bij het afbreken, tot die syllabe te trekken:
dier-en, klank-en, deel-ert; de gebl'uikelUke schrijfwijze
echter gebiedt: die-rert, klan·ken, dee-le. af te breken. De
uitdrukking lettergreep is aan het schrift ontleend, waar twee
of meer letterteekens eenen klank afbeelden die in de natuur,
dat is in de uitspraak, één en onverdeeld is, dus een
gewijzigde klank, dat is een of andere klinker vóór of achter
of onder beiderlei opzicht door een medeklinker gewijzigd.
Een klinker zonder medeklinker zou dus in den letterlijken
zin geen syllabe mogen heeten, oneigenlijk mag het, en
brellgt het gebruik dit mede.
1\1 ~~ DEK L I N K ERS.
§ 21. Even als de klinker het stemgeluid veronderstelt,
zoo veronderstelt de medeklinker den klinker. Wij hebben
10·
148
den medeklinker eene actiet;e articulatie genoemd, omdat even
als het wezen del' passie/Je articulatie in eene zekere houding
bestaat der spraakorganen, dat der andere eelle werking is.
Men heeft slechts de medeklinkers van het Alphabet uit te
spreken op welk der beide vroeger opgegeven wijzen men
wil J en men zal ontdekken dat er voor of na den klinker
(zij het slechts de doffe e) eene werking plaats heeft del'
lippen tegen elkander, of der tong tegen een del' beide afdeelingen
van het verhemelte.
§ 22. De medeklinkers worden verdeeld:
volgens de spraaktuigeIt ,
volgens de wijze van werking dier spraaktuigen , en
volgens den graad dier werking.
Het articulatie-stelsel der menschelijke spraak is ',vonderschoolI:
eene goede verdeeling der consonanten is zeer gewichtig;
doch men is op dat punt J bij ons, dikwijls in grove
dwalingen vervallen. De voornaamste oorzaken dier dwalingen
zijn: geen genoegzame onderscheiding van mond- en
schriftletter ; te slaafsche navolging van de spraakleer del'
Ouden, die sommige van onze letters misten J even als w\i
er missen van de hunne; geen genoegzame onderscheiding -
al is het dan ook slechts voor een oogenblik of in een bUzonder
geval - van de historische wording der elementen
eens woords én de physische vorming dier elementen zoo als
zij heden ten dage in de uitspraak voorkomen.
§ 23. 1°. Naar de spraaktuigen worden de medeklinkers
verdeeld in Lipletters en TongleUer,s j en deze laatste weel' in
Tandletters (of lPongletters in engeren zin) en Keeltettel'li.
2°, De wijze van werking. na terzijdestelling van de h en
den Vocaal aangever , - e1ie werkingen zijn van de Larynx
niet van den mond - is:
Sluitinp:
m, n, ng.
01ltsluiti1l,1' <ier eerst aangesloten deelen:
b, p; d, t; (k-gravis), k.
Onvolkomen sluiting, die bij de Spiranten eene sisöing of
149
btazing, bij l, r weer een andere eigenaardigheid, bij de
Half-klinkers eene soort van toeademing te weeg brengt: v,
f; z, s; g, ch; I, 1'; w, j.
3°, De verschillende graad van werking geeft, waar hij
bestaat, eene verdere verdeeling in zware en lichte, of zoo
als men dikwijls óók zegt, in zachte en 8cherpe of weeke en
harde consonanten: b en p, enz.
De ó, cl, I! enz. zijn moeielijker voort te brengen dan
p, t, f ellZ., omdat er bij de aansluiting eene grootere oppervlal.:
te del' lippen of tong en eeue zwaardere drukking der
lucht in het spel komt. Hard en scherp klinkt dus wel wat
hard en scherp voor zoo gemakkelijke letters, en kan daarenhoven
niet doorgaan voor eene vertaling van Tenuis. En
zoort voor soort zal toch waarlijk niet zacht moeten heeten
maar zwaar.
CONSON ANTENTAFEL.
H. Keelletter in den strengen en letterlijk en zm
Lipletters. 'l'onglette1'8. KeelleUera.
Sluiting. M. N. NG.
Ontsluiting. B. P. D. - T. K. -K.
Onvolkomen V. F. Z. S. G. - CH.
sluiting. L. en R.
W. J.
Dat L en R tongletters zijn is duidelijk: zij worden gevormd
door aansluiting ván de punt der tong (L) of van
de zijden der tong (Rl tegen het verhemelte, zóó dat de afsluiting
van het stemgeluid onvolkomen blijft Zij vormen
met de M, N, NG de Liquidae der ouden, zoo nogtans
dat zij laatstgenoemde klankwijziging in het schrift door N
uitdrukken, even als wij dikwerf doen. Dien naam van
vloeiende of vloeibare letters hebben zij waarschijnlijk omdat
de N in die andere zoo gemakkelijk en als van zelf, in den
regel, overging.
De B eu P, D en T, K-gravis en de gewone K heeten
150
lIl/1tal', dat is sto111me consonanten, ook wel vaste letters
genoemd, De K hoewel in het schrift geen verwant hebbende
is in de uitspraak, dus als mondletter genomen, zoowel
tweeërlei als de overige Mutae en de Spiranten.
De V en F, Z en S, G eIJ eH zijn geaspireerde letters
of Spil'anten, en als de Romeinen onze V, Z en G oorspronkelijk
en eigen gehad hadden, zouden zij ze ook aldus genoemd
hebben
De J en W noemen we lJaU~/ctinke1'8 om hunne verwantschap
met i en u.
§ 25. Dat de M door sluiting, de B slechts ten hal ve
dool' sluiting, maar verder ell vooral door de daarop volgende
ontsluiting gevormd wordt, en dat dus het wezen der
M in de sluiting, dat der B in de ontsluiting ligt, blijkt
het best als men eene en andere na eenen klinker uitspreekt:
want dan ontwaart men dat Illen na CM, im de 11Z kali aanhouden,
omdat de adem door den neus een vrijen weg heeft;
een bewijs dat de articulatie haar volle beslag heeft en volbracht
is. Integendeel bij eb, tob als men zich bepaalt
bij de sluiting, dat is, den mond, gesloten zijnde, gesloten
houdt, en niet on rnilldellijk overgaat tot de ontsluiting -
ontwaart lllen dat de bedoelde articulatie slechts ten halve
volbraeht is, en dat, ten bewijze daarvan, de adem hermetisch
opgesloten is. Hetgeen bij deze vergelijking lichtelijk
bedriegt, is dat bij de B en de andere vaste letters óók
sluiting plaats vindt: doch dit is zeer natuurlijk, dewijl zonder
voorafgaande sluiting geene ontsluiting kan plaats hebben;
de sluiting is dus hier eene C01tditio sine qua non, maar
ontsluiting de e88entia.
§ 26. De M, N, NG laten aan den adem een min of
meer vrijen weg door den neus, hetgeen haar een zekeren
neusgalm mededeelt, die ze Neu8tettel"~ (consonnes nasales)
kali doen heeten, mits men deze benaming niet op gelijke
lijn stelle met die van lipletters enz., dewijl zij niet door
den neus gevormd worden, maar door de lippen en tong, en
de neus hier passief is.
151
Onze NG zou men, omdat zij geen eigen lettel'teeken en
dus geen eigen naam heeft, de n gutturalis kunnen noemen,
mits men onthoude dat zij van de n toch bepaald en duidelijk
onderscheiden is, en dat zij wel door eene soortgelijke
werking der tong, maar tegen een ander, veel meer achterwaarts
gelegen gedeelte van het verhemelte gevormd wordt.
De Ouden kenden haar niet; of liever, zij hadden dien klank
wel, in de eerste syllabe van angulus, anchora, en in de
eerste der Grieksche gg; maar onderscheidden dien niet door
een bijzondere letter in hun Alphabet. Overigens sloot die
klank bij hen wel eene syllabe maar nooit een woord; wat
bij ons wel het geval is,
Dat den soms dient om de ng-klank af te beelden moet
ons niet misleiden en tot verwarring van beide mondletters
brengen, want zij stelt schier even dikwijls de m voor:
ingaan (ing-gaan), aankomen (aang-komen); inbinden (imbinden),
i1tpa/cken (impakken) - hoewel in openbare voordracht
even goed en bij andere gelegenheden niet verwerpelijk is
de uitspraak met n. - Vóór de keelletters gaat dus de n
lichtelijk in de keelletter ng, voor de lipletters in de lipletter
m over, analoog aan hetgeen wij bij de Ouden zien,
waar zij zelfs in l en r veranderde: coUigere, irretire. De n
is dus de Liquida bij uitnemendheid. Wil men dit onderï,
oek nog verder doorzetten, dan vindt men dat zij nog een
anderen klank voorstelt in handle, franje, oranje, dat nim·
mer uitgesproken wordt met zuivere n, maar volkomen gelijkluidend
met Fransche Charlemagne, magnanime (niet met
an{jlJ, frange). Eindelijk, wat de drie boven behandelde letters
alleen als schriftletters raakt, ziet men ze alle in het
Fransch dienst doen om de aldus genoemde VoyeUes nasales
af te beelden, in fai?n, fin, contreseing, waar de bedoelde
syllaben ons niets anders voorstellen dan een enkelvoudigen
zuiveren klinker, voorafgegaan door f en 8, welk laatste
echter niets ter zake doet.
§ 27. Onder de vaste Consonanten, de zoogenaamde Mutae
- die in het eerste moment harer vorming (de aan152
vankelijke sluiting) den adem niet vrijlaten, maar hermetisch
opsluiten, en daarolJl stom kunnen heet en - is er eene die
in ons Alphabet geen teeken heeft, maar altijd door k wordt
afgebeeld: het is de zware k-lclank in dekblad, likdoo1'n, in
het Fransch door 9 en gu afgebeeld in gamin, gloire, guerre,
en tot onze gewone k staande gelijk b tot p en d tot t. -
En waarom wordt deze klank (klankwijzigingj die geen eigen
letterteeken heeft in ons Alphabet, ja waarvoor wij zelfs geen
samengesteld teeken hebben, zoo als voor eh en ng, in de
voorgestelde Tafel dan opgenomen? Omdat hij bestaat; omdat
het hier om de mondletter te doen is; en omdat dit
noodig is om de harmonie en de betrekkelijke volledigheid
van ons consonantenstelsel te doen zien
§ 28. De Spiranten (v, f, z enz..) maken het groote verschil
uit tusschen onze consonantengroepeering en die der
Grieken. Als de traditioneele uitspraak van hunne taal op
dit punt nog echt is, hebben wij hunne phi en ehi in onze
f en eh; hunne th was een geaspireerde tongletter (men
moge twisten over hare juiste uitspraak, maar dat eerste
staat vast), bij ons is het de 8. - Máár 1) of z, of 9 als
de onze, kenden zij niet, Het Latijn had, even als de
Romaansche talen die er van afkomen, tweeërlei 9 1), waarvan
er slechts één in hun consonanten groep opgenomen,
máál', omdat zij eene Mutae was, tegenover de kappa 2) geplaatst
werd. Even zoo in het Grieksch. Geen wonder
l) Het Italinansch heeft
de vaste [/ en e in Gaëta en Capri, de ~I'iranl !J en e in Genova eo Civita,
welke laatste wel samengestelde lettel's zijll (met d cn t), maar hoofdzakelijk
toch spiranten,
Het lfr~nsch heeft
oe vHste !I en e in [/arnir en earOSM, de spir, [/ en ek in [/ibet en ekijfon, maar
in gt1en vau beide (alen is de spil'ant [J of c keelletter, de vaste wel, even als
de zware cn lichte Ic hij ons,
De Fl'allsche c, spirallt zijnde, gelijkt ollze s,
2) In het Latijn de e·[/utfuralis, zoo als zij voor a, 0, u of voor consonanten
luidt.
15!l
dus dat Ileze tusschen hun lichte p, t, k en de geaspireerde
ph, th, eh die ingelijks licht en gemakkelijk waren uit te
brengen, de b, d, gue, als niet licht. midden in plaatsten.
Maar wie op die classificatie de onze wil bouwen, weet
geen raad met onze IJ, Z, g, die in het stelsel der Ouden
niet bestonden. Onze 9 immers kan onmogelijk tegenover
k geplaatst worden zoo als ó tegen p; die der Ouden wel:
omdat hun 9 (die namelijk welke zij in hunne Tafel van
verwante medeklinkers opnamen) eene muta was even als
de k; terwijl bij ons de k óók eene muta is, maar onze 9
eene aspirata, en dus het naast verwant is aan onze eh.
§ 29. De W en J zijn eene soort van toeademing , en
worden het best gekarakteriseerd als overgangsbeweging van
de i en u of oe op eenen anderen klinker; zonder daarom
die i of u zelf te zijn, en zonder dat het juist noodig is dat
die i of u vooraf ga of dat die werkelijk volge, hoewel zij
in dit geval toch het duidelijkste zijn waar te nemen. Wij
noemen ze Halfklinkers om hun eigenaardige vorming die
tusschen twee klinkers in ligt en toch geen passieve articulatie
is als bij de klinkers, maar wel degelijk eene actieve,
eClle werking, eene overgangsbeweging - en gedeeltelijk
ook omdat zij oudtijds door een vocaalteeken werden afgebeeld
i en lt. De J is, nog in haar tegenwoordig voorkomen
een verlengde (dat is hier, graphisch verlengde) i, de
W eene dubbele u, zoo als onze oude taal bewijst en de Engelsche
benaming nog uitdrukt.
§ 30. Wanneer men na deze ophelderingen onze consonantentafel
gadeslaat, ontdekt men dat de tong in de beide
afdeelingen hare werking twee eigen articuJatiën bezit, die
de lippen niet hebben; verder dat tong en lippen beide
haren Halfklinker hebben; maar dat overigens alle drie de
afdeelingen in wijze van werking (sluiting, mItsl., onvolk.
sluit.) - en in graad van werking (zware en lichte) dezelfde
volledigheid vertoonen. Alleen het Letterschrift toont hier
een defect, als hebbende geen eigen letterteeken voor de
ng, eh en k-gravis, omdat het is overgenomen van eelle taal
154
die op dit punt zelve onvolledig was, althans ter uitdruk·
king van onze eigenaardige articulatiën niet toereikend.
§ 31. Dan - verdubbeling van hetzelfde letterteeken en
8a1nen8telling van verschillende teekens vindt bij de mede·
klinkers zoo wel plaats als bij de klinkers, maar toch, altijd
weer ter uitdrukking van één enkele mondletter.
Verdubbeling bestaat dus ook hier enkel in het schrift,
niet in de uitspraak, tenzij bij bijzonderen nadruk, als men
opzettelijk op den medeklinker aanhoudt om door een uitgebreide
menigte beter verstaan te worden.
Bij de medeklinkers dient de verdubbeling óf om voor het
oog, in samengestelde of afgeleide woorden en buigingsvormen,
de afleiding zichtbaar te laten (uittarten, middellijk, het baatte
niet). hetgeen hier onvergelijkelijk zwaarder weegt dan de
nauwkeurige afbeelding der uitspraak, die in dit even als
in veel andere gevallen haren natuurlijken gang volgt en geen
verdubbeling hooren laat - óf om aan te duiden dat de
voorgaande klinker kort of gesloten is (zetten, 8teUen). In
het Duitsch heeft dit laatste ook soms· plaats op het einde
van een woord; bij ons slechts tusschen twee syllaben. -
Samengestelde letterteekens (eh, '!tg) worden niet verdubbeld,
deels om misstand te vermijden voor het oog; deels omdat
bU samenstellingen enz. het geval zich niet voordoet, en
om de kortheid des klinkers aan te wijzen de verdubbeling
onnoodig is, want de voorafgaande klinkers zijn altijd kort,
op een paar zeldzame gevallen na, waarin dan de klinker
verdubbeld wordt 1). De Siegenbeeksche spelling wil na korten
klinker geh, en stelt dus eene leelijke exceptie om eene
niet leelijke, of laten wij liever zeggen overeenkomstig het
zoo even aangevoerde, om eene gefingeerde exceptie te ver·
mijden.
§ 32. Samengestelde letterteekens zijn, voor echt Nederlandsche
woorden, ng. eh en 8ch, wanneer zij sluitletter is.
1) Er zijn meer gevallen waarin de klinker kort is en toch de medeklinker
uieL verdubbeld wordt: konijn, rapier, enz.
155
De .~ch. wanneer zij (etymologice) eene wortelsyllabe sluit,
is één enkelvoudige mondletter , al wordt zij in het schrift,
bij afbreken, ook tot een volgende lettergreep getrokken:
zij luidt dan als een gewone 8 (1!lee8Ch, vlee8chelijk). Aan
het begin eener lettergreep is zij in de uitspraak eene dubbele
letter.
De ch is, als mondletter genomen, aan de Germaansche
talen, althans aan de onze oorspronkelijk eigen: het letterteeken
hebben wij met onze overige niet samengestelde letterteekens,
van het Latijn, waaraan wij, als we ze voor woorden
van vreemde afkomst noodig hebben, ook de ph en th
ontleenen. Deze drie letterteekens waren aan het Latijnsche
alphabet oorspronkelijk ook niet eigen, maar zijn door hen
uitgevonden (na kennismaking met de Grieksche beschaving)
om de drie geaspireerde consonanten dier taal uit te drukken,
Zij hebben tot dat einde aan de drie correspondeerende
Tenues als signum diacriticum de H toegevoegd, om uit te
drukken dat zij spiranten voorstellen. Men heeft wel eeml
voorgeslagen om de ph in woorden van vreemde afkomst
door f te vervangen: doch dan zouden wij geheel afwijken
van andere levende talen. die nogtans in hetzelfde geval
verkeeren; en daarbij heeft die ph zoowel als de th het groote
nut van de beteekenis dier woorden voor het oog meer erkenbaar
te laten. Hetzelfde geldt voor de y.
§ 33. Het derde samengestelde letterteeken, dat - in
geval de twee letters etymologisch tot dezelfde syllabe behooren
- één enkelen mondletter voorstelt is de ng, die bij
de keelletters dezelfde plaats bekleedt als de n bij de tandletters
en de m bij de lipletters, en waarbij geene g mag
gehoord worden.
Even als van de bovengemelde 8ch bij verdubbeling de
eerste eh vervalt (vi88chen, zoo doet zich bij de ng het geval
soms voor dat de g vervalt, in het schrift namelijk, de klank
blijft, b. v. in koninklijk, winterkoninkie. Ik zeg dat de klank
blijft: immers het is hier geen gewone, geen eigenlijke n,
want, dat is niet uit te spreken; of men zou konin-kelijk
156
moeten z;eggen, maar het luidt koningkZijk, en het is alleen
voor het oog dat men hier eene 1t heeft (schriftletter) niet
voor het gehoor en in de uitspraak (mondletter). Ik zeg ten
twee,le dat, in het schrift· de y vervalt: het is onnauwkeurig
te zeggen (lat zij in k verandert, omdat hetgeen als fungeerefltle
letter niet bestaat, in eene andere wel fungeerende,
vooral nieuw bijkomende letter niet kan veranderen of overgaan
Nu ·was de g niet fUlIgeerende, maar alleen signn m
diacriticllm bi,i de n om (bij gebreken van een eigen letterteeken)
eene klankwijziging af te beelden die bij de keelletters
is wat de 1t bij de tandletters is. De k is wél fungeerende
en wel zeer duidelijk; en wat meer is, in harinkje,
koniu~je vooreerst, een nieuw bijkomende letter; want onze
diminntiefiJitgang is, wel beschouwd niet je, maar ,ie met volstrekt
eene tenuis voor zich (in de uitspraak, en waar het
noodig is ook in het schrift): troepje, draadje (d finalis = t),
haar~jl!, bloempje, harinlrje, ringetje. Die tenuis 1), wanneer
z\j in het schrift moet uitgedl'ukt worden, is in den regel
de t, maar achter de 'IJ/, , met langen of toonloozen klink!"r,
de lipletter (p), achter de ng met toollloozen klinker de keel·
letter (k); z;oo dat de k hier niet in de plaats komt del' g,
maal' geheel en alleen tot den verkleillingsuitgang behoort,
die achter den rtg-klank met toonloozen klinker kje is. Wil
men dat die k uit de t van tje ontstaan is, zoo als BILDERDIJK,
meen ik, van de p beweert, dan zou dit alweer beo
wijzen dat zij niet uit de g geboren is.
§ 34, Van koninklijk kan men óók gerust zeggen dat niet
de g van ons hedendaagsche koning in k~ overgaat, maar dat
de Ic hiel' oorspronkelijk. is, en afstamt uit de tijden toen
lllen nog schreef cMtinc, ionc, Zanc en hi vanc, hi sanc. BeRtond
toen die G (k) ook in de uitspraak? Wie weet het?
doch in coninclik zeker wél, en daar is zij dan ook geble-
1) Men herinnere zich hier uit § 28 en 24 dat niet alleen de p. t, Ic maal'
ook de j, 8, eh lichte consonanten zijn en de zware, sluit letter zijnde, in de
uitspraak licht worden.
157
ven, omdat die uitgang lijk gaarne eene tenuis voor zich
heeft wanneer et' geen toonlooze (, aanwezig is. zoo als blijkt
uit opentlijk , gezamerttlijk enz. dat misschien van beter allooi
is dan openlijk, gezamenlijk. - Maar waarom vervalt dan in
al deze en dergelijke gevallen dat schriftteeken g? Omdat
het vóór de k niet meer noodig is, dewijl de schriftletter n
gewoon is voor de k en de 9 de mondletter ng voor te stellen
b. v. in aankomen, iJ'gaan, dat, goed en echt Hollandsch,
wordt uitgesproken: aangkomen, ing-gaan, hoewel men inkomen,
aan-komen niet verkeerd zal durven noemen, doch
ook niet beter. Het eerste is meer echt, het andere meer
gesoigneerd en meer eigen aan openbare voordracht. - Overigens
indien men in coninc, lane enz. de c vroeger uitsprak,
tegenwoordig zegt men koning zonder g.klank; en zoo is die
c (k) alleen overgebleven in koninklijk, koninkrijk, waar zij
dus niet geboren is uit ons letterteeken g.
S 35. Er bestaat eene zekere Verwant8chap tusschen consonanten
van
1°. hetzelfde spraaktuig en zelfde werking, maar verschillenden
graad: b en p, fJ en ch enz.
2°. hetzelfde spraaktuig, maar 1:erschillende werking: p en f,
t en s, k en ch.
3°. Verschillen(l spraaktuig, maar zelfde werking: ril, rI, ng;
J, s, eh;
waardoor de op een dezer drie wijzen verwante letters in
onze eigen taal in elkander kunnen overgaan, of in zustertalen
aan elkander beantwoorden.
Den naam van verwante COrt80nantel~ geeft men echter meer
bepaald en bij voorkeur aan de eerstgenoemde soort b en
p, v en J, fl en t enz., die in de cOllsonantentafel bij paren
voorkomen: zij verschillen slechts in graad van werking,
maar zijn overigens niet alleen van hetzelfde orgaan (vergelijk
de overigens verd ienstelijke Holl. Spraakleer van Prof.
BR[LL bI. 29), maar ook van dezelfde werking, dat is de
eene zoo wfl als de andere van elk paar is eene muta of
eene spirant. - Maar bij de verwisseling der tweede soort
158
gaat de muta in eene letter over, die wel van hetzelfde
orgaan is, maar van verschillende werking (de spirant), hetgeen
heel iets anders is (zoeken, zocht; moeten, moest;
leben, leven; laufen . loopen) , omgekeerd de spirant in de
muta. - Eindelijk bij de verwisseling der derde soort gaat
men over tot een geheel ander orgaan. Het karakteristieke
dus der drie klassen van verwantschap is: verschillende
graad, verschillende werking, verschillend orgaan of spraaktuig.
Het eerste verschil is het geringste; het laatste is het
grootste; maar in al de drie gevallen bestaat er éénige,
(mindere of meerdere) verwantschap.
§ 36. Zelfde werking maar verschillenden graad, heeft men
in de twaalf volgende gevallen, waar (in de eerste lettergreep)
de zes lichte consonanten om liolgende b of d in de
uitspraak in hun respectieve zware overgaan: opbeuren, opdoen;
afbreken, afdijken; uitbrengen, uitdenken; ijs0eer,
huisdeur; dekblad, pokdalig; zijn lach bedwingen, zich dekken.
En in de achttien volgende, waar de drie zware spiranten
(eveneens alleen in de uitspraak) veranderen in de lichte
derzelfde werking om de vom'gaande zes lichte; welke die
verandering veroorzaken: opvangen, af!/egen; ontvangen,
ijsvogel; trekvaart, zich voegen - hopzak , afzeggen; uitzoeken,
reiszak; spraakzaam, zich zetten - pijpgast afgeven;
ontginnen, reisgeld; strijkgeld, zich getroosten.
Men zal opmerken dat deze verwisseling van mondletter
niet wordt uitgedrukt in het schrift, maal' alles aan de na·
tuurlijke werking van het spraakorganisme wordt overgelaten.
Zijn de oude talen op dit punt volmaakter dan de onze?
Men heeft dat wel eens gezegd; doch dewijl de uitspraak geen
gevaar loopt, doen wij ruim zoo goed met de afleiding zichtbaar
te laten in het schrift, hetgeen ook de Ouden in menig
geval wel moesten doen, omdat er anders geen einde aan was.
Deze eerste soort van verwantschap doet zich natuurlijk
ook voor bij vergelijking van onze taal met eene of andere
Germaansche zustertaalj maar dan is het verschil ook zichtbaar
in het schrift: fallen, traube.. to seU, to sing etc.
159
§ 37. Ze~frle spraaktui.q maar verschiltrmde werking heeft
men in loop, uit, wraalc, vergeleken met het Dllitsche lau/;
aus, rache, waar de spiranten aan onze mutae beantwoorden:
in setzert, kop!, zoU, pferd, waar daarenboven de spirant
aan de muta wordt toegevoegd. - Deze verwantschap
is zoo na niet als de vorige, en brengt ons buiten onze
eigen taal, met uitzondering wellicht van brengen, bracht,
op een paar uitzonderingen na, als: zoeken, zocht; moeten,
moest; kunnen (kost).
§ 38. Ver8chillend 8praaktuig maar nog zeljde we1'king heeft
men in kracht, kom8t,. vergeleken met het Duitsche kraft,
kunft (dat is kumft); en in zacht en oplichten, vergeleken met
het Engelsche 80ft, to lift. Deze verwantschap is de meest
verwijderde der drie: verder houdt zij natuurlijk geheel
op. - Tot deze soort van klank verwisseling behoort ook,
binnen onze eigen taal. de verandering der n (in de uitspraak
alleen) in m en ng, waarover in S 25 spraak is
geweest. Even zoo ons kocht, vergeleken met koft, gift met
gichte, ta8ter met lachter , achter met af ter , dat men bij onze
oude schrijvers menigmaal aantreft. Overigens kunnen de
voorbeelden in deze paragrafen zeer gemakkelijk vermenigvuldigd
worden, doch de weinige aangehaalde zijn voldoende
ter opheldering.
§ ;~9. Een woord heeft in verschillende streken bij dezelfde
beteekenis:
1 0. Verschillenden klinker. - Dialectverschit.
2°. Verschillenden medeklinker, maar binnen de grenzen
der verwantschap. - Taalverschil.
3°. Totaal verschillenden medeklinker, en dan heeft men
Stamverschil of verschil van Wortel, dat is, een geheel ander
woord, hoewel de beteekenis in het gewone gebruik dan
ook dezelfde mocht geacht worden.
Voorbeelden van lJialectver8chil treft men bij doorreizen
van Noord- en Zuid. Nederland overal aan: mijne wordt rfline,
pijp wordt pupe, kort uitgesproken; hui8 - hoe8 met gerekten
klank, Ariaan - Arieelt met den bekenden klank vau
160
peerd, ouw wordt aauw, ZOOlt - zeun, maar ~.~ moor met
den in § 13 opgegeven klallk, van or; enz. enz.
Voorbeelden van Taal1)erschit hebben we in de § § 36,
37 en 38 gegeven. - In de dialecten kan men over het
algemeen en in den regel zeggen dat de medeklinkers dezelfde
blijven, en dit is een tweede bewijs voor het § 5 aangevoerde
belangrijke en gewichtige van den medeklinker.
Maar vooral blijkt dit als men op de derde plaats in aanmerking
neemt dat totaal verschillende medeklinker een geheel
verschillend woord geeft, zoo dat kamer en zimmer niets
met elkander gemeen hebben dan de gewone dagelijksche
beteekenis. En waaraan ligt dit? Aan den medeklinker: de
klinker van kamer moge hier aa, ginds den klank van het
Fransche or of van peerd hebben, het blijft hetzelfde woord. -
Zoo lang de medeklinker slechts in zijn verwante verandert
heeft men in den regel eene zustertaal , dat is, meer dan
Dialectverschil , minder dan Stamverschil: het is nog hetzelfde
woord, hoewel in ruimeren zin dan zoo even. Maar
in het derde geval heeft men een geheel anderen wortel, -
een geheel verschillenden oorspronkelijken grond klank , en
dus in de meeste gevallen ook eene taal van geheel verschillende
familie of stam, geene zustertaal. De medeklinker
is dus het voornaamste en meest essentiëele deel des woords,
en het consonantenschrift van het oude Hebreeuwsch zal
menigeen na dit alles minder verwonderen.
§ 40. Eindelijk - het onderzoek naar de uitspraak, den
klank, de waarde van onze klinkers en medeklinkers, in
den hedendaagschen toestand onzer taal, en evell zoo -
naar de vorming, dat is wijze van voortbrenging dier taal·
klanken - is noodzakelijk physiologisch, niet historisch.
Het historisch onderzoek, de vergelijking b. v. eeller levende
taal van Germaanschen stam met de oude talen derzelfde
familie, is hoogst nuttig en noodzakelijk voor de studie
der woordvorming, voor de kennis van de beteekenis en oorspronkelijke
kracht, van de afleiding of samenstellende deel en
eens woords, somtijds zelfs voor de spelling en schrijfwijze:
161
maar de uitspraak en de organische vorming onzer klanken,
zóó als die heden ten dage plaats vindt, kan alleen gevonden
worden door aandachtige, eenigen tijd voortgezette en
beproefde waarneming, gesteund door éene voldoende bekendheid
met het organisme onzer spraaktuigen , en de vereischte
fijnheid van takt, die niet op ééns, maar door oefening en
voortgezette waarneming verkregen wordt.
Dus op historisch gebied komen we eerst dan, als de vraag
gesteld wordt hoe die Gothen en andere oude Germaansche
volken in hunnen tijd geschreven hebben; hoe zij hunne taal
het meest waarschijnlijk zullen gesproken hebben; welk verschil
er onder beide opzichten waargenomen wordt tusschen
het Toen en het Heden,. welken vasten grond wij in de schrijfwijze
van toen kunnen vinden ter beslissing van twijfelach·
tige en betwiste spel- of geslachtsquaestien van heden; welke
beteekenis die oudere vormen del' Germaansche taal ons aan·
geeft voor onze tegenwoordig soms wat duistere afleidingssyllaben
of samenstellingen, voor onze buigingsvormen en
vOl'mwoorden, en voor al wat zonder dat licht niet wel in·
gezien, niet grondig verstaan kan worden.
Hulde aan den ijver, die sedert jaren reeds, op dit terrein
der taalstudie wordt waargenomen I en welken ten volle
verdient die rijke en krachtige talengroep die van Engeland
tot Ween en , van U psala tot Vlaanderen en Zwitserland zich
uitstrekt, en zelfs een zichtbaren invloed heeft uitgeoefend
op die andere zoo belangrijke groep van Romaansc!le talen,
die (met wijziging der uitspraak) wel den Latijllschen W 001'den
schat hebben geërfd, maar de Germaansche woordbuiging
en woord voeging of behouden hebben of overgenomen.
Het bovenstaande opstel was reeds geschreven, toen mij
het Woordenboek der Nederlandsche Taal in handen kwam.
Het is, niet in materiëelen, maar in intellectuëelen zin,
een kostbaar geschenk aan de Nederlandsche taal, een bewonderenswaardig
werk; maar natuurlijk,' niet boven het
J aarg. IX. 11
lfi2
menschelijke verheven. Natuurlijke opening van dm mond
wil zeker niet z('ggen, dat bij de andere klinkers die opening
onnatunrlijk is: maar ren staat van rust, zoo als bij
het ademen. Doch ook dit is onwaar, en kan op zijn hoogst
van de doffe of toonlooze e (de scheva) gezegd worden, terwijl
bij de a de lippen een ontzettelijke opening aannemen
in het breede, en het al of niet werken der tong eens
daargelaten, hier dus al vast zeker een opzettelijke verwijding
(verbreeding) der mondbuis plaats heeft, dat is
eene afwijking van den staat van rust. - Verder wordt
de a aldaar een zuivere klinker genoemd even als i, e, 0,
oe, omdat zij iets eigen heeft dat even te voren gezegd
was aan deze laatsten niet eigen te zijn. - En dan, zonder
te onderzoeken of de a voller en zwaarder is dan de 0,
kan men, verder gaande, dit gerust vaststellen, dat hoogte
en laagte van toon wel bij het stemgeluid als zoodallig, maar
niet bij de vergelijking van klinker en klinker te pas komt.
De hoogere of lagere toon hangt af van het getal trillingen
of vibraties der stembanden, die het stemgeluid vormen,
niet van de articulatiën, die dit stemgeluid, hoog of
laag, tot letterklanken vormen. En om hiermede te eindigen,
er zUn ook in onze taal veel meer gevallen dan het
tnsschenwerpsel ha, waar de klinker zonder slotconsonant
kort is, en in andere talen eene massa, zoodat die slotconsonant
wel dikwijls dáár is, maar geen voorwaarde uitmaakt.
SIER - SIEREN, SIERAAD, SIERLIJK, VERSIEREN,
OPSIEREN, ENZ.
Er bestaat verschil van gevoelen ten aanzien der spelling
van bovenstaande woorden. Er zijn er, die ze, als van Franschen
oorsprong, volstrekt met eene c willen gespeld heb ..
ben: cier, eieren, ciemad enz. Zonderling genoeg, en zeker
niet zeer consequent! Immers het zijn juist diegenen, die
anders per jas et ne jas , elk vreemd woord, al heeft het ook
in het geheel geene wijziging cmdergaan, zooveel maar eenigszins
doenlijk, op zijn N ederlandsch schrijven en het anderen
hoogst kwalijk nemen, wanneer zij dat verstandige voorbeeld
niet navolgen. Voor een oogenhlik aangenomen, dat al die
woorden werkelijk van Fransche origine zijn, wat alleen van
8ier zeker, maar van de overige volstrekt niet waarschijnI
ij k is, dan nog is dat drijven een merkwaardig feit in de
geschiedenis onzer orthographie, ja zelfs eene belangrijke
bijdrage tot de kennis van het menschelijke gemoed. Heeft
men eenmaal gemeend, door vertoon van geleerdheid of betweterij,
zich van het profanum et indoctum vulgufI te moeten
onderscheiden, dan komt men niet gemakkelijk tot het inzicht,
laat staan tot de erkentenis, dat men zelf inconsequent
is geweest, ell dat de domme, onwetende hoor als bij
instinct den rechten weg heeft ingeslagen. Slechts edele
geesten, die ook een open oor hebben voor de redeneeringen
van anderen, welke van hen in gevoelen verschillen, zijn
in staat zulk eene overwinning op zich zelven te behalen.
Het is echter niet jui~t om de spelling, dat ik de uitge164
schreven woorden hier wat nader wil beschou wen i 8ieren en
zijne afstammelingen zijn uit een grammaticaal oogpunt merkwaardig,
dewijl zij, zoo mijn vermoeden gegrond is, tot
staving van een min of meer zeldzaam verschijnsel in onze
taal strekken kunnen. Eene beschouwing van 8ier, fr. chère,
behoort duidelijkheidshalve vooraf te gaan.
Sier werd oudtijds met eh geschreven (chier) , juist zooals
in het Ondfransch. Deze spelling en de overeenkomst in
beteekenis en gebruik bewijzen, dat wij het woord - in
dezen vorm althans -- uit het Fransch ontleend hebben.
Paire bonne chère vertalen wij door goede 8ier maken,. en wij
verstaan er door: lekker eten en drinken, niets ontzien om
te smullen; - une cltèrc entiëre is een rijkelijk voorziene disch,
een festijn. 'Wisten we evenwel niets meer van het woord,
we zouden het niet goed verstaan. Zelfs het weten, dat men
voorheen ook zei: faire mauvai8e chère J brengt ons niet verder
dan tot het vermoeden, dat chier, chère, zooveel beteekent
als tafel, disch, maal, in 't alg~meen. Doch ROQUEFORT
leert ons in zijn Glo8saire de la langue Romane, 1,254, dat
het Oudfransch ook zei: chiere haucie, chiere lie, voor bonne
mine, visa,qe gai, foyeux, content; chiere ba8se, chiere mate, chiere
morte, voor visage abattu , bais8é, triste; chiere levée, voor vi8age
levé, sans crainte,. chiere laide voor mauvaise mine,. chiere hardie
voor mine fière, in8olente. Uit het een en ander volgt, dat
chiel'iJ, chère, eigenlijk beteekent vi8age, aangezicht, gelaat.
Dit wordt bevestigd door het nevens chière bestaan hebbende
care, dat ook door visage, figure, phY8ionomie verklaard wordt,
en dat tevens op de afleiding van chère wijst. Het Italiaansche
eera en Spaansche cara, de gewone uitdrukkingen voor
aangezicht, gelaat, bevestigen het gezegde. Die beteekenis van
chier, cier was bij ons op het einde der.16de eeuw nog niet
vergeten, toen PLANTIJN en KILlAAN hunne woordenboeken
samenstelden. De eerste verklaart chie?', cier, door fr. chère
en lat. 1JUttU8 laetu8 (blij gelaat); de laatste ciere, dat hij Oud·
vlaamsch noemt, door facies, VultU8 (aangezicht, gelaat in
't algemeen). PLANTIJN vertaalt Yemanden goet eie?' aendoen
165
door eomiter aeeipere (vriendelijk ontvangen); Qualielc cier maken
door frontem cotltrahere (het voorhoofd fronsen). - Nu is
alles duidelijk geworden; nu ziet men, dat de hedendaagsche
uitdrukking goede 8ier maken zijn oorsprong heeft genomen
in de Fransche zegswijze: faire bonne ehère à q u e lqu'un,
aan iemand goede sier maken, d. i. iemand door
een vriendelijk gelaat toon en , dat hij welkom is, en dit vervolgens
door het aandisschen van een rijkelijken maaltijd
tastbaar bewijzen. Faire mauvai8e ehère is dan een zuur gezicht
zetten, en faire chère baiaaée, hèt hoofd laten hangen;
vóór zich, op zijn neus kijken.
Uit de Oudfr. en Sp. vormen eare en cara blijkt dat ehère
en ons sier het gr. lIá(la (hoofd) is, hetwelk in het latere
Latijn voor gelaat gebezigd werd, b. v. in
I) Postquam venere verendam Caeaari8 ante ca ram ,"
»toen zij voor het eerwaardige a a n g e z i c h t des keizers ge·
komen waren." Aan eene Grieksche II en eene Latijnsche
e beantwoordt in de Germaansche talen aan het begin
van een woord de h: lIá(la, cara, moet dus in die talen
har', her, hir, hiar enz, luidelI. Wij vinden het dan ook
in ons her-aenen, hd. ge-hir-n, onrd. hjar·ni (hersenen) en
hjar-8i (hoofd, scheedel). Reeds in het Oudnoordsch assimileerde
de r met de volgende a, en ging hjar.~i in hjaasi
over, waaruit later Zweedsch hjesse en Deensch Is.ve (scheedel)
ontstonden. In aier en her(senen) bezitten we dus wederom
twee zeer uiteenloopende vormen van een en hetzelfde woord,
gelijk wij, bij eene vroegere gelegenheid, in wei en hui,
warmeer en hoeneer , zegen en 8ein hebben aangetroffen.
Wat nu de spelling aangaat, wij hebben ehier, cim' uit
het Fransch overgenomen in een tijd, toen ch en e in die
taal nog als teh luidden. De klank van fr. eh, hd. sch, eng.
ah, heeft nooit recht in den mond der Nederlanders willen
passen, en past er nog niet goed in, getuige de volksuitspraak
van CharZe8 (SarI es) , chocoZade (sakelade). De Fransche
eh en c (d. i, tclt) losten zich bij ons op in ta, blijkens rots (roche) ,
166
toort8 (torche), jJlaat,~ (place), rant806n (rançon), mnl. tsaertèr
(chartre) , lit8, li8 (lat. licium), 8US8en, mnl. t8i8sen en eis8en
(ce8ser). De tB is derhalve de echt Neder!. plaatsvervangster
der fr. eh en c. Aan het begin van een woord echter viel weldra
de t weg, zoodat er alleen de 8 over bleef. 'Vaartoe nu hier
die N ederl. s vervangen door de c, en cier geschreven? dat
noch beantwoordt aan het Ofr. eiere (lees: tchière), noch aan
het hedendaagsche fr. chère (sjere) terwijl die C zeker wel
niet toereikend is om de beteekenis van het woord ook maar
eenigszins duidelijker te maken.
Het werkwoord sieren en zijne afstammelingen sieraad,
8ierlijlc, ver8ieren, enz. werden oudtijds, evenals het behandelde
8ier, met eh en I; geschreven: chieren of eieren, chieraet
of cieraet enz.; geen wonder, dat men ze insgelijks voor
Fransche woorden heeft gehouden. BILDERDIJK , Ge8laehtlijst,
1, 130 vlg., leidde sieren af van hetzelfde sier, dat
oorspronkelijk gelaat beteekende ; de zin van iet8 sieren zou,
volgens hem, eigenlijk zijn" een oog, een aanzie?t ," een vriendelijk,
bevallig uiterlijk aan iets geven. Onmogelijk zou
die overdrachtelijke toepassing op zich zelve niet wezen, en
zeker waarschijnlijker dan het gevoelen van anderen, die
gedacht hebben aan nieuwfr. chel', ofr. Cal', ital. en sp. caro, lat.
carus (dierbaar). Sieren zou volgens dezen beteekenen dierbaar,
lief maken. Dit laatste gevoelen wordt terstond onwaarschijnlijk,
als men bedenkt, dat cal' (caru8) stellig door ons overgenomen
is onder den vorm kaar, d i. kameraad, lieveling,
gunsteling, maar dat noch dit ofr. cal', noch het nfr. cher
ooit de beteekenis van fraai of siedijk gehad hebben. Er is
echter iets, dat ons volstrekt noodzaakt om beide verklaringen
te laten varen en sieren voor een echt Germaansch woord te
houden. In het Hoogduitsch treft men de woorden zieren,
zierde, zierlich aan, die aan de nagenoeg gelijkluidende N ederlandsche
uitdrukkingen beantwoorden en onmogelijk van
Romaanschen oorsprong kunneq zijn. Reeds het Oudhoogd.
bezat ziarjart, ziarî, ziarida, ziartîh; en op die taal heeft het
Ui7
latere Fransch nooit invloed gehad. In het Oudhd. vindt
men wel eene z, die aan eene RomaansclJe c of ch beantwoordt,
doch alleen "óór eene i of e, nooit vóór eêne a, en
de a van car, caro, carus had nooit hd. ia kunnen opleveren.
Er komt nog iets bij. Het Latijn bezit een ander woord,
dat èn in beteekenis èn in vorm volkomen met zier over·
eenstemt, t. w. decus en decor, decoris. De overeenstemming in
de beteekenis behoeft, voor latinisten althans, niet aangetoond
te worden, die in den vorm heeft bevestiging noodig. Men zal
ze evenwel terstond inzien, als men bedenkt, dat eene Lat.
d in het Nederd. t en in het Hd. z wordt, dat eene Lat. c,
d. i. le, in Neder-hd. h overgaat, en eindelijk dat h tusschen
klinkers dikwijls wordt uitgestooten, waarna de klinkers, samenkomende,
een tweeklank of een langen klinker opleveren.
Zoo wordt b. v. lat. decem (lees: deleem) goth. taihun
(tihun), neder!. tien (ti-ett), ohd. zehan, nhd. zehn. Op dezelfde
wijze kon decor eerst ags. tihur, hd. zihar, later, na
uitstooting der h, ags. tiil', tir, hd. zier worden.
b~r blijft echter eene zwarigheid over om sieren zoomaar
voetstoots voor hetzelfde woord als hd. zieren te houden. De
Lat. a van decus en de hd. z van ziet'en doen bij ons eene tusscheninliggende
t verwachten; hoe komen wij aan den sisklank
s? De zwarigheid zou inderdaad groot zijn, indien wij niet met
zekerheid eenige woorden konden aanwijzen, waarin teerst
in ts, en vervolgens in 1.1 is overgegaan. Men denke aan mnI.
,ypiet, nnI. spiets en spies; aan lelit, klits en fetis; kloot, bij KIL.
Hot, kloUe en klos. In het Mnl. werd tollen ook t8oUen, en top
ook tsop geschreven; uit tsoUen ontstond, met eenigszins gewijzigde
beteekenis, ons hedendaagsche sollen; zie Gloss. op
Der Leken Spiegel. Die voorbeelden leeren , dat hetzelfde
verschijnsel (de overgang van t in ts of tz), dat in het Hoogd.
regel werd, ook in onze taal, hoewel zelden, wordt aangetroffen.
Waarom zou dan ook niet de uitspraak van
een Neder!. tier hebben kunnen veranderen eerst in tsier
en later, door de gewone afwerping der t, in sier. Zulk
een tier of tiére heeft onze taal inderdaad aan te wijzen,
168
doch met eenige verandering in de beteekenis, namelijk niet
met den zin van 8 G hoon, ,~i e r I ij k uiterlijk of voorkomen, maar
met dien van uiterlijke gedaante in 't algemeen, waaruit de beteekenis
van 800rt, aard voortvloeide. Het kwam in het Mnl.
alleen in samenstellingen voor, als eenertieren, eenighertieren,
meneghertieren, alretieren, tweetiere, quadertiere, argertiere, putertien
d. i. van ééne soort, van eenige soort, van menige
soorten enz., en komt nog in het NnI., in opnieuw gewijzigde
beteekenis, voor in goedertieren, d. i, van eert goeden aard. De
mnl. spelling dieren, c'ieren, waarin eh en c, gelijk wij gezien
hebben, bij ons als t,~ luidde, bewijst den overgang van t
in t8 en vervolgens in 8. Men moge de hier gegeven verklaring
van 8ieren, 8ieraad, enz. aannemen of verwerpen en
aan die van BILDERDIJK of aan de andere de voorkeur
geven, in elk geval hebben wij met een en op Nederlandsch
grondgebied ontstanen, en dus echt Nederl. sisklank te maken,
die evenzeer het recht heeft op eene Nederl. 8 als b. v.
8amen, 8chaap, schaduw, 8chil, 8choot, slag, smal, 80m8, 8pin,
8praak, 8tap, 8US8en en honderd andere woorden, terwijl een e
Romaansche c in elk geval eene orthographische leugen is, die
tot niets goeds, maar alleen tot dwaalbegrippen leiden kan.
L, A. TE WINKEL.
NOG IETS OVER DEN FERGUU1'.
TEKSTCRITJEK EN WOORDVERKLARING.
De uitgave van den Ferguut, die in 1838 het licht zag,
is een allernuttigst werk geweest, waaraan de studie der
Middelnederlandsche taal veel te danken heeft gehad. Gelijk
men op de scholen cacographieën bezigt, om de leerlingen
door het opsporen en verbeteren der fouten opmerkzaam te
maken op de regelen der spraakkunst, en hen te oefenen
in het zuiver schrijven der taal. 7.00 heeft ook deze Middelnederlandsche
cacographie indertijd de aankomende beoefenaars
van het vak geschel;pt in het verbeteren van bedorven
teksten, in het letten op de regelen der oude grammatica
en de eischen eener grondige woord verklaring, in één woord,
in de toepassing der wetten van het gezond verstand op eene
studie, waarin na den dood van HUYDECOPER en CLIGNETT
de meening scheen te heerschen, dat men het wel buiten
die wetten stellen kon. De oefening was des te nuttiger,
daar hier geen meester bij de hand was, om den leerling
de moeite uit de hand te nemen; hij was geheel aan eigen
vermogen en eigen inspanning overgelaten, en moest des te
meer zijn best doen, om met vallen en opstaan de kunst te
leeren. Ik voor mij zal altijd dankbaar erkennen, hoeveel
ik aan dat boek verplicht ben, dat mij jaren lang eene dage·
lijksche leerschool geweest is, en later bij het academisch
Jaarg. IX. 12
170
onderwijs een uitstekend hulpmiddel ter inleiding in de cri·
tische methode. De aangewende vlijt bleef niet ollbeloolld.
Eerst door de collatie van het handschrift, vervolgens door
telkens herhaalde critiek, is het allengs gelukt den Augiasstal
te zuiveren. De resultaten van dien arbeid zijn voor
het meerendeel reeds bekendgemaakt, en de tijd is nu gekomen,
dat men ons eene goede critische uitgave van den
Ferguut zal kunnen schenken. Op zeer weinige uitzonderingen
na zijn de moeilijkhedfw opgelost, de gebrekkige
plaatsen verbeterd, de duistere woorden verklaard. Er valt
echter hier en daar nog wel eene nalezing te doen. Zoo
dikwijls men het gedicht herleest, stuit men nog altijd op
enkele zwarigheden, die men vroeger voorbijzag. Ik wil
daarvan hier een voorbeeld geven, door te wijzen op een
vers, dat tot hiertoe onopgemerkt bleef, en toch blijkbaar
de genezende hand der critiek behoeft, maar dan ook die
hulp beloont door eene bijdrage tot onze kennis der Middelnederlandsche
taal. Tevens wil ik van deze gelegenheid
gebruik maken, om nog het een en ander, den Fergnut betreffende,
te behandelen, dat ik vroeger reeds bli het verklaren
van ons dichtstuk aan mijne toehoorders mededeelde,
maar nog niet in ruimer kring bel~endmaakte.
De fout, die ik bedoel, schuilt in vs. ~561. FERGUUT
komt bij het kasteel van den roover, die iederen voorbijganger
afzette. Hij raakt met hem in strijd, en met een
forschen stoot breekt hij hem den linkerarm. De roover
neemt de vlucht; maar nog vóór hij zijn kasteel bereikt,
haalt FERGUUT hem in, en doet hem voor zijn overmoed
boeten.
Ferguut so sere na hem rijdt,
Dat hem achter ontwee snijdt
Aertsoen ende ors met sin en swerde.
Die dief viel neder op die crde.
Het loopt in 't oog, dat in het tweede vers het vnw. hi
171
IS uitgevallen: lJat hi hem euz. Maar hiermede is alles
nog niet in orde. Hoe? F'ERGUUT snijdt hem van achteren
den zadel boom en het paard middendoor! Ik beken, dat
de ridders in de ARTUR-romans niet malsch waren met
hunne slagen, en dat vooral het zwaard van FERGUUT gewoonlijk
vrij onzacht aankwam. Maar toch. met éénen sabelhouw
het achtereind van een paard middendoor te hakken,
is wel wat kras! Van GODFRIED VAN BOUILLON wordt iets
dergelijks verhaald, en nog sterker zelfs: hU hieuw man en
paard met éénen slag in twee helften vaneen. En dat was
nog maar kinderspel bij de wonderen, die het alvernielend
zwaard van SEGELIJN VAN .TERUSALEM verrichtte. Maar zulke
overdrijvingen zUn in onze epische poëzie zeldzaam; en waar
men ze aantreft, is veelal, evenals hier, eene corrupte lezing
in 't spel. In dit geval was zulk een geweldige slag
niet eens noodig; het was genoeg dat hij den roover ter
aarde wierp, die niet bestemd was om te sneuvelen, maar
om zich aan FERGUUT over te geven. Indien deze hem den
zadelboom doorsneed en den riem waarmede de zadel bevestigd
was, zoodat de zadel kantelde en de dief zandruiter
werd, dan was het oogmerk volkomen bereikt. Welnu, men
leze dan:
Dat hi hem achter ontwee snijdt
Aertsoen ende tors met sinen swerde.
Dat een afschrijver, die het oude tors niet meer verstond,
gedachteloos het meer bekende ors in de plaats stelde, is
zeker niet vreemd. Maar tor8 is buiten twijfel de ware Ie·
zing. Al zijn ons van elders geene voorbeelden van het
woord bekend, het had een wettig recht van bestaan, en
het is ons welkom als eene verrijking van onzen Mnl. taalschat,
die ook uit bedorven lezingen zorgvuldig moet opgedol
ven worden.
Eene korte beschouwing van den oorsprong en de verwantschap
des woords moge dit nader bevestigen.
Uit lat. tortu8, gedraaid, verl deelw. van torquere, draaien,
ontsproot een nieuw afgeleid ww. tortiare , gedraaid maken,
12*
172
ineendraaien, strengelen; vanwaar ital. torciare, stijf vastbinden.
In oud-fr. werd dit t01'Mr, tourse1', door den gewonen
overgang van ti vóór een klinker in s: verg. raison, saisoll,
poison, priser, uit ratio, satio, potio, pretiari enz. De beteekenis
van valitóirulen ging over tot die van pakkert, opladen,
d. i. het vastsnoeren van voorwerpen in een bundel of op
een lastdier. In dien zin is het woord in alle Romaansche
talen bekend, meestal echter met de gewone omzetting der r.
Verg. provo trossur, opbinden, inpakken, opladen (HAYNOUAHD
V, 434), nfr. trous8er, eng. to truss, sp. trojar, port. trou{)Jar;
mlat. trossa, bundel, pak (DU CANGE VI, 683), provo trossa,
nfr. housse, eng. truss, sp. troja, port. trou.vu, maar in 't
dialect van Lombardije torza, torsa, stl'OO- of hooibundel
(nu;z, Wtó. I, 415); in deminutieven vorm provo trosset,
nfr. trou8seau, sp. troJet, waarvoor weder oud-fr. torset , torseal~,
ital. torseUo.
Dat ofr. torser, tourser inzonderheid gezegd' werd van het
oppakken of opladen van bagage op lastdieren, blijkt uit talrijke
plaatsen. Zoo leest men b. v.: Jl cent 80miers torsés,"
honderd geladene lastdieren; )) sur UIt de lor ronci8 te torsertt ,"
zij laden het op een hunner paarden; J)et si le fi8t tour8er SUl'
te rle8trir rnittour." hij liet het op het beste paard opladen.
Zie nu CANGE VII, 319, GACHET, Gt08S. 435, enz.
Uit het Fransch ging het woord in 't Mnl. over, waar
tor8en of tursert de gewone term was, als synoniem van ladert.
Doen si al haer dine na dat
Hadden getorst ende geladen.
Grirnb. Il, 444.
Dat men tor888rl ghinghe ende laden,
Alse te porren ongespatlrt.
Al dat scoenheide voerdi mede
Wel ghetorat op sijn paert.
II, 728.
Beatr. 184.
Dat pauwelioen was gheturst (opgeladert).
Wat. 9057.
173
Mar willen si torsen ende laden,
Ende doen haer schip te gronde gaen.
HILDEGAERTSBERCH f. 87 a•
Men vindt het ook voor beladen, met het lastdier als
object:
Die knapen sprongen op ter vaert;
Elc sadelde sijns heren paert,
Ende torsten hare somers sciere,
Ende worper op hare fortsiere.
Ferg. 51.
Nevens torsen was in denzelfden zin ook trossen m gebruik.
Gescut , peerd ende wagen,
Bombaerden ende donrebussen
Hiet hi laden ende trossen,
Tenten ende pawelioene.
Rein. 1I, 3810.
Men leest trossen in gelijke opvatting nog bij VONDEL I, 229:
o groote kemels! die hier met vele ongemacken
Zoo lastig gaet getrost met 's rijckdoms zware pack en .
Nog heden bewaart onze taal de herinnering van trossen,
in den zin van samenbinden en oplade1t, in het znw. tro8, dat
eigenlijk bundel of pak beteekent, en in tweeledige opvatting
wordt genomen: 10 een tros druiven, bessen, enz. (voorheen
ook tora, als bij VONDEL VIII, 214; verg. KILlAAN), d. i. een
bos of bundel van onderling verbonden vruchten; en 2° de
tro8 van een leger, de gezamenlijke pakkage of bagage. Maar
tros geldt nog in eene derde opvatting, in die van een dik
ineengedraaid scheep,~touw, kabel, provo tros8a, sp. troza; en
daarbij komt weder de oude beteekenis van binden ongewijzigd
voor den dag, evenals in sp. at,'ozar, vastsnoeren (DIEZ,
Wtb. I, 415) en provo trou8sela, leiband om kinderen loopen
te leeren (HONNORAT Il, 1335). In bepaalde toepassing op
het. vastbinden of vastsnoeren van paardentuig was ook provo
tro8/Sar, trosar in gebruik. Zoo in de twee volgende voorbeelden,
bij RAYNOUARD (V, 434) aangehaald, die inzond er174
heid van belallg zijn tel' vergelijking met onze plaats uit
den Per!Jltut:
Li sClldiers son tuit vengutz,
Cavalcant els roncins trosatz.
"de lIchildknapen zijn allen gekomen, rijdende op cle opgetuigde
paarden."
Per denant lors a'l'80.~ an los escutz trossatz.
)} vóór aan hunne zadelboomen hebben zij de schildeu 1iastgehonden,"
Wij vinden hier de arsos (fr. les arçons) met het
ww. trossar verbonden. Evenzoo gold ook het fr. trousse,
een bUIIdel , inzonderheid van een pak, dat de ruiter achter
op . z~in paard laadt en aan den achterboom van den zadel
bevestigt; en tt'ousse is daar zelfs de gewone term voor achterop
geworden, en bij overdracht wordt de achterboom van den
zadel, waaraan de trousses bevestigd worden, zelf trousscquin
geheeten, Voegt men nu hierbij, dat tr08, trossen oudtijds
tor8, torsen luidde, dat torssen bij KILlAAN ligare heet,
en tors ook in MEYER'S Woordenschat met tr08 gelijkgesteld
wordt, dan zal men wel niet aarzelen, in de plaats uit den
Ferguut, waar aertsoen voorafgaat, tors als de ware lezing te
erkennen. De oorspronkelijke beteekenis vau band werd dan
in 't bijzonder toegepast op den band of riem, die den zadel
van achteren (denkelijk aan den staart) bevestigde. }'ERGUU'r
hieuw den achterboom en den achterriem of staartritm door,
en de ruiter tuimelde uit den zadel.
Mocht het ooit gelukken het Fransche origineel in te zien,
dat, helaas! nog altijd ontoegankelijk blUft, ik twijfel nauwelijks
of men zal daar arçort et tO'l'se (of t01l'l'se) vinden, of althans
een woord van gelijke beteekenis.
Wij hebben in het bovenstaande eene dwaze lezing te recht
gebracht, en tevens eene kleine bijdrage tot onze taalkennis
gewonnen. WU vonden de afleiding zoowel van het oude
tO'l'sen of t'l'os.yen, als van ons hedendaagsche tros, en den
samenhang der drie beteekenissen van dit woord. Beide.
torSe1t en tros, leerden wij kennen als woorden van uitheemschen
oorsprong. Maar nog eene andere opmerking doet
175
zich hier voor, Het werkwoord, dat wij gewoon zijn torschen
te schrijven, is niets anders dan het oude tor.~en in gewijzigde
opvatting. De begrippen van opladen en dragen zijn
ten nauwste aan elkander verwant: wie een zwaar voorwerp
dragen zal, neemt het op zijne schouders, laadt het zich
zelven op. Ook in het Fransch wordt eharger in de gemeenzame
spreektaal van sjouwerlieden of pakkendragers gezegd,
in den zin van "transporter de8 fardeauw" (POITEVIN I, 440).
Het blijkt dus, dat in ons torschen de eh geen recht van bestaan
heeft. Naar den aard en de afleiding des woords 4!al
het raadzaam zijn, voortaan torsen te schrijven 1). Ik wil
mij daarvoor niet beroepen op de omstandigheid, dat men
vroeger werkelijk torsen of torssen schreef (HOOFT, N. H.
1005; ROTGANS, Wilh. lIl, I, 54, 65; SCHERMER 36; POOT
I, 342; SMITS, Ged. 49, enz.; bij BILDERDIJK XII, 439, zelfs
tortsen). Dit bewijst op zich zelf niets, daar men voorheen
in het al of niet schrijven van eh achter de .~ vrij slordig
te werk ging; en er staat tegenover, dat KILlAAN nevens
tros ook tro8ek en tOfsck vermeldt. Doch de eenheid van ons
tor8en (dragen) met het oude tor8en (laden) wordt onloochen·
baar gestaafd door de opmerking, dat het woord eertijds niet
alleen in de laatstgenoemde beteekenis (gelijk wij boven gezien
hebben), maar ook in de eerstgemelde met trosSe1t af·
wisselde. Ziehier eenige bewijsplaatsen, alle aan de vroegste
gedichten van VONDEL ontleend:
Maer eer met zijn gantsch lijf hy noch int water plost,
Hy van de Dolphyns wert gedragen en getrost.
I, 279.
sy tro8Mn beyde haer hout.
I, 337.
Het ongeluckich dier trost wat het tro8sen magh.
I, 401.
I) Daar mijn geachte vriend Dr. TE WINKEL zich met deze beschouwing vol·
komen vereenigt, wordt de spelling torsen voortaan door de Redactie van het
Ned. Woordenboek aangenomen. Men gelieve het reeds verschenen artikel .Aanforlcllen
daarnaar te verbeteren.
176
den armen muyl, van tro8sen krom gebogen.
I, 459.
Ook het Friesch kent zoowel tro8sjen als toarssjen, beide
in den zin van dragen (EPKEMA 499, 491), en, let wel, het
laatste zonder Ic (eh). Als jagersterm, bij de jacht met den
vogel, is t1'088f!U nog heden voor tor,ven, dragen, in gebruik.
Men bezigt het woord, D wanneer de jachtvogel het gevangen
wild poogt weg te dragen 1)." In 't Fransch heet dit
charrier, van mlat. earricare, in den grond dus hetzelfde woord
als eharger, laden. Men ziet, hoe de beteekenissen van
laden en dragen telkens dooreenspelen en met elkander
wisselen.
N u de verklaring van torsen en tros vaststaat, blijkt het
tevens dat beide woorden - hoe vreemd dit ook schijnbaar
moge luiden - ten nauwste verwant zijn aan een derde
woord, mede van Romaanschen oorsprong, t. w. aan toorts,
fakkel, fr. torche, provo toreha. Dit laatste toch is mede gevormd
uit lat. torquere, draaien, en beteekent eigenlijk eene
ineengedraaide stroowisch, met pik besmeerd. Daarnevens
stond in het oudere Fransch de afgeleide vorm tortis (ROQUE'
FORT U, 634; GACHET, Gloss. 435), provo tortis (RAYNOUARD
V, 384), vanwaar mnl. tortijs, tortise, tortijtse (Lanc. II,
14620 j Wal. 105:1, 2597, 2618, 45 Il enz.; Limb. I, 593;
STOKE IX, 53; D. Doctr. IIf, 897, enz ): ontleend aan mlat.
torticia, tortieius of lO1·tisius (DU CANGE VI, 618 vlg.), eene
afleiding van lat. lortus, gedraaid. Toorts derhalve en mnl.
tortijs hebben, evenzeer als tOl'Se1t en tros, hunnen grond in
lat. t01'quere.
Keeren wij tot den FergUltt terug, om nog het een en
ander op te merken, deels de tekstcritiek, deels de woordverklaring
betreffende.
1) VERSTBR VAN WULVERHORST, Proeve uner Ned. Jagfterm., in Ned. l'(fd·
scltrift voor Zie/h. der jagt en visscherij , 1857, bI. 87.
177
Vs. 946. - FERGUUT wordt door zijn gastheer naar zijne
slaapkamer geleid en van al het noodige voorzien. Dit laatste
wordt aldus uitgedrukt:
Hi leerde hem menegerhande sake
Binnen der nacht dien jonchere,
Die hem quamen te groter ere.
Zijn gastheer had hem op dat oogenblik, op 't punt van
naar bed te gaan, niets te leerel~. maar alleen hem het noodige
ten gebruike te geven, t. w. (hetgeen onmiddellijk volgt)
een zacht bed en twee zijden lakens. Men leze dus: Hi
leende. - Leenen was het klassieke woord voor hetgeen men
aan een logeergast ten gebruike gaf Verg. vs. 741, 2171,
2177. Wij zeggen in dat geval geven, en ons klinkt het
vreemd, iemand huisvesting, een bed enz. te leenen; maar
let men op de eigenlijke beteekenis van leenen en geven, dan
zal men erkennen, dat het Mnl. taalgebruik juister was dan
het onze.
Vs. 1073. - Aan het hof van ARTUR wordt FERGUUT
tot ridder gewapend. Eerst rust hij zich uit met" halsberch,
cousen, helm van staie," en dan volgt er:
Mijn her Gawein brochte hem sijn pert,
Ferguut besaget, diet sere begert.
Het eerste vers behelst eelle dubbele onjuistheid. Een
paard te geleiden, was het werk van een schildknaap, niet
van een ridder als w ALEWEIN. Daarenboven, de tijd om te
paard te stijgen was nog niet daar; eerst moest hij zwaard
en sporen ontvangen. Dit geschiedt. en daarop laat de dichter
volgen (vs. 10\)7):
Ferguut was herde wel gereet.
Een groet ors brochtmen hem gele et ,
Dat snel was alse een vogelijn;
Maer hi hadde liever dat sijn.
Een sciltknape herde wise
Brochte heme geleet sijn ors van prise.
Duidelijk blijkt hieruit, dat hem te voren nog geen paard
178
gebracht was. En zulk een geschenk van W ALEWEIN lag
ook volstrekt niet in het plan van den dichter. FERGUUT, zegt
hij, weigerde het paard, dat men na de wapening voor hem
bracht, en wilde liever zijn eig~n behouden. Maar indien
een edelman als WAI,EWEIN hem zijn paard had aangeboden,
dan had FERGUUT welstaanshalve dit hooge gunstbewijs niet
kunnen afslaan. Zulk een aanbod kon de dichter hem dus
niet laten doen, veelmin er op laten volgen: l) diet . sere begert,"
want FERGUUT begeerde geen ander paard dan zijn
eigen. Hoe men het keere of wende, het woord pert is op
geenerlei wijze te rechtvaardigen. Doch zoo W ALEWEIN hem
geen paard bracht, wat bracht hij hem dan? Zien wij, wat
onzen ridder nog ontbrak. Hij ontving harnas, been kleed,
helm, zwaard en sporen. Maar geen woord van de speer,
die vooral niet mocht ontbreken; de speer, waarmede FERGUUT
in 't vervolg wonderen verrichtte. Maar, zal men
zeggen, het rijmwoord begert verbiedt ons spere te lezen.
Die zwarigheid is licht op te lossen. Toen eenmaal de afschrijver
bij vergissing pert had geschreven, lag het voor de
hand, het rijm daarnaar te wijzigen. Zulke quasi-verbeteringen
komen in ons gedicht niet zelden voor. Ik houd mij
overtuigd, dat de dichter geschreven heeft:
Mijn her Gawein brochte hem sijn spere,
Ferguut besaget met groten gere.
Men bedenke, dat spert: meestal onzijdig, zelden manlijk
genomen werd (het laatste b. v. vs. 481, maar het eerste vs.
1734, als ook bij MAERLANT, Sp. IV2 , 7, vs. 47, 48,50,
65, 68, Grimb I, 3534, 3538, 3540, enz.), zoodat sijn en
besaget in orde zijn.
Doch ik voorzie eene tegenwerping, die ik niet onbeantwoord
mag laten. Als 1<'ERGUUT te paard gestegen is, ontvangt
hij een schild, en dan volgt er (vs. 1110):
Een ridder heme doe halen ginc
Enen scacht starc ende groet,
In sijn hant dat hine scoet.
179
Zal hij dan nu twee speren te torsen hebben? Ik antwoord
weder met eene kleine tekstverbetering:
Een ridder heme doe halen ginc
Sinen scacht enz.
Toen de speer uit vs. 1073 verdwenen was, moest de afschrijver
de schacht, die hier vermeld wordt, voor een nieuw
wapen doen doorgaan, en dus enen schrijven. Maar sinert
is veel eigenaardiger. F~;RGUUT had natuurlijk de speer,
hem dool' W ALEWEIN geschonken, niet al dien tijd in de hand
gehouden, maar ze nedergezet of aan een schildknaap te bewaren
gegeven. Toen hij nu te paard zat en geheel gereed
was, bewees een ridder hem de heuschheid, de speer (nu
zijn speer) voor hem te halen en hem die in de hand te geven.
Zoo sluit alles goed ineen, en het verhaal eindigt, als
betaamt, met eene beleefdheid aan den nieuwen ridder bewezen.
Vs. 1167-1170. - De volgorde der verzen is hier in de
war. Men herstelIe aldus: 1169, 1170,1167, 11(i8.
Vs. 1240. - Één persoon kan moeilijk in drie kasteelell te
gelijk zijn. Toch heeft het hs.;
Al ware een man in .1I1. castele,
hetgeen dan in elk geval casteten zon moeten zijn. Maar
schrappen wij liever twee streepjes uit, en lezen wij:
Al ware een man in ener& castele.
Dergelijke kleine fouten in cijferletters zijn in ons gedicht
niet ongewoon. In vs. 257 biedt men ARTUR het waschwater
aan in twee gouden bekkens,
In .n. guldine beckine,
ten koste zelfs der grammatica, die gutdincn beckinen zou
vereischen. De dichter schreef natuurlijk:
In enen guldinen beckine.
Een ander onjuist cijfer vinden wij in vs. 644, waar KEYE
den jongen FERGUUT bespot. Dit is zeker de ridder, zegt
hij , van wien onze nar propheteerde , dat hij naar de "zwarte
rots" zou trekken, om daar het fameuse avontuur van I) den
180
sluier en den hoorn" te volbrengen. En zich tot FERGUUT
wendende, voegt hij er bij:
Behout u God X jaer u leven,
Gi selt sien, waer die roke staet.
Een uitstel van tie1~ jaren is wel wat lang; want» morgen
vroe" reeds, zegt KEYE, moet de ridder den tocht aanvaarden.
Maar de bedoeling is ongetwij feld: binnenkort, ói'l1rtert
't jaar, zult gij het avontuur volbracht hebben. Welnu,
men verandere X in I, en leze:
Behout u God een jaer u leven.
Die tijd van eert jam' was de klassieke termijn, om te verzekeren,
dat iets zonder lang uitstel gebeuren moest. Zoo
belooft koning NOBEL, dat hij REINAERT straffen zal:
Levic een jaer, het sal hem scinen.
Rein. I, 424.
De tijdruimte was niet toevallig gekozen. maar aan het
rechtswezen ontleend, waarin een jaar (met de gewone toegift
jaar en dag geheeten) in verschillende gevallen de bepaalde
termijn was, met name 10 voor verjaring van bezit,
20 voor den duur eener wettige afwezigheid. Zie GRIMM, DRA.
222 vlg. Het eerste verklaart de woorden van NOBEL, wiens
recht om REINAERT te straffen na jaar en dag zou verjaren;
op het laatste doelt KEYE, die FERGUUT voor 't volbrengen
van zijn avontuur een wettig afzijn van jaar en dag gunt.
Vs. 2000. - Zagen wij zoo even, hoe licht onze afschrijver
fouten beging, waar cijfers in 't spel waren, ook met
eigennamen wilde het niet best vlotten. Ik heb elders door
sprekende voorbeelden getoond, tot hoeveel verwarring het
bederven van namen in Mnl. teksten aanleiding gaf (Proeve
v. Mnt. Taal<:. 6-10, 133-135, 167). Ook hier vinden
wij daarvan een staaltje:
Waendicse vinden in Ingelant,
In Lornbardien of in Scollant.
Lombardije maakt hier een verrassend effect, midden tusschen
Engeland en Schotland in. En waarom GALIENE juist in
181
Lombardije te weken, die toch wel denkelijk de Britsche kusten
niet had verlaten? Waar kon hij haar opsporen, met eenige
kans van haar te vinden? Natuurlijk in geheel Britannië,
maar ook niet verder. Welnu, men leze dan Hombardien,
het land aan de Humber gelegen, het oude llllmbt'ia, veelal
Northumbria, Northuntberland geheeten, het Noordelijkste gewest
van Engeland, op de grenzen van Schotland.
Niet minder dwaas is de vergissing in vs. 4898, waar
het weder een geographischen naam geldt. De roover, van
wien daar spraak is,
Sochte den coninc, tot hine vant
Tote Sene.fort in Ingelant.
Senefort! waar lag dat? In Engeland, staat er. Ik zou
anders eer geneigd zijn, het in de buurt van het Friesche
Siatntanda te zoeken! Maar in afwachting der toekomstige
ontdekking van het oude Seuefort, ben ik zoo vrij voorloopig
te lezen:
tOccenejort in Ingelant,
want z66 luidde de echte oude naam van OilJford (Angels.
O.cenaford, Oxeneford, OilJneford; bij KILlAAN , p. 879, nog
OilJenf01't)j en ziet, juist daar bevond zich de koning, wien
de roover zocht, als men leest in vs. 5520:
ArtuI', die coninc, sijn volc nam,
Ende keerde weder in sijn port,
Die men hiet Occenefort.
Vs. 2179 en 2180. - Deze beide verzen in omgekeerde
volgorde te lezen. Zoo ook later vs. 2261 en 2262, in welk
laatste vers men heft uitschrappe.
Vs. 2309. - FERGUUT krijgt twist met den ridder, wiens
knecht hij deerlijk had toegetakeld. Op dat rumoer ontwaakt
de "maget fiere," I) dies ridders lief," die in de tent
sliep, en
Al hantharich si opscoet.
Wat de dichter met hantharich bedoelde, is lang een raadsel
182
gebleven. Aan pogingl'l1 tot oplossing heeft het niet ontbroken.
De uitgever verklaarde het door dl'~/tig, doch die
uitlegging was geheel uit de lucht gegret,en. Dr. HALBERTSMA
(Lea. Naoogst, I, '28) vatte het op als moedernaakt. » Handhair
," schreef hij, "is het hair der handen; hand-hairig, zoo
veel gekleed, als de handen door het hair zijn": eene verklaring,
die vrij gezocht was, en zeker thans, na 28 jaren,
hem zeI ven allerminst voldoen zal. Ik zal niet trachten de
uitleggingen van hantharich met eene nieuwe te vermeerderen;
ik geloof, dat het geene uitlegging toelaat, om de
eenvoudige reden dat het nooit bestaan heeft en in de
Taalzuivering thuis behoort. Lees hanthavich, en de zaak
is in orde. Handhavig is een Vlaamsch woord, dat snel,
haa8tig, bij uitbreiding ook rap, behendig beteekent , en in
de beide opvattingen aan ons vlug beantwoordt. In de eerste
beteekenis geldt het in den Pergunt : de bedoeling is eenvoudig,
dat de maagd vlug, haastig opstond. In de tweede,
die van vLng, behendig, leeft het nog heden in gewestelijke
spraak. "Handhavig, bijv., behendig, fr. adroit (Poperinge),"
leest men in 't Vlaam8ch Idiot. van den Heer SCHUERMANS,
bI. 175. De oorspronkelijke kracht van het woord spreekt
duidelijk. Wat men in of bij de hand heeft, is nabij. Op
den tijd toegepast, leidt dit tot het denkbeeld yan iets dat
tegenwoordig of z6ó zó6 aanstaande is. Vandaar ons thans
(te hande), nu, mnl. te hande, aanstonds, terstond, mhd. in
denzelfden zin zehant en behande (BENECKE I, 631), nhd.
behends (GRUlM, n. Wtb. I, 1:i3~). Handhave is hetgeen
men in de hand houdt: het woord is vooral bekend voor
handvatsel. In toepassing op den tijd ziet het mede op het
tegenwoordige. Vandaar de mhd. uitdrukkingen an der handhaft,
mit der handhajt, altf handhafter that, in der handhaftigerb
that I hetgeen wij op heeter daad noemen (BENECKE I, 603,
HALTAUS , Gloss. 807 vlg., SCHMELI.ER, Bayer. Wtb. Il, 'i!05).
Handhavig is eene andere afleiding van handhave , en staat
in beteekenis met hd. behende, behend (ons behendig) gelijk,
dat thans voor vlug, vaardig, handig, slim geldt, maar eer183
tijds voor vlttg in den zin van .met, gezlOinrZ werd genomen,
met de tegenstelling ltnbehend. langzaam. Verg. het woordenboek
van FRlSCH, I, 410.
Vs. 2570. - Als FERGUUT tot den ridder, dien hij ter
aarde geworpen heeft, zegt:
Suldi rninert tol q uite scelden?
drukt hij zich onnauwkeurig uit, want minert tol past in
den mond van den tolheffer , niet van hem die betalen
moet. Lees:
Suldi mi den tol quite scelden?
Vs. 2639. - FERGUUT komt in een bosch, waar hij vijftien
roovers aan tafel ziet zitten. Zonder een woord te spreken,
stijgt hij af, zet zich aan den disch en doet zich te
goed. De roovers lachen elkander toe en zeggen:
Wies dese here?
Ens niet die hoef-sce vanden lande.
Om aan die woorden een zin te hechten, zou men hoe;f.yce
als superlatief moeten opvatten; doch die vorm is ongehoord.
De dichter bedoelde:
Ens niet die hoefscede vanden lande.
n Die manier van doen is niet de wellevendheid, die men 111
dit land gewoon is."
Vs. 2701. - Met de straksgenoemde roovers in strijd geraakt,
hief FERGUUT zijn zwaard op,
Ende sloech den enen, daer hi jegen vacht,
Boven op den helm van staie,
Ende doresloech heme altemale
Coifie, hatsóerch ende beckineel,
Ende van den hovede tbeeste deel,
Ende cloefden toten tanden toe.
Aldus het hs. Voor tóeeste stelt de uitgever tóeste in de
plaats, maar de bedoeling zal wel tmeeste (het grootste deel)
geweest zijn. Doch ook halsberch is blijkbaar niet in orde.
184
Tusschen de coifie en het bec1cineel (het stalen hoofddeksel
onder den helm) is de hal8berch, het harnas, geheel misplaatst;
een slag, waarmede men iemand tot op de tanden
den kop klooft, laat het harnas ongedeerd. Buiten twijfel
moet men lezen:
Coifie, helm ende beckineel,
Ende van den hovede tmeeste deel.
De gelijke voorletter van beide woorden heeft den afschrijver
de fout doen begaan. Coifie, hetrf/, en bec1cineel behooren
bij elkander Ook in den Wateweilt vs. 99% en Lancelot
II, 10652, worden de beide eerste te zamen genoemd, en
duidelijker nog spreekt de volgende plaats, waar het geheele
drietal bijeen staat:
Dat hi helm ende cujfie sciere
Ende dat bec1ceneel mede
Al dorst ac daer ter stede.
Lor'/'. Il, 3747.
In vs. 2705 staat gi blijft. Lees gi Mee ft.
Vs. 2914. - Over ene lattge wile. Lees ene onlange. Verg.
vs. 2861: over ene corte wile.
Vs. 3115 vlg. - draget: verwaget. Lees dreget: verweget.
Verwaget is niets, verweget is het ware woord, want verwegen
is de gewone uitdrukking voor te zwaar vatten. Het imperf.
plur. verwagen leest men vs. 5343.
Vs. 3545 en 3546. - Deze beide verzen in omgekeerde
volgorde te lezen. Het was niet de reus, maar FERGUUT,
die »den 8cacht" velde; de reus had geen speer, maar kwam
met den boomstam op zijn vijand af.
Vs. 3963 vlgg. - De interpunctie bewijst dat de uitgever
den zin niet begreep.
Doe keerden weder die van binnen,
Die daer hadden willen winnen
185
Orse, wapine of diere gereiden;
Daer liepen die or8e achter heiden,
Sonder breidel, sonder here.
Dit geeft den schijn, alsof de belegerden naar buiten gekomen
waren, om paarden en wapenen buit te maken. Aan
zóó iets heeft de dich ter natuurlijk niet gedacht. 1\len zette
achter binnen eene punt, achter gereiden eene komma, en verbetere
hadden in hadde. De zin is: ) De belegerden keerden
naar de stad terug. Indien iemand toen paarden of wapenen
had willen buitmaken, (h~j zou er gelegenhéid toe gehad
hebben, want) de paarden liepen zonder meester over het
veld." Die daer hadde voor indien men daar had is bekend.
Zie mijne aant. in de N. Werken van de Maatsch. d. Ned.
heU., VI, 164 v Jg., Lekensp. gloss. bI. 400 en 697. Nog
kort te voren, in vs. 3944, had de dichter dezelfde uitdrukking
gebezigd.
Vs. 4007. - Nadat FERGUUT vertrokken is, vraagt GALIENE
aan een harer dienaars, wie toch die witte ridder was,
die zooveel wonderen van dapperheid gedaan had.
Hi stac den cortinc vanden wrene,
Ic wane hi dede meer allene
Dan alle die gene die daer waren.
Dat FERGUUT den cortinc van 't paard zou gestooten hebben,
is eene bepaalde onwaarheid. Zijn gevecht met GALARANT
had eerst later plaats; daarvoor was 't nu de tijd nog
niet geweest. Maar onze ridder had menigen strijder uit
den zadel geworpen (vs. 3928 vlg., 3934 vlg., 3956 vlg.),
en I) menigert man nam hi sijn leven" (vs. 3951). Welnu, men
leze dan ook hier:
Ri stac den menigen vanden wrene,
gelijk de dienaar dan ook in zijn antwoord zegt (vs. 4022) :
Vanden live heft hi gerovet
Menigen ridder, menigen seriant.
De verandering van coninc in menigen is, naar de schrijfwijze
in onze oude hss., niet zoo stout als zij schijnt; zij
J aarg. IX. 13
186
wordt door den zin gebiedend geëischt. Den menigen is de
gewone mnl. uitdrukking voor het hedendaagsche menigeert.
Vs. 4340. - Het spreekwoord, dat GALlENE hier aanhaalt:
Ter noet prijst elc sinen vrient I
wordt, z66 gesteld, maar al te zeer door de ondervinding
gelogenstraft. Is niet menigeen in nood door zijne vrienden
verlaten? Wordt niet aan menigeen het woord des dichters
bevestigd: "l'empora si flterint nltbila, solus eris"? Zó6 iets
kon GALIENE dus niet zeggen. Zelfs in de oude beteekenis
van schatten, waardeeren , is priSC1t hier ongepast: het drukt
het ware denkbeeld niet uit. De dichter bedoelde natuurlijk
de bekende spreuk: D.tI.micus certuil in re incerla cernitur,"
en die luidde in onze taal:
Ter noet proeft ele sinen vrient.
Elders vindt men het. spreekwoord aldus:
Ter 110et maeh men den vrient he1cinnett.
Limb. VIII, 165.
Vs. 4745 vlgg. - De zin loopt hier niet los. Blijkbaar
zijn een paar verzen uitgevallen, die men b. v. aldus zou
kunnen aanvullen:
Aise hi sinen neve sach doet,
Int herte haddi rouwe groet,
E1ttie 1;att buten in den he1'e
Dreven jammer ende aere,
Alsi Macedone doet sagen.
Vs. 4931 en 4932. '- Deze beide verzen in omgekeerde
volgorde te lezen.
Vs. 5055. - Voor e.9 eischt de grammatica ai, Verg. vs. 5015.
Ik eindig met eenige opmerkingen, de woordverklaring
betreffende, ter aanwijzing van de juiste beteekenis der woorden
baeshudich, dregen, moetcore, nagingel, oer, pellen en r08-
187
aien, die tot hiertoe nog niet - of niet voldoende - zijn
opgehelderd.
BaeshudicTt (vs. 2230). - De uitgever verklaart het door
afschuwelijk, doch zonder eenig bewijs. Dr. HAL13ERTSMA
(Lett. Naoogst, I, 13) stelt baes gelijk met lat. óas8us, fr.
bas, als laag, verachtelijk opgevat: baesTtudich zal dan leelV"k·
huidig beteekenen. Deze uitlegging heeft dit bezwaar, dat fr.
bas, in toepassing op een stoffelijk voorwerp, die opvatting
niet wel toelaat; en van laag of IJerachtel?jk tot leel~jk (in
stoffelijken zin) is nog al een sprong. Doch de zaak is vol·
komen helder, als men let op de oudste beteekenis van fr.
bas, lat. bas,vus: want dat het eerste lid van baeshudich daaraan
ontleend is, lijdt geen twijfel. In oud-Fransch gold bas
niet alleen \'oor laag, maar ook voor dik. Uit het N O1weau
recueil de fabliauJJ van JUBINAL (Il, 260) haalt DIEZ (Wtb.
I, 57) eene plaats aan, die juist bij ons baeshudich past:
» Ele a basses hanches et basses jam bes ," dikke heupen en dikke
beenen. Deze beteekenis schijnt inderdaad de oorspronkelijke,
en die van laug de afgeleide te zijn . Wat dik is, strekt
zich in de breedte, meestal niet in de hoogte uit; de overgang
lag dus voor de hand. Het lat. bassus , waaruit bitS
ontsproot, en dat reeds oudtijds in toenamen bekend was
(Caeciliu8 Bassus , Caesius Ba88lts, Luciliu8 Bassus , enz.), gold
mede in den zin van dik. Het wordt in oude glossen door
rmssus. pinguis , of wel door naxtfç verklaard. Andere glossen
hebhen Il basa, bassa. pinguedo;" • bassa, ovis pinguis ,"
enz. En vandaar nog heden ital. bas8oUo, dik en vet. Baeshudich
is dus niets anders dan di1chuidig: iets dat uitnemend
past bij het beeld van den afzichtelijken dwerg, die hier beschreven
wordt. - Zie verder, over ba88us en óas, DU CANGE
I l 613, DIE1'ENBACH, GlOS8. 69 (op Basa), BURGUY, Gramm.
de la langue d'Oït, lIl, 35, DIEZ t. a. pI., enz.
J)regen (vs. 1723). -- Een der opmerkelijkste woorden in
ons gedicht, waarop echter, zoover ik mij herinner, nog
13<:>
18(')
niemand de aandacht gevestigd heeft. De uitgever verklaart
het kortweg door dreigen. Dat dreg en oudtijds de gewone
bijvorm van dreigen was, weet ieder; maar hier kwam geene
bed·rp.iging te pas. Daarenboven, het woord is blijkbaar een
imperfectum. Het staat tusschen si spraken, seiden en ontrieden
(vreesden) in. Hoe luidde dan het ww., en wat beteekende
het?
Wat de bete eken is betreft, die blijkt duidelijk genoeg uit
het verband. FERGUUT had den sluier en den hoorn van
den zwarten ridder bemachtigd. Vol vreugde blies hij driewerf
op den hoorn, dat het van de hooge rots vijf mijlen
ver weerklonk. Al de lieden van het land zeiden uit éénen
mond: "Wie is de ongelukkige, die zijn leven wil verliezen?
Ware hij maar stilletjes met den hoorn weggegaan! Had hij
den zwarten ridder gekend, die reeds zoo menigeen gedood
heeft, hij zou wel voorzichtiger geweest zijn." Dan volgt er:
Alle rlregen si F. sere.
Si ontrieden 1) den swerten here,
Dat hine soude te doet slaen.
Ik vul opzettelijk in den eersten regel oen naam jI'erguut
niet in. Het hs. heeft jI'. Welke naamval bedoeld is, zal
straks moeten blijken.
Brengt men de uitdrukkilJg dregen SI; in verband met het
vorige, de bezorgdheid der ingezetenen voor den roekeloozen
waaghals, die zóó iets dorst bestaan; en tevens met het vol-
." gen de , hunne vrees dat de zwarte ridder hem dood zou slaan:
dan laat vs. 17~3 geene andere verklaring toe dan deze:
» zij !/Jaren aUen zeer bezorgd, zeer bekomme1"f], over FERGUUT."
Maar hoe komt si dregen aan die beteekenis?
Is dregen een imperfectum, dan kan het ww. niet anders
dan drien of drigen (drijfJen) geluid hebben. Zulk een ww.
evenwel is in 't Mn!. van elders niet bekend; in 't Ohd"
Mhd., Angels. en verdere verwante talen wordt het nergens
1) Over ontraden. vreezen , zie mijne opmerkingen in Alg. Konst- en Letter~
ode, 1845. N°. 24.
189
gevonden. Maar in het Gothisch treft men een ww. aan,
dat in vorm geheel aan mnl. drien, nnI. drijgen beantwoordt,
en 'waarvan de beteekenis de plaats uit den Ferguut volkomen
opheldert. Gelijk mnl. tien en dien, nnI. tijge1t en dijgen
(dijen), in 't Goth. (ga)teihan en theihan luiden, zoo moet
van drien, drijgen de Gothische vorm threihan geweest zijn.
Welnu, threihan (thraih, thraill1lJl, thraihan8), waarmede drien,
drijgen (dreech, dregen, gedregen) zuiver overeenstemt, is een
woord dat meermalen bij ULFILA voorkomt. Hij gebruikt
het ter vertaling van (tJ..[~HV, àno8'U~Hv, crVV8'J..[~HV, crvw
nviyav, waarvoor de Vulgata comprimere, tribulare, de Statenb.
verdringen, verdrukken heeft; of wel (2 Cor. VI, 12),
in passieven vorm, voor crHvoXCiHjficr(tca, in de VuIg. angustiari,
Statenb. nauw zijn, dus in den zin van benauwen. Het
woord had derhalve eene dubbele beteekenis: eene eigenlijke
en eene overdrachtelijke. In de eigenlijke opvatting werd
het gezegd van personen, die iemand verdringm, zich om
hem heen dringf!1t (Marc. lIl, 9, V, 24, 31, Luc. VIII, 42,
45); in overdrachtelijke toepassing stond het met verdrukken,
benauwen, beangstigen, lat. tribulare, angl~stiare gelijk (2 Cor.
I, 6, IV, 8, VI, 12). Ditzelfde moet dan ook de oudste
beteekenis van mnI. drien of drigen, als bedr. ww., geweest
zijn. Vatte men het later als onzijdig ww. op. door het begrip
in passieve of wederkeerige opvatting te nemen (gelijk
met talrijke werkwoorden geschied is), dan kwam men van
zelf tot de voorstelling van benauwd of beangstigd worden, zich
benauwd of angstig maken, op dezelfde wijze als vreezen , dat
eertijds in gevaar brengen, bevreesd maken te kennen gaf, tot
de beteekenis van duchten, bevreesd zb'n is overgegaan, en
mnI. verbtiden zoowel voor verheugen, blij maken, als voor zich
verheugen, blij zijn genomen werd. Zoo komen wij geleidelijk
juist tot die beteekenis, die in den Fergmtt door het verband
als de noodzakelijke wordt aangewezen. Als onzijdig ww"
pene gewaarwording uitdrukkende, vereischt drien of dl'igen
den 2den naamval van den persoon, voor of over wien de gewaarwording
gevoeld wordt, evenals mnl. des ontfaermen, des
190
verótirle1l, des roeken enz. De naam van onzen ridder, die
in het hs. alleen door P. wordt aangeduid, moet dus in dien
nv. aangevuld worden. De dichter schreef:
Alle dregen si Ji'ergllltts sere,
en bedoelde: Jl zij maakten zich alten zeel' bezorgd (óekomme-rd,
beltaUwd, all(J8tig) over FERGUU'1'."
Is deze uitlegging de ware (en ik geloof niet, dat er iets
tegen in te brengen, of dat eene andere mogelUk is), dan
hebben wij niet alleen de woorden van onzen dichter leeren
verstaan, maar tevens een merkwaardig Gothisch woord,
waarvan in de latere Germaansclle talen nauwelijks een spoor
wordt aangetroffen, op verrassende wijze in onze oude taal
wedergevonden 1).
iWofltcore (vs. 4477). - De uitgever schrijft moet core, waardoor
hij den zin onverstaanbaar maakt en ons van een merkwaardig
woord berooft. Moetcore, dat wij hier aantreffen,
en waarvan ik mij geen tweede voorbeeld herinner, is eene
samenstelling uit moet, gemoed, en core, keus, verkiezing,
van kie.çen. Men bedenke, dat moet oudtijds niet, gelijk thans
gemoed, als de zetel van het gevoelen, maar als die van het
denken en willen werd opgevat. Verg. de uitdrukkingen in
moede, in de gedachten, in sinen moet, in zijne gedachten,
bij zich zelven , sinen moet 8etten (te), zijne gedachten vestigen
1) Ik zeg opzettelijk> dat van threihan in de verwante talen nauwelijks een
spoor wordt aangetroffen. Een enkel woord toch komt in 't Mhd. voor, dat
werkelijk van een ww, drihen afgeleid schijn t> t. IV drîhe, een passement makerswerktnig,
eene soort van stiknaald (BENECKE, I, 391), cloor GRUIM (D. Gramm.
IJ, 18) als compressorium verklaard, en vanwaar weder het ww. drîhen, met
die naald werken. - Voor 't overige is de nasale bijvorm van threihan in de
GBrmaansche talen algemeen bekend, t. w. ags. en osaks. thringan, ohd. dringan,
mhd. en nhd. dringen, ons dringen (DIEFENBACH, Vergl. Wtb. IJ, 716), dat
aan tltreih.art, mul drien, op gelijke wijze beantwoordt. als vangen aan Goth.
fahart, mnl. vaen, hangen aan Goth. haium, mnl. haen> enz.
Wat de hoogere etYlllologie hetreft, is threihan blijkbaar identiseh met den
stam van lat. trica, verwarring (het gevolg van ineendringen) , vanwaar extriC(
tre i;1l infricare.
101
(op), enz. (zie Lekensp., gloss.). 1I1oetcore is dus de vrije
keus of verkiezing van iemands eigen geest of wil, hetzelfde
wat thans vrije verkiezing of vrije wil heet. »Bi haers selts
moetcore ," als wij in den Ferguut lezen, is niets anders dan
hetgeen wij in hedendaagsche taal uit eigen vrije nerkiezillg
zouden noemen. Het woord is nog heden zeer gebruikelijk
in de volkstaal van Keur-Hessen. waar het rnódkoer wordt
uitgesproken. " Das ist euer mutkür," zegt lllen daar, voor
l) das könnt ihr maehen, wie ihr woUt." Zie het onlangs verschenen
Idiotikon non Kurhessen van Dr. VILMAR , bI. 277.
Dat rnoetcore zoowel in 't Mnl. als in de verwante talen
zoo zelden voorkomt, is zeker hieruit te verklaren, dat twee
andere nauw vermaagschapte woorden in dezelfde beteekenis
meer gewoon waren, t. w. moetwitle en wiUecore, die eerst later
de ongunstige opvatting hebben aangenomen, waarin thans
moedwil en willekeur gelden, maar oudtijds beide voor vrije
'verkiezing, vrije wit golden. Over mhd. muotwiUe en willekür
zie HALTAUS, (}lo,~s. 1383 en 2117, BENECKE lIl, 662 en I,
829. Mnl. moetwitle in den genoemden zin vindt men o. a,
bij MIERIS IV, 3190, 356b, 38:la, NIJHOFF, Gedenkw. II, 61,
165, 166. 183, 218, lIl, 155. Willecore gold veelal, bij
uitbreiding, in den ûn van verordening, keu l' (met vrijen wil
gemaakte bepaling), als bij MEYLINK, Deljl. Bijl. bI. 383,
NIJHOFF, a. w., II, 258, enz. Vooral gewoon was het afgeleide
witlecoren, vrijwillig toestemmen of besluiten.
Nagingel (vs. 664). - De verklaring van den uitgever,
nagaande', moge de etymologie van het woord aanwijzen,
maar zij heldert den zin niet op. Nagingel is werkelijk te
na gaande, maar opgevat in den zin van gemeenzaam, vrijpostig,
waardoor men beleedigend wordt, gelijk men omgekeerd
spreekt van zich op een afstand te houden. wanneer men
iemand ontzag of eerbied bewijst. In 't Ohd. komt nahgengil
als znw. voor in den zin van gemeenzame vriend, lat. familiaris
(GRAFF, IV, 104); en dergelijke samenstellingen op -gengil
waren oudtijds gewoon, als b.v. ohd. girneitgengil, ledigganger,
192
IUoz(rrtyil, voetganger (GRAFF, t. a. pi.) , mhd. irregengel,
iema die verkeerd loopt, het spoor bijster is, nahtgengel,
nachtlJl'aker, enz. (BENECKE I, 477).
In eene andere opvatting -van te na ,qaan , t. w. iets te veel
Ilajagen) geldt het Nederd. bnw, naganem, in het Brem.
Nierlers. VI/à. lI, 4tl 1, verklaard als: » eigenniitzig, der einem
Ideinen IJorthfil, eine?' mahlzeit u. 8. f., auf eine niede1'triichtifJC
weise nadgehet," vanwaar het znw. naganemheit (ll niederträchtiger
eigennutz"). In denzelfden zin zegt het N oordfriesch
näigongenhäid (BENDSEN 292).
Oer (vs. 288). - Al het land, zegt de dichter, behoorde
aan SOMILET, »het was hem van sinen oer bleven." De uitgever
vat oer, fr. hoir, als erfgenaam op. SOMILET had dan
het land van zijne erfgenamen geërfd! Qui.y talia fando! De
ongenoemde (niet onbekende) schrijver van Iets DIJer Ferguut
zegt (bI. 16): "Oer moet hier juist het tegenovergestelde
van erfgenamrt bete eken en , daal' SOMILET het land van zijn
oer, d. i. van zijne voorouders geërfd had." Zeer juist, wat
den zin betreft, maal' voor de verklaring van oer is hiermede
nog niets gewonnen; want oer kan toch in geen geval
als benaming der 1Joorouder.~ gelden Wie heeft ooit van
oel' als vool'geslacht gehoord? Een Duitschel' zou nog misschien
aan die ur-eltern kunnen denken, maar bij ons staat
ook die weg niet open, Doch de zaak is eenvoudiger dan
zij schijnt. Oer, ook oir en hoir geschreven, fr. hoir, is hier
niet het manlijke znw., lat. hael'es, maar het onzijdige. Als
zoodanig had het twee beteekenissen. Het gold 1°, als collectieve
benaming voor de gezamenlijke erfgenamen of erven,'
zie b. v. MAERLANT, Sp. lIra, 3t), lOt), IV 1, 45, 64, IV2,
34, 55 en 58, Vad. MU8. lIL, 432, 436, enz.; en 2° (hetgeen
hier te pas komt) voor het erfgoed of erfdeel, mlat.
haerediurJl (DU CANGE, lIl, 612). uHor, héritage, terTe,"
leest men in het ut088.Franç. achter DU CANGE (VII, 203).
De bedoeling van den dichter is dan: I) het was hem van
zijn m:lgoed gebleven." Doch men vergisse zich niet in de
193
opvatting van het voorz. van. De dichter neemt dit niet
in partitieven zin, alsof hij zeide, dat SOMILET dit alleen
van zijn erfgoed had overgehouden, terwijl hij het andere deel
verloren had; maar van bezigt hij in de beteekenis, waarin
het met vanWf'ge gelijkstaat. Van sinen oer is hetgeen wij
thans al8 erfgoed, al8 erfdeel zouden zeggen. De uitdrukking
is mij nog eenmaal voorgekomen, t. w. in den RincluB, vs.
240 (Vad. MU8. lIl, 243), waar men leest:
Oncuuscheit art di an van are.
Van are, vanwege uw erfdeel, als erfgoed, als iets erfelijks
in uw geslacht. "De onkuischheid is u erfelijk aangeboren."
Even zoo was ook het land erfelijk aan SOMILET
gebleven
Pellen en R088ien (vs. 5023). - Deze woorden, en dit
geheele vers, wachten nog altijd op eene juiste verklaring.
De dichter verhaalt ons, dat GALIENE zich gereed maakte
om met haal' gevolg naar het. hof ·van koning ARTUR te
trekken, en (zoo leest men in de uitgave)
Hare ridders liepen hen vercleden
Met dieren pelres van rossien.
De uitgever maakte zich, naar 't schijnt, een vreemd
denkbeeld van middeleeuwsche hof toiletten. 11 De pelres van
r088ien, vs. 5023," zegt hij (bI. 271), )) zijn paardendelclcen."
Om in het gezelschap van hunne koningin aan ARTUR'S hof
te verschijnen, hangen de ridders paardedek!cen om! Een fijn
staaltje van de hooggeroemde hoof8cTtheid dier tijden!
Dat de uitgever r08sien met rossiden (paarden) verwarde,
kan ons niet bevreemden: het is niet de stoutste verrassing
in zijn glossarium. Maar in dit artikel haspelt hij, ook wat
pelres betreft, alles zóó kluchtig dooreen, dat het wel wat
erg is, zelfs voor eene cacographie!
Met pelse (pels, huid) in vs. 359H en 3911 hebben wij
hier niets te maken, evenmin als met het ongehoorde pel,
of met lat. petli8 en ons falie. De vraag is alleen: wat bedoelde
de dichter met pelres van r08sien?
HH
Ik moet beginnen met het eerste woord, dat hier in den
onzuiveren vorm pelres voorkomt. Er heerscllt daaromtrent
bij de uitgevers van Mnl. teksten nog vrij wat verwarring.
Men weet in 't algemeen, dat pellen een kostbaar kleed beo
teekent , maar van den waren aard en vooral van de grammaticale
vormen des woords geeft men zich blijkbaar geen
rekenschap.
Onder de prachtige kleedingstoffen, \'eelal van Oosterschen
oorsprong, die in de 1\1iddeleeuwen bij de hoogere standen
in gebruik waren, als zijde, samijt, sindael, enz., bekleedde
ééne vooral, die pellen genoemd werd, eene voorname plaats.
Het was eene kostbare z~iden stof, veelal met gouddraad
doorweven. Men had ze in verschillende kleuren: wit,
zwart, rood, groen, blauw, enz. Zij werd zoowel voor
kleederen van mannen en vrouwen, als voor sierlijke dekkleeden
, spreien, enz. gebezigd, die dan zelve ook pellen
werden genoemd. In 't breede kan men daarover nazien het
belangrijk artikel van ZARNCKE in BENECKE'S Mhd. Wtb.
lIl, 487-490, en dat van DU CANGE op Patlium.
In 't Mhd. had het woord drie vormen: phelte (pfette) ,
pheUel en phellel'. Het eerste was aan lat. pallium ontleend,
het tweede aan het verkleinwoord palliolum, het derde, door
de gewone verwisseling van l en r , uit phellel vervormd.
Oorspronkelijk was het de naam geweest van een pallium,
een staatsiegewaad van hooggeplaatste personen in kerk of
staat. Vandaal' was het woord overgedragen op de stof,
die men tot die gewaden placht te bezigen; later, bij nieuwe
overdracht, weder toegepast op alle soorten van kleederen
of dekkleeden , die van die stof werden vervaardigd.
Ook in 't Mnl. komt het woord in drie vormen voor, die
met de Mhd. overeenstemmen: pellen, peUel en pelle?·. Zij
werden regelmatig verbogen, naar de sterke buiging van het
manlijk geslacht (want ook in 't Mul. wordt het woord altijd
manlijk genomen): 3lle DV. pellene of pelne; peUele; petre;
mv., pte en 11de nv. peUene, pelne of peUen; pellele; pelTe;
Sile nv. peinen; petle1t (samentr. van pelleien); petTen. Zij
lB5
werden zoowel van de stof, als van de daaruit vervaardigde
kleederen of dekideeden gebruikt.
Pellen, als benaming der stof (of van een stuk stof, als
handelsartikel), leest men bij VELTHEM, VIII, 32, 40; Serv.
I, 3176; Plor. e. Blanc. 616, 842, 1446, 1503; RILDEGAERTSBERCH
f. (jg c en 60 b (het laatste afgedrukt in
BLOMMAERT'S Theoph., 2<le uitg., bI. 85, vs. 99, - waar de
uitgever het door 1Jellen, pelzen verklaart I). - Voor een kleed
van mannen of vrouwen vindt men het in BOEN DAL E'S Teest
3D73, Flor. e. Blanc. 1422, :-J604, Ser'v. II, 1857, 1862,
1872, ook met den jongeren bijvorm pelle (in 't rijm), 1I,
192fi, 19611. Als lijkkleed, in Serv. 1I, 817, 8t!5; Vad.Mu8
I, :32, 47. Als een dekkleed, sprei of tapijt, in Brab. Y. 1I,
2537 (lees pelneu), 2752; STOKE I, !l41; Perf!. 800, 1265.
Pellel is mij niet anders voorgekomen dan voor een dekkleed,
sprei of tapijt. Zoo bij MAERLANT, Sp. IV I, 12, 66;
15, 89; 2l-l, 2:1; Brab. Y. II, 4042 (pellen, dat. plur., voor
peUelen); Wal. 2628, 3083, 3092. In Wal. 3313 en 3318
wordt het gezegd van een dekkleed, een sierlijken doek,
waarmede een kostbaar zwaard omwonden was om het goed
te bewaren.
Van den derden vorm, peller, vindt men een voorbeeld
in het gedicht randen Ze1Jene ons Heren, vs. 1543, waar het
voorkomt als benaming der stof:
Hy ne wilde hernasch no diere gesmide,
Peller, sindael, goutbort no side.
Het is hier de plaats om even met een nieuw bewijs te
staven, dat het veelbesprokene pillegift, gelijk reeds door
IJPEY en ACKERSDIJCK is aangewezen 1), in het hier behandelde
pellen zijne verklaring vindt, en wel bepaaldelijk in
den straks vermelden jongeren vorm peUe, waarin het woord
ook bij KILlAAN voorkomt. 'Wat al dwaasheden er over dat
pillegift zijn uitgekraamd, kan men nazien in het Oud-Holl.
1) Zie IJPEY in Vadert. Mtlg. lIl, 432, ACKERSDIJCK in DE JAGER'S TaalIc. Mag.
1I, 186 vlgg.
196
Huisgezin van Dr. SCHOTEL (bI. 49), die ze alle met recht
verwerpt en zich aan de ware afleiding houdt. Zij is inderdaad
aan geen twijfel onderhevig. Dat pellen voorheen ook
gezegd werd van een fijn of kostbaar kleed, waarmede een
jong kind werd opgetooid, blijkt uit het Pa8sionael (winterstuc,
f. 154 a), waar het woord gebèzigd wordt in tegenstelling
van de doeken, waarmede het kindeken JEZUS in
de krib omwonden was. )) Du haddes, " leest men daar,
»voer een saft bedde dye harde cribbe; voer gulden pellen
» onduere dokelkijns." Zoo werd pelle de gewone term voor
het doopkleed, en peUe,r;ift, later pillegift, was » de g~ft van
hel doopkleed, of hetgeen men in geld daarvoor in de plaats
stelde ," gelijk ook de uitgever van den Ferguut te recht heeft
opgemerkt, die ons tevens herinnert, dat pelle als benaming
van gebloemd tafelgoed nog heden in gebruik is 1).
Wij keeren terug tot de pelres va1Z r08sien. De vorm peller,
waarvan wij boven een voorbeeld aanhaalden. wordt
niet alleen bevestigd door mhd. pheUer, maar ook door het
afgeleide bnw. pellorijn, mhd. ook pheUedn, nevens phelleUn
(BENECKE lIl, 490). Een bedde pellorijn (Fel'g. 94~)) is een
bed van de kostbare stof, die pellen of peller heette, vervaardigd.
Maar nu de vorm pelres, een 3de nv. mv., die met alle
grammatica strijdt? Alleen de uitgever is er verantwoordelijk
voor. Het hs. heeft pelre, den 3den nv. enk. van peller,
als benaming der stof. Vindt iemand er bezwaar in, dat
de dichter hier peller bezigt, en elders pellen (vs. 800,1265),
hij zou desnoods pelne kunnen lezen. Ik voor mij echter
houd mij liever aan pelre. De beide keeren dat de dichter
pellen gebruikt, neemt hij het in den zin van sprei; denkelijk
heeft h~i, van de stof sprekende, aan peller de voorkeur
gegeven, gelijk hij als stoffelijk adjectief pellorijn schreef.
Nu wij weten, wat met pelre bedoeld werd, is de beurt
aan ros8ien. Het is de 3de nv. van r088ie. het oud-Fransche
1) Verg. HOEUFFT, Bred. Taaleigen, 459.
197
rossiée. ROQUEFORT (II, 496) verklaart het door llroûge,
couleur de rosR," en even zoo het Glo88. F'ranç. achter DU
CANGE, VII, 292. Een voorbeeld vindt men bij DU CANGE
op RO.~SU8 (V, 802). Men leest er: )Jun chapperon à lemme
de coteur de r088iée ," en de verklaring luidt ook hier» ruber,
vel color roseu8." In de beteekenis maakt dit weinig verschil;
maar wa,t den oorsprong des woords betreft, schijnt
mij het laatste niet juist. De dubbele s in r088iée laat kwalijk
toe het van r08a af te leiden; blijkbaar ontsproot het
uit lat. rUS8U.', mlat. r0881/.8, prov r08, itaI. rOS80. fr. roux,
vanwaar ook ons ros. De kleur, die het aanduidde, was in
elk geval lichtrood. De ridders van GALIENE tooiden zich
»met dieren pelre van ros.vien:" niet met paardedekken , maar
met kostelijke zijden stof van lichtroode kleur.
Ik durf niet beweren, dat ros8ie werkelijk in 't Mnl. in
gebruik was. Doch de vertaler van den F'erguut beûgt wel
meer Fransche uitdrukkingen, die zeker in Vlaanderen weinig
bekend waren, maar die hij aan zijn voorbeeld ontleende.
Een treffend staaltje is de dode chiere in vs. 720, het Fransche
chiere morte, "visage a battu, baissé, triste:" zie ROQUEFORT,
I, 254, en verg. DIEZ, Wtb. I, 112. Kunnen wij
eenmaal den Roman de F'regu8 vergelijken, dan zal dit alles
nader aan 't licht komen. Mocht dat spoedig het geval
zijn, en wij daardoor in staat gesteld worden, de weinige
moeilijkheden, die nog wellicht in den F'erguut schuilen, met
zekerheid op te lossen, om zóó het geheele gedicht in zijne
oorspronkelijke zuiverheid te herstellen en juist te verstaan.
1\1. DE VRIES.
REINAERT, I, vs. 378.
Als REINAERT zich in het gewaad van een» begheven
clusenare" aan CANTECLEER vertoont, en dezen gerust poogt
te stellen, dat hij voortaan niets meer van hem te vreezen
heeft, zegt hij:
N n moghedi wel vorwaertmeer
Van mi sonder hoede leven:
Ic hebbe bi der seale vergheven
Al vleesc ende vleesehsmout.
De uitdrukking bi der seate levert eene zwarigheid, die
nog niet is opgelost. GRIMM ging ze onopgemerkt voorbij.
WII_LEMS vatte 8eate op als verzameling, en verstond het als
Jl de geestelijke gemeenschap in het klooster," waar REINAERT
van zijne begeerlijkheden afstand gedaan had. Doch nergens
blijkt, dat die gemeenschap ooit .~cale genoemd is, en REINAERr
doet zich niet voor als een kloosterling, met anderen
in gemeenschap levende, maar als een Il hermijt", een » clusenare."
Met die verklaring kon Dr. JONCKBLOET dan ook
geen vrede hebben. »Bedorven lezing", zegt hij, en voegt
er bij: Il Misschien binder 8eate, hoewel ik meen, dat de fout
in seale steekt."
De Reinardus Vulpes en de N ederduitsche Reineke geven
O'een licht. De eerste heeft (vs. 165): o
Devovi carnes et pinguia mandere cuncta.
De laatste (vs. 3(2):
Ik hebbe my gans begeven,
Alle vlésch vorlovet mit én.
199
Te recht merkte Dr. JONCKBLOET op, dat wij hier met
eene bedorven lezing te doen hebben, en dat de fout in
scole steekt. De verandering van ééne letter - zoo 't al
eene verandering heeten mag, want c en t worden in de
hss. telkens verward - brengt alles in orde en herstelt eene
merkwaardige spreekwijze, die door den afschrijver verduisterd
werd. De dichter schreef:
Ic hebbe bi der stote vergheven
Al vleesc ende vleesehsmout.
Om de juistheid dezer verbetering te doen gevoelen, is
eenige verklaring noodig.
De stole, thans stool, lat. stola, is de breede band, dien
de priester bij het verrichten van den heiligen dienst om
den hals en de schouders draagt. Zij herinnert aan de smarten,
door CHRISTUS geleden, inzonderheid aan de banden.
waarmede hij aan den geeselpaal werd vastgehecht (verg.
Bedied. der Missen, vs. 193-208, Lekensp. II, 51,119-126).
Als zoodanig is zij het zinnebeeld van bereidwillige onderwerping
en gehoorzaamheid. »Stola circundata collo", zoo
luidt eene aanhaling bij DU CANGE (VI, 378), »ad inferiora
llescendens, significat obedientiam Piii Dei, et jugum servitutis,
quod pro salute homimun portavit." En in de Sacrae Liturgiae
praivis, jumta ritum Romartum, van P. J. B. DE HERDT, leest
men (T. T, p. 1. nO. 51): »Stola significat tunes Chri.yti collo
injecto8, vel crucem humeris impositam, et in sensu raorali jugum
Domini et obedientiam, ad quam denotandam amlJabu,~
manibus collo i1l'lponitur, et extremitatibus cinguli co lligatur, quia
obedientia virtus generalis est et virlutes virtutibus sociantur" 1).
De Kerk maakte van dit zinnebeeld een eigenaardig gebruik
bij het afnemen der plechtige gelofte, waarbij iemand zich
verbond tot onderwerping en gehoorzaamheid, tot armoede
en onthouding, tot afstand van alle wereldlijke begeerten.
De persoon, die deze verbintenis op zich nam, knielde dan
1) Deze aanhaling heb ik te danken aan de hellschheid fan den J<iel·w. Heer
w. WESSELS te Hilversum.
200
voor den geestelijke neder, die hem een der beide uiteinden
der stool - het juk der gehoorzaamheid - op het hoofd
legde; en in die houding deed hij zijne gelofte. Men noemde
die plechtigheid: IJltb stola votum deponere, d. i. stola eapiti
imposita, gelijk het door DU CANGE verklaard wordt (VI,
379). Ziehier eene plaats uit eene oorkonde van Bisschop
JAN van Kamerijk, t. w. den stichtingsbrief van het hospitaal
van St.-JAN den Dooper te Brussel, van 't jaar 1211 (dus
juist uit den tijd van den Reinaert), bij DU CANGE aangehaald:
11 Statuimus, quieumque divina in8piratione tractus in
eadem domo se Deo jamulaturum obtulerit, non prOr8UIJ ad obedientiam
recipiatllr, nisi quatuor mcnsibus tanquam novitius
inter fratres et sorores conversando probetur - Tune demum,
lii - llnicorditcl' placuerit, saeeulo et proprii,y ae propriae
voluntati renunciet, 1Jotum eontinentiae SUB STOLA in manu
saeerdotis deponat." Evenzoo leest men in een ander stuk,
den stichtingsbrief van het St.-GEERTRum's-hospitaal, van
1255: 11 Votum continentiae SUB STOLA in manu sacerdotis depon
at, jugum obedientiae super se toUat."
De bedoeling van REINAERT is dus blijkbaar deze, die het
allerbest in het verband zijner woorden past: IJ Ik heb het
votum s/tb stola gedaan, de plechtige gelofte van onthouding
afgelegd, en daarmede van alle begeerlijkheden, van alle
V leesch en vet, afstand gedaan."
:\1. DE VUIES.
ST IJ L LEE R.
(J7ervolg van blz. 81-93).
1. Volgens het begrip van spreken en schrijven, in ons
vorig opstel ontwikkeld en op blz. 87 geformuleerd, moet
alle spreken en schrijven in de eerste plaats strekken om in
eene menschelijke ziel gedachten te verwekken. Zal men
eenig werk goed verrichten, dan dient men te beginnen met
te weten, waarin het bestaat. De vraag, waaraan alles gelegen
is, moet dus zijn: wat is gedachten verwekken in eens
menschen ziel? - Zij sluit eene andere in, die nog dichter
voor de hand ligt, namelijk: wat zijn gedachten? - Een
volledig antwoord is hierop niet te geven; maar toch wel
een, dat voor ons doel toereikend is. Bij een ziertje nadenken
bevinden wij, dat gedachten geene stoffelijke voorwerpen,
noch hoedanigheden van dingen, noch betrekkingen
tusschen dingen zijn, zoodat zij niets anders kunnen wezen
dan voorbijgaande werkingen of veranderingen in den toestand
van iets. Wij gevoelen duidelijk, dat hetgeen wij
gedachten noemen inderdaad werkingen zijn. die in ons, en
wel bepaaldelijk in onze hersenen voorvallen, en dat hetgeen
wij denken plegen te noemen eene aaneenschakeling
van zulke werkingen is. Doch wàt het is dat daar denkt
of. werkt, of de hersenen het werkende subject zelf zijn,
dan wel slechts de werktuigen van iets anders hetwelk daar
zetelt, is, tot nu toe, door de wetenschap, niet uit te maken.
Er blijft dus altijd eene leemte in onze kennis van de natuur
der menschelijke gedachten. De stylistiek echter heeft ge-
J aarg. IX. 14
202
lukkig geene behoefte aan het ontbrekende. Z~i kan el' volmaakt
goed buiten, en schikt zich, zonder verder onderzoek,
naar het gewone spraakgebruik, dat het den k e 11 d e
subject geest noemt in onderscheiding van datgene in ons,
dat v 0 e 1 t en beg eer t, hetwelk den naam van gemoed
draagt.
2, Evenzeer is het der stylistiek geheel onverschillig, of
de geest ook denken en werken kan, zonder dat wij er kennis
van dragen, zonder dat ons IK er van bewust is, b. v.
in den slaap, in zwijm of in een anderen staat van verdooving,
Daar uit den aard der zaak niemand er ooit aan denken
kan om gedachten, waarvan hij zelf niets weet, die bij
zelf niet bemerkt of voelt, ter kennis van anderen te brengen,
zoo kan de stijlleer natuurlijk slechts te doen hebben
met gedachten, waarvan de spreker of schrijver zich ten
volle bewust is. El' volgt uit, dat ten minste die gedachten,
welke onder het bereik del' stylistiek vallen, eene bijzondere
soort van ge v 0 e 1 zijn, een gevoel van den geef>t,
en dus onderscheiden van hetgeen men gewoonlijk gevoel
noemt, hetwelk àf in het lichaam àf in het gemoed waargenomen
wordt.
3. Alle werkingen zijn geheel of ten deele veranderingen
van het werkende subject, Zoo zijn natuurlijk de werkingen,
uitgedrukt door de intransitieve ww. inslapen, slapen,
droomen, ontwaken, opstaan, arbeiden, wandelen, reizen, enz.
veranderingen in den toestand van hem, die inslaapt enz.;
doch ook de transitieve ww. (brood) eten, (wijn) drinken I
(hout) haMelI , (brie/Jen) 8chrij1Jett, enz, , drukken evenzeer
veranderingen uit in den toestand van hem die eet, drinkt
of hakt, als in dien van de objecten brood, wijn, hout, enz.
Men kan derhalve de gedachten desnoods veranderingen
noemen van den geest, die bij het denken onophoudelijk
andere voorstellingen heeft of voelt. Men moet daarbij echter
steeds in het oog houden, dat het de geest zelf is, welke
die veranderingen in zich te weeg brengt, maal' ze niet
lijdelijk on'del'gaat, gelijk b, v. brood, dat gegeten, of wijn
203
die gedronken wordt. De spreker of schrijver kan derhalve
- gelijk in het vorige opstel reeds aangemerkt is -
den geest des hoorders of lezers wel aanleiding geven, in
sommige gevallen als 't ware zelfs dwingen, om zich zekere
bepaalde gedachten te vormen, doch zelf kan hij die niet
in eens anders geest voortbrengen.
4. Gedachten, als zijnde voorbijgaande werkingen of voortdurend
afwisselende veranderingen, hebben natuurlijk geen
blijvend bestaan, gelijk stoffelijke voorwerpen; het zijn geene
dingen die zijn, maar die geschieden of voorvaUpn. Als de
werking ophoudt, houdt ook de gedachte op, want zij is
de werking zelve. Intusschen kan meD aan sommige gedachten
een eigenaardigen voortduur toekennen, namelijk
aan die, welke in iemands geheugen of in schrift bewaard
worden; d. w. z. dezulke, die de geest, zonder of met hulp
van schrift, naar believen opnieuw denken kan. Ook de
zoodanige bestaan eigenlijk slechts op het oogenblik, dat zij
gedacht of gelezen worden, maar het alledaagsche verstand
schrijft haar, evengoed als aan stoffelijke dingen, een voortdurend
bestaan toe. Dit blijkt daaruit, dat men er, niet alleen het
woord bestaan op toepast, maar ook maken, bezitten, bewaren,
te niet doen en andere, die eigenlijk slechts van werkelijk
bestaande dingen kunnen gezegd worden. Zoo spreekt men
immers zonder bedenken van wetten en reglementen te
maken, van bestaande verorderingen te niet te doen, van een
geheim dat men bezit en bewaart, van zorgen die men heeft,
van blijde verwachtingen die men koestert enz. Intusschen
zijn al de opgenoemde dingen (wetten, geheimen, zorgen
enz.) niets dan ge d ach ten, die geene andere voortduring
hebben, dan dat zij dikwijls opnieuw gedacht worden.
5. Er bestaat een opmerkelijk onderscheid tusschen het voor
de eerste maat denkmt eene'l' gedachte en het het'nieuwen eene'l'
reeds een- of meermalen gedachte gedachte, een onderscheid
soms niet geringer dan dat tusschen uitvinden en namaken.
Men denke b. v. aan het formuleeren eener definitie door
een man van de wetenschap en het opzeggen dier definitie
14*
204
door een leerling. Het eerste denken kan het 1Joortbrf?ngen of
vormen eener gedachte heeten. De stijlleer heeft de gedachten
te beschouwen als voortbrengselen van den spreker of
schrijver, als dingen die hij vervaardigd heeft, en die hij
aan anderen. wil overgeven, Of, zooals men gewoonlijk zegt,
mededeelen 1).
6. Het begrip van eene gedachte als een gemaakt ieta
wijst op twee zaken, die daarbij, evenals bij dingen door
menschenhanden vervaardigd, in aanmerking komen; t. w.
op de atof en op den vorm. Ook bij eene gedachte z\in de
stof, waaruit zij bestaat, en de vorm, dien de spreker of
schrijver er aan geeft, te onderscheiden en afzonderlijk in
oogenschonw te nemen. De .~tof zijn de begrippen en voorst.
ellingen, die in de gedachte voorkomen; de "orm bestaat nit
de bewoordingen, waarin zij uitgedrukt, of, gelijk men ook
zegt, ingekleed is. Daarbij moet men het woord 1Jooratelling
in den uïtgebreidsten zin opvatten en er ook alle abstractiën
en betrekkingen onder verstaan, waarvan' men zich natuurlijk
geene zinnelijke voorstellingen maken kan. Zoo zijn
b. v, in de uitdrukking: 'a meuachen bestemmi1tg, drie begrippen
of voorstellingen, namelijk die van mensch, van bestemming,
en van de betrekking tusschen den mensch en zijne
bestemming. De gezamenlijke begrippen, waaruit eene gedachte
bestaat, kan men ook gevoeglijk haren inhoud noemen.
Insgelijks moet de uitdrukking bewoordingen hier zeer ruim
genomen worden. Men heeft er niet slechts de woorden op
zich zelve door te verstaan, maar ook hunne verbuiging,
de orde waarin zij op elkander volgen, de accentuatie en
stembuiging bij het uitspreken. In één woord, de vorm
eener gedachte is hetzelfde als hetgeen men in de spraakkunst
een zin of volzin noemt, met alles wat er in op te
merken valt, uitgezonderd de gedachte, die hij uitdrukt.
1) De uitdrukking mededeelen ziel blijkbaar hierop, dat de spreker of schrijver.
na de mcdedeeling, zelf nog altijd in het bezit der gedachte blijfL, en met deu
hoorder of lezer als 't ware in het bezit daarvan deelt.
205
7. De leer van den stijl heeft voornamelijk te letten op
den vorm der gedachten, voor zooverre deze niet dool' den
inhoud volstrekt bepaald is. Immers, evenals een stuk huisraad
of eenig ander kunstproduct, b. v. eene tafel, bij alle
mogelijk verschil van vormen, toch eene bepaalde gedaante
moet hebben om eene tafel, en niet een lessenaar of iets
anders te zijn, zoo moet ook, een volzin zekere bepaalde vereischten
bezitten, zonder welke hij Of in 't geheel geene gedachte,
of ten minste eene andere dan de bedoelde uitdrukken
zou. De volstrekt onmisbare v,ereischten leert de spraakkunst
kennen; het overige, dat, zoo men het verderaf gelegen
doel van het sprekeu of schrijven buiten rekening laat,
willekeurig kan genoemd worden, staat tel' beoordeeling van
de stijlleer.
8. Het onderscheid tusschen den inhoud en den vorm
eener gedachte blijkt het best bij eene vergelijking van yerschillellde
zinnen die denzelfden inhoud hebben; b. v. van
de volgende: God 8chiep de1t mensen naar zijn beeld. De
mensch i8 door God naar zijn beeld geschapen. God zelf (geen
ondergod, b, v, Brahma) heeft den mensch naar zijn eigen
beeld ge8chapen. Naar Gods beeld is de menseh door God geschapen.
De men8ch i8 geschapen, doOI' God en naar diens
beeld. Godt schiep den men8che na sijnen beelde; na Gods
béelde schiep hij hem (Gen. I: 27). Al deze zinnen hebben
volkomen denzelfdèn inhoud; en het verschil in vorm heeft
daarop geen anderen invloed, dan dat nu het eene dan het
andere begrip op den voorgrond geplaatst en den hoorder
of lezer als voor het oogenblik het belangrijkste voorgesteld
wordt, Het grootste verschil in vorm, bij gelijkheid vau
inhoud, is te vinden bij zinnen, waarvan de eene het zuivere
product van het verstand is, terwijl in den anderen het
gevoel de overhand heeft; b. v. bij zinnen als: God ia heilig,
en: Heilig, heilig, heilig i8 de Heet'e God, de Almachtige, die
ia, en die wa8, en die komen zal (Openb. IV, 8). Slechts
schijnbaar bestaat hiel' verschil van inhoud. Immers in de
voorstelling van God liggen de begrippen van heerschappij ,
206
almacht en eeuwigheid opgesloten; deze begrippen worden
derhal ve ook reeds i 11 den eersten, zoo korten volzin, namelijk
in het woord God, gevonden.
9. Uit de waarneming, dat er zinnen bestaan, zeer uiteenloopend
van vorm en toch één van inhoud, volgt dat
een zin, in 't algemeen, de uitrlru1rlcing is van een bepaalden
bijzonderen 110rm eener gedachte, die als 't ware onafgewerkt
in onzen geest ligt en daarom, in verschillende vormen gegoten,
onder verschillende gedaanten den hoorder of lezer
voorgesteld kan worden. Het bestaan van zulke vormlooze,
of liever onafgewerkte gedachten, welke ik ter onderscheiding
voortaan grondgedackten noemen zal, heeft ieder bij zich
zeI ven kunnen waarnemen, die zich in het niet zeldzame
geval bevond, dat hij, zooals men het gewoonlijk noemt,
wel wist wàt hij zeggen wilde, maar de gepaste bewoordingen
niet vinden kon. Hetgeen men in zulk een geval
zeggen wil, is de grondgedachte, waarvan men zich wel bewust
is, doch die min of meer duister blijft, zoolang men
den geschikten vorm, d. i. de gepaste uitdrukking, niet gevonden
heeft.
10. Voor de stijlleer is de zooeven gemaakte opmerking
van belang, dewijl zij ons den oorsprong van sommige gebreken
in den stijl doet kennen, en er ons tegen waarschuwt.
Ik zal hier slechts van twee opmerkelijke fouten spreken.
Bekend is BOILEAU'S stelregel:
Ce que I' ort conçoit bien 8' énonce clairement,
Et les mot8 à Ie dire arrivcnt aisément.
Men haalt die woorden gemeenlijk aan, als men eenen
schrij\'er z~ine duisterheid verw~jt. De zin is dan: Il M~inheer
de auteur, zoo ge zelf maar goed geweten hadt, wat
ge wildet zeggen, dan zoudt ge u ook wel duidelijk uitgedrukt
hebben." Wat BOILEAU beweert, is volkomen waar,
hetgeen men goed weet, kan men ook zonder veel moeite
duidelijk zeggen: doch mijne vertaling, die de gewone be·
doeling wedergeeft, geldt niet altijd. Niet altijd is onduidelijkheid
het gevolg van onklare begrippen in het brein des
207
schrijvers; soms juist van het tegendeel. Wetenschappelijke
mannen met de helderste denkbeelden aangaande de onderwerpen,
die zij behandelen, zijn soms daarom onduidelijk
en onjuist in hunne uitdrukkingen, omdat de grondgedachten
hun z66 helder en levendig voor den geest staan, dat
zij hetgeen aan hunne uitdrukkingen ontbreekt onbewust
bij zich zelven uit de grondgedachte aanvullen, zonder te
bedenken, dat de min kundige lezer daartoe niet in staat is.
Zij zouden duidelijker en nauwkeuriger geweest zijn, indien
zij zelven wat meer moeite hadden gehad om zich de zaken
helder voor te stellen.
11. Eene andere fout in den stijl - tevens eeue taalfout
- is het niet zeldzame gebruik van een 4den naamval
in stede van een l'ten bij werkwoorden in den lijdenden
vorm. Niets is b.v. gewoner dan te lezen, dat aan iemanda
plannen deN bodem werd ingeslagen. Dat misbruik bewijst
vooreerst, overtuigender dan iets anders, dat er inderdaad
zulke onvolkomen gevormde gedachten, als ik prondpedachten
genoemd heb, bestaan, en tevens, dat zij niet slechts de
stof voor de b~jzondere gedachten opleveren, maar soms ook
op den vorm van deze een onbehoorlijk en inyloed oefenen.
Dit kan natuurlijk al heel licht plaats grijpen, wanneer
de bijzondere vorm, wel beschouwd. in strijd komt met de
werkelijkheid en daardoor tevens met de grondgedachte. die
wel niet behoorlijk afgewerkt in den geest rondzweeft, maar
waarvan de hoofdbestanddeelen toch doorgaans reeds bepaalde
vormen hebben. Zulk een strijd nu heeft er altijd
plaats in zinnen in het passief, waar immers het I ij de n de
voorwerp als subject, d. i. grammaticaal als werker
voorgesteld wordt. B. v. in den zin: Attila, de koning der
Hunnen, doodde zijnen broeder Bleda, is Attila de werkende,
Blfda de lijdende persoon. Beiden behouden die karakters,
in welken vorm de zin ook moge gegoten worden; dus
ook bij de omzetting in het passivum, die eene omruiling
der naamvallen noodzakelijk maakt. Zegt men: Bleda, de
zoon van Mundzu/c, werd door zijnen broeder Attila gedood,
208
dan staat de we r k e r (A Uila) in den 4den nv., d. i. in den
vorm, die eigenlijk aan het voo l' we r p toekomt, en dit
laatste (Bleda) in den pten, d. w. z. in den vorm van den
werker.
Deze tegenstrijdigheid moet ongetwijfeld als de oorzaak
der bedoelde taalfouten beschouwd worden. Voegt zich bij
de vermelde onvermijdel~jke tegenstrijdigheid nog de toevallige
omstandigheid, dat het lijdende voorwerp niet vooraan
in den zin, op de natuurlijke plaats van den pten nv., maar
achter het werkwoord, op de gewone plaats van den 4den ,
te staan komt, b. v. in: Door dezen samenloop van omstandigheden
werd de grondslag tot zijn geluk gelegd, dan behoort er
werkelijk eenige oplettendheid toe om zich niet te vergissen
en niet te schrijven deN grondslag. Vandaar dan ook, dat
uitstekende schrijvers, aan wier grondige kennis der grammatica
niet te twijfelen is, soms in die fout vervallen.
Zoolang men bij ons zegt Hij of Zij werd algemeen hoog
geacht, en niet Hem of Baar werd geacht, zal de 4de nv. bij
een passivum eene taalfout zijn en blijven; doch er zijn talen,
waarbij dergelijke accusatieven regel zijn. Ik heb hier
het oog op den zoogenaamden accusativus cum infinitivo (4den
nv. bij eene onbepaalde wijs) als onderwerp van een en zin.
Zoo zegt b. v. het Latijn: Voluntatem eju8 (Dei) semper' bonam
esse constat , hetgeen letterlijk vertaald dus luidt: Zijnen
wil (Gods wil) altijd goed zijn staat vast (is boven aUe bedenking),
waar wij zouden zeggen: ]Jat zijn wil altijd goed is,
staat vast. Evenzoo het Gothisch, b. v. Luc. XVI: 17: DeN
hemel en de aarde voorbijgaan is lichter dan éénEN trek (ééne
letter) der wet vallen. Zulke bij ons ongewone en daarom
ons bevreemdende constrnctiën hebben blijkbaar daarin hun
grond, dat de accusativu8 cum irifinitivo ontstaan is bij transitieve
werkw., wier object (in den 4den nv.) zelf het subject
was van een ander werkwoord in de onbepaalde wijs, gelijk
b. v. in den bekenden versregel van VAN ALPHEN:
Jarttje zag eens pruimen hangen,
waar pruimen te gelijker tijd het object is van Z'lg en het
209
subject van hangen. Onze taal heeft slechts weinig ww.,
die zulk een 4den nv. in dubbele betrekking bij zich nemen 1),
vandaar, d~t er in onze spraakkunsten Of in het geheel niet,
àf slechts ternauwernood van een acc. cum infinitivo sprake is,
en volstrekt nooit als onderwerp van eenen zin. Andere talen
daarentegen, b. v. het Latijn, bezitten een aantal ww., die
zóó geconstrueerd kunnen worden. Daardoor werd de accusativu8
cum infinitivo een zeer gewone denkvorm in grondgedachten,
waaruit hij werd overgenomen en behouden in
bepaalde bijzondere vormen van gedachten, die eigenlijk
logisch veeleer een nominatief zouden eischen.
12. Er zijn nog andere gevallen, waarin de grondgedachte
zich min of meer ten onrechte in bijzondere gedachten
laat gelden, t. w. in alle zoogenaamde con8tructies naar
den zin (KaTa cnlvHHV) en in anacoluthia'a (dvaxoAov8tat),
waarover later.
13. Intusschen weten wij thans genoeg van de natuur
der gedachten in 't algemeen om de vraag te beantwoorden,
waarmede wij begonnen zijn: wat is gedachten verwekken
in eene menschelijke ziel? Uit het behandelde blijkt, dat
het antwoord ongeveer dus luiden moet: door het aanwenden
van geschikte middelen de oorzaak zijn, dat in eene
menschelijke ziel zekere werking voorvalt, waarvan zij zich
duidelijk bewust is, en die geheel overeenstemt met, als
het ware de nabootsing is van, eene dergelijke werking in
de ziel des sprekers of schrijvers.
1) Behalve zien nog hooren, voele1i en laten in uitdrukkingen als: Zb hoorde
voetstappen naderen, Hij voelde het bloed naar zijn hoofd stijgen, Zij lieten
hem verbaasd staan.
L. A. 'fE WINKEL.
DE LEEUWARDER 'rONGVAL EN HErr
LEEUWARDER rrAAL-EIGEN.
EENE BlJDRAGE TOT DE KENNIS DER NE DERLANDSCHE
DIALECTEN.
Leeuwarden is, ook wat de eigenaardige spraak van hare
inwoners aangaat, eene zeer merkwaardige stad. Hoewel de
hoofdstad zijnde der tegenwoordige provincie Friesland van
het Koninkrijk der Nederlanden , wordt de Friesche taal
er niet gesproken. Die is tegenwoordig geheel beperkt tot
het platte land en de kleinste steden, als Sloten, Stavoren,
Hindelopen (hier met een eigen dialect) enz.; behalve natuurlijk
sommige streken van Sleeswijk-Holstein, waar het Noordof
Strand-Friesch, en eenige eilanden in de Noordzee , benevens
't Sagelterland in Oldenburg, waar ook de eigenlijke
Friesche taal nog in wezen is. Maar te Leeuwarden,
Harlingen, Sneek en in de andere Friesche steden spreekt
men een dialect van het Nederduitsch, dat met etlijke Friesche
woorden, zinwendingen , enz. is vermengd. Dit dialect
wordt veelal Stad-Friesch genoemd, in tegenoverstelling met
de Friesche taal, die dan met den naam van Land-Friesch
wordt gedoopt; of, wat erger is en geheel ten onrechte, minachtenderwijze
Boeren-Friesch geheeten wordt. Dit echte
Friesch wordt evenwel door de burgerij der steden vrij algemeen
volkomen verstaan, natuurlijk door hen 't beste, die
211
't meeste met Friesch sprekende boeren in aanraking komen.
Onder de vrouwen uit de hoogste standen in de steden zijn
er evenwel velen die het Friesch slechts moeijelijk of in 't
geheel niet verstaan. Het Friesch spreken schijnt voor verreweg
de meeste stedelingen zeer moeijelijk te zijn; en het is
eene zeldzaamheid, wanneer een Leeuwarder het zooverre
brengt dat hij het Friesch vloeijend, vlot en vlug spreekt.
Om redenen van practisch belang behoeven de Leeuwarders
dan ook geene moeite daartoe te doen. Zij spreken hun eigen
dialect, de buitenlui hun eigene taal, en ze verstaan elkander
volkomen. Dit kan men dagelijks, en vooral op marktdagen,
opmerken.
De Friesche taal alzoo, hoewel de hooge belangstelling
van iederen beschaafden Nederlander overwaardig , zal ons
nu niet langer bezig houden; wij willen ons alleen bepalen
bij den Leeuwarder tongval van het Nederduitsch. Men
kan van dezen tongval geen betere definitie geven dan door
te zeggen dat het de Oud-Hollandsche taal is van voor twee
en drie eeuwen, sterk vermengd met Friesche woorden en
zinwendingen. Toen Leeuwarden nog uit drie dorpen bestond
(12de eeuw), of naderhand een klein landstadje was
(13de en 14d' eeuw), werd er ongetwijfeld niets dan Friesch
gesproken, en eerst omstreeks of kort na den tijd der
hervorming schijnt het N ederduitsch te Leeuwarden algemeen
in gebruik te zijn gekomen. Den juisten tijd te bepalen
van deze verandering in de spraak is niet. wel mogelijk.
Er is zeker wel eene eeuw verloop en , voor het N ederduitsch
van de hooge re standen tot de lagere doordrong;
thans echter wordt er door geen echte Leeuwarder meer
Friesch gesproken. Natuurlijker wijze hebben de lieden uit
de hoogere standen eene meer beschaafde en gekuischte uitspraak,
en zijn vele woorden en uitdrukkingen die door den
minderen man nog dagelijks worden gebezigd, bij hen geheel
buiten gebruik geraakt. Velen zelfs doen moeite om
zich het Leeuwarder dialect geheel af te wennen en zoo
veel mogelijk Hollal1dsch te spreken; dit gelukt echter in
212
den regel slecht; want, ook wanneer zulke menschen in het
openbaar zich laten hooren en zich zeI ven dan diets maken,
dat zij zuiver Hollandsch spreken, herkent men den Fries
terstond aan de uitspraak van vele letters en klanken.
Dit uitsterven van het echte Leeuwarder dialect gaat tegenwoordig,
ten gevolge van het meerdere en gemakkelijkere
verkeer met Holland en de andere gewesten, zeer snel, zoo
dat iedereen dit kan opmerken. Dagelijks verkrijgen Hollandsche
woorden en uitspraak meer en meer het burgerrecht,
en het is te voorzien dat over honderd jaren 't Leeuwarder
dialect geheel zal zijn vervallen. Wanneer men twintig
jaren achteruit denkt, kan men reeds zeer veel verandering
bespeuren; ja, zelfs in vijf of tien jaren is de spraak der
Leeuwarder burgers uit den deftigen middelstand zeer veranderd;
ten bewijze hiervan kan het volgende feit strekken.
Eene Leeuwarder familie ging in Holland wonen, waar het
den leden dier familie zeer slecht beviel. Zij waren echter
genoodzaakt daar te blijven, maar sloten zich nu zeer naauw
aan elkander en onderhielden zoo weinig mogelijk verkeering
met hunne nieuwe stadgenooten. Dit was ook de
reden dat zij steeds hardnekkig hun eigen Leeuwarder dialect
bleven spreken. Maar na een jaar of zes kwamen enkele
leden dier familie te Leeuwarden terug, en nu bleek
het dat zij veel platter (zoo als men dit ten onregte noemt)
spraken, dan hunne vrienden die in Leeuwarden waren blijven
wonen. Dit verschijnsel had echter eene oorzaak die
gemakkelijk te vinden was. Zij die in Leeuwarden waren
gebleven, waren ongevoelig meêgegaan met den Hollandschen
stroom die Friesland overstelpt; de anderen, zich
isolerende van hunne geheel Hollandsche omgeving, spraken
nog zoo als zij deden b~i hun vertrek uit Friesland. Hoe
echter de spraak der Leeuwarders zich ook langzamerhand
moge wijzigen, benevens vele eigene woorden blijft de eigenaardige
uitspraak der letters (J, v, z, van ij, van Bch, van
den klank ui, enz. bij alle Leeuwarders van alle standen en
zonder onderscheid, nog steeds in volle gebruik.
213
De Leeuwarders spreken over het algemeen eer langzaam
dan vlug, maar zijn geheel vrij van die sleperigheid in hunne
spraak, die men bij de Amsterdammers b. v. opmerkt. De
meesten hebben de gewoonte van de woorden slechts ten halve
uit te spreken of op te slikken, zoo als men het noemt j om
namelijk, terwijl zij den klemtoon geheel op de eerste woorden
der volzinnen of op de eerste lettergrepen der woorden
leggen, de laatste woorden en lettergrepen in 't geheel niet
uit te spreken, of zoo zacht dat men ze kwalijk hoort. Ook
laten velen de woorden zoo in elkander smelten dat ze geheel
onkenbaar worden. Beluistert men eenige jongens die
met elkander spelen. dan hoort men telkens: l) Mik nou?
Nou slik! of ook: Mak nou? Nou sak I" 't welk beide beteekent
: Mag ik nu? N u zal ik I - Dan luidt het wederwoordsoms:
l) Nee, de mitst nö'nt, de suust nö'nt;" Neen.
gij moogt nog niet, gij zult nog niet. Zoo hoort men eene
moeder tot haar kind zeggen, 't welk zij vergeefs tracht bij
anderen eenige woorden te doen stamelen: l) Wuust 't n't
sè?" Wilt gij het niet zeggen? Steekt het kind zijne handjes
uit naar iets wat het niet mag hebben, dan zegt de
moeder: .. Nee, dat magst' n't hè! dat krijst'nt I" Neen,
dat moogt gij niet hebben! dat krijgt gij niet! Van kibbelende
meisjes hoort men wel: »dat sak sè; 't sàient sè; 't
màient sè!" beteekenende : dat zal ik zeggen; dat zult gij
niet. zeggen; dat moogt gij niet zeggen!
Hoe men echter ook de laatste letters der woorden opslikt,
hij het meervoud van zelfstandige naamwoorden laat men,
in tegenoverstelling der Hollanders, de n sterk hooren. Geen
Fries die ooit, ook al tracht hij nog zoo Hollandsch te spreken,
van dezen regel afwijkt. Husen, Pipen, Frouen, Skunen,
Saken, zegt de Leeuwarder met den meesten nadruk,
waar de Hollander Huize, Pijpe, Vrouwe. Schoene en
Zake zegt.
Het voorvoegsel ge van de verleden deelwoorden der werk·
woorden wordt in het ouderwetsche Leeuwarder dialect nooit
uitgesproken; men zegt: ik hef had, ik had eten, ik hè deen,
214
of daan, voor ik heb gehad, ik had gegeten, ik heb gedaan,
enz.
Alvorens de uitspraak der letters een voor een te behandelen,
zij hier nog opgemerkt dat de Leeuwarders een zeer
ruim gebruik maken van verkleinwoorden, en tevens dat
hunne uitspraak iets onbeschrijfelijk naïefs heeft. Hierdoor
klinkt hun dialect in den mond van meisjes en vrouwen zeer
aanvallig en lief, maar kan men ook niet ontkennen dat
het in den mond der jongelingen en mannen soms zeer verwijfd
en laf klinkt; dit vinden vooral de Groningers met
hun zwaren, forschen tongval dikwijls onuitstaanbaar.
Hier beneden volgt eene opgave van de uitspraak der
Leeuwarders van de verschillende letters en klanken, en
daar achter een lijstje van eenige woorden en uitdrukkingen,
die in het Leeuwarder dialect voorkomen.
De A wordt door alle Leeuwarders zeer juist uitgesproken;
het is de echte, opene a, die naauwkenrig het midden
houdt tusschen de ao der Groningers, de ai der Docku
mmers en de ae der Harlingers en van vele Hollanders.
Men spreekt volkomen juist: baas, maan, raad, enz. Deze
zuivere uitspraak der a dient te Leeuwarden somtijds als een
shibboleth of herkenningsteeken • tot onderscheiding van hunne
buren. Want als een Dockummer zegt: » faider! de blaikeI'
stait op 'e taifel", en een Groninger: IJ daor leit en soldaot
in 't waoter 1", en een Harlinger: »hael mij gou 'n haek,
Klaes 1" daar zeggen de Leeuwarders tot elkander: IJ wat hè
die lui 'n rare uutspraak!"
De uitspraak der B is gelijk als overal in Nederland.
De C levert ook niets bijzonders op, maar wel de eh. welk
rochelend keelgeluid door de Leeuwarders zoo veel mogelijk
wordt vermeden. De ch van Christns en Christen wordt
even als overal door het volk in Nederland , als k uitgesproken:
J>Kristus, Kristèn, Kristiaan, Kristine," enz. De
ch der woorden gracht, gekocht, iuchtig, werd oudtijds algemeen
als f uitgesproken: D graft, koft, luftich." Thans ech2lfl
ter hoort ll1en dit nog slechts van oude lieden uit den geringen
stand, hoewel "lu ftich" nog steeds algemeen gebruikt
wordt. In slachten, knecht, klucht, enz. hoort men steeds
de ch als in 't Hollandsch.
De D wordt normaal uitgesproken; in enkele woorden echter
is zij stom: als in lijden, mijden; welke woorden hier
lije, mije luiden. Maar booij e, breije, baaije, voor boden.
b~eiden en baden, zooals men in Holland spreekt, hoort men
te Leeuwarden nooit.
De E heeft over het algemeen den gewon en klank. Maar
de ee klinkt in sommige woorden als ië, b. v. biëll, stiën,
miëne (bie-en, stie-en.) Deze uitspraak hoorde men vroeger
ook te Amsterdam, in de zestiende en zeventiende eeuw,
en thans nog in "Waterland, West-Friesland, enz. De }'riesche
taal heeft ook bien en stien en miene, voor been en
steen en meenen.
De uitspraak der F is gewoon.
De G der Leeuwarders is de Friesche of Fransehe. Het
gerochel dat de Hollanders voortbrengen in de plaats der g
wordt van de Leeuwarders, en van de Friezen in het algemeen,
nooit gehoord. Ook wanneer ze Hollandsch willen
spreken, is 't den meesten onmogelijk dat leelijke geluid der
Hollanders na te bootsen; en velen zijn met mij genoodzaakt
om bij die gelegenheid de hand aan de keel te brengen en
zoo de stemorganen in de strot te ondersteunen.
De H wordt in tegenoverstelling met de Over-IJsselaars
en Zeeuwen altijd uitgesproken, even als bij de meeste Hollanders,
ter plaatse waar ze behoort uitgesproken te worden.
Wanneer men evenwel vlug spreekt zegt men, even als in
Holland, i voor hij.
De uitspraak der enkele I levert niets bijzonders op, maar
de dubbele i of ij heeft tweeërlei eigenaardige klanken.
Vooreerst den zuiveren i klank, niet ie. ~len zegt riik, piip.
blive, bite, line, voor rijk. pijp, blijven, bijten, lijn, voor
rijk, pijp, enz. Even goed kon men ook voor deze Friesche
woorqen de Hollandsche spelling blijven gebruiken, daar de
216
ij niets anders is dan eene dubbele ii, en d~ tegenwoordige
Hollandsche uitspraak als ei eene verkeerde en bedorvene
is. De nieuwe spelwijze van de Friesche taal spelt zulke
woorden z6ó: rik, pip, dik, enz. De tweede klank der dubbele
ii of ij in den Leeuwarder tongval, krijgt men door den
mond iets meer te openen dan voor de uitspraak der bovengenoemde
woorden noodig is. Deze klank heeft geen ge·
lijkluidende in het Hollandsch en is alzoo moeijelijk met
Hollandsche letter-waarde te schrijven. Ze houdt nagenoég
het midden tusschen de ee van het Hollandsche zee en de
Hollandsche ei. Men hoort dezen klank te Leeuwarden in
woordjes die op de dubbele ii eindigen, als: hij, wij, zij,
rij (ruw, rij met geld omgaan, het geld niet achten), lij,
(luw, I) lij water" = half warm water, IJ an lij fan 'n hues"
of • in 'e lijte fan 'n hues" = de voor den wind beschutte
zijde van een huis), »dij" (bovenbeen en u), »nij" (nieuw),
brij, enz. Verder heeft men dezen eigenaardigen klank nog
in de woorden» mijën", schuw of ingetogen, »lijë en lijër",
lijden en lijder, ))krije", krijgen, osnije", snijden en sneeuwen,
)lfernije", vernieuwen, enz.
De Leeuwarders hebben een zeer zuiver gehoor voor ij
en ei, en onderscheiden die zeer naauwkeurig in de uitspraak,
zooals de oude-Hollanders dit ook deden.
K, .L, M en N leveren in de uitspraak niets bijzonders op.
De 0 heeft te Leeuwarden slechts éénen klank, den gewonen
namelijk. Van een onderscheid, zooals de Zeeuwen. Vlamingen
en Brabanders dat kennen tusschen steenkool en bloem·
kool, in de uitspraak weet men hier niets. Wanneer men
langzaam spreekt, trekt de dubbele 00 iets of wat naar oa,
b. v. gooar (vuil). IlOoar! (boor!), booat, looad, enz. Voor
't woordje door zegt men, even als overal waar men Nederduitsch
spreekt: deur; vogel luidt als feugel, maar kogel
wordt koegel.
De P luidt als overal; maar de
R wordt in vele woorden nooit uitgesproken. Er zijn te
Leenwarden vele menschen, vooral in sommige families, die
217
de r in 't geheel niet kunnen noemen. Maar in plaats van
dan, evenals vele Hollanders doen, te brouwen of te brijën,
zoo als men dit hier heet, noemen zij een w of een j, b. v.
bwief en bjief in plaats van brief. Maar ook zij, die de r
zeer goed kunnen zeggen, laten die letter geheel achterwege
in vele woorden, evenals zulks het geval is met alle
Friezen, ook met hen die in Duitschland en Denemarken
wonen. Dit weglaten van de l' geschiedt alleen wanneer er
een andere medeklinker op die letter volgt; b. v. peerd, hart,
bord, burst (borst), garst; maar in brood, graan, bier, kribbe,
hoort men de r zeer goed. De bovengenoemde woorden, peerd
enz. spreekt men echter niet uit alsof er in 't geheel geen r
in stond; men zegt niet regtstreeks peed, hat l bod l maar
laat de klinkers die de l' voorafgaan, dien eigenaardigen
klank behouden, welke de volgende l' hun mededeelt. Men
laat als 't ware de l' hooren zonder die letter uit te spreken.
Daarom wil ik in onderstaande woordenlijst die woorden
waarin op de beschrevene wijze met de r wórdt omgesprongen,
aldus schrijven: peerd, hart, bord, burst, garst, enz.
A. JELTEMA die een kleine honderd jaar geleden een boekje
schreef in "eene platte Leeuwarder taal" schrijft zulke woorden
aldus: pee-d, ha-t, bood, enz. Deze schrijfwijze komt
mij echter minder geschikt voor, omdat men daar aan wel
ziet l dat er een letter uit die woorden is weggevallen l maar
niet welke.
S, T en U worden te Leeuwarden niet veranderd,
maar de
V is er geheel onbekend; deze letter wordt hier ter stede
nooit uitgesproken. maar steeds door F of W vervangen.
Het is volstrekt onmogelijk voor alle Friezen om de letter V
te noemen; en op de honderd Friezen is er stellig nog
niet één die het onderscheid tusschen V en F, ook wanneer
deze letters door een' Hollander worden genoemd, kunnen
hooren. Wanneer een woord met een V begint, hoort
men steeds een l!', en spreekt dus ook uit: folen (veulen),
feul (veel), froeg, fader, enz. En als de V door een' klin-
Jaarg. IX. 15
218
ker wordt voorafgegaan, spreekt men eene nieuwerwetsche
of Hollandsche Wuit, b. v. blijven wordt bliwe, graven
grawe, kluiven kluwe, enz.
De W klinkt volkomen als in Holland. Vroeger echter
sprak men ongetwijfeld te Leeuwarden de Friesche of Engelsche
W (dobbelow) uit. Voor honderd jaar besloten de
kinders te Leeuwarden hun a-boc nog aldus: ar, es, ti, ou,
dobbelow, ekset, ijët, tzeddet. Men ziet, van de V, die geen
Friesche letter was, was er geen sprake, en de W werd als eene
dubbele U beschouwd en uitgesproken. Deze uitspraak der
W slijt ook in de Friesche taal uit; men hoort haar nog
slechts van oude lieden, of in sommige woorden, of in sommige
afgelegene oorden.
X en IJ luideri als overal, en de
Z komt, als beginletter, even min als de V, in het Leeuwarder
dialect voor. Men gebruikt steeds een s in de plaats,
van die letter b. v. suur, soet, swiep, swaaije, enz. Tusschen
twee klinkers in klinkt deze letter als in Holland; b. v.
huzen, hazen, blaze.
De tweeklank AU luidt steeds als ou: b. v. gou, blou, enz.
De drieklank AAU eveneens; pou, kabeljou.
De drieklank EEU heeft te Leeuwarden een eigenaardigen
klank die moeijelijk te omschrijven is; 't komt mij voor dat
de spelwijze eeuoe, ten naaste bij dien eigen klank voorstelt.
Zoo zegt men leeuoe voor leeuw, Seeuoe voor Zeeuw; in
deze en soortgelijke woorden schijnt de oude klank der W
(dobbel ou) bewaard te zijn gebleven; dit is ook het geval met
kieoe, kieuw. De naam der stad spreekt men uit llLewarden"
in tegenoverstelling der Harlingers, Docku m mers en Sneekers,
die Luwarden zeggen; de Friesche naam der stad is
Liowerd (spreek uit Ljout).
De tweeklank IE wordt zeer duidelijk uitgesproken, en
trekt, vroeger echter meer dan thans, eenigzins naar ia,
b. v. niat voor niet, liad voor lied, enz. Het is nagenoeg
dezelfde klank dien men van de Hollanders hoort in hun bier,
lier, enz.
219
UI spreekt men te Leeuwarden, even als vroeger in Holland,
uit als eene lange u, b. v. huus, buten, guut, krupe,
voor huis, buiten, guit, kruipen. In een klein getal woorden
echter hoort men den ui·klank even als in Holland, namelijk
lui, bui, kuijere, fluite, fluit, duit, stuite, Trui (eigennaam),
bruije, slaan. Deze woorden hebben in 't :Friesch
ook een eigen ell klank, namelijk als oy in het Engelsche en
Friesche boy, knaap. Maar de klank van bui (regenbui) is
in 't Friesch en ook in het Leeuwarder dialect wat doffer.
Tusschen lui (niet vlijtig) en lui dat in de plaats staat van
luiden of lieden of volk, hoort men een duidelijk verschil;
de klank van lui in de eerste genoemde beteekenis is helder
dan in Holland, die van lui in de laatste beteekenis is
dof; de klok luiden is echter luden.
Het persoonlijk voornaamwoord van den tweeden persoon
enkelvoud is in 't Leeuwarder dialect dou, b. v. dou suuste,
gij zult, dou muste, gij moet, dou skelm! gij schelm! enz.
In de verbuiging luidt de tweede naamval din, b. v. din
huus; en de derde en vierde dy, b. v. 't is an dy, het is
aan u. ik gaan met dy, ik ga met u.
Het is wel jammer dat dit schoone woordje dou zoo vervalt
te Leeuwarden, en over honderd jaar of korter wellicht
geheel uit de spreektaal zal verdwenen zijn, even als du
(doe) uit de Hollandsche spreektaal reeds sedert een paar
eeuwen verdwenen is. Dou was hier vroeger veel meer dan
thans in gebruik, en vele ontaarde Friezen beschouwen het
als lomp en gemeen, terwijl het toch zoo schoon, zoo vertrouwelijk,
zoo J) gemüthlich" is. Onder de mindere standen
hoort men het nog veel, hoewel ook daar minder dan
vroeger. Het wordt door den mindere nooit gebruikt als
hij zijn meerdere aanspreekt, hoewel men onder den allerlaagsten
stand wel hoort dat volwassen kinderen zoo tegen
hunne ouders spreken. Het gebruik van dou geeft ook eene
groote vertrouwelijkheid te kennen. Zeer intieme vrienden,
vooral jonge lieden ook uit de hoogere standen, bezigen het
gewoonlijk tegen elkander; verder hoort men het van ver-
15<>
220
liefde jongelui onderling, ook van gehuwden uit alle standen.
Ook plegen vele eerwaardige oude mannen het tegen
hunne kinderen en kindskinderen en andere jonge lieden te
bezigen. Ouders die hunne kleine kinderen liefkoozen gebruiken
ook 't woordje dou, en jongelieden uit den lageren
stand gebruiken het onderling altijd. In het algemeen geeft
het gebruik van dou te kennen in de eerste plaats: liefde,
vriendschap, genegenheid, kameraadschap, goeden wil, welbehagen,
vertrouwen, maar ook min of meer gevoel van
meerderheid, ruwheid, wrevel en verstoordheid en gramschap.
En om in deze verschillende gemoedsaandoeningen
en gevoelens te worden gebruikt is het zeer geschikt. De
manier om het werkwoord dat door dou wordt beheerscht, te
vervoegen is geheel gelijk aan de Friesche, de Hoog- en
Platduitsche en Engelsche wijze: b. v. dou komst in 't Leeuwarder
dialect, du kumst in de Friesche, du kommst in de
Hoog- en Plat-duitsche, thou co mest in de Engelsche taal.
Wanneer dou achter het daar bij behoorende werkwoord komt
te staan, verliest het de d en wordt innig met het werkwoord
verbonden, b. v. in de vraag: komstou ook? Komt
gij ook; soms zelfs wanneer men haastig spreekt vervalt op
die wijze dou geheel en al b. v. bist'r al weest?, zijt gij
daar reeds geweest?
In alle gevallen waar men dou niet gebruikt, bezigt men
voor den tweeden persoon enkelvoud van het persoonlijk
voornaamwoord, jou; of ook wanneer men extra beleefd is,
herhaalt men den titel of den naam van den aangesprokene.
Eerst sedert meestens tien jaren gebruikt men het bespottelijke
Hollandsche u, tot groot nadeel voor het losse en bevallige,
naïeve en ongedwongene, ronde en eerlijke in de
spreektaal. Jou wordt niet verbogen als het Hollandsche
jou, maar blijft in alle naamvallen gelijk; het Hollandsche
jij hoort men nooit uit een Leeuwarder mond.
Jimme. = Gijlieden. - Het persoonlijk voornaamw. van den
tweeden persoon meerv. heet te Leeuwarden jimme. Dit is
algemeen in gebruik; het Hollandsche »jullie of jelui" hoort
221
men bijna nooit en dan nog alleen van zeer geaffecteerde
menschen. Het is eigenlijk geheel Friesch, namelijk het
oud-Friesche jima of gima, het nieuw- of West-Friesche
jimme, het Wangerooger jum, en het Noord-Friesche
jam.
De oude Leeuwarders tellen aldus: ien, twie, drie, fier,
fijf, ses, seuven, acht, negen, tien, elf, twaalf, dartien,
feartien. fiiftien, sestien, seuventien, achttien, negentien,
twintig, ien en twintig, fijf en twintig, dartig , fijf en dartig ,
feartig, fiiftig, fijf en fiiftig, sestig, seuventig, tachtig,
negentig, honderd, duzend. Merkwaardig is het dat men
altijd fijf zegt en nooit fiif, hoewel het Friesch toch ook
fif heeft; verder zegt men wel fiiftien en fiiftich. maar fijf
en fiiftich; deze zeer vreemde onregelmatigheid weet ik niet
te verklaren. Voor omstreeks twintig jaren was deze wijze
van tellen algemeen; thans tellen velen op de Holland·
scbe wijze.
Farndel = Vierendeel. Het vierde gedeelte van een el
of van een pond noemt men 'n farndel; een vierendeeljaars •
'n farndelsjaar. Het Friesche woord is fearn, maar in 't Wanger.
friesch (het dialect van het eiland Wangeroog) zegt
men farndeil.
Ellen = El. Het West- of Nieuw-friesch heeft Jelne, het
Sagelterlander-friesch Elne, het Wangerooger- en Noordfriesch
Ellen. Het meervoud van Ellen is gelijk aan het
enkelvoud; men zegt te Leeuwarden even goed ien ellen
als twie ellen.
Botsje = een halve stuiver, is thans bijna niet meer in
gebruik. In Zwitserland bestaat eene kleine munt, die den
naam draagt van Batzen. Een vijf-batzen-stuk van het Canton
Basel, in 't jaar 1810 geslagen is in mijn bezit Is Botsje,
dat ook in het Jfriesch voorkomt onder den vorm van Botzen ,
hetzelfde woord als Batzen ?
Fleis = Vleesch, is ook bijna geheel verdrongen; men
hoort het nog slechts van oude lieden.
Barg = Varken, is het Friesche Baerch.
222
Buse = Zak in een kleedingstuk; komt ook in het
Friesch voor.
Pude = Kleine linnen zak. Friesch.
Slachter = Slager, is ook in sommige Zuid-Hollandsche
plaatsen in gebruik.
Pa, Pake = Grootvader, is thans verouderd; grootmoeder
is Oote, en tante Mui of Muike; vader en moeder noemde
men vroeger Fader en Muder of Moeke. Tegenwoordig
zijn deze benamingen bijna geheel uit gebruik en hebben
voor de Hollandsche plaats gemaakt.
Flibe = Spog, vooral bij kinderen en oude lieden zoo
genoemd. Anders zegt men gewoonlijk Spui, Fliebe en
Spuije = Spuwen.
Del = Neder of neêr, b. v. in neêrvallen, ik val neder,
ik fal del; in Over-IJssel kent men het woord dale in dezelfde
beteekenis.
Kel = Verschrikt, b. v. ik wurdde so keI! ik werd zoo
verschrikt. Iemand doen schrikken is KeI make.
Heerd = Haard. In alle woorden waar de lange a door
een rd of rt wordt gevolgd verwisselt men dien klank met
een lange e en spreekt de r niet uit, zoo als Peerd, Beert,
weerdig, Steert, enz. Beert = Baard is bijna reeds verouderd.
De dorpsnamen Baard, Raard, Idaard, Hilaard,
Schillaard, Hennaard, enz. ondergaan evenwel deze verandering
niet, als zijnde ontstaan en saàmgetrokken uit Bawerd,
Rauwerd, enz.
Krije = Krijgen. Dit werkwoord zou volgens de gewone
regel in het Leeuwarder dialect als krigen moeten luiden.
Deze vorm, dien men te Groningen wel hoort, is hier nooit
in gebruik. Men zegt: ik krij, dou krijst, hij krijt, ook
gebiedender wijze krij; echtèr wel: ik kreeg, dou kreegst,
hij kreeg. Krije is ook Friesch.
Mon = Mond. De d gaat achter de n dikwijls verloren,
echter niet in alle woorden, want ron voor rond hoort men
nooit; zoo ook grond. Pond wordt evenwel weêr Pon, vinden
fine, gevonden fonnen, avond aven (dit is reeds verouderd),
223
hond hon, hand han, wind wiin, binden bine, gebonden
bonnen, kind kiin.
Helte = Helft.
Koei = Koe. Het meervoud is Koeijes. Oudtijds zeide
men te Leeuwarden altijd Koe, overeenkomstig het N.-fr.
Kuw (Koou). Koei schijnt uit Holland overgewaaid te zijn
Rooije bloemen zegt men thans waar oude lieden ook nu
nog steeds roode bloemen, enz. zeggen. Dit uitsluiten van
de d wint ook in andere woorden hoe langer hoe meer
veld en is een gevolg van het inniger verkeer met Hol·
landers.
Roode beijen = Aalbessen hoort men echter nog meer
dan rooije beijen.
Eerbeijen of beter Eerdbeijen = Aardbeziën. Dit hoort
men algemeen ofschoon Eerde = Aarde nooit meer voorkomt.
Echter zegt men even algemeen als Eerbeijen ook nog Piipeerde
voor de Pijpaarde die de Keulsche schippers brengen.
Een bewijs dat het volk in beide bovengenoemde woorden
geen aarde meer herkent.
Mankeliik = Melancholisch is ook elders in de volkstaal
gebruikelijk.
Skimere = Schemeren. Zoo ook Skimerig en Skimeraven.
Heele geduurgen, of Ieder geduurgen= Telkens, gedurig,
aanhoudend, is thans verouderd.
Bonge = Blaas van dieren; b. v. Bargebonge = Varkensblaas
, is reeds min of meer uit gebruik. Het NAr. heeft
Bunge.
Knibbel = Knie. Thans bijna geheel verouderd. Het
NAr. heeft ook Kuibbel.
Wachtmeestersfeint = Ageut van Policie, wordt nog
slechts van oude lieden gehoord.
Orten = Erwten.
Butter = Boter.
Halwig ienen, Halwig fijfen, enz. hoort men in de lagere
!ltanden zeggen voor Half-een, Half-twee ure, enz. Het is
eigentlijk Halfweg een en , enz. als of men wilde zeggen: het
224
is halverwege één uur. Het N.-fr. Healwei-ienen komt overeen
met deze spreekwijze
Tsjankere = Kibbelen of aanhoudend en al morrende
kijven.
Krimmenere = Aanhoudend en op morrenden toon zich
beklagen, schijnt een verbasterd Fransch woord te zijn.
Skrieme = Schreijen in de algemeene beteekenis.
Lipe = Aanhoudend schreijen zonder voldoende redenen
en op vervelenden toon, zoo als verwende kinderen dit
doen.
Grine, Griinde, Griind = Halfluid· en al dwingende
schreijen van kinderen.
Weine, noemt het weeklagen en schreijen van volwassen
lieden die hevige pijn of zware smarte lijden. Komt gelukkig
zelden voor.
Krite = Krijten, heb ik een enkelen keer van oude lieden
gehoord; is thans geheel verouderd. Nevens deze vijf woorden
is Skrijen ook nog in gebruik.
Olik = Olijk, was vroeger veel in gebruik, b. v. dou
olike guut! Olikerd eveneens. Beide woorden zijn thans
verouderd.
Farsk of Fars = Versch. Overal waar in het Hollandsch
de korte e door een l' wordt gevolgd, hoort men te Leeuwarden
een a met een stomme 1'; als farsk, kars, harssens ,
Misselik = Misselijk heeft te Leeuwarden
1". de beteekenis van neiging tot braken; iemand die
zeeziek wordt of veel te veel gegeten heeft, zegt: wat wurd
ik misselik !
2°. Misselik heeft ook de beteekenis van walgelijk, afkeer
verwekkend; b. v. 'n misselike jonge, een afkeer wekkende
knaap; misselik eten, walging wekkende spijze.
3". 'Vordt misselik ook nog soms gebezigd geheel in oneigenlijken
zin voor alles wat leelijk en afschuwelijk is; b. v.
wanneer iemand van eene slechte daad vertelt, hoort men
soms een toehoorder uitroepen: hè! wat mislik doen, hè'
Ook in JELTEMA (Zie boven):
225
"Ik loof dattet en Hollander waar, an zien misliek
praat te hooren. "
Tutte. Zoo noemt men eene vrouw die langzaam en sloofachtig
in alle hare handelingen is; daarbij traag van begrip
en klein van verstand. Het is een woord waarmede men
zijne verachting voor zulke woorden uitdrukt, ofschoon het
ook wel schertsenderwijze wordt gebezigd. In 't laatst der
vorige eeuw gold het voor een vleijend woordje waarmede
men lieve kleine meisjes aansprak.
Boekeman, zegt men wel vleijender wijze tegen kleine
jongens; schijnt een kinderachtige uitspraak van Broekman
te zijn.
Skoonder = Schoon. Dit woord dat waarschijnlijk een
germanisme is wordt somtijds gebezigt om iets bijzonder of
uitstekend schoons aan te duiden. "'ie b. v. eene moeder
die haar kind draagt, wil vleijen, zegt: nou! wat 'n skoondere
jonge; de slager die zijne waar aanprijst zegt: kiik es! wat
skoonder stukje Reis!
Kiin = Kind. Dit schijnt het Oud-Hollandsche Kijnt te
wezen, dat men, als ik mij niet zeer vergis, nog wel hoort
van oude lieden in sommige streken van Zuid· Holland. Het
meerv. is Kiinders. Het N.-Friesch heeft Bern, meerv. Bern.
Wiin = Wind. Dit is zekerlijk Frieseh; een Oud-Hollandsch
Wijnt of Wijnd is mij niet bekend.
Malappe = Lui, slordig en vuil wijf, sleep.
Keuning = Koning, is thans geheel verouderd. Somtijds
hoort men nog oude vrouwen dit als een vleijend, liefkoozend
woord tegen hare mannen bezigen, en in den verkleinenden
vorm Kenninkje tegen kinderen.
Hetming = Honig, is nog vrij algemeen in gebruik.
Foest = Vuist. Foest en het meer normale Fuust zijn
beiden evenzeer in gebruik.
Luden = Luiden of Lieden, is thans verouderd; men
gebruikt tegenwoordig altijd het Hollandsche lui. Oude
menschen hoort men echter nog wel spreken van rike Inden;
b. v. da's goed foor rike luden I 'n rike-Iude huus, een groot
226
en schoon huis, geschikt om door rijke menschen bewoond
te worden. Ook bij JELTEMA (Zie boven):
» Al zudene Rikeluden it eete, it mogte bekend staan."
Meister = Meester, is thans verouderd. Maar in 't begin
dezer eeuw werd een schoolmeester altijd meister genoemd.
Roesje = Ruzie.
Deure, dUrst, deurd = Durven, is evenzeer in gebruik
als durve, dtb·st, durfd. Men zegt: ik deur, dou deurst,
hij deurt, wij deure, jimme deure, sij deure. Het NAr.
heeft dore, doärst, doren, het Wanger-friesch dûr, durst,
durft, en het Noord-friesch türren, turst, turst.
Begrooten. Iets te duur vinden om aangekocht te worden,
ofschoon men er wel zin in hadde. Met zegt dan: .. it begroot
mij! - Deze spreekwijze heeft men ook in het oude
West-Friesland, waar nog vele Friesche spreekwijzen en uitdrukkingen
gehoord worden, hoewel de Friesche taal reeds
eeuwen lang daar uitgestorven is. Het Nieuw-friesch heeft
bigreatsje; it bigreateth my.
Stutsje sette, noemt men te Leeuwarden de handelwijze
van kinderen die de schooluren verzuimen zonder dat de
ouders dit weten. Voor deze handeling heeft men eene menigte
uitdrukkingen in de verschillende plaatsen en streken
van Nederland. Bijna overal hoort men hiervoor een ander
woord; dit is ook het geval met wat men te Leeuwarden
noemt
Deurke skelle j namelijk 's avonds aan de bellen (hier
skellen) bij de deuren der huizen trekken, en dan wegloopen,
om zoodoende de lieden vergeefs de deur te laten
openen.
Leeuwarden. JOHAN WINKLER.
GISSING VAN DE REDAOTIE.
Eene nieuwe wetenschap, die pas sinds weinige jaren beoefend
wordt, de PhY8iologie der 8praakgeluiden, leert, dat
er drieërlei r' 8 zijn:· 1°. de gewone r, gevormd door het
trillen der tong (lingua), en daarom ter onderscheiding r
linguale, de lingnale r genoemd; 2°. de r der brouwen den
of brijenden , gevormd door het trillen van het weeke gehemelte
met de daaraan vastzittende huig (velum palatinum
en uvula), en daarom r velare of palatale, de ?;elair{? of palatale
r geheeten; en 3°. de nauwelijks hoorbare r, die door
het trillen der stembanden in het strottenhoofd (larynx) ontstaat,
en die daarom r laryngicum, de laryngiache r, genoemd
wordt. Bedrieg ik mIj niet zeer, dan is die 3de r, de laryngi8che,
dezelfde klank, dien een geoefend oor in de Friesche
woorden hart (hart), bern (kind), hu;d (hard), murd (marter),
durst (dorst) enz. flauw onderscheidt. De ondervinding heeft
mij althans geleerd. dat men een en niet-Friesch, door hem op
de vermelde wijze van vorming opmerkzaam te maken, de
bedoelde r tamelijk goed kan leeren uitspreken. Een gebrek,
dat ook hier, evenals bij het nazeggen van eIken vreemden
klank, altijd blijft bestaan, is dat de vreemdeling te sterk
articuleert, de r veel te duidelijk laat hooren. Hieraan meen
ik te moeten toeschrijven, dat sommige Friezen, die ik er over
gesproken heb, van geene r hoegenaamd in de genoemde en
dergelijke woorden hooren wilden. Trouwens zij spraken zelven
dan ook tOrreebeien (braam bessen, eigenlijk doornbeien ), bargemarch
(soort van bloedbeuling , eigenlijk varkensmer9) enz.
geheel als ionnebeien, bargemaag uit.
De laryngische r wordt - doch duidelijker dan in het
Friesch - ook in het Engelsch gehoord, zelfs geheel aan
het einde der woorden, waar geen medeklinker volgt; b. v.
in water, waiter, enz.
L. A. T. W.
BRiEVENBUS.
OVER HE'r W.W. VERRIGTEN
Wederantwoord aan Dr.L. A. TE WINKEJ~.
(Zie hiervoren blo 77.)
WelEdele Zeer Geleerde Heer!
Uw geëerd schrijven is door mij met die oplettendheid
gelezen, waarop alles wat uit uwe geleerde pen vloeit, volkomen
regt heeft. Al noemt ge uwe beschouwingen slechts
voorloopig en onvolledig, er steekt echter zooveel pit in,
dat niet alleen ik ze dankbaar ontvangen heb, maar ze wel
aan alle ernstige beoefenaren onzer taal hoogstwelkom zul·
len wezen. Een dieper blik doen zij werpen in het w. w.
verrigten, en ook daar, waar men misschien het met u niet
zoo geheel eens zal zijn, wekken toch uwe woorden tot nadenken
en vernieuwd onderzoek. Zeer ligt begrijp ik, dat
zedige bezorgdheid en naauwgezetheid de kundige vervaardigers
van het Woordenboek der N. T. soms schromen doen
om zich vooraf reeds uit te laten over hetgeen pas later,
daarin zal opgenomen worden; maar, bedrieg ik mij niet,
dan is het echter, in het belang zelfs van dit reuzenwerk,
wenschenswaardig, dat over die woorden en spreekwijzen,
welke bij tijd en wijle er in verschijnen zullen, (althans voor
zoo verre r.ij eenige moeijelijkheid opleveren) reeds nu gedachtenwisseling
en bescheiden tegenspraak worden uit.gelokt.
Eene eenzijdige beschouwing, met hoeveel zorg en inspanning
zij ook plaats hebbe, leidt toch niet altijd tot waarheid,
en tegenwerpingen, zelfs van minkundigen, hebben niet
zelden het goede gevolg, dat ze bij meer gevorderden een
dieper inzien in de zaak bewerken, en ook wel eens" wijzi229
ging, verduidelijking of verbetering van vroeger denkbeelden
te voorschijn roepen. Moge het dan al eene enkele reis
gebeuren, dat, ten gevolge van het ove1'- en wederspreken
de Redactie van het Woordenboek zich genoopt gevoelt om
iets terug te nemen van hetgeen zij eerst meende te mogen
vasthouden; wat heeft dit te beduiden, indien haar hoofddoel
er maar mede gebaat en de volkomenheid van hare
grootsche onderneming er door bevorderd wordt!
Na dit ter loops aangestipt te hebben, keer ik, WelEdele
Zeer Geleerde Heer, tot uw welwillend schrijven terug. Dat
het veel licht verspreidt over het W.w. »verrigten", zal ieder
erkennen, en te liever erken ik dit, omdat het met mijne
wijze van zien volkomen overeenstemt. Indien het mij nogtans
geoorloofd ware eene kleine aanmerking in het midden
te brengen, die trouwens de innerlijke waarde van uw werk
niet kan schaden, dan zou ik zeggen, dat, ten gevolge van
de algemeenheid uwer belangrijke beschouwingen, het eigenlijke
punt van verschil tusschen mij en de Redactie van dit
Tijdschrift, voor welke gij optreedt, m. i. geheel uit het oog
verloren en uw antwoord, hoe leerrijk in zich zelf, niettemin
geen antwoord is op de door mij aan de Redactie gedane vraag.
Dit had er immers plaats gehad?
Van personen sprekende, was door mij het w. w. l) verrigten"
gebruikt. Nu beaamde de Redactie wel in 't algemeen
het door mij geuite gevoelen, maar evenwel gaf ze, in heusche
bewoordingen, niet onduidelijk te kennen, dat volgens
hare meening ik in voorzeiden zin bij 't w.w. 11 verrigten" de
uitdrukking had dienen te voegen: 11 met bewustheid en opzet."
Dit kwam mij min juist voor. Naar mijne gedachten,
ware zulk eene bijvoeging eene overtolligheid geweest. Overeenkomstig
ons taalgebruik konden per80nen nooit gezegd
worden iets te 1Jel'l'igten, zonder dat hun bewu8theid en wil
daarbij werkzaam waren. Deden j)el'.~onen iets bewusteloo8 of
wiUeloo8 (zoo als b. v. slapen, droomen, bezwijmen enz.),
dan duldde m. i. onze taal niet, het w.w. 11 verrigten" daarvoor
te bezigen,
230
Vandaar mijne vraag, die zich louter tot dit ééne punt
bepaalde. (Zie D. VIII. bI. 269).
Bleef nu de Redactie bij haar gevoelen, dan had ze slechts
(ten bewijze, dat dit op ons taalgebruik steunde) een paar
voorbeelden uit goede schrijvers bij te brengen, die, sprekende
van personen, welke iets deden, waar wil noch bewustheid
bij te pas kwam, toch het w.w. Dverrigten" aangewend
hadden. Dit olldertusschen is niet geschied. Verscheiden
maanden zijn er verloopen, maar geen enkel voorbeeld
heeft ze opgespoord.
Zal nu wel iemand het onnatuurlijk vinden, dat ik zulke
voorbeelden voor onvindbaar houde?
In allen gevalle is dit zeker, dat haar gevoelen geheel
ongestaafd is gebleven, en uit niets blijkt, dat toen ik sprak
van per.wnen, die iets 1JerrigUen, de bijvoeging, welke haar
wenschelijk voorkwam, goed zoude geweest zijn. Nooit, ik
herhaal het, kan, mijns inziens, een mensch iets verrigten
dan met bewustheid en wil. Met ons taalgebruik zou het strijden,
indien iemand zei: de man heeft dit of dat zonder bewustheid
en wil verrigt.
Voor mijn doel heb ik alzoo genoeg gezegd en de pen
zoude ik nederleggen , indien ik niet gaarne, ter voldoening
aan uwen geuiten wensch, over het woord in quaestie u mijn
verdere gedachten mededeelde.
Dit doende, breng ik dankelijk hulde aan uw scherpzinnig
en overtuigend betoog, dat "verrigten" voortkomende van
JI regt", genomen in den zin van behoorZylc, volkomen, ter dege,
dus van zelf niet toegepast kan worden op werkingen, waarvoor
geene norm bestaat, als GEEUWEN, SLAPEN, DROOMEN,
V ALLEN, BEZWIJMEN, STERVEN enz. waarvan men niet kan zeggen,
dat iernand ze goed of niet goed doet. (Zie bI. 78 en 79.)
Maar wat volgt hieruit?
Dit immers? dat bewustheid en wil altijd in het spel zijn,
wanneer er van 1Jerrigten sprake is. Geene werking, waarvan
men zeggen kan, dat iemand ze goed of niet goed doet,
is denkbaar zonder de aanwezigheid van bew1tstheid en wil.
231
Oorspronkelijk (indien ik mij zoo eens mag uitdrukken)
ligt op den bodem van het w.w. "verrigten" het denkbeeld
van óewustheid en wil, omdat zonder deze aan het inachtnemen
van eene norm en het goed of het niet goed doen van
eene werking door iemand, onmogelijk gedacht kan worden.
Ik twijfel daarom aan de juistheid van den volzin, die
weldra in uw betoog volgt en dus luidt:
D Verrichten wordt meestal van personen gebezigd, maar
»niet uitsluitend; men zegt ook: In de faórieken worden ?Jer
»8c7teidene werkzaam7teden die voorheen een groot aatdal handen
" vereisc7tten, t7tan8 door werktuigen verricht."
Naar mijne bescheidene meening, zou men naauwkeuriger
zich uitdrukken, indien men zeide: .In 't algemeen en eiDgenlijk
wordt het w.w. verrigten steeds gebezigd, wanneer
I) men spreekt van wezens, die met bewustheid en wil werkI)
zaam zijn. Waar het eene enkele maal gebruikt wordt ten
Dopzigte van werktuigen, daar geschiedt zulks oneigenlijk en
f> met het oog op den menseh."
Inderdaad is het immers altijd de menseh, die het werk
verrigt, hetzij dan met zijn handen, hetzij met een werktuig?
Uit zich zelf doet het werktuig niets. In uw eigen
woorden, daar zoo even aangehaald, zijn het menschelijke
werkzaamheden, die voorheen menschen verrigtten met hnn
handen, maar thans door werktuigen. Op zich zelf hadt
Ge van geen werkzaamheden van werktuigen kunnen spreken,
want, evenmin als de bezigheden, kan men niet zeggen
de werkzaam7terlen van een machine. Wanneer, buiten den wil
van den mensch om, een machine door eenig toeval, in beweging
geraakt, kan dit onmogelijk heeten, dat het iets verrigt.
Naar mij o. v. voorkomt, wordt er desgelijks niets ontnomen
aan de voorzegde grondbeteekenis van het hier behandelde
w.w. door hetgeen een paar regels verder in uw betoog
geschreven staat: t. w. » Op plantages verric7tten slaven, in
)) de fabrieken niet zelden kinderen ge d won gen allerlei ar
» beid, dien zij uit zich zelven niet zouden doen en waarvoor
» zij derhal ve ook niet zedelijk aansprakelijk zijn."
232
Het lijdt immers geen twijfel, of de slaaf en het kind
(daarin van het werktuig onderscheiden) hebben bewustheid
van hetgeen zij (al is het dan gedwongen) doen; en, wat
hun wit aanbelangt, ook deze is (wél beschouwd niet afwe~
ig. Zij willen wel degelijk liever hun harde taak ver?'
i,qten, dan kastijding ondergaan. Iudien zij volstrekt niet
wilden, zou men ze, ja, doodmartelen kunnen; maar het
opgelegde werk hun te doen verrigten, daar ware geen menschelijke
magt in staat toe.
Wanneer ik nu al het hiervoren geredeneerde kortelijk
zamen vat, dan komt het hier op neder: dat, naar mijne
bescheiden meening, 1°. personen nooit gezegd kunnen worden
iets te vel'rigten zonder dat hun bewu.ytheid en wil daarbij
werkzaam is; en 2°. dat, indien een enkele maal, waar er
sprake mag wezen van een werktuig, het woord 1Jel'rigten
daarbij gebezigd wordt, dit dan oneigenlijk plaats heeft en
altijd met terugzigt op den mensch, die, als 't ware, de ziel
van 't werktuig is.
Niets heb ik hier verder bij te voegen, dan alleen U nog
in overweging te geven, of bij de synoniemen van vel'rigten,
door U (bI. 79 reg. 3) aangewezen, niet (en wel in de eerste
plaats) verdiende opgenomen te worden het W.w .• uitvoeren ,"
als in beteekenis, zoo ik mij niet bedrieg, misschien nog
nader grenzende aan "verrigten ," dan doen, volbrengen en
afdoen.
Ziedaar, WelEdele Zeer Geleerde Heer! (overeenkomstig
uwe algemeene uitnoodiging) mijne gedachten u vrijmoedig
medegedeeld. Gaarne onderwerp ik ze aan uw welwillend
oordeel en uwe uitgebreide taalkennis, voor welke de mijne
steeds bereid is de vlag te strijken.
Met de meeste hoogachting heb ik de eer te verblijven
Rotterdam,
4 Februarij 1868.
UWEd. ZGet. Dw. Dienaal',
A. BOGAERS.
Inleiding tot de beoefening der Nederlandsche letterkunde.
Bloemlezing uit de voornaamste schrijvers der
16", 17e en 18" eeuw, met ophelderingen en aanteekeningen,
door D. DE GROOT, L. LEOPOLD en R. R.
RIJKENS, Leeraren aan de Rijkskweekschool voor
Onderwijzers te Groningen, 1 e Deel. Groningen bij
J. B. WOLTERS, 1867.
Het boekske, well<s titel hierboven staat, durven we in
velen opzigte aanbevelenswaardig noemen. Het is een loffelijk
doel, dat de bekwame vervaardigers zich hebben voorgesteld,
en het werkje, aan netheid van druk en matigheid van prijs,
belangrijkheid en degelijkheid van inhoud parende, is wel
geschikt om dat doel te bereiken. Uit een achttiental beroemde
Ned. Schrijvers en SchrUfsters der XVlde en XVIlde
eeuw geeft het uittreksels, die wel gekozen en van beknopte,
maar toch zaakrijke, levensschetsjes voorafgegaan zijn. Daarenboven
is er een groot aantal korte, hoofdzakelijk taalkundige,
aanteekeningen bij ieder stuk gevoegd, welke even
gunstig getuigen van de kunde der Verzamelaars, als ze
geschikt zijn om de jeugd voor te lichten en tot eigen studie
op, te wekken. Ten slotte heeft men zelfs zich de moeite
getroost eene alphabetische lijst der woorden, in deze aanteekeningen
behandeld, te geven, die den leerlingen de beste
diensten kan bewijzen. Bij dit alles stippen we gaarne nog
aan, dàt er een toon van bescheidenheid en bezadigdheid
heerscht in al wat de nette pen der uitgevende onderwijzers
hier geleverd heeft, die genoegen doet. Schijn noch schaduw
vindt men van dat aanmatigende, magtspreukige en verwaande,
waarrnede andere uitleggers wel eens hunne oppervlakkigheid
en ontoereikendheid trachten te bewimpelen. In
IX Jaarg. 16
234
de Voorrede erkennen de stellers rondborstig, dat het wel
zijn kan, dat ze in de verklaring van de beteekenis of den
vorm van sommige woorden misgetast hebben, in welk geval
zij daarvan aanwijzing verzoeken. Dit is de taal van het gezond
verstand. Geen menschenwerk is volmaakt, en zelfs
de geleerdsten onder de geleerden hebben soms misgezien,
zonder dat hun roem daardoor heeft geleden. Het is uit
dien hoofde, dat we dan ook niet aarzelen om wat we bij
het doorbladeren van dit werkje als, onzes inziens. min
juist opgeteekend hebben, openhartig mede te deelen. Men
kan het toetsen, en van hetgeen men gegrond vindt, misschien
bij eene nieuwe uitgave gebruik maken. Bij de Verzamelaars
getuige het van onze welrneenende belangstelling
in hunnen verdienstelijken arbeid.
Aanvankelijk moeten we even stilstaan bij een paar woorden,
in het, overigens welgeschrevene , Voorbm'icht ingeslopen.
Wij bedoelen brokstuk, op bI. VI, bovenaan, en opname, tweemaal
op bI. VII. De zuiverheid van taal, door de Opstellers
op andere plaatsen trouw behartigd, doet deze kleine onzuiverheden
des te sterker uitkomen. Als wij het Hoogduitsche
BruchIJtück vertolken willen, hebben we aan brok of stuk
genoeg, zoo we al niet ons wenschen te bedienen van fragment,
dat we wel beschouwen mogen als bij ons burgerregt
te hebben verkregen. Brokstuk, het is reeds lang vóór ons
meermalen aangemerkt, zou eigenlijk »stuk vau een brok"
beteekenen.
Wat opname aanbelangt, dit hoort evenmin bij ons t'huis
en is ons even overbodig. Sinds eeuwen is name, waar zulks
in zamenstelling van N ederl. woorden voorkomt, wat in het
Latijn door nomen uitgedrukt wordt. Waren we nu zoo misdeeld,
dat ons een woord faalde voor hetgeen dé Hoogduitschers
door Aufnahme bedoelen, voorzeker het zou niet
euvel te duiden zijn, indien wij het bij vreemden zochten.
Dit echter is het geval niet. Opneming is ons overoud, onbetwist
eigendom en heeft steeds al de dienst bewezen, die
we ooit van opname zouden kunnen verwachten. Zou het dan
235
niet dwaas mogen heten, zoo we ons beproefd bruikbaal'
eigen goed ligtzinnig achter de bank gingen smijten om, als
armen en berooiden, van buren iets, dat volstrekt niet beter
is, te leenen. Bij een weinig doordenken zal men gevoelen,
dat, gaf men aan zulke grillen toe, onze taal, die tot de
rijkste behoort, weldra naar een lappendeken zou beginnen
te lijkenen. Met genoegen hebben we dan ook opgemerkt,
dat de kundige Vervaardigers van het Nederl. Woordenboek
al dadelijk een schotje geschoten hebben voor die vreemde
zamenstellingen met name, trots al de kranten, waarin ze
dagelijks paraderen. Reeds in bare eerste afleveringen immers
hebben zij aan Aanname den toegang geweigerd; iets
dat gewis weinig hoop geeft aan afname, deelname, gevangenname
, inname, opname en al die ongelukkige -namen, die hier
rondzwermen en zelfs soms bij geleerden, als zij een dutje
doen, stilletjes naar de schrijflessenaar sluipen. Op die
manier hebben de gaauwdieven zelfs prof. BRILL beet
gehad!
We gaan nu over tot den inhoud van het boekske zelf.
Het eerste, dat we daar (met een hartelijk welkom) begroeten,
is een fragment uit een der bekendste en te regt
beroemdste Refereynen der dichteres ANNA BlJNS. Plaatsgebrek
zal zeker de reden zijn, dat het dichtstukje , niet in
zijn geheel gegeven is. Ondertusschen schenken de twee
coupletten, of. zoo als men in de XVlde eeuw zeî, de twee
clausen, die medegedeeld worden, een vrij duidelijk denkbeeld
van den trant en den gedachtengang des geheels.
Jammermaar dat er, waarschijnlijk uit een slechten nadruk,
eenige hinderlijke fouten in voorkomen.
Zoo leest men, als eersten regel van het 2dc couplet:
»Siet ghy sonne en mane claer van ghesichte."
Dadelijk bevreemdt dit ghcsichte bij eene dichteres, die
zoo keurig en gemakkelijk rijmde als de Antwerpsche schoolonderwijzeres
, want drie regels later vindt men nogmaals,
en, wel als middelrijm, ghesichte. Het eerste ghe8ichte moet
dan ook vervangen worden door ghestichte (d. i. zamenstel),
16':<
236
gelijk in den 1 sten druk van het lIlde Boek der Refereynen,
Antw. AD. 1567. staat te lezen.
Ook in den zesden versregel van het aangehaalde couplet
is een tastbare feil. Men heeft gedrukt:
» 'Wiens godlijcke eracht schijnt in der sonnestraelen ,"
Dat kan niet. Had A. BIJNS sonnestraelen geschreven, dan
zou haal' taalkennis haar in rlf!r hebben verboden: doch ze
schreef (blijkens voonegde 1 ste uitgaaf):
» - inder zonnen stralen."
het lidwoord der, dat bij het afzonderlijke, in genit. sing.
staande, zonnen hoort, volgens oud gebruik aan het voorzetsel
hechtende.
Drie regels verder leest men:
I) soo dat gheen schilder en sou connen ghemaelen
» SOO 8choonen coleuren oft soo menigerhande."
Gewis, indien de dichteres coteuren in acc. plur. had willen
gebruiken, zou zij schoone gesteld hebben; doch (altoos blijkens
de 1 tte editie) schreef zij )) soe schoonen coteur".
Nog vergat ik aan te stippen, dat in den elfden regel
van het 1 ste couplet, waar men I) indien geest" heeft gedrukt,
de 1 ste uitgave (zoo als behoort) » inden geest" heeft.
Overigens hebben we voor de aanteekeningen niet dan lof:
alleen ware het misschien niet kwaad geweest, de opmerking
te maken, dat het woord liefsten, voorkomende op het
einde van het tweede couplet, niet moest aangezien worden
voor een bnw. in den superlatief, want dat er dan een taalfout
in zou steken; maar dat het (gelijk nog op een paar
andere plaatsen in het lIlde Boek der Refereynen) hier in
den verbogen naamval voor liefden of eigenlijk lief ten staat,
gelijk de dichteres met hare voorgangers en tijdgenooten
gewoon was te schrijven; zoo als men uit het l'te en lIde
Boek zien kan. Het lIlde Boek werd door B. HE.rmICK
PIPPINCK uitgegeven.
Op het proefje uit ANNA BIJNS volgt in de Bloemlezing
eenig dichtwerk van den beroemden MARNIX VAN ST. ALDEGONDE.
Het, aan hem, met groote waarschijnlijkheid, toe237
geschreven, Wilhelmus-lied wordt in zijn geheel (en dit is
wél gezien) medegedeeld. Jammer ondertusschen, dat er uit
den eersten regel van het 13de couplet niet eene tastbare
fout geweerd is, die het ontsiert. Men leest namelijk op bI. 6:
» Seer prins lick was ghedreven
» Mijn princelick ghemoet;
Dit is tautologie: want een prins lijk gemoed (het spreekt
van zelf) is een gemoed dat prins lijk wordt gedreven, of,
zoo als we nu zouden zeggen, een prins lijken aandrift, prins·
lijke geneigdheden ondervindt.. Boven alle bedenking moet
men dus de voorkeur geven aan de lezing, voorkomende in
het J) nieu Geusen Lieden-Boecxken, van 1588" ter Koninklijke
Bibliotheek in 's Hage voorhanden. Deze luidt (zie fol.
17. verso) :
» Seer Chrisletick was ghedreven
11 Mijn Princelijck ghemoedt."
Niet alleen is er dan geene tautologie in het vers; maar
daarenboven strookt de uitdrukking Chrislelick volkomen met
den vromen Christelijken zin, dien het geheele dichtstukje,
van begin tot einde, ademt: llzoodat het dan ook teregt tot
opschrift draagt: » - een Christelick Liedt ghemaeckt ter
eeren desselven Doorluchtigsten Heere Prince van Orang.
len", etc. 1) .
1) Niet zeer oordeelkundig heeft Dr. V. VLOTEN, in zijne Geschiedzangen. I. bi.
368. het tastbaar fautieve prinslick laten drukken en daardoor misscbien ook wel
de Vervaardigers der Bloemlezing van het regte spoor af gebragt. l,nidens de
Aanteekeningen voor gezegd werkje (bI. XV) stond hem toch de bovengem. druk
van 1588 van 't G. Lieden Boecxken ten dienste; maar (zie bI. XIII aldaar) hij
volgde, naar zijn zeggen, den tekst van het Wilhelmus, zoo als die was geleverd
door SCHELTEMA in zijn Gesch. en Lett. Mengelwerk, III, naar de uitgave in
het Geuseliedtboeck van 1581. Ju dezen tekst komt dan ook de fout voor, die
Dr. V. VLOTEN niet bemerkt heeft, en anders wel, bij een weinig nadenken,
aangewezen zou hebben . .In de latere editiën is zij vermeden. Laat ons hier
nog bijvoegen, dat gez. G. Lieden Boecxken van 1581, bet welk op dit oogenblik
voor ons ligt, niet eene eerste uitgaaf is, gelijk uit den titel blijkt. die niet
volledig bij SCHELTEMA wordt gevonden. Nu nieulick vermeerdert ende verbetert
staat er duidelijk op te lezen, maar is bij hem of bij dengene • die hem een
afschrift bezorgde, in de pen gebleven, Uit deze woorden blijkt inmiddels, dat er
238
Eene andere fout vindt men in reg. 4 van het I Ode cou·
plet, welke in het hier behandelde werkje luidt:
D Des conincks land en god ,"
Blijkens al de oude drukken moet dit wezen:
D Des conincx Landen goedt."
gelijk zulks ook duidelijk door den zin gevorderd wordt,
daar er geen sprake was van 's Konings goed, maar van zijn
)I goede (Neder)landen." Goedt is in voormelden versregel
praedicatief gebfliikt.
Wat belangt de taalkundige Aanteekeningen, bij het Wil·
helrnuslied gevoegd, zoo hebben we aangestipt, dat het woord
voor 1581 reeds een of meer uitgaven bestonden. Van deze schijnen er thans echter
geen meer voorhanden of zelfs bekend te zijn. Dat er overigens ligtelijk feilen
in het Wilhelmus-lied kunnen zijn binnengeslopen, zal ieder gaarne toegeven, die
in het oog houdt, dat het, nnar alle waarschijnlijkheid, tusschen 1569 en 1572
vervaardigd, en zeker in het eerst op losse blaadjes gedrukt is. Eer wij er van
afstappen, moeten we nog doen opmerken, dat, terwijl de heer v. VLOTEN iu
den aanvang van het 13de couplet de blijkbare drukfeil behield, hij in den laatsten
regel van datzelfde couplet een goed woord, tegen een minder aannemelijk, stilletjes,
verwisselde. Jn den druk, namelijk, van 1581 en in dien van 1588 leest
men daar:
• Den Heer heb ick ghebeden
»Van mijnes herten gront,
»Dat hij mijn saeck wil reden,
"Mijn onschult doen becant."
In editiën, welke in de volgende eeuw verschenen zijn, heeft men dit doen
becane (om beter te rijmen) veranderd in doen oircont. Zonder een woord er
van te reppen, heeft Dr. v. VLOTEN dit, in zijn tekst (NB. van 1581), Overgenomen,
en, denkelijk op zijn voetspoor, is zulks ook door de Opstellers der
Bloemlezing geschied. Ondertusschen is doen bocant (even als doen cont) = bekend
maken, eene spreekwijze, die men bij de Schrijvers der XVlde eeuwen vroeger
dikwijls aantreft, terwijl ons bij hen van doen oircont nooit voorbeelden voor·
gekomen zijn. Dat men overigens in Volksliederen zich vaak met onvolkomen
rijmen vergenoegde, weet ieder letterkundige, en blijkt buitendien uit het Wilhelmus-
lied zelf. Zoo rijmt in het 18to couplet, volgens de uitgaven van 1581 en
1588, bloet met doot, hetwelk Dr. v. VLOTEN stilletjes in doedt veranderd heeft;
in coup. 10. crencken met ghedencke, en in coup. 15. noot met verstroyt,
welk noot dezelfde criticus weder omgeschapen heeft in noU, dat ook niet in
gezegde oude drukken te vinden is. Wie kritische kennis en naauwkeurigheid
bij Dr. V. VLOTEN hoopt aan te treffen, zal zich steeds bedrogen vinden.
239
1Jereoren in het 5de couplet eene juistere uitlegging vereischt
had. Wij zullen later hierover eens opzettelijk handelen.
Wijders ware het niet kwaad geweest, indieu men gezegd
had, dat »Lijdt u", in coup. 3, de oude beteekenis heeft
van: »Hebt geduld", en dat in coup. 1411 christen" het meerv.
is van Dchrist", dat weleer in den zin van het tegenwoordige
»christen" gebruikt werd.
Opmerking en verklaring had ook wel verdiend de spreek·
wijs doei flerlanghen voor verlangt in het 3de vers van het
9de couplet:
» Na tsuer sal ick ontfanghen
11 Van Godt mijn Heer dat soet,
11 Daer na so doet verlanghen
»Mijn vorstelick ghemoet."
Dit is een dier bij ons zeldzame voorbeelden van doen,
als hulpwerkwoord (even als in 't Engelsch to do) gebezigd.
Ter loops spraken wij er een woord van in dit Tijdschrift,
D. VII. bI. 288. vVie er meer van wil vernemen, raadplege
den »Brief van Dr. M. DE VRIES aan Dr. w. J. A.
JONCKBLOET. Leiden, 1845." bI. 13.
Tot een ander vers van MARNIX overstappende, zoo hebben
wij daarin (zie bI. 8) het woord bemant aangetroffen, hetwelk
in noot 5 door overmeesterd, overmand, omschreven wordt.
Dit is o. i. onjuist. Wij houden hier bemant voor een drukfout,
en zulks te meer, dewijl in het vers, zoo als het in
de uitgave der Psalmen van Marnix van Ao. 1591 te lezen
staat, benaut (benaauwd) gesteld is, hetgeen met den zin
volkomen strookt.
Bij reg. 6 bI. 9 had, meen en we, de aandacht der jeugd
wel gevestigd mogen zijn op de thans niet meer geoorloofde,
maar oudtijds zeer gebruikelijke, weglating van het voornaamwoord.
D Maar sijn ... " zou nu moeten wezen: Maar zij
zijn ... "
Wijders verklare men daar niet, zoo als in noot 5 geschiedt,
gedegen door. deugdzaam, voortreffelijk;" maar door
Dgelukkig." Het spreekt toch wel van zelf, dat ,het god240
loos volk met zijn kromme ommewegen en ranken" niet
» deugdzaam en voortreffelijk", maar "ongelukkig" wordt,
met andere woorden: » niet gedijdt."
Op bI. 14 wordt in een brok uit COORNHERT gesproken
van het niet verschulden lJan onifanghen weldaadt, en dit ver,
ychulden in noot 9 door versclzuldigen enz. verklaard. Men
leze daarvoor erkennen, IJergelden. KILIAEN heeft Rependere,
en dit vordert hier ook de zin.
Een blad verder had bij reg. 16 wel aangestipt mogen
zijn, dat men thans zuigen en zogen niet meer met elka1l.r
verwisselt, zoo als de Ouden meermalen deden, waarvan hier
een voorbeeld zich opdoet.
SPlEGHEL'S Maylied (zie bI. 17) bestaat in het oorspronkelijke
uit afzonderlijke coupletten. Waarom die verdeeling
niet behouden, wanneer waarschijnlijk de zinstorende fout
vermeden zou zijn, die nu op bI. 19 hindert, waar de versregel,
welke op den 5den volgen moest, thans eerst drie regels
later verschijnt?
De feil in dit gedicht, op bI. 18 , reg. 16, voorkomende,
waar noot 9 in deelt, is in het Voorbericht eenigzins verholpen,
maal' niet dan gebrekkig: » nederhout" toch had door
I) neder hout", d. i. I) nederig of laag bij den weg houdt",
vervangen behooren te zijn. Slechts als neder afgescheiden
staat van hout, is 's dichters meening verstaanbaar.
Zoo ook moest er twee regels lager niet bezwaaren, maar
(overeenkomstig alle goede uitgaven) bezwaar en gedrukt geweest
zijn.
Uit welke slechte uitgave van SPIEGHEL'S Maylied de Verzamelaars
(bI. 19 r. 13) • avonduur" voor. avontuur" geput
hebben, is ons onbekend. Dit staat vast, dat de editiën
van 1694 en van 1723 deze fout niet hebben; gelijk ook
zij in den laatsten regel van het vers, in plaats van het
vereischte IJ zijn zeIlefs kennis", ook niet het verkeerdelijk
gestelde • zijn zellefskennis" vool'kl)mt.
Voordat we van dezen denker en kernachtigen dichter
afstappen, willen we nog even aanteekenen , dat, o. i. de
241
woorden hen in reg. 18, t. a. p. en onze hert in reg. 1, v. o.
voor de jeugd wel eenige uitlegging hadden vereischt.
Op bI. 33 der Bloemlezing moeten we een oogenblik stilstaan
bij het woord ondergaan, daar voorkomende in een
fragment uit HOOFT.
De Verzamelaars struikelen er wel niet zoo ongelukkig
over als Dr. V. VLOTEN dit een paar keeren in zijn VONDEL
(zie D. I. bI. 330. b. noot 2; bI. 422. b. noot 2, en D.
11. bI. 389. a. noot 2) gedaan heeft; maar toch is hunne
verklaring onvolledig en voegt ze in 't geheel niet ter plaatse,
waar ze staat. Volgens hun zeggen (zie noot 4) is .. ondergaan,
op listige wijze met iemand omgaan, ook: iemand
den voet lichten." Maar in het behandelde vers van
HOOE'T wordt er gesproken van de zoete Lente, die in haar'
verliefde weeken de aarde streelt, en ondergaat met minnelijker
treken. Een duidelijk bewijs immers, dat het behandelde woord
niet altijd die ongunstige beteekenis heeft, welke de noot
er aan toekent? Dikwijls dan ook (en dit had men er bij
dienen te voegen) komt het voor in den zin van iemand
met minnelijk beleid op zijde komen, op eene vriendelijke wijze
tot iets trachten over te halen enz. Bij VONDEL vindt men
hiervan zeer vele voorbeelden. Zie zijn Joseph in Egypte v.
669. Konittg .David in ballingschap. v. 1263. de Opdragt van
Joseph in .Dothan. bI. 2. r. 9. Poëzy (uitg. v. 1682) bI. 195.
v. 6. v. o. enz.
De Verzamelaars zijn blijkbaar door het W oorrlenboek op
HOOFT in dwaling gebragt; maar de onvolledigheid del' daar
gegeven uitlegging' bleek uit het vers zelf, waarmede zij
zich bezig hielden.
Op bI. 34 vinden wij bij den versregel: IJ Wat leider bood·
schap, uit wat aangenamer mondt", deze noot: »Leider even
als het volgende aangenamer een genitief na wat. Zie BRILL,
§ 127, B. I, 2, 3."
Dit is zeer onjuist. De Aanteekenaars hebben hier eene
kleine feil van Prof. BRIL!. overgenomen, die door eene vergissing
van Prof. JONCKBLOET (zie Walewein, bI. 239) van
242
het regte spoor gebragt was. Het bevreemdt, dat zij-zelve
dit niet vermoed hebben. Immers, daar mond va~ het manlijk
geslacht is, kan er in genitivo aangenamer niet bij staan?
De waarheid is, dat, als oudtijds wat in zulk een zin, als
waarvan hier sprake is, gebruikt werd, het adjektief, dat
er met zijn substantief, op volgde, in den vergelijken den
trap gesteld werd. Talrijke voorbeelden daarvan vindt men
bij onze oude Schrijvers. Uit de Ar8 'iJloriendi. Zwolle. 1488
teekenden wij er verscheiden op. Zie hier er een paar: fol.
b. 5, kol. 1, r. 15. v. o. 1)0 wat 8coenre co,çteliker exempel
is dit." fol. IJ. 3. verso, kol. 2, r. 3. v. o. I) wat groter quaet
van desen dansen comt, leest men ... " fol. lt. HD. kol. 1.
r. 3. ))wat groter misbaar moeten si bedriven ... " Zelfs in
VONDEL'S Hecuba is er ons nog een voorgekomen, dat niet
alleen de opmerkzaamheid van Dr. v. VLOTEN, maar ook
van Mr. v. LENNEP ontgaan is. Wij lezen daar in v. 1396:
,. Wat euvler God verdeelt de slaeven hier en daer I)?"
Op bI. 50. r. 6, noot 3, ware, met het oog op het oude
spraakgebruik, de uitdrukking II verziet u!" beter omschreven
geweest door: .bergt uw lijf! maakt u weg! redt u!"
Zie b. v. V. GHISTELE, Ovidiu8 Sendtbrieven. fol. 98. verso.
r. 2. v. o. en VONDEL'S Warande. XXVIII. v. 13.
Geheel fautief is de verklaring in noot 6, t. a. p. van
verhalen, door uithalen. Het beduidt daar herhalen. Dikwijls
heeft dit woord bij de Ouden deze beteekenis, die er
ook door KILIAEN en de vervaardigers van het Woordenb.
op HOOFT aan toegekend wordt. Zie b. v. MARNIX Bijencorf
(uitg. v. 1631) fol. 62. verso, r. 14. v. o. fol. 63. verso.
r. 5. HOUWAERT. Delt generalen Zoop der werelt (1612); bI.
251. r. 6. v. o. enz. Prof. BRILL'S Spraakleer (1860), bI.
290. verdient hierover ingezien te worden.
Uit hetgeen op bI. 94 in noot 3 gezegd wordt, waar het
1) Dat skoonder io de belangrijke bijdrage van den Heer JOHAN WINKLER,
over den Leeuwarder tongval (zie hiervoren bI. 225) ook zulk een oude com·
paratief is, komt ons meer dan waarschijnlijk voor,
243
bnw. vocht op eene lijn gesteld is met het bnw. godvrucht
enz., blijkt, dat de stellers ten dezen opzigte een weinig in
de war zijn, en niet met genoegzame aandacht gelezen hebben
wat over soortgelijke woorden in den, door hen aangehaalden
, TAAI,GIDS uiteen gezet is. Vocht toch is een oorspronkelijk
Neêrlandsch adjektief, even als vrek, nut, rein
en dergelijke, welke ook verlengd met het aanhangsel ig in
gebruikt geraakt zijn; maar gorlv1'Ucht, gift, en die daarmede
gelijk staan, zijn niet oorspronkelijk, doch de vruchten eener
oudtijds gebruikelijke afkapping van gezegd achtervoegsel ig.
Eene kleine vergissing van den Heer BRILL heeft hier de
Verzamelaars doen dwalen; maar, na hetgeen over dit onderwerp
in het Vnl"te Deel van voorzegd Tijdschrift (bI. 17 en
volg.) aangeteekend is, kan er deswegens geen redelijke twijfel
meer bestaan.
Wat de uittreksels belangt uit CAMPHUYSEN'S Gedichten,
zoo ontmoeten we in de eerste plaats en met volle regt zijn
»Maysche Morgenstond". We hebben er in opgemerkt, dat
de tweede regel van het 13de couplet (zie bI. 102) er in
luidt: »En sijn doods pijn niet groot." In de eerste en oudste
uitgaven leest men: DEn sijns doods pijn ... " Men zou er
haast uit opmaken, dat de dichter hetzelfde taalkundige gevoelen
was toegedaan, hetwelk later door HUYDECOPER
(Proeve, D. II, bI. 193) is verdedigd. De oude lezing ware
daarom beter onveranderd gebleven. Is zij hard, de andere
is niet veel zachter 1).
1) Denkelijk hebben de Vervaardigers der Bloemlezing (te gelijk met de verkeerde
spelling van 's dichters naam) dit versje overgenomen uit de te Schiedam
in het licht gegeven J) Uitgelezen Stichtelijke Rijmen van D. R. KAMPHUYZllN, door
Dr. J. VAN VLOTEN." Ondertusschen dient men altoos een beetje vool'zigtig te
zijn met teksten, door dezen heer bezorgd; want niet zelden sluipen er fouten
in, die den zin geheel onverstaanbaar maken, gelijk b. v. op bI. I, v. 4, v. 0.;
bI. 18, v. 2, v.o.; bI. 26, v. 3 van dit boekske: somtijds ook, als hij oude
woorden niet verstaat, verandert hij ze stilletjes, zoo als b. v. geschied is op bI.
32, v. 3. V.o., waar hij in plaats van het oorspronkelijke vroodt heeft laten
drukken vroomt, en op bI. 36, v. 10, waar hij, in stede van het oorspronkelijk
buydr!1l, gesteld heeft buyen; vervolgens dan ook, (om het rijm) luyden, (= lieden)
244
Hetgeen wijders op bI. 103 in noot 4 over vryigheit gezegd
wordt is niet duidelijk en onvolledig. Wat beteekent II in
het dialekt"? Spreekt men van een dialekt, zoo dient men
daarbij te voegen, welk dialekt men bedoelt. Maar vooral
behoorde men aangestipt te hebben, dat oudtijds de aanhechting
van ig aan het bnw. en dan ook de plaatsing van heid
achter dit ig die wijziging niet gaf aan de beteekenis, welke
het gebruik later ingevoerd heeft. Door schoonigheid, mildigheid,
reinigheid, vryigheirl, God,~ goedigheid, enz. verstond men
toen hetzelfde, als nu door ,ychoonheid, mildheid, reinheid, vrijheid,
Gods goedheid, enz.
Een paar regels lager wordt II rusten" verklaard door
h duurzaam zijn". We houden dit voor verkeerd. Rusten
beteekent o. i II doen rusten, rust geven". Dat dit w.w.
voorheen dikwijls bedrijvend gebruikt werd, is genoeg bekend.
BI. 108 staat BREDEROO. Zoo spelde deze dichter zijn naam
niet, gelijk uit de onderteekening blijkt der Voorredenen van
die zijner werken, welke gedurende zijn leven het licht zagen.
Lees overeenkomstig deze BREDERO j gelijk men ook vindt
veranderenue in luyen! Bij voorkomende gelegenheden zullen de Verzamelaars
er zich steeds oeter bij bevinden, indien ze d~ oude drukken-zelve trachten te
raadplegen.
Wat wijders de spelling van 's Dichters naam betreft, zoo houden we die met
een C voor de ware:
10. dewijl de handteekening, te vinuen onder die zijner brieven, welke in de
verzameling zijner Theologische werc1cen, Haerlem, 1639. bI. 506, 569 en 577
voorkomen, een C heeft.
2°. dewijl de oudste drukken zijner 8ticMelij1ce Rijmen ook zijn naam met
een C. geven.
3°. omdat die zijner tijdgenooten, welke verzen bij zijn dood in 't licht gege·
ven hebben, dezelfde spelling hebben gevolgu.
4°. omdat het begrafenisbriefje zijner weduwe ANNA VAN ALLENDORP (iu de
bibliotheek van het • Friesche Genootschap" bewaard) zijn naam met een
C spelt.
De spelling met een K is van later tijd. Wel heeft Dr. VAN VLOTEN in "de
N avorscher" beweerd, dat de dichter van wien we spreken zijn naam met deze
letter schreef, maar, volgens zijne gewoonte, heeft hij er geen bewijs van ge.
leverd. Men ziet, dat er zich tegen zijn voorgeven nog al wat verzet.
245
op den titel van het Woordenboek op dezen Schrijver, dat we
aan de vlijt en kunde van den Heer OUDEMANS te danken
hebben.
Op bI. 12lJ wordt in noot 6 zwoegen en ploegen eene alliteratie
genoemd. Dit zal wel een schrijffout zijn.
Hetgeen op bI. 134 in aant. 3, gelijk ook op bI. 53 in aant.
1. wordt gezegd, had gevoegelijk weg kunnen blij yen. Wat
hebben jeugdige leerlingen aan geheel ongestaafde gissingen!
Zeker is het toch, dat bij geen een oud S~hrijver wispdtier
of wispel tierig voorkomt. Desgelijks ware de verwijzing
in aant. 4, bI. 11, best achterwege gebleven, dewijl de
plaats, waarnaar verwezen wordt eene erkende dwaling behelst.
Zie dit Tijdschrift, D. VIII, bI. 177 en 232.
De uitdrukking » rechtschapen sot," (voor geheel zot, volkomen
zot,) te vinden bI. 138, v. 22, behoefde opheldering.
Geen leerling toch zal weten, dat oudtijds rechtschapen in
den zin van }) volstrekt, volkomen" (bij KILIAEN: Exactus
perfectus) gebruikt werd.
Dp bI. 146 wordt in noot 4 geleerd, dat bequaam in de
beteekenis van aangenaam een germanisme zoude zijn. Betel'
ware geweest te zeggen, dat dit een del' oude N eêrlandsche
beteekenissen van het woord is, waarin b. v. MAERLANT,
MELIS STOKE en tal van anderen na hen het gebezigd hebben.
Ons eigendom, als het oud wordt, houdt daarom toch niet
op ons eigendom te zijn.
Stoel, in v. 1457 van VONDEL'S Gysbreght, wordt op bI. 184,
in noot 5, door stool, stola verklaard. Dit is eene dwaling.
In dien zin schrijft de groote dichter stool, gelijk men uit
v. 1202, en ook uit zijne Poëzy. D. 1. bI. 132, reg. 31,
zien kan.
Stoel is hiel' niets anders dan de bisschoppelijke 8toel of zetel,
waarop, blijkens v. 1407, GOZEWIJN voorgesteld wordt te
midden der nonnen.
Ten aanzien van het bnw. godverloofd verwijzen de Verzamelaars
in noot 6. bI. 185, naar bI. 13, noot 11, waal'
men leest: I) alle samenstellingen, bestaande uit een deel246
woord met den naam van een voorwerp, zijn in strijd met
ons taaleigen."
Hier bedriegen zich de Uitleggers. Sinds eeuwen zijn zoodanige
zamenstellingen met het participium praesens bij ons
in zwang. Men denke slechts aan haatdragend, hutpbehoevend,
godvreezend, enz. enz. Wat wijders composita met een verleden
deelw. aangaat, zoo zijn nooit zulke, als godgewijd,
godgeheiligd, godverloofd enz. (waarin eigenlijk een znw., zonder
lidwoord gebruikt, in dativo staat) door de taalkenners
veroordeeld.
Dat het woord pronken oudtijds ook atijf ataan beduidde,
gelijk de Verzamelaars op bI. 186, noot 1, en bI. 101, noot
5 aangeteekend hebben, mist behoorlijk bewijs, en zal
(meenen we) dit wel blijven missen. Het beduidt ter aangehaalde
plaatsen (zoo als gewoonlijk), zich atatig en sierlijk
vertoonen, prijken, pralen." Over eene andere beteekenis van
pronken, die hier niet te pas komt, is in dit Tijdachrift,
D. VII, bI. 151, het noodige gezegd.
Op bI. 191 leest men in een brok uit VONDEL'S Lucifer:
"de dolle trom en klinckende trompet." Op het woord dolle
zegt de noot: • Dot is hier: dof (Eng. dull)." We houden
dit voor even onbewijsbaar als het atijf staan van zoo even.
Bij VONDEJ. treffen we meermalen dol aan, maar steeds in
den zin van woedend, verwoed, razend. Zoo heet hij, b. v.
eenige regels verder, Lucifer, als deze woedend is om het
wijken van zijn heir, »de dolle Lucifer": terwijl aan de trom,
welke hij, om haar wild en woedend rumoer, hier dol noemde,
op eene andere plaats (zie Poëzy, D. I, bI. 339) het epitheton
verwoed, door hem toegekend wordt.
Hiel' leggen we de pen neder. De voornaamste der door
ons gemaakte aanmerkingen hebben we opgegeven, onze
redenen er bijvoegende • ten einde men die kunne toetsen.
Vergelijkt men hetgeen wij aanstipten en ontwikkelden met
al het juiste, wel begrepene en degelijke, dat het Werkje
247
aanbeveelt en versiert, dan zal men bespeuren, dat het
laatste in tal en omvang het eerste zeer verre overtreft.
Aan den lof zal dit dan ook niet schaden, waarop de Vervaardigers
wegens vlijt, kunde en goede bedoelingen in allen
opzigte aanspraak mogen maken. Hoogstens zal het op nieuw
bewijzen, dat dwalen menschelijk is.
A. BOGAERS.
Bovenstaand Overzigt was reeds lang geschreven, toen het
2de deeltje van het verdienstelijke boekje, daarin behandBId
, in het licht verscheen. Bij eene nadere gelegenheid
hopen wij er een woord van te zeggen.
DEVENTERSCH EN DEVENTER.
(Zie II de Taalgids", D. IX, bI. 9:3 en volg. en
"de Leveu8áode" door Dr. J. V. VLOTEN, D. lIl,
na. 1. bI. 155 en volg.)
DOOR
MR. A. BOG AERS.
N u en dan treft men in de letterwereld personen aan,
die, wanneer ze hun tegenstander niet door flinke argumenten
tot zwijgen kunnen brengen, aan eigenwaan, booze
drift en ongemanierdheid zich overgevende, plompe taal uitslaan
en achter grofheden de oppervlakkigheid en zwakheid
hunner redeneringen zoeken te verbergen. Een fatzoenlijke
discussie, in het belang van waarheid en wetenschap, is
even onmogelijk met hen, als met een kijvend vischwijf of
248
scheldenden straatjongen. Hoe gunstig komt tegenover zulke
ellendige wezens de kundige en beschaafde man uit, die,
zoo als Dr. v. VLOTEN, wanneer men zijne beweringen en
berispingen durft wederleggen , in gepaste bewoordingen nog
bondiger redeneringen, dan de reeds geleverde voor den dag
brengt, en die hier en daar met Attisch zout besprenkelt!
Een nieuw en schoon voorbeeld heeft deze waardige man,
wiens liefde tot de wijsbegeerte hem geleerd heeft alle hatelijke
hartstogten te bedwingen, en vooral niet aan dwaze
eigenliefde toe te geven, - een schoon voorbeeld (zeggen
we) heeft hij daarvan onlangs weêr geleverd in zijnen, alles
behalve oppervlakkigen , Levens bode. Iedereen, die op diepe
taalkennis, krachtig betoog, fijne scherts, loyauteit en waarheid
prijs stelt, raden wij ten sterkste aan de door ons hiervoren
aangewezen bladzijden te lezen.
Hoe jammer, zal dan gewis de uitroep zijn, dat iemand,
die (om eens een paar woorden van hem te leenen) zich zoo
door en door gentleman toont, en volstrekt niets lomps of
vulgairs in zijne natuur heeft, niet meer in de gelegenheid
is om, als hoogleeraar , door woord en voorbeeld, aan de
studerende jeugd dat gene te leeren , hetwelk (gelijk de
dichter zingt) »emollit mores, nec sinit esse feros." d. i. (voor
wie geen Latijn verstaat) »beschaafde zeden vormt en weêrhoudt
van onbeschoft te zijn." - Doch - ter zake!
De Lezers van dit Tijdschrift zullen zich herinneren, dat
wij, de uitdrukking: »Deventersch hoogleeraar ," gebezigd
hebbende, daarover door Dr. v. VLOTEN werden berispt,
die het adjektief ])eventersch onvoorwaardelijk afkeurde en,
in de plaats daarvan, altijd JJeventet· gebruikt wilde hebben.
Zijn betoog kwam kortelijk hierop neder: men zegt JJeventer
koek, dus moet men ook zeggen Deventer hoogleeraar .
Wel bewonderden wij het waarlijk oorspronkelijke dezer
redenering en waardeerden we de moeite, die onze teregtwijzer
dezen keer nam, om iets, dat voor bewijs moest gelden,
te leveren; dewijl hij in den regel zich daarboven verheven
acht, en reeds bij eene vroegere gelegenheid, toen wij
249
hem ter zake van zeker vreemd voorgeven, beleefdelijk om
eenig bewijs verzochten, ons, wel een beetje uit de hoogte,
afscheepte met het zeggen, dat hij zijn kostelijken tijd niet
wilde verbeuzelen met voor ons bewijzen op te scharrele1t;
maar - ondanks dit alles - overtuigde de IJeverder' koek,
waarmede hij ons thans den mond trachtte te stoppen, ons
niet volkomen.
Gaarne gaven we toe, dat IJeventer (geapokopeerd, voor
IJeventerer, gelijk b. v. Groninger, in plaats van Gl'oningener)
adjectivè gebruikt kon worden; maar, dat, dewijl Deve1tter
waar het paste, staan mogt, de burgerij van Overijssels hoofdstad,
met welke overigens de heer v. VLOTEN zulke weldadige
plannen heeft, het adjectief Deventersch zou moeten opofferen,
terwijl tal van andere steden des Vaderlands tot hetzelfde einde
twee bijvoegelijke naamwoorden behielden, dit wilde er bij
ons volstrekt niet in. Het kwam ons voor, dat dit eene wezenlijke
verarming en on billijkheid zoude zijn, vooral ook uit
hoofde dat er o. i. een klein verschil in de beteekenis scheen
te bestaan tusschen de twee soorten van adjectieven, waarover
de quaestie liep. De eerste (die op er uitgaande) drukten,
naar onze meening, iets gemeenzamers , iets meer alledaagsch,
iets platters uit, dan de andere. Haarlemmer olie
b. v. werd altoos gezeid; maar men sprak nooit van den
Haarlemmer-, wel van den Haarlemschen burgemeester. Meer
voorbeelden van dien aard voegden wij er bij, die we hier
niet behoeven te herhalen, maar die duidelijk aantoonden,
dat de uitdrukking IJeventersch hoogleeraar goede gronden
had in de taal. Daarbij kwam dan eindelijk nog, dat beroemde
Schrijvers, zoo van vroeger als later tijd, het bnw.
Devenlel'sch bezigden, en onze ijvervolle berisper daarentegen
geen enkele letterkundige autoriteit bijbragt, die IJeventer
hoogleeraar schreef.
Het feitelijke nu van dat alles (Dr. v. VLOTEN zou zeggen
het daadwerkelijke I) viel niet te ontkennen en is ook door
1) Omdat er zooveel ondeugende guiten zijn, die aan het schaterlagehen gaan,
IX Jaarg. 17
250
onzen diepdenkenden tegenstander in zijn keurig opstelletje
niet ontkend; maar toch blijft hij met hand en tand het
verwerpelijke of, juister misschien gezeid, het verfoeijelijke
van Deventerscn beweren, en dit, omdat het zoo wanluidend
is. Alle Deventer koek- en bierkenners en Courantenlezers (op
deze beroept hij zich als zijne zegsmannen. Zie bI. 155
onderaan) verkiezen (sinds eeuwen, verzekert hij op zijn
woord) het bnw. Deventér, en daarom moet men al zeer weinig
gevoel voor het leven der volk8taal hebben en aan wansmaak
lijden, indien men toch het adjektief Deventersch wil bezigen.
Wijders om te staven, hoe afschuwelijk dit woord
klinkt, haalt hij de uitdrukkingen aan: )) Deventersche schouten,
school en 8cholieren."
Wat dit laatste aanbelangt, zoo heeft Dr. v. VLOTEN (waarwanneer
een berisper dezelfde fouten maakt als die, waarover hij anderen vinnig
hekelt, baddell we DI'. V. VLOTEN met een enkel woordje tegen zijn gebruikt
DAADWERKELIJK gewaarschuwd. Tot ons leedwezen toont bij er zich in zijn
fraaijen Levensóode (lIl, bI. 158 in de noot) min of meer knak over. Wat
meer is, hij wil, dat wij hem beu ijzen zullen, dat I>AADWERKELIJK geen goed
Hollandsch is; doch daarbij vergeet hij (w&arschijnlijk in der haast), dat nega·
tieven, vol~ens de uitspraken der redeneerkunde, niet vatbaar zijn voor regt·
streeksch bewijs, en dat du, hij, indien hij het er voor houdt, dat zijn DAAI>·
WERKELIJK wél goed Hollandsch is, zelf ziju eigen stelling moet slaven. Gaarne
echter, omdat we zoo erkentelijk zijn voor hel ware lueesterstnkje van taalkun·
dige polemiek, ons door Dr. v. VLOTJ<:N in dezen geleverd, willen" ij ten zUnen
!1evalle alles doen wat in OllS vermogen is om hem voor meel' spotlachjes, dan
de reeds ingeoogste, te bewaren, en dan stippen we hier het uavolgende aan:
1°. dat THATWIRKLICH, gelijk bekend is, in het H. Duitsch gebruikt worot.
2°. dat DAADWERKELIJK bijna letter voor letter dit H. ])uitRch lIedergeeft.
3°. dat wij werkeliJk, dadeli:jlc, jèitelijk enz. bezittende, van onze buren
hun thatwirklich niet oehoeven te leellen.
4°. dat dan ook sinds er Nederlaudsche Woordenboeken gedrukt zi,;n, d, i.
sedert een eeuw of vier, daadwerkelijk daarin geen plaats heeft gekregen: en
5°. dat ons nooit bij eenig gezaghebbend Neêrlandsch Schrijver DAADWERKELIJK
is voorgekomen.
Dit alles ~eh€el ten overvloede, want (wij herhalen het), als Dr. V. VLOTEN
iets stelt, behoort hij het te bewijzen; maar (we hebben het al meer opge·
merkt) ongelukkig gebeurt het hem niet zelden, da t, "anneer de eigenliefde,
(zijn al te trouwe bezoekster) bij hem de deur inkomt, zijn logica dadelijk het
yenster uitvliegt.
251
schijnlijk weêr in der haast) over het hoofd gezien, dat in
dit bijzonder geval het min euphonische alleen daaruit voortspruit,
dat de SOH der eindlettergreep van Deventer8che dadelijk
weêr door een SOH gevolgd wordt, iets hetwelk in honderd
andere gevallen, en met name in Deventersch hoogleeraar,
geen plaats heeft, Buitendien geeft hij vermoedelijk ook aan
de SOH in Deventer8che denzelfden klank als deze heeft in
8chouten, en dan zeker klinkt DeventersOHE SOHouten alles
behalve behaaglijk: doch deze uitspraak is verkeerd en moet
hij trachten zich af te wennen. De SOH op het einde van
een woord heeft immers in het Nederlandsch slechts de
waarde van een verscherpte s? (Zie BILDERDIJK over de geslachten
der N. W. bI. D3.)
En, wat nu betreft de Deventer leoele- en bierleenner8 en Courantenlezers,
aan wier uitspraak Dr. v. VLOTEN zich gedraagt;
zoo zouden we o. v. meenen, dat, indien al, door deze taalkundigen
aan hun leoele, bier en couranten het bnw. Deventer toegekend
wordt, dit misschien wel bewijzen zon kunnen. dat .Deventer
wat gemeenzamer was en bij min verheveJle voorwerpen zeer
goed zich aan wen den liet; maar geenszins, dat men in deftiger
stijl geen Deventer8ch ltoogleeraar zou mogen schrijven.
,. Deventersch hoogleeraar" (wel te verstaan altoos, wanneer het
een hoogleeraar geldt, die zich door echte beschaving boven de
aJledaagsche Deventer leoele- en bierleenum'8 verheft) komt ons
dan gepaster voor. Dat we dus Dr. v. VLOTEN, toen wij
hem vroeger Deveutersch hoogleeraar noemden, in der daad
een klein complimentje maakten, springt in het oog. Hij
heeft dit niet ingezien, maal' dit ligt geheel buiten onze schuld.
Om nu nog een woord over het al of niet euphonische
van Deventer8ch te spreken, stippen we hier vooraf aan, dat
we onzen keurigen teregtwijzer geenszins betwisten dat onverbasterde
gevoel voor welluidendheid, hetwelk hij zich en zijn
genoemden Deventer taal-autoriteiten. toekent: integendeel,
in een hier achter geplaatst bijdraagje zal men zien, dat
wij met zijne ooren zeer ingenomen zijn, en hem ongeveinsde
hulde brengen over een nieuw, hoogstmuzikaal substantief,
17*
252
waarmede hij VONDEJ:S tekst heeft verrijkt; maar evenwel
met al den eerbied, dien wii voor het gezag zijner ooren
koesteren, kunnen we niet toegeven, dat JJewntersch hoogleeraar
zoo afschuwelijk leelijk klinkt; veelmin , dat daarom
IJeIJente1'8ch, mits goed uitgesproken, uit onze taal zou dienen
gebannen te worden. We hebben met talrijke voorbeelden
aangetoond, dat beroemde N ederlandsche schrijvers, die toch
zoowel hun gehoor hebben, als Dr. v. VLOTEN'S koekebakkers
en bierdrinkers, het bnw. De1Jente1'8Ch, en niet DeIJerder,
in hunne schoone en ernstige schriften gebruiken: en, waarlijk,
waar zou het heen, indien men eens, (om niet eenz\
idig en onregtvaardig te zijn) met het adjektief Deventer8ch,
alle andere N eêrlandsche woorden, die op dit, voor den heer
V. VLOTEN zoo hinderlijk, er8ch uitgaan, ter zake der welluidendheid,
uit de taal ging bannen? Doet zelfs Dr. v.
VLOTEN dit wel? Schrijft hij tegenwoordig, om consequent
te ziju, I) Befier bier, MUrl8le1' vrede, Gelder gulheid?" en
hoe maakt hij het met de bnw. ketter8ch, Luther8cll, verradeT8ch,
zomer8ch, winter8ch, 008ter8ch, Wester8ch, en dergelijke?
Openhartig gesproken, en om bij ons Deventer8ch te blijven,
we gelooven, dat Dr. v. VLOTEN wat al te kiesch is; dat zijn
gepolijste smaak en zucht voor bevallige vormen hem een
beetje te keurig wezen doet; kortom, dat, even als zijn fijn
gevoel voor het welvoegelijke en fatzoenlijke, zoo ook zijn
aangeboren zin voor het welluidende en zoetvloeijende,
door overbeschaving, tot uitersten vervalt, waartegen hij
verstandig deed te waken. De Fransehen toch hebben geen
ongelijk, wanneer ze zeggen: t' excès dan8 tout e8t un défaut.
Na8chrif~. Terwijl wij het hier voren behandelde Vertoogje lazen, en het niet
minder wegens het zwaanvigtige der redeneringen, dan de gekuischtheid der
uitdrukking bewonderden, kwam ons één punt voor, hetwelk wij in onze bijdrage
niet hebben aangeroerd, dewijl het tot de qnaestie niets toe noch afdeed, maar
dat waarlijk toch te aardig is, dan dat het geheel met stilzwijgen voorbij.
gegaan mag worden. Blijkens hetgeen de Schrijver van "de Levenshode" (lIl.
bI. l57, r. 9. v.o.) zegt, zou hij wel wenschen, dat, terwijl natuurlijk het hem
vrij bleef om naar hartelust tegen wie dan ook wegens vermeende taalzonden en
zedelijke gebreken strafpredikatiën en oratiëu te laten drukken, anderen wierden
253
verhinderd om hem op zijn benrt eens een paar minvleijende , maar JOOl' hem.
zelven uit!,elokte, waarheden bedaardelijk toe te voegen. Indien, namelijk, iemand
in eenig Tijdscbrift eeu artikeltje wilde doen plaatsen, waarin de doctor theol.
wat te grondig weêrlegd en van dwaling overtuigd werd, dan behoorde de Re·
dactie de geestkra.cht (een wonderlijke geestkracht) te hebben om dit artikeltje
van de hand te wijzen. Den schoolknaap , of het ware, (wis droomde Dr. V.
VLOTEN hier van vroegel' tijd) moest belet worden den meester tegen te spre·
ken, - Kan het naïever?
U I rr LEG GIN G V A N V 0 N DEL
DOOR
MR. A. BOGAERS.
Kustingbrief, Custinghe, Custen.
Onderzetting, Onderzetten, Hypotheek.
In een vers van VONDEL (zie zijne Poëzy. D. Il. bI. 147)
komt het woord kustingbrieven voor. Dr. v. VLOTEN (D. Il. bI. 65.
a. n 1) teekent er op aan. Il Thans verkeerdelijk tot hypothel'k
of onderstelling ver·Griekscht." Kunstig wordt hier in weinig
woorden veel gezegd: jammer maar, dat het alles dwaling is.
Ten tijde van VONDEL, en ook na hem, zoo lang onze oude
Wetgeving bestond, was een Kustingbrief onderscheiden van
een hypotheek, zoodat men het eene woord niet voor het
andere konde bezigen. Niet hij, die geld uitleende en tot
onderpand een vast goed verkreeg, werd daardoor houder
van een Kustingbrief, wel van een hypotheek. Kustingsc1mld
kwam alleen te pas, als de eigenaar van eenig onroerend
goed, dit verkoopende , er geheel of gedeeltelijk den koopprijs
op liet staan, waarvoor dan dit goed bij praeferentie
aansprakelijk bleef. H. DE GROOT in zijne onvolprezene
254
lnleydinge tot de Holtandsehe Reehts-geleerthe.yt (B. lIl. D.
14. § 25), bevestigt dit kort en zakelijk, zeggende: .. - de
betalinge (t. w. van den koopschat van ontilbaar goed) kan
bedongen worden niet alleen gereed, maar ook bij tijden
ende deelen, 't welk bij ons genoemd werd Kusting-penningen,
ende de brieven daarvan gemaekt Kusting brieven."
\Vie er meer van wil lezen, raadplege v. LEEUWEN'S
~:u()m8-HJilands-Re(Jt, B. IV. D. VII. § 11 en D. XIII. § 22,
terwijl hij in het Algemeen beredeneerd Register op atle de
voornaamste rechtsgeleerde Advijsen, Contiultatien enz. van den
Grave van Nassau la Leek. bI. 401, de aanwijzing kan vinden
van veel, dat er over Kusting-gelden en Kusting-brieve'lt
vroeger hier te lande geredeneerd en beslist is.
Hier volstaat het, dat we aangewezen hebben het onderscheid
tusschen /custing·brieven en eigenlijke hypotheken. Dat
dus het eerste woord niet voor het laatste gebruikt konde
worden, gelijk Dr. v. VLOTEN, niet genoegzaam ingelicht,
vermeende, loopt al te zeer in het oog, dan dat wij daar
langer bij zouden behoeven stil te staan.
Daar echter Kusting een zeer oud woord is, en Dr. VAN
VLOTEN niet beproefd heeft er eenige opheldering van te
geven, zal het niet kwaad zijn er in dit taalkundig Tijdschrift
nog iet of wat van te zeggen.
Kusting of, zoo als men oudtijds schreef, custinghe komt
van het w. w. Cu.vten, hetwelk reeds ten tijde van IULIAEN
zoo zeer buiten gebruik schijnt geweest te zijn, dat hij in
zijn Woordenljoek er geen plaats voor ingeruimd heeft. Het
had de beteekenis van te vreden stellen, beorerligen en gemst
stellen. Aldus vindt men het gebruikt door RUUSBROEC in
Dat Boee van VII trappen enz., bI. 26, r. 28; in Dat Boee
vande'lt XII Dogheden, enz. bI. 147. r. 8, en in Dat Boee
vanrlen geesteleken tabernacule. D. I. bI. 83. r. 9. (Zie ook
Die Rose, volgens de zeer verdienstelijke uitgave van Dr.
E. VEUWI.1S, vs. 2291. en de plaatsen, aangehaald in het
Glossar. van den Roman van Limboreh, op Custen en Ghecu8ten).
Het znw. Custinghe had dienovereenkomstig de beduidenis
255
van glil'U8t8teUing, zekerheid-geving. Zoo treft men het aan in
eene middeleeuwsclle Keur, bewaard in het Groot Charterboek
van Holland door V. MIERIS. D. 1. fol. 311. Volgens KlLIAEN,
i. v. werd in Zeeland de eed, door de weduwe afgelegd bij
de opgave der goederen des overleden mans voor den inventaris,
KU8tinglw genoemd, en uit de aanteekening van
V. HASSELT t. a. p. blijkt, dat in vroeger eeuwen alle eeden,
die tot verzekering dienden, KU8tinghen geheet en werden.
Dat de meer bijzondere beteekenis, die KU8ting-brief ten
tijde van H. DE GROOT droeg en na hem is blijven dragen,
regtstreeks uit de oorspronkelijke beteekenis des woords ontsproot,
behoeft geen betoog: door dezen brief toch werd de
verkooper van het onroerende goed gerust gesteld en hem
zekerheid gegeven ten opzigte der betaling van den koopschat.
Na dit uitstapje keeren wij tot Dr. v. VLOTEN'S hypotheek en
onderstelling (zoo hij zegt, maar hij meent onderzetting) terug:
In ons Burgerlijk Wetboek is onderzetting een paar maal
voor hypotheek gebezigd. (Zie art. 1208 en 121'2.)
Prof. SIEGENBEEK heeft dit afgekeurd.
Hierin is hij door velen gevolgd, bij welke nu eindelijk
(daargelaten zijn lapsu8 memoriae) Dr. v. VLOTEN zich heeft
aangesloten.
Het arme woord heeft het dus hard te verantwoorden.
Het meest echter moet het zijn dl'oevigen toestand wijten
aan den eerstgenoernden taalleeraar , want de andere zijn
bhjkbaar alleen door zijn gezag medegesleept, althans zij
hebben geen enkel bewijs gegeven van eigen onderzoek ten
opzigte van het voor en tegen der zaak.
Er is toch waarlijk wel het een en ander voor te zeggen,
en dit laat zich ligtelijk begl'ijpen, wanneer men bedenkt,
dat een onzer grootste regtsgeleerden , die tevens een uitmuntend
kenner en beoefenaar onzer taal was, het goedgekeurd
en gebezigd heeft.
HUIG DE GROOT schreef het in zijne voorm. lnleydinge
tot de Hollandsche Rechtsgeleertheyt, B. Il. D. 48, en sinds
dien tijd heeft het in de boeken over Hollandsch Regt, in
256
de -W oorelen boeken en ook in enkele letterkundige geschriften
1) plaats genomen.
Laat ons nu eens trachten na te gaan, welke redenen
H. DE GROOT wel gehad moge hebben voor het bezigen van
dit woord.
Onderzetting komt van onderzetten, een echt Xeêrlandsch
werkwoord, dat twee hoofdbeteekenissen bezit, die we beide
beschouwen zullen.
Eene derzelve hangt zamen met de opvatting van het
woord onde?' in den zin van het Lat. Sub, het Fr. Sous. In
zamenstelling met dit voorzetsel, beduidt Onderzetten zoo
veel als iets ouder iet8 zetten; van daar onder.çteunen, onderstutten,
onderschoren, ondel'8chragen. Zoo vindt men het bij
PLANTIJN en KILIAEN, en, volstond dit niet we zouden een
lange ceêl van plaatsen uit Neder!. Schrijvers hierbij kunnen
voegen, die het woord in gezegden zin aangt'wend
hebben 2),
Onderzetting beduidt alzoo onderstutting, onderschragi1tlJ.
Houdt men nu in 't oog, wat eigenlijk een hypotheek
is, dan bevindt men dadelijk, dat die in waarheid de onderstutting
of onderschraging uitmaakt van de inschuld, Wie
eene bloote geldelijke pretensie op een ander heeft, loopt
gevaar, als deze fout raakt, zijn geld te verliezen; maar,
is er een onroerend goed voor de schuld verbonden, dan
steunt zijn regt op een stevigen grond.
Onderzetting drukte dus in zuiver Hollandsch juist het
1) Zie bij v. LEEUWEN, Rooms-Hollands-Regt, Boek IV, Deel 12; LYBRECHTS,
Redeneerenu Vertoog vnn hel Notaris-amp!. D. II. bI. 2913 en 308; HALMA eu
WINKELMAN in hun Woordenboeken. i. v. Hypothèque; MI', KOERBAGH'S BloemhoJ
van allerley liejlijkheyd bI. 344. enz. enz. De bekende voorliefde der onde rla·
lie voor zoogellaamde stadhuiswoorden heeft echter het gehruik van hypotheek
zeer in de hand gewerkt.
2) Zie b. v. MAERLANT'S Rijmbijbel, v. 4451, v. 32556. ~!ARNIX, Bien-corf
(ui tg. 1631), fol. 78, 1'. 6 eu 10, fol. 111. v.I'. 11. V. O. HEEMSKERCK'S
Minnekunst, (llitg. v. 1622), hl. 446. r. 12. enz.
257
denkbeeld uit, dat in het Latijnsch·Grieksche woord Hypotheca
opgesloten ligt 1).
Uit de algemeene beteekenis werd het woord in eene bij·
zondere overgebragt , even als zulks met cU8tinghe geschied
was en honderdmaal met andere woorden plaats gehad heeft;
men denke slechts aan verbindtenis (contract), verzekering
(assurantie), dil1nstbaarheid (servituut) , verjaring (praescriptie),
maatschap' (associatie), voorregt (privilegie), inbreng (collatie),
enz. enz.
Bedriegen wij ons niet, dan zou H. DE GROOT reeds verre
komen met zijne verdediging, indien hij, het w. w. Onderzetten
in bovengenoemden zin opgevat hebbende, de aan gebragte
argumenten ten gunste van 't znw. onderzetting (voor
hypotheek gebezigd) gelden liet. Doch wij vermeen en goeden
grond te hebben om te onderstellen, dat een nog gewigtiger
reden hem genoopt heeft om zoo te handelen, en
deze gaan we nu voorleggen aan den taalkundigen lezer.
In onze taal heeft onderzetten nog eene andere bete eken is
dan onderschragen.
Het voorzetsel onder beduidt niet alleen sub, maar ook
inter, tusschen. Zoo zeggen we: "onder ons, onder de
menigte," enz. (Zie ook KILIAEN).
Meermalen, als dit oude)' met een werkw. verbonden wordt,
geeft het te kennen, dat de handeling, door dit W.w. uitgedrukt,
tusschen twee personen of partijen plaats heeft.
Neem b. v. onderhandelen, onderwijzen, ook de verouderde
w. w. onderkussen, onderheZsen, onderminnen, onderspreken , enz.
Dit nu in de gedachte houdende, gaan we over tot zetten.
Buiten de gebruikelijke beteekenis van stelten, ponel'e, heeft
dit werkw. ook die van verpanden.
Nog ten huidigen dage zegt men: iet8 in den Zombarll zetten
voor in den lombard te pand geven. Zoo zei men almede
1) Zie over '!'l1;of}-ij""l van V7(o-,;lf}-wf}-rn, en de invoering van het ,voord in
de latere Romeinsche regtsgeleerdheid, de zeer belangrijke plaats bij VINNIUS ad
Instituta. (Amst. 1692), p. 729, b, nO. 12,
258
oudtijds zb'n hals of zijn tij f onder iets zetten voor tegen iet8
1Jerpanden 1). Ook in de zamenstellingen van het woord leeft
deze beteekenis. Bij KILIAEN en andere schrijvers vindt men
be-setten voor geregtelijk te pand nemen, pandbeslag teggen.
Een oud znw. Be-8et beduidde ltypotheea. Ook verzetten komt
menigmaal voor in den zin van oppignorare 2).
Wanneer men nu deze wel bewezene beteekenis van het
w. w. Zetten met die van het voorz. Onder (= tU88ehen) in
verband brengt, dan zal men, dunkt ons, moeten toegeven,
dat onderzetten niet kwalijk uitdrukt die handeling, welke
er plaats heeft tusscnen twee personen, van wie de een geld
ter leen ontvangt en een pand geeft, terwijl de ander geld
uitleent en een pand krijgt. Onrlerzetten is dan hetzelfde als
onderpanden, bij KILIAEN, oppignorare; en onderzetting staat
gelijk met onderpand, bij hem Pignu8, 1typotheea.
Dit alles in de weegschaal gelegd hebbende, is het ons
o. v. voorgekomen, dat Prof. SIEGJDNBEEK bij zijne afkeuring
een beetje oppervlakkig is te werk gegaan. Zijne eenige
reden, dat onderzettin.rJ verwerpelijk was, als zijnde eene
letterlijke vertaling van nypotneea, heeft (gelijk we vertrouwen,
dat genoegzaam gebleken is) niets te beduiden. HUIG
DE GROOT (het lijdt o. i. geen twijfel) zag met zijn regtsgeleerd
oog de zaak dieper in, dan de hoogleeraal' en zijne
navolgers dit deden; en de zamenstellers van ons B. Wetboek,
het door H DE GROOT gestempelde woord onderzetting gebruikende,
verdienden niet daarover berispt te worden.
Ziedaar ons bescheiden gevoelen. Mogt el' nu echter nog
iemand zijn, elie niet Prof. SIEGENBEEK blootelijk nagesproken
had, en andere, betere argumenten. dan het zijne, tegen
het woord meende te bezitten, zoo staat dit Tijdschrift voor
1) Zie Horae Belgicae, VI. hL 38. v. 991, en bI. 13:1. v. 263. alsmede
KILL~EN. i. v. "onder-setten."
2) Hoe desgelljks blj de Neder-Saksen setten voor verpanden, setting voor
pand, elJ sate voor hypotlteek golJ, kan tOen zien in het Bremisch Niedersachs:
Wörtero. IV. S. 758, 763 en 767. Zie mede Ziemann. Mittelh. Wörtero. S.
384. b.
259
hem open, om ze tel' proeve aan te bieden. Blijven echter
zulke, nog niet geopenbaarde, redenen achterwege, dan
heeft het woord groote kans om eerlang, niet als een reddeloos
wrak over droogten en ondiepten in het Ned. W oordenboek
te worden binnen gesleept, maar met een Hollandsche
vlag in top, waal' HUIG DE GROOT'S naam op prijkt, er
flink in te zeilen.
ACH rI' E R LOC H 1'.
In VONDEL'S Bespiegelirtgen, Boek lIl, v. 480 en volg.,
leest men het navolgende:
.0 lantschap, daer natuur zich zelf aen heeft gequeten,
11 En elck om 't rijckst volwroc/d, voltrocken , niets vergeten!
» Wat ordineerder heeft die vonden uitgezocht,
DEn elck zoo wel geschiclü en op zijn plaets gebroght ,
)) Den voorgront, ACHTERDOCHT, dat flaeuwen, en verschieten ... "
We zijn hier weder op een bodem, waal' de heer V. VLOTEN
in zijn volle kracht verschijnt.
Dat ACHTERDOCHT in den laatsten regel eene drukfeil is,
ziet iedereen. Maar wat zou de Dichter dan wel geschreven
hebben? Een mensch met alledaagsche ooren gaf zeker tot
antwoord: (dewijl 1Joorgront voorafgaat) » achtergrond." Stelt
een schilderij een landschap voor; dan spreken kunstenaars
en niet-kunstenaars van den 1loorgrond en den achtergrond.
VONDEL wist dit best.
Maar let wel! door dat uitstekende gevoel voor welluidend-
\
heid, waarmede de heer v. VLOTEN, boven zoo veel anderen,
begiftigd is, heeft hij bevroed, dat door achtergrond het
muzikale van het vers vl'eeselijk benadeeld zoude zijn; en
260
wat heeft hij nu gedaan? Locht wordt wel eens gebruikt
voor lucht. Zou men dan niet den achtergrond van het tafereel
de achterlocht kunnen noemen? Geen twijfel! - en hij heeft
(zie zijn VONDEL, D.lf, bI. 617 a) ac1tterlocht laten drukken,
daarbij uit beminnenswaardige zedigheid verzwijgende, dat
dit achterlocht geheel van hem is en nergens bij den ouden
Dichter gevonden wordt.
Nu is het zeker (niemand zal dit den zangerigen uitlegger
betwisten) - zeker is het, dat ons Nederlandsch maar weinig
klanken bezit, welke in betooverende lieflijkheid dien van
OCHT evenaren; en zie I dank zij 's mans vindingrijk vernuft
en onvergelijkelijk fijn gehoor, men wordt er nu in arïe en
een halven regel 1Jiermaal op vergast; viermaal! en telkens
zóó, dat door den heelen of hal ven klemtoon, die er op valt,
dat streelende OCHT allertreffendst uitkomt. Tweemaal is
het eindrij m, tweemaal middelrijm! Wrocht, zocht, broght,
locht! Is er iets zoetvloeijender en bevalliger uit te denken?
Waarlijk wie door Dr. v. VLOTEN'S Deventerkoek·melodie
nog niet volkomen ovèrtuigd mogt zijn geworden van hetgeen
hij ter eere van zijn onvergelijkelijk gevoel voor welluidendheid
gezegd heeft, die kan na dit ACRTERLOCRT er
onmogelijk meer aan twijfelen. Één ding betreurt men maar,
t. w dat hij niet, ten gunste der symmetrie, voorgront, in
voorlocht veranderd heeft. Dan hadden we (0 weelde!) vijfmaal
nCRT gehad!
Maar is 's doctor's achterlocht onwaardeerbaar om zijn euphonie,
het is daarenboven (en dit moet vooral ook niet uit
uit het oog verloren worden) eene zeer groote rariteit. Zoek
zooveel ge wilt, geen dichters zult ge vinden, die er ooit
hunne zangen meê hebben opgeluisterd; zelfs zij niet, die
om de reinheid en schoonheid van hunnen versbouw het
hoogst aangeschreven staan.
Niemand derhalve zal het ongepast vinden, dat ook aan
achterlocht een plaats toegekend worde in dat Museum van
Zeldzaamheden, hetwelk de vervaardiger van dit oorbetooverende
woord ter nagedachtenis van Neêrlands. hoofddichter
2Hl
opgerigt heeft, en waarin de liefhebbers van curiositeiten
reeds bewonderen den stieren eigenaar van Dr. v. VLOTEN's
compositie; zijn durende vrouw,. zijn excentrieke maagd, die
voor een weéuw wil doorgaan; zijn prijkende kraan,. zijn geest,
die te werke grdegd wordt,. den haart, die gallicismen zingt;
den stok, waarvan hij een oudv1ouwenlij) heeft helpen maken,
een onzigtbaw' woord van Stalpert 1ian der Wiele, dat alleen
door 's doctors bril gezien kan worden, en vele andere
merkwaardigheden, gedeeltelijk reeds in dit Tijdschrift gekatalogizeerd.
Waarlijk de hoogschatters van VONDEL hebben aan den
heer v. VLOTEN eene onbegrijpelijk groote verpligting, en
zeker zullen zij het met ons bejammeren, dat, na de smart,
aan dezen diepzinnigen taal vervormer reeds berokkend dool'
de niet-toelating in 't Ned. Woordenboek van zijn spiksplin·
ternieuw: » Er wordt bestaan", hem nu ten minste de troost
niet is geschonken van el' zijn muzikaal achter/ocht in opgenomen
te zien. We hoopten het te begroeten in de 5de Aflev.,
maar het is er, helaas! niet in te vinden 1).
1) Wezenlijk, men zou haast gaan gelooven, dat op hei Taalgebied een nijdig
Noodlot Dr. V. VLOTEN zonder ophouden vervolgt. Daar is hij nn (gewis ter verrijking
van het hem zoo dierbaar Nederlandsch) begonnen om aan het bed. w.w.
Aansjorren (d. i. met touwen vast aanhalen) den nog nooit gehoorden zin te geven
van de onz. w.w. aanzwoegen, aansjouwen, gelijk dadelijk Dr. DE .rAGER met zijn
scherpziend oog (in meergem. Levensbode II, bI. 20) opgemerkt heeft; en, zie!
deze nieuwe, zoo wél uitgedachte beteekenis. heeft ondanks den morgendauw • die
er nog op ligt. ook al geen plaatsje in dat ondankbare Woordenboek mogen vinden.
Is het niet om zich wanhopig de haren uit het hoofd te trekken!
N I DOE P HEI D E.
In den Roman der Lorreinen, door Dr. JONCKBLOET uit~
gegeven (onder den titel Karel de Groote en zijne XII Pairs,
in de Werken van de Vereeniging ter bevordering der oude
Neded. Letterlc. 1. Jaarg. lIl. Aflev. Leid. 1844), komt het
aan het hoofd van dit opstel geschreven woord voor en wel
in het 1I. Fragment, vs. 1866.
In den vorm van een Brief aan Dr. JONCKBLOET heeft
Dr. M. DE VRIES eene bijdrage tot de kritiek en verklaring van
dien Roman geleverd. Dáár noemt hij nidoepheide een monsterwoord
, en vindt het natuurlijk, dat Dr. JONCKBLOE'T het
niet heeft kunnen verklaren, en eene andere lezing heeft
voorgeslagen. Hij zelf acht het ontwijfelbaar, dat er, in
plaats van nidoepheide, moet gelezen worden nu loep heide.
N u is 1tuloepneid of rtieloopheid voorzeker een wettig woord,
afgeleid van het adjektief nu loop of nieuloop, hetwelk, blijkens
de plaatsen, door de VRIES in dien Brief (bI. 1 9 en
20) en in zijne Proeve van Mn!. Taalzuivering (bI. 122) aangehaald,
geneigd 01ft het nieuwe na te jagen beteekent. Dit
adjektief nieZoop is een nieuw bewijs van hetgeen door Mr.
A. BOGAERS met zoo veel voorbeelden is gestaafd, dat oorspronkelijk
menig woord, ook zonder de toevoeging van den
uitgang ig tot adjektief werd gestempeld. Dat zulks in de
oude talen, het Sanskrit , Grieksch, Latijn en Gothisch,
waar de eigenaardige verbuiging het adjektief als zoodanig
kenbaar maakte, wettiglijk plaats had, was door mij her2ö3
innerd; maar Mr. A. BOGAERS heeft uit den schat zijner
belezenheid aangetoond, dat bij onze dichters tot in de latere
tijden de uitgang ig zonder aanstoot wordt weggelaten. Thans
evenwel vereischt ons taalgevoel, ten minste in proza, de
toevoeging van eenen adjektivalen afleidingsuitgang, en wij
zeggen nieuwsgierig voor nieuwsgier, en zouden, om het oude
nieuloop verstaanbaar te maken, daarvoor nieuwloop8ch moeten
zeggen.
Dit adjektief nieuloop dan en het daarvan afgeleide nuloepheid
staan vast. Maar moet daarom dit laatste woord
het nidoepheide in die plaats van den Roman der Lorreinen
vervangen? ~1ij dunkt zulks niet. Integendeel, ik meen,
dat aldaar nulofpheid niet te pas komt, maar nidoopheid een
uitnemenden zin geeft, en op grond van deze meening, die
ik hoop te kunnen staven, wensch ik mijnen ge eerden vriend
Prof. DE VRIES uit te noodigen, het woord nidoopheid niet
langer te verwerpen, maar aan hetzei ve als een schoon en
onmisbaar woord eene plaats te gunnen in zijn Mnl. Woorden
boek , dat uit hetgeen wij er reeds van ontvangen hebben,
ons blijkt een werk van onschatbare waarde te zullen
wezen.
\'Vat nidoop, waarvan nidoopheid eene afleiding is, bijaldien
het bestaat, moet beteekenen , is duidelijk. Het zou
zijn wat het Grieksch uitdrukt door v~ócpvrof:, een woord,
hetwelk met de Christelijke leer en praktijk in onze moderne
talen, waar men neoph!Jt in opgenomen heeft, is overgegaan,
en door Ulfila (I Tim. 3, 6) met niuja satids, dat
is nieuwgeplant (van satjan, cpvnvétv), vertaald wordt. Niedoop
of nieuwgedoopt zou Ulfila uitgedrukt hebben door niuja
daupids, welke losse woorden zich ook lieten samenstellen
tot een woord niudaups, hetwelk letterlijk niedoop zou wezen.
De mogelijkheid van een Gothisch niudaups aan te
nemen, veroorlooft ons het Goth. niulclahs, jong, vrÎmof:,
eigenlijk, zoo de vergelijking van klahs met het Deensche
klaekke, fokken, broeden, opgaat, nieuwgefokt, nieuwgebroed.
Laat ons nu zien, of aan nidoepheide in de plaats van de
264
Lorreinen de beteekenis kan toekomen van de hoedanigheid
van den neophyt, dat is van een en , die, eerst kortlings in·
gewijd, blijk geeft, dat de indrukken, welke hij bekomt,
nog versch en vermogend zijn.
Uit liefde voor Koningin HELENE , die door haren jaloerschen
gemaal, Koning OTTE van Keulen, op een kasteel in
Noorwegen , dat is aan gene zijde van de Noordgrens van
het Frankische Rijk, is opgesloten, heeft Koning YOEN zijn
rijk verlaten. Met zijn trouwen OLLIJN komt hij aldaar aan,
en wordt de beminde vrouw, terwijl zij uit het venster ziet,
gewaar. Deze aan blik »sloech den coninc opt herte een
swaar slach, endi viel in onmacht." De Koningin, die hem
niet dadelijk herkent, "sagen (d. i. zag hem) vallen", en
IJ si en wiste niet wat den man was." Dus vraagt zij OLLIJN,
die haar de zaak reeds als een belangwekkend geval heeft
voorgesteld: »wat is hem, lieve garsoen?" En OLLIJN antwoordt:
het is 8ine nidoepheide. - Volgens DE VRIES, die
dit woord, zoo als wij zeiden, door nuloepheide vervangen
wil zien, is dit antwoord niet vrij van bitterheid:» wat mijnen
heer deert, vraagt gij. vrouwe. Wel, wat anders heeft
hem in dezen toestand gebracht, dan zijn driftig jagen naar
nieuwigheden en avonturen? Waarom is hij niet stil te
huis gebleven P" - Was werkelijk de zucht naar nieuwigheden
en avonturen, en niet bepaaldelijk de liefde voor
HELENE , de oorzaak, q.at hij zijn land verlaten had, en,
daarbij, kon de algemeene aanleiding van zijne reize als de
oorzaak van zijne fla11wte, juist op dit oogenblik, worden
opgegeven? - Dus moet men of aannemen, dat OLLIJN,
aan zijn humeur toegevende, aan de Koningin de ware reden
van het toeval zijns meesters niet zegt, of zoo men dit ongepast
vindt, moet men het er voor houden, dat hij haar met
zijn antwoord het bescheid wil geven, hetwelk hij haar, om
den Koning zijn doel te doen bereiken, noodwendig geven
moet. En dit doet hij inderdaad) als hij zegt:
Twaren, vrouwe, sine nidoepheide.
Met dit woord brengt hij HEI,ENE volkomen op de hoogte.
265
Hem is weervaren, zegt hij, wat de nieuwe)ing ondervindt.
wien de indruk van hetgeen hij aanschouwt, te machtig is.
De liefde tot u, 0 Koningin, heeft het hem aangedaan. Door
den verrasschenden aanblik uwer schoonheid is hij in dien
staat gebracht. -- Zeide dat ééne woord van OLLIJN dit alles
op eene voldoende wijze, dan is het geen wonder, dat
HELENE , die, dat bescheid vernomen hebbende, zich moest
afvrage!1, wie het zijn kon, die haar zoo lief had, hem weldra
en zonder nadere inlichting, op dien afstand herkent:
Het verkenden hier mede
Die scone vrouwe, die coninginne,
Die meestresse was van sinen sinne.
Dat voor den toestand, in welken wij Koning YOEN hier
zien verkeeren, in de middeleeuwen eene bijzondere benaming
in gebruik was, kan ons niet bevreemden. Toen de Christenvolken
• voor goed aan de zeden en gewoonten der oude
wereld ontkomen, hunne eigene wegen waren begonnen in
te slaan. maar te\'ens de vatbaarheid voor de ware kracht
der Christelijke godsdienst verstompt was, zou de mensch
nagenoeg zonder iets goddelijks in het geschapene te erkennen.
hebben voortgeleefd. ware niet de vrouw, sedert de
invoering des Christendoms de gelijke des mans verklaard,
hem eene openbari.ng geworden van de alles aan zich onderwerpende
kracht der over de schepping uitgebreide goddelijke
schoonheid. - Het geheele voorval in het verband,
waarin de door ons behandelde plaats voorkomt, is wel geschikt
om de macht der liefde als onvergelijkelijk groot en
alles te boven gaande voor te stellen. Niet alleen valt de
Koning op het aanschouwen der beminde vrouw tot twee
malen toe flauw; maar, afwachtende, dat zij tot hem af zal
komen, brengt hij den nieuwejaarsnacht bij helder vriezend
weder aan den voet van het kasteel in de open lucht door. Voorwaar,
grooter aardsche Godheid deed zich hier kennen. dan
die. welke den Keizer te Canossa als boeteling eenen nacht in
de sneeuw onder het venster van den Paus bad doen doorbrengen.
Dat geschiedde in Italië en de Keizer kwam uit het Noor-
18
266
den; maar Koning YOEN komt uit een zuidelijk klimaat en
stelt zich in het hooge Noorden aan zulk eene proeve bloot.
Gelijk de vatbaarheid VOOl' den indruk van het goddelijke
het voorrecht is een er uitgelezen natuur, zoo waren
het, naar de zienswijze der middeleeuwen, de Edelen en
de Geestelijken, welke voor den vrouwendienst. als een
anderen godsdienst, aanleg hadden, De dorper was daartoe
noch bekwaam noch bevoegd. - Doch de sints lang ingewijde,
de priester, gaat gemeenzaam, hoezeer steeds welvoegelijk
en ernstig, met het heilige om, Zoo ook hij, die
gewend was met schoone en edele vrouwen te verkeeren:
hij verstond de kunst om zich in het gezelschap der beminde
meester te blij ven en zelfs bevallig met de geduchte macht
der liefde te spelen. Die kunst droeg den naam van hoo/ach.
heid, en staat over tegen het geen men dorptl'heid noemde.Doch
bij den pas ingewijde, die kortlings na den doop tot
het mysterie is toegelaten, zijn de indrukken nog te machtig,
dan dat hij zich zeI ven volkomen in bedwang zou kunnen
houden. Dus ook wie het eerst de macht van het schoone
voorwerp, dat hij voortaan z~inen dienst zal wijden, ervaart.
Op zijne zoo natuurlijke zwakheid was de benaming niedoop.
heid van de volmaaktste toepassing.
In zijne Proeve oan 111nl. Taal~uiveri1tg (p. 121) komt Prof.
DE VRIES op het woord nidoepheide temg, en tot staving,
dat men het door nuloophdde te vervangen heeft, haalt hij
eene plaats aan uit den sedert door de zorg van Mr. L. PH. C.
VAN DEN BERGH in het licht verschenen 1) Roman van
Heinrir; et~ Margriete van LimhOl'ch (VI. 180). Làat ons zien,
welk gebruik door Prof. DE VRIES van die plaats gemaakt
wordt. I) In den Limborch (zegt b\i) is ridder EVAX door
de schoone SIBILLE uit zijne bezwijming opgewekt:
Ay mi, seiti, hoe wee es mi!
Die veou we seide: Ic geloofs wale
Dat bet ware der minnen ql1ale,
1) In de Nieuwe Reeks vall Wel'keu van de Maatsclt. v. Neder!. Letter!c. Ie
Leiden, OeellI cnllI, 1846, 1847.
2117
W·aarop hij (EVAX) aanstonds uitroept:
Kersene , welgeraecte smale,
Ende hebdi dus u edelhede
Ghedaen hare nieloephede!
Hebt gij uwer edelheid zoo hare nieuwsgierigheid ingewilligd,
en aldus het geheim van mijn hart ontdekt!" - Tot
dus verre DE VRIES. Beschouwen wij de plaats eenigzins
van nader bij.
Koningin SIBILLE had eene jonkvrouw, COLETTE geheeten,
die voor EV AX zeer gunstig gestemd was. Den ridder van
liefde voor hare meesteres ziende verkwijnen, neemt zij het
besluit om het geheim aan de Koningin te weten te doen
komen. Dientengevolge zien wij den ridder in de gelegenheid
gesteld om, op eene wandeling in den tuin na den
maaltijd aan het hof, met de Koningin alleen te zijn. Dit
was voor zijne beschroomde en tot nog toe ontveinsde liefde
te veel:
EVAx, die ridder fier,
\Vert valu ende weder roet;
Mettien hem si in herte onscoet
Ende seech neven hare in onmacht.
Dit geval derhalve is volkomen gelijk aan dat, wat wij
vall Koning YOEN gelezen hebben. Doch laat ons zien, wat
er verder t usschen SIBILLE en EVAX voorvalt.
Die conincginne was wel bedacht,
Si sat bi ere fOllteynen claer,
Ende hare gheselscap was van daer
Soe verre gesceden, dat si niet
En sien wat daer es ghesciet.
Die conincginne peinsde wale
Dat dat ware der minnen quaJe,
Dat hi sweech stillekine,
Ende nam in hare hande fine
Fonteyne, die si den ridder fier
Hovesceliic (warp) in siin ansciin.
Ende daer mede bequam hit
18~
268
Dan volgen de woorden, zoo even uit DE VRIES Mnl.
l'aalzuioering aangehaald. Zijn zij juist, dan vat met den
regel:
Kersene , welgheraecte smale,
de ridder het woord, en spreekt hij na die beide regels:
Ende hebdi dus u edelhede
Ghedaen hare nieloophede!
m geval alles, zoo als het er thans staat, in orde is, dus
voort:
Twaren dat troest nu sere,
Ghi hebt behouden mi mine ere,
Dat ghiit dus heymelike verdroeget
Ende giis niemen en ghewoget.
Hoe? mogen wij dit lezende vragen: heeft de Koningin
des ridders eer bewaard? Heeft de Koningin zonder iemand
er van te spreken, eene geheime smart geleden? Neen!
Maar de ridder heeft dit gedaan. Op dezen grond houden
wij het er yoor, dat deze laatste woorden door de Koningin
worden gesproken, en werpen dien regel:
Kersene , welgheraecte smale.
uit. Hij verraadt zich trouwens als ingeschoven door de
omstandigheid, dat bij het regel paar , hetwelk op de rijmwoorden
wale: quale eindigt, een derde rijmregel te veel is,
en voorts door den aanvang van den volgenden regel ende
hebdi met een voegwoord zonder dat er een gecoördineerd
zinlid bij gevonden wordt. Neen, dit ende hebdi enz. is
onmiddellijk te verbinden met: het ware der minnen quale.
Inderdaad, de Koningin zegt:
ic gel oefs wale
Dat het ware der minnen quale,
Ende het hadde u edelhede
Ghedaen hare nidoephede.
De eisch der Syntaxis dwingt hebdi door nadde te ven'angen,
en de samenhang vordert nieloephede in nidoepherle te
veranderen. Zoo zegt dan de Koningin: Ik geloof, dat het
de macht der liefde was en dat het uwer edelheid niedoop269
heid is, die het u gedaan heeft, dat is, die u in onmacht
heeft doen vallen. Eerst met de woorden:
Nu, vrouwe, ghi hebt mi in staden
Ghestaen enz.
begint EVAX weder te spreken.
W. G. BRILL.
A A N V URE N.
Op bI. 4,63 van het Woordenboek der Nederlandsche l'aal
lezen wij dat het werkwoord aanvuren » voorheen in 't algemeen
van alle neigingen en driften, kwade zoowel als goede"
werd gebezigd, doch dat thans het gebruik veel beperkter
is. • Het geldt, zeggen de bewerkers, D uitsluitend in goeden
zin, en heeft geen ander onpersoonlijk object bij zich,
dan een zoodanig dat het begrip van ijver uitdrukt of onderstelt."
BU al den eerbied, dien wij, het spreekt van zelf,
voor het gezag der Heeren DE VRIES en TE WINKEL gevoelen,
twijfelen wij toch, wat aanvuren betreft, aan de j u1stheid
hunner uitspraak. En wanneer ze consequent zijn zullen zij
zei ven , meen ik, mij gel~k geven. In hun bericht achter
de vijfde aflevering schrijven ze .. de woordenboekschrUver
moet de taal niet maken maar vinden. Hij moet opteekenen
wat werkelijk in gebruik is." Welnu, als dit zoo is, en wie
zal het betwijfelen? mogen we ook in 't vervolg, met een
gerust geweten aanvuren in een ongunstigen zin blijven gebruiken.
Immers zóó komt het voor bij vier schrijvers van
den laatsten tijd en, van welke niemand zal beweren dat ze
maar neerzetten, wat hun voor de pen komt. Het zijn:
10 • J ONCKBLOET, In de Geschied. der M iddennedert. Dicht270
!.;lWst 3, :l44: Bij mep,rdere ondervinding mocht het
den eerlijken schrij ver gebleken zijn, dat de geest van
verzet en van wraakzucht der gemeente niet noodig
had te worden aangevuurd.
2°. BEET8, Stichü:Lijke uren, 1859, hl. 428: "V ij leeren
daaruit zijllen gunsteling lIaman kenllen als den medgezel
z~iIler ongebondenheden en den aanvuurder z~iner
boo;-;e hal'tstoch teu.
aO. FRUIN, f}e onpartfjrligheirl van rieM Geschiedschl'y'ver,
bI. 11: » Het onderwijs kon de heillooze partijschap
slechts aanvuren."
4°. DOZIJ, Het Islamisme, bI. 54: Joodsche opperhoofden,
die uit Medina verbannen waren, vuurden den haat
der Mekkanen aan.
Bij deze gelegenheid zij het m\i vergund nog eene opmerking
te maken, die wellicht in het vervolg haar nut zal
kunnen hebben. Het komt mij voor, dat onze prozaschrijvers
in het Woordenboek stiefmoederlijk bedeeld zijn. Uit
allerlei dichters, soms van vrij lagen rang, komen bewijsplaatsen
bij honderden voor; uit onze prozaïsten daarentegen,
vooral van den jongsten tijd, wordt betrekkelijk zelden iets
aangehaald. Bij eene nadere gelegenheid hoop ik dit meer
opzettelijk aan te toon en . Voor het oogenblik ligt dit niet
op mijn weg. Slechts een paar voorbeelden mogen hier voldoende
zijn. Ik kies ze alleen uit JONCKBLOET en uit BEETS
Het werkwoord aanlangen wordt in de beteekenis van aankomen
niet vermeld. Toch bezigt JONCKBLOET het herhaaldelijk.
Zie b. v. zijne Geschiedenis I, 22, 36, (JO; II, 81.
91, 307, :-:143, enz.
Is dit een Germanisme dan mocht 81', evenals bij aan-
8praakloo,ç geschiedt, wel tegen gewaarschnwd worden.
Bij het woord aanstaart lees ik dat het in den zin van
IJ aan iemand behagen, bevallen" alleen in gemeenzamen stijl
gebruikt wordt. De aangehaalde voorbeelden bewi.j zen dit\
ook. Ik vraag: moet de stijl van BEETS in de Stichtelijke
uren een gemeenzame genoemd worden? Zoo neen, dan is
271
de uitspraak van het Woorden boek in strijd met hetgeen hij
op bI. 15 schrijft: ij Wat is er verblijdends in dat Christus
nog heden dezelfde is. indien Christus zoo als hij zich gisteren
geopenbaard heeft, ons heden niet aanstaat"?
RU aantiegen mis ik de beteekenis aanhalen, citMe, in welkeu
zin het in het verleden deelwoord door JONCKBLOET
tallooze malen gebruikt wordt. Hij spreekt van aangetogen
datum, hoofdstuk, verklaring, plaats, regels. enz. enz. Zie
1I, bI. 215,397; lIl, 181,2[,2,259,351, 45G, 587.
Bij aanvang wordt vermeld, dat het meervoud niet in gebruik
is. Waarom dan niet gewaarschuwd om BE ETS niet
na te volgen? Deze toch schrijft: bI. 347 reeds zijn hier in
den tijd de aanvangen van hetgeen de eeuwigheid hem zal
schenken; bI. 355 dit is de gelukstaat, waarvan alle onze
dierbaren reeds de aanvangen genieten. enz.
Doch, gaande weg zou ik doen, wat thans mijn plan niet
is. Later zal ik de nalezing, die onze goede prozaschrijvers
opleveren, in dit Tijdschrift mededeelen
W. BISSCHOP.
Proeve ter verlîlaring van enkele woorden, voorkomende
in de Informacie upt Stuck der Verponding
he, uitgegeven door de Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde te Leiden.
Faceelhout.
Op bI. 661 der Verklarende Woordenlijst lezen we: II Blockdeel
ende bonthout , daarvoor ook faceelhout, (denkelijk wat
wij telhout noemen)." Bedriegen we ons niet, dan is er een
groot onderscheid tusschen telhout (talhout) en Jaceelhout.
Het telhout wordt ons, in Zeenwsch-Vlaanderen, in grootere
of kleinere bossen uit Holland aangebracht j het faceelhont
krijgen we uit Vlaanderen. Op die herkomst van dit laatste
uit de Zuidelijke Nederlanden doelt ongetwijfeld ook de uitdrukking
(bI. 382) "een duizend faceelhout B I' a ban t s."
In het Magazijn van Nederlandsche Taallcunde (Deel V, bI.
38-5/1) gaf wijlen Dr. H. A. CALLENFELS eene .Lijst van
eigenaardige woordert, die in Goedereede, Schouwen, Ooerflalclcee
en Kadzand in gebruik zijn. Daaronder nam hij ook het woord
fa8ceel op, dat hij te recht verklaart door lcneppelhout, terwijl
hij er bijvoegt: 11 Het wordt in bundels (fa8ces) van 3 à 4
kneppels uit Vlaanderen herwaarts gebracht." Bedriegen we
ons niet, dan is fasceel een basterd l dien we aan het Fransch
te danken hebben. VAN WAESBERGE heeft in zijn Grand
Dictionaire François-Flamen van 16 H,: n Fasseel, Fai8seau;
Fasseelhout , Faisseau de bois; Fasseelmes , Sarpe; Fasseelen,
Fail'e faisseaux, Lier tusemble." Er is dus o. i. geen twijfel
aan, of het faceelhout ontleent zijn naam aan de wijze, waarop
273
de kneppels tot bundels vereenigd waren. In de Ordonnantiën
politique, ghestatueert bij lleere ende Wet '8 Lands van den
Vrijen, om voortaan gheobserveert te worden binnen den voornomden
Lande, ende Appendantsche van dien. [)ett 6 M ey 1628 ,
lezen we in het derde artikel het volgende, dat ook om den
hijzonderen naam van andere houtsoorten de mededeeling
wel waard is: » Het taillehout [hakhout, hier kaphoutJ dat
gemaakt zal worden op den koop, zal alom ten voorzeiden
Lande en Appendantsche van dien gemaakt worden op ééne
maat. Danof [het oude daan, met of, d. i. af verbonden =
waarvan J de meeste soorten van fa s c e e I en blo k ken moet
lang wezen: 12 palmen het fasceel, dik 3 palmen, rond
gebonden; de blokken twaalf duim, al ten halven gemeten.
Het klein fasceel moet lang wezen ten minsten zes palm
en half, dik en te meten in het midden als voren. De fago
t ten [het Fransche fagots J of rij zen moeten hebben
vijf dek s tok ken, lang vier "oeten en half, de toppen een
voet boven, dik 7 palmen. De groote poorters, vier
dekstokken , lang drie voeten, de toppen een voet buiten,
dik drie palm en half. De kleine poorters, drie stokken,
lang anderhalven voet, de toppen twee voeten buiten, dik
drie palm en half." enz.
Corve!.
In de TI er/do Woordent. vinden we (bI. 6fH) : »Corvel 242 (n."
Op bI. 242 lezen we o. a.:
I, Coernexchijse [KoornaccijnsJ.
Van terwe, rogge, gherst, spelt, boon en , erwten, raepzaet,
kempsaet, mostertsaet ende dierghelijcke, van elck hoet
8 groten.
Van haver, corvell, zemel etc. e1ck hoet 4 groten."
'Ve twijfelen er geen oogen blik aan, of we moeten voor
corveU lezen comel, een woord, dat in Zeeuwsch-Vlaanderen,
en ongetwijfeld ook in andere streken van Nederland , dage274
lijks gehoord wordt. 't Komt dan ook in alle Woordenboeken
voor. BOMHOFF zegt: Kornel, Vl'. grof meel ter mesting
van gevogelte. De Zuid-Nederlanders VAN DE VÉLDE en
SLEECKX verklaren het door fijne zemelen. VAN W AESBERGE
verwijst bij kornel naar zemelen; en daar nu in bovenstaande
aanhaling de zemelen onmiddellijk op cor/JeU volgen, zoo is
er, dunkt ons, geen twijfel aan, of we moeten eornell voor
de ware lezing honden. We hebben alleen nog aan te stippen,
dat men er in Zeeuwsch-Vlaanderen niet alleen de varkens
mee mest, maar dat de bakkers het onder hun tarwemeel
mengen en er zoo voedzaam brood van bakken. De kornel
[hier: het kornel] staat, wat de deugd betreft, tusschen de
bloem en de zemelen [het gruis] in.
Scunmeess.
In de Verlet. Woordenl. lezen we (bI. 679) : n [Scunmeess],
177. Denkelijk te lezen Schimmeess , dat ook voorkomt in de
ordonnantie van de Paalkamer , te vinden in de Handvesten
van Amsterdam, 245. Overigens is ons het woord onbekend."
We twijfelen er geen oogen blik aan, of we moeten hier
lezen Scimmeese. 't vVoord komt o. a. voor in het Reglement
voor de Scheepvaart en de heffing der tolten op het Zwin van
den jare 1252 (Bijdrager~ tot de Ourlh. en Ge.~ch., inzonderheid
va1~ Zeeuwsch- f! l., Dl. V, leen 2" stuk). Daarin lezen we
(bI. 36): »Een pac of sc i mme es e van dese voorseiden
of eenich ander ruware. " In de .Lijste en Ordonnantie van
den Zteuwschen tol houdt eene 8chimeese of schiemeese vellen
uit Oostland tOo dekker [een dekker of dakm' is een tiental];
eene 8tJhiemeese eland- en herten huiden slechts 8 dekker;
boksvellen GO dekker; geitevellen: een schimzeze oosters: 80
dekker. Er valt onzes oordeels niet aan te twijfelen, dat
we bij sc i mme es e, sc h i e mee se, sc h i e m e ze, of hoe
't woord anders nog gespeld mocht worden, te denken hebben
aan eene samenstelling met het bekende mee se, dat
275
wel bepaald eene maat van metaal aanwijst (zie de rerle!.
Trool'denl. op het woord), doch ook even vaak eene maat of
eene hoeveelheid van andere wareJl. Zoo sprak men yan
eene meese kaas, eene meese roets, eeJle meese v las, en nu
nog is in Engeland a mea8e of herring8 een tal van 500 haringen.
Ook bij vellen was er sprake van eene meese graeuwerc8,
die gelijk gesteld werd, wat het vertollen betreft, lllet eene
kis t van die stoffen. vVat 8cim of schim of 8chi beteekenen
mag, verklaren we gaarne niet te weten. Nog eene enkele
opmerking. In de Infol'macie vinden we, bI. 177, het volgende:
Een [scunmeesJ
Een pack laickens ,3 groten.
Een ro11e lindewants
We vragen: Eert scimmeese van wat? Eene maat, of eene
hoeveelheid, zonder aanduiding waarvan, heeft geene beteekenis.
Zouden we niet moeten lel3en: Eert 8cimmeese of
een pak lakens, gelijk we hierboven lazen: Een pak of scimmee8e
van dezen voorzeiden of eenige andere ruware ? Zoo ja,
dan wordt ook hier eene 8chimeese gelijk gesteld lllet een pak.
Berenen vat.
In de Verlet. Woordenl. lezen wij, bl. 651, nBerenen vat,
177 (?). Misschien te lezen: l) Een bereven vat ," dat ook
voorkomt in de Ilanrlv. van Amst., 245." - Het lijdt in ons
oog geen twijfel, dat we hier moeten lezen bereven. Ook in
de Lijste en Qulonnantie van den Zeeuwschen tol leest men van
,'een werkvat, bereven of onbereven," dat is, zoo we
ons niet bedriegen, een werkvat , al dan niet met hoepels
beslagen. Rei f is nog in het Hoogd. hoepel; reifen , van
hoepels voorzien. Zoo is er dan ook in het Regt. voor de
Scheep/!. enz. op het Zwin sprake van eene riJ)e viltert hoeden,
waardoor we wel een zeker getal hoeden zullen te verstaan
hebben, die door een hoepel, eene l' i ve, bij elkander werden
gehouden.
276
Zeelspek.
Ook achter dit woord staat in de Verlel. Woorrlenl. een
vraagteeken. 't Verwondert. ons niet. Ook wij hebben er
menigmaal over gedacht, zonder dat we omtrent zijne beo
teekenis tot volkomen zekerheid zijn geraakt. In het hierboven
meermalen vermelde Reglement vonden we éénmaal
Seylhont8vel, dat we houden voor het vel van den zeehond,
die in het Engelsch 8eal heet. VAN WIJN verklaart in zijne
Histori8che en letterkundige avond8tonden (bI. 78), waar hij over
de zee·, ze 1- of zee I h 0 n den handelt, deze dieren voor
eenzelvig. Aldus schrijft hij: nMen denke niet, dat zeel·
ho n d een ander dier dan zee ho n d beteekene. MAERLANT
zegt, in het H. S. Der Naturen Bloeme, duidelijk:
Cania marinua, dat es mede
Van der zee ene wonderlechede,
Die wi heten den seelhont 1).
Ja, zoo dit niet genoeg was, zou ik er bijvoegen, dat
men, in het vischboek van ADR. COENEZ, een artikel heeft
van den »zeehont of robbe, bij sommigen geheeten den zeet·
!tont." - De Denen noemen den zeehond 8älhund.
Ééne del' keuren van de Sluische cordewaniers [schoenmakers]
hield o. a. het volgende in: "En zoo wie van de
voorzeide drie lederen - honden·, z a al ho n de n- en zen·
genieder - schoenen maakte, verbeurde zes pond parisis."
Een daker sale· of zalevellen betaalde te Sluis een halven
penning tolgeld. In het privilegie, door graaf LODEWIJK
van Vlaanderen den 13en Juni 1360 aan de Oosterlingen
verleend, leest men o. a. »Ende makelaerdie van za e Ism
0 u te enz., daeraf zullen de coopmanne gheven als de
ordinallce in heift." Vatten we nu al het vorenstaande samen,
I) In 1857 gaf de Hoogleeraar EOR~fANS het eerste deel uit van MAERLANTS
Der Naturen Bloeme. Op bI. 445 zien wij, dat in één der handschriften, waar·
van de Hoogleeraar zich bij de uitgave bediend heeft, waarlijk seelhont wordt
gevonden.
277
dan hebben we 8ale-, zale- en 8 IJylhontsvellen; zaelho1tdenlerler.
zaelsmout en zeelspele, en daarbij weten we, dat de zeehond
vroeger ook zeelhond genoemd werd. Bedenken wij nu, dat
zeehondenspek vroeger voor velen eene gans eh niet verwerpelijke
spijze was; dat op bI. 177 van de lnformacie op een
last zeelspek onmiddellijk een last traan volgt, dan gelooven
we, dat het meer dan waarschijnlijk is, dat met zeelspele het
vleesch van den zeehond wordt bedoeld; dat zalevellen hetzelfde
zijn als zeehondenvellen, ep dat zaal8mout niets anders
is dan zeel8mout: uitgesmolten zeehondenspek.
S con de.
Bladz. 179 leest men: • Item van een [sconde] houts, die
men binnen der stede verkoopt, 2 groten." Aan het slot
van de lijst der Verbeteringen, op de laatste bladzijde van
het werk, wordt gezegd, dat woorden, tusschen [] besloten,
met geene zekerheid waren te lezen, terwijl 8conde tevens
tot die woorden behoort, waarvan men geene verklaring wist
te geven. Wij gelooven. dat die verklaring voor de hand
ligt, als men voor 8conde leest 8coude, de naam van een bekend
vaartuig, tegenwoordig algemeen 8chouw geheeten. Zoo
leest men ook (bI. 84): )Item van elcke scouwe turfs, dat
zijn omtrent 30 Hombourger tonnen, geeft men 1 stuiver."
De gissing dat men voor 8conde sc 0 u d e te lezen hebbe,
wint in waarschijnlijkheid, wanneer men bedenkt, dat onmiddellijk
up de bovenaangehaalde bepaling volgt: » Alle
hout, commendeover de Zuyderzee [naar Amsterdam] is vrij."
Tuyning.
BI. 600 zeggen die van Asperen, dat zij » hebben upte
Linghen een tuyninge. die zy houden alle 4 of 5 jaeren
eens, die alsdan gelden 8, lOof 12 gulden." In de Verlet.
278
Woordenl. staat achter tuynirtg een vraagteeken. Wordt de
beteekenis van het woord niet min of meer duidelijk, als wij
bedenken, dat er bij Schiedam (bI. 470) sprake is van» die
scuttinge upte Maes", die met de visscherij in de stede v esten
in gewone jaren omtrent 18 pond opbraeht? Heeft men èn
bij tuining, èn bij schutting niet aan eene afgetuinde, afgeschutte
plaats, in de Linge, en in de Maas, te denken,
waarin de visscherij werd uitgeoefend?
Sluis, 7 April 1868. J. H. VAN DALE.
SPROKKELINGEN.
I. Onmiddellijk.
» De spelling midde-lijk is gegrond op de onjuiste onderstelling,
dat het grondwoord 1Ilid of midden zou wezen. Het
tegendeel blijkt overtuigend uit de spreekwijze zonder middel,
die eertijds in gebruik was, waar wij thans onmiddellijk bezi·
gen (zie JANSSEN en VAN DALE, Bijdragen Dl. VI, blz. 180.
art. 23)." ZÓ6 leest men in De Gro7ldbeginselen der Neder·
landsche spelling. Regeling der spelling voor het Woordenboek
der Ned. taal. P anwege de Red. bewerkt door Dr. L. A. TE
WINKEL, bladz. 82 en 83. Wij willen hier, ten gerieve van
hen, die bovengenoemde Bijdragen tot de Oudheidkunde en
Geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch· Vlaanderen, niet bezitten,
het bedoelde 28ste artikel van de Keuren der Sluische
vischkoopers (in de 15dc eeuw) mededeelen. 't Luidt als volgt:
» Item. zo ne es gheoorlooft niemene [niemand] van nu
voortan te vercoopene binnen der stede eenighe musselen
[mossels], tenzij dat hi die ghebrocht heeft van der zee, of
dat hi die ghecocht heeft zon der mi d del e [d. i. onmid27\
l
dellijk] jeghen den gllUenen, diese vandel' zee ghebl'oeht
heeft, zonder vereutsen, ende dat bi maten ende anders
niet; te wetene , bi ghehijcten helckene of half helckene
upgehoopt."
Wij twijfelen niet, of den lezers van den l'aalgid8 zal de
beteekenis van dit artikel duidelijk zijn, wanneer we hier
nog doen opmerken, dat nu nog in Zeeuwseh-Vlaandûren,
zoo wel als in Oost- en W est-Vlaanderen, het werkwoord
Icutsen en 't zelfstandig naamw. Icutser dagelijks gehoord worden:
Icutsert in de beteekenis van oplcoopen, met de bedoeling
om het opgekochte weder in het klein te verkoopen; lcut8el'
in de bet. van iemand, die met het kutsen den kost wint.
Zoo heeft men dan botel'lcut8el's, eierkut8er8, konijnenkut8el's enz.
Eene ltelkene was eene maat, waarbij de mossels verkocht
werden.
De voorbeelden van 't gebruik van zonder middele zijn,
bedriegen we ons niet, niet zeer talrijk. Daarom willen we
er hier eenige mededeelen, welke klaar bewijzen, dat de
uitdrukking ontwijfelbaar de beteekenis heeft van onmiddellijk.
Ze zijn ontleend aan een merkwaardig boekske, getiteld Tractaet
vandert Leenrechten nae de Hoven van Vlaenderen, metgaders
de diensten daertoe staende : Vergadert [in 1491] bij Meester
PHILIPS WIELANT. Pre8ident in de camel' vanden Raede in Vla enderen,
in 1557 te Antwerpen gedrukt. Onder het opschrift
lJivi8ie van heene lezen we (bladz. 16 tot 18) het volgende:
Alle leenen zijn gheestelijc oft weerlijc [wereldlijk]. G heestelijcke
leenen zijn de ghene, die mbl1 hout van der kercke,
of uutghegheven zijn bij gheestelijcke persoonen, digniteyt
hebbende ende auctoriteyt Leen uut te moghen gheven.
Weerlijcke leen en zijn de ghene, die bij de weeJ'lijcke heeren
of vassalen uutgheghevell zijn. Vanden weerlijcken leimen
eenighe zijn edele ende prillcelijck, andere edele ende niet
princelijck, andere min edele, andere middelbaer edele oft
eenichsins edele, ende andere vilaine ende onedele. Tprincelijck
edele leen. twelcke si heeten feudum regale, is 'tgheen
clatmen S 0 n der mi d del e ontfaet [ontvangt] van den Keij280
sere of vanden Coninc in zijn rijcke, met eenigher grooter
digniteyt daerrnede ghevoecht. Ghelijck als zijn de Graefschepen
van Vlaenderen ende van Aelst. Edele ende niet
Princelijck leen, twelcke si heet en feudum nobile, is in twee
manieren: want het is tghene, dat sond er middele ghe.
houden is van den Keijsere of van den Coninc sonder groote
digniteijt: ofte het is tgene dat compt van den Grave met
eenighe groote officie of banieren, ghelijck als te sine Burchgrave,
erfachtich Camerlinck, erfachtig Maerschalc, Berbier
van Vlaenderen , ofte dierghelijcke: ende de se zijn gheheeten
in Leenrechte Capitainen, Baroenen oft groote Vassalen.
Min edel Leen, twelcke de Clerken heeten feudum minu8
nobile, is ooc in twee manieren: want het is tghene. datmen
ontfaet s 0 n der mi d del e van den Grave met minderen
officien, ghelijc als te zijne schiltknape, schinkel', bottelgier ,
ontfangere van den spijk ere , Castelains van Casteelen ende
diergheIijcke: of tis tghene, dat men on tfaet s 0 n der mi ddel
e vande voorseijde groote vassalen. Leen middelbaer oft
eenichsins edele, twelcke si heeten mediocriter seu aliquantum
nobile, is tghene dat men ontfaet vande voorschreven cleene
vassalen" enz.
Sonder middele, dit zal nu uit de bovenstaande leenverdeeling
wel duidelijk zijn, heeft de beteekenis van ons
tegenwoordig onmiddellijk Men zou zich echter zeer bedriegen,
zoo men het middele van sonder middele voor iets anders
aanzag dan voor midden. De Hoogleeraar BRIL!. heeft in zijne
N ederlandache Spraakleer, sprekende over de verwisseling van
n met l, te recht gezegd (§ 19, 40 .): « middel en midden is
eigenlijk één." We kunnen ons tel' bevestiging hiervan beroepen
op het Zeeuwsch·Vlaamsch. Daarin zegt men b, v.
Hij ging te middelen voor Hij ging te midden; Zij stond in
de middel voor Zij stond in het midden of, wat men ook niet
zelden hoort: Zij stond in de midden. Maar wat meer zegt,
PHILIPS WIELANT zelf schrijft, in zijn bovenvermeld Traetaet,
in de mi d del e voor in het mi d den. »Ende segghen
eenighe" , zoo leest men bij hem: »als men dese cam ere [de
281
wetachtige Kamer van Vlaanderen] voortijts plach te honden
in de presentie van den Grave, so was in de mi d del e
vanden parckette gemaect een bedde van parckemente ende
daerop een llaect sweert in teek en van souveraniteyt" enz.
11. Anbortich.
Het bovenstaande bijv. naamw. is, geloof ik, onbekend.
Het behoort blijkbaar tot het door den Hoogleeraar DE VRIES
in . zijn onmisbaar Middeln. Woordenb. behandelde aenbool'te,
aenbol'te, anborte, waarheen we den belangstellenden lezer
verwijzen moeten. WU vonden het woord in een bijvoegsel
uit de eerste helft der 16e eeuw tot het bovenvermelde
Tl'actaet.
Aldus luidt dit: »Ghevraecht of yemant geconquesteerde
Leenen vercochte, wechgave, of transporteerde in een ander
handt, oft de penningen oft weerde van dien ghedeelt soude
zijn oft niet?
Tadvijs is, Dat ;Ia, behoudens de costumen van den hove
ende heerlicheden, daer af men suleke Leenen houdende is,
ende dat si sule waren, dat men eoopstat behoorde ende schuldich
ware in te bringen, ende ooe dat de ghene, die partie
ende deel souden willen hebben inde coopstat, hem habele
gemaeet ende gefondeert hadden als hoyt', naar advenaat dat
hem anbortich [aanboortig: aangeboren] ware, ende in
deselve penningen souden willen oft mainteneren gerecht
zijnde."
lIl. Quekenoot.
Cokenaet - Kokencot - KuekellOOt.
Onder de Middelllederlandsehe woorden. welke de voornaamste
N ederlandsehe taalkundigen meermalen hunne aandacht
hebben waardig gekeurd, verdient quekenoot, quecke-
IX Jaarg. 19
282
noot, eene eerste plaats. Ook in dit Tijdschrift kwam het
woord herhaaldelijk tel' sprake. De laatste die er in den
Taalgids met de hem eigene grondigheid over handelde, was,
bedriegen we ons niet> de Hoogleeraal' DE VRIES (lIl,
193-i(3), die de beteekenis van quekenoot = vee vaststelde,
nadat reeds Dr. H. KERN (II, ;)09 -311) de ware afleiding
er van gegeven had, quecke = I e ven cl en noot = vee, bepaaldelijk
hoorn vee, l' U 11 d vee, juk vee; en we zijn 't
volkomen met dezen Hoogleeraar eens, wanneer hij zegt:
D We mogen veilig aannemen, dat ook het Mn!. queckenoot
deze meer beperkte beteekenis zal gehad hebben." Dit oleek
ons bij vernieuwing uit de twee volgende plaatsen, ontleend
aan de Keuren del' Vleeschhollwers, voorkomende in een
handschrift uit de 14e eeuw: plaatse", ook daarom opmerkelijk,
wijl we er 't woord quekenoot onder een anderen vorm
in leel'en kennen.
Aldus luiden ze:
So wat vleescholl wel' die co ken a e t slaet tusschen paesschen
ende sinxen [Pinksteren], het ne zi bi deli wam'deerreH
1). hi verliest xx sch, ende dat vleesch, ende bi sal vi\i
daghe wesen daer scepenen willen, ende hi ne sal binnen
xl daghe vleescb vercopen.
So wat vleeschouwer die set kok e 11 oot. int vleeschhul1s,
of s laet, dat es verloren, wordt begrepen.
Opmerking verdient ook de volgende keure van algemeenen
aard, wijl we er de be est en weder in één adem met het
kuekenoot in genoemd vinden. vVe (Ienken daarom weder
bij het eerste onwillekeurig aan paarden, schapen, zwijnen
enz., en bij het laatste aan rundvee.
So wie die laet lopen zlin k ti e ke n oot of zine beesten.
1) Hier is blijkbaar een woord in de pen gebleven.
283
zijns dancs ende zijns willen, in mans vruchten, jof an mans
hoevere, jof in mans garse, het l1e ware bi tsmans wille, hi
verbnert v sch., wort hies hetughet. ende bi nachte x sch.,
wort hi begrepen.
IV. Drukfouten!'
Dr. G. D .. T. SCHOTEL, aan wien onze vaderlandsche letterkunde
reeds zooveel verplichting heeft, heeft andermaal
den beoefenaars daarvan een dienst bewezen door het bezorgen
eener nieuwe uitgave van P. GODEWYCKS Jf7ittebrood,~·
kinderen ~f bedol've jongrdingen 1). De on vermoeide geleerde
heeft er eene korte biographie van den auteur bijgevoegd
en een registet' van min bekende woorden. Jammer, dubbel
jammer is het, dat door Dr. SCHOTRL aan dit laatste niet
meer moeite is besteed geworden; dat hij den weg niet heeft
gevolgd. door Dr. EELCO VERWIJS, in zijne uitgave van
N ederlandsche Klassieken, gewezen aan aller., die op waarlijk
vruchtbare w~ize ook voor de a a n van keI ij k e beoefenaars
der vaderlall(lsche letterkunde, ook voor hoofd- en
hulponderwijzers werkzaam wenschen te z~jn. Maar al te
vaak toch zullen delen, wij zijn er zeker van, b~i de lezing
van het wezenlijk lezenswaardige boekske van GODEWYCK
te vergeefs tot het woordregister hunne toevlucht nemen,
om het werkje, naar w~i vreezen , mismoedig ter zijde te
leggen. Mochten toch allen, die, door waarachtige belangstelling
in de vaderlandsche letterkunde gedrongen, lust gevoelen
om hare voortbrengselen uit een vroeger tijdperk voor
het tegenwoordige geslacht verstaanbaar te makett, bedenken,
dat zij niet voor geleerden alleen schrijven, maar voor
een groot getal jongelingen, die hoofdzakelijk uit aanteekeningen
en uit toelichtingen van den tekst hunne kennis moe·
ten putten van het Middelnederlandsch en van de taal van
VONDF.L HOOFT, en zoovele anderen. Laten de bewerkers
1) 'I'e Utrecht, bij .T. G. BROESE Prijs f 0,90.
19*
284
dan niet te karig zijn met hunne aanteekeningen en ophelderingen!
Men verwijze den hulponderwijzer niet, gelijk
zoo vaak geschiedt, naar boeken, die hij niet raadplegen
kan, wijl hij óf zelf die niet bezit, óf niet in de gelegenheid
is die ter leen te bekomen. Vooral verwijze men hem
niet naar werken, die uitverkocht zijn, zooals HOOFTS
lfTal'enar b. v., uitgave van den Hoogleeraar DE V ItIES , welk
boek hij met geene mogelijkheid meester kan worden. Men
geve dan liever te veel, dan te weinig ophelderingen: de
dank del' onderwijzers "al er het loon voor zijn, dl' arbeid
der uitgevers zal er te vruchtbaarder om wezen
Wij gelooven den hulponderwijzer, die GODEWYOKS Wittebroodskind!
1T!!ll mocht bestudeeren, geen ondienst te doen, met
hem opmerkzaam te maken op een paar zinstorende drukfouten,
welke, zoo we ons niet vergissen, daarin worden aangetroffen.
Op bladz. 77 beschrijft. de Latijnsche Rector, DOMINUS
VAARVOORT , de gevolgen der ledigheid. Hij zegt daar o. a.:
Een ledigh mensch die is des duyvels rechte struyck,
Want hij niet anders doet als dat hij vuld den bnyck.
Een ledigh menscfl die is der duyvelen oyl'kussen,
Een leupaert moet in 't vyer dat niet en is te blussen.
In den laatsten regel moet men ongetwijfeld voor lellpa
e I' t teu,yae1't, cl. i. luiaa1'd, lezen.
Op bI. 7 ti spreekt, de Rector over het bevoorrechten van
het eene kind boven het andere. Daar leest men:
Een ongelijck onthaeI dat maeckt de oog en scheel,
'Tmaeckt onder 't naeste bloot een bijster groot krackeel;
Soodat men hier in ll10et gelijckheid stadigh bouwen,
Van rl' een niet ml'er als van de andere kind'ren houwen.
Moet men in den tweeden regel voor bloot. niet lezen Moet?
Het 11 a ast ebi 0 e cl zal hier wel beteekenen de zulken ,
die elkander het naast in den bloede bestaan: kinderen van
uez'Jlfde ouders.
285
Bladz. 78 regel 3 en 4 van boven staat:
IndielJ men wrijft of sloot aen 't vuyle swarte peck,
Men wertel' af besmeurt, men krijghter 0 f een vleck.
)\10et 8loot niet zijn 8toot; en of, niet af?
Blad..:. 43 zegt een del' twee wittebroodskincleren tot een
paal' deugnieten, die hij ontmoet heeft:
W Y zyn van meyningh me. te gaen al waer men tapt,
En daer men llIet de kan, als 't nyt is, lustigh klapt.
Wij zijn van herten blijd', geen wee r s i en kan ons queUen,
Omdat wij hier ter stee u vonden, goe gesellen.
Zal men voor UJeer ... ien niet moeten lezen weersin ?
Bladz 51 zegt de waard tot de wittebroodskindel'en, die
hun maal niet betalen kunnen:
\IV el meynt ghy hier 0 n s niet te eten en te brassen?
Ons zal wel om moeten zijn.
BI. 52 zegt een der wittebroodsIc tot zijn makkel', die,
radeloos, omdat hij zijn geld en zijn kleeren kwijt is, zich
verhangen wil:
VV y moeten dael'om niet den moet soo laten gl~ielJ,
Bedenckt een ander v 0 ut, set droefheyt nu tel' zijell.
:\10et dit vout geen vont zijn?
Bladz. 58 zegt de huisman, wien de wittebroodskindel'en
zijn stuk linnen hebben ontstolen:
vVanneer mijn lieve Griet de tijdingh sal verstaen,
Hoe sal sy haer, a eh! a l' 1l1, ontsetten en verslaen!
Indien de punctuatie van den laatsten regel behouden
blijft, geeft ze bepaald aanleiding tot eene verkeerde opvatting.
Men schrappe het nitroepteeken achter ach en vervan
ge de komma achter arfJZ door een uitroepteeken. Het
tnsschenwel'psel is ach·arm! 't Is hier immers het oude
Ocherme1t = Helaas?
286
Bladz. [)!), regel 8 v. o. zegt JAN RAP:
Wat h et dien huyslllan nu, die dael' soo staet en huylt?
Moet het niet zijn: let, d. i.: wat deert hem nu?
Dit wordt te waarschijnl\jker, omdat hij een oogenblik daarna
tot hem zegt:
Seght, huysman, wat u let, wat is er dat u schort?
Eindel\jk, om van eenige kleinel'e drukfouten lIiet te spreken,
die elk iu het oog zullell vallen, moet mell
bladz. 55, regel 2 v. b.
bladz. 59, regel I:) v. o.
bladz. 67, regel 6 v. o.
bladz. 71, regel 4 v. 0 voor met niet overal lezen niet?
v. Ten Ondomme.
De uitdrukking ten ondofltme, welke mell in ZeeuwschVlaanderen
niet alleell, maar ook in de Zuidnederlandsclle
Vlaanderens hoort, beteekent : ten on mltte , onnoorlig. Kali
ondomme hier staan voor ondoene? Of, liever wellicht, kall
ondoftlm6 niet samengesteld z\jn uit on en een zelfstandig,
van doen afgeleid dom? We laten de beslissing daarvan
gaarne aan meer bevoegden over. Toch meenen we, ter vergelijking,
hier de Middelnederlandsche zegsw\jze ten andoene
in herinnering te moeten brengen, welke (zie DJ<; VRlJ<;tî,
Middeln. Woord., I, iJ 1, en wijlen Prof. DA VIDS Gtoss. op
M aerlants Rijmbijbel) zooveel oeteekellt als: Naar riat het
1toodig i.,. naar gelang der behoefte: Te n 011 dom III e is dus
nagenoeg het tegengestelde van ten a n cl 0 ene. 'Vie iets
ten ondomme gebruikt, gebruikt el' meer van dan noodig is,
meer dan er behoefd wordt.
Sluis, 7 April, '68. .1. H. V. D.,
OVER DE AFLEIDING VAN HEf11 BI.JVOBGL.
N AAMW. SCHOON.
Een Olliler voortreffelijkste en verdienstelijkste taalkundigen
is, of was althans iles jaren geleden, van oordeel, dat het
bijv. naamw. schoon voor een afleidsel van het werkw. schijnen
te houden is. In die meening ligt, wat de beteekenis
betreft, niets on gerij mds noch onwaarschijnlijks zelfs. Het
is op zich ilelf zeer goed denkbaar, dat een adjectief, afgeleid
van een woord, dat o. a. ook b I i n k e 11, sc hit ter e n
uitdrukt en hetwelk dus eigenlijk b I in ken d, sc hit ter end
zou beteekellen , later, door uitbreiding in de toepassing, de
meer algemeene beteekenis van sc hoon, oog bek 0 ren d
zou gekregen hehben. De begrippen toch van g r oot e
sc h 0 0 n hei à en sc hit ter in g liggen, blijkens het spraakgebruik,
niet zoo verre vaneen als Ilien oppervlakkig denken
zou; wU spreken immers zonder aarzelen van eelle schitterende
en van eene l;el'blindelUle schoonheid, gelijk de Duitschers
van einer glänzenrlen Schürdteit, en de Franschen val! une beauté
ébto16i8sante. Het vermoeden heeft zelfs den schijn van dool'
Oudhoogduitsche gedenkstukken voldoende gestaafd te worden,
vermits sc6ni, hoewel doorgaans strekkende om Latijnsche
woorden te vertalen) welke verschillende nuances van
sc h 00 nuitdrukken (.~peciosu8, form081t8, 1Jcnustus, fJulcher) ,
toch ook enkele malen voorkomt als glosse op 3plendidus,
splenden<~, candens, renitens (glanzend, schitterend), trouwens
alleen dan, wanneer die woorden niet in eigenlijken zin,
lllaar ovel'drachtelUk, voor zeet .~choon gebezigd ûjll. Bij
2ö8
eene nadere beschouwing echter ziet men zich genoodzaakt
het gemelde gevoelen, hoe waarschijnlijk ook bij den eersten
opslag, geheel te latell varen. Om eene etymologie als de
ware te kuunen aallnemeu. moet zij van dien aard wezen.
dat zij niet alleen de beteekenis, Illaar ook, en wel in de
eerste plaats, den vorm van het afgeleide woord uit de beteekenis
en den vorm van het stamwoord verklaart. Ten
aanzien van het laatste vereischte nu, de verklaring van den
vorm des woords, schiet de bedoelde afleiding te kort. De
uu van schoort zou volgens onzen geachten geleerde ontstaan
moeten zijn uit den tweeklank ai, die oorspronkelijk in het
enkel v. van den veI'l. tijd van schijnen (goth. slceinan, slcairt
enz.) werd aangetroffen. Nu bezitten wij wel is waar inderdaad
eenige woorden met 00 uit ai, als boot. moot, strook, en
misschien nog eenige weinige andere j doch wanneer men
nagaat, hoe de overgang van ai tot u zich toegedragen heeft,
dan ziet men klaar, dat er bij schoon zoo iets niet kan plaats
gehad hebben. Ai loch werd nooit op eells u; tusschen de
beide klanken in ontstond eerst eene lange d, die, gelijk 11 u
nog in verschillende streken van ons vaderland, als ao uitgesproken.
den overgang tot de zuivere u uitmaakte. Dit kan wel
niet uit onze eigene taal bewezen worden - geen der opgenoemde
woorden is bewijsbaar zuiver Nederlalldsch - maar
het blijkt duidelijk uit de vergelijking vall het Engelsch, het
Angelsaksisch en de oudere en nienwere Noordsche talen
met het Gothisch. De tweeklank • die in deze taal ai luidde
werd in het Onrd. ei, Of leverde, dooL' versmelting der i, iu
het Noordsch en Ags. eene lange a op, welke weldra als ao
werd uitgesproken. Die ao-klank bleef in het Deensch en
Zweedsch doorgaans. doch ging in het Engelsch in eene zuivere
0 (ook wel ua geschreven I over. Zoo rmtstolldeu b. v.
eng. bone, atone, ortl' enz. uit ags. btbt, stán, an, gelijk deze
uit goth. bIlin, staina, aina ontstaan waren. Boot heet in het
Oudnoordsch beitr en bátr, in het Ags. bat, hetgeen op een
goth. baita wijst. dat evenwel in de fragmenten niet aan getroft'en
wordt, omdat er ge ene gelegenheid VOOl' bestoll(L
289
Deze ao-klank onderging in deensch baad en zw. bat geene
verdere wijziging; doch ags. bat werd eng. boat. De omd.
en ags. lange ti was dus als 't ware de brug, de bemiddelaar
tusschen ai en 0, en is dan ook bij de boven opgenoemde
woorden, boot, moot en strook, werkelijk aan te wijzen. hulk
een bemiddelaar nu heeft schoon nooit gehad; de 00 is in dat
woord op geheel regelmatige wijze, gelijk de gewone scherp'
lange o's in brood, dood, hoog, droom enz. uit au ontstaan,
blijkens goth. s1cauns en den ohd. vorm 8caoni (nevens scuoni
en sciJni); terwijl nergens een ags. of omd. scane gevonden
wordt. De ai van s1cairt, scain, zou dus onmiddellijk in alt
en ao hebben moeten veranderèn, en zulks is voor ieder, die
van de physiologie der spraakgeluiden ook maar een flauw
begrip heeft, iets ondenkbaars. - De ohd. en ondl. vorm
,~cuoni, deensch s1cjön en zw. s1cön, ags. scyne, sceone, scêne en
sciêrte (é is hier de gewone umlaut van '11), bewijzen ten stelligste,
dat er in den oorspronkelijkell klank eene u aanwezig
moet geweest zijn, terwijl van eene i, die toch de grolldklank
van 8chijnert uitmaakt en zich dus wel ergens moest
vertoon en , nergens ook het minste spoor te ontdekken is.
Dwingt de onverbiddelijke klankleer ons de bedoelde afleiding
meedoogenloos te laten varen, er ligt eene andere voor
de hand, die in alle opzichten bevredigend is te noemen, die
zoowel den vorm als de beteekenis heel natuurlijk en onge·
dwongen verklaart; namelijk indien wij schouwen (zien, kijken)
als het grondwoord van schoon stelleJl, en aannemen, dat
men hier niet met eene zoogenaamde afleiding door klaukverwisseling,
maar door aanhechting van een achtervoegsel
te doen heeft.
Onze taal en hare verwanten bezitten verschillende bijvoeg!.
naamw., met een suffix -en (vroeger -an, -in en -ein of -~in)
gevormd; b. v. el:g-en van het verouderde ww. eigen (hebben),
op-ere' van op, drGrI1c-en van dronk, hou-ten van hout, zilver-en
van zilver enz. De vocaal, de e in -en, viel weg achter stammen,
die op een klinker eindigen; zoo in groe-n vaR fJroe-jert,
in het mnl. sie-n (schoon) van zie-n (zie-en), en in de bezitt.
290
voornw. mijn, dijn, zijn, van mij, dij, zij 1). Er bestaat duswat
den vorm aangaat - geen bezwaar om goth. skauns en
ohd. scaoni te houden voor afleidingen van den stam van het
ww. schouwert,. goth. skau-jau (.skaw-jau) , ohd. 8cau-won; want
dat wij schoon en niet schourt zeggen, kan niemand bevreemden,
die bedenkt, dat het N ederl. geen enkel woord, op
oun uitgaande, bezit, maar au vóór eene u altijd in 00 of oe
heeft veranderd, blijkens hoon, koon, loon, zoen· enz.
De beteekenis nu baart evenmin moeielijkheid. Uit skaujall
enz. ontstond een bijv. naamw. skaur/s, ohd. 8coni, met tweeerlei
zeer uiteenloopende beteekenissen, zoodat men eigenlijk
van twee adjectieven skaWtll of scóni te spreken heeft. Het
eerste had de beteekenis van (zeker) uitzicht, (zeker) voorkottleft,
(zekeren) vorm hebbende. Men treft het aan in goth.ibna81caun8
en ohd. 6bf.uscone, lettedijk enert8cho01&, doch gebruikt
voor (H!f'f'Oflf/JOr;, even- of gelijkvormig, denzelfdell
VOl'm, hetzelfde uitzicht hebbende. Aan dit skauus,
8coni sluit zich onmiddellijk een zelfst. naamw. goth. skaunei,
ohd. IIconî, ondl. scuonî aan, dat u i t z i c h t, u i ter 1 ij k
voo r k 0 111 e IJ, V 0 l' m,g e cl a a 11 te beteekende. Dit skaunei,
8cont. 8cuonî stemt dus geheel overeen llIet lat. 8pecies, hetwelk
van sprjcere (zien gevormd is, en eigenlijk ook uitzicht,
voorkomen te kennen geeft. S1cauuei komt voor in de samenstelling
gutha8ltaunei, letterlijk go(l,~choonte, waarmede ULFILA,
Phil. Il. 6. f'Oflcpij {J'/:oû, vertaalcle; de Vulgaat heeft daar
forma .Dei, ollze overzetting: gestalteni88e Gods. In het Oudhoogd.
dient 8COltZ meermalen tel' vertaling van species; zie
GRAFF VI, 51 (j en 517. Ook in het Olldnederl. treft men
8cuont aan als vertaling van specie!>', namelijk in de psalmen
van w ACHTENDONCK, LXVII, ] 3: » ()ultig cJ'ef~e lie'/)is, lie1Ji.~,
inde u1tonis husis te rleiline 1'0lwin 2). Nevens het adjectief
1) Vermoedelijk zijn ook klein, rein eu scltuin 0Jl te vatten als klei.n, rei-n
en 8chui-n.
2) De lezer tobbe zijn brein niet af Illet pogingen om den ûo dier woorden te
vatten, en v'eroordeele ook deu Ondnederlundsehen overzetter niet. Deze heeft
eerlijk terlJggegeven wat hij vond, misschien wel den volmaaktsten onzin, dien
291
s1cauns enz. met de zoo even behandelde beteekenis (ze1cer
voor1comen bezittende) bestond reeds van ouds een ander met
de hedendaagsche beteekenis van schoon (schön, beau, pulcher) ,
hetwelk, zoo onze afleiding de ware is, eigenlijk is op te
vatten als geschi1ct om aanschouwd te worden, ter aanschouwing
uitlo1ckende, iets dat juist het eigenaardige is van alles wat
schoo7z heet. Stelt men schouwen als het grondwoord van
schoon, dan laat zich ook de alledaagsche, eigenaardig N ederlandsche
opvatting van schoon als rein beter dan op eenige
andere wijze verklaren, namelijk als de tegenoverstelling van
a/8chouwely'k (ajschuwely'1c), ajzichtelb'1c wegens onreinheid.
Onze afleiding vindt eene merkwaardige bevestiging in
twee thans verouderde, doch in het Middelnederl. zeer gebruikelijke
bijvoeg!. naamw., sien (schoon) en o1tsien (Ieelijk),
(zie HUYDECOPER op Melis Stoke, Deel I. blz. 109 vlg.) die
kennelijk op dezelfäe wijze van zie-en gevormd zijn, als schoon
(schou-n) van schouwen; terwijl dit woord omgekeerd den vorm
van siert en o1tsien verklaalt, en overtuigend bewijst \ dat de
rt in deze woorden niet verward moet worden met de rt del'
onbepaalde wijs, iets wat trouwens reeds bleek uit de mogelijkheid
om siert en onsien op de wijze der adjectieven te verbuigen:
sierte , sienst.
Het bijgebrachte geeft m. i. recht om, zoolang zich geene
betere etymologie voordoet, schoon voor eene afleiding van
schouwen te houden. Ik kan echter van ons woord niet af·
stappen, zonder nog eene opmerking te maken. lVlen moge
mijne etymologie aannemen of verwerpen, in elk geval staat
het vast, dat al de latere vormen in de verwante talen uit
men maar wensehen kUil. De tekst der thans no/( geldige Vulgala vall SIXT1:S V
en CLEMENS VIII luidt: Re,v virtutU/n dilecti dileeti; et species domus dividere
spotia; de OuJnederl. tekst is hiervan de woordelijke vertaling. Onze Statenoverzetters
geven (Ps. LXV lil: 13): "De Koningen der heyrscharen vloden weeh, sy
vlodeü wech; ende sy'die t'huys bleef, deelde deu roof uyt;" VAl\' DER PALM,
eenigszins anders: "De Koningen der heiren v loden, zij vloden! nu deelen de
Vl'(}U\ven deo buit." Men ziet, uit het vet'band is VOOI' de beleekenis van scuont
niets te trekken; doch juist het zinlooze van den gausehen Lat. en Onl. tekst
bewijst, dat de opvatting van scuoni als species gewoon en algemeen bekend was.
292
één vroegeren , in het Gothisch bewaard gebleven vorm 81caun
ontstaan zijn. De gewone trapsgewijze veranderingen, die de
oorspronkelijke tweeklank in het Hoog- en Nederd. onderging,
)\~in de volgende: au werd obd. ou of ao, en deze in het
nhd. ó of weder au; in het N ederl. ging au eerst over in ou,
en dit bleef of werd 00, b. v. in bou-wen, goth. bau-an, in
roo!c, hd. raun, rouc, in 1)/'ouw en vl'oolij!c. Hiel' nu, bij ons schoon,
treft men ohd. niet alleen 8caorti en 8lJiJni, maar ook 8cltoni. en
evenzoo onl. 8cuoni (P.y. LXVII: 13) en zelfs 8cnuni (PI;'.
XVIII: 9) aan. ~ u denke men niet, dat uo en ao of ou dezelfde
klanken hebben moeten voorstellen; de latere VOl'men
verbieden zulks ten stelligste. Aa en ou, zagen wij, leverden
Ó of Olt op; doch uo werd later bij ons oe en in het Nhd. û,
b. v. 8tuol werd nnI. stoel, nlid. 8tunt. De Oudnederl. vorm
8cuoni moest der hal ve, a priori beschouwd, een nnI. 8choen
opleveren, en heeft zulks ook werkelijk gedaan. In Vlaanderen
toch is de uitspraak schoen volstrekt niet on bekend.
misschien wel de heerschende. Wij hebben hier dus wederom
een opmerkelijk voorbeeld \'an een tweeklank (au) die in de
nieuwere talen twee verschillende klinkers heeft opgeleverd:
00 en oe, ofschoon de vorm schoen niet in de algemeene taal
is opgenomen. De dubbele vorm 8choon en 8choen vindt een tegenhanger
in ons roer (pijperoer en schietgeweer, eigenlijk hol
riet) en hd. ronr (pfeifenrohr) ell röhre. Beide vormen zijn
ontstaan nit 8en woord, dat goth. 1'aU8 (riet) luidt. Bij ons is
de (t in de 11 (oe) weggesmolten; docb het Obd. sprak eerst
raar en vervolgens rór uit, en deze laatste uitspraak is in het
~bd. blijven bestaan.
L. A. TE WINKEL.
DE LBEUWARDER TONGVAL EN HErr
LEEUWARDER rrAALEIGEN.
BENE RI.lOHAGE TOT DE KENNIS DER NEDERLANDSCHE
DIAI,ECTEN.
(Vervolg van bladz. 210.)
De werkwoorden hebben in het Leeuwarder dialect twee
verschillende vormen voor de onbepaalde wijs. Als de Hollanders
zeggen: sc h I' ij V e heb ik geleerd, nu wil ik ook
rekene leere, en de Groningers: skriven heb ik joa
leerd, nou wil ik ook rekenen leeren, dan zeggen
de Leeuwarders st.eeds nauwkeurig: skriven hè 'k leerd,
nou WI 'k oek rekenen leere. Men ziet, in het eene
geval wordt de n achter het werkwoord uitgesproken, in het
andere niet; tenv~il de Hollanders altijd die n weglaten, eJl
de Groningers, Drenthen , Twenthen . enz. die n altijd uitspreken.
Ik wil hier de gevallen opgeven waarin die n wordt
uitgesproken, en die waarin z~j wordt weggelaten.
Vooreerst spreekt men te Leeuwarden de n achter de
werkwoorden uit, als deze in den eigenlijken infinitivus,
geheel op zich zelf, staan; zooals in het bovenstaande: skriven
hè 'k 1 eer d; d a ark 0 111 t '11 ski p a 11 se il en;
ri den is m i i nfo e g n iet, rijden past mij niet, enz.
Vervolgens laat men de n steeds hooren, wanneer het voorzetsel
te vóór het werkwoord gebruikt. wordt, b v. leist'
daar te slapen? ligt gij daar te slapen? d'r is niks te
ferdienen; jimme stane te ferkleumen , enz.
294
De n wordt integendeel achter de werkwoorden in den infinitivus
weggelaten, als zij met de hulpwerkwoorden willen,
znllen, mogen, kunnen, moeten, durven en laten gebruikt
worden, b. v.: ik wil loope; dou sunst' (suuste)
kom me, gij zult komen; hij mag cl I' in k e; wij kan n e
skulej jimme mutte ride, gUlieden moet rijden; sy deure
't n't late, zij durven het niet laten; dou laast' (laast.e,
laatst, latest) him omkom me, enz.
De Leeuwarders onderscheiden zeer nauwkeurig de gevallen
waar ze de n achter de werkwoorden uitspreken en
waar niet. Hun fijn gevoel voor taalzlliverheid behoedt hen
in dezen voor dwaling. Letterlijk Hooit zal men een Leeuwarder
hooren zeggen: houst' feul fan skaatsrideP houdt
gij veel van schaatsrijden? of s y lee I' eoe k sin ge. En
evenmin zal men uit een Leellwarder mond hooren: w y
kan n e nou gel d ver die n e 11, of j i mme m nt tew ach·
ten I). Zelfs als de Leeuwarders hunne tong geweld aandoen
om Hollandsch te spreken (dat tegenwoordig zeer in
gebruik komt) nemen z~j onwillekeurig deze regels getrouw
in acht. Deze regels zijn afkomstig uit de oude Friesche
taal, die de Leeuwarders in vroegere tUd en gesproken hebben,
en zijn ook tegenwoordig nog van toepassing in alle
nieuwere Friesche tongvallen, niet slechts bewesten de Lauwers,
maar ook in Sagelterland op Wangeroog en in geheel
Noord·Friesland.
Zooals reeds is aangemerkt wordt het woorddeeltje ge
voor de verleden deelwoorden in het Leeuwarder dialect niet
uitgesproken. Maar de n achter deze deel woorden, die door
de Hollanders steeds wordt weggelaten, spreken de Leeuwarders
duidel\jk en met nadruk uit. Zij zeggen ik hè (ik hew)
loopen, sprongen, eeten, ik bin fallen, slagen,
1) De joden, die te Leeuwarden talrijk xijn, hebben op hUllIIe wijze eell
leeuwarder joodsch dialect; ?ij wijken hierin echter van deze regels af, en zel(gen,
even als overal in Nederland: ik sjtha te khomme te fhalle, enz. alles
zonder 12.
295
fnrtgongen, waar de Hollander geloope, gestaan en
ge g e t e heeft of ge v alle, ges I ag e en he eng ega a 11 is.
Ook heb ik reeds aangemerkt dat de Leeuwarders een
ruim gebruik, of liever misbruik maken van verkleinwoorden.
Zij worden hier gemaakt door /i;e, je of tsje achter het naamwoord
te voegen; b. v. van boom komt bo 0 m k e, van appel
appeltsje, van skölk (voorschoot) skölkje. Andere
verkleiningsvormen kent men niet; het Hollandsche tje en
pje , en het Brabantsche s ken (b 0 e k s ken) zijn hier geheel
onbekend. De Leeuwarders vergissen zich nooit in het gebruik
van deze verkleiningsvormen; zij gevoelen nauwkeurig
achter welk woord kt? en achter welk je en tifje voegt. Zoo
maakt men het verkleinwoord steeds met ke als het woord
op zich zelf met eene h, f, m. p of s eindigt, of met een
klinker of tweeklank; b. v. slob (eene soort van eend,
Rhynchaspis cl.'l/peota) wordt slo bk e I krab kr a b k e, krob
(pissebed, kelderzellg, Om:.yclls aseUU8 of mumriuIJ) kro b k e,
roef (op een schip) roefke, sloof sloofke, praam
praamke, koem (kom) koemke, kiip (kip) kiipke,
knoop knoopke, roer roerke, boor boorke, siis (sijs)
s i i s k e, glas g I as k e, koe i koe i ke, kou (vogelkooi)
k 0 tI k e, enz. Met t~e maakt men het verkleinwoord als
het woord zelve l1itgaat op d, t, n en t, b. v.: brood
bl'oodtsje, heerd heerdtsje, paal paaltsje, bril
briltsje, man mantsje, pen pentsje, kant kantsje,
boot b oot sj e. Eindelijk volgt nog de verkleiningsvorm je
steeds op 9 of ch en k, als fl ach (v lag) fl ach je, bar c h
(varken) barchje, hering herinkje, stok stokje,
bark bar kj e, enz.
Sommige woorden hebben een onregelmatigen verkleiningsvorm,
namelijk die welke op st eindigen. Volgens den regel
moesten deze woorden tsje achter zich nemen, en moest er
alzoo van burst (borst) bursttsje komen, maar omdat deze
letterverbinding wel moeielijk uit te spreken is, laat men den
laatsten letter van het hoofdwoord weg; dan even wel voegt
men er geen tsj~ achter zooals het oorspronkelijke woord ver296
eischt, en ook geen lee zooals met de woorden die oorspronkelijk
op 8 eindigen, geschiedt, maar eenvoudig Je; zood at van
bUrst komt bUrsje, van nest nesje, enz.
Een klein getal andere woorden heeft een dubbelen verklei·
ningsvorm; zoo hoort men nevens het normale kam er keen
kan t oor k e ook wel het geaffecteerde kam e r t sj e en ka ntoortsj
e. Deze vorm is echter meer te Franeker en te
Harlingen in gebruik, waar men ook wel van trappentsje
spreekt in plaats van tra p k e. O\'eral echter in de Friesche
steden hoort men zoowel ma llll ek e als man t sj e.
Van eene klankbuiging bij de verkleinwoorden zooals in
Gelderland waar men van man m änn ek e en van stok
st ö k s k e maakt, weet men hier niets. -
Merkwaardig is in het Leeuwarder dialect het groot aantal
eigenaardige scheldwoorden, of liever smaadwoorden, vooral
van die, waarmerte het vrouwelijk geslacht wordt vereerd.
Zoo heeft men:
F 1 a r de, dat eigenlijk een oude lap of vod beteekent ,
maar overdrachtelijk gebezigd wordt door vaders en jonge
mannen die met reden zeer vertoornd zijn op hunne half·
of volwassene dochters of op hunne jonge vronwen. Tegen
oude vrou wen of kinderen bezigt men dit woord nooit; en
slechts hoogst zeldzaam wordt het voor jongens van twaalf
tot zestien jaren gebruikt. Lap, het hollandsche woord voor
fl a r de komt ook in scheld woorrten voor, als zuiplap, enz.
F 1 a r deis het vrouwelijke equivalent voor het mannelijke
vlegel, hier fl e gel.
K I i t se, een woord waarvan ik de afleiding niet weet,
wordt volkomen in den zelfden 7.in en even dikwijls gebruikt
als het voorgaande fl a r d e.
Fe k k e, is eene kijfachtige, boosaardige vrouw.
F Ier k, bezigt men in de7.elfde gevallen als fl a l' d e wordt
echter lang zoo veelvuldig niet gebruikt.
F u ) i k is eene booze, kwaadaardige vrouw; dit woord is
weinig in gebruik en stamt af van het bijvoegelijk naamwoord
fu u 1. Zie dat woord.
2~7
Blei, blcike, gewoonlijk laffe blei. Dit smaadwoord
dat oorspronkelijk de Leenwarder naam is \'an den brasem
of bliek, 9/prinu8 brama, gebruikt men voor laffe, flauwe
meisjes en jonge vrouwen, die b, v. uitbundig Olll hare eigene
quasi-geestigheden lachen, Tot knapen en jongelingen wordt
het in de zelfde omstandigheden ook gezegd, hoewel zelden.
Het Hollandsche brasem dat met het oorspronkelijke blei
overeenkomt, wordt in Holland ook overdrachtelijk gebruikt
om er laffe half-volwassen jongelingen mede aan te duiden.
Har t noemt men een eenigzins dom meisje of jonge vrouw,
wat al te naïf in hare uitdrukkingen.
Tut te, of verkleinend tut sj e is boven reeds opgegeven.
Slo e c hj e gebruikt men voor een droomerig meisje,
langzaam in hare bewegingen en langzaam van begrip. Het
mannelijke woord hiervoor is Sloegert (Sloeg-aart).
SI e e u k e zegt men eveneens tot droomerige, slaperige
vrouwen, die daarenboven eene temerige spraak en slepen·
den gang hebben. Het mannel~ike sleeuwert (sleeua
art) komt ook voor, hoewel zelden.
De woorden sloechje, sloegert, sleeuke en sleeuwe
r t komen van de bijvoegelijke naamwoorden slo ec h en
si een 0 e. die alles wat langzaam, traag, droomel'ig, enz.
is, aanduiden. Hoewel nageIl0eg gelijk, zijn beide woorden,
die gewoonlijk in één adem wordelI genoemd, niet nauw·
keurig gelijk in beteekenis. Men zegt, b v. als men slaap
krijgt, wel: wat wul·d ik sloech, maar nooit wat wurd
ik s 1 e e u 0 e. Slo e c h is het Friesche stueh, s lee u 0 e het
Engelsche ,ylow en het Friesche sleau.
K I i e n: k e zegt men tot een meisje of jonge vrouw die
hare huishoudelijke bezigheden niet goed aanvat, maar daarmede
zoowat ommorst. Het woord is afkomstig van het werkwoord
k I i e men = een weinig morsen. Het bijvoegelijk naamwoord
k I i e mer i c h = eenigszins kleverig, beduimeld, niet
helder, bestaat ook: Voor kliemke is geen mannelijk equivalent.
S 0 e c hj e is een dom, sulachtig meisje. S 0 e c h beteekent
eigenlijk zeug', wUfjes-varken, en wordt ook, geheel Ol1eigen-
IX Jaarg. 20
298
aardig, vpor domme, sulachtige, eenigzins onlloozele jongells
en jongelingen gebruikt.
Sipeltsje, sipeltriin noemt men eene sloofachtige vrouw
die over kleinigheden tobt en klaagt. Si pe I is oorspronkelijk
een ui, en wordt ook algemeen gebruikt om dat bolgewas
aan te duiden. Dit woord si pel schijnt, even als het Hoog·
duitsche zwiebet af te komen van het Latijnsche cepa.
Slofke gebruikt men voor eene slordige vrouw, en is
afkomstig van het bijvoegelijke naamwoord slof = slordig.
Voor mannen gebruikt men sloffert (slof-aart).
Sleep en sleepke zegt men tegen luie, slordige meisjes
en vrouwen, die hare huishoudingen verwaarIoozen, (n i tsI
epe n).
Slemiel'. gewoonlijk lange slemiel' noemt men eene
lange vrouw of een lang meisje. Dit woord is, meen ik,
ook elders in gebruik.
Sloofke en sieltsje gebmikt men even als in Holland sloof
en zieltje voor stumperachtige, onredzame vrou wen en meisjes.
Fernim = nuf; is afgeleid van het werkwoord fern imme
= vernemen, omdat nuffige vrouwen en meisjes van
alle zaken gaarne het fijne vernemen.
Ichel noemt men een scherp meisje of eene scherpe vrouw,
zeer bij de hand en vinnig van aard. Het woord ichel beteekent
oorsprollkelijk egel. (Zie stikelbarch in deze lijst.)
I~ls gebruikt men om er eene scherpe vrollw , die andere
menschen met hare vinnige woorden kwetst, mede aan te
duiden Is afkomstig van het bekende schoenmakers werktuig.
Sn i p is een nuffig meisje, wat vitterig van aard en zeer
bij de hand. Voor knapen en mannen gebruikt men in dit
geval haan.
Nevens al deze woorden zijn ook nog de Hollandsche
smaad- en scheldwoorden voor vrouwen, hoewel minder veel·
vuldig, in gebruik.
Eigenaardige Leeuwarder smaad· en scheldwoorden voor
mannen zijn er behalve de reeds genoemde slo e g e l' t,
~leeuwert, sloffel't en soech weinig of geen. Echter
2!-J9
staat tegen dit groot aantal smaadwoorden ook een groot
getal vleiwoordjes over, waarvan de Leeuwarders een zeel'
I'uim gebruik maken als ze in een' goeden luim zijn en
tot hunne kinderen, vrijsters of vrouwen spreken. Hier
volgen eenigen daarvan:
Har t I apk e, zegt men zoowel tot kleine kinderen als tot
meisjes en vrouwen.
Skatsje fan goud, skatappeltsje, gouden engeltsje,
dotsje, poeske, zelfs rotsje (tegen kleine kinderen)
zijn allen. woorden en uitdrukkingen waarmede men,
nevens vele anderen die ook van tijd tot tijd geïmproviseerd
worden, zijne liefde en genegenheid te kenJlen geeft.
R u ft = luier; bij uitsluiting echter een wollen luier.
Men heeft ook s I i n ge rr u ft enen kap r u ft en; deze zijn
grooter en dienen meer tot kleeding en dekking van de jonge
kinderen. Een linnen of katoenen luier noemt men zeer
karakteristiek pi mei doe k, want pi meI e en pi meI is
wateren en water. urine; deze laatste woorden zijn slechts
voor kinderen in gebruik.
Goedfroll = vroedvrouw, is bij de lagere standen alleen
in gebruik.
tI e n nek 1 eed = doodshemd of lijkwa. Mr. J. H. HOEUFFT
in zijne Taalkundige aanmerkingen, Breda, 1815, geeft eene
afleiding van dit woord, dip. mij niet waarschijnlijk voorkomt.
Bude=buil. b. v. hy het 'm'n bude an 't hoofd
fa I I en, hij heeft zich een buil aan het hoofd gevallen.
Bude komt meer overeen met het oud-Hollandsche budel,
later buidel en thans buil.
F i i k = fijt, de bekende pijnlijke zweel' aan den vingertop.
S wel, zoo noemt men te Leeuwarden niet slechts alle gezwellen,
maar ook de zweren, b. v. een stienswel = steenzweer,
enz. VVo at men in Holland eene been zweer noemt,
heet hier: 'n open bien, 'n gat in't bien, 'n kw'aad
bien; men spreekt ook van'n kwaad bUl-st.
St ie c h noemt men een klein gezwel op het ooglid, dat
elders zeer ondichterlijke namen heeft.
20«
BOO
Uut 't, potsje = uit het lid of ontwricht: b. v. mIJn
skouder is uut 't potsje weest. Echter hoort lllen
tegenwoordig meer u u t 't 1 i d.
G I ei, waarvoor ik geen Hollandsch woord ken, heeft twee
beteekenissen, namelijk vooreerst: bovenmate vriendelijk,
vooral als die vriendelijkheid en minzaamheid niet van harte
gemeend is. Men zegt: 't is 'n glei wiif! of se lacht
so glei! In de tweede beteekenis gebruikt men glei voor
aardappels, als zij waterig, stijf en kleiachtig, het tegen·
overgestelde van kruimelig, los en meelig zijn; dan zegt men:
hè, wat binne die eerpels glei!
BI ier is een bijvoegelijk naamwoord dat men gebruikt
voor iemand die een bijzonder vriendelijk lachende, inwendig
vergenoegde uitdrukking in zijn gelaat heeft. Zoo zegt
men: h y si ets 0 b I ier, h y I ach tso b I ier. Dit woord
zal wel vel'want zijn aan blij, blijde, oudtijds bli en blide;
wellicht is hE't oorspronkelijk de vergrootende trap, bli-er
van bli. Blij of blijde luidt te Leeuwarden echter altijd als
b I i i d, en de vergrootende trap is b I i der, met eene d.
Voor eene heldere. schitterende, als 't Ware lachend l'Oode
kleur zegt men echter bi y-r 0 0 d en ook wel b I i e r-r 0 0 d,
maar nooit b I i i d - r 0 0 d.
Wit heeft de zelfde beteekenis als b I ier, maar is veel
minder in gebruik. Men zegt: IV a t I ach t i wit! Dit is
afkomstig van het Friesche: hlOet la/r:l'th !i1' wit! Tegen IV i t
lachen, wit sien, staat swart sien over.
Sip = eenigJlins bedroefd, min of meer treurig, komt voor
in de uitdrukking sip sien, sip kike.
De mme n of cl i mme n = bedeesd Is uit het Fries('h
overgellomen , zoo ook
M yen = schuw, eigenlijk lIlijdend, ,'ermijdend, eu
,R imp en, haastig, zonder dat er gegronde redenen voor
die haast béstaan, en ten gevolge van die haast onhandig.
Pee r s = paarsch. Ook zegt men hier altijd perel \'001'
parel, en kerel en wereld zooals bijna overal in Nederland .
Fee l' , fe e r cl er, fee r s t = ver. In het Friesch is ver
301
fier, fierder, fierst. Ver van hier is te Leeu warden h i erf eer
fa IJ cl a a u, IJVereenkomende met hetFriesclle hjir fier jm dilifte.
F a a k = dikwijls. Zoo onbekend als het woordje va a k in
de Hollandsche spreektaal is, zoo zelden hoort men het woordje
cl i k w ij I s te Leeuwarden gebruiken.
Te g a I' e = te zamCJl, ofschoon te zamen of samen ook
gebruikt wordt als er van drie en meer persollt·n sprake is,
en het Leeuwarder te gare slechts voor twee personen uitsluitend
wordt gebruikt Te zamen hoort men hier llooit;
als er meer dan twee personen bedoeld worden zegt men
lllet mekaar of allegaar. Gaar legge is samenvouwen;
dit laatste is echter reeds verouderd, hoewel men nog steeds
tot de kinderen zegt. als dezen zullen bidden: ha n t sj e s
g aa r en oochj e s cl i c h t! Te gare komt overeen met het
Friesche to geärl'l1 en het Hollandsche te gader.
Tere, optere = vouwell. opvouwen, b. v. van kleedingstukken,
papier, enz. Dit woord is geheel Frieseh.
Kr ek t, kr ek = juist, is eene verbastering van het Fransche
currect. Dit woord wordt ook door het volk in andere
streken gebruikt, zoo ais in de Betuwe, ent.
~ e ut e n = !loten, even als bijna overal iJl NederlallJ.
Men ollderscheidt g l' oot ene u ten -= walnoten, okkemoten
en hazeneuten = hazelnoten. Zoo ook peupeneuten
= pepernoten, ofschoon peper ook te Leeuwarden anders
altijd peper is. In de N oordfriesche tongval van Westerland}'
eur (het westelijk gedeelte van het eiland Feur of Föhr in
Noordfriesland) luidt dit woord bijna gelijk, namelijk: pen
benfól){/ett (pöbbenddden) , terwijl het iJl het Westfriesch (geheel
regelmatig) pi}Jl'rnnteJt luidt,
"Ba k ke r t = stuiter, de grootere gebakkell steen en ballen,
waar de jongens mede spelen. De kleinere van marmer of
eene andere soort van steen gemaakt noemt men, zooals
overal knikkerts, of eigenlijk k nik k e r t s.
K è kei e, k è keI de, k è keI d = aanhoudend babbelen.
Bliind=blind, ook in de Betuwe in gebruik. Het is
het oud-hollandsche btijnd en het friesche bUnd.
302
B I i i 11 d = luik voor een venster, zoo wel binnen als buiten;
zoo ook s 0 n 11 ebI i i n d. Een zolderluik, kelderluik of
valluik noemt llJen echter steeds I u uk.
Se u n = zoon. Ook in de zeventiende eeuwen later sprak
men te Amsterdam van zeun In sommige streken van Holland
hoort men dit nog, ook in Gelderland.
T u u t = weu, meestal in vel'kleinenden vorm als t u u t sj e
in gebruik. Kus gebruikt men Hooit, maar s 0 e n wel.
Nauwkeurige sprekers maken onderscheid tllsschen t u u t sj e
en s 0 en: Je ll10eder geeft haren volwassenen zoon een
soe1l, de jongman zijn vrijstel' een tuutsje. Tuutsje
is af komstig van het verouderde toe t, t 1I 11 t = mond,
dat nog overgebleven is in het ber llchte Zee u wsche tot e-
10k ken. Het komt dus volmaakt overeen met het Latijn·
sche 08CutUril van 08, eu het Betllwsche m u nj e van m u n d =
mond. Oudt~jds gebruikte men ook nog te Leeuwarden voor
kus be kj e. dat op de zelfde wijze als t u uts j e enz van
het triviale bek gevormd is. Dit woord is llOg overgebleven
in de spreekwijze: kom, geef dat kiin 's 'n bekje!
waarmede l1len iemand uitnoodigt eens uit zijn glas te drinken.
Deze spreekwijze wordt echter slechts zelden gebruikt,
misschien wel omdat de uitnoocliging of aanmoediging om
te drinken zoo zelden noodig is.
l)ranksoet noemt men iemand die zeer gaarne een borreltje
lust, zonder nog juist aan den sterken drank vel~slaafd
te zijn. Op de zelfde wijze is gevormd:
Geselskapsoet, dat Illell gebruikt om iemand aan te
duiden die gaarne met zijne Illakkers uit gaat. De vergrootende
trap van dit woord is lt ti t h u z ic h en u uts.
Eek = azijn. Het is het olld-Hollandsche edik eu het FrÎesche
iëttik. Tegenwoordig zegt IlIelI in de hoogere standen
reeds aziin.
I~ I. e 11 h 0 II t = eikenhout. ~Iell zegt wel ek e 11 epi a nI.
en, 'n el. e 11 e kis te, maal' eikenboom en eikels.
Boe k, boe ken b oom en boe ken hou t zegt men even
als bijna overal in Nededand voor beuk, enz.
303
Iperenboom, iperenhout=olm of ijp en ijpenhout.
Slee h t. gebruikt men te Leeuwarden nOf! in de oude beteekenis
van vlak, effen; b. v. een slechte weg. Als de jongens
in de school nieuwe leien krijgen, str\jken zij el' met
de vingertoppen over om te voelen welk lei het vlakste is
en dus het gemakkelUkst beschreven wordt.. Dan roepen zij
uit: dl 's 'n sI e c h tIe i! dl 's 't sI e c hts te! en willen
allen liefst 't slechste lei hebben. De Hollandsche schoolmeester,
die el' bij staat, begrijpt el' niets van, en is wel een
half uur lang verontwaardigd over de domme Friezen die
best sI e c h t noemen. Dit is eeue herinnering uit mijne
jeugd. Dit woord sI e c h t = vlak, gebruikt men ook om het
met klinkert- of baksteenen bevloerde en dus vlakke voetpad
langs de huizen mede aan te duiden, in tegenoverstelling
vau het meer oneffene, hobbelige, met keien (hier ba 1-
stienen) bevloerde gedeelte der straat. Zoo roept men de
kleine kinderen, als zij op straat gaan, vermanende na:
" 0 p 't sI e c h t bI i we, h oor! n iet 0 p 'e b a I s tie n e n
100 p e!"
De oude beteekenis van slecht = eenvoudig, zonder slinksche
streken, (van menschen) is ook te Leeuwarden verloren
gegaan even als in Holland.
Graag = gaarne; oudtijds hoorde men ook wel geerne.
Van iemand die begeerig is naar iets zegt men: )) h Y is
'1' graag na.
SI y = zeer begeerig; zoo is b v. een koorts zieke si y
naar water.
Rop p i c h = zeer gulzig. Als men een uitgehongerde hond
ziet vreten, zegt men: kiik us! wat is i roppich!
Fr e t te, fr at, fr et ten = vreten. Verouderd; was vroeger
vooral voor honden en andere dieren in gebruik.
S I i n e, s I i in de, s I i i n d = snoepen, in de beteekenis
van de vingers in iets steken en die dan afslikken, b. v. die
jonge sliint llut'e stroop Sline komt van slinden,
nog in het Hollandsche verslinden over, even als bin e "an
binden, win e van winden, enz.
304
S IJ 0 b ben, sn 0 b de, sn 0 b d = snoepen, in de betee·
kell is van voor eene kleinigheid iets lekkers koopelI ell dat
uit de hand opeet en , zooals sommige kinderen en sommige
vrouwen doen.
Sn 0 bd is k e noemt men een tafeltje met allerlei kinderlekkernijen
en snoeperijell, zooals men die op de markten,
straten en aan de poort.en "indt. Sllobberich ell slinedch
zijn de bijvoegelijke naamwoorden die van deze werkwoorden
zijn afgeleid. Nevens slinen en snobben is ook
snoepen in beide beteekenissen evenzeer in gebruik
Suterich = verkneukeld, b. v. wat bin mijn kleéren
suterich. Men r.egt ook fel'sutel'ell voor verkneukelen.
Skrutel, skrutelich -= min of meel' bevreesd, eenigszins
bang.
Eamelen, eamelde, ealueld eu elllllleleu, .ellJDI
ol d e, e mme 1 d = zeuren; men gebruikt het woord in
den eersten vorm gewoonlijk voor volwasselJen, in den laatsten
vorm meer voor kinderen.
M u u d h 0 Il = zeelt, zekere viseh, L'yprittU8 linea, is het
Friesche mudhzmrl, spreek uit fhoedho(f1t.
St ik e I = distel, ell ook stekd. V!Ul dit woord is afgeleid
st i keI ie h = stekelig.
St i keI be ers k e = stekelbaarsje, Gasterosteu,y pu?tgititiu8,
aculeatus, enz.
St i keI bar c h = stekel varken; ten onrechte gebruikt men
tegenwoordig dit woord algemeen om er den engel, ErinaceU8
eurOpae1l8, mede aan te duiden. De eigenlijke Leeuwarller eu
ook Friesche naam van den egel is i gel of ic hel. (Zie dat
woord).
1\1oese, moesde, moesd = mOl'sen i is vool'al voor spelende
kinderen en onhandige vol wassen eu in gebruik.
G I' i e lil e, g l'Î e m de, g r i e rn d = morsen, ook in de
beteekenis \'an iets dool' elkander mengen, knoeien; b v.:
allerlei frd gl'ieme se deur 'e butter.
S I a 11 ter e, sla n tel' de, s I a nt e J' d = lllorsell in cle
beteekenis vall door onachtzaamheid iets uitstorten; bemorsen
305
is beslan teren, b. v. hij beslan tert him, hij bemorst
zich. Oudtijds had men voor bemorsen ook nog het woord
Bes I ab b ere. Dit woord is nog aanwezig in den naam
van een langwerpigen doek die men den kinderen bij het
eten onder de kin bindt: zoo'n doek noemt men wel sla b,
s I a b doe k. Op het eiland Wangeroog wordt nog tot de kinderen
gezegd: du bislabberst di.
Be a I i c h, be a I c h = lichaam of lijf in enkele gevallen,
begint reeds te verouderen. Men bezigt het vooral voor het
lijf van paarden, groote hOllden, enz. Bij het harddraven
van paarden hoort men de ingewanden van die dieren soms
in hun lichaam heen en weêr slingeren. Dan zeggen de
Leeuwarders: hoor, wat slaat 'm de bealich! In ver·
achtelijken zin wordt het soms ook wel voor het ruenschelijke
lichaam gebruikt; dan echter wordt het als eene zeer leelijke
uitdrukking beschouwd.
N ti 11 n der = Schelp. In het Oostfriesche Platduitsch (Nedm'saksisch)
komt dit woord voor onder den vorm van nüne.
In lIauweren zin beteekent nu 11 n der s eigenlijk de schelpen
vall de hartschelp, CardiulIl edule,' de dunschaal , TeUina 8otidula,'
de gaper of slijkmossel, M;lja armaria ,. de strandschelp,
Mactra 8olida, en van zeer vele andere weekdieren, die bij
scheepsladingen vol onder den naam van ski I, n u u 11 der ski 1
uit zee worden opgevischt en in de kalkovens tot kalk gebrand.
Van dit Friesche woord 8Ml of skil is, zooals mij
zeer waarschijnlijk voorkolllt, de naam vau het eiland ter
Schelling, in het fl'iesch Skililtyen, SMtge, afgeleid. Deze
schel pen worden, zooals ieder weet, veel gebruikt om er de
wandelpaden in de tuinen en parken mede te bedekken;
zoo'n pad noemt men te Leeuwarden n u u 11 der pad, en dien
ten gevolge dragen een paar buitensingels te Leeuwarden
den naam van de )) n u u n der pad d e I1."
Barch, bal'chje noemt men te Leeuwarden de eenkleppige
schel pen die tot het geslacht Cypmea behool'en, eu in Noord·
Holland uI k worden genoemd. Ofschoon alle soorten van
dit geslacht dien uaam dragen, worden er voornamelijk de
306
kleine witte cypreëen mede bedoeld, waarmede niet zelden de
hoofdstellen der paarden in Friesland worden versierd. Dit
zijn de algemeen bekende schelpjes, die in Afrika en op sommige
eilanden der Stille zet) als munt gebruikt worden,
namelijk de cowJ'ee der Engelsehen , Cypraea moneta. (Zie
Kennis en Kunst 1867 pag. 27).
Ei nek 0 0 n -= kinkhoorn. Buccinum undatum, de schelp van
een op onze kusten vrij algemeen voorkomend weekdier. De
laatste lettergreep schijnt mij toe eene verkorting van het
woord kinkhoorn te zijn; de h van hoorn slijt gemakkelijk
uit, en de r in den mond der Friezen niet minder gemak"
kelijk. Nog in cle vorige eeuw werd te Leeuwarden hoorn
algemeen als hoon uitgesproken, even als dit nog met het
friesche hoarn het geval is. Ei nek 0 0 n zal clus voluit beteekenen
eendekinkhoorn (eend te Leeuwarden = ein) en alzoo
genoemd zijn omdat cle eenden zeel' begeerig zijn naar allerlei
kleine, in schelpen en hoorns levende weekdieren.
Kif = run, gemalen, uitgelooide eiken bast.
StroffeIe, stroffelde, stroffeld = struikelen, IS
het friesche stJ"lIffelje. St ruk e I e is ook, hoewel veel minde!',
in gebruik.
Pellegarst = gort; dit woord beteekent eigenlijk pelde
garst, gepelde gerst, en begint reeds te verouderen; tegenwoordig
zegt Illen meestal he e leg 0 r t, in tegenoverstelling
van de meer gepelde, kleinere perelgort en pontsjegort,
ook beide oorspronkelijk gerst. Men heeft ook havergort
en noemt het Hollandsche grutten boe k wei ten gOr t.
S 11 up = karnemelk. is het Friesche supe (soepe). Men
heeft te Leeuwarden een
S 11 nps te i g, gelijk staande Illet het S 0 epe n s tra 0 tie n
te Groningen en de Kar ne III elk s tee g of straat in vele Hollandsche
steden; bovendien is er nog een huzumer en een
dei n u mer s u up mer k, die 1100 genoemd zijn Ilaar de
naburige dorpen Huizum en Deinum. Zuupsteeg en Zuupmarkt
staat er, dwaas genoeg, half in 't Hollandsch en half in
't Leeuwarder dialect op de officieele naambordjes aan de hoe307
ken der dus genoemde straten. Wilde men het Leeuwarder
suupmerk niet schrijven, dan had men 'tgeheel Hollandsche
karnemelkmarkt moeten nemen.
D 0 b b e = plas, waterplas, is Friesch.
Kro de, kro 0 d w a gen = kruiwagen. Het Friesch heeft
kroade. Kruien is krode, kroodde, krood of kroden.
T i i s = verwarring. Als garen of touw geheel yer·
warel is, zegt men: 't sit in 'e tiis. Men heeft ook fertiisd
= verward, b. v. miin haar is fertiisd. De eerste
uitdrukking is evenwel meer in gebruik. Het werkwoord
fel'tise, fertiis de, fertiisd bestaat ook; zoo zegt men:
bist 'r in fertiisd? zijt gij er in verward? In noordelijk
N oord-Holland is dit woord onder den vorm van ti s en de
uitdrukking in de ti s evenzeer in gebruik; ik heb het menigmaal
door Medemblikkers (Memelikkel's) hooren bezigen. Het
is een der woorden die dáár nog rechtstreeks uit het Friesch
zijn overgebleven.
Betien, komt voor in de uitdrukking betien late, b. v.
laat him mar betien! laat hem maar stil zijn gang gaan!
Dit woord is, naar 't mij voorkomt, eigenlijk be-ti-en, ti-en,
het oud-Hollandsche tijgen of tij-en, toog. getogen en het
friesche tjen of tsieän, teach. tein, dat in den tegenwoordigen
tijd zoo wel luidt: ik tsieän, W!J, jimme, 8!J tsieà'ne, als ik
tsiuch, du t8iuchst, h!J tsiucht, wy, jimme, sy tsiugge. Oudtijds
was dit woord tijgen veel in gebruik in Holland; tegenwoordig
is het er, in de spreektaal althans, uitgestorven. Zoo
leest men in den Statenbijbel nog dikwijls dat iemand henen
toogh, terwijl thans de Friezen nog dagelijksch zeggen:
ik teach hinne, ik bin fort tein; ook te Leeuwarden hoort
men nog wel op verhalenden toon door oude lieden zeggen:
nou, ik tooch te werk, ik begon tlè werken. Volgens deze
afleiding zou ien betien late letterlijk beduiden: iemand
henen laten gaan, dus: hem niet meer ophouden, maar zijn
gang laten gaan, en volkomen in dezen zin gebruikt men
betien te Leeuwarden ook. Vroeger schijnt in Holland
betijen ook in dezen zin te zijn gebruikt. Van eene niet
308
oude Monnickendammer dame althans hoorde ik zeggen:
laat hem maar betij-e, waal' de Leeuwarders laat 'm mar
bet ie n zouden hebben gezegd.
Rekikkel't = kikvorsch; kikkert zegt men ook, hoewel
zeldzaam. Het friesch heeft froask. froale.
Dwile, dwiilde, dwiild = ijlen, zooals een zieke doet.
Kidele, kidelde, kideld = kittelen, krieuwelen.
J oeke, joekte, joekt = jeuken, is zoowel in passiven
als in activen zin voor iemand krieuwelen in gebruik.
Sleef = groote houten lepel, pollepel (potlepel).
Twiebak, gewoonlijk twuub'k uitgesproken = beschuit;
het is het Hoogduitsche zwie6aclc. Volgens de respective
namelI schijnt dit gebak of de bereiding er van in Holland
uit Frankrijk (biacuit) en in Friesland uit Duitschland ingevoerd
te z~in. Er is te Leeuwarden ook eene Twuub'ksmerk,
tweebaksmarkt of beschuitenmarkt. Twiebak of
twu u b'k is reeds vrij verouderd, en maakt plaats voor het
nieuwere beskuut.
Touter == schommel, of eigenlijk een in een bocht hangend
touw, waarop de kinderen gaan zitten te schommelen.
Men héeft ook het werkwoord tou tere = schommelen. Touter
is ook in gebruik waar de volkstaal Nedersaksisch, Nederrijnsch
is.
Luts = lis.
Stru u p = doorgehaalde lis, strop, strik.
Priem = breinaald.
Klouen = kluwen.
Romer = drinkglas op een voet, b. v. wiinromer
wijnglas, is het oud Hollandsche roemer. De herberg "de
drie romers" tusschen Leeuwarden, t5neek en Heerenveen
is bekend.
Rinse w iin zegt men te Leeuwarden, even als de oude
Hollanders rijnsclle wijn, voor wat de Hollanders tegenwoordig
met een germanisme Rijn-wijn noemen.
Fuul = kwaadaardig, scherp, als eigenschap van men·
schen en dieren; zoo is b. v. 'n ruul wiif eene booze vrouw.
309
Fu u I is woordel\ik het Hollandscho vniJ. maar komt in de
Hollandsche beteekenis van morsig nooit te Leenwarden voor.
Voor het hollandsche vuil zegt men altijd smerich, b. v.
wat is 't 'r smerich in 'e huus!
Hakke of Hak = hiel; men zegt even zoowel de hakke
fan 'e fuut (voet) als de hakke fan 'e skunn (schoen);
hiel hoort men nooit.
Deun heeft te Leeuwarden twee beteekenissen; vooreerst,
als bijvoegelijk naamwoord. gebruikt, beteekent het overdre·
ven zuinig, karig, b. v. 't is 'n deune man; wat bin jou
nou deun! enz. De tweede beteekenis is die van het Engel.
sche clo.Ye, en van de Hollandsche uitdrukking: zeer dicht
bij; b. v. ik gong deun an 'm lans; miin huus staat
deun an sinen of au sines.
Gule, guulde, guuld = hard schreeuwen, gillen, is het
friesche gnle (goeIe).
Sangerich is de eigenschap van aangebrande brij of pap.
Voor vaste spijzen en ook voor soep gebruikt men in dit
geval an brand.
Loeder is een scheldwoord voor manlleli en jongens, dat
nu en dan ook gekscherende wordt gebruikt; in ernstigen
zin is het nog een weinig beter dan schurk of schavuit.
Kan dit woord ook van den naam van LUTHER afstammen,
en voor drie eeuwen door de roomschgezinden als een smaadwoord
gegeven zijn aan de aanhan§!ers der leer van LUTHER?
Piip noemt men te [.leeuwarden en elder~ in Friesland de
gewelfde steen en bruggen die men te Amster'dam slois en
te Groningen b oog noemt. Te Bolsward noemt men deze
bruggen pos t. P i i p noemt men hen om de ronde, half·
buis (p i i p) vormige gedaante, die deze gemetselde bruggen
vertoonen.
Leeuwarden. JOHAN WINKLER.
tJI'rNOODIGING AAN ALLEN, DIE IN LANDBOUW
EN VOLKSGEBRUIKEN BELANGSrrELLEN.
Gaarne voldoen wij aan het verzoek der hieronder vermelde
commissie uit de Maatschappij der Nederl. Letterkunde
om door het overnemen harer circulaire in ons tijdschrift het
doel, waartoe zij samengesteld is, te helpen bevorderen. De
taal is de afspiegeling van den volksgeest; om haar geheel
te kennen moet men ook bekend zijn met de volksbegrippen
en -gebruiken, met de valsche en dwaze evenzeer als
met de ware en verstandige. Het doel der Commissie is
dus met dat van den Taalgids nauw verwant. Daarom aarzelen
wij niet de behartiging der onderstaande circulaire aan
onze Lezers aan te bevelen, inzonderheid aan de Heeren
Onderwijzers teil platten lande, als zijnde zij in dezen het
best in de gelegenheid om waarnemingen en onderzoekingen
in het werk te stellen. Tevens verklaren wij ons bereid om
de antwoorden op de voorgestelde vragen, die ons langs
denzelfden weg als de bijdragen voor den Taalgids 1U0chten
topgezonden worden, aan de Commissie te doen geworden.
DE RED,
De Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden
heeft van Dr. w. MANNHARDT te Danzig, door belangrijke
werken over Germaansche mythologie en oude volksgebruiken
ook hier te lande gunstig bekend. het verzoek ontvangen
om hem behulpzaam te willen zijn in eene wetenschap311
pelijke onderneming, waaraan hij zich sedert vele jaren met
onvermoeiden ijver heeft toegewijd: het opzamelen, vergelijken
en verklaren der sporen van het oude bUgeloof, die nog
bij de volken van Germaansche afkomst, en wel bepaaldelijk
op het platteland, bij het boerenbedrijf, zijn overgebleven.
Uit geheel Dllitschland, Denemarken, Zweden en N 001'wegen,
en uit Frankrijk, voor zooverre dit nog van Germaanschen
mvloed getuigt, heeft hij de bouwstoffen reeds
zoo volledig als mogelijk was verzameld. Nu wenschte hij
die ook uit Nederland bijeen te brengen. Overtuigd van
het hooge belang zijner onderneming, ter opheldering van
het aloudè volksgeloof onzer voorouders uit den heidenschen
tijd, hebben de ondergeteekenden, op verlangen der Maatschappij,
zich in Commissie vereenigd, om de pogingen van
Dr. MANNHARDT aan de belangstelling hunner landgenooten
aan te bevelen, en eene geregelde leiding te geven aan de
medewerking, die men hem zal willen verleenen. Zij laten
hier eene vertaling volgen van de nitnoodiging, waarin Dr.
MANNH ARDT van zijn plan rekenschap geeft en de vragen
opsomt, die hij beantwoord wenscht te zien. Tot allen die
in staat zijn het antwoord op die vragen, geheel of gedeeltelijk,
te geven, zij het beleefde verzoek gericht, hunne inlichtingen
bij een der ondergeteekenden te willen inzenden.
:VIaatschappijen en vereenigingen , aan landbouw of oudheidkunde
gewijd, gelieven deze uitnoodiging onder hare leden
te verspreiden en ons haren gewenschten bijstand te schenken.
In Duitschland en het Noorden heeft men Dr. MANNHARDT
overal met de meeste bereidvaardigheid de behulpzame
hand geboden. In het belang der wetenschap durven
wij vertrouwen, dat hij die hulp ook in Nederland zal mogen
ondervinden.
Leiden, Februari 1868.
M. DE VRIES, Voorz. d. ]}[aatsclt.
L. A •. L W. SLOET.
J. DE WAL.
B. W. WTTEWAALIJ.
C. A. X. G. F. SICHERER.
312
De ondergeteekendp" een leerling der gebroeders GRIMM,
heeft zich het onderzoek van het volksleven tot levenstaak
gesteld, en is door de uitgave van wetenschappelijke geschriften
(Zeitschrift für deutsc-be Mythologie und
Sittenkunde; Germanische Mythenforschungen;
Die Götterwelt der deutschen und nordischen
V ö Ik er, enz.) sedert jaren werkzaam geweest voor de methodische
verklaring van de volksgebruiken en het volksgeloof
der Europeesche natiën. Thans houdt hij zich bezig
met het verzamelen en in onderlingen samenhang beschouwen
der landelijke gebruiken (en wel vooreerst inzonderheid met
de zoodanige , die op den oogst betrekking hebben), wier
oorsprong' voor een gedeelte tot de hoogste oudheid opklimt,
en die, als de verspreide fragmenten van een groot mozaïekbeeld
, stuksgewijze hier en daar tot op onzen tijd in wezen
zijn gebleven, maar thans, bij den verblijdenden vooruitgang
van den wetenschappelijken landbouw, meer en meer verdwijnen.
De Koninklijke Academie der Wetenschappen te
Berlijn, aan welke door hem een uitvoerig plan en eene
proeve van zijnen arbeid is aangeboden, heeft aan de door
hem gevolgde methode hare goedkeuring gehecht, en het
hooge belang zijner onderneming erkend. Daar echter veelomvattende
en van landstreek tot landstreek volledige bouwstoffen
onmisbaar zijn om de critiek in staat te stellen, het
beeld van het verledene uit de overblijfselen te herstellen,
de beteekenis daarvan met zekerheid te ontcijferen, en met
behulp van taalkundige en historische studiën aan ieder af·
zonderlijk lid zijne juiste plaats aan te wijzen in den samenhang
van het geheel J neemt de ondergeteekende de vrijheid,
de welwillende ondersteuning van alle belangstellenden voor
zijnen arbeid in te roepen. Bij eene onderneming van zooveel
gewicht voor de geschiedenis der beschaving, en zoo
uitlokkend voor allen, die prijs stellen op de kennis van het
volksleven, mag men hopen op de medewerking van velen.
Hij durft die met te meer vertrouwen inroepen, daar de
zaak, die hij voorstaat, de geheele natie betreft. Van zijnen
313
kant hoopt hij de uitkomsten van zijn onderzoek mede te
deel en in een vorm, die hem de deelneming van het beschaafde
publiek kan verzekeren, en daarbij tevens in een
aanhangsel omtrent de inrichting en den gang van zijn wetenschappelijk
onderzoek rekenschap te geven.
Met dit doel verzoekt hij allen, die in het volksleven belangstellen,
omtrent de volgende vragen inlichtingen te wil·
len inwinnen, en hem de uitkomsten hunner nasporingen,
zooveel mogelijk in alle bijzonderheden, mede te deelen.
1. Bestaan er in uwe landstreek nog bijzondere gebrui.
ken bij het bewerken van den akker, bij het zaaien en mesten,
bij den hooi-, koren·, hennep-, vlas- en aardappelen oogst,
bij het dorschen, het vlas- en hennepbraken enz., en wel
vooral zoodanige , die in de volgende vragen niet genoemd
worden? Men wordt verzocht alles mede te deelen, wat men
hieromtrent te weten kan komen.
2. Hoe gaat men te werk bij het uitzaaien? Hoe bij den
oogst ? Wordt het graan door de boeren met de sikkel of
met de zicht gemaaid? Wordt het dan terstond opgebonden,
of blijft het vooreerst in zwaden liggen? Maakt men, in
betrekking hiertoe, onderscheid bij verschillende graansoorten?
Let men er op. dat de boer de zicht naar den kant
houden moet, waar de wind vandaan komt, en derg.?
3. Wordt het maaien van het graan en het opbinden der
schooven door dezelfde of door verschillende personen verricht?
(Door mannen en vrouwen? Door vreemde arbeiders ?).
4. Bestaan er bij het zaaien nog oude gebruiken en meeningen?
Worden b. v. op Palmzondag, Paschen enz. gewijde
kruisen of eschdoorntakken in het vlas- of graan veld
g8stoken, om hagel en bliksem af te weren? Beschouwt
men sommige dagen (Maandag, Woensdag. Witte-Donderdag
enz.) als gunstig of ongunstig voor het uitzaaien van bepaalde
graansoorten? Let men bij het uit.zaaien op de maansverandering,
op verschijnselen van de wolken, van het licht
enz.? En zoo ja, hoe in bijzondere gevallen? Geeft men
er acht op, dat de zaaizak door een zevenjarig kind ge-
IX. Jaarg. 21
314
sponnen moet zijn? Houdt men optochten met heiligen.
beelden enz. om het bezaaide veld? Wordt de eerste ploeg
met water besproeid? Wordt onder de eerste zaadkorrels
iets bijzonders vermengd? Zegt men, dat de zaaier sterven
zal, indien hij bij het zaaien eene strook gronds overslaat?
Hebben er, bepaaldelijk met betrekking tot het vlas, zinnebeeldige
verrichtingen plaats, om te bewerken dat het hoog
opschiete?
5. Bestaan er bijgeloovige voorbehoedmiddelen en gebruiken,
om het bezaaide veld vrij te houden van rupsen, kevers,
muizen en mollen?
6. Bestaan er inzonderheid nog gebruiken bij het maaien
der eer s te aren op het veld, als b. v. dat men een paar
eerste hand vol aren kruiselings snijdt? Of dat men de eerste
aren door kinderen onder de zeven jaren laat snijden? Wordt
de eerste schoof in de schuur gelegd, en voor de muizen
bestemd? Vlordt er soms nog iets bijzonders mede gedaan?
7. Brengen de maaiers, nadat zij hun werk verricht heb·
ben, en vóór het opbinden der schooven, aan den heer van
het land eene oogstkroon , als b. v. een bundel aren? Hoe
ziet deze er uit? En wat zeg t of zin g t men bij het overbrengen
daarvan?
8. Bijzondere oplettendheid wordt verzocht voor de vol·
gende vragen:
Bestaan er, inzonderheid bij het maaien der laatste hal·
men op een graanveld, bij het opbinden der laatste schoof,
en het uitdorschen der laatflte graanbossen , nog bijzondere
oude gebruiken? In vele streken van Zuid- en Noord·
Duitschland geeft men aan de laatste schoof de gedaante
van een dier, of men versiert ze met het houten beeld van
zulk een dier. Naar gelang der verschillende landstreken is
het nu eens een zwijn, een wolf, een bok, een haan, een
haas of eene koe. en de laatste schoof bekomt zelfs daarnaar
een naam, als b. V. D het roggezwijn , de halmbok , de wolf,
de haan, de haas" enz In den laatsten vlashundel wordt
somtijds ecne levende pad gebonden. In andere gewesten,
315
van Schotland en Engeland af door geheel Duitschland tot
aan de Slavoonsche streken in het Oosten, maakt men van
de laatste schoof eene pop in menschengedaante , nu eens
een man, dan weder eene vrouw voorstellende, somtijds met
kleederen getooid, dikwijls alleen met bloemen en linten, of
ook wel zonder opschik, alleen met ruwe aanduiding van
hoofd, armen en geslachtsdeelen. Deze pop draagt verschillende
namen, als: eng. Harvestdame , Maid en, Kirndolly,
Kirnbaby, duitsch Kd'rnmutter, grosze Mutter,
Weizenbraut, Haferbraut, derAlte, die Alte,
die alt e Hul' e, das Kor n m ä n n c h e 11, enz. Hij, die
de laatste halmen maait, of de laatste schoof bindt, moet de
graan pop vervaardigen. Men roept hem toe: "In de schoof
zit de bok, de haan enz. ," 11 hij heeft den Ouden en moet
hem behouden." De pop wordt hoog op den koren wagen
naar de schuur gevoerd, en daar herhaaldelijk met wat e r
beg 0 ten. Bij het uitdorschen wordt uit den laatsten bundel
dikwijls weder zulk eene pop gemaakt, en deze wordt dan
door den persoon, die bij het dorschen den laatsten slag
heeft gegeven, bij een buurman, die nog niet gedorscht
heeft, op de deel geworpen. Die persoon zelf word t , in eene
schoof gebonden, op eene kar door het dorp rondg~woerd.
Er volgt dan een feestmaal, waarbij somtijds de pop nog eens
verschijnt, maar nu op tafel in de gedaante van een gebak.
Elders weder wordt de laatste schoof Glückskorn, Stamm,
Muttergarbe, Vergódendêl, Rätschvogel, Hörkelmay
enz. genoemd.
Zijn nu dergelijke gebruiken ook in uwe streken nog in
zwang, al ware het alleen stuksgewijze? Hoe noemt men de
laatste' schoof? Wat roept men hem toe, die ze opbindt, of
die de laatste halmen maait? Wordt de pop na den oogst
van elke veldvrucht gemaakt (rogge, gerst, tarwe, erwten,
haver, aardappelen enz.)? vVordt in de laatste schoof een
steen gebonden? Eene kleine afbeelding der graallpop
zou wenschelijk zijn. En wat geschiedt met de pop op
het erf?
21 -Y,.
316
9. Somtijds blijft de laatste of de eerste schoof of vlasbundel
op den akker staan, zooals men zegt, voor den Wad,
voor de Schauerjungfrauen, de Dwergen, het Bergmannetje,
de Kloosterbroeders, den Bedelaar enz. Op sommige
plaatsen wordt zij dan wel met bier of wijn besproeid.
Ook blijft wel eens een gedeelte van het graan of een hoek
van het veld onafgemaaid voor de armen. Zijn wellicht zulke
gebruiken ook bij u in zwang? In dat geval wordt bericht
verzocht omtrent de bijzonderheden, die daarbij plaats hebben.
10. In sommige streken maken de arbeiders gebruik van
het recht, om den boer zijn kool in den tuin af te snijden,
als hij hen bij het binnenbrengen van het laatste voer koren
niet onthaalt. vVanneer een wagen met koren onder het naar
huis rijden omvalt, worden er bijzondere gebruiken in acht
genomen. Weet men in uwe streek ook van dergelijke dingen?
11. Hier en daal' wordt, nadat el' met het maaien een
begin gemaakt is, de Austbalje of het bonte water gemaakt,
d. i. een bos klissen wordt met kruisbessen en aalbessen
in eene tobbe met water gelegd, en alles te zamen
met brandnetels van de grootste soort toegedekt, waarna de
aanwezigen om strijd hun best doen, om de vruchten er uit
te halen. Ook bij u? En hoe gaat het el' bij toe? Wordt er
een rijmpje bij opgezegd? En hoe luidt dat?
12 . Wordt, te gejij k met »het brengen van den Ouden,"
of alleen en buiten dat, door de arbeiders op het einde van
den oogst eene oogstkroon (tarwekroon enz.) gebracht? "\tVelke
bijzonderheden hebben daarbij plaats? Wat zeggen of zingen
de lieden daarbij, of wat wenschen zij daarbij aan hunnen
landbeer en diens familie, of aan andere personen? Hebben
er onderwetsche dansen bij plaats? Men wenscht zoo mogelijk
eene nauwkeurige opt.eekening van hetgeen er bij gezegd
of gezongen wordt, in de taal of den tongval van het volk.
13. Op welke wijze wordt het oogstfeest, de oogstrnaaltijd,
op de hofstede gevierd? Draagt het nog andere namen. als
b. v. A. . usthochzeit (oogstfeest), Sichellöse, Drischelhenkete
(ophangen der dorschvlegels), Stoppelgans, Haan, Wo317
del bier enz.? Welke soorten vall spijzen ell dranken worden
er bij opgedischt? Op welken tijd heeft het feest plaats?
Wordt het ook soms te gelijk met de kermis gevierd? Houdt
ook bij u met dit feest het tweede ontbijt voor de knechts
en meiden op gedurende den winter?
14. "r anneer en hoe wordt bij u voor den gelukkigen afloop
van den oogst in de kerk gedankt? Worden er ook nog
andere godsdienstige feesten gevierd, op den landbouw betrekking
hebbende?
15. Bestaan er bij het zaaien en oogsten nog in het bijzonder
kerkelijke en Christelijke gebruiken, b. v. om het
zaad in naam der H. Drieëenheid uit te strooien, bij den
oogst op het lai:d gemeenschappelijk te bidden, bij de Communie
of de bediening van het Avondmaal na den oogst
eenige korenaren met wat geld op het altaar te offeren, enz.?
16. Hoe luidt de groet bij den oogst?
17 . Worden er na den oogst vreugdevuren ontstoken?
18. Zijn er ten opzichte van den oogst, en voornamelijk
ten opzichte van de laatste schoof, bijgeloovige begrippen in
omloop, als b. v. dat men van de laatstgenoemde met Kerstmis
of in de lente iets aan het vee in de krib moet geven,
ten einde het te beter te doen gedijen? Dat hij. die de laatste
schoof bindt, in het volgende jaar zal trouwen of sterven?
Bestaan er mondelinge overleveringen (sprookjes of sagen),
op zaaien I oogst en r.aaiveld betrekking hebbende?
19. Heeft het volk eene eigenaardige uitdrukking voor het
golven van het koren, door den wind veroorzaakt (b. v. »het
wilde zwijn loopt in het koren ," • de wolven zitten elkander
in het koren na ," "het koren wolkt, werkt ," em.)?
20. Heeft men eene bijzondere spreekwijs, om de kleine
kinderen van het loopen in het koren af te houden, b y.
11 de Korenmoeder, de Baba enz. zit in het koren, en drukt
de kinderen aan haren ijzeren borst;" II de wolf zit in het
koren," enz .Men verzoekt nauwkeurig op te geven, hoe
dergelijke uitdrukkingen in de taal of den tongval van het
volk luiden.
318
21. Weet het volk nog het een en ander meer omtrent de
Roggemoei (Roggenmuhme), Korenmoeder enz. te vertellen?
Of van eenige andere vrouw of van manlijke wezens,
die zich in het koren vertoon en ? Vertelt men van een vrouwel~
ik spook, dat omstreeks het middaguur door het zaaiveld
wandelt? (Enongerml1r? wend. Pripolnica?). Wat wordt
er van verhaald? Bestaan er sprookjes van huilende zuigelingen,
die in het koren gevonden zijn? Spreekt men van
Heiligen, helden, enz., die, door de velden stappende, het
koren vruchtbaar maakten?
22. Z~in u uit uwen omtrek sprookjes bekend van den vliegen
den draak, van dwergen. kaboutermannetjes en heksen,
die den boer het koren van het veld stelen en het, door de
lucht vliegende. naar anderen brengen. Weet bij u het boerenvolk
van het geloof aan den Pil wis , Bilmesschnitter
of Bilsenschnitter (bilzenmaaier) , een demonisch wezen of
toovenaar , die, naar men zegt, met kleine sikkels aan de
voeten gewapend, door het pas rijpend korenveld gaat, en
de aren afsnijdt, waarna de helft der opbrengst in zijne kast
vliegt?
23. Zijn er weervoorspellingen b~j het volk bekend, den
groei van het koren betreffende? b. v. Il Wanneer de wolf
in Mei in het zaaiveld ligt, dat belooft een rijken oogst."
24. Laten sommige vrome lieden van den ouden stempel
de laatste vrucht van de vruchtboomen aan den boom? of
een handvol meel in de kast?
25. Draao't het zoogenaamde 1\loederkoren (secale cornn-
~ "
turn, fr. ergot) nog andere namen bij het volk, als b. v.
Korenmoeder? Roggemoeder? Wolf? Hazenbrood?
26. Zijn er in het dialect van het volk dieren, wier namen
aan het koren ontleend zijn? Gel~ik b. v. de veenmol
(gryllus gryllotalpa) Karnwolp heet; een zekere nachtvlinder:
Kornvägelchen (korenvogeltje) , en de rups daarvan:
Karn wolf (korenwolf) , Kornmade (korenmade) ; de
juffertjes: Kornj un gfer, Karn TIl ader; de langpootige korenspin
(hooiwagen): Habergeisz (havergeit) ; de kleine nachtuil
319
(strix aluco): Habergeisz (havergeit); de watersnip (scoiopax
gallinago): Ha verbock , Ha bel' geisz (lmverbok, havergeit) ?
27. Bestaan el' gebruiken en bijgeloovige begrippen, met
zaaien en oogsten in verband staande, die met kerkelijke
fef'sten (Vastenavond, Witte-Donderdag, Paschen, Pinksteren,
,Johannes den Dooper, en voornamelijk de Kerstdagen)
samenhangen? b. v. dat men in den Kerstnacht de sterren
tellen moet; zooveel sterren men tellen kan, zooveel mande}
(d. i. ] 5 stuks) schooven zal men inoogsten. Of bestaat het
gebruik, zich in den Kerstnacht op ongedorscht erwtenstroo
te rollen, buiten in het winterkoren te loopen, en dergelijke,
ten einde daardoor de opbrengst van het volgend jaar
te verhoogen? Loopt er in de Kerstdagen, op Vastenavond
enz., een Erbsenbär (erwten beer) of eene Habergeisz (havergeit)
enz. rOlld, of andere in stroo gewikkelde gedaanten?
En wat vertelt mell daarvan?
28. Zijn er spreekwijzen, kinderspelen enz., waarin het
woord korenbok of roggewolf enz. nog voorkomt? Hoe
luiden die? Vindt men nog ergens het geloof, dat de Koren
wol ven de zonen del' Korenmoeder zijn? dat de zielen
der kinderen, die de Korenwolf opvreet, moeten ronddwalen
totdat het koren binnengehaald is? Of iets dergelijks?
29. Zijn er eigenaardige uitdrukkingen voor winden en
wolken beelden , als b. v. Stepke, Sauza,[el (varkensstaart),
Schweinedreck, voor dwarrelwind; BulJkater, Ossen,
Schaapjes, Grummeltórn, voor wolken? Gooit men bij
wind of hagel meel uit het raam? Zoeken onderwetsche lieden
nog bij aanhoudende droogte regen te verwekken, door
met loof opgeschikte personen met water te begieten?
30. Is het gebruikelijk, den landheer, als hij in den oogst
voor het eerst op het land komt, of vreemden die het bezoeken,
met een korenband te binden? Wat zegt men daarbij?
Of is er iets anders in gebruik, om van bezoekers bij gelegenheid
van het maaien een drinkgeld te krijgen?
31. Komt gedurende den oogsttijd of op andere tijden bij
ne nsa beIen voor?
320
32. Bestaat of bestond bU bruiloften het gebrnik , aan de
bruid korenaren te overhandigen, graankorrels in de schoenen
te leggen, of iets dergelijks?
33. 'Verd of wordt nog bij het dorschen een ongeoefende
voor den gek gehonden, b. v. door hem uit te sturen om een
windzak te gaan halell?
34. Men verzoekt opgave van hetgeen eer t ij d s in gebruik
was, en wat er th a n s nog van over is.
35. Men verzoekt den llaam en de ligging (provincie,
district) op te geven van de plaatsen, waar de bovengenoemde
gebruiken voorkomen.
Dr. WILH. MANNHARDT,
Privaatdocent aan de Hoo{leschool te Berlijn
thans te Danzig (Heumarkt 5).
Dr. L. A. TE WINKEL.
Ik ga een treurigen plicht vervullen en in dit Tijdschrift
eene eenvoudige hulde brengen aan de nagedachtenis van
mijnen hooggeschatten vriend en mede-redacteur, den -
menschelijker w~is gesproken - te vroeg ontslapen TE WINKEL.
Mag ik in een tijdschrift, uitsluitend aan de behandeling van
wetenschappelijke onderwerpen gewijd, gewagen van zijn
beminnelijk karakter, van zijne voortreffelijke eigenschappen
als menseh, van zijne bescheidenheid en ongeveinsde nederigheid,
van z\ine zeldza'me hulpvaardigheid, van zijne verbazende
werkzaamheid? De verzoeking is te grooter naarmate
de twijfel, door verkeerde berichten en beoordeelingen ontstaan,
algemeener is. Toch aan vaard ik deze taak niet, althans
nu niet. Ik wil alleen herhalen en in mimeren kring
doen kennen, wat de Hoogleeraal' DE VRIES hU de geopende
groeve uitsprak, en dat geheel en al mijne door langdurigen
vriendschappelijken omgang gerijpte overtuiging teruggeeft:
321
»Zij vooral, die tot hem in nadere betrekking stonden, gevoelen
het diep en erkennen het dankbaar, dat zij door den dagelijkschen
omgang met TE WINKEL niet alleen veel geleerd
hebben op het gebied der wetenschap, maar ook op dat der
zedelijkheid veel hebben gewonnen."
Verder gaan mag ik niet. Hier voegt alleen de hulde,
die de dankbare beoefenaar der wetenschap brengt aan den
schranderen denker, den onvermoeiden navorscher, den grooten
meester, die een leidsman voor velen is geweest en dat nog
lang voor hen en voor die na hen komen, blijven zal. Dien
lof mag ik uitspreken. Hoeveel rijpe vruchten van zijnen
geest heeft hij niet achtergelaten in de werken van de Koninklijke
Academie van Wetenschappen, in de tijdschriften,
die hij zelf redigeerde of die hij door zijne milde medewerking
krachtig steunde. Welk een gewichtigen dienst heeft
hij aan het Lager en Middelbaar onderwijs door zijn Leerboek
en aan de geheele natie door zijne Regeling der Spelling
en zijn aandeel in het Woordenboek bewezen!
De lezers van den Taalgid8 ontvangen in dit nommer het
laatste stukje dat hij geschreven heeft, weder een van die
leerrijke bijdragen, gelijk wij ze van TE WINKEL gewoon waren,
die op de behandelde stof een nieuw licht werpen, en
het dubbel doen betreuren, dat deze de laatste is. Van zulk
een uitstekend geleerde, in wiens geschriften men altijd den
uitstekenden onderwijzer terugvindt, hadden wij zoo gaarne
meer ontvangen, hoe dankbaar wij ook zijn mogen voor het
vele goede en schoone, dat hij geschonken heeft. Ik weet
het, dat zijne dankbare vereerders zeer begeerig zijn te
vernemen wat hij nagelaten heeft. Voor zoover ik kan, voldoe
ik aan dien wensch. Het is lang een zijner dierbaarste
wenschen geweest eene Spraakkunst en eene Stijlleer te schrijven,
die met elkander een geheel uitmaken en elkander
wederkeerig aanvullen zouden. In het laatst van zijn leven
begon hij aan de verwezenlijking van dien wensch te wanhopen;
vandaar de beide kleine stukjes over den stijl, die
in dezen jaargang van den 1'Ulllgid8 voorkomen; een derde
322
heb ik onder zijne nagelaten papieren gevonden. tot mijn
leedwezen te laat om het in dit nommer op te nemen. Maar
wat de Spraakkunst en Stijlleer betreft, werkelijk is daarvan
iets aanwezig. niet veel, wat niemand verwonderen zal,
die met zijne uiterst nauwkeurige - ik zou haast zeggen
schroomvallige - methode van werken bekend is. In nadere
bijzonderheden kan ik niet treden; alleen dit kan ik zeggen,
dat de Hoogleeraar DE VRIES met mij alles zorgvuldig zal
lezen en overwegen, en dat wij den beoefenaars der taalwetenschap
niets zullen onthouden van hetgeen ons voor de
uitgave geschikt voorkomt.
En hiermede neem ik van de medewerkers en lezers van
den Taalgid8 afseheid, dankzeggende voor de ondersteuning
mijn overleden vriend en mij geschonken. "Vat het lot van
den 'l'aalgid8 wezen zal, is nog niet beslist. Heeft hij na
TE WINKEL'S dood nog reden van bestaan? Ik geloof van
ja, maar de beslissing hangt van mij alleen niet af. Heeft
de zaak haar beslag, dan zal daarvan intijds mededeeling
gedaan worden.
Leiden 12 Juni 1868.
J. A. VAN OI.JK.
Z A A K REG 1 S TER.
Accusativus cum infinitivo 208.
Achtervoegsels
-ig 244.
-en 289.
Afleiding van
anbortich 28l.
kuipen 58 v.
mallr 71 v.
nidlJepheide 263.
onmiddellijk 278.
opsieren 163.
schoon 287 v.
sier 163.
sieraad 163.
sieren 163.
sierlijk 163.
tier 167.
toorts 176.
torsen 173.
versieren 163.
bijvoeg!. naamw. op n 289.
Articulatie, wat !!l3, 135.
Beteekenis van
aanvuren 269.
achtslaan 120.
alminge 76.
alse wille 75.
baeshuedioh 187.
beckineel 184.
been 52.
bequaam 245.
bespréen 116.
bloeien 53.
boete 53.
bottecroes 102.
broeder 53.
corvel 275.
custen 253 v.
custinghe 253 v.
dame 66.
Deventer 93 v.
Deventersch 93 v.
draaier 53.
drogen 187 v.
dueresteken 11 O.
dwalen 54.
eenertieren 168.
faceelhout 272.
frivoliteit 54.
gedegen 23l.
gedelven 112.
gelickt 123.
gerocht 11 O.
gezegliik 55.
g heitschen 116.
gketven 112.
goedertieren 168.
halm (geven) 73.
han.dhavig 182.
hersenschimmen 55.
hoefsoede 183.
Hombardien 18l.
hoogmoed 55.
hypotheek 181.
iets 56.
insolent 56.
jaar en dag 180.
keur 19lo
kustingbrief 253.
kwaad 56.
leenen 177.
lickt 56.
loech 75.
lui 56.
menigen (den) 185.
miere 75.
minklijc 108.
moetcore 190.
324 ZAAKREGIST~:R.
nagingel 191 v,
niemen nes 175.
nidoepheide 262 v. o (wiel 0 wyl 0 waeM) 121.
Oeeenefort 181.
Oer 182.
ondergaan 241.
onderzetten 25 R v.
onderzetting 253 v.
ooggetuige 57.
pase 109.
pellen 293 v.
pellorijn 196
pilte.çift 195 v.
plichten 58.
pronken 246.
quekenoot 281.
t'«ke 107.
reicken 120.
rossien 196.
ruygh 113.
scheen 100.
seouwene 101.
scunmeess 274.
seigneur 66.
senior 66.
sieur 66.
sir 66.
stoet 245
stool 199,
stouwen 102.
tier 168.
toorts 176.
torsen 172.
tortij'8 173.
fraken 105 v.
tros 173.
tuygh 118, 119.
tuyning 277.
verhalen 242.
verrichten 78 v, 228 v.
verzinnen 57.
vi!theid 57.
vijand 57.
vroolijk 58.
WatlConst 75.
wegen 58.
willecare 191.
wilen 75.
witgewold 116.
zeelspek 276.
zeilbaar 123.
zonde 58.
Bijvoegl. naamw.
in den comparatief na wat 242.
Buigingsuitgangen, wat 60 v.
·ste 236.
-de 69.
in bet }<'ranscb 68 v.
van den zw. verl. tijd 69.
Dialect, Leeuwarder 210 v, 293 v.
Gedachten, wat 201.
verwekken 87 v.
stof en vorm 204.
Germanismen
aantangen.? 270.
aanspraakloos 270.
brokstuk 234.
daadwerkelijk 250.
opname 234.
Grondgedachten. wat 206.
Klinkers, wat .140 v.
hoe genoemd 141.
teekens 142.
hoe de lange vroeger geschreven werden
143.
Lelterleekens, samengestelde 154 v.
Medeklinkers, hoe gevormd 136.
hoe onderscheiden 136, 147 v.
hoe genoemd 138 v.
verwante 157 v.
Mondlett.er, wat 133.
N, achteraangevoegd voor de wellui.
dendheid 126 v.
achtervoegsel in bijv. nwo 289.
Overgang van Lat, d en NI. k Hd. z 167.
van Lat. c Ned.-hd. h 167.
van t in ts daarna in s 167.
R linguale 227.
velah'e of palatale 227.
laringische 227.
Samenstelling van deelw. met znw. 246.
Sch vroeger veel meer dan thuns ~ebruikt
tot vorming van bijv. nwo 246.
Schl'iftlelters. wat 133.
Schrijven, wat 89, 87.
middellijk doel 86.
onmicldellijk doel 86.
Spelling van
sier 165.
torsen 175.
Spraakkunst, wat 62.
Spraakorganen, hoe onderscheiden 135.
werking 136.
Spreken, wat 86, 133_
Stemgelnid, wat 133.
ZAAKREGISTlm. 325
Stijl, wat 89.
doelmatigheid 90.
beginsel 85, 90.
zuiverheid 91 v.
duidelijkheid 92.
Taal, wat 60, 132 v.
'l's. de Nederlandsche plaatsvervangster
der Fr. ah en a 166.
de t aan het begin van een woord
weggevallen 166.
Tweeklanken, wat 140, 145 v,
Uitgangen, zie buigingsuitgangen,
Uitspraak van het Landfriesch 1 v,
van -sah 251.
"Citstooting van h tusschen klinkers 167.
Verandering van tweeklanken uo, ao
en ou 292.
Vorm, passieve in existentialeoordeelen 79.
Werkwoorden
met den 2en naamval 189 v.
rusten vroeger ook bedr, 244.
Werkingen, wat 202.
aan 62.
aangezicht 164.
aanhalen 271.
aanlangen 270.
aansjorren 261.
aanspraakloos 270.
aanstaan 270.
aanvang 271.
aanvuren 269.
achter 159.
achterlocht 25\1.
achternemen 121.
achterslaan 120.
aeohoor!e 281.
aenhor!e 281.
aenbeten 18.
aer!soen 174.
afdoen 79.
aftel' 159.
al 126.
alderman 66.
almen 73, 77.
al ming 74 v.
alretieren 168.
als 126.
alse 75.
amery 26.
an 289.
anbor!e 281.
anbortich 281.
audoene 286.
argetiere 168.
arm 285.
baar 122.
baes 187.
bacshudich 187.
bakkeyt 301.
barch 305.
barg 221.
healch 305.
bealich 305.
becaat 2:38.
beckineel 184.
bedelaersch 118.
been 53.
WOORDREGISrrER.
behendig 182.
bekinnen 186.
bekje 302.
bemant 23\).
benaut 239.
benauwen 189.
bequaam 245.
berenen 275.
bereven 275.
beset 258.
beslabberen 305.
bespreen 116.
bespreet 116.
betien 307.
bo 68.
boek 302.
boeken boom 302.
boete 53.
bonge 223.
boot 288.
bot 103.
botaard 103.
botmuil lOB.
botoor 103.
bottecroes v. 102.
botten 103.
bot terik 103.
bOlsje 22].
bouwen 292.
blei 297.
blier 300.
bliind 301.
bloeien 53.
brengen 159.
bret 109.
broeder 53.
brok 234.
brokstuk 234.
bude 299.
buidel 28.
buse 222.
bnyden 243.
cara 165.
care 165.
chier 164.
cissen 166.
cocod rilsch 118.
coitie 184.
eokenaet 281.
coninc 185.
cont 238.
core 190.
cornel 274.
eorvel 273.
craken 105.
eravelen 105.
ellsten 253.
custinghe 253.
daadwerkelijk 249.
daan 273.
dadelijk 250.
dag ISO.
rlaker 106, 274.
dame 65.
dan of 273.
de 60.
decor 167.
decus 167.
dekker 274.
del 222.
demmen 300.
deun 309.
deure 226.
Deventer 93 v, 248.
Deventersch 93 v, 248.
dien 189.
dienstbaarheid 257.
dijgen 189.
dijn 290.
dikhuidig 187.
dobbe 307.
doen 70, 79, 2S9.
dol 24tL
dou 2] 9.
draaier 53.
draget 184.
dranksoet 302.
dregen 188.
dreget 184.
drien 188.
drlhe 190.
drîhen 190.
drol 22.
dringen 190.
drijgen 188.
du 218.
duchten 189.
dueresteken ] 10.
dnerevliegen 110.
duergaan 11 O.
dwalen 54.
dwile 308.
dy 219.
eamelen 304.
earl 66.
eek 302.
eenerlieren 168.
eenighertieren 168.
eigen 289.
ein 289, 306.
einekoon 306.
eken bout 302.
elder 66.
ellen 22l.
els 278.
emmelen 304.
-en 289.
es 186.
raak 30l.
faceelhout 272.
farndel 22l.
farsk 224.
feitelijk 250.
rekke 296.
fernim 298.
flik 299.
flarde :!96.
flerk 296.
flibe 222.
foest 225.
frette 303.
frivoliteit 54.
fulik 296.
fuul 296, 308.
gadeslaan 54.
gare 30l.
geeoeht 110.
gedachte 201
gedegen 239.
geest 20 I.
gehirn j 65.
geitsehen 116.
gelaat 169.
gelfe 112.
gelicht 123.
gelijkvormig 290.
gemoed 190, 201.
WOORDREGISTER.
geraakt lIl.
geroeht 111.
geselskapsoet 302.
geven 117.
gewoeld 116.
gezegp;elijk 55.
ghedelven 112.
ghel ven 112.
gbesichte 235.
ghes tichte 235.
gicht 159.
gift 159, 243.
gijp 112.
glei 300.
p;norren 26.
godp;eheiligd 246.
godgewijd 246.
godverloofd 245.
godvreezend 246.
goovrueht 243.
goedertieren 168.
goedfrou 299.
gorre 25.
gort 23.
graag 303.
grieme 304.
grine 224.
groen 289.
grutter 23.
guldinen 179.
gnle 309.
haan 190, 298.
haastig 182.
hakke 309.
halsberg 184.
halwig 223.
hand 79.
handelen 79.
hand have 182.
handhavig 182.
hand vatsel 182.
hangen 190.
hantharich 18l.
har 165.
hark 107.
hart 297.
I heet 18.
heft 181.
helkene 279.
helm 181·.
hennekleed 299.
her 165.
herhalen 242.
hersenen 165.
hersenschimmen 55.
hiar 165.
hir 165.
hitte 18.
hoefscede 183.
hoepel 275.
hol 23
holen 23.
Hombardien 181.
hoogmoed 55.
hooren 209.
houot 21.
hulpbehoevend 246.
hypotheek 253.
ibnasknuns 290.
iehel 298.
iets 56.
-in 289.
inbreng 257.
Indië 67.
insolent 56.
iperenboom 303.
jaar 180.
jimme 220.
joeke 308.
jonne 75.
jou 220.
jour 19.
journal 19.
kaar 166.
kalkoensch 118.
karen 26.
karraeeke 105.
kat 117.
kèkele 301.
kei 212.
keur 19l.
kidele 308.
kif 306.
kiin 225.
klein 290.
i kliemerich 297.
kliemke 297.
klis 167.
klit 167.
klits 167.
klitse 296.
kloet 28.
kloot 167.
klos 167.
klot 167.
klo!te 167.
klouen 208.
knibbel 223.
knorren 26.
koft 159.
kokenoot 281.
kokhalzen 35.
kokken 35.
koninklijk ] 56.
kool 23.
koren 26,
327
328
koud 2l.
kraak 106.
kraeeke 105.
krekt 30l.
krimmenere 22,t.
krode 307.
kuekenoot 281.
kuipeu 58.
kul 23.
kunnen 159.
kustingbrief 253 v.
kustingschuld 253.
kutsen 279.
kutser 279.
kwaad 56.
lachter 159.
laster 159.
laten 209.
leen en 177.
leider 241.
leuijaart 284.
licht 56.
liefsten 236.
lief ten 236.
lipe 224.
lis 166.
Iits 166.
loeder 309.
loere 28.
loereman 28.
loert 22.
lollebanck 104.
lollen 104.
Lombardij e 180.
lui 56.
lurken 25.
luts 308.
maar 7l.
maatschap 257.
madam 65.
maer 71.
malappe 225.
manbaar 122.
mansch 118,
mar 71.
mara 71.
meel 23.
meer 71.
meese 2H.
meueghertieren 168.
menigeu 186.
mêr -7l.
meI" 71.
mid 278.
middel 278 v.
midden 278.
miere 75.
mildigheid 244.
WOORDREG ISTER.
minklyc 108.
minlijc 109.
misselik 224.
moedwil 1 9 l.
moese 304,
moet 190.
moetcore 190,
moeten 159.
moot 288.
mose 23.
mosegat 23.
moscJaneken.
mosejanckel' 2a.
muudhon 304.
mijn 290.
nagingel 19l.
nasi 69.
nasjan 69.
nauw 189.
neder 240.
neophyt 263.
nes 75.
neuten ~O l.
newaar 7l.
niedoepheide 262.
uieloop 262,
oiemen 75.
nieuw gedoopt 263.
nieuwgeplant 26:3.
nienw loopsch 263.
nijd 57,
niloepheide 262.
noot 282.
n uloopheide 2(;2.
nut, 243.
nuunder 305.
occenefor t 18l.
ochermeu 285.
Oircant 238.
onbereven 275.
onder 256, 257,
ondergaan 24l.
onderhandelen 257.
onderhe1sen 257.
onderkussen 257.
onderminnen 257.
onderschoren 256.
onderschragen 256.
ondersprekell 257.
onderstelling 253 v.
ondersteunen 256.
onderstutten 256.
onderwijzen 257.
onderzetten 253.
onderzetting 253.
ondoene 286.
olldomme 286.
onlangs 184.
onmiddellijk 278.
onsien 29l.
ontfael'men 189.
ontraden 188.
oock 120.
ooggetuige 57.
open 289.
opname 234.
opneming 234.
opsieren 163 v.
ore 192.
oud 21.
paesbert 110,
pandbeslag 258.
parlesjallte 26.
pa se 109.
paset 110.
peerdsch 118.
pelle 195.
pellegarst 306.
pellel 195.
pellen 193 v.
pellorijn 196.
pelres 193 v.
piip 309.
pelse 193.
pillegift 195.
plaats 166.
pligten 58.
polle 24.
polleken 24.
potsje 300.
priem 308.
prinslick 237.
prisen 186.
pronken 246,
proeven 186.
pude 222.
putertiel'e 168.
qllaedertiere 168.
querke 282.
quekenoot 281.
·rai 68.
rake 107.
ram 117.
rantsoen 166.
rap 26, 182.
recht 78.
rechten 119.
rechtgeloovig 78.
rechtschapen 245.
rechtzinnig 78.
reeeken 120.
reickt 119.
rein 290, 291, 243.
reinigheid 244.
rekikkert 308.
richt 78.
riif 107.
Rinse 308.
rive 275.
roeken 190.
roer 292.
romer 308.
rook 292.
roppieh 303.
rossien 196.
rots 165.
ruft 299.
rusteu 244.
ruygh ll8.
sangerich 309.
seaeht 184.
scat 100 v.
seeeden 100.
sceen 100.
scolIe 198.
scoude 277.
scummeess 274.
schacht 179.
schaeps bock 11 7 .
schaven 22.
schiemeese 274-.
schim 275.
schoon 287.
schoonigheid 244.
schorremorre 26.
schouwen 291.
schouwene
schroden 25.
sehroder 25.
schuiu 290.
schuiven 22.
schntting 278.
schijnen 288.
scimmeese 274.
scande 277.
scylhoutsvel 276.
seij(neur 66.
sen'efort 181.
seylbaar 122.
si 186.
sielts.ie 298.
Si en 289, 291.
sier 163 v.
sieraad 163 v.
sieren 163 v.
sierlijk 163 v.
sieur 66.
sijn 243.
sip 300.
sipeltje 298.
storten 22.
stort schaven 22.
stouwene. 100 v.
stroffele 306.
WOORD REG ISTEIL
strook 288.
struup 308.
struysch 118.
stuk 234.
stutsje 226.
sussen 166.
suterich 304.
suup 306.
suupsteig 306.
swel 299.
takre 106.
telhout 272.
tere 301.
thans 182.
tien 189, 307.
lier 245.
tiis 307.
tijgen 189.
toet 302.
tollen 167.
toorts 156, 176.
top 167.
torbytse 167.
tors 171.
torsen 172 v.
tortise 176.
to1'tys 176.
totelokken 302.
touter 308.
traker 105.
tros 173.
tros.en 173.
tsaerter 166.
tsjankerc 224.
tsier 167.
tsissen 166.
tsollen 167.
tsop 167.
tursen 72.
tutte 225, 297.
tnut 302.
tuygh 118.
tuyning 277.
tweetiere 168.
twiebak 308.
nIk 305.
vaan 190.
van 62. 193.
vangen 190.
verbintenis 257.
verbliden 189.
verdringen 189
verdrukken 189.
verhalen 242.
verjaring 257.
verpanden 257.
verrichten 77,228.
versehulden 240.
versieren 163 v.
verwaget 184.
verweget 184.
verzekering 257.
verzetten 258.
verzien 242.
verzinnen 57.
vetheid 57.
vijand 57,
vocht 243.
voelen 209.
voir 114.
volbrengen 79.
voorregt 257.
vrek 243.
vrijigheid 244.
vroodt 243.
vrolijk 58.
vroolijk 292.
vrouw 292.
vrouwsch 118.
wach 12
wale 75.
waneonst 75.
wee 121.
wegen 58.
weene 224.
werkelijk 250.
wiin 225.
wijfsch U8.
wilen 75.
willecoren 191.
willekeur 191.
wit 300.
witgewold 116.
wouden 21.
wy 121.
Yea 64 v.
Yes 64 v.
zaelsmoute 276.
zeehond 276.
zeelhond 276.
zeelspek 27 G.
zeil ba ar 123.
zelhond 276.
zetten 257.
zeuu 302.
ziarjan 166.
zieren 166.
zijn 290.
zode 25.
zoeken 159.
zonde 58.
zout 21.
zuigen 240.
zwijnseh 118.
329