DE 


TAAL- E) LETTERBODE 


ONDER REDACTIE VAN 

DR. E. VERWIJS EN DR. P. J. COSIJN. 

TWEEDE JAARGANG. 

e :20 :16 • • C 0&°"--
HAARLEM, 
DE ERVEN F. BOHN. 
187].. 



INHOUD. 

Mr. A. BOGAERS Blz. 1 
Pillegift. Pillen znvv. , Pillen ww. , door wijlen Mr. A. Bociaas 2 
Tekstkritiek , door J. VERDAM # 14 
Sprokkelingen , door J. H. VAN DALE „ 20 
Eenige oude Veluwsche woorden, die taalkundige opheldering schijnen to 
verdienen, door S n 45 
Volksgeloof en V olkstaal , door Dr. EELCO VERWLTS. 51 
Eenige opmerkingen over 't Markensche dialect, door F. ALLAN 62 
De sporadische uitstooting en klinkerwording der W, door Dr. P. J. Comm n 66 
Jacob van Maerlant en Jacob van Oostvoorne , door Dr. EELCO VERWISS. # 73 
Nehalennia , door Dr. H. KERN # 89 
Eigennamen en V erkleinwoordjes, door Dr. H. KERN # 100 
011e en Oele , door Dr. A. DE JAGER n 109 
Nog al lets over Ochtend, door J. BECRERING VINCKERS n 116 
Bladvulling, door J. H. VAN DALE n 137 
Iongen , door Dr. P. J. Comm n 138 
Rose 3041, door J. VERDAM. n 145 


Twee Middelnederlandsche Genitivi , door J. VERDAM Blz. 148 
Smijns, door Dr. P. J. COSIJN. 0 153 
Bladvulling, door J. H. VAN DALE 0 15 5 
Sprokkelingen, door J. H. VAN DALE 0 156 
Het Brusselsch fragment van den Cassamus , door ALFONS WILLEMS . 158 
Aamborstig , door Dr. H. J. BROERS 0 167 
De oorsprong der taal en de hypothese van Darwin, door Mr. 

H. E. MOLTZER 0 169 
Levensgeschiedenis van het woord Glimp , door J. TE WINKEL 0 198 
Sprokkelingen, door Dr. EELCO VERWLIS 210 
Sprokkelingen , door J. H. VAN DALE 0 219 
Een paar Middelnederlandsche misgeboorten , door Dr. EELCO VERWIJS 221 
lets over een oud Brugsch Handschrift, door FERD. VON HELLWALD 0 229 
De oorsprong der taal en de hypothese van Darwin, door Mr. 

H. E. MorazEn. 237 
Woordverklaring , door Dr. M. DE VRIES. 0 262 
Moord als rechtsterm, door Dr. H. KERN 293 
Ben Bataafsche naam, door Dr. H. KERN 0 294 
Schijnbare frequentatieven in het Nederlandsch, door Dr. A. DE JAGER, 0 300 
Sprokkelingen, door J. H. VAN DALE 315 
De beschrijving van den slag bij Woeringen in 1288 door Jan van Heelu, 
door R. VAN BREUGEL DOUGLAS 0 316 


MR. A. BOGAERS. 


De wakkere grijsaard, die ondanks zijn hoogen leeftijd nog 
steeds werkzaam bleef en vooral in de laatste jaren zich aan eene 
ijverige beoefening onzer moedertaal had gewijd, is den llden 
Augustus te Spa bezweken. Een zijner laatste opstellen — het 
allerla.atste werd in het Vlaamsche tijdschrift de Toekomel opgenomen 
— mogen wij onzen lezers aanbieden. Ware het hem vergund 
geweest , zeker zoade nog menigmaal onze Bode de proeven 
zijner werkzaamheid hebben mogen ontvangen. Bogaers toch had 
dadelijk eene krachtige medewerking toegezegd , en hij heeft die 
belofte gehouden. Het staken der uitgave van den Taalgids door 
den dood van Te Winkel deed hem feed, hij meende dat eon 
nieuw tijdschrift het oude moest vervangen. Toen nu bij ons het 
plan rijpte om de redactie van den Bode op ons te nemen, hadden 
Bogaers en Dr. De Jager, beide met ons voornemen onbekend , 
van hunne zijde pogingen aangewend om een nieuw tijdschrift in 
het leven te roepen. Doch zoodra zij met oils plan bekend werden 
gemaakt , lieten zij het hunne varen en boden eene ijverige madeworking 
aan. 

Was Bogaers hoog bejaard, zijne geschriften dragen geene 
blijken van den last des ouderdoms. De geest was frisch en levendig, 
en zeker, niemand sou in het doorwerkt stuk over Pillegift 
den arbeid eens grijsaards vermoeden. 

Het is hier de plaats niet over de verschillende verdiensten van 
Bogaers nit te weiden: een enkel woord van hulde aan de nagedachtenis 
van een hooggeschatten en werkzamen medearbeider zij 
voldoende. 


PILLEG 

Z1111% PILLEN WW. 

DOOR 

WIJLEN Mu. A. BOGAERS. 

Het woord PILLEGIPT, klaarblijkelijk zaamgesteld uit pile en 
gift, is ruim eene eeuw lang een ware giftpil geweest voor de 
Nederlandsehe Taalkritiek , die er allerlei krankheden van heeft 
onder von den. 

Hoor ems, belangstellende Lezer ! welk tal van ziekteverschijnselen 
het eerste bestanddeel van dit noodlottige woord gaandeweg 
voor den dag geroepen heeft. 

Er zijn er geweest, die in pille het Latijnsche bulla zagen, 
eon versiersel , dat de kinderen van voorname lieden te Rome 
om den pals droegen. Er waren er ook, die meenden, dat 
stond voor pilde , en dit voor bilde, beeld. Daarentegen werd 
wader door sommigen pule, een kan of kroes , to baat genomen. 
TUINMAN'S Fakkel stelde pillegilt gelijk met pupilegi maar 
het Vervolg op dien Fakkel omhelsde weder een ander denkbeeld 
en, zich op kerstpel, ker8tpoel, in de beteekenis van doopvont 
grondende, schreef het aan pille dezelfde beteekenis toe. 

Dit ales kan men veel omstandiger en fraaijer uiteengezet 
vinden in het IIde Deel, 1ste Stuk , bl. 394, van de Nieuwe Bzidragen 
tot opbouw der Vaderlandsche Letterkund e , die te Leiden 
in 1700 verschenen. 


3 

Ben geruimen tijd daarna handelde de hoogleeraar IJPEY over 
het woord in het Vaderlandsch Illagazijn , DL III, st. 1, bl. 433. 
Deze liet al de vroegere uitleggingen varen en sprak aldus : „Dat 
pelleg0 afkomstig is van pelle, 't welk oulings even zo een 
doopkleed als een baarkleed beteekend kan hebben, lijdt bij mij 
geen twijfel." 

Ondertusschevr (gij merkt het, aandachtige Lezer !) gebruikte deze 
geleerde een klein goochelaarskunstje. Eene i wegmoffelende en 
er stilletjes ‘_;ene e voor in de plaats schuivende , sprak hij van 
pellegift, te'rwij1 er nooit anders dan pillegifl geschreven is. 

Toen dun ook , niet lang daarna, het woord een plaatsje kwam 
vragen in WEILAND'S Nederd. Taalkundig Woordenboek , liet daze 
taalvorscher Pellegift buiten staan en vergunde hij aan Pillegift 
alleen em binnen te komen. Bij het opmaken van het signalement 
dacht hij echter bij pille aan pet, deksel, en maakte er per slot 
eene luurmande van. 

"Pillegift (zei hij) zou zooveel zijn als luurmande- of luijermandegift 
, dewijl men weet , dat, vooral oudtijds, een pillegift in 
een luurmand bestond, bevattende alias, wat tot deksel en kleeding 
van een kind behoort." 

Dit vond.evenwel weinig bijval. Slechts de Heer A. C. ODDEMANS Sr 
heeft zich later (zie zijn Woordenb. op BREDEno i. bij WEILAND'S 
luurmande nedergelegd. 

BILDERDIJK kwain met iets anders to berde , hetwelk min of meer 
overeenstemde met TUINNIAN'S eerstaangenomen begrip. Yolgens 
's Dichters stellige verzekering was Pil "by onze Ouden gebruikelijk 
in den zin van 't Latijnsche pupillus en zekerlijk 
daarvan verbasterd" : — en (vreemd voorwaar !) daarom verklaarde 

B. op hetzelfde oogenblik Pit door Doopkeveling (zie zijne Verklar. 
Geslachtlijst i. v.). 
BILDERDIJK'S verzekering overtuigde Mr. W. C. VAN ACKERSDIICK 
niet. Toen deze in het Taalkundig Magavyn (D1. II. bl. 187) 
het woord weder eens onder harden meende te moeten nemen , 
kwam hij tot ISPEY'S dooppelle tang. Hij was evenwel stouter 
dan IJPEY. Had deze slechts gezeid , dat pelle wel doopkleed beteekend 
Icon hebben, hij Eat dit Icon maar achterwege, en, zonder 
eenigen tekst bij te brengen , verzekerde hij, dat oudtijds een 


dooplcleed, dooppelle heette, waarvan hij dan pillegift afleidde. 
Hiermede schijnt Dr. DE JAGER niet volkomen vrede gehad te 
hebben. In zijl1e belangrijke Latere JTersckeirlenaeden, bi. 824, 
geeft hij weI toe, dnt peZ voorheen ook doopkleed beteekende, 

J

lnaar Mr. l\..CKERDIJCKS aileiding van pilZegiJt beaamde hij nog.. 
tans niet. ".A.CKERSDIJCK (zoo luiden zijne ,voorden) leidc1e van 
pelle het ,voord pillegift af, als zijnde een gift ~ 
bestaande in 
het dool)kleed zelf, of in 't geen daarbij werd geschonken. Jt Ver,
vondert mjj echter, dut men ter verklaring van dit veel bespro.. 
ken ,,"oord geen acht heeft geslagen op VAN HASSELT'S Geldersclt 
Maa'JZclwerlc, II. 320, \vaar uit oude stukken blijkt, dut aoopen 
genoelud we?-'d: pillen en Jl!Jle1't, d. i. peilen. De doopeling werd 
tot OJ) den boc1em der vonte nedergelaten, en door zijn peter en 
Jueter c1aaruit geligt; en pillegiJt was hetgeen door hen bij die 
gelegenheid "7erd geschonken of beloofd. 11 

Ge\V'is heeft deze overgenomen verk1aring van V. HASSELT de 
verc1ieuste van zeer oorspl'onkelijk te zijn en sterk tot de verbee1ding 
te spreken. \iVe1 huivert. men iet of wat bij het denkbee1d, dat 
een j ollggeborell 'wicht tot op den bodem eener oude doopvont, die 
nog 0,1 c1iep ,vas, nedergelaten werd; ook begrijpt men met gnau,v , 
WUD.l'OlU 11et schepse1tje nan zulk eene gevaarlijke proef blootgeste1d 
moest 'worden; maar, sumlna· summarum J men tis tach b1ijc1e, dnt 
bet jeugdig marte1aartje, als het er levenc1 afkwl1ill, ter zake vall 
11et hagchelijke peilen door peter en meter met eell presentje, 
pillegift gebeeten, bescbonkeu ,verd. 

Niettegeustaallc1e, evenwel, de oude stukken J waaruit c1it gezegc1 
wordt te' blijken, en ondanks het schilderachtige ~an 
V. HA.SSELT'S 
opvatting, het,velk nan Dr. SCllo~rEL 
een treffend tafereeItje in Zijl1 
"Oud-Hollandsch huisgezJu" had kunnen opleveren, is er door 
c1ezen geleerde in zijn verc1ienstelijk \verk geen gebruik van geInaakt. 
Een taaIkundig onderzoek anugaande het ,voO:~'(l 
pillegift 
heeft hij ondertusschen niet beproefd, maar eenvoudig het gevoelen 
Van IJPEY en ACKERSDIJCK omhelsd, schrijvende bi. 50: /IWat 
ons betreft, wjj t\vijfelen e1' niet aan, of het woorc1 pille is bet... 
zelfde met {Jelle J doopkleed, enz. II 

Dcswegens is bem de goedkeuring Van den hoogleeraar Th... DE 
VRIES, die het In,ntst. over dit onder\verp bandelde, te beurt geva.l1en. 


Met de woorden van dezen voortrelfelijken beoefenaar onzer taal 
len wij dit verslag der avonturen van pit en pillegift besluiten. 

In eene belangrijke verhandeling , die het laatste of IX ae deel van 
ff de Taalgids" versiert en ten titel voert : Nog ids over den Fergnut 
handelt hij o. a. over de micldeln. woorden : pellen, pellet en peller, 
en, na veel wetenswaardigs dienaangaande gezegd te hebben , komt 
hij ook op 't woord , waaromtrent hij zich dan (bl. 195. 
en 196) aldus nitlaat : 

„Het is hie_x de plants om even met een nieuw bewijs to staven , 
dat het veel besprokene gelijk reeds door IJrEY en 
ACKEILDIJCK is aangewezen , in het bier behandelde pellen zijne 
verklarinr8.. vindt, en wel bepaaldelijk in den straks vermelden 
jongeren vorm pelle, waarin het woord ook bij K.ILIAEN voorkomt. 
Wat al dwaasheden er over dat pillegift zijn uitgekraanad , kan men 
nazien in het 021d-Holt. Hnisgezin van Dr. SCHOTEL (bl. 49), 
die ze alle met recht verwerpt en zich aan de ware afleiding 
houdt. Zij is inderdaad aan geen twijfel onderhevig. Dat pollen voorheen 
ook gezegd werd van een fijn of kostbaar kleed , waarmede 
een jong kind werd opgetooid , blijkt uit het Passionael (Winterstuc , 

1. 154, a), waar het woord gebezigd wordt in tegenstelling van 
de doeken , waarmede het kindeken Jezus in de krib omwonden 
was. „Du haddes," leest men daar,, „voer een saft bedde dye 
harde eribbe ; voer gulden pellen onduere dokelkijns. fi Zoo werd 
pelle de gewone term voor het doopkleed , en pellegift , later pille-
Aft , was „de gift van het doopkleed , of hetg,een men in geld 
daarvoor in de plants stelde ll. enz. 
Ziedaar nu, geeerde Lezer! getrouwelijk u vertoond alwat men 
meer dan honderd jaar lang in dat pille , waarvan pillegift afkomstig 
is , gezien — of gemeend heeft to zien. 

Voor uw oog zijn uitgestald geworden Romeinsehe bullre , pellen of 
kroesen, pilden en beelden , kerstpoelen en doopvonten, wiehten , die 
er tot op den bodem toe in neergelaten worden, voorts Latijnsche pupillen 
zonder voogd , alsmede luurmanden , pellen en doopkleeden. 

Wie heeft er nu gelijk gehad ? 


G 

St'l'fLks zult ge zeggen (wjj ZlJll er van overtuigd): IIgeen een, 
althans geen een vol1~olnen.'1 


Op nieu,v zal het bljjken, dn.t de geleerc1ste en beroemdste mannen 
zich enkele malen vergisseu kunllen t en men daarom (onvetminderd 
de billjjke \~'{aardering 
hunner bek"raamheden) hUillle beweringen, 
vooral \val1neer die, op den leeper beschollwd, slechts gissingen 
ziju, nooit, dall na een stTengen toets, als bewezen ,vanrheden 
moet aannemen. 

Zie hier zoncler verdere uit,Yeiding, \vat er van de zaak is. 

Pil, pyl of pille beduidt]n het Oud-Nederl. peetlcinil; ill het midlleleeuwsch 
Latiju jiZioZus , JiZioZa; in het Franschftlleul, Jilleule , 
in het Oud-Duitsch sOlllwjjlell ffilloZ. 

I-:Iet geschenk door de gevaile14s, ook peter .en meter genoemd, 
ter gelegenheic1 van den doop nnn den pil gegeven, was c1e pilZegijt. 

BILDERDIJK bad het dus aan het regte eind, toen hjj piZ door 
doopheveling olTIschreef 1); maar zjjne woorden vonden, niet zonder 
reden, ge~nen 
ingang, eensdeels, omdat hij niets bewees en weI 
meel-met stellingen voor den dag kwam, die bjj gezet onderzoek 
al1een de vruchten zijner rijke fantazie bleken te ziju j maaT 
nnderdeels ook 7 omdat hjj zjjue verklaring vastknoopte aan eene 
bewering, die blijkbaar ongegrolld was en die, ware zij gegrond 
geweest, z,jjlle uitleggjng omverre zou geworpen hebben. Pil 
toch ~ras 
l100it in het Oud-Nederl. de benaming van eenen ondel'" 
voogdij staanden wees J die in 't Latjjn pUpiZZU8 heette 7 en, ware 
zulk een wees pil genoemc1 geweest, dan had fit "Toord geheel 
iets finders aallgeduid, dan rlooJ]heveli?lg. 

Na. qit vooraf aDJlgestipt te hebbell, gaan we thans ODze bewljzen 
leveren. 

Wie lliet geheel vreemd is in het JU8 Ca1loniau1Jl, 1veet, c1at het 
eelle geestelijke verwantschap, eene Cogllatio SjJiritualis , uitgec1acht 
heeft J die geheel verschilt van de natuurlijke en waarover ous Burg. 
Wetboek zich dan ook met bekommert. 

Zij ontstaat, onder anderen, bij den doop tusschen het gedoopte 
kind en de peten, die dan, zoo het heet, de geestelijke 0tlders 
van den doopelillg worden. 

1) Juistel' nog had Lij gesprokcn, indien door llenl gezegd ware dooplzevcling 
in oetrekkih.q tot de dooplU'.fft!f8. 


7 

Een wederzijdsch huwelijksbeletsel is er het gevolg von. 

Om die reden ook , indieu later poet en petekind Bens wat al 
to weinig geestelijk van elkander beginners te 'louden, acht do 
Kerk zulk eene ongeoorloofde liefde cone veel grootere zonde, don 
het geval zonde zijn , indien dit echtverbod niet bestond. 

In een stichtelijk middeleenwsch boek, dat thans opgeslagen 
voor ons ligt , wordt hierover gehandeld. Het is getiteld „Summe 
le roy Of des conincs stunme. 4 Oorspronkelijk (zoo leest men er in) 
werd het ten jare 1279 door ,,een groet clerc vender predicaer oerden„ 
voor „den Conine Philips van Vrancrijc° in het Fransch gemaakt , 
maar later ,,overgeset uten franchoyse in duytsche Int iaer ons fiefs 
heron Dracut vierhondert ende achte" door „broeder. Ian van 
Brederoede Convaers der carthuser oerden tot Zeelom." 

Voor het eerst is doze overzetting „te Delf in Hollant° ten 
jare 1478 gedrukt , in bet licht verschenen. Pit het hoofdstuk, 
dat over de „oncuysheit" liandelt, putten wij, voor onze zaak , 
het navolgende : 

„Dose sonde der oncuysheit deylt hoer in veel tack-en. Ende 
in veel graden neder to goon van quade tot quader ende sonder.
1inghe in vierthien manieren." 

Kortheidsholve laten we nu een half dozijn manieren rusten 
em terstond tot de zevende manier , waarmede wij bier alleen to 
doen hebben, over to springen. 

f/Dat sevende (zoo luidt de tekst) is dat eon misdoet mit sijn 
gevaderen of mit hoer kinderen of mit sijn PILL). Want dese 
en moghen niet vergaderen sander oerlof der heiligher kerken 
mit hilic sonder dootsoncle." 

In een door ons geraadpleegd handschrift van dit zelfde work , 
in de Burgundische Bibliotheek te Brussel voorhanden, luidt deze 
plods (fol. 39 verso) nog naauwkeuriger aldus: 

„Dat sevende is dat een misdoet mit sinen gevader of mit 
sijnre guidel of mit horen kinderen of met sinen PIL, want dese 
en mogen slander oirlof der heiliger kercken niet vergaderen mit 
hylic buten dootsonde." ') 

I ) In een min volledig Hs. van de Summe le ray , ter Koninklijke Boekerij to 
's Gravenhage berustende, en door harm/ kundigen Bibliothecaris , den Heer W. F. 

A. G. CAMP131:LL , met zijn gewone hcuschheid one ter inzage gezonden , is deze 

s 


'Van den oorspronkelijken tekst dezes boeks bezit dezelfde Biblio


theek vijf Hssa In 't oudste, met nO. 9544 geteekenc1, luidt de 

hier behanc1elde plan.ts, als voIgt: 

lILa vijc branche est dome a sa comel'e ou a sa filleule ou de 

filleul a lenfant SOIl parin ou a sa marIne. Car tek personnes ne 

se peuent assembler sans pechje mortel neis par mariage/I 

De andere vier 118B. hebben ook filleul en .filleule voor het


geeu in de vertalillg door pil en pille wordt llitgedrukt. 

Van allen redelijken twjjfel omtrent de ware beteekenis van het 
bewuste ,Yoord zjjn wjj .dus reeds door broeder Jan va1t Breaeroe{le 
voor goec1 gelle7Jen. 

Ten overvloec1e voegen wij er nog het na.volgende bij. 

In den jare 1484 ,verd er te Gouda bij Gherit Leew een boek 
gedrukt, genaamd: II Van den Seven Sacramenten. /I Ret 48ste Cap. 
der 2de Afdeel. leel't: II WB.t penitencie nae trecht der heyligher 
kercken tot elcke doetlike sonde staende is, II en daarin leest 
men o. a: "Die ghene die sijn ghevaderster of gheestelilcer aochter, 
dnt is pille dien (1. die) hi uter vonten geheven heeft, bekent, 
sel een iaer penitencie aoen, ende dies gheliken sel si doen dat 
Sljt \villichlick toelaet ende consellteert. 1I 

Na deze twee voorbeelden, uit een kerkeljjke bron geput, geven 
wij er ]}u nog een, die uit eene wereldlijke ons toegevloeid is. 

Onze middeleeuwsche yoorouc1ers (waa.rom zou men het verhelen?) 
hielden veel van een pretj e. 1(on er eens gepooid en gesmuld 
worden, ze lieten de gelegenbeid niet ongebruikt. Van den eenen 
kant cloor eene heerschzuchtige geestelijkheid gekwelc1 en met hel en 
vagevuur bang gemaakt, van den anderen kant maar te dikvrijls 
cl001' adel en mngthebbenden verguisd en uitgezogen, mogten ze 
'waarlijk ,vel nu en dan ee11 verzetje hebben, Onder de feesten, 
die ze daa.rtoe belluttigden, behoorde ook het c1oopfee8t van eenen 
jOllggebol·ene. De pillegift der gevaders of peten bestond veelal in 
geld, 1) en' dit geld achtte men billjjk besteed, indien eens lustig 

.0 

plants iu c1ezelfde bewoorclin gcn vervat; aIleen Ieest men er, V001' guedel, 11 goedeI,,, 
dnt hetzelfue j~ 
en ook meter (commater) beteekent; geIijk men bij KILlaEN zien 
kan. De Ouu-Gelaersche VOl'Dl VJU het woord i! fJayel. zooals merna zal blijken. 

1) Van daar aat zij ook weI ITaddp-TfJeld genoemd werd. ITadder is gevader, J1eef. 
Zie ALKF.AL\.DE'S ])iscppl8!Jfi!Jltede'7-, 1. bl. 200 en 239. 


o 

ter eere van den doopeling de beker rondging. Dit beette men luet 
eene eigenaardige uitdrukking, die waard ge,veest "ras door den 
Heer SCHOTEL opgenomen te worden: "llet kynt verdrincken." 1) 
Dat van zulk een buitenkansje niet altoos even mntig gebrnik 
gemaakt werd en cle vreugd "reI eens met de goede orde in 
conflict gcraakte, valt ligt te begl'ijpen. Van claar dall ook dnt e1' 
in verscheidene oude keuren belJalingen voorkomen" die het cloopvieren 
regelen en de pillegiften beperken. De oudste dezer verordeningen 
is (v09r zooverre wij hebben kUllnen llagnan) cle Z,volsche 
keUI, waaruit re~c1s 
eenbrokhier terzakedienenc1e,doorVa .A..LKEIVIADE 
en V. D. SCHELLING in ].,Tederlanets DisjJlegtigltetle1z, l'tott. 1732& 

D. I b1. 239 medegedeeld is. J{ortheidshalve zuDen vvij dien niet 
afscln·ijven. Daar we eenigen tijd geleden het oudste lIs. dezer 
keur, het\velk tot het begin cler XIVde eeU,\T opklimt en bij de 
archieven der Gellleente Zwolle bewaarc1 worclt, ten gebruike hadden, 
zijn wij in staat de eerste en oorspronkelijke redactie te leveren , 
en dit komt ons verkieslijk vo~n1t. 
Op fo1. XIV leest 11len: 
/I Dit is van kinc1er te heffene. 

"Item. So wie clat een kint hefi'et man ofte vronwe, die en 
solen 110rell pilleu, niet gheven bi del' vonten, lnaer daer nae 
,vanneer clu.t si willen so moeten si wu.l gaen tot hOTcn vadder8n. 
ende so en solen si c1aer niet senden, nochte brengen, nochte niet 
halen Jaten, tetcll noen te clrinken, maer sinen pille moet hi 
wal gheven aehte pennjnghe clene ende niet meer./I"l) 

1) Zie o~ 
a. VAN lIASSELT'S .A:nth,. Oudheden. 1. hI. 81. 

2) De latere redaetie van dit art." met eene anllcre hand in voorz. lIs. gesehreveu 

en tot het begin del' X Vde ecuw behool'ende, is met eene pocnale sanetie vermeerderd. 

Zie hier den inhoud: 

IIItem enieh onse hurghel' die vadder ,vorde tot enen kinde ende dnt Ileffet van 
ensen burgher of van eneu gaste binnen onscr stad, die en zoelen oeren pillen 
niet gheven bi del' vonteu, mer daerna wanncer dnt die vrouwe vyt den eraem is, 
of si dan willen soe moeten si wal gaen tot oe1'e vadderen.. ende soe en zoelensi 
daer niet zenden noeh brenghcli noch hem te gnste bidden laten tot eten noeh to 
cll'inken meer dan ele cne quaerte wijns. ende so moeten. si ocren pillen wal gheven 
ele also vele ghelc1es "als een take wijns gheldet, of si willen, unde niet meer. wie 
dat vel'brake, die verloer teghen die stat een pont. mochtmens niet verwinnen J si 
soldes hem afnemen met sijnre eenre hant.u 

Gaarne betuigen wij hier openHjk onzen opregten dank en ann het Bestuur oer 

stad Zl\·olle en nan den lIeer Archivaris" Dr. Vv••T. A. HUDERTS, door wiens 

wc1willende bemiddeling bij gez. BesLuul' wij de hiel' voreu gem. JIss. ten gebruike 


10 


Het loopt in bet oog , dat ook hier pat peetkind beteekent. 
Noodeloos is het dus er bij stil te staan. Wat ondertusschen te midden 
van dit alles bevreemden m ag , is het algemeene stilzwijgen der 
oude Nederlandsche lexicograpuen ten opzichte van dit woord. Men 
zoekt het te vergeefs in het Vocal;ularium Ex quo, van 1479, in 
de Gernmula vocabalorum cum addito, vi.ln 1486. Evenmin is het bij 
PLANTIJN en KILIAEN to vinden. Slechts in VAN DER SCHUEREN'S , 
Teuthonista van 1475 (zie CLIGNETT'S uitg. bl. 193a onder 
aan) wordt.Pyl aangetroffen ; maar, terwijl het (bar in het Latina 
door jiliolus omschreven stoat, luidt de Nederduioche uitlegging 
,,pad op der dopen:" en zoekt men don (bl. 191a) Pat op , 
zoo vindt men Pat, pylle , pade. Patrinns. Een can beide is 
dus waar,, of de Kleefsche Kanselier is omtrent het wOord niet 
geheel in het zekere geweest , of wel , hij heeft er de diThbele 
beteekenis van peet en van peetkind aan willen toekennen , evenals 
zulks in het Hd. met pathe het geval is. 

Opmerking verdient het ondertusschen, dat in zijn rocabularium 
Latina-Theutonicum, noch bij Filiolus , noch bij Patrinus , het 
woord Pyl vermeld wordt. 

Evenmin hebben wij het mogen aantreffen bij eenig Nederlandsch 
schrijver van de XVIde eeuw,, of later, Huygens alleen uitgezonderd. 
Eens toch (een ware rariteit !) heeft deze in zijn Korenbloemen 
bet als rijmwoord gebezigd, om er het Spaansche ahijado (d. i. 
peetkind) 'nee to vertolken. In de uitgave van 1672, I. bl. 658, 
leest men : 

Van mijn Gevacrs Brood aen mijn Pill, 
Een stuck soo groot als by self wil. 1) 
Na dien tijd hebben wij het nergens meer ontmoet. — 


ontvingen, en die daarbij nog de gocdheid had ons in kennis te brengen met het 
zeer verdienstelijk Academisch Proefschrift van Dr. G. J. DOZY, getiteld: "De 
oudste stadrechten van Zwolle,,, in betwelk de aangehaalde Verordeningen ook 
opgenomen en de beteekenis van pil met juistheid gegeven is. 

1 ) In zijne Aantt. op HUYGENS , VI. 57, heeft BiLnErtoisK hier, zoo als wel 
niet anders ]con , Pil (gelijk in de Verkl. Geslachtl.) door doopheveling omschreven, 
maar your het overige het Spaansche Adagium o. niet begrepen en ook de drukfout , 
bij HUYGENS voorkomende, behouden; calico stellendc , betgecn calico of ;:alico 
behoorde to zijn. 


11 
1111

De 
DeDe beteekenis 
beteekenisbeteekenis van 
vanvan het 
hethet substantief 
substantiefsubstantief pit 
pitpit is 
isis nu 
nunu hoven 
hovenhoven nIle 
nIlenIle bedenbedenbedenking 
kingking verheven: 
verheven:verheven: het 
hethet w,v. 
w,v.w,v. pillen 
pillenpillen of 
ofof p!/lle1t 
p!/lle1tp!/lle1t eischt 
eischteischt echter 
echterechter nog 
nognog eell 
eelleell 
oogenblik 
oogenblikoogenblik Ollze 
OllzeOllze opmerkZafl.lnhei
opmerkZafl.lnheiopmerkZafl.lnheid. 
d.d. 

V. 
V.V. HASSELT 
HASSELTHASSELT las 
laslas het 
hethet in 
inin oude 
oudeoude rekeningen, 
rekeningen,rekeningen, ,vnaryn,n 
,vnaryn,n,vnaryn,n hij 
hijhij llittre1csels 
llittre1cselsllittre1csels 
levert; 
levert;levert; maar 
maarmaar hoe 
hoehoe hij 
hijhij er 
erer den 
denden zin 
zinzin van 
vanvan peilen 
peilenpeilen en 
enen r.Zoopeu, 
r.Zoopeu,r.Zoopeu, n.an 
n.ann.an heeft 
heeftheeft 
kunnen 
kunnenkunnen hechten, 
hechten,hechten, is 
isis ollbegrijpel\lk. 
ollbegrijpel\lk.ollbegrijpel\lk. Er 
ErEr was 
waswas clnar 
clnarclnar (en 
(en(en dit 
ditdit is 
isis aun 
aunaun de 
dede 
aandaeht 
aandaehtaandaeht van 
vanvan Dr. 
Dr.Dr. DE 
DEDE JAGER, 
JAGER,JAGER, die 
diedie hem 
hemhem voIgt, 
voIgt,voIgt, olltslipt) 
olltslipt)olltslipt) geene 
geenegeene sprake 
sprakesprake 
vun 
vunvun eeue 
eeueeeue c1oopvont 
c1oopvontc1oopvont te 
tete peilen, 
peilen,peilen, ma.ur 
ma.urma.ur van 
vanvan kinderen 
kinderenkinderen te 
tete pillen 
pillenpillen of 
ofof te 
tete 
pyllen. 
pyllen.pyllen. Zie 
ZieZie l-qer 
l-qerl-qer de 
dede aangehaulde 
aangehauldeaangehaulde zinsneden: 
zinsneden:zinsneden: 1/ 
1/1/ Opten 
OptenOpten yrsten 
yrstenyrsten c1ach 
c1achc1ach Sep
SepSep... 
...... 
tembris 
tembristembris al1no 
al1noal1no 14 
1414 gegeven 
gegevengegeven durch 
durchdurch mijlls 
mijllsmijlls gen. 
gen.gen. lievell 
lievelllievell I-Iere 
I-IereI-Iere bevell 
bevellbevell 
Lambert 
LambertLambert va.n 
va.nva.n Boernel 
BoernelBoernel Oln 
OlnOln Vijfmol1kens 
Vijfmol1kensVijfmol1kens k!J1Zt 
k!J1Ztk!J1Zt van 
vanvan syllre 
syllresyllre ]'. 
]'.]'. gen
gengen.. 
.... 
wegen 
wegenwegen to 
toto Pyllen 
PyllenPyllen X 
XX Gelresche 
GelrescheGelresche gln.J' 
gln.J'gln.J' 
"Opten 
"Opten"Opten 2
227 
77 c1ach 
c1achc1ach Septeln
SeptelnSeptelnbris 
brisbris gegev-en 
gegev-engegev-en durch 
durchdurch mijns 
mijnsmijns gen. 
gen.gen. lievcll 
lievclllievcll 
Reren 
RerenReren bevell 
bevellbevell J 
JJ ohan 
ohanohan den 
denden Legh 
LeghLegh omb 
ombomb Goltstijlls 
GoltstijllsGoltstijlls k!Jllt 
k!Jlltk!Jllt van 
vanvan syner 
synersyner gen. 
gen.gen. 
wegen 
wegenwegen te 
tete piltell, 
piltell,piltell, XII 
XIIXII ducaten." 
ducaten."ducaten." 

Men 
MenMen ziet 
zietziet het, 
het,het, er 
erer is 
isis hier 
hierhier geel1e 
geel1egeel1e de 
dede minste 
minsteminste quaestie 
quaestiequaestie van 
vanvan die 
diedie akelige 
akeligeakelige 
peil-munoeuvre 
peil-munoeuvrepeil-munoeuvre en 
enen c1at 
c1atc1at lleer1aten 
lleer1atenlleer1aten va,l1 
va,l1va,l1 een 
eeneen pasgeboren 
pasgeborenpasgeboren 'Yicht 
'Yicht'Yicht ~ 
~~tot 
tottot 
op 
opop den 
denden bodem 
bodembodem van 
vanvan de 
dede doopvout 
doopvoutdoopvout om 
omom er 
erer clan 
clanclan door 
doordoor zjjl1 
zjjl1zjjl1 peter 
peterpeter en 
enen mete}· 
mete}·mete}· 
wedel" 
wedel"wedel" uit 
uituit gehaald 
gehaaldgehaald te 
tete worden. 
worden.worden. 

Pille?/, 
Pille?/,Pille?/, is 
isis cenvouc1ig 
cenvouc1igcenvouc1ig 2Jil 
2Jil2Jil of 
ofof peetkinc1 
peetkinc1peetkinc1 maken, 
maken,maken, gelijk 
gelijkgelijk ke1"ste1zen 
ke1"ste1zenke1"ste1zen leer
leerleer.. 
.... 
sten 
stensten maken 
makenmaken bednidt. 
bednidt.bednidt. In 
InIn casu 
casucasu erkenc1e 
erkenc1eerkenc1e de 
dede vor::;t 
vor::;tvor::;t of 
ofof heer 
heerheer den 
denden c1oopec1oopec1oopeling 
lingling als 
alsals zijn 
zijnzijn jJil 
jJiljJil (en 
(en(en c1it 
c1itc1it missehien 
missehienmissehien )vel 
)vel)vel op 
opop de 
dede Ineest 
IneestIneest ge"wenschte 
ge"wenschtege"wenschte 
wijze) 
wijze)wijze) door 
doordoor eelle 
eelleeelle gelc1som 
gelc1somgelc1som te 
tete schenk.en.; 
schenk.en.;schenk.en.; Daarin 
DaarinDaarin bestoncl 
bestonclbestoncl het 
hethet pille1l, 
pille1l,pille1l, 
dut 
dutdut dns 
dnsdns alles 
allesalles bellal
bellalbellalve 
veve naar 
naarnaar het 
hethet rec1den 
rec1denrec1den van 
vanvan cen 
cencen drenkelillg 
drenkelillgdrenkelillg geleelc., 
geleelc.,geleelc., 

N
NNa 
aa a1 
a1a1 het 
hethet hiervoren. 
hiervoren.hiervoren. verhandelc1e 
verhandelc1everhandelc1e blijft 
blijftblijft er 
erer nn 
nnnn alleen 
alleenalleen nog 
nognog eOl1e 
eOl1eeOl1e 
vraag 
vraagvraag tel" 
tel"tel" beantlvoording 
beantlvoordingbeantlvoording overig: 
overig:overig: t. 
t.t. "v. 
"v."v. die, 
die,die, "TDonr 
"TDonr"TDonr het 
hethet 1yoord 
1yoord1yoord 'pit 
'pit'pit van
vanvan... 
...... 
daan 
daandaan komt? 
komt?komt? Openhartig 
OpenhartigOpenhartig bekel1nen 
bekel1nenbekel1nen ,ve, 
,ve,,ve, c1at, 
c1at,c1at, olldauks 
olldauksolldauks vlijtige 
vlijtigevlijtige llu,vorllu,
vorllu,
vorschingen, 
schingen,schingen, we 
wewe nog 
nognog niet 
nietniet tot 
tottot eene 
eeneeene oplos,rng 
oplos,rngoplos,rng zljn 
zljnzljn geraakt, 
geraakt,geraakt, die 
diedie OllS 
OllSOllS genoeg-; 
genoeg-;genoeg-; 
zaam 
zaamzaam bevredigt. 
bevredigt.bevredigt. Oppervlakkig 
OppervlakkigOppervlakkig moge 
mogemoge Inen 
InenInen nit 
nitnit de 
dede gelijkenis 
gelijkenisgelijkenis van 
vanvan 
pit 
pitpit en 
enen pUlpit 
pUlpitpUlpit willen 
willenwillen afl.eiden, 
afl.eiden,afl.eiden, dat 
datdat het 
hethet eerste 
eersteeerste nit 
nitnit het 
hethet Iaatste 
IaatsteIaatste Vool'tge-
Vool'tge-Vool'tgesproten 
sprotensproten is; 
is;is; maar 
maarmaar bij 
bijbij eenig 
eenigeenig nauenken 
nauenkennauenken verheffen 
verheffenverheffen zich 
zichzich groote 
grootegroote zwarigzwarigzwarigheden 
hedenheden hiertegen. 
hiertegen.hiertegen. N 
NN ooit 
ooitooit villden 
villdenvillden ,ve 
,ve,ve in 
inin de 
dede middeleen1vell 
middeleen1vellmiddeleen1vell het 
hethet IatijnIatijnIatijnselle 
selleselle pl-lJpill'lf,8 
pl-lJpill'lf,8pl-lJpill'lf,8 of 
ofof het 
hethet verkorte 
verkorteverkorte p'lf,pit 
p'lf,pitp'lf,pit gebezigd 
gebezigdgebezigd OUl 
OUlOUl er 
erer een 
eeneen JJeetk£1Zil 
JJeetk£1ZilJJeetk£1Zil 
door 
doordoor aan 
aanaan te 
tete dui-den. 
dui-den.dui-den. De 
DeDe ongestaafde 
ongestaafdeongestaafde verzekering 
verzekeringverzekering van 
vanvan BILDERDIJK,. 
BILDERDIJK,.BILDERDIJK,. 
hierVQren 
hierVQrenhierVQren reec1s 
reec1sreec1s aangeroerc1.7 
aangeroerc1.7aangeroerc1.7 hac1 
hac1hac1 geC']l 
geC']lgeC']l grond 
grondgrond clan 
clanclan in 
inin zljnc 
zljnczljnc vel'beel-
vel'beel-vel'beel



12 


ding. In velen opzigte was dan ook het verschil tusschen den 
pupillue en den pil to groot, dan dat de eene benaming veer 
de andere gegolden zou kunnen hebben. De pil had enders, de 
pupil was wees. Tusschen den peter en den pil bestond er eene 
geestelijke verwantschap, die bet geheele leven lang duurde ; tusschen 
den pupil en den voogd was er slechts eene wettelijke 
betrekking aanwezig , die met de meerderjarigheid ophield. Nooit 
vinden we ook het woord pillegift aangewend em een gesehenk 
aan to duiden door eenen onmondigen van zijn momboir ontvailgen. 
Tegen doze gewigtige bedenkingen kan veerwaar de loutere 
overeenkomst van eenige letters niet opwegen. Onies inziees meet 
er near eene andere afleiding gezocht worden. Zijn wij niet zoo 
gelukkig geweest van hear reeds op to sporen , andere:? kunnen 
knapper en gelukkiger zijn. Wet we opgemerkt hebben, deE4e we 
inmiddels hier gaarne mode. 

In GRAFF'S Althochd. Sprachschatz III. 332 , wordt er gewag 
gemaakt van eon Pill o,, Pilla , met de beteekenis van Filia8ter, 
Filia8tra , d. stiefzoon , stiefdochter. De Heer Moss had 
deze woorden in Nederduitsche Giessen ontmoet , door hem aan 

J. GRIMM medegedeeld, die er ook gebruik van gemaakt heeft 
in zijne D. Grammatik , III. 335. Van hem heeft GRAFF ze in 
handschrift ontvangen. In druk zijn ze niet verschenen. 
Dear J. Gninim geene etymologische uitlegging van pillo, pilla 
geeft, moeten we ens bepaien tot de korte opgave in den Sprachschatz 
ter neer geschreven. Zij luidt : 

„PILL°, jiliaster and Pima, jiliastra. Tz. (Trost) sired 
nicht ads althochd. WOrter aufzufiihren. Tz. enthalt niederdeutsche 
Giessen; althochd. wiirden diese WOrter freilich auch pillo, pilla 
oder phillo , philla lauten. Cf. auch 

Op het woord FILLor, (III. 496) vinden we slechts als verklaring 

filiolu8. 

Veel licht valt er uit deze aanhalingen niet to scheppen; maar 
opmerkelijk is het Loch, dat zoowel in Palo , als in Pil het denkbeeld 
van zoom opgesloten ligt. De eerste is soon doer aanhuwelijking 
, de ander door geestelijke verwantschap. Ads we nu bedenken 
dat het zakelijke deel van het Lat. /dim fil is, en jib (in den 
verbogen naamval) ook in het Oud-Fransch zoom beduidt , dan 


13 


knn, het de vrnng Zijll, of er bij de afleic1ing vall on8.pil niet n:1.n 

voorll. fil te denken valt., De verwisselillg van lipletters (zoo als 

menb. v.in frater en broefler, in pate?' en vader ziet) behoort 

toch met tot de onmogelijke zaken. I-Ieeft Gn,AFF zelf er niet aall 

gedacht, toen hij bij Pillo lluar Pillol ver,vees? 

Hier eindigen ,ve} zonder iets te beslissen. Den bevoegden ~ij 


het verder ollderzoek aanbevolen, Jut 'we ook van ouzo zjjc10 

hopen voort te zetten. 

Rotterdain, 

April 1870. 

Les beau:x eSjJrits se re1Zcontre1~t. 
Toen "rij Ilet'keurige betoog van 
Mr. Boguers ontvingen, lag reeds bij de Redactie in })ortefeuille 
een bedenking van Mr.. Soutendam, Stedeljjk Archivaris te Delft, 
over de afleiding van Pillegift van Pelle, doopkleed. vYij deelen 
el" die plaatsen nit Inede J welke strekken kunnen om het betoog 
van onzen geachten medewerker nog Hader te bevestigen. 

In een ouc1 Ke'l~r1Joelc 
van Delft, waarill keuren van 14i 60-15141 , 
komt de volgende plaats voor, fo1. 92 J art. 18: 

"Voirt so vvat lJoirter enyghe kinde gelt of enyghe gifte gave, 
meer dan V (3. J dat hy hieve, het 8Y int heffe1l of ter moedelke!
ckganck, verbeuTc1e XXX (3, een derdenc10el den heer ," enli. In 
de tarel op deze keur heet het: 1/ Vall kinder pillegift te geven. 1I 

In het TIle Me?noriael van Burgem. va1~ 
Delft, fo1. 131 vo., ,vordt 
Jhr. Christoffel Delphicus van Dona gezegd te zijn: "stats pille, 
bij dezelve (de Burgem.) ten duope gepresenteertll , euZi. (VgL BLEYSV\T. 
bl. 839. yO). Dut die pjllegiften soms vrij aanzienlijk vvaren, bl:ijkt 
uit het lIe MerJz. fo1. 121 v~.} 
,;ranT Burgemeesteren verklaren lIeen· 
c1rachtelijcke beslotell te hebben gehac1t, upten selven doop, c1en 
bovellghenoeJndell zijner P. Exces joncxste glleboren zoone, binnen 
deser stadt gheboren c1en xxixen dagh Ja.nunrij enc1e me-de 
ulc1aer ghedoopt den xij Junjj, beyde voorleden J gbenaemt Joncker 
Frederick Heyndrick, te doen eell vereeringhe ende lJresent vall 
een ghifte ofte pillegave van 4100 ponden, van XL. gr. tpont, 
sjaers lijffrenten./I 

Dat men ook toen aI trachtte eerIe etymologie voo1' Pille te vinuell ~ 



1•1 


blijkt nit eon boekje , op 't Delfsch Archief voorhanden , getiteld : 

cieyne Catechismus, d. i. het Christelijcke onderwijs der 
kinderen n , enz. bij W. Silvius drucker der C. Mt., 1566, 121,10, 
bl. 120 , alwaar men leest : ,,De Peter, dat is in den Latijne Patrinus : 

— ende ghy hoot my Pille , its Pupillus, een weesken , dien 
ick in mijn behoedt ende bewaernisse ontfanghen hebbe, °in to 
brenghen int eewighe leven.n 
Redactie. 

TEKSTKRITIEK, 


DOOR 

J. VERDAM. 
De tekst van den Roman van Limboreh, hoewel door mijn 
hooggeschatten leermeester De Vries en anderen reeds van vele 
fouten gezniverd , bevat nog altijd eon ruim veld voor den arbeid 
tier kritiek. In de volgende bladzijden ml ik trachten enkele corrupte 
plaatsen to verbeteren, en daardoor iets bij to dragon tot 
het beter verstaan van het dichtwerk , dat voor de kennis der 
Middelnederlandsche tail van zulk een onschatbare waarde is. 

Limboreh, I. 1336. — Margriete van Limboreh wordt , na 
Naar zwerftocht , gastvrij opgenomen aan het hof van den Graaf 
van Atbene , en zeer liefderijk- behandeld; maar nadat zij er twee 
jaren vertoefd heeft, verliest zij de gunst, waarin zij stond, omdat 
de Graaf en Gravin bemerken, dat hun noon Echites smoorlijk 
verliefd is op het meisje, wier afkomst geheel onbekend is. 
De Gravin schrijft die genegenheid toe aan verraderlijke middelen 
van hare zijde, beschuldigt haar zelfs van tooverij en dreigt, 


15 


Naar te zullen verbranden. Op het hooren van deze bedreiging 
valt Echites van schrik in omnacht. Toen hij wecler bijkwain , 
hoorde hij (vs 1332 volgg.): 

die scone clagen sere 
Ende vraghede hare moeder, wet hare ware ; 
.0m uwen wille meslaet si hare 
Ende segt , opdat si u veeliest, 
Bat si nemmeer en kiest; 
Lieve kint, si mint u soe sere.. 

Het is duidelijIi , dat aan vs 1336 iets ontbreekt. Het object 
van kiezen is in de pen gebleven van den overschrijver, die, op 
tallooze plaatsen toont, geen groot talent te zijn geweest. Leest 
men voor vs 71336: 

Dat si nemmeer man en kiest. 

dan is do zin volkomen hersteld : „Zij zegt, dat, in geval zij u 
verlic,st , zij nooit een anderen man zal nemen. ii Deze verbetering 
Nir, or dt bevestigd door het antwoord van Echites, vs 1342 : 

Si sal oec weder vinden ace mi 
Soe ghetrouwen vrient, dat al 
Grieken daer of spreken sal. 

waariu vrient de in de Middeleeuwen gewone beteekenis heeft van 
ami, minnaar. Zie b. v. Vergi 962: „Iiaren vrient ende amijsfi. 

II. 
Limborch, I. 1408. — Nadat de Gravin van Athena bemerkt 
had, dat het haar Met geraden was, Margriete te dooden, zoolang 
Echites tegenwoordig was, besluit zij, hem met list te vet.wijderen. 
Toen dit gelukte, stoncl Margriete het ergste te duchten, 
hetwelk de dichter aldus uitdrukt : 

Nu moet der vrouwen god 
Te staden staen , want haer liif 
Baer piint omme des graven wiif. 

De zin kan geen andere zijn, dan daze : „Nu moge God Marg-
riete bijstaan, want de Gravin legt het op haar leven toe". 
Daarom meet vs 1408 aldus gelezen worden 


If> 

Nn nloet ~er 
.i01ifr·OUWen go(l 
Te staden staen. 

Der V1-01.t20en kn.ll aIleen slaan op de Gravin ,yan Athene. De 
fout ·werd in de hand gewerkt door het lvoord V1"OUWe1l hI den 
vorigen rcgel. 

III. 
Limborch, I. 1815. -Nau,velijks is Ecllites vertrokken, of 
de 'Gravill gaat haar booze plannen ten opzichte van Margriete 
ten uit\Toer brengen. Deze verdec1igt zich met klem tegen de aan.. 
klacht van toovetij, maar de Gravin valt haar woest in de rede 
(1811 volgg.): 

"Dits gheloefelec te horne) 
Noch plint si mi te statne, 
Leitse wech van minen oegen.~ 
Si sal selke pine dogben, 
Levie hate een mergen noene, 
Dat si sal cIs hebben te doene 
Dan ons te dl'iven(e) te seerne." 


Ret woord oheloefelec ,Faat, zoover mij bekend js, elders niet 
voorkomt, beteekent vermoeiencZ, ve1-velenil. De geV\rone VOl'ffi daar.. 
voor was in het MnL ghelove of gheloviclt en het subst. gheloJ :::=. 
verveling, tegenzin, Rose 5750. Dr. Jonckbloet , 7Yalewein II. 
332 volgg., en verge [00/ == moe, dat oak llU nog in dialekten 
voortleeft. Dit in het voorbijgaan. 

De nangehaalc1e regels zijn allen zeer duideEjk, nl~U1r 
wut beteekent 
Levie hare een lllel'gen noene ? 

Vooreerst knn ee7Z (nZel'fjen 9tOe1le niet ill orde zijn. \tVel kan lllell 
zeggen nzergen ?loene, maar niet een 'J1Zerge7z 'lloene, evenluin uls 
'Nij zonden kuunen zeggcll (e)e?z '111orge'1t 'lJZidclag. Voor ee'l'l moet 
~lus 
gelezen ,varden eer. Dit blijkt ook duidelijl: nit het vervolg 
del' geschiedenis, 1rant (\7S 1935) 

Smargens doe die daeh ontspl'anc ... 
Huelde uic baHn die jonfrouwe scone. 

Ten t,veede k:1l1 levic hate niet goed zijn. Was levic de .illiste 


17 


lezing, dan zou de bedoeling alleen kunnen zijn : ik morgen 
middag leefn. Nu is deze tussehenvoeging zeer gepast , wanneer 
men het oog heeft op handelingen die men in de verre toekomst 
van plan is to verrichten. Wanneer b. v. de Koning van plan is, 
Reinaert, na een bepaalden termijn, voor zijne misdaden te straffen, 
zegt hij (Rein. 421) : 

.Grimbaert 
U oorn , die clusenare waert, 
Hi hevet ghedaen so goede canine! 
Levic een jaer,, bet sal hem seinen. 

Maar wanneer men reeds den volgenden dag zijn voornemen 
zal ten uitvoer brengen, dan is het al a priori niet waarschijnlijk 
, dat men er een „wanneer ik nog leef" zal bijvoegen. Bovendien 
stuit men met deze verklaring op het pron. hare, dat 
dan zouder eenige beteekenis zou zijn. De afschrijver van B, die 
den Nederlandschen tekst in den Nederrijnschen tongval vertaalde, 
begreep dit, en liet dnarom eenvoudig hare weg. Maar de font 
schuilt elders. Hoewel beide HHS. levic hebben, zal het wel niet 
to stout zijn, to beweren, dat juist dit woord corrupt is. Het is 
ontstaan door het verkeerd lezen van het woord lovic , en als men 
dit er voor in de plaats stelt, dan is de zin volkomen goed : 
„Zij zal v66r morgen middag sulk een pijn lijden, dat beloof ik 
haar, dat zij wel wat anders zal to doen hebben, dan den spot 
met ons te drijven 111 

Loven, beloven, gheloven hadden oorspronkelijk de mediale 
beteekenis van verzekeren, die ook in het Mnl. is aan to wijzen. 

B. v. Exc. Cron. v. Brabant, 287a : 
Nadat ick (zegt Frans I) in gheenen vrede sijn en mach in 
gheenderley manieren ..., so gkelove ick, dat ick tegen hem 
ende sinen adherenten oorlogen sal, totdat een van ous beyden 
van den anderen gracie sal begheren. 
En Stoke, IV, 758: 

Al mocht mi vele vromen, 
Hertoghe, ghi moet n selven quiten, 
Al soudement mi hier na verwiten: 
Want ghi mi selve brocht int stric. 
Daer omme ghelovic u, dat is 
Lettel deer omme zorgheu zal. 

II. 2 

18 


„ Daarom verzeker ik u, dat ik mij weinig daarom zal bekommeren." 
Ook thans nog heeft beloven deze beteekenis in de spreektaal, 

b. v. : Zij hebben elkaar ilink de waarheid gezeid, dat beloof ik 
je ll. „Ik beloof je , dat het er warm toeging", enz. 
Voor een ander compositum van loven , Nl. verloven of ziek 
verloven met, werd omgekeerd in 't Mnl. seer dikwijls versekeren 
gebruikt , b. v. Troj. Oorl. , 103. 

Mennoen minde.... 

Die overscoene Polexina 

Maer hi hadde des groten rouwe, 

Hi hadde ene scone vrouwe 

Ghesekert, eer hi voer Wen lande. 

Exc. Cron. v. Brab. , 212a. 

Karel (V) was aldereerst versekert met vrou Claude, Conincx 
Lodewijex van Vrancrijck dochter...Dair na was hem versekert 
vrou Marie, Conincx Henricx van Engelant die viij sijn Buster. 

ibid. 135a, So namen si (de Vlamingen) harm' Grave tegen 
sullen danck ende deden hem Conine Eduaerts dochter sekeren 
ende ondertrouwen. 

Uit de beteekenis ver,sekeren , aan loven en zijn composita eigen, 
vioeiden twee andere onmiddellijk voort , al naar mate men er een 
object bij plaatste , dat lets goeds , of wel lets kwaads , iets onaangenaams 
inhield. Uit het eerste ontwikkelde zich de gewone 
beteekenis van het hedendaagsche beloven, uit het tweede die van 
dreigen. Deze laatste beteekenis wordt bevestigd door dezelfde 
opvatting van beloven, die ook nu nog in de spreektaal leeft 

(b. v. iemand een pak slaag beloven) en door Vergi 1076: 
Ende sloech haer 't swaert op 't hoot boven , 
Dat haer die hersene cloven , 
Ghelijc hi haer gheloofde wale 
Doen hijt haer seide to male. 


De Hertog had doze bedreiging uitgesproken vs 780 volgg. : 

Want hijt haer op die doot onthiet 
Opdat sijt vorder seide niet. 


19 

IV. 
timborch, V, 78 en 132. — Evax geraakt te Stamps in gevecht 
met eene rooverbende, die hij natuurlijk overwint. In de 
beschrijving van dat gevecht is de afschrijver tweemaal in de war 
met de woorden roover en ridder, eerst vs 78: 

Doe quamen te hem alle viere, 
Doe seide een riddere sciere: 

Sidi riddre ofte knecht?, 

Alle vier de roovers kwamen op Evax af,, en een van hen 

vroeg hem : Zjit gij ridder of schildknaap ? II /1 
lees dus : 
Doe seide een roevere sciere. 

Zoo ook vs 132: 

Die derde hadde den rouwe groet 
Ende waendem ontfflen, 
Maer en mochtem niet gescien, 
Want hi was hem al te snel, 
Ende herhaelde den ridder fel. 


lees : Ende herhaelde den roever fel. 

V. 
Linaborch , VII. 1117. — In een der vele gevechten, waarvan 
de tweede helft van den Limb. overvloeit , komt de volgende 
beschrijving voor : 

Doe quamen die andren an, 
Ende greet stria daer doen began 
Van beiden den heren, die vernamen, 
Siit seker, dat si te gader quamen, 
Daer meneghe vele iut beghin. 


Door het gemis van een werkwoord in het tweede gedeelte van 
den sin is de laatste regel onverstaanbaar. De bedoeling evenwel 
is duidelijk : ,,Een groote strijd ontstond tusschen de twee legers, 
die het maar al to seer ondervonden, dat zij handgemeen werden 
, want al dadelijk sneuvelden er velen." Met eene geringe 

2* 


20 


verandering is deze zin in de woorden terug to brengen. Het 
overtollige vele moet worden verwijderd en daarvoor in de plaats 
gesteld een werkwoord, dat beteekent sneuvelen , vallen. Dit 
laatste is ongetwijfeld het ware, en regel 1117 moet dus aldus 
gelezen worden : 

Daer meneghe viel int beghin 

of in correct Mnl.: 

Daer die meneghe viel (of viden) int beghin. 

Leiden, April 1870. 

SPROKKELINGEN, 

DOOR 

J. H. VAN DALE. 
HET EERSTE GEWIN IS KIT3ESSPIL KATTENSPIL ; 

HET EERSTE GEWIN IS KATTENGESPIL ; 

HET EERSTE GEWIN IS KATTENGESPIN. 

Katjesspil voor katjesspel to houden fi , zegt wijlen miju vriend 
TE WINKEL (Taalgids VIII, 118), ,,gaat slecht; e en i wisselen 
in de volkstaal wel of voor eene n, blijkens tint, ingel , mimich, 
pin, maar niet voor eene 1. Ik ten minste heb nooit pellen of 
schellen hooren zeggen voor pillen of schillen , noch omgekeerd 

stillen of schillen voor stellen of schellen. fi Dit is zeer wel mogelijk. 
In niet eene provincie wordt , gelooven wij , voor pillen, 


21 


pellen, voor stellen , s til 1 e n, voor schellen (aan de schel trekken) 
, s chill e n gehoord. Met schellen voor sch ill en is het 
echter anders gelegen. Zelfs in de lVoordenlijst voor de Spelling 
der Ned. taal , van DE VRIES en TE WINKEL , vindt men nevens 
het gewone schil ook schel opgeteekend. En wil men in de volkstaal 
schil voor schil hooren, men kome in Zeeuwsch- Vlaanderen , 
waar men schil in 't geheel niet kent. Daar zegt men bijv., evenals 
in verschillende streken van Overijsel en Groningen (Taal- en 
Letterbode I, 120), zoowel aardappels schellen, appels schellen, 
rapen schellen enz., als aardappelschellen , appelsehellen , rapenschellen 
enz. Cint , ingel of minsch zal men daar echter nimmer 
hooren. 

Maar nog in meer woorden wordt it daar als el uitgesproken. 
Zoo zegt men er algemeen sehelfer,, sehelferen voor schilfer,, schilferen 
, en de geslachtsnaam SCHILLEMAN of SCHILLEIVIANS luidt 
er nooit anders don SCHELLEMAN ScIIELLEmANs. 1) 

Het koint ons voor, dat onze scherpzinnige vriend zijn artikel 
over : Het eerste gewin is kattengespin in een minder gelukkig 
oogenblik geschreven heeft. Hij had er anders stellig aan gedacht , 
dat de onvolkomen e en i in de volkstaal niet alleen voor de n , 
maar voor zoo menigen anderen medeklinker, ja heden ten dage 
in enkele woorden zelfs in de schrijftaal, afwisselen. Men denke 
hier slechts aan gest , gesten nevens gist, gist en ; aan kreb nevens 
krib ; ridden en richter nevens rechten en rechter ; schenkel nevens 
schinkel ; snep nevens snip, enz. In Zeeuwsch-Vlaanderen hoort men 
alleen gist. Daar zegt men ook mist, mistpnt , mistkoop , misten 
enz. voor mestput , mestkoop , mesten enz. ; zoowel het land misten, 
van stabnest voorzien , als : den stal misten, den stal reinigen 
van den most. Zoo ook hoort men er alleen gisp , gespen, toegispen 
enz. voor gesp, gespen toegespen enz. 

En Ear wijkt , omgekeerd, de onvolkomen i weder voor de 

onvolkomen e in lekken voor likken , lekkebaarden voor likke


baarden enz. ; in schetteren voor sehitteren , in blekken voor blikken , 

blinken ; in le,qgen voor liggen; iu kerstenbrief, , met niet onge-

I ) De ge sla eh t sn nom SCHILLEMAN is gansch niet zeldzaam. Zeer zeldzaam is 
echter de voornaam SCHILMAN, SCHILLEMAN. Op het Zeemvsehe eiland Duiveland 
vindt men dezen mansnaam nog in eene enkele familie. 


wore metathesis voor ehristenbrie f , d. doopbrief ; in kerstenen — 
vooral in het nabijgelegen West-Vlaanderen in gebruik voor 
ehristenen d. doopen; in stelletje voor stilletje. 

Zijn in de schrijftaal de voorbeelden, waarin eene daarin aangenomen 
onvolkomene e voor de 1 hare plaats meet ruimen voor 
de onvolkomen i zeer schaarsch — ik vond alleen smitten voor 
smelten aangehaald — in het Zeeuwschvlaamsch zijn er verscheidene. 
Men boort in Zeeuwsch-Vlaanderen lilletje voor lelletje (huig) ; 
oorlillelje voor e ; stilten voor stelten ; knillen voor knellen ; 
male voor melds; het verouderde hoydelle (hooiberg) luidt daar 
hooidilt , en van het laatste lid dezer samenstelling heeft men 
zelfs dilthonten voor delthouten: de losse houten , balken of sparren , 
waar het hooi in de ruimte boven den stal op rust. 

Maar ook voor de andere medeklinkers moet de onvolkomen 
e voor de onvolkomen i wijken. Zoo hoort men nikke voor nek , 
immer voor emmer,, kitting voor ketting , beridderen voor boredderenz 
, knippel voor kneppel , klippen voor kleppen , enz. 
Voor menig hoorde men vroeger ook mennig. Dit mennig leeft 
nog in het Zeeuwschvlaamsche minnig, waarvan minnigte , en in 
verminnigvuldigen. Spreekt men de onvolkomen i, als ik het zoo 
eens noemen mag, wat zwaar of diep uit, zoo hoort men voor 
minnig, meenig. De uitspraak der onvolkomen i wordt dan volkomen 
gelijk aan die der scherpheldere ee , wet to verstaan op zijn Zeeuwsch 
uitgesproken. Wie nu echter meenen mocht —en de zoodanigen 
zijn er geweest —, dat de Zeeuwsche uitspraak voor de spelling 
meenig enz. pleiten zou, zou zich deerlijk vergissen. De echte 
Zeeuwsche uitspraak is minnig en deze pleit voor de zachtlange e, 
evenals kitting (voor ketting) pleit voor kelen, kittelen voor ketelen. 

Nog 66n woord verdient hier niet vergeten to worden. Het 
verouderde barbelen , barbels , creux des dents, luidt in 
Zeeuwsch- Vlaanderen bribbels. Wij houden het er voor, dat het 
laatste uit het eerste is ontstaan. Eerst werd barbels berbels : nog 
hoort men berbel voor het Middelnederlandsche .13 aerble , door wisseling 
der r en 1 uit BARBAAA. ontstaan; derm voor darm , werm 
voor warm, hert voor hart enz. tilt berbels ontstond , door wissoling 
der onvolkomen e met i , barbels, en hieruit , door metathesis , 
het hedendaagsche gewestelijke bribbels ; of wel: berbels werd 
bfebbels en dit wederom bribbels. 


Eng en enk zijn in Zeeuwsch- Vlaanderen in de uitspraak Met 
to onderscheiden van ing en ink. De onvolkomen e en i klinken 
daarin als one dubbele i. Hinkel in ik (h)inkel wordt uitgesproken 
als enkel: beide luiden iinkel. Zoo luidt brengen briingen, zingen 
ziingen, wenken wiink en, drinken driinken, kinkel 
kiinkel, sekenkel en schinkel schiinkel enz. ') 

Waar we dus over de beteekenis van katjesspil handelen , moot, 
dunkt ons, het Zeeuwschvlaamsch in de eerste plants geraadpleegd 
worden. In Zeeuwsch-Vlaanderen toch — in Zeeuwsch-Vlaanderen 
alleen ? — luidt het spreekwoordelijk gezegde Het eerste gewin 
is kattengespin zeer vaak : Het eerste gewin is katjesspil. Is 
katjesspil katjesspel? Daaraan mag geen oogenblik getwijfeld 
worden. Spreekt men in Zeeuwsch-Vlaanderen van een spel of 
spellen, men kan er zeker van zijn, dat men eene of meer spelden 
bedoelt. Haarspellen zijn haarspelden of haarnaalden; lunrspellen 
zijn luierspelden of bakerspelden. Voor spel hoort men er nooit 
anders dan spit, zoowel wanneer 't woord op zich zelf stoat als 
in samenstellingen.: Willen we een spilletje spelen? Uw spit staat 
sleckt; Ben honden en apenspil; Ben spilspeelder; Het damspil; 
Hij zal er spit [ook spul] mee hebben; enz. enz. En zoo luidt 
dan ook katjesspel, dat men er zeer vaak hoort, nooit anders 
dan katjesspil. „Dal zal katjesspil warden" ligt den Moeders als 
in den mond bestorven , wanneer hare kleine gasten zich op wat 
ruwe wijze met elkander vermaken. 

Reeds voor vier jaar heb ik (Taalgids VIII, 109) gevraagd, 
en ik vraag het andennaal Zijn er nog streken in Nederland, 
waar men in het besproken spreekwoord katjesspil, kaltenspil, 
kattengespil zegt in plaats van kattengespin ? 't Zou mij zeer aangenaam 
zijn, dit to weten. 

En hoe ik, Zeeuwsch-Ylaming , nu den vorm van het spreekwoord 
verklaar ? Wel, ik gis: dat in Zeeuwsch-Vlaanderen de oorspronkelijke 
zegswijze is : 

Het eerste gewin is katjesspil, 

of : 

Het eerste gewin is kattenspil ; 

3 ) In Zeenwsch-Vlaanderen leeft nog het verouderde hinkelen voor hinken. Zoo 
zegt men ook op de hinkelbaan (voor hink ebann) spelen. Hinken hoort men allecu 
in bet bijbelsche op twee gedachten hinken. 


24 


dat , om het gehoor voldoening to vcrschaffen, het ge voor gewin , 
eon tweede ge v66r spit in het leven riep, zoodat men weidra 
hoorde : 

Bet eerste GEwan is kattenGEspil; 
dat, teen men eene schrede gedaan had om den wille der maat , men 
om des rijms wille niet voor eene tweede terugdeinsde , en zoo — 
1 en n zij daarenboven wisselletters-

Het eerste gewiN is kattengespiN 

het aanzijn kreeg. 

Maar is dit laatste wel waarschijnlijk ? Wanneer men HARRE-
BOMBES Spreekwoordenboek der Ned. taal raadpleegt , dan ziet 
men (I, 232), dat bij de verschillende schrijvers, die hij geraadpleegd 
heeft, alleen de laatste vorm voorkomt. Is het nu wel 
aanemelijk , dat nit een spreekwoord (Het eerste gewin is kattengespil), 
voor zooveel we nu weten alleen in een hoekje van Nederland 
bekend, bij niet een schrijver vermeld of genoemd, een 
ander ontstaan is, dat geheel Neerland door opgang heeft gemaakt ? 
Kan ook bet omgekeerde hebben plaats gehad ? Kan het minder 
bekende, minder duidelijke gespin, eerst vervangen zijn door gespil , 
dat later weder voor spit heeft plaats gemaakt : een woord, algemeen 
bekend en verstaan ? Een groot bezwaar daartegen is, komt 
ons voor, dat men dan, tegen den volksaard in, een rijmwoord 
(gespin) heeft laten varen voor een bloot assoneerend rijm. 

Of, en ook dit verdient de overweging , is de derde vorm uit 
andere streken overgebracht ? Zijn de beide vormen niet uit elkander 
ontstaan, maar onafhankelijk van elkander? Dat verschil 
van gebruik niet noodzakeliik een bewijs van verbastering of verwarring 
is, heeft, komt ens veer, onze Vriend BECKERIN&H 
VINCKEBS overtuigend bewezen. Toch blijft het dan opmerkelijk, 
dat alleen in Zeeuwsch-Vlaanderen verschillende vormen, die zooveel 
overeenkomst hebben, zelfstandig nevens elkander zijn blijven 
bestaan. 

Bit kan, dunkt mij, aan geen redelijken twijfel onderhevig 
zijn, dat de tweede vorm uit den eersten of uit den derden ontstaan 
is. Gespil tech bestaat op zichzelf niet. Gespeel kan het 
niet vervangen ; want dit ondergoat in de nitspraak Beene 
verandering. 


25 


Mijn hooggeachte Vriend BECKERINGH VINCKERS zegt (Taal. 
en Letterbode I, 121) : „In eerste gewin is kattengespil" 
hebben we namelijk een voorbeeld van het vooral in spreekwoorden 
zeer gebruikelijke , assoneerende , d. alleen in de overeenstemming 
der klinkers bestaande , rijm , en nu is 't juist deze 
assonantie , die in ons spreekwoord 8.pil of gespil belet heeft in 
spel over te gaan : 11 't eerste gewin is kattegespet assoneert 

Pat deze assonantie in Zeeuwsch-Vlaanderen niet in het spel 
geweest kan zijn, wear spel nog heden ten dage spit luidt, is, 
dunkt ons, duidelijk. Wel echter in andere streken, waar spit 
alleen in ons spreekwoord bewaard bleef,, terwijl het er overigens 
spel luidt. 't Is, komt ons voor, wel de moeite waard te onderzoek.
en , of er zoodanige streken zijn. 

Verder zegt de Heer B. V.: udat de assonantie werkelijk het 
vermogen bezit om eene oorspronkelijke i te verhindereu in e over 
to gaan , dat blijkt onder anderen uit het volgende , mij door 
iemand uit Ooltgensplaat can de hand gedane spreekwoord : ff.A.ls 
de haan kraait op 't nist, is 't tegen regen of mist!' Hierin 
heeft de i van mist die van nist evenzoo vastgehouden , als de 
i van gewin die van spit of gespil.fi 

Ik vraag hier : Zegt men in Ooltgensplaat overigens nest .P Hoort 
men er alleen nist in het aangehaalde spreekwoord? In Zeeuwsch-
Vlaanderen hoort men algemeen het Middelnederlandsche nist 
nevens het gewone nest. Zoo hoort men dear ook nog een nisch 
ei voor het verouderde nesch ei, d. zacht ei : un oeuf mol 
Amer; de eiers moeten nisch gekookt zijn; enz. 

Reeds vroeg vond men het verouderde nesse , schorre , nevens 
nisse: Renesse , de Bornesse , Bontenisse , Scherpenisse enz. Ja , 
zelfs wisselen in bet Middelnederlandsch de vormen Hontenesse 
en Hontenisse , Ossenesse en Ossenisse , enz. 

Maar,, genoeg. Ik eindig met mijn Vriend B. V. to danken 
voor de scherpzinnige verklaring van het door mij ter sprake 
gebrachte spreekwoord. 


26 

IV. 
RIGGHE. 

Ik heb reeds vroeger een pair maal (Taalgids , III, 304 en 
305 ; VII, 130 en 131) over het Middelnederlandsche rigghe 
gesproken. Ter laatst aangehaalde plaats giste ik , dat men door 
grauwe rigghen grauwwerk, grauw pelswerk, vair et gris , 
te verstaan hebbe. 

Duidt rigghe eene stof aan, waarvan het eene of andere voorwerp 
vervaardigd word, dan is het zeer waarschijnlijk , dat 
ook het stoffelijk bijvoeglijk naamwoord rigghen bestaan heeft. 
Bedriegen we ons niet, dan treffen we het aan in de volgende 
bepaling , ontleend , en dit is o. i. weer opnaerkelijk , aan de 
Keuren der Sluische g r au w w e r k e r s nit de eerste helft der 
15e eeuw. Aldus luidt in zijn geheel het oude artikel 

Item, dat wel gheoorlooft [es] den ouden graeuweerkers to 
coopene jeghen den nieuwen graeuweerkers van brugghe alle 
maniere van riggherze pilssen elide voederse, ende die voort te 
vercoopene gh ehoo ft s ma 1 t twee dumen diepe ende gh ear e mghae 
t drie dumen diepe int voeders , ghelijck zij van ouden tiden 
ghecostumeert hebben , zonder yet daaran te vermakene of to besniden. 
Ende zullen dezelve voederse ende pilssen moeten gheteekent 
zyn metten teekene vanden graeuweerkers van brugghe. Ende waert 
dat eenich oudgraeuweerker de contrarie dade , die zoude verbueren 
iij . par. van elken sticke , also dickent als ment bevonde. 
Maar ne gheoorlooft niet den vorseiden graeuweerkers to coopene , 
to vercoopene, noel' onder hem to hebbene eenighe inkele vellen, 
den nieuwen graeuwerker toebehorende , up ghelike boete also 
dickent als meat bevonde, uteghesteken dat zij wel coopen moghen 
jeghen denzelven nieuwen graeuwerkers nieuwe fasten ende nieuwe 
w am m e n , ende die stellen an ghem.aecte voedersen ende 
also voort vercoopen, ende anders niet, up de boete van x 
par. also dickent als merit bevonde, of daermede bedreghen worde 
metter goeder waerhede voor scepenen. 


27 

V. 
EUMIG. 

Onder de langzamerhand. wegstervende Zeenwschviaamsche woorden 
verdient eumig niet verloren to gaan. Men hoort niet zelden , 
wanneer er van min of ineer bedorven vleesch, van muf meal, 
van bedorven bier enz. sprake is : Het smaakt eumig,, het ruikt 
eumig. Bedriegen we ons niet , dan eischt het woord de h voor 
zich. Daze letter wordt , gelijk bekend is, door de Zeeuwen in 
het dagelijksch 'even nooit uitgesproken. We krijgen dan den vorm 
heumig. 

Dit heumig houden we voor hetzelfde als het Hollandsche hummig. 

Hem , die over hummig (= huimig) en huim iets grondigs lezen 

wil , verwijzen wij naar de Proeven van troordgrond,ing door G. 

. 
ander°, dat het Zweedsche hamig b ed or v en beteekent, van 
vleesch sprekende ; dat hummig in het Holsteinsch , Hamburgsch , 

Bremensch m u f beteekent en gezegd wordt van meel, dat, 
uit gebrek aan vrije lucht bedorven, een vuilen smaak en reuk 
verkregen heeft. Er is dus wel geen twijfel aan, of het henmig , 
dat zoo merkwaardig in beteek-enis met deze woorden overeenkomst , 
is nauw aan het vermelde Hollandsche hummig verwant. 

Pe verschillende klinker toch levert o. geen bezwaar. 

Meermalen is de en ontstaan nit eon gesloten o of u, als in 
dreumel, deun en preutelen, nevens drommel , dun en pruttelen 
enz. (BRILL. Ned. Spraakleer § 12, iste aamn.) 

Men kan hierbij voegen penket , nevens pukkel van pok. 

In Zeeuwsch- Vlaanderen hoort men alleen pukkel. Verder verdient 
bier de aandacht het Westvlaamsche beurlen, beurelen, waarvoor, 
men in Zeeuwsch-Vlaanderen hoort burlen , burrelen , door versprinoine, 
des vokaalklanks uit brullen ontstaan. Zoo ook hoort men 
nitburlen voor uitbrullen. Nevens het Nederlandsche droppel , druppel 
, bestaat het Westvlaamsche dreupel, dreupele, in de beteekenis 
-van een borrel. Dat men dus in Zeeuwsch-Vlaanderen Iteumig 
boort, heeft niets vreemds. 

L. VAN DEN HELM, 1, bl. 10 tot 13. Daarin leest men under

28 


Verder zegt men in Zeeuwsch-Vlaanderen jukken voor jeuken, 
ruttelen en reutelen , knutteren en kneuteren. 

Men hoort er better, boter, bolter en butter; scheutel , schotel 
en schultel. In Vlaamsch-Belgie hoort men speurie voor spurrie. 

VI. 
AL = LANUS ? 

In het gunstig bekende maandschrift .De Toekomst van mijnen 
Zuidnederlandschen Vriend , den letterkundige FRANS DE CORT 
gaf ik eenige losse aanteekeningen op het Algemeen Vlaarnsck 
Idioticon, bewerkt door L. W. Schuermann, Pr. enz. en wel 
met het oog op het Zeeuwschvlaamsch in het voormalig vierde 
district van de provincie Zeeland. Ik schreef daarin (Jaargang 
van 1868, bl. 222 en '23) omtrent al het volgende : 

„Al, als expletief bijw. , is van dagelijksch gebruik in de Belgische 
provincial [en ook in Zeenwsch-Vlaanderen]: al onder, al buiten , 
aldaar, aldus, alzoo enz." — Idioticon, bl. 14. — 

Wij moeten hier de opmerking maken , dat er een groot onderscheid 
bestaat tusschen aldaar en al daar. Het eerste is niets 
anders dan eene versterking van daar, gelijk aldus, alzoo, alleen , 
alhoewel , en het verouderde alschoon, versterkingen zijn van dm , 
zoo, een, hoewel en schoon. In het gewestelijke al daar heeft al 
geene versterkende kracht , evenmin als in al onder, al boven, 
al buiten, al binnen en meer dergelijke bijwoordelijke uitdrukkingen. 
In doze dient het om den weg te helpen aanduiden , langs 
welken iets verricht wordt. Moest men er een ander woord voor 
in de plaats stollen, zoo zou langs daar nog het best kunnen 
voor dienen. Zoo beteekent bij voorbeelcl ilij liep aldaar rond 
niets anders dan H j liep daar rond, Hij liep te tier plaatse 
pond; en Ili)* liep al daar rand: .Hii liep tangs daar, langs 
dien weg , lungs do straat rout, d. i.: Lange die straat nam 
hfj zijn omweg; terwijl die omweg niet zelden door eene beweging 
met de hand wordt aangeduid. Aldaar is een onscheidbaar 
samengesteld bijwoord ; al daar is eene bijwoordelijke uitdrukking , 


29 


wier deelen niet verbonden 'mogen worden. Het zelfde geldt omtrent 
alhier en al bier. VAN WAESBERGUE vertaalt in zijn bovenaangehaald 
Woordenboek [Le grand Dictionaire .Francois-Fla7nen , 
ten jare 1618 door hem (zijn vader was woonachtig geweest te 
Antwerpen) te Rotterdam uitgegeven] Al bier, Al daer, Al waer 
dan ook te recht door Par ici , Par Vz, Par az, terwijl men 
alhier, alwaar,, aldaar,, dat hij niet heeft , vertalen moet door : 
ici, en eel endroil; a, en eel endroit; 

„AL geldt male als voorzetsel voor tangs, b. v. alginder,, alonder 
[Hever : al Binder; al onder] enz. ; al de weide gaan voor fangs 
of door de weide gaan. Zuiks is echter zoo algemeen niet." Idioticon 
, bl. 14. — 

ZOO hoort men al in Zeeuwsch-Vlaanderen d a g el ij k s gebruiken. 
D6.6,r zegt men b. v. : Hij kwam al [door, langs] het venster 
binnen; Hij ging al [over, door] Westcapelle en Dudzeele naar 
Brugge; Hij ging al [fangs, over] de Markt naar de Kaai, d. i. 
Hij nam , om naar de Kaai te gain, zijn weg over de Markt. Hij 
ging al de Kaai is wel to onderscheiden van Hij ging langs de 
Kaai. De eerste zin sluit in, dat hij zijn weg over de Kaai nam , 
om zich naar daze of gene plaats te begeven ; de tweede duidt 
eenvoudig aan , dat hij langs de Kaai ging. 

In Maerlants Alexander (uitgeg. door Dr SNELLAART) lezen 
wij B. IV, vs. 1635—'56, het volgende: 

Mettien quam ter selver steden 

Een man gevloen van Meden ; 

Hi seide dat Daris, in waren saken , 

IJserkine hadde doen maken: 

Welke wijs dat mense warpe, 

Dat emmer op quam dat scarpe, 

En dat si van iiij poente waren : 

Omdat hi niet en mochte, te waren, 

Die Grieken mit crachte veriagen , 

So woods hi se met Juste versagen. 

Die coninc dede dien genen vaen, 

Dat hi geen loesheit in dede verstaen. 

Men speder om, en het was waer: 


30 

Daris hadde gesait aldaer 
IJserkine ter selver stede , 
Die ierst Ulixes waken dede : 
Voer ene porte warp hise to Troien 
Dat dede dien menigen vernoien. 
Aldus hadde oec gedaen. 
Alst Alexander hadde verstaen, 
Voerde hi dat her al een ander staete , 
En liet die stede van barate. 


Op very 1655 teekent de geachte Uitgever (b1406) aan : Voerde 
hi dat her al een ander staete: voerde hij het leger langs een 
anderen weg. — Al voor langs is in Vlaanderen nog van algemeen 
gebruik. — Stade lees strate." 

't Verwondert ons dus diet, dat de Heer A. C. OUDEMANS Sr. 
in zijne welkome Bijdrage tot een Middel- en Oud-Nederlandsch 
woordenboek, nit vele glossaria en andere bronnen bijeengezameld, 
met aanhaling van de hiervoren medegedeelde verzen 1654 en '55 , 
Tangs als negende beteekenis van al vermeldt. 

In de 2e en 3e aflevering van den nen jaargang van den Navorseker 
vindt men eenige aanteekeningen op sommige artikelen der 
Bijdrage van den Heer OUDEMANS. Wanneer wij zeggen , dat ze 
geleverd worden door den kundigen Bestuurder van het maandschrift 
, den Heer P. LEENDERTZ WZ. dan weet ieder reeds, dat 
ze zich onderscheiden door bondigheid, degelijkheid en klaarheid 
Ze zijn dan ook o. onmisbaar voor elken bezitter der Bijdrage 
van den Heer OUDEMANS. 

Bij AL, langs, teekent de Heer L. het volgende aan (bl. 150, 
20 e jaargang n° 3) : 
" Alst Alexander hadde verstaen, 
Voerde hi dat her al een ander strate. 

Alex. IV v. 1655. 

Al kan nooit langs beteekenen. De beteekenis die het hier 
heeft, is eigenlijk dezelfde, die het heeft op een aantal andere 
plaatsen, en die ook hier onder n° 2 opgegeven wordt, namelijk 
die van geheel. Doch dikwijls is die beteekenis zeer fla,uw,, ja Diet 


31 


zelden heeft het woord geen kracht meer, is het niets meer dan 
een stopwoord en kan het dan even goed wegblijven. B. v. in 

Het meysje nam haer mantel, 
En sy ging eenen gang 
rIl onder de linde groene,: 
Daer sy hena verslagen vant. 

Het meysken keerden haer omme, 
En sy ging eenen gang 
Al voor haer vaders poorte , 
Die sy der gesloten vant. 

in het lied .Het daghet nit den Oosten, kon al, zoo de versmaat 
het niet vorderde , zonder schade gemist worden. 
Aldus, alzoo , alhier en aldaar zijn ook dikwijls geheel hetzelfde 
als dus, zoo, hier en daar. 

Al een ander strate, in het aangehaalde vets nit den Alexander, 
beteekent dus een geheel anderen weg , of, wat ik eerder denken 
zou, al is daar overtollig." 

In den Roman der Lorreinen lezen we vers 2087 tot 3000 aldus : 

Yoen quam gereden soe verre , 
Dathi quam to Gardeterre, 
Daer hi onmenegen dach 
Metter coninginnen lach. 
Maer hi dede een seep touwen 
Tsinen boef enter vrouwen: 
Daer dedi inne dragen aldat 
Hi behoeven sonde, ende sinen scat ; 
Ende loet die cogge so over sere, 
Dathi cume mochte dragen mere. 
Hi sprac goede maroniere, 
Diene souden voeren sciere 
Al die zee hemelike. 

Is het niet opmerkelijk, dat wij hier lezen 

Dien e soudeu voeren sciere 
AL die zee hemelike 

en in Alexanders Geesten: 

Alst Alexander hadde verstaen , 
Voerde hi dat her AL een ander strate. 



3Z 

Er is goon twijfel aan, tangs is hier het woord, dat vooral 
in de laatste versregels hot best in de plaats van al treden kan. 
In de eerste verzen zou over wellicht do voorkeur verdienen. 
Nog heden ten dage zou geen Zeeuwsch-Ylarning anders spreken , 
dan de schrijvers van Alexanders Geesten en den Roman der 
Lorreinen geschreven hebben. De beteekenis van den zin is den 
Vlaming terstond volkomen helder : Alexander voerde zijn leger 
langs eon anderen weg; de niaronieren zouden Yoen over de zee 
voeren. 

Maar hoe krijgt het bijwoord al de beteekenis of de kracht 
van eon voorzetsel ? Aileen , dunkt mij, door weglating van eon 
voorzetsel , welks beteekenis al dan niet door al versterkt of gewijzigd 
werd. 

't Komt mij zeer waarschijnlijk voor, dat al in de bovenaangehaalde 
versregels staat voor al dore, al over, of iets dergelijks. 
Zeker is het , dat men in Zeeuwsch-Vlaanderen zoowel zegt b y.: 1k 
ben al over de Markt gekomen , als: 1k ben al de Markt gekomen , 

d. Ik heb mijnen weg over de Markt genomen; zoowel : 
is al over Oostburg en Schooncliike naar Breskens gereden, als : 
Gij ziit al Zuidzande, Nieuwvliet en Groede gereden, terwijl in 
beide zinnen ook een bloot over voldoende is, schoon do bijvoeging 
van al toch min of moor schijnt aan to duiden, dat men 
em deze of gene reden dien wog en goon anderen gekozen heeft. 
En zoo hoort men in Zeenwsch-Vlaanderen zoowel : Hij is al 
door het poortje gekomen, als : Hij is al het poortje gekomen; 
zoowel : Zij zijn al die straat gereden, als : Hij is al door de 
Meerminnestraat gekomen, enz., terwijl het do aandacht verdient, 
dat al op doze wijze alleen voor de voorzetsels over en door komt 
to staan, en wel bij werkwoorden , die eene verplaatsing van het 
onderwerp of het voorwerp van den zin aanduiden, als : gaan, 
komen, vliegen, loopen; zeilen , varen; voeren ,brengen , leiden enz. 
Dat al in sommige Zeeuwschylaamsche uitdrukkingen alleen 
door langs kan vervangen worden, is onbetwistbaar. 

Daartoe reken ik : al achter,, al onder,, al voren en dergelijke 
weer: 1k boon al voren binnen op hetze(fde oogenblik , dat hij 
al achteren wegsloop. Vormelding verdient hier het gewestelijke 
al achterom: llij is al achterom gegaan beteekent Hij heeft 


33 


den omzveg genomen. In figuurlijken zin hoort men deze uitdrukking 
zeer vaak. gal hj beloond worden? - Ia , al achterom ! d. i. 
integendeel, het omgekeerde zal plaats hebben : hij zal gestraft 
worden. 

't dunkt mij , heel natuurlijk , dat, Coen al, overgebleven 
van al over of al dore, met de kracht of de beteekenis van (al)over 
en (al)dore, eenmaal in het volk-sbewustzijn de beteekenis van Janus 
had gekregen, men het ook in die beteekenis aanwendde daar, 
waar men vroeger alleen langs gebruikte. En vandaar dan de 
bijwoordelijke uitdrukkingen al achter,, al boven, al beneden, al 
achterom, al dear, al Bunter [voor : al Binder], al wear, al /tier, 
enz. Op de vraag : Al waar ziy1 Bj gekomen luidde dan heel 
natuurlijk het antwoord : Al de Markt, al de Kaai, al de 
.Kapellestraat voor : al (over) de Markt, al (over) de Kaai, al 
(door) de Kapellestraal, en moest dit eene aanleiding te meer 
zijn om de voorzetsels over en door, die men bier stellig verwachten 
zou, te doer vervallen. 

In het volgende Zeeuwsehvlaamsehe kinderdeuntje, dat langzamerhand 
wegsterft, komt al voor als eon stopwoord, evenals 
de verzen, ddor den neer Leendertz aangehaald. 

Aarnoud 
De suikerebout 
Die liep al langs de Kaaie, 
Hij dacht, dat bij een vogel sehoot , 
En — hij schoot eon bonte kraaie. 

Hier zegt al tangs niets meer dan het enkele langs. 

Maar niet alleen in een enkel kinderdeuntje, in de volksliedederen 
onzer beste dichters komt bet stopwoord al voor. 't Is 
trouwens daar op zijne rechte plaats Zoo zingt onze gevierde 
volksdiehter HEIJE in zijn ills Rozen: 

Een roosje moeht ik stelen 
Al nit 7,4)n liefstes hof; 

Baar lipjes zijn als cozen. 
Een deantje neogt ik spelen 
Een liedje mogt ik Sweeten 

Al tot neijn Liefstes lof. 

En ill zijn Van een lagertje luidt het : 

 

II.3 

34 

Dater ging een lagertje uit jagen vroeg 

Al in ha groene woud; 

Door sprong een hertje, jonk genoeg, 

Door dreef en kreupelhout : 

” Tsa, brakken en hazewinden, 

dl loopt dat hertje snel, 

zullen het wel vinden... 

En raken het wet!. 

Ziedaar eenige bouwstoffen aangebracht ter beantwoording van 
de vraag: Heeft al de beteekenis van langs? Zoo ja, hoe heeft 
het die gekregen 

1k twijfel er geen oogenblik aan, of deze of gene lezer van 
den Taal- en Letterbode zal aan de twee meegedeelde voorbeelden 
nit het Middelnederlandsch er een of meer kunnen toevoegen. 
Ruim schijnt de voorraad niet to zijn. Mij was alleen dat uit den 
Roman der Lorreinen bekend. De Heer SNELLAART heeft ons het 
andere leeren kennen : het eenige, dat de Heer OUDEMINS in 
zijne Bijdrage heeft opgenomen. Eerst dan, als we een grooter 
getal voorbeelden voor ons hebben, zal, dunkt mij , de vraag voldoende 
beantwoord kunnen worden. Wat het Zeenwschvlaamsch 
ons leert omtrent het gebruik van het woord in de besproken 
beteekenis, heb ik zoo nauwkeurig mogelijk opgeteekend , en ik 
geloof daarinede geen onnut werk verricht to hebben. 

Het bovenstaande is reeds voor eenige maanden geschreven. 
Voor een par weken ontving ik de eerste aflev. van 't Westvlaamsche 
Idioticon , bewerkt door L. L. de Bo, Priester. — 
Daarin lezen we op AL o. a. het volgende , dat, volledigheidshalve 
, hier verdient opgenomen to worden : 

AL voorz. Naar den kant van, langs, door, in de streek van. 
Geheele dagen al strate loopen, Fr. courir la rue. Al de strate 
loopen (zijne richting nemen langs de straat , en niet door de 
akkers enz.) Al ons gewest, al onze kanten , Fr. de nos cotes, 
dans nos garages. Hij is al Frankrijk weggegaan. Men spreekt 
al Brugge anders dan al Kortrijk. Al onzent vindt men zulk 
geene bloemen staan. Hij kroop al boven uit. Het is al uwent 
dat het ongeweert gedreven is. 


VII. 
MOLTER, MULTERE. 


Bij het doorbladeren van de eerste jaargangen van den Taalgids 

ontdekte ik , dat de Hoer VAN DEN HELM, bekend door zijne 

Proeve van Woordgronding , in den Zen jaargang (bladz. 258 en 

'59) over de verschillende vormen van molter handelt. 't Is bijna 

overbodig to zeggen , dat het de aandacht der belangstellenden 

dubbel waard is. Ik stip hier alleen aan, dat volgens den geleer


den Schrijver 't woord oorspronkelijk vat beteekende. Met wat de 

Heer V. D. H. schreef,, client vergeleken to worden wat wijlen 

Dr. TE WINKEL in een lateren jaargang van den Taalgids van 

van het woord zeide. Daar deze in het geheel geene melding maakt 

van het artikel van den Heer V. D. H., lijdt het bijna geen twijfel , 

of ook hem was het ontgaan, dat deze reeds vroeger in den Taalb. 

over het woord gesproken had. 

Ik kan hier nu nog bijvoegen, dat men in Vlaanderen 't werkwoord 
multeren hoort in denzelfden zin, waarin men in Zeeuwsch-
Vlaanderen sckeppen gebruikt. 

VERMENISSE VERMEYNEN VERMENEGHEN --
MEYNAKEN MEYNAKER MOORD MOORDAAD -
MANSLACHT MOORDBRAND VERMET. 


De volgende artikelen, door mij aan het zoogenaamde Book 
met den Knoop (Taalgids I, 39) ontleend, verdienen in dubbele 
mate onze aandacht : eensdeels als bijdragen tot de kennis van 
het rechtswezen in de 14e eeuw, anderdeels als bijdragen tot do 
kennis der juiste beteekenis van eenige Middelnederlandsche woorden 
, die uit den acrd der zaak niet zoo heel dikwijls voorkomen. 

Er was, zoo leeren wij er o. a. uit , tweeerlei vermenisse: vermenisse 
van mans dood en vermenisse van moord. Ilan het eerste 
was liij schuldig (art. 64 en 61), die er met wille en begeerte 

3* 


36 


bij tegenwoordig was, waar iemand doodgeslagen werd of doodgestoken, 
zonder dat hij zelf den verslagene wondde of zelfs mes of 
zwaard tegen hem trok. Maakte men zich aan dit laatste schuldig ; 
trok men een wapen tegen hem; gaf men hem opene wonden 
dan was men (art. 60) een meynaker, een medepleger of medeplichtige 
, een handdadige , en verviel men in eene boete , tienmaal 
zoo zwaar als die, op de vermenis gesteld , en dan nog wel onder 
die voorwaarde , dat eon ander 't feit aan zich trok, de schuld 
van den doodslag op zich nam. Deze — art. 53 leert het ons — was 
de b a a r sc li uldig e: de van schuld overtuigde, zegt HUIDECOPER 
(Proeve , II, 523, '24). Aan vermenisse van moordwashij 
schuldig, die met wille en begeerte bij den moord tegenwoordig 
was (art. 64) , al hielp hij dan ook den moord niet volvoeren ; 
of ook, wanneer slechts zijn voornemen gebleken was oin tot 
den moord to komen. De boete op vermenisse van moor d 
stand gelijk met die op meyn a k en van mansdo o d. Van den 
laatste word gezegd , clat hij den gedoode hielp ve r m e y n en en 
v er m en i g 11 en (overmannen , Lorr. II, 797). 

Was men een me ynaker van moord, d. i. was men er 
medeplichtig aan (art. 63), dan werd men voor even schuldig 
gehouden ads de aanlegger,, de hoofdschuldige, de principaal , en 
dezelfde straf wachtte beiden : het zwaard of hot rad. 

Een moord was in het oog van den rechter zoo afschuwelijk , 
dat daarbij van geene meerdere of mindere schuld sprake kon 
zijn : van moord mochten er geene meynak e r s wezen. 

Wat was dan moord? — Art. 62 leert het ons: wie een ander 
doodde , hij dag of bij nacht ; de daad niet bekende en op zich 
nam, die was een moordenaar. Word de moord des nachts bedreyen 
dan heette hij manslacht. 

Er was ook onderscheid tusschen moor d en moorda a d. 
Wie met iemand in vriendelijken of wettelijken vrede leefde en, 
ongewapend, twist, of, gewapend, strijd tegen hem zocht ; of ook, 
binnen het beluik van zijn erf, binnen eene hem toebehoorende 
beslotene plants kwam , om hem to misdoen en hem ook misdeed, 
't zij bij dag , 't zij bij nacht , die maakte zich schuldig aan moor ddaa 
d (art. 65). Moor d was verder (art. 65) doodslag, gepaard 
met roof , of doodslag, gevolgd door berooving van het lijk des 


37 


verslagenen (r e e r o o f). Ook moordbrand. brandstichting in 
een huis en 't dooden van den eigenaar,, die er uit vluchtte om 
den brand to ontkomen , dit ligt in de reden, was moord, en 
't verkrachten van vrouwen werd er mee gelijkgesteld. 

De laatste zin van art. 62 verdient ooze aandacht. De openlij k e 
manslag, zegt NOORDEWIER (Nederd. Reektsoudlz. 274) , heette 
manslacht; de heimel ij k e, Goth. maurth ,m oord. Het h e i m 
e 1 ij k e zal dan in art. 62 daarin gelegen hebben , dat de schuldige 
het feit niet bekende , niet op zich nam. Men vergelijke 
art. 59 met art. 62 , waarin het verschil tusschen het lien en 
het niet lien van de daad duidelijk uitkomt. Mij dunkt , we moeten 
bij mans 1 a c h t (art. 62) niet uit het oog verliezen , dat 
er moord boven bet art. staat , zoodat we, bedriegen we ons 
niet, voor ma nslacht eigenlijk lezen moeten : manslacht, 
mordelike godson (NOORD. 275). Verder verdient het rn,orddad 
van art. 62 vergeleken to worden met het znoordaet , nzordaet 
van art. 65. NOORDEWIER heeft het woord niet. Ten slotte. Niet 
alleen het heimelijke , maar ook het eerlooze van den doodslag 
maakte dien tot moord. Men zou een moord een doodslag of 
manslag met voorbedachten rade kunnen noemen. 

Aan de afdeeling , Welke ten opschrift draagt : Hier salnzen 
vinden alle wettelyelzede, ontleenen wij het volgende : 

Art. 64. Dat es van vermenissen ende van vermeneuhen 
ende meynake n. 

.So wet manne , die daer bi es met willen ende met begheerten, 
daer men eenen man dood sleet of steket , dien coachmen verwinnen 
van vermenissen ende van vermenighen; ende so wie 
eenen man wonde ghevet ende een ander tfaeit an hem trect , 
dat heetinen meynake n. Ende van vermenisse es die boete 
vjtb ende van meynaken so es die boete 1 x 


38 


Dit artikel is daarom merkwaardig , wijl het ons leert, wat in 
de rechtstaal der 14e eeuw de woorden v er me ni ss e, v e rm enigh 
en en me yn a k en beteekenden. In de volgende art. wordt 
de beteekenis nog nauwkeuriger aangewezen. 

Art. 59. Van meynakers. 

Willem Eldecop ende Math. Keih. deen was ghewijst paeis 
ende zoendinc to hebbene omme die redene , dat partijen boruchtucht 
namen van der boete, ende dit was van m e y n a ken. Die boete 
was 1 x ii parisis ende partijen adden daeran vj R. 

Art. 61. Van vonnessen to casseerne. 

Jan Stralen f. Jac. , die bleef to enz. ende to sinen maghen 
waert, naer costume ende usaegge van der stede als van m e y nak 
e n, ende aldaer so enz. vors. wisen met zinen maghen, dat Jan 
Stralin vars. hebben zoude ij ghemoede van iij R gr. , deer hi of 
bevallen was to wette als van m e y nak e n up crachtighe boete; 
voort , dat Jan voers. enz. ghemoede ebben zoude van ij voude 
boeten elke van iij te S. Katelinen daghe ende ij voude boete 
elke van iij t naeral '[?] q'libi up cracht ende eene pelegrijmmaedse 
te S. Gillis in Provence, ende Jan casseerde tvonnesse. 

In dat gedeelte van het boek , dat ten opschrift heeft : Hier 
machmen vinden ghescreven tale ende wedertale ende die v e r 
e t , die der tale toebehoren, komen de 'bewuste woorden voor 
in de volgende artikels. 

Art. 3. Hoe men eenen sal verwinnen van meynake n. 

Siet, ghi heeren , ghi scepenen , ic, als wettelijc taelman Jans 
vorseit, als upperclaghere , ic toghe ende segghe , dat dese man 
was an weghe ende an velde ende an vaerde , deer dese man cam van 
live ter dood , ende alpene v e r m. e yn en ende v ermenegh en 
ende bringhen van live ter doot ende gaf hem deer open wonden. 
Waredat zake , dat doer iemen jeghen sprake , ic en ghedade mine 
claghe to tijt ende to teremte binnen den derden daghe, dies 
vermet [vernzelie] mij hulpe an scepene ; ware ooc dat sake, datter 


39 


yemen jeghen sprake, hi en stonde hier wettelike geboden up den 

dinghedach van heden, dies vermetic mij hulpe an scepenen , 

ende heessche hem, dat hi voord gaed ende dat hijt boete. 

Art. 4. Die weerere. 

Onrecht hebdi, Jan, dat ghi. [mi] an legghet, dat ic was an weghe, 
an velde ende an vaerde , daer dese persoen cam van live ter doot, 
ende dat ickene alp verme yn en ende vermeneghen ende 
bringhen van live ter doot ende gaf opene wonden , ende vermet 
u dies in die goede waerhede; toghe ende segghe, dat ic dies 
onschuldich bem , wesen ende bliven sal, jof god wilt enz.; want 
ic toghe ende segghe, dat ic van desen persoen niet en weet noch 
en wiste to diem tiden, dat dat fait gheviel, ende biede daertoe 
te doene minen heet in die heere van u, ende van den maghen, 
ende van den vrienden, ende biede scepenen wel to informeerende 
met goeder infornaasien , wel wardich van trouwen, met weer 
goeder lieden en met sufficanter dan ghi, dat ic up die solve tijd , 
dat dat fait gheviel, also als men heeft gheseit, was te deser 
stede , ende toghe ende segghe, dat ic naerere bem met miere 
informatien ende bi minen heide des faits of te gane , danne ghie 
met eenegher warede mi van desen faite te belastene, ende heesche , 
dat ghi ontfanghet dose presentatie to voren ghepresenteerd ende 
mi quite sceldet van alien heesche , jof keeret ter wet waea 

Art. 53. Dit es hoemen manscepen ende eeden doen soude 
van mans doden. 

Int eerste so sal men bringhen den b a e r sculdig hen gheelect 
in sijn hemde , ende sine maghen ende zinc vrienden commende 
daernaer in haerlieder rox, blootsovens en baervoet , also vele als 
men wile, commende yore die gone, die tsoendinc ontfanghen 
sullen. Ende aldaer so sal men vraghen den wetteliken claghere ende 
alle den anderen maghen, die daertoe behoren, jof si also beraden 
zijn , dat si den pays ende dat zoendinc dat daer voorsproken 
es, willen ontfanghen, also als ghecomformeercl ende vorseit es. 

Jo wij. 


40 

Ende den baersculdighen al dier ghelike vraghen. 

Ja wij. 

Danne so sal men den baersc ul dighe up doen effen zine hand 

ende zweren, dat fayt , dat hi ghedaen adde, dat hem dat leet 
es ende leet was also halide als hijt ghedaan adde ende hi becoelt 
was, ende eewelike wesen sal, also langhe als hi leven sal. Ende 
daernaer den m e y n a k e r s doen zweren denzelven eed, dat hemlieden 
leet es ende was enz. Daernaer so sal die baersculdighe up 
effen zijn hand ende zweren dien pays ende dat zoendinc, dat 
daer ghecomformeerd es ende voorsproken , eewelike te allen daghen 
wel to houdene ende nemmermeer te brekene. Ende ware 
dat sake, dat Iii wiste eenegherande sake, die den claghere jof 
den vrienden comer mochte te deren , te toorne, te scaden jof 
te grieve, dat ghi dat beletten sonde naer huwer moghenthede, 
waert bi daglie jof bi nachte, waerd metten heere, waert metter 
wet, jof met anderen personen, jof also vele daertoe doen, dad 
helot bliven zoude, naer huwer moghenthede, also moet liu go t 
helpen enz. Daerna zo zullen idle zine maghen zweren den zelven 
eed. Daerna so sal die wettelike claghere ende zine maghen alle 
up effen are ande ende zweren al den zelven eed, dien pays ende 
dat zoendinc wel to houdene, ghelijc dat anderen ghedaen hebben. 
Daerna so sal men truce vestal upt graf. Ende zij moeten alle 
beloven, dien pays an beede ziden wel te houdene over bejaerde 
ende over onbejaerde kinderen voor sceponen. 

Art. 59. Wat j man verbuert, die j man brinct van live ter 
doot ende tfayt lihet. 

Item so vie eenen wettachtighen man brochte van live ter doot, 
met wapenen jof der zonder, ende hi daer of verwonnen wordet 
bi scepenen , bi toedoene van den heere ende van den upperelaghere, 
updat die mesdoere present voor hoghen comt in vierscarne , men 
esseuldich over hem te rechtenc metten zwaerde ende zijn ooft 
of te slane als over eenen man, die man ghebrocht heeft van live 
ter doot. Ende eist dat sake, dat hi niet veer oghen en court, 
so es die gliebannen ute mijns heeren laude van vlaendren , houdende 
lands, wonende tsgraven , up zijn liooft , van der Boot, 
daerof hi hunt sal zijn ghegheveu. Ende die ban sal zijn zonder 


termijn, want als hi pais ende zoendinc heeft jeghen partien en 
jeghen den heere ende der stede vernougt heeft, so es die ban 
quite. 

Art. 60. Van meynakers van mans dode wat zij verbueren. 


Item, so wie anderen wonden gheeft, jof op anderen wapenen 
trechte , daer menne brochte van live ter doot, ende een ander 
tfayt ane hem trecte, alle die medepleghers die wonden ghegheven 
adden, jof wapen ghetrect adden, zoudmen alle moghen verwinnen 
ende elc bi hem zonderlinghe van lx h parisis , waerof die partien 
zouden hebben vj ende die stede iij R. Ende eist dat take, 
dat hi niet present noch voor hoghen en comt, men salve bannen 
van lx V par. Ende eist dat zake, dat j man comt voor 
hoghen ende staet in zinc wet ende hoard zijn vonnesse, ende hi 
ghewijst word in die boete van lx R par. , die partien den gonen 
heesehen aer deal ende ment hem gheeft, jof dat zi den gonen 
der over doen houden ende zi haer deal ontfanghen , hi sal daer mede 
jeghen partien wettelijc pais ende zoendinc hebben. Ende dit gheviel 
Jan van Ciislaglie van der m e yn a k en van Arnout Quistegoeds. 
Ende doet die clagher den beclagheden niet houden, jof dat hi 
die boete niet en ontfanghet , so en heeft hi gheenen pays. 

Ende Jan Beghaerd die beviel van lx R par. jeghen den up


perclaghere van Clais Zwingheboom ende hi leide up die boots 

parthien ende den heere, ende begheerde der mede pays to heb


bene ende et en mochte hem niet gliebueren ende et was hem 

ontwijst. 

Art. 61. Van vermenessen van mans doden, wat si 
verb ueren 

Item, so wie dat der bi es met willon ende met begheerten, 
jof es an weghe jof an vaerden , daer men eenen man doot slaet 
jof steket , in contraries van den gonen die daer doot blijft , zonder 
wonde to ghevene jof wapene to treaene , die verbueren vj 
par., waerof parthien hebben iij R. Ende al ne comen zi niet voer 
hoghen, men wise van der vorseide boete, niet bannen. Dit was 


42 


ghewijst Piet van den Damme ende zinen hulpers ende den modepleghers 
van Jan van Laken jeghen Willem f. H. — Ende dit 
souct int secrete panpier. [Dit geheime boek is niet meer aanwezig.] 

Art. 62. Van moor de, hoe men dat punieren sal. 

Item, so wie eenen anderen brinct van live ter doot bi nachte 
jof hi daghe, ende dat fait niet en liet ende ane hem en trecket , 
dien sal men justicieren metten zwaerde ende metten rade als 
over eenen moordenare, updat hi voor hoghen comt ende dies 
onder vonden wordet metter wareden, dat hi tvorseide fait ghedaen 
sal hebben. Ende comt hi niet voor hoghen, men sable 
bannen C jeer ende eenen dach, up zijn hooft, hunt mijns heeren 
lande van vlaenderen. Ende noenes sdaghes mach men m o r ddaet 
doen ende nachts manslach t. 

Art. 63. Van meynakers van moorde, hoe men dat 
punieren zal. 

Item, so wie wapene truckede jof wonde gave den gonen die 
daer vermoordt worde, ends daeran andadic ware omme te vermordene 
ende van live ter doot te bringhene , die salmon punieren 
ghelijc den principalen ende, alsoot vorseit es, metten zwaerde 
ende metten rade, als over eenen moordenare , jof bannen .C. jaer 
ende .j. dach van mor de als vorseit es, want daer en moghen 
gheene me y n a k e r s of zijn van moorde. 

Art. 64. Van vermenesse van morde, hoe men dat 
punieren sal. 

Item, so wie met willen ende met begheerten der bi es, deer 
men eenen man vermordt, zonder yet daer toe te doene; jof es 
an weghe, an velde ends an verde, omme der toe to commene 
te vermorden, die sal worden ghewijst in boeten van .lx. t. ende 
te bannen .vj. jeer up zijn hooft, van vilainen faite, hute tscraven 
lande van vlaenderen, ends comt hi present ende voor hoghen, 
so sal men over hem rechten metten zwaerde zonder mee. 

Art. 65. Wet m or dt es jof moordae t. 

So wie np anderen strijt jof twiste met wapenen jof der wilder 
binnen vriendeliker vreden, jof hinnen wetteliker vreden, jof bin



43 


nen yemens belokene comt omme te mesdoene ende mesdoet daer 
binnen bi nachte jof bi daghe, dat es mordae t. Ende zoo wie die 
anderen doot sleet ende hem neemt zijn goet, jof iemant doot 
sleet omme goet jof reeroef , jof brant stichte , dat es te wetene 
moordbrant, jof vrouwen vercrachten dat es in a o r t. 

In het . volgende artikel leeren we 't woord vermet en 't 
werkwoord verm et en kennen , dat we ook elders aantroffen. 
Daarom verdient het hier almede een plaatsje. 

Art. 1. Van eere m an slach t. 

So wat manne , die dinghen wille van eere manslacht , daer 
behoren toe .v. vermete. Dat eerste vermet es : ware dat zake , 
dater yemen jeghensprake, het en ware also ghevaren als is hebbe 
ghead in mine tale, dies so vermetic mij helpe an die goede 
waerde [warede]. Dat ander vermet es : ware dat mke , dater yemen 
jeghen sprake, hi en adde sine clage gedaen te tijt ende terente 
binnen den derden daghe, al so als men clage sculdich es te 
doene , als over eenen man, die man doot heeft binnen mijns heeren 
lande van vlaendere , dies so vermetic mij helpe ende k. 
[kennisse] an scepene. Dat derde vermet es : ware dat zake, dater 
yemen jeghen sprake, hi en ware sijn maech ten derden, of al 
so naer, , dies so biedic scepenen to informeerene met goeder informasien 
, waerdich van trouwen. Dat vierde vermet es : ware 
dat zake, dater yemen jeghen sprake, hi en ware clager ghemaekt 
ute vierendeele , hi concente van der ghemeenre inaechscepen , 
ende bi den vier helpeelagers , dies so vermetic mij helpe ende 
kennisse an scepene. Dat vijfte vermet es : ware dat zake, dater 
yemen jeghen sprake, hi en stonde hier wel ende wettelike ghedoget 
1) up den din gliedach van linden te recite to stane, dies 
so vermetic mij helpe ende kennisse an scepenen, ende hessche 
hem ; dat hi voortga ende over hem late rechten , eist metten 
rade , eist metten zwerde of int al hunt ende als scepenen zullen 
zeggen ende wiser bi gemaenden heede , dat men sculdich es to 

1) Men laze gauge. Ilene latere hand, die het woord rtiet begreep, schreef er 
boven : geboden, dat een even goeden zit/ geeft. 


44 


rechtene als over eenen man , die man doot heeft binnen mijns 
heeren lande van vlaendere. Ende nadien dat hi hier niet en ghaet 
no ne keert, noch nyemen over hem en taelt noch en antworde, 
so toghic ende segghe, dat ickene gheachteraelt hebbe van al 
sulken heessche als ic hem angheleit hebbe to wette , ende toghe 
ende segghe, dat menne bannen sal ute mijns heeren lande van 
vlaendere .C. jaer ende eenen dach wonens lands houdende tscraven 
up zijn hooft jof int al hunt ende al so als scepene sullen zegghen 
ende wisen, bi ghemaenden heede, dat men sculdich es te 
bannene. 

Art. 2. De weerre. 

Onrecht hebdi , dat ghi mi heesch anlegt van minen live ende 
betiet mi die doot van "men maech , daer of dat ic onsculdich 
bem , wesen ende bliven sal , jof god wilt hots recht ; want ic 
toge ende seghhe, dat ic van desen faite niet en weet ende dat 
dat nyemen kennen en sal no toghen ende seggen dat tlijf so 
edel es dat men met gheere waerede dam up common en mach, 
sender bi scepenen, dat gheere scepenen en kennel'. Yord , alwaert 
al so, dat scepenen kennen, also si niet en sullen, so togic ende 
segghe, dat hij es wettelos ende was in die tijt dat hi levede te 
nyeuport , jof to greveninghe , vel ende so wie die daer wetteloos 
es, dat die wetteloos es al vlaendere dore, ende biede scepenen 
te informeerende wel ende sofficantelike bier of, ende toghe ende 
segghe, dattic sculdich bem te sine los, ledich , vri ende quite 
van allen heeschen. -Vert so togic ende segghe, dat neghen. 
[negkeen] upperclagMe en mach zijn van mans dode , en si ghemaect 
van .iiij. hulpe clagers, elc ulpeclagere nut eenen vierendeele, 
ende toghe dat die .ij. ulpe clagers zijn nut eenen vierendeele 
ende dat een vierendel van der maechscepe staet zonder clagere , 
ende hood daer scepene to informeerene, ende thoge , dat alle 
die wettelicede, to voren ghedaen bi den upperclagere ende bi 
den anderen, es van gheere waerden, ende heessche, dat ghi mi 
quite scelt jof keeret ter weet waerd enz. 


EENIGE DUDE VELEWSCHE WOORDEN , DIE TAALKIJN-

DIGE OPHELDERING SCHIJNEN TE VERDIENEN. 

RUMINGE. 

In het Tinsboek van het kerspel Yoorst, in de burgerlijke 
gemeente van dien naam , uit vroegere tinsrollen in het jeer 1448 
opgemaakt , berustende in het archief der provincie Gelderland, 
komt de volgende post voor 

„Item Hermannns Hottink . . . . de bonis Lodinck , de campo 
infra Wernyncfoercle et Coekamp , v gross. antic'. Et pro istis non 
solvit Hermannus aliquem denarium de denariis liberis in Empe 
[eene buurschap van Voorst] de bans Bannijnck et eciam r u m ij 

a m de bonis eius ex Lodinck." 

Bondam gaf in zijn Charterboek , n°. 76, bl. 263, volgens een 
perkamenten HS. , getiteld Liber privilegiorum Traiectensium , uit 
eerie overeenkomst tusschen den bisschop van Utrecht en den graaf 
van Gelre , waarschijnlijk omstreeks het jaar 1196 gesloten , waarin 
dit bepaald werd : 

„De ruminga in Velwa hoc expressum est , quod si homines 
ecclesiae Traiectensis conquerantur sibi iniuriam fieri , eiiscopus 
nominabit simul et semel , ubi hominibus ') suis iniuria fiat, et 
comes iuramento suo certificabit episcopum , ubi iuste accipiat 
satisfactionem de occupations wiltbanni sui ; extunc qui voluerint 
manere infra wiltbannum , acquirunt sibi benivolentiam comitis. 

1 ) In het HS. stood waaruit Bondam las: hominibus of huius modi. De 
eerste leziug schijnt de ware to zijn ; zij komt althans voor in een afschrift der 
overeenkomst in een band HSS. in de bibliotheek der Leidsche Hoogeschool, N°. 
37 van Vossius. 


16 


Qui autem recederc voluerint , liberi maneant a tali exactione , 

quae solet fieri super illos , qui manent infra wiltbannum." 

Hieruit blijkt , meen ik , dat de r u in i n g a was eene belasting to 

betalen door hen , die woonden in den wildban van den graaf van 

G-elre in de Veluwe, de streek waarin hij het recht van jacht 

bezat, eene belasting, die later onder den naam van ruimgeld in 

de Rekeningen van de Veluwe voorkomt. 

In die van Johan Dentinck , eindigende Margaretha 1560, — 
om nit velen eene to gebruiken — wordt zij omschreven te zijn 
eene contribatie , „die de gemeyn huisluyden op Veluwe van vier 
jaren tot vier jaeren, toe weten annis bisextilibus , eens sch-uldich 
sijn toe betaelen op den schrikkeldag ter somme van 103 lib. 10 
schill. jaerlicx , elck liber doende dardenhalve gouden gulden, 
maekende 508 gouden gulden 3 oert , deer van elck- goedt sijn 
aenpaert heeft nae der settinge der scholten ende setters op 
Veluwen en Velliwenzoem , then dat van auk (Tilden tijden bevaellen 
ende betrout is gewest to doen, nae groete van der huysluyden 
bedriff and gestalt van oeren vee ende quicq off beesten. Ende 
dat voert van gebruick des forsten heedtfelden, broucklanden, 
straeten ende stegen, venen ende enders nae older gewoenten. 
Endo is de overste ende onderwiltforsters gehouden die selve 
penningen uuyt toe maenen, toe vorderen ende in harden des 
rentineesters van Veluwen to leveren." 

In andere stukken wordt gezegd, dat de ruimgelden betaald 
werden voor zuic en haef. 

De graaf, later hertog van Gelre had in de Veluwe 12 wildforsters 
, die den hoer van Middachten tot overste hadden. Zij 
waren verplicht den vorst op do jacht met eene kar te volgen 
en het gedoode wild (Mar been to voeren, wear het hun gelast 
word. 

Hun ambt had alleen betrekking tot het jachtvermaak en dear 
zij de ruimgelden invorderden is dit eon bewijs to meer,, dat deze 
met 's heeren wildban in betrekking stond , en daarom acht ik 
de shelling niet to gewaagd, dat de belasting geheven werd van die 
erven , waarvan het vee weidde op straten en stegen en varkens 
gedreven werden op den mast in de bosschen, gelegen dam. , wear de 
vont het jachtrecht had. 


47 


Het woord ruminga is mij buiten de Veluwe nog tweemalen 
voorgekomen. 
Albert van Cuijk verkocht in het jaar 1220 aan den bisschop 
van Utrecht „comitatiam et rumingam et omnia iura sac ')." 

In het jaar 1250 zouden to Utrecht eenige huizen, sedert een brand 
gebouwd, afgebroken en elk eigenaar in zijne vorige bezittingen hersteld 
worden. „Quaecumque vero partium , zoo staat er bij Heda 2) 
„r um ingam habere voluerit de dicto fossato dominum episcopum 
et burggravium requirat , ut debito modo fiat." 

Meerman, Gesehiedenis van graaf Roomsch koning, bl. 

289, meent dat r um i n g a Ear waarschijnlijk puin zal beteekenen. 

In de Veluwe kan dit het geval niet geweest zijn. 

Doch welke afgeleide beteekenis had het woord da.ar? 

De scherpzinnige Van Spaen i) verwijst naar verscheidene Duitsche 
Forst-reglementen in Corpus Iuris Venal, P. p. 279 en 350 , 
waarin het raumen , rodten , ausfegen van bosschen verboden wordt. 

Hoezeer hij het niet zegt , schijnt hij aan to nemen, dat de 
belasting betaald werd voor het gebruik der ruimten in de bosschen 
ontstaan , hetzij door het maken van straten on stegen, het 
zij op andere wijze met een ander doel. 

Is deze afleiding goed? 

HENGEMUNDE. 

Dit woord vond ik in vier Veluwsche oorkouden. 

In die van 24 Juni 1320, waarin Reinald , zoon van G-elre , 
landrechten geeft aan Oldebroak , bij Van Spaen , Inleiding tot de 
Historic van Gelderland, Codex diplomaticus achter het iv deel , 
n°. 22, bl. 40, lezen wij : „voirt wille wi, dat unse henghemunde , 
Baer ci oer uaest ghelegen is, gebroeken mogen in oere weide, 
oers tuerfs to graven, oers lemes to stoker', oers hoyden to meyn , 
sonder enier bicronesche , also langre tent die henghem un d e 
blijft ligghen tot eenre gemente." 

In eene andere van 6 December 1323, bij Nijhoff, Gedenk


1) Utrechts Plakaatboek , III, bl. 49. 
2) Historia, p. 216. 
Inleiding tot de historie van Gelderland ., IV. bl. 261 



48 

waarrligheden uit de geachiedenia van Gelderland, I, Oorkonden, 
1\Q 197, b1. 198, verkoopt dezelfde Reinald nan de hoorige Iieden 
van Jan van Baer, "die woenhaftich sien bi der Elborch ende opper 
Eket, tsestich marghen Iants.... .. dat onse hen g hem u n de 
was." 

In eene derde oorkonde van den 25 April 1328, bij Nijhoff, 

a. w. I, nO 221*, b1. 234, geeft graaf Heinald nan de ingezeten 
en van Nieuwbroek het recht, dat ;tjij "der he eg m u n de und der 
gemeente, die hem ge1egen is op Veluwen, gebruycken sullen 
und oir oirbar te doen, geIyek andere onse luydel1 op VeIuwe, 
daer die wiele gemeent.e und hen gem u n d e is." 
Eindelijk in de vierde oorkonde van 21 mei 1336, bij Van 
Spaen, a. w, IV, nO 26, b1. 50, verklaart graaf Reinald, dat 
hij nan de poorters van Elburg geeft "een stue Iants, dat onse 
hen g hem un d e was, dat gheheyten is dat Goer,l' 

Het woord komt ook meermalen voor in de Hekeningen en 
Tinsboeken van de Veluwe. Een paar vooroeelden nit de laatste. 

In dat vall Eela, uit het jaar 144D, is geooekt: 

"Item domus hospitalis srlncte Katrine in Arnhem de communitate, 
dicta hell g mOll de, sita in campo Bertholdi .de Ruwenhave, 
dicto Brakell, xu den. 

Item Godefridus de Stamprade de dictis hen gill un de in 
HersIoo, pertillentibus ad bona Herslo, quondam Henrici de Brienen, 
xxx grot./I 

Vit het Tinsoock van Edc: 

"T~x cornmunitate VlCmOrtlm in Manen, dicta he II g m un de, 
prout ibidem sita est, pro censu f111llUali IIII sch ". 
Tinsboek van Epe, in de mark Empze: 
"Item Iacobus Everhardi de angulo miriee [gagclkumpJ, sito 

iuxta Dorrensvelt, de hen g m u n de, per Godfridum de Stamprade, 
redituarium, exposito I den. quonuam Wilhelmi die Brabander./I 
"Item Mathias die Brabanter ue altera parte media van der selver 
hengmunde I den." 

Nijhoff, in noot (3) op de aangehaalde oorkonde van 6 December 
1323, meent, dat hen gem u 11 d e gelijke beteekenis heeft als het 
later gebruikelijke heerenveld, wnarollder hij verstond de domaniale 
gronden in de Veluwe, welke landstreek oudtijds, met uitzonde



19 

ring van enkele heerlijkheden, geheel een eigengoed van den graaf 

geweest zoude zijn. ') De geleerde man dwaalde hierin echter ; 

hij zag de zelfstandige marken voorbij. 2) 

Deze hadden hare gemeenten, ook, zoo als uit het aangehaalde 

uit het tinsboek van Ede blijkt, hengemunde genoemd. En is 

hier uit niet de beteekenis van het woord of to Leiden, als aan


duidende een onverdeelde, mogelijk nog wel onbenutte uitgestrekt


heid gronds? 

Nijhoff waagt zich in de aangehaalde noot aan eene taalkundige 

verklaring. 

lVfisschien, zegt hij, is de uitgang mund verbasterd van het 

hoogduitsche mundat , munitat, beteekende locus vel districtus 

a iurisdictione civili ordinaria exemptus, en gevormd uit het latijn


sche immunitas (Barb. emunitas.). „Zoo staat" vervolgt hij — Rin 

het Chron. Laurishamense, p. 107: ex qua ad quercum inter Graf


schapht et munitat. Ook werden mij door wijlen den hooggel. heer Ten 

Broecke Hoekstra uit den codex Al S. Buffacentis deze woorden mede 

gedeeld : hic notantur redditus et possessiones episcopi in districtu 

Rubiacensi, quae vulgariter dicitur die mun dT,t.li 

Behalve dat de immunitas eene andere strekking had, dan 
Nijhoff aangeeft, breng ik in het midden, dat als er van verbastering 
sprake kan zijn, eerder in aanmerking kan komen het oudhoogduitsche 
almenninger, allmenning, allmeinde,communitas, 
fundus communis, communio, gemeinweide. Doch waar 
blijft dan het eerste gedeelte van het woord : heng e, he e g? 4) 

BE,EVONGE. 

Volgens de Rekeningen van de Veluwe ontving de lands vorst , 
onder meerdere belastingen Ileerengelden genoemd, ook de bre


1) Zie Statistieke Beschrijving van Gelderland, bl. 385. 

2) Zie zijne Bijdragen, Nieuvre reeks, t, bl. 1, 175 en 211. 

3) Grimm, R. A. S. 497, Warterbuch op h. w. Allminde. 

4) In sommige streeken van de Veluwe verstaat men onder heege hakhout, meest 
eiken. In Appeldoorn laggen het Hoog-Zourensche Heeghebosch ende merckt, met 
eigene willekeuren. Zie Bijdragen van Nijhoff a. p. bl. 185. 

II. 4 

50 


vonge of herfstbeeden , gaande nit erven , die men vrijgoederen 
noemde en de bezitters vrijluiden. In eene Beschrijving van heerengelden 
en van de rechten van heerengoederen en Veluwe gelegen, 
uitgegeven door Schrassert , Stukken tot den Codex Gelro-Zutphanicus 
, bl. 196 , wordt de brevonge ook kerstbeede genoemd. Zij 
word in geld betaald. 

In het Tinsboek van Loenen , geschreven in het jaar 1449, 
hint in Noord-Appeldoorn het volgende voor : 

„Item Udo Talhout van den erve int Loe [thans het vorstelijk 
Loo] , empt. erga Noetboem van Harderwijck, dat mijn genedige 
heer hem te tyns goede gemaect heft, dat des jairs te gulden plach 
xvii aide grote van den Gentsen ponde ende z lib. bryevyng e, 
datz i blaw gulden, vid. v gr. ende 2 voderkorn, vid. ix gr. 
Eude noch van Elbenich eerffs, empt erga Iohannem Cohort, to 
voderkorn fizz aide grooten ende two deel van 2lib. bryevynge, 
vid. III den. II mit. Ende des' jairs to vrigelt viii grote. Dit 
maect tsamen xixr aide grote, 1 brab. Dimnissum et quitatum 
per literam domini ducis Arnoldie anno xxxix pro censu hereditario 
ut supra." 

In het ambt Epe, buurschap Gortel, had het vrijgoed Hoenserve , 
een tijd van jaren voor den heerengulden en tins ledig, woest 
en onbetimmerd gelegen. Evert van Lintelo had ha met verlof 
van den rentmeester van Veluwe weder aangevangen, op de 
gemente , met verlof der naburen en kerspellieden van Epe, een 
bouwhuis gezet en den heerengulden en de tins betaald. Hij verkocht 
het aan den pater en het convent van het zusterhuis te Oene. 
Daar het een vrijgoed was, dat niemand anders dan vrijlieden 
hebben en gebruiken moehten , verzocht hij can den hertog van 
Gelre consent tot dien verkoop. Zij werd hem verleend bij oorkunde 
van 0. L. V. assumptio [15 Augustus] 1496 ') De Hertog 
ging nog verder. „Voort soo hebben wij Hartoge voorz." — 
zoo staat er in de oorkonde — ,,om beden wil des voorsz. onzes 
convent sulck erf en goet tot eene erfthinsgoet ind tot erfthtins 
rechten gemaekt ind gegeven, alsoo dat sy van nu voortaen dat 
self ooze vrygoet tot eenen erfthinsgoet en tot thinsrechten van 
ons sullen hebben, halden and gebruiyken , ind sullen ons nu 
voortaen sulcke 31 olde groten ind 2 braerns , als dat voorsz. 


51 

goat ons jaerlicx op Jacobi en Petri verscheyden toe vrygelde , 
ind seventies olde grooten ind vyff oert van brevonge schuldig 
was te geven . . . . te thins geven en betaelen , nae inhelt ons 
thinsboecken van Veluwen.ii 

') Bij Schrassert, a. w. Stukken, bl. 225. 

Leiden. 

SL. 

YOLKSGELOOF EN VOLKSTAA.L, 

DOOR 

EELCO VERWIJS. 

Gelijk do teal in elk gebied van meuschelijk weten ingrijpt , 
zoo ook is er veel in de teal onverklaarbear,, ten minste in de 
fijnere schakeeringen van beteekenis bij een menigte van woorden, 
indien men de verklaring niet pat zoeken in verschillende uitingen 
van het volksleven : dear is vaak alleen de sleutel te vinden, die 
ons in het binnenste van 't heiligdom kan binnenleiden. Van vele 
woorden moge de etymologie bekend zijn, bij enkele beteekenissen 
van zoodanig bekend woord kunnen wij vaak maar niet 
begrijpen, hoe die beteekenis zich uit het hoofdbegrip heeft afgeleid. 
Dear is 't niet altijd genoeg met de teal alleen , hoe volledig 
ook, bekend te zijn; dikwijls moat de kennis van het leven en 
denken des yolks in verschillende tijdperken ons de verklaring 
aan de hand doen. Dat de kennis van het volksgeloof ook meermien 
voor die der teal onmisbaar is, zal wel geen betoog behoeven. 

Lene mededeeling door den Hoogleeraar MOLL in de Academie 
van Wetenschappen gedaan over eenige vragen , die de biechtvader 
aan zijn biechtkind doen moest , en welke meest betrekking hebben 
op het geloof can „witte wiven, goede houden , maren fi enz. , of 

4* 


52 


op bijgeloovige gebruiken , deed mij die zaak nader onderzoeken 

en vestigde ook mijne aandacht op enkele woorden en spreek


wijzen , wier verklaring alleen het oude volksgeloof geven kan. 

De vragen komen voor in een Hs. uit de XVde eeuw,, en enkele 
er van gaven mij aanleiding tot het onderzoek naar den oorsprong 
van eenige min bekende woorden of spreekwijzen ; en de uitkomst er 
van deel ik hiernevens aan de lezers van den Bode mede. Later 
hoop ik in de gelegenheid te zijn deze kleine bijdrage door meer 
aan te vullen. 

VILTEN. 

Een der vragen luidt aldus : 
gheloef ghehadt aen u haer,, wanneer het to samen 
g nevilt was?"" 
Het volksgeloof schreef aan de Maren het ineenwarren der 
haren toe. 

Des nachts jden ze in de stallen op koeien en paarden ; den 
volgenden morgen vindt men de arme dieren rillend en druipend 
van zweet met ineengewarde haren. i) De Parijsche Bisschop 
Guilielmus Alvernus (j- 1248) verhaalt in zijne Opera: ,,Sant et 
aliae ludificationes malignorum spirituum , quas faciunt interdum 
in nemoribus et locis amoenis et frondosis arboribus , ubi apparent 
in similitudine puellarum aut matronarum ornatu muliebri 
et candido , interdum etiam in stabulis , cum luminaribus cereis, 
ex quibus apparent distillationes in comic et collie equorum , et 
comae ipsorum diligenter tricatae , et audies eos , qui talia se 
vidisse fatentur,, dicentes veram ceram esse , quae de luminaribus 
hujusmodi stillaverat. 2)il 

Het verwarde haar wordt hier aan het afdruipen van was van 
de waslichten der Maren toegeschreven. 

Het dooreenwarren van het haar heette vilten , samenvilten , 
Hd. flzen , verfilzen. Van eene duivelin heet het bij Apollonine : 3) 

Vilzet ist it loc, 

1) MANNHARDT, Germ. Myth. 718. 
2) GRIMM, Myth. 264. 
3) GRIMM, D. Web. 3, 1634. 



53 

en in LASBERG'S Liedersaal 2, 235 leest men van iemand : 

Vervilzet was im bar and bart. 

Villen , Hd. filzen , is afgeleid , zooals haast gene verklaring 
meer behoeft, van vile, Hd. filz , saamgepakte wol , een woord 
dat zoowel in de Germaansche als Romaansche talen voorkomt : 
Ags., Eng. felt; Zw. en Deensch fill; It. feltro , Fr. feutre. Wij 
zullen hier de verwantsehap met Gr. 7.--ixoc,, Lat. pilus , niet nagaan; 
maar liever wijzen op eene zeer kenmerkende benaming van het 
saamgevilte haar, die alleen uit het oude volksgeloof hare verklaring 
vindt. In SHAKESPEARE'S beroemde beschrijving van Queen 
_Nab leest men 2) : 

This is that very Mab , 
That plats the manes of horses in the night, 
And bakes the elf-locks in foul sluttish hairs, 
Which , once untangled, much misfortune bodes. 

ORTLEPP heeft in zijne keurige Duitsche vertaling uitstekend 
den zin teruggeven : 3) 

Das ist die Mab , 
Die Pferdemahnen in der Nacht verstrickt 
Und wirres Haar zu Weichselziipfen flicht. 

De naam van samengevill haar, Hd. verfilzte Haare , is in het 
Eng. elflacks of eliknots , 4) een benaming die we ook in andere 
Germaansche talen terugvindeu. In Duitschland is de naam van 
de verschrikkelijke haarziekte , die wij als Poolsche haarvlecht 
kennen , alpzopf, alpklatte , waarmede het Nnd. elfklatte overeenkomt 
5). Andere benamingen daarvoor zijn in Neder-Saksen nzahrenlocke 
en mahrenklatte , in Denemarken snarelok , en ten tijde van 

I ) BENECKE, Mhd. Web. 3, 317. 

2) Romeo and Jul. Act 1, Sc. 4. 

3) SI1AKSPERE'S sämmtliche dramatiscke Werke, 1, 19. 

4) In NAVES, Gloss. worden nog de volgende plaatsen aangehaald : 

"His black haire hung dangling about his eares like elfe-lockes , that I cannot be 
persuaded but some succubus begot him on a witch, " FENNOR'S Compter's Common-wealth. 

She tore her elvish knots of haire, as, blacke , 

And full of dust, as any collyer's sacke. 

Shakespeare gebruikt zelfs het ww. to elf, samenvilten , K. Lear, Act 2, Sc. 3: 

"Elf all my hair in knots. " Verg. BRAND, Pop. Antiq. 2, 492. 

5) GRIMM, Myth. 433; Brew. limb. 1, 302. 


54 


Kiliaen ten onzent marren-vlichte , mar-vlichte. Maren en Alven 
zijn het dus die de haren samenvilten , en al is het geloof aan 
Maren en Alven zoo niet onder het yolk verdwenen, dan toch 
aanmerkelijk afgenomen, in de benaming der bekende haarziekte 
is hare herinnering blijven voortleven. Elders weer is het Vrouw 
Holle (Holda) die de ziekte met haren naam heeft gedoopt : in 
Hessen hollenzopf, volgens GRIMn ook hollezaul ( rant = zagel 
tagel, Eng. tail, hoar `). En geen wonder, daar Vrouw Halle met 
een verwarden haarbos wordt voorgesteld , waardoor ze , volgens een 
kindersprookje , sours in goon jaar de kam liet goon. 

De gewone Hd. benaming voor de Poolsche haarvlecht is welchselzopf, 
, waarnaast men ook de ongetwijfeld zuiverder vormen 
wichselzopf en wiehlelzopf vindt. Weichselzopfberust zeker op niets 
anders dan op eene volksetymologie, een poging om het duistere 
woord te verklaren. ADELUNG zegt dan ook : 3) 

„Da diese Krankheit in Polon Behr hiiufig ist , dalier sie im Lat. 
ouch Trial Polonica heiszt , so wiirde die Ableitung von dem 
Nahmen der Weichsel in diesem Lande nicht unwahrscheinlich 
seyn." Hij laat er evenwel onmiddellijk op volgen : „Allein, da 
dieses Wort in vielen Gegenden Wiehtelzopflantet, . . . . so kann 
ouch Wieht , so fern es ehedem einen boson Geist bedeutete, dos 
Stammwort seyn, und dann wiirde es mit Alpzopf und Mahrenklatte 
einerley Bedeutung haben.11 

Naar analogie met de overige benamingen is het dam ook zeker 
niet te gewaagd, wat elders de werking der Maren en Alven 
heet, hier aan de Wiehtel , Wichtelmiinnehen, toe te schrijven. 4) 

Gelijk later de Katholieke kerk de namen van eenige harer 
heiligen aan ziekten en kwalen heeft gehecht , als het Sint Jansevel 
, het Sint Antonievuur, de Sint Vitusdans , zoo heeft ook 
het heidendom of het daaruit overgebleven bijgeloof den oorsprong 
van zekere kwalen aan de werking van Geesten toegeschreven, 
en geeft ook alleen het oude volksgeloof den sleutel ter verklaring 
in onze handen. 

Verg. Taal- en Letterb. 1, 252 vlg. 
2) VILMAR, Idiot. von Kurhessen, 173; verg. Myth. 433. 
) 117(16. der hoehd. Mandart, 4, 1446. 
4) Verg. Gtamm, Myth. 408 ffg. 



55 

SCHEPPEN BESCHEREN. 

Onder de incunabelen , berustende op de Koninklijke Boekerij 
to 's Gravenhage , bevindt zich een voor het oude volksgeloof 
zeer merkwaardig boek, getiteld : „Dits der Zielen troost G-henaemt, 
Ende het is ghetoghen wt vele goede boecken der heyligher 
scriften, als wten Bybel , wt Scolastica Hysteria, ende wt meer 
ander. Ende principalijck tracterende op die x gheboden 
Aan het slot stoat : „Bider gracien oils heren soe is dit boeck 
volmaect ende geeynt in die stat van Herlem. Int jaer ons heren 
m.ccce ende Lxxxim. In Augusto den ix dach. ')ll 

Hierin komt een hoofdstuk voor onder den titel : ,, Een leer 

teghen die wissalden , 2) il hetwelk aldus laidt : 

„Lieve kint, du en selste niet gheloven an wisalden , daer die 
heiden an gheloven ende segghen : wat die wissalden den mensche 
gescapen hebben, dat moat hem ummer overgaen, dat si goet of 
quaet. So vintmen oec somine kersten Jude die segghen : Wat 
een ghescapen is , dat Wert hem , by doet nochtan wat hi wil. 
Ende spreken oec : Is een tot bemelrijck ghescapen, by coemt 
daer, hi doet wat hi wil. Is hy totter helle gestapen , hi doet hoe 
veel goats dat hy wil, hi meet ter hellen. Sommighe Jude segghen, 
dat so wie in dier uren gheboren is, die selt wel goon, ende so 
wie in dier uren gheboren is, die sal wederspoet hebben ende 
onsalicheyt. Peso gheloven al an wissalden. Lieve kint, so en 
selstu niet gheloven. Du selste gheloven, dat boven alle dint is 
een God, die een yghelijc gheeft soe wat hi wil." 

Hierop volgt als exempel de legende van Sinte Clemens, waaraan 
wij nog het volgende ontleenen. 

„ Lieve kint, also en selstu niet geloven in die wissalden, dat 
si enich dine ghescapen hebben : coemt di iet toe, du en selste 
niet segghen, dattet dy ghescapen is eer du geboren werste of 
eer di God ghescapen hadde. Wilstu stolen ende werstu ghehangen, 
du en dorste niet segghen dattet, di God ghescapen hadde. 
Lieve kint, is di qualic varen angheboren van natueren , of van 

') Ook gedrukt to Zwolle in de jaren 1485 en 1491. 
2) in do Zwolsche uitgaven juister Wilsalden. Doch hierover later. 



56 

dijn vader ofte moeder,, of van sterren, ofte van anderen saken , 
dat en is di niet alsoe ghescapen , dattet di ommer gescien moat, 
want du mogeste di selven wel dwinghen : oftu wilste, du selste 
der boeser rade wederstaen mit gewelde." Ende aan het einde 
wordt dezelfde vermaning nog eons herhaald : „Lieve kint , dit laet 
dy een leer wesen ende doet goet. Want doestu quade werken , 
ende gaetet dy daer om qualic , soe en durftu niet segghen dattet 
di gescepen is. Want God en scept di niet quaets." 

Herhaaldelijk vinden wij hier de uitdrukkingen : enen iet sceppen 
en enen gescapen sijn, in denzelfden zin waarin wij thans bescheren 
en beschoren zijn gebruiken. Ook in het Ofri. treffen wij in gelijke 
beteekenis het ww. skeppa aan, en wel in den Rustringoer tekst 
van de xxiv Landrechten , iii, waar men leest: 9 
.Sa hwer sa en ungeroch kind ut of londe lat Werth, thruch sellonge tha 
Zoo wanneer een onjarig (onmondig) kind nit het land geleid wordt , door verkoop of 
thruch hirigongar , an tha hethena thiade , 1st thenne tha kinde eskepen, 
door heirvaarten, naar het heidemehe yolk, is het don den kinde geschapen, 
that hit to Ionde kutni and to liodon sinon , sa Filch hit oua sin ein erve , 

dat het to lande kome en tot zijne lieden, zoo ga bet op zijn eigen erf, zonder 

uter stef and uter strid , and uter liodskelde and uter frana wald , and 

eed en condor iweekemp, en condor boete aan het volk en zonder des heerenmacht, 

uter alle ertichta enz. 

en condor (buiten) alle vroegere (op zijn erf gemaakte) aanspraak. 

Wij hebben hier to doen met een geloofsbegrip , dat niet door 
het Christendom aan de Germaansche wereld is geschonken , maar 
er reeds inheemsch was toen and Germanic nog voor zijne goden 
knielde ; het geloof aan eene voorbestemming , aan een onverbiddelijk 
noodlot , dat over het lot der menschen heerschte ; een geloof, 
waartegen de biechtvader in de xve eeuw met alle kracht meende 
to moeten strijden als tegen heidensche „superstition," en dat 
men later in onze orthodox Gereformeerde Kerk als een hoeksteen 
van het geloofsgebouw beschouwde. Men ziet : er is niets nieuws 

onder de zon ! 

De verklaring van het ww. scheppen vinden wij in een van 
het ww. afgeleid onz. meerv. znw. , dat Ond. stop, Osaks. giscapu , 
Ags. gesceapu luidt, en noodlot ,fa ta, beteekent. In den , 
778, leest men : 

i) RICHTHOFEN Rechtsquellen, 49. 


57 

Al antkenda Joseph 

Toen erkende Joseph 

Godes tekan , geriwida Ma column, 

Gods teeken, {en] kleedde zich snel 

The thegan mid thera thiornun , the sie thanan weldun 

De held met de maagd, tom zij van daar wilden 
Bediu mid thin baron, lestun thin berhion giskapu, 
Beide met het kind, volgden zij heldere lotsbestemming (splendida fata), 
Waldandes willion , al se he im mid is wordun gibed. 


Des oppermachtigen wil, alzoo hij hun met zijne woorden gebood. 


In Caedmous Gen. 1573 , wordt verhaald hoe Noach , door 
den wijn bevangen, zijne schaamte niet meer konde bedekken. 

sod gesceapu vaeron 

vernm and vifum , sidhdhan vuldres thegn 
ussum fader and meder fyrene sveorde 
on laste beleac lifes edhel. 

hetgeen door GREIN aldus wordt vertaald :1) 

wie es beschieden ware) 

den Weibern und den Mannern , seit der Wachter Gottes 
unserm Vater mad der Mutter mit dem Flammensehwert 
die Heimat des Lebens auf den Hacken zuschlosz. 

Ond. stop, Osaks. giskapu, Ags. geseeapu , was alzoo de benaming 
van „diese urbestimmung und nothwendigkeit oiler werdenden, 
bestehenden und vergehenden dinge zooals GRIMM zegt, ') en 
het ww. scheppen beteekende alzoo door ha noodlot bepalen , 
voorbestemmen , gelijk uit de aangehaalde plaatsen genoegzaam 

blijkt. 
Tegen dit fatalisme waren dan ook de zevende en achtste vraag 

gericht , die aldus luiden : 
,,Hebdi ghesproken wanneer u yet toequam: Dit is beseheert?" 
„Hebdi gheloeft dat een mensche gheboren wort tot dier tijt, 

dat hem nummermeer goet en gheschiet ?II 
Evenals seheppen is ook beseheren in de middeleeuwen de 
geijkte term voor hetzelfde begrip. 4) 

I ) Bill. der fIngs. Poesie, 1, 41, en Dichtungen der dingelsachsen, 1, 44. 
Letterlijk staat er: ut fate Brant. 
3) D. Myth. 816. 
4) Verg. GRIMM , D. Myth. 820 vlg.; BENECKE Mhd. lVtb. 681, 69 a, b, 
op S chaffen en Besehaffen, en ald. 155 a op Besehern. 


58 


Bescheren werd vroeger zwak gebogen : bescheerde , bescheert 
even als nog in 't Hd.: bescherte, beschert. En to recht, daar 
scheren , Ohd. skerian , de afgeleide vorm is van het sterke scheren , 
schoor,, geschoren , Ohd. skeran , 1) dat snijden beteekende. Bescheren 
was dus eigenlijk toedeelen door snijden. Een heidensehe 
voorstelling is de grondslag der beteekenis, hoewel ze geheel op 
den achtergrond is geweken , evenals in het Gr. bij f.cepa;, 
1.46pio., en pcipz• 2) 

Moge men bij het gebruik van een woord als bescheren , dat 
alleen in den hoogeren stijl voorkomt , nog het duistere voorgevoel 
kunnen hebben dat dit woord vroegoer niet dan met een soort 
van huivering werd geuit , daar er de gedachte bij oprees aan de 
Nornen , die over het leven der menschen beschikten , — gewis , 
bij niemand zal het opkomen , dat in de zoo gewone, zelfs min 
of meer platte zegsvvijze het is zus of zoo er mee geschapen s), het 
sombere onverbiddelijke noodlot in een nevelachtig verschiet is 
verholen. 

WILSALDE. 

In het door ons aangehaalde uit Der Zielen troost vinden wij 
telkens gewag gemaakt van het geloof aan die Wissalden , of, 
gelijk in eon andere uitgave voorkomt , de Wilsalden. Yoor zooverre 
mij bekend is, komt het woord d e , of min juist 
Wissalde, slechts op deze enkele plaats voor : nergens elders 
althans is het in onze Mnl. letterkunde door mij aangetroffen. 
Het Ohd. en Mhd. geven ons den sleutel tot de verklaring. In 
het Ohd. had halscilida de beteekenis van fortnin. Zoo vinden 
wij b. v. in de Ohd, vertaling van Boethius' De Consolatione 
Philosophiae , 231: 4) 

1) GRAFF 6, 525, 532. 

2) GRIMM , D. Web. 1, 1563. 

3) De uitdrukking: na dattet dus gesehepen es, naardien het er dus mee stoat, 
vinden wij reeds Eleg. 669, 1262, 111Sp. II. 4038. 

4) Althoehd. Uebers. Erlöut. der von Boethius verfassten 5 Biieher De 
Cons. Philos., herausg. von GRAFF ; verg. Sprachschatz 1, 182. 


59 


,,Pone diu, chid si, ne s61 danne uuisemo nilln daz nicht 

(bare, inquit, ita vir sapiens moleste Terre non 
uttegen, so uuenne er feliten sOl mit tero uuilsado ? 
debet, quoties in fortunae eertamen addueitur ? 
In het Mhd. luidt het woord wilsaelde, en heeft de beteekenis 


van Noodlot, gelijk het bepaald is door den tijd der geboorte en 

daarvan afhankelijk. ') 

Het kola o. a. voor in de legende Von Sinte Clemente, welke 

is opgenomen in het Mhd. Passional, eene legendenverzanaeling 

uit de xnle eeuw. 2) De heiden Faustinianus ziet Clemens met 

zijne gezellen bidden en roept lulu toe : 

O lieben brudere, mad durch waz 

Ubet ir vergebens daz, 

Daz ir schriet an einen Got, 

Als ob sin helfender gebot 

Zu staten uch kume, des ist nicht. 

Als mir die wisheit vergicht (bekent) 

Nach der kunste gebot, 

So ist nicht, daz heizet Got 

Noch kein vorbesichtekeit , 

Da des menschen wisheit 

Sich uz dem loufe entneme (side aan den loop van't lot ontfrekke) 

Swaz im von geburt entzemc (opgelegd is), 

Als im die wilsaelde git 

Uncle besehert in irre zit, 

In daz gelucke muz er him 

Elders weer (653, 89) wordt in denzelfden zin ook van die wile 
gesproken : 
Swaz mir die wile hat beschert , 
Daz ist mir warden unerwert, 
Als ich wol habe ervanden. 
Vernemt in disen stunden 
Von minem wibe and von mir 
Die ordenunge, of daz ir 
Merket werlich die geschicht , 
Daz im mac anders wesen nicht, 
Wan daz die wilselde uns wiget (bepaalt). 

Over het omkomen van vrouw en kinderen sprekende zegt 
Faustinianus (654, 44 vlgg.) : 

1) BENECKE , WM. 22, 37 b. 
2) Das Passional, nerausgeg. von KOPEE , 652-53. 



60 

Daz schuf die wilwalde, 
Die verteilt hete it (n. van de vrouw) leben, 
Als urkunde was gegeben 
Von uus an der planeten sweif. 
Hievon min herze begreif, 
Daz ich minen gelouben gar 
Heimelich unde offenbar 
Werfen wil vor alien touf 


Uf der wilselden louf. 

Wij vinden hier wile, wilsaelde en wilwalde in dezelfde beteekenis 
, en de afleiding van het woord zal ons dit duidelijk maken. 
Ohd. , Mhd. wilsaelde, is samengesteld uit Ohd. 

Mhd. wile, ons wipe, in den zin van tijd, bepaaldelijk in de 
opvatting van levenstzyd, levensduur ; terwijl het tweede deel 
Salida, saelde , de beteekenis heeft van zegen, Neil, geluk , en 
afgeleid is van het bnw. 8a, Goth. sets, goed, dat in one zalig 
nog over is. 

Mhd. wilwalde is samengesteld nit wile, en het znw. walte, 
geweld, doch in de gewijzigde opvatting van macht, van het 
ww. walten, Mnl. wooden, heerschen , besturen, 2) en heeft evenals 
het eenvoudige wile de beteekenis van llzeit der geburt , die das 
geschick des menschen , namentlich seine lebensdauer bestimmt; 
die bestimmte lebenszeit , das schicksal selöst, faturn. 3 ) 11 In de 
door ons medegedeelde plaatsen treffen wij de laatste beteekenis 
aan: de persoonsverbeelding van het Noodlot , gelijk ook in het 
Mhd. de Fortuin herhaaldelijk als frau Saelde voorkomt. 

De vraag rijst intusschen bij ons op : Is wilsalde of wissalde, 
in min zuiveren vorm , werkelijk een Mnl. woord? 

Wij treffen het eerst aan in een prozageschrift uit het 
laatste gedeelte der Middeleeuwen. Of het boek .Der Zielen troost 
een oorspronkelijk Nederlandsch werk is, moet ik bekennen niet 
te weten. Doch hoe dit zij , de schrijver raadpleegde zeker voor 
de " exempelen , 11 waarmede hij zijne lessen klem zocht bij te 
zetten, een aantal schrijvers , en daaronder misschien ook het 
zeer bekende Passional, waaraan hij de legende van Sint Clemens 

I) BENECKE irtb. 22 , 35. 
2) T. a. p. 3, 476, 472. 
3)T. a. p 3, 670. 



61 


kan ontleend hebben. Dit is niet onwaarschijnlijk , daar beide 
redacties veel overeenkomst met elkander hebben. Dan nam de 
schrijver waarschijnlijk het vreemde woord Wil8alde uit zijn 
origineel over, zonder dat hem misschien de zin er van recht 
duidelijk was. De verknoeiing van het woord in Wissalde, zooals 
in andere uitgaven voorkomt, maakt dit niet onmogelijk. 

Ook uit den vorm van het woord meen ik te mogen afleiden , 
dat het geen oorspronkelijk Nederlandsch, maar een overgenomen 
Hoogduitsch woord is. 

In het Hd. is de samenstelling van het woord wasaelde, uit 
wile en 8aelde , onberispelijk. Twee algemeen gebruikelijke woorden 
dienen om een nieuw woord to vormen. Het eerste deel nu 
zoude bij ons niet 2vil , maar wijl hebben moeten luiden : naast 
het Mhd. wile staat ons wipe. 

In het Ohd. is van het bnw. sal (of Rover van een verloren 
gegaan sdli), door achtervoeging van het suffix -da het woord 
sdlida ontstaan ') ; in het Mhd. op dezelfde wijze sael-de, waarbij 
Umlaut van den wortelklinker plaats grijpt. In het Nederlandsch 
is van den stam sal door het achterv. -de geen znw. sael-de 
gevormd. Zoo al het Onl. edlda voorkomt 2), in het Mill. schijnt 
elk spoor van het woord verdwenen te zijn. Doch al ware het 
nog in het samengestelde wasalde aan to wijzen , dan zou men 
altijd de lange volkomen a, ae, niet de onvolkomen a aantreffen. 
De Nederlandsche vorm zoude dus wipsaelde hebben moeten luiden 
, en daarom is het hoogstwaarschijnlijk dat het woord wil8alde 
aan het Hd. is ontleend en ten onzent nooit het burgerrecht 
heeft bezeten. 

1) GRIMM, Gr. 2, 245. 
2) HEYNE, Alta. Denkm. 156. 



EENIGE OPMERKINGEN OVER 'T MARKENSCHE 
DIALECT. 


DOOR 

F. ALLAN. 
De Markensche volkstaal biedt 't opmerkelijk verschijnsel aan , 
dat ze geheel en al verschilt van de hedendaagsche zeden, gewoonten 
en gebruiken der Markers. Mogen ze in menig opzicht de 
leerwijze hunner vaderen uit vroegere tijdperken getrouw zijn 
gebleven , en ons als terugvoeren in het Oud-Hollandsch huisgezin 
der 16 e en 17 e eeuw : in de taal die door de tegenwoordige 
bevolking van 't eiland. Marken wordt gesproken , is weinig of 
geen verschil to bespeuren met die, welke in beschaafde kringen 
aan den vasten wal gesproken wordt. De Marker spreekt in den 
regel vrij zuiver Nederlandsch, vooral wanneer hij zich tegenover 
vreemdelingen ziet geplaatst. 

Het verschil in taal met de zeden en gebruiken van genoemde 
eilanders laat zich, dunkt me, daaruit verklaren , dat de eerste 
aanhoudend wordt beoefend en ontwikkeld i); terwijl men zich 
ten aanzien van de laatste steeds heeft bevlijtigd om ze op dezelfde 
hoogte te houden, als waarop ze vO6r twee eeuwen stonden. 

1 ) De School te Marken wordt steeds trouw bezocht , en de Markers hebben 
altoos hoogen prijs gesteld op goed onderwijs en op goede led= : er wordt veel 
gelezen. 


63 


Die woorden , Welke nog heden ten dage door de Markers in 
hun onderling verkeer worden gebezigd, dui den klaarblijkelijk 
overblijfselen aan van de 17de .eeuwsehe sprake. 

De volgende opmerkingen — die we als eene bijdrage tot de beoefening 
der klankleer ten beste geven— sullen dit duidelijk maken. 
le. De Nederlandsche onvolkomen a v66r rm of rk — Marken


sehe varken , verken; darm, derm; enz. (wet voor wat 
is eene uitzondering.) 
2e. De Ned. gerekte aa — Mark. gerekte ee: slain, sleen; 
kaas, kees; gain: geen; enz. 
3e. De Ned. tweekl. aai — Mark. ei: naaien , neien; maaien , 
meien; enz. 
4e. De Ned. onvolk. e vO6r rt of rd — Mark. onvolk. a: 
dertien, dertien; dertig, dertig; ens. 
5 e. De Ned. gerekte ee v66r eene n of st — Mark. ie: been, 
bien; beest, biest enz.' 
6 e. De Ned. gerekte ee gevolgd door ech, — Mark. gerekte aa: 
vleesch, vlaasch; heeseb, (7)aasck; ens. 
7e. De Ned. onvolk. i gevolgd door an, nd of nt — Mark. ij: 
winnen , wijnen; twintig , twijntig ; wind, wind; enz. 
8 e. Do Ned. gerekte oo — Mark. onvolk. oe of en: molen 
mullen ; kogel, koegel; vogel, veugel; euz. 
9e. De Ned. ei — Markensehe gerekte aa: klein, klaan; meisje, 
maasje; veilig , valig ; enz. 
10 e. De Ned. onvolk. o v66r nt of red — Mark. on of ouw; 
spons, spouwns; bout, bount; enz. 
11e. De Ned. onv. gevolgd door eene g — Mark. á': brug, 
breg; rug, reg ; ens. 
15 e. De Ned. oe — Mark. yolk. oo: vloeken, vlooken; vroeg, 

vroog of ook wel vroo., enz. 
13e. De Ned. zj — Mark. yolk. aa: krijgen, kragen; lijf, leaf; ens. 
14e. De verdubbelde b — Mark. ww: hebben, amen; tobbe, 

towwe; ens. 
15e. De g, als sluitletter — Mark. k : gang , gank; lang, lank, ens. 
16e. De g wordt in het voorvoegsel van 't verl. deelw. niet 

llitgesproken : gezeid of gezegd — Mark. creed; gehad — 
Mark. ehad; enz. 


61 


17e. De h wordt, als aanvangsletter,, niet uitgesproken : beer — 
Mark. eer; hel — Mark. el, enz. Men hoort genoemde 
letter echter bij de uitspraak van elk woord dat met een' 
klinker begint : eer — Mark. heer ; el — Mark. hel; enz. 

1S e. Des tusschen eene r en eene t staande, wordt niet uitgesproken: 
dorst — Mark. dorl; bora — Mark. bort, enz. 
19e. Selz in 't midden van een woord, wordt uitgesproken, als 
sk: Vissehen — Mark. Visken; enz. 

20 e. Eg in 't midden van een woord, wordt uitgesproken als 
de gerekte aa: zegl — Mark, zaat; gezegd — Mark. ezaad; 
enz. 

21 e. Is, achter weer, komt in plaats van het achtervoegsel heid 
en wordt niet als koppelwoord gebezigd. Men zegt : da's weer 
of da's weeris , vciOr dal of het is waar, enz. 

22e. De Teg. tijd van de Aant. wijs der hulpww. wordt dus vervoegd : 
ik ew, ik bin , 
jij of jijmekaar ewwe, jij of jijmekaar binne, 
ij et, ij is, 
wij of wijmekaar ewwe, wij of wijmekaar binne, 
enz. enz. 

Ten slotte volgen bier eenige op Marken inheemsche woorden. 

aardig 
akertje 
ongunstige beteekenis. 
— kwastje aan een halsdoek. 
diggels 
dik 
diknek 
— scherven. 
— rijk , welgesteld , veel. 
— rijkaard. 
alig (spr. halig) prent. (Friesch: heilig 
.) 
doente 
doft 
— bezig. 
— zitbank in een vaararregins 
— even , een oogenblik. t uig. 
bappe grootvader. dol — boos, kwaad. 
bas — mooi , schoon. doodekerken begraven. 
bauw — borstlap. dool — eigendomsmerk. 
beiegaar — beide. dreften — doelloos hen en weer 
beneien — omzoomen. slenderen. 
beschieten — vorderen. efter — voortaan , in 't vervolg. 
bessie grootmoeder. eugeltje — haak , blok en touw 
bears — elke plaats in de open om pot of ketel ove r 
blak 
lucht, waar men sam 
enkomt om te praten 
— dood- of bladstil. 
eurmekaar. 
farriman 
't your te hangen. 
— hun (bezit. vnw.) 
— een schip met geboeten 
— vischnetten herstellen. scheurde zeilen. 
boezee — duffelsch buis. flenteren — op een draf, haastig , 
bras — achterzeil. wegloopen. 
buultje (een aardig) sommetje. flesp — hoofddoek. 
deemit — aanstonds. gank — snel , spoedig. 


65 

gate-pattiel 

gebrek 

genacht zeggen 
gok. 
jijmekaar. 
kantje 
karttijd 
kazie geven 

keieren 

kist 

klenteren 

knaak 

kniesse 

kombaars 

kooien 
kooivlos 
kulter 
lezent 
loof 
leet et betien 

em 
mam 
'nommen 
mient 
mientbrenger 
neerrewedan 
nering 
noom 
ongemak 
opperdan 
ounwis 
ounvaarlijk 

pottieltje 
priek 
ruigie 
rijlef (rah) 
scheelig 
schok 

sclaowwert 
schrij yin g 

vergietest. 
stoelgang (behoefte 
aan) 

-afscheid nemen. 
haastig , gejaagd. 
gij. 


— vat (harington.) 
— kerstmis 
een (huiselijk) avondpartijtje 
van verloofde 
jongelieden. 

kinderen. 

— opening in het dak 
om den rook door te 
laten. 

— spelevaren. 
— weerhaak om vogels 
te vangen. 
— knien. 
eenige op elkander genaaide 
dekens. 
— baggeren. 
— baggerbengel. 
gestreept Kinderrokje. 
— schrift. 
moede , afgemat. 
— laat het blijven , doe 
het niet. 
— moeder. 
— Borst. 
— zuigen. 
— bericht, tijding. 
— bode. 
— voor den wind, af. 
— visscherij. 
oom, of zwager. 
— Ongeluk,ramp, geschil. 
in den wind op. 
— onzeker. 

— geweldig, versehrikkelijk 
, gevaarlijk. 
steenen vaatwerk. 
houten puntige pen. -
rood baaien rok. 

— rbglijf , keurs. 
— leelijk. 
groote langwerpigvierkante 
koek. 
— sehurk (schobbert). 
— bericht (schriftelijk) , 
brief. 
sees — zitbank in de kerk. 
Iblaggie omloopen— omwandelen (flaneemen.)


 

slaw— grof linnen voorschoot. 

smokkelen —nachtelijke bijeenkomst 
van jongelieden van 
beiderlei kunne.)

 

snokker— zonderling vreemd.

 

sop— taartgebak.

 

Spek-eter— een niet openlijk erkend 
minnaar. 

 

spijntje— hangend kastje.

 

stapie— portaal of entree. 
steekmouwen — losse overmouwen-,


 

sterfziek— gevaarlijk ziek.

 

steersterk , stevig.

 

strooien— verliezen. 

 

struiven— stormen. 

 

to— vader. 

 

trouwen— bevestiging van ouder


lingen of diakencn. 
tuiten — lange haarvlechten. 
tutte — zuster 
tijen wordt ge


bruikt in: tij 
zitten (ga zitten) 
tijan (begin. 
— 


ulft — klomp. 
vaarsie — snelle aanloop. 
vendeloos — kleine koek met hooge 

randeu. 
veraftert baastig. 
verbreggen — vee in eene andere wei


de brengen. 
vermalen — voor den gek hoaden. 
verzooken — bezoeken. 
eider — emmer. 
(visken) vissehen— collecteeren,inzamelcn, 

vroonter — vroedvrouw. 
wand — vischnetten. 
wapeling — zeepwater. 
weggetje — een suede wittebrood. 
wet zin je me — geweldig, belangrijk. 
wijmekaar — wij of oas. 
zeekap — zuidwester 
zoo tje — hoofddeksel der vrouw , 

(kap met toebehooren.) 
zijmekaar. zij (lieden). 


DE SPORADISCHE UITSTOOTING EN 
KLINKER WORDIN G DER TV 


DOOR 

P. J. COSI.TN. 
In Grimms W oordenbock II. 809 worden met 't Hoogduitsche 
iii/sig woorden vergeleken, wier verwantschap aangenomen, maar 
niet bewezen wordt. Aangezien van de in grooten getale opgegeyen 
vormcn ook Nederlandsehe verwanten bcstaan, acht ik het 
van belang dezc in hun onderlingen samenhang mede te deelen 
en de redcncn te staven, welke mij tot die opvatting hebben 
gebracht. Nicts is daartoo geschiktcr dan een verschijnscl tc bespreken, 
'twelk, schoon meermalen aanget.roffen, tot nag toe, 
voor zoover ik weet, niet llaar bchoorcn behandcld is. vVat ik 
bedocl, is uit 't opschrift dezer korte schets op te maken. 

De uitstooting der w wordt in 't Nederlandsch hoogst zelden 
waargenomen en kan daarom terecht een aporadiach verschijnsel 
heeten. Minder zeldzaam, alhoewel volstrekt niet tot een constante 
wet verhevcn, is, wat men de vocaliaatie of klinkecwording der w 
pleegt te noemen. Bij deze legt de w hare natuur als medeklinker 
af en gaat in den overeenkomstigen klinker U (oe)' over. Is de 
volgende letter een vocaal, dan verbindt zij zich hiermede op een 
eigcnaardige wijze. Aan deze verbinding kan tereeht de naam van 
versmelting worden gegeven. Ik yang aan met een bedenking tegen 
den term vocalisatie of klinkerwording, welke, schoon vaak gehczigd, 
dit legen zich hecft, dat er een valsche voorstelling aan 


6 7 


ten grondslag ligt en door ontstaan kan. Nemen wij 't Sanskrit 
to baat, dan is er eenige grond om de juistheid daarvan to betwijfelen. 
In deze aan de ,,Ursprache" 't meest nabijkomende 
taal treft men werkwoordelijke themata aan, waarin een v (w) 
met een volgende vocaal, en wel a. Vac (spreken) , vap (slapen), 
vap (zaaien) mogen als voorbeelden dienen. 'T verleden deelwoord 
dezer werkwoorden wordt gevormd door aanhechting van to , 'tzelfde 
achtervoegsel dat nog als zoodanig in onze zwakke vervoeging gebezigd 
wordt. Men verwacht dus vakta , cvapta, vapta. Niettemin 
luiden deze vormen ukta, Gupta, upta. Wat hier geschied is, 
wijt Schleicher (Comp. P, 15) aan klankverzwakking. Door deze 
zelfde „Schwachung fi zou uit ar de r, uit al de I, uit ja de i 
ontstaan zijn. De Indische spraakkunstenaren, die ar en al juist 
als een eerste versterking of guna van r en 1 beschouwen , worden 
in de korte noot , doch met geen enkelen bewijsgrond in 't ongelijk 
gesteld. Toch zou dit de moeite waard geweest zijn, dewijl 
met 'tzelfde (d. i. met in 't gcheel geen) recht zou kunnen worden 
staande gehouden , dat i en u niets anders zijn dap. llSchwachung11 
uit e en o. 'T is toch de ongerijmdheid zelve in 't eene geval to 
leeren dat in bhavali de klank av guna der u is, terwijl in 't 
tot dezelfde vervoegingsklasse behoorende tarati ar niet als guna, 
maar als oorspronkelijke klank moot beschouwd worden. Tot verdediging 
dozer Schwdchungstheorie zou men zich alleen kunnen 
beroepen op analogie. Doze zou dan de a voor r en 1 alleen gespaard 
hebben , waar zij met den guna van i en u overeenkwam. 
Poch een analogie op zulk een schaal is reeds verdacht. Zijn niet 
veeleer tweeerlei Sanskrit-a's aan to nemen , waarvan de eene 
als guna, de andere als Bindevocal in anders onuitspreekbare vormen 
voorkomt ? Vergelijk tapati met tapta. Hierdoor wordt de 
regel, dat a geen guna heeft of dat de guna van a a is (een groote 
ongerijmdheid trouwens), genoegzaam verlaaard. — En zoo in 't een 
zoo in 't ander. Zijn ar en al klankversterkingen van r en I, niets 
verhindert ons dan in va en ja een soort van guna van u en i 
to zien, welke hierin van de gewone verschilt , dat de a niet 
voor, maar achter de u en i geplaatst is en doze dus in v en j 
heeft doers overgaan (vgl. vacati, part. ushita , met oshati, part. 

5* 


6s 

&Mita). In plaats van supta vocalisatie uit svapta to noemen, 7,011 

men juist in svapta een medeklinkerwording (sit venia verbo) uit 

de oorspronkelijke u hebben aan to nemen. — Een tweede bezwaar 

is dit, dat het alles behalve zeker is, dat in de oorspronkelijke 

taal genoemde klankverbinding als wa en ja zijn uitgesproken; 

oed en id kan zeer goed voorafgegaan zijn. 

Eenmaal aan 't bespreken der zoogenaamde vocalisatie, wil ik 

een pear voorbeelden daarvan in 't Nederlandsch aanwijzen. In de 

eerste pleats vermeld ik hond , Got. hunds , Lat. Canis, Gr. uttev, 

Sk. cyan (gun) en deur , Ondl. duri, Ohd. turi, Sk. dvdra , dat 

wel blijkens aLlpx en fores voor dkvdra zal staan. Ik voeg hierbij 

Ndl. dean, deunen, As. dyne, dynjan , Sk. dhvan ; voorts Ndl. 

koorts en kool (kolen), Sk. jvar,, jval (gloeien, branden, vgl. Got. 

brinno tot brinnan, Gr. vrvpss-6; tot miip). Of Ndl. suffen , As. 

svefjan, Sk. svap hiertoe to brengen is, kan betwijfeld worden. 

Veel waarschijnlijker is het, dat hier de reeds bovengenoemde 

versmelting heeft plaats gehad. Daze toch dagteekent kennelijk 

uit een tijd, waarin de w een near den klinker oe zweemende 

uitspraak had, gelijk ze de Engelsehe w nog steeds eigen is. Elk 

Nederlander weet , dat zoel 't zelfde is als zwoel (Ohd. swuoli 7). 

Aileen taalvergelijking leert ens, dat ons zoet voor zwoet staat 

blijkens Eng. sweet, Fri. swat, Os. swe'ti , As. sate. 'T Oud


hoogduitsch heeft in suozi dezelfde versmelting. Een reden om to 

veronderstellen , dat in ons heat, Ohd. kuosto , maar As. hvosta 

ook hier behoort (vgl. eveneens Sk. kds en cm). Dat zich in 

Oudnoordsch een soortgelijke versmelting zeer regelmatig ont


wikkeld heeft, is bekend; vgl. Odkinn met troedan , dre met weeks, 
enz. Een volgende u, y of o blijven onveranderd , weshalve Grimm, 
doch, near ik meen ten onrechte, aphaeresis aanneemt : zoo zijn 
de kenmerkende tijden van verdha (worden) yard% (wierd), urdhum 
(wierden) , ordhinn (geworden); 't impf. conj. is yrdhi (wierde). 
Letterverbindingen als kv,, sv en tv blijven evemnin gespaard: ons 
komen, dat voor kwiman staat, luidt dear koma , ons zuster systir,, 
ons lussehen vindt zijn tegenhanger in tysvar voor tvisvar (tweemeal). 
Met deze voorbeelden voor ons, zie ik niet in, hoe ten 
onzent nog getwijfeld kan worden aan de gelijkheid van dolen, 
etol, dui en dwalen ; de Angelsaksische vormen dvol naast del, 


6 9 


dvala naast dvola spreken hide genoeg.. Verder zijn nog aan te 
halen Ndl. zoo nit ava, kut uit kwid, Got. qithu-e. De gegeven 
voorbeelden in aanmerking nemende , komen wij voor Nederlandsch 
tot de volgende uitkomsten : 

Ndl. woe, Got. vo , versmelt tot Ndl. oe; 
Ndl. we, Got. ff Ndl. a (vonr m), gesl. u; 
Ndl. wa, Got. va, ,, Ndl. o of gesl. u ; 
Nogmaals zij herinnerd , dat hier van een sporadisch verschijn


sel, geenszins van een algemeene taalwet sprake is. 

Ik ga over tot de uitstooting der w zonder klankvergoeding. 
Ook hier kan alleen taalvergelijking beslissen. Niettemin is 't onderwerp 
hachelijk , doordien in veel gevallen niet uit te maken 
is of de eene groep van talon een w behouden heeft, die de 
andere verloor,, dan wel of de w later is ingelascht en in de 
oorspronkelijke vormen ontbrak. Tie zal b. v. 't' Sa. kas tegenover 
Got. Avae en Lat. quie in 't ongelijk durven stellen ? 'T wordt 
dan een tellen zonder einde , een echte kansrekening , die m. i. 
tot geen uitkomst kan leiden. Wel verzekeren eenige taalkenners, 
dat 't vormen van klanken onwaarschijnlijker is dan 't klankverlies. 
Zoo b. v. Leo Meyer. De studio echter, al was 't alleen 
ma,ar van 't nieuwere Nederlandsch , logenstraft die redeneering. 
Hoe in dat geval ienzand, boender, polder to verklaren ? Onze 
taal is kwistig in 't inlasschen der d na r, n of 1, 't Gotisch 
schijnt een bijzondere neiging te hebben ontwikkeld voor de 
v (w) na den keelklank , 't Hoogduitsch kent veel onorganisehe 
t's. Intusschen aan een beginsel kan moeilijk worden getwijfeld : 
dat de echtheid der klanken, welke oudere talen gemeen hebben, 
waarschijnlijker is, dan 't oorspronkelijk gemis dierzelfde klanken 
in jongere. Zoo is b. v. 't verdwijnen der w in 't Hoogd. keek 
waarschijnlijker, dan 't inlasschen dier w in 't Nederl. kwik en 

de oudere woordvormen. Deze waarschijnlijkheid wordt tot zekerheid 
, nu wij weten, dat ook de Oudhoogduitsche vorm quek of 
queh luidde. Maar juist 't inzicht , dat ons in de geschiedenis 
van dit woord vergund is, ontbreekt elders. 'T Gotisch is de oudste 
vorm, waarin zich 't Germaansch openbaart. Maar welke zijn de 
oorspronkelijk Germaansche, welke de Indogermaansche vormen? 
Zijn voorts de getuigenissen van oudere verwante talen eenstem



70 


mig tegen den Gotischen vorm , maar wordt doze niettemin door 
andere, schoon jongere Germaansche vormen gesteund, dan, dunkt 
mij , moet slechts deze stelregel als de ware gelden : het is waarschijnlijker, 
dat Germaansche vormen die klanken verloren hebben , 
welke aan overeenkometige woorden in oudere talen eigen zijn, 
dan onzgekeerd ; worden echter in de Germaansche vormen klanken 
aangetroffen , die in de oudere Indogermaansche talen ontbreken, 
dan is wegens 't geniis aan geschiedkundige gegevens de zaak niet 
wit le ?when. 

Ik ga voort met eenvoudig eenige voorbeelden aan te geven, 
waarin 't Nederlandsch een w schijnt verloren te hebben : vergelijk 
Ndl. karnen , kernen, Rd. kirre , met Mndl. quern(e) 
(Sp. III2 9 , 9 ; IIIs 33, 63 &c.), Got. qairnus , As. cveorn 
(tot Sk. jr?); de gemeenschappelijke Germaansche bezittelijke voor


naamwoorden van den 2en en 3en pers. enk. (din, zijn) met de 
oorspronkelijke stammers tva en sva ; dus ook Ndl. zede , Hd. sate, 
Got. sides, Gr. g3.0;, 7,190;, Sk. svadhd (eigen-doen) , Lat. suesea, 
8uetus enz. Op 't wegvallen der w in 't suffix van wachl , 
ochtend enz. heb ik reeds in den vorigen jaargang gewezen. Verder 
zij herinnerd , dat de woorden zinken , stinken, in 't Gotiseh en 
Oudnoordsch den keelklank door een w`doen volgen, welke niettemin 
in andere Germaansche talon ontbreekt. Voorts is de samenhang 
niet te miskennen tusschen kikken en kwaken (coaxare) , Rd. 
quacken and kacken , kdcken , kecken; tusschen Hd. keden , Ndl. 
kwe(d)elen, Gr. qithan; tusschen kwaad , As. cvead, Oeng. quad, 
cvead, en Hd. kdt , eigenlijk kcit. Ben stork sprekend voorbeeld 
eindelijk is ons daas (Hd. tkisig), reeds door Kiliaen met dwaas 
(As. dvaes , dues, Fri. dyes) gelijkgesteld. Reeds in den Ferguet 
2106 vindt men daes caproen (zooveel ale zolskap). Dwaes (stultus) 
is daarentegen in 't Mdnl. de gebruikelijkste vorm ; te &vase 
bringen (Sp. I' 10 101) ; te &vase waken (Sp. IV' 53, 15; 
IV' 64, 53) ; dwase (logenaars , Sp. IV' 1, 41 enz.). Over gedwas 
(zotteklap , leagenpraat , Sp. IV' 1, 44; bedrieglijk beeld, 
III' 25, 48) vgl. Leksp. Gloss. en 't Mhd. getwds bij Ben. 
III, 158. (.) Van dam nu is kennelijk bedeesd afgeleid , dat nog 

(•) De reeks van de door Kiliaen opgegeven vormen en beteekenissen hier te vernuiden, 
acht ik vrij overbodig. 


71 


bij Plantijn bedaest oft bedeest (esmeu, trouble) luidt. Zelfs indien 
de a hier lang ware, zou nets ons verhinderen een bijvorm 
met e aan to nemen; vergelijk slechts zwezerik met zwager,, swasenede 
(Kil.) en swaeseline (cognatus, Lanc. II, 9376; III, 1534, 
1536, 8564) gretig met grddig enz. Dat de beteekenis met die 
van 't grondwoord samen to brengen is, bewijzen de volgende 
Duitsche vormen : 11d. , stil, bedeesd, dwaas; Mhd. daesic , 
stifle in Bich gekert, dumm, albern; Zd. ddsig , tdsig , stil, 
dwaas; evenzoo Ndd. tdsig , tesig. Natuurlijk kan 't On. ddsadkr,, 
't As. ddstrod part. van ddstrian , 't Eng. dastard niet dan in 
de verte verwant zijn, indien althans de a's terecht door de 
grammatici met een lengteteeken zijn voorzien. Een afleiding van 
deinzen , welke elders is voorgeslagen, is ten eenen male onaannemelijk. 
Ook zou de bedeinsde juist hij zijn, voor wien men 
deinst, d. terugtrekt; en 't geheele voorbeeld ons 't luaus a 
non lucendo in de gedachte roepen. 

1k keer terug tot de een w of u vertoonende vormen. Ook 
deze bewijzen den samenhaug der beteekenissen dommelen , duizelen 
, ijlkoofdig of dwaas zijn. Uit de zee van voorbeelden, 
door Grimm aangehaald, en andere in Ettmaller, Graff, Muller, 
Kiliaen, Stiirenberg en 't Breemsche Woordenboek to vinden, 
kies ik kortheidshalve de volgende en voeg er eenige aan toe: 

As. dvaesig , dysig, Eng. dizzy, ijlhoofdig, dwaas; 

As. dwaesig , dysig, stultitia, error; 

Ohd. tusic , hebes, stultus; 

Mdnl. dosech , duizelig (Velth. III, 26, 24); verdusell , be


dwelmd, verdoofd (Lane. III, 11617, 11675, 13899). 

Kiliaen duysigh , deusigh, attonitus, stupidus, vecors, 

vertigine laborans; 

On. dim (zwak), rusten, sluimeren (Oddr. 18). 

Eng. to doze, NM. dussen, dusen, Nhd. dusen, &mein , dom


melen, soezen; Zd. eintasen , indommelen; 

Oost- en Westfriesch beduust , duizelig, ijlhoofdig; 

Ndd. , dOsig , duizelig, dusen, dussen, dutten, ijlhoof


dig zijn; 

Zd. dausig , dysig, diisig , dimly duizelig, enz. 

Vooral de Angelsaksische wisselvormen wegen zwaar. Ook wan



7 2 

neer ik al geen direct etymologisch bewijs kon leveren veer de 
nauwe verwantschap dier vormen, dan ten minste zou zij zeer 
waarschijnlijk kunnen gemaakt worden door een tegenhanger in 
ons Germaansch , bij welken aan den klankovergang van va in u 
geen redelijke twijfel kan bestaan. Ik bedoel de hierboven opzettelijk 
door mij verzwegen Gotischen vorm stam 8utja. 
Of de u lang of kort is, doet er nets toe. Boven zagen wij 
Ndl. deuzig , d. dozig , met duizig afwisselen ; een Got. 
silts zou aan een Ndl. zuit, een Got. suts aan een Ndl. zutt 
beantwoorden (vgl. Ndl. null, Got. nutja). Evenwel de quan


titeit der a in svadu, 8vd(d)vi, suozi in aanmerking nemende 
, acht ik de lengte der u 't waarschijnlijkst. Natuurlijk 
verwacht men of een Gotisch svaja-, beantwoordende aan 't Angelsaksische 
8vae en 't Oudsaksische swai of althans saja-overeenkomende 
met 't Oudhoogduitsch suozi, ons zoet. Geen van beide 
is 't geval. De vorm siltja-werd van een stam cut, de vorm 
svddu van svad afgeleid. De bovengenoemde vormen schijnen evenzoo 
deels nit dvas deels uit dus gesproten to zijn. Noeh de beteekenis 
, noch de vorm verhindert ons de volkomen identiteit van 
beide stammen aan te nemen. Evenmin de mogelijke lange klinker 
van (limas, doordien in 't Nederlandsch de Indogermaansche 
a eensdeels tot oe werd, anderdeels Karen oorspronkelijken a-klank 
(Got. e) behouden heeft. — Het ligt niet in mijn bedoeling verder 
te gaan en de afleidsels van beide stammen aan to wijzen. 
Daar evenwel de beginletter geen aspirata blijkt te zijn, wordt 
ons woord duister,, As. thedstre daaronder valschelijk gerangschikt. 
Mocht verder blijken, dat de Engelsche o in to doze, en de u 
in due, dusen , &mein respectievelijk uit As. 6, Ohd. uo ontstaan 
zijn, dan mu hieraan de Ndl. oe in doezelig (dommelig) en doezelaar 
(vgl. Eng. dozeling) beantwoorden, en de afwisseling der 
klankreeksen u, va, a; 4, vd, d door een schat van voorbeelden 

gestaafd zijn. 


JACOB VAN MAERLANT 

RN 

JACOB VAN OOSTVOORNE 

DOOR 

EELCO VERWIJS. 

Toen Jacob ' van Maerlant in 1271 zijnen Rijmbijbel dichtte , 
meende hij in de Inleiding zich te moeten verontschuldigen over 
vroegere werken , den ernst van het then behandelde onderwerp 
te eenenmale onwaardig. Want 

Flier in ne vindi favle no boerde, 
No ghene truffe no faloerde, 
Maer vraye rijm ende ware wort. 

Maar, voegt hij er met eene vrome verzuchting bij : 
nu suldi zonder vursten 
Gode met mi bidden mede, 
Dat hi mi dam dese waerdieheide, 
Die ic dichte van siere wet, 
Vergheve dat ic mi besmet 
Ebbe in logenliken oaken, 
Die mi de lichtheit dede maken 
Vander herten ende vanden zinne, 
Ende vander wereliker minne. 1) 


Lang nu is men vrij algemeeu de opinie toegedaan geweest 
dat de illogenlike saken ii betrekking hadden op de twee rijm-, 
werken uit Maerlants jonge jaren, den Trojaanschen Oorlog en 
den Alexander; en, onzes inziens, is het ook onnoodig om te 

1) Riftnb, Prol, 27-29; 64-72. De var. heeft: vander logenliker minne. 
IL 



74 


zien naar andere werken van den jeugdigen dichter, die hij later 
als „logenlike il moest verwerpen. Dr. JONCKBLOET zegt in zijne 
Gesch. der Nederl. Letlerk. 1, 258, in antwoord op de daartegen 
gemaakte bedenking : „Vooreerst behoorden de beide genoemde 
riddergedichten later stellig in Maerlants oog tot de „logentlike 
saken. f

i Want saloon hij in den Rijmbijbel herhaaldelijk naar 

beiden verwijst , klaagt hij toch in den Spiegel Rietoriael meer 

dan eens, dat ze „met favelen dorsayet ll zijn. 1)8 

ftBovendien, van den Alexander is het bekend, dat hij uit wereldsehe 
genegenheid werd vervaardigd ; en het is meer dan waarschijnlijk 
, dat het andere stuk veel over vrouwen en minnen handelde.fi 

„Het gedicht van Troje is immers naar het Fransch van Benoit 
de Sainte More vertaald, en 't is bekend, dat in vele fransche 
handschriften op dat gedicht de Roman d'Eneae volgt, die gemeenlijk 
aan denzelfden auteur wordt toegeschreven. In geen gedicht 
wordt meer plaats ingeruimd aan liefde en galanterie. Welnu, dat 
gedicht heeft Maerlant, als een vervolg op dat van Troje mede 
vertaald. Daarop kunnen dus de aangetogen woorden zeer goed 
slaan , en men behoeft aan geene andere vroegere werken te denken.4 

Voorts bedenke men bij welke gelegenheid Maerlant spreekt 
van de „logenlike saken ii , die hem „die lichtheit dede maken 
yonder herter ende vanden sinue, ende vander wereliker minne.11 
Het was then hij een werk zou aanvangen , waarbij in zijne oogen 
al het andere „logenlijc'i was. 

Hij zou den inhoud der gewijde schriften den volke bekend 
maken, en de verantwoordelijkheid van dat werk drukte zwaar 
op zijne schouders. Bij dat groote werk vergeleken was al zijn 
vroegere arbeid de vrucht van lichtheid van hart en zinnen. Liet hij 
missehien in den Proloog de nietigheid van zijne vroegere geestesvruchten 
ook wet sterk uitkomen, oin meer licht te doen vallen 
op het grootsche werk, dat hij ging ondernemen? Was er niet 
wat overdrijving in die zelfbeschuldiging ? Zoo nu die geringschatting 
wat al te sterk gekleurd is, dan is het te begrijpen hoe de 
dichter later in denzelfden Riimbijbel zijn Alexander aanhaalde. 

1) Sp. 12 , 14, 51 vlg.; verg. 1 3 , 56, 50 vlgg. 

2) ',Men zie den aanhef in het fragment achter Blommaerts tweede uitgaaf van 
den Theophilus , bl. 


75 


Dr. VAN VLOTEN kwam in dezen Bode tegen deze vrij algemeen 

aangenomen opinie op, ') beweerde dat de Trojaansche Oorlog 

en de Alexander niet met die „logenlike saken" konden bedoeld zijn, 

en bracht eene gissing te berde, welke wij ons ten doel stellen 

hier nader to onderzoeken. 

Maerlant, aldus redeneert de Hoogleeraar,, had waarschijnlijk 

zijn costerie te danken „aan den invloed van 't landsheerlijk geslacht , 

tot hetwelk hij, op hun slot van Oostvoorne , in een of andere 

betrekking stond , en met hetwelk hij wellicht als spreker van 

minne en boert het eerst in aanraking was gekomen. De naam 

Maerlant kon hij toen als toenaam nog niet voeren (t. w. v66r 

hij met het ambt der coterie to Maerlant was begiftigd). Ook 

later trouwens noemde hij zich (golijk men weet) veelal kortweg 

Jacob, en voerde zich op verschillende plaatsen zijner riimwerken, 

.'t zij dichtende of sprekende, aldus in. Aileen de adel droeg in 

die dagen geslachtsnamen ; de burgers onderscheidden zich van hun 

naamgenooten door toevoeging van den naam huns vaders of dien 

hunner woonplaats. En zoo noemde men dus ook Maerlant, v66r 

hij zijn kosterij erlangd had, om hem van iederen anderen, Jacob 

to onderscheiden , naar zijn toenmalige verblijfplaats, niet van 

Maerlant , maar — van Oostvoorne.li 

Na kortelijk uiteengezet to hebben dat noch de Trojaansche 
oorlog noch de Alexander met de „logenlike saken" kunnen bedoeld 
zijn, vervolgt Dr. VAN VLOTEN aldus : 

I/ ij hebben die verloren verzen dus zeker elders to zoeken, 
zoo ze nog bewaard mochten zijn gebleven. En gewis schuilen er 
hier en daar dan ook nog wel in handschrift van. Voor 't oogengenblik 
kan ik — wat dit betreft — nog alleen maar op een 
werk dier jaren wijzen , dat ons uit de tweede hand overgeleverd 
wordt. In het bekende Haagsche handschrift toch, dat 
vroeger ter Egmondsche boekerij berustte , ... wordt aan 't slot van 
een der vermakelijkste stukjes , van de uhandvesten en keuren" gesproken, 
die // JACOB VAN OOSTVOORNE ll vdor ,,het gilde van de blauwe 
schuit" dichtte. Ziedaar de soort van verzen in zijne jeugd door Jacob 
van Maerlant gemaakt , later als Licht en logenlijk verworpen." 

') DI. 83 vlgg , vooral 89-93. 
6* 


76 


Daarop deelt de Hoogleeraar het gedicht mede, waarin ,,alle 
gesellen van wilden manieren ii worden opgenoemd , die in het gilde 
van de Blauwe Schuit hooren. Het stuk is in den vorm eerier 
oorkonde geschreven , doch ongelukkig ontbreekt de aanhef, waarin 
zeker de naam van den Heer der Blauwe Scute genoemd was.') 
Het slot luidt aldus : 

Ghegeven in one Heron jaer 
wr.ccoo. ende xrn voerwaer 
Opten rechten Vastelavont, 
Ale die van Brabant wel is coot, 
Doe si in Oestpolre staken 
Ende die speren in die eer van vrouwen braken 
Jeghens die van Oedekiins kerke. 
Hier bi so machmen merken , 
Hoe (Hs. Doe) dit ghilde in Brabant quam 
Ende men dit ghilt annam; 
Mer dit ghilt was langhe to voren 
TAnwerpe verheven ende vercoren , 
Eert die van Brabant ophieven ; 
Mer tAnwerpen en sijn ghien brieven 
Noch gheen hantvesten hoe si souden lever, 
Si en worden hem hier na ghegeven 
Uten hantvesten ende ut en coren , 
Die JACOP diellte VAN OESTVOREN. 

,,Zouden wij nu echter , 11 ZOO eindigt Dr. VAN VLOTEN zijn betoog, 
ewelbeschouwd , niet nog wat weer hier hebben dan een bloote vermelding 
, dat Jacob van Oostvoren dergelijke keuren en handvesten 
rijrnde ? Zouden het eigenlijk niet die handvesten en keuren zelve 
zijn, die doze afschrijver slechts in 1413 voor die van Brabant 
naar de zijne overschreef ? En bedoelde hij dat eigenlijk niet met zijne 
slotregels ? Maar ook al ware dit niet het geval, men ziet hieruit met 
welk soort van volkjen — minder bedorven dan loszinnig — zich 

') Verg. o. a. bij FLOGEL , Gesch. des Grotesk-Komischen, 357, den ernstigen 
aanhef van het Mandement op rijm van Hertog Filips ',pour la fete des Foux,. 
en vooral het dwaze begin van den veel lateren receptiebrief van Hendrik van 
Bourbon in 1626, dat aldus luidt : "Les superlatifs, Mirelifiques et scientifiques 
Loppinans de l'Infanterie Dijonnoise , Regens d'Apollo et des Muses : None legitiines 
Enfans fignratifs du venerable pere Bontems et de la Marotte, ses petits ills, 
neveux et arriere nenveux, rouges, jannes , verts , converts, decouverts , et forts 
en guenle: A tons Foux, Archifoux, Lunatiques, Heteroclites, Eventez, Poetes de 
nature, bizarres, dun et biens cools, Almanacha vieux et nouveaux, passez , presons 
et c1 venir: Zie straks bl. 83. 


7 7 

de „wilder dan wilde" Maerlant in zijn Oostvoornsehe jeugd inliet , 
en welke soort van rijmen hij met zijn ulogenlike a en uit ,,lichtheld" 
van hart, gin, en min voortvloeyende „taken" bedoelde." 

Ziehier het betoog van den Iloogleeraar,, dat ik in zijn geheel 
meende to moeten mededeelen. De gissing, als zouden Jacob van 
Maerlant en Jacob van Oostvoorne een en dezelfde persoon geweest 
zijn , komt mij minder gelukkig voor , en ik zal trachten er de 
onwaarschijnlijkheid van aan te toonen. De vraag of Maerlant in 
den Rijnzb. met de ulogenlike sakena den Trojaanschen Oorlog en 
den Alexander heeft bedoeld of niet, laat ik in het midden. Gesteld 
eens dat Maerland die werken raid op het oog heeft gehad, dan 
zullen die "logenlike saken a , waarop hij wijst , verloren zijn gegaan. 
Doch wat er ook van zij , dit meen ik als zeker te kunnen vaststellen 
, dat Maerlant stellig niet is geweest de vervaardiger van 
het gedicht van die Blauwe Scute. 

I. 
Maerlant, of laat ons hem liever Jacob noemen , nadat hij het 
Brugsche Vrije , waar hij geboren was, had verlaten , kwam op 
het eiland Voorne en vond daar eenen beschermer in den Heer 
Albrecht van Voorne, voor wien hij wanneer is onbekend — 
het boek van Merlyne dichtte. i) Als ,,spreker van minne en boert" 
kwain hij wellicht het eerst met zijnen adellijken besehermer in 
aanraking. V6Or hij, waarschijnlijk door toedoen van Heer Albrecht, 
met het kostersambt to Maerlant werd begiftigd , noem.de hij zich 
kortweg Jacob, maar ward waarschijnlijk, teen hij zieh als spreker 
bij Heer Albrecht reeds eenigermate had bekend gemaakt , uom 
hem van iederen anderen Jacob to onderscheiden, naar zijn toen-

Omtrent het veelbesproken Hs. van Merlijn kan ik het volgende mededeelen. 
Na den dood van den ouden vorst van Bentheim-Steinfort was werkelijk het Hs. 
zoek. De oude heer scheen bang voor het kostbare Hs., dat zoozeer de aandacht 
had getrokken , en had het ergens verstopt. Eindelijk werd het door den tegenwoordigen 
vorst en zijn Bibliothecaris, Dr. SCHCSSLER, in een verscholen hock opgediept. 
't Is intussehen even onzichtbaar gebleven als vroeger. In den zomer van 
'69 werden alle mogelijke moeiten door mij aangewend bij den Heer SCHUMER, 
ender wien toen het Hs. berustte , om het, ware het slechts voor een tor, onder 
z ij n e oogen te mogen inzien; doch de stokbewaarder bleef onverbiddelijk , en onverrichter 
zake kon ik mijnen weg vervorderen , weer teleurgesteld , dan wel met 
blijdschap. 


78 


malige verblijfplaats niet van Maerlant, maar — van Oostvoorne" 
geheeten. Later, toen hij door grootere werken meer en meer in 
aanzien kwam , o. a. door het gedicht van Troyen , dat hij „maecte te 
Merlant" , noemde men hem niet langer Jacob van Oostvoorne, maar 
Jacob van Maerlant. Dit schijnt mij de bedoeling to zijn van Dr. VAN 
VLOTEN. Ik geloof evenwel niet dat deze bewering zich zeer aanbeveelt 
en heel waarschijnlijk is. Wat toch zoude men verwachten? 

Een nog onbekende Vlaamsche spreker komt bij Heer Albrecht 
van Voorne, en vindt in hem een bescherrner. „Om hem van iederen 
anderen Jacob te onderscheiden" moest hij een toenaam hebben. 
Niets nu zon natuurlijker geweest zijn, dan dat men hem Jacob 
„T.It e n Vri en" of „Van den D amm e" genoemd had, naar zijne 
geboorteplaats. Jan van Boendale, Willem van Hildegaersberch 
en anderen werden evenzoo genoemd naar de plaats hunner geboorte 
of de standplaats hunner familie i). Onnatuurlijk zou het evenwel 

zijn een vreemdeling te noemen naar de plaats, wear het toeval 
hem had geleid. Te Oostvoorne toch sullen wel weer Jacobs geweest 
zijn, en wilde men den dichter van iederen anderen Jacob onderscheiden, 
dan lag het zeker veel meer voor de hand hem naar 
zijne geboorteplaats te noemen dan naar de plaats zijner inwoning. 
Een Jacob van Damme zou te Oostvoorne gemakkelijker te onderkennen 
zijn dan een Jacob van Oostvoorne. 

Doch gesteld al dat men den vreemden spreker dien naam had 
gegeven, waarom verwisselde hij dien dan later voor den naam van 
Maerlant? Had hij zich als dichter reeds eenigszins bekend gemaakt 
onder den naam van Jacob van Oostvoorne, waarom werd hij dan 
later omgedoopt in Jacob van Maerlant? 't Was natuurlijk , dat men 
den Maerlantschen koster later ook als „Jacob die Co ste r" 
aanduidde , evenals Jan van Boendale ook Jan die Clerc werd 

') In den nest. Prol. 1 vlg. zegt de dichter zelf: 

Alle die ghene die dit were 
Sien, keen ende horen, 
Die gruetic Jan, gheheten Clem, 
Vander Vueren gheboren. 
Boendale heetmen mi daer, 
Ende wone te Andwerpen nu. 


Zie Ned, Ged. uii de XlV d, eeuto, uitgeg. door SNELLAERT , Inl. xxxit vlgg. 


79 

genoemd. Doch evenmin als men er ooit aan gedacht heeft dezen Jan 

van Antwerpen to noemen, evenmin was er grond oin den man, 

die eens als Jacob van Oostvoorne bekend was geworden, later 

met den naam van Jacob van Maerlant aan to duiden. 

Ook is het wel niet to denken, dat Maerlant, om een spons 

to halen door zijn verleden, dat door ,,.logenlike saken ii was besmet , 

zijn naam sal hebben verwisseld. 't Waren toch vooral anderen , die 

den toenaam. bij den naam des persoons voegden , om den een van den 

ander to onderscheiden, en zij zouden zeker om dergelijke redenen 

een eens gevestigden naam niet in een nieuwen veranderd hebben. 

Wat leert ons nu het slot van het gedicht van die Blauwe Scute 

Na het bij oorkonden gebruikelijke slot (vs. 257-282) volgt 

de opgave van den tijd der uitgifte, zijnde Vastenavond (7 Maart) van 

het jaar 1413 , toen die van Brabant in Oostpolder waren en daar ter 

eere der vrouwen een tornooi hielden tegen die van Oedekenskerk. 

Nu volgt het naschrift van den dichter, die de aandacht er 
op vestigt hoe dit gild in Brabant kwam , waar het vroeger onbekend 
was. Dock het bestond reeds lang to voren to Antwerpen, 
waar evenwel geen brieven en handvesten aanwezig waren, die de 
statuten van het gilde inhielden , tenzij ze hun hierna worden gegeven 
uit de handvesten en keuren , die Jacob van Oostvoorne dichtte. 

Het gilde van de Blauwe Scute werd dus in het jaar 1413 op 
Vastenavond in Brabant ingevoerd, en met handvesten en keuren 
begiftigd. Die oprichting was niets anders dan een Vastenavondgrap 
, en geschiedde bij gelegenheid dat er een steekspel 
werd gehouden tusschen die van Brabant en die van Modekenskerk 
, eene heerlijkheid op Zuid-Beveland, met een vroeger 
vrij groot en aanzienlijk dorp van dien naam. Het steekspel 
schijnt gehouden to zijn in den Oostpolder, aan den zuidoostelijken 
hoek van het eiland in de heerlijkheid Krakbendijke gelegen, 2) 
eene plants misschien ten gerieve der Brabanders uitgekozen, daar 
se voor hen het best to bereiken was. 

Doch bij gebrek van nadere berichten sullen wij ons hieromtrent. 
niet in nadere gissingen verdiepen. 

') Zie Tegenw. Staat , 10, 318. 
') n. p. 281. 



80 


Van Jacob van Oostvoorne weten wij niets anders dan dat hij 

de handvesten en keuren dichtte voor het gilde van de Blauwe 

Scute. Wanneer ik de slotregels goed begrijp , dan bedoelt de 

dichter met die handvesten en keuren niets anders dan het ge


dicht zelf, dat hij, Jacob van Oostvoorne, schreef ten behoeve 

van den Prins van het Vastenavondgild, die deze keuren toen 

uitvaardigde. De Antwerpenaars , zegt hij, hadden zoodanig gilde, 

doch hun ontbraken ,,brieven elide handvesten hoe si souden leven,i1 

tenzij zij die later hebben ontleend aan de door mij , Jacob van 

Oostvoorne, gedichte keuren. 

Lezen wij nu het stuk nog Bens aandachtig over, dan meenen 

wij to mogen opmerken dat ook de geest en de taal veel meer op 

bet begin der xVde dan wel op het midden der nu de eeuw wijzen. 

Is b. v. niet de geheele voorstelling van de zedeloosheid der 
geestelijkheid , vooral van de Begijnen, veel meer gelijkend op 
die welke men in de gedichten van Hildegaersberch, en in de 
Boerden en Sotte Cluyten vindt , dan op die van Maerlant, Boendale 
en hunne volgelingen ? Is ook niet de schildering der 
heeren en ridders, die zoo berooid zijn dat zij hun goed moeten 
verzetten , veel meer toepasselijk op de ridderschap zooals ze geworden 
was door de langdurige binnenlandsche twisten ; wijst ze Diet 
veeleer op den toestand der heeren onder de Beiersche vorsten, 
dan op dien onder Graaf Willem ir en Floris v? komen ons bij 
de vs. 218 genoemde „zerovers" niet de zoo gevreesde Likedeelers 
in den zin , die juist in het laatst der xivde en het begin der 
xvde eeuw zulk eene rol speelden ? 

Kunnen wij hier al niet het voldingend bewijs leveren , dat 
Maerlant onmogeljk een gedicht als dat van de Blauwe Scute 
k o n hebben geschreven , wij gelooven dat velen het uit den 
inhoud evenzeer zullen voelen. 

Ook de taal is van een later tijdperk dan die van Maerlant. 
Woorden en zegswijzen komen in ons gedicht voor, die ik betwijfel 
of men ze in de geschriften van Maerlant, Boendale en andere 
schrijvers uit de XIIIde en het begin der xivde eeuw zou aantreffen. 
't Is wear, zoo wij uitdrukkingen bij Dire Potter en 
Willem van Hildegaersberch vinden , die in de geschriften van 
vroegere schrijvers niet voorkoreen , is dit nog goon bewijs dat 


81 


die woorden en uitdrukkingen eene eeuw vroeger niet bekend of 
in zwang waren. Toch meen ik to moeten betwijfelen , of men 
in Maerlants tijd reeds van Verloren kinderen (vs. 27) sprak , of 
de uitdrukking fyolen laten sorgken toen reeds bekend was, of 
boeven en buverie driven, in den zin van brassen ,los Leven, wel 
reeds in de nil& eeuw gebruikelijk was. 1) Doch ik erken , dat 
het hier meer aankomt op den indruk , dien de taal op den lezer 
maakt , waardoor hij gevoelt dat er een kennelijk onderscheid is 
tusschen haar en die eener vroegere periode , en dat het moeilijk 
is een bepaald bewijs to leveren , dat dergelijke woorden en uitdrukkingen 
meer bepaald aan de xv de eeuw eigen zijn. 

Omtrent een enkel woord meen ik met meer grond te durven 
beweren, dat het in Maerlants tijd, althans niet in de jaren 
waarin hij het gedicht van de Blauwe Scute zou hebben moeten 
dichten , nog niet in die beteekenis bekend k a n geweest zijn. 
1k bedoel het woord termijn (vs. 77 en 85) , dat wij eenige malen 
bij de schrij yore der xnrde en xv de eeuw aantreffen , doch voor 
zoover mij bekend is niet vroeger 2). Zoo lezen wij bij RUYSBROECK, 
Geest. Tab. 2 , 191, van de bedelmonniken : „Si Zopen term in e 
in steden ends in dorpen, d. zij loopen een zekeren bepaalden 
kriny of om er aalmoezen op te doen. Dit woord kon zeker 
in dien zin niet aan Maerlant en zijne tijdgenooten bekend 
zijn, daar toen de bedelarij der bedelorden om zoo te spreken 
nog niet gereglementeerd was, en de behoefte nog niet bestond 
om, ter wille der concurrentie , een ieder een bepaald bedeldistrict 
aan to wijzen. 

//Terminarii, ll hest het bij Du CANGE 6 , 547 a, apud 
Ordines Mendicantes dicuntur , qui habendis per agros cuique 
conventui addictos concionibus destinantur. Habent enim singuli 
Ordinum istorum Conventus descriptos circumjecti territorii pagos , 
intra quos duntaxat eleemosynas colligere liceat, ne cum jactura 
caritatis et periculo scandali mutuis officiant commodis. fi 

De voorbeeld.en , door Du CANGE aangehaald , van plaatsen waar 

') Boeven vind ik o. a. in de Klucht van .Nu Hock (BelgA1ua.2,107);boeverie 
in den zin van dobbelspel hij MEERMAN, Bel. v. Leyden, 163 vlg., V. HASSELT op Km. 

2) Zoo vindt men Terminarius bij HILDEG. (zie Gloss.) , en Terminewandere in de 

Oorlogen van v. Beieren (zie Gloss.). 


82 


Terminarius voorkomt, zijn alle nit de xivde en xvde eeuw 
als de jaren 1337, 1378 en 1403. Waarschijnlijk vond hij het woord 
niet vroeger, en mag men aannemen , dat het ook eerst in dien tijd in 
maze taal werd gebrulkt , gelijk dan ook de feiten dit uitwijzen. 

II. 
Ook de inkleeding van het gedicht komt mij voor in de 
xvde , niet in de xinde eeuw thuis to behooren. Het stuk is 
een gelegenheidsgedicht, voor de Carnavalsfeesten opgesteld , een 
manifest, dat de overste van het gilde, tot de gezamenlijke glidebroeders 
richt. Het is een Vastenavondklueht , waarbij de deftige 
vorm eener oorkonde het komische verhoogt. 

Een gilde nu als dat van die Blauwe Scute, waarin enkel 
Verlor en kinder en worden opgenomen , die hun leven wijden 
aan den dienst van Bacchus en Venus, een dergelijke parodie op 
het Gildewezen , zullen wij , geloof ik , in de xinde eeuw vergeefs 
zoeken. In Maerlants tijd, toen de bloei der steden nog 
niet tot zoo hoogen trap gestegen was , en de poorters nog niet 
die stoffelijke welvaart genoten , laat zich eene op louter brooddronkenheid 
berustende instelling moeilijk denken. Vinden wij 
nu evenwel soortgelijke vereenigingen , bij welker oprichting de 
Dwaasheid voorzat, zoowel in het laatst der xiv de als in de xvde eeuw, 
dan is het niet al to gewaagd to besluiten , dat het Gilde der Blauwe 
Scute, hetwelk reeds „langhe to voren tAntwerpe verheven ende vercoren" 
was, in de tweede helft der xiv de eeuw zal zijn ontstaan. 

Wij vestigen het eerst de aandacht op het Gekkengilde of de 
Narrenorde , door Graaf Adolf van Cleve met den Graaf van Meurs 
en 34 heeren van de Cleefsche ridderschap op Sint Cunibert (12 
Nov.) van het jaar 1381 opgericht. De oorspronkelijke stichtingsbrief 
moet zich in het Archief to Cleve bevinden en is geheel in 
optima forma, voorzien met 36 afhangende zegels , waarvan 35 
in groen was, en dat van den Graaf van Cleve in rood was. 0 

Onder de bepalingen in de oorkonde opgenomen, komen o. a. 
de volgende voor „dat yderman van onsen Gesellen draghen sall 
eynen Geck van Silver gemackt , of under ghesticket op seyn 

') Zie FLOGEL, Gesch. des Grotesk-Konischen, 352 ffg. (Leipz. 1862), waar ook 
de stichtingsbrief is opgenomen. De afbcelding van een lid der orde vindt men pl. xxxvt. 


83 


Kleidet, soo wie oer des best ghenaget : Ende soo wie van ons 
der Gecker daghelyck niet en droegh , den sail end mag dern 
andern van ons G-esellen soe ducke als hie dat siet peynden vor 
drie alte grote, Tournaise, wilcht dry groote Tournaise Me darch 
Gott armen Luden gheben sail." 

De eerste Zondag na Michaelis was de dag voor hunne bijeenkomst 
, welke eene geheele week duurde. Jaarlijks werd een nieuwe 
koning met zes raadsheeren gekozen. De duur van de Narrenorde 
was bepaald op 12 jaar. 

Alle stijfheid was natuurlijk onder de leden der orde verbannen; 
alle titels waren afgeschaft, daar onder de zotskap alien gelijk waren. 

Een dergelijke vereeniging bestond to Dijon onder den naam 
van la Mere folio, la Mere folio of l' Infanterie Dijorinoiee, en 
daarin waren vaak meer dan 500 personen uit alle Standen der 
maatschappij opgenomen. ') 

Vorsten en bisschoppen , parlementsleden en ambtenaars, kooplieden 
en kunstenaars waren leden, en het doel was waarschijnlijk 
,,das Steife und Formelle , was der Unterschied der Stende in der 
Welt oft erheischt , zu verbannen, und dafiir eine leichte Geselligheit 
herrschen zu lassen. n De. juiste tijd der oprichting is 
onbekend ; waarschijnlijk • geschiedde dit kort na het stichten der 
Narrenorde to Cleve door Engelbert van Cleve, Stadhouder van 
het Hertogdom Bourgondie. De gelijkheid met de Cleefsche orde 
niet alleen , maar ook de nauwe vriendschapsbetrekkingen tusschen 
het Cleefsche en Bourgondische hof maker) dit waarschijnlijk. In 
het jaar 1454 werd door Filips den G-oede, Hertog van Bourgondie, 
in een berijmde oorkonde la Mere folio bevestigd , daar 
de oude stichtingsbrief was verloren gegaan. Filips nu, gehoord 
de klacht van den Haut-Batonnier, welke inhield dat 

par meprisou 
Ou par faute de bien garder 
Aucuns envieux pour troubler 
Des Foul joyeux la noble Fete 
Ont, long tems a, ruts a lear tete , 
De la toute sus abolir, 
Qui seroit moult grant deplaisir 
A ceux , qui souvent y frequentent, 

1) T. a. p. 356 vlgg, Ook de oorkonde dezer orde wordt daar medegedeeld. 


84 

Et de Coeur et de corps l'augmentent , 
Et ont ravi furtivement, 
Ou au moins on ne salt comment, 
Et mis au neant le Privilege, 
En quoi n'avoit nul sortilege , 


heeft daarop een Mandement gegeven, ,,qui contiegne permission 
ou nouvelle Fondation." 

De leden droegen driekleurige kleederen en mutsen, van groen , 
rood en geel; de mutsen waren versierd met twee bourns, waaraan 
schellen bevestigd waren, terwijl een zotskolf het kostuum voltooide. 
Het hoofd der orde, la Mere folic, had eene uitgebreide hof houding 
en eene lijfwacht van meer dan 200 personen, die eene bather 
voerde, waarop een menigte zotskoppen waren afgebeeld; met het 
opsehrift: uStultorum infinitus est numeras.li 

Terwijl de Cleefsche Narrenorde ten tijde der najaarsfeesten orttrent 
Sint Maarten vergaderde , had l' Infanterie .131jonnoise voor hare 
feestviering de drie laatste dagen van het Carnaval uitgekozen.') 

Van het Gilde van de Blauwe Scute vinden wij de eerste melding 
in het jaar 1413 ; doch wij vernemen dat het ulanghe to voren" 
reeds to Antwerpen bestond ; en durven gerustelijk vaststellen 
dat het in de laatste helft der xivde .eeuw aldaar werd opgericht. 
Of dit geschiedde in navolging van de Cleefsche Narrenorde, 
dan wel of het levenslustige Antwerpsche volkje de eer der uitvinding 
heeft gehad , is niet met zekerheid to bepalen. Aileen 
dit kunnen wij aannemen , dat in 't laatst der xivde eeuw de 
oprichting van dergelijke gilden , aan de Dwaasheid gewijd , in zwang 
was, terwijl wij dit voor den tijd van Maerlant volstrekt onbewezen 
mogen houden. 

De herinnering aan de Blauwe Scute bleef intusschen lang in 
ons vaderland voortleven. In een album van het jaar 1648, op 
de Koninklijke Bibliotheek to 's Gravenhage berustende, bevindt 
zich eerie gekleurde kopergravure , waarop eene schuit is afgebeeld 

') Van wear die naam van Infanterie? De naam Infanterie voor voetvolk sehijut 
eerst in de xvide eeuw in Prankrijk gebruikt to zijn geworden en ontleend aan 
het Spaansch. PASQUIER (1529-1615) zegt in zijne Lettres (aangeh. bij LITT RE1 
2, 86): mon regret diray cavallerie , infanterie.... au lieu de chevalerie, pietons.,, 

Kan Infanterie, hier van het Narrengilde gezegd, en afgeleid van Infans, niet 
vergeleken worden met de in ons gedicht voorkomende uitdrukking verlo re n 
kinderenP Het zijn de (dwa ze) kinderen van Dijon. 


85 

met het opschrift : Die bleu echuyte. Daarin bevinden zich 4 
mannen en 2 vrouwen , die deels liggen , deels zitten , en uit 
een notenboek zingen. Een lamme berooide speelman, met de 
broek half op de hakken en eene harp op den rug, staat aan 
het roer : een menigte vogels omfladderen zijn hoofd. Onder de 
prent staat het volgende rijmpje : 

Daer platbroeck speelman is en stierman in de bane, 

Daer then hem de voghelen voer eenen huyben (d. uil) ane, 

En al tiert syn gheselscap datse moghen sweeten, 

Het sullen de sanghers in de blan schuyte heeten. I) 

Er blijft ons nu nog over to onderzoeken hoe men op het 
denkbeeld is gekomen de Verloren Kinderen als de bemanning 
eener Schuit voor te stellen. 

Zijn ook hiervan analogien in de xiv de en xvde eeuw op to 
sporen , dan zal het zeker niet te gewaagd zijn de wording van 
ons gedicht in dien tijd te plaatsen, en de laatste grond om het 
aan Maerlant toe te kennen zal hiermede wel in rook vervliegen. 

Pie denkt niet aan SEBASTIAN BEANT'S Narrencchi waarvan 
de eerste uitgave in 1495 verscheen , en waarin hetzelfde denkbeeld 
van een schip is uitgewerkt ? Het is waar,, dat wij hier to 
doen hebben met een veel later geschrift ; dock niemand zal er 
wel zijn, die de verwantschap der denkbeelden zal ontkennen , 
vooral wanneer an dere en vroegere voorbeelden aanwijzen, dat het 
schijnt ,,eine ganz alte volksthiimliche idee gewesen zu sein, alle 
diejenigen , welche sorglos in den tag hinein zu lezen pflegten , die 
dadurch , ohne inissethater zu sein , ihr hab und gut cum Venere 
et Baca° verthan , es durch die kehle hatten rollen lassen, als 
liederliche gesellschaft in ein schiff zusammenzubringen und in 
die weite welt hinaus fahren zu lassen. 2)1/ 

Heinrich der Teichner, een Oostenrijksch dichter,, schreef omstreeks 
1465 eeu allegorisch gedicht, das schif der lust getiteld , 
waarin we o. a. het volgende van de passagiers lezen (vs. 55 vlgg.) : 

Eene toespeling meen ik ook nog te vinden in een lied Vanden seausel gesellen 

(Hor. Belg.11, 263 vlg.): 

Dos ben is vast te schepe gheseten 

Int luysich schip van Sinte Reynuyts 

En mitter ghilde mijn daghen versleten. 

Sint Reinnit (d. schoon leeg) is de Heilige der drinkebroers. 

2) SES. BRANT'S Narrensehif heransg. von FRIEDR. &EMCEE, Einl. LE fgg. 


86 

Wenn sy auf daz schef der ft it s t 

Koment her, se stet it lust, 

Daz in elle die welt nech draft 

AM' daz schef vnerhaft. 

Auf daz schef ist niemau gut, 

Nar der all sein hab vertut 

Nit dem leben also geschaffen: 

Des nachts spilen, des morgens sehldfen, 

Una daz alle messe vergdnt , 

Va dann widr wurfel in die pant, 

WI den ganzen tag drob ligen: 

Daz sint allz die schefmaezigen, 

Die man swemmen sol vn furen. 

Nur die g 'ut gesellen haizen 
Die sullen an dem schef erbaizen, 
Die nicht achtent Got noch er. 

Dit schip, waarvan de gelijkheid met de Blauwe Scute niet 
valt te loochenen , wordt „daz schef der flus genoemd , d. i. 
„das schiff der v e r 1 u s ty, het schip des verderfs , 1) welke uitdrukking 
aan de V erlor en Kinder der Blauwe Scute herinnert. 

Nog haalt ZA.RNCKE in de Inleiding tot het Narrensckif eene 
zoogenaamde Oratio guodlibetica aan, die tusschen de jaren 1480 
en 1489 door Jod. Gallus to Heidelberg word gehouden, en 
welke hij evenals het gedicht van den Teichner in haar geheel 
mededeelt 2 ). Zoodanige oratio was een academische klucht en 
werd met de noodige deftigheid in een Latijntje als dat van de 

pistolae Obscurorum rirorum vobr de academische jeugd uitgesproken. 
In de Inleiding voor de oratio wordt gezegd : „quod hi 
qui inter seculares et spirituales ceteris sunt infeliciores damnaque 
rerum suarum patiuntur et assumpti sunt ad navim per en ntium 
potissime ex numero studentium sunt profecti." 

De titel der redevoering is : „Monopolimn (d. gilde) et societas 
vulgo des Liechtsc hi f f Waarom het schip dien naam droeg 
blijkt uit het begin, waar men leest : 

Placet itaque his solis excelsam ham navim nostram parari, 

1) BENECKE , Mhd. WM. 1, 1033. 
2) T. a. p. Lxvir—Lxxia. Zij werd in 1489 te Strassburg nitgegeven. 
3) Verg hiermede das schef der vlust, en de Verloren Kinderen. 



8 7 


qui superiori aetate sua in maturo aliquo et summo statu , negotio 
ant possessione sua tantam adhibuerunt rebus suis vigilantiam , 
fidelitatem et diligentiam , ut cum piin g essent multarum divitiarum 
, maximi honoris , altorumque tractatuum cura et onere 
gravati, dispensante cum cis ebrietate , ocio , conviviis , negligentia 
et somno , sint de gratin. Dei ab eisdem hodie supportati , expoditi 
, levifi c a t unde non incongrue ab inhabitatoribus illud 
navi nostrae nomen impositum est , ut licht schiff vulgariter 
dicitur. 

Den samenhang tusschen de Blauwe Scute , het Schiff der 
vlust, de .Navis Per e u ut i u nz of het Lichtschiff nader aan 
to wijzen , zal wel niet meer noodig zijn. De allegorische voorstelling 
van dit schip vinden wij niet in de xin de eeuw, tijdens 
Maerlant en zijne tijdgenooten , althans voor zooverre mij bekend 
is; maar herhaaldelijk komt deze voorstelling in de xvde eeuw 
voor, zoodat wij reeds geneigd zouden zijn, wanneer elke tijdsbepaling 
bij ons gedicht ontbrak , het om die reden als een gewrocht 
uit die eeuw to beschouwen. 

Den eersten oorsprong van bet denkbeeld- der Schuit zullen wij 
misschien in de Zuid-Nederlandsche gewesten moeten zoeken. 

Gelijk bekend is , spelen bij de ommegangen onzer Zuidelijke 
naburen en ook elders behalve reuzen en draken ook s c hep en 
een groote rol. Vooral tijdens de Carnavalsvermakelijkheden hadden 
optochten plaats, waarbij een groot schip in staatsie werd 
rondgevoerd. Dit blijkt ons o. a. uit een raadsbesluit van de stad 
Ulm, waarin voorkomt : „item es sol sick nieman mer weder tags 
noch nachts verbuzwi , terklciden noch einige fassnachtkleider 
anziehen , ouch sich des her umfarens des pflugs and mit den 
schiffen entbalten , bei straf 1 gulden" 1 ). Ongetwijfeld is dit omvoeren 
van een schip van hoogen ouderdom en uit het heidendom 
overgebleven. Doch het is hier de plaats niet dit uiteen to 
zetten : wij verwijzen Bever naar GnmrM's Deutsche Mythologie 
en andere werken. 2) 

Merkwaardig genoeg vinden wij als benaming voor zoodanig 

1) GRIMM, D. Myth. 242. 

2) Ald. 236-244; WOLF, .Beitr. z. d. Myth. 1,151-159; Mr. V. D. BEr.on, 
Wdb. der Ned. Myth 49 vlg.; TER Gouw, Volksverm. 192 vlg. 


88 


schip, dat bij een ommegang werd rondgevoerd, die van Blauwe 
&ate, Uit eene stedelijke rekening van Nijmegen van 1550 deelt 
Mr. VAN DEN BERGH mode, dat de regeering „den schipgezellen, 
die metter Blau w e r Scut e omvoiren" op Vastenavond , eene 
vereering gaf. 

Te Antwerpen heette waarschijnlijk het schip, dat bij den emmegang 
gebruikt word, eveneens de Blauwe Seute. De gezellen , 
die de bemanning van het schip uitmaakten, waren wellicht voor 
't meerendeel losse knapen, echte zieltjes zonder zorg , Verloren 
Kinderen. Om een nauweren band onder elkander to hebben, al 
ware het dan ook alleen voor de Vastenavondvreugde , verbonden 
zij zich misschien tot een soort van Gilde, dat allengs eene zekere 
vermaardheid kreeg. De bloei der Hand- en Voetbooggilden, de 
steeds grootere ontwikkeling der Kamers van Rhetoryken in de 
u-vae eeuw wekten ook anderen op om zich tot een Gilde to vereenigen 
, al had dit geen hooger doel dan feestvieren en pretmaken 
: het voorbeeld in dezen werkte aanstekelijk. Eindelijk 
vond een Brabantsch Gilde, op voorbeeld van het Antwerpsche 
opgericht, een dichter in Jacob van Oostvoorne. Deze berijmde 
de keuren voor de lustige gezellen , nagenoeg in denzelfden 
tijd dat ons soortgelijke oorkonden van andere Narrengezelschappen 
zijn overgebleven. Door zijn gedicht is de naam en de acrd 
van het Vastenavondsgilde aan de vergetelheid. ontrukt. 

Na al het aangevoerde ml het, hoop ik , duidelijk zijn, dat 
er geen de minste grond bestaat om Jacob van Maerlant en Jacob 
van Oostvoorne voor een zelfden persoon to houden : de taal, 
de geest en de inkleeding van het stuk van den Vastenavondpoget 
wijzen op een veel later tijdstip dan het midd.en der 7.IIIde eeuw, 
de dagen van Maerlants jeugd en lichtheid van zinne. 

Dr. VAN VLOTEN , ten minste hij verzekert het ons self, is 
,,geen liefhebber van allerlei ijdele en nevelachtige gissingen o ; 
doch zoo hij hier de zaak ernstig had onderzoeht, zich minder 
had laten meclesleepen door eene verleidelijke gissing , hij zou zeker 
niet vervallen zijn tot de ,,verbijsterende omdolingen", waarin hij 
zich ,,nooit heeft kunnen vinden fi, en die hij bij anderen wel weet 
of to keuren. 

21 Sept. 1870. 


NEHALENNIA, 

DOOR 

H. KERN. 
In het voortreffelijke Handbuch der Deutschen Mythologie van 
den welbekenden Germanist en dichterlijken vertaler Karl Simrock , 
wordt veel uitvoeriger dan in Grimm's Duitsche Mythologie over 
de godin gehandeld , wier naam aan het hoofd van dit opstel 
geplaatst is. Op bl. 354 van gezegd Handboek (3de druk) geeft 
de schrijver,, ofschoon blijkbaar aarzelend, toe, dat Nehalennia 
wel een Keltisch woord zal wezen, gelijk door den Heer H. Schreiber, 
met instemming van Grimm, beweerd was in tegenstelling tot 
Wolf, die de godin en haren naam voor Duitsch hield. Die 
Keltische naam zoude dan zekere afleiding , hoe dan ook, wezen 
van nere, spinnen; eene zeer elliptische manier van spreken om 
te kennen to geven dat het werkwoord nere, hetwelk in 't 
Latijn voorkomt , ook niet ontbreekt aan het zoo nauw met het 
Latijn verwante Keltisch, inzonderheid Gallisch. Doch aangezien 
en Latijn en Keltisch en Germaansch alle tot denzelfden taalstam 
Indogermaansch of Arisch genoemd, behooren , bewijst het voorkomen 
van eenen gemeenschappelijken woordstam op zich zelf 
nog niets. Niet het algemeene is hier aan te wijzen, maar het 
bijzondere. Als het voorhanden zijn van eenen stam ne (waarvan 
men niet eons weet dat het de stam van Nehalennia is) in de 

 

II.7 

90 

eene of andere Indogermaansche teal voldoende geacht wordt als 
bewijsgrond, waarom is dan de naam der godin niet eenvoudig 
Latijn? Natuurlijk omdat doze taal to goed en to algemeen bekend 
is dan dat iemand het zou wagon zich bloot te stellen door Nehalennia 
voor Latijn te verklaren. Van het Gallisch, d. eene 
geheel uitgestorvene en door Latijn volkomen verdrongene Keltische 
teal, is onvergelijkelijk minder bekend, en het is in zooverre niet 
meer den billijk bij Keltische verklaringsproeven minder strenge 
eischen to stellen, doch de toegevendheid moot niet zO6ver uitgestrekt 
worden , dat we eenen uitleg zouden toelaten , welke op 
den drempel reeds met de feiten in botsing komt. Immers, er 
is nosh in de afbeelding der godin zelve , nosh in hare zinnebeelden 
, iets van spinnen te ontdekken. 

Wanneer we in het Handboek verder lezen , bespeuren we, 
dat Prof. Simrock zelf niet recht vrede heeft met de door Grimm 
gepatroniseerde verklaring, want op bl. 357 vg. laat hij zich in 
dezer voege uit: ,,Wat nu echter den naam van Nehalennia 
betreft, schijnt tot nog toe over 't hoofd gezien te zijn , dat 
bij den afleidingsuitgang ennia , die met dien in Idun , Hlodyn , 
Hludana , Hludena , of (sic) Arduenna, Cebenna , Badahenna te 
vergelijken is, de 1 niet behooren kan, hetgeen zoowel tegen 
Schreiber's verklaring nit nere, spinuen, pleit , als tegen de betrekking 
tot de Nieuwe-inaan , waartoe ik vroeger overhelde." — 
Wist iemand die deze aangehaalde woorden voor 't eerst leest , 
het niet beter,, dan sou hij onvermijdelijk, dunkt me, er uit opmaken 
dat Prof. Simrock de Noordsche Idun en Hlodyn voor 
ccht Keltisch aanzag , zoo goed als de bijgevoegde Arduenna en 
Cebenna , of wel dat hij Keltisch en Germaansch voor identisch 
hield, gelijk wijlen Prof. A. Hohmann. Tech weet ieder, die 
Simrock's werken geheel of gedeeltelijk kent , dat nosh het een 
nosh het ander in zijne bedoeling ligt. 

Die geheele Keltische verklaring, waarbij alles onverklaard blijft, 
tot die dwarsdrijvende l ingesloten, is niets anders dan eene poging 
om uit het onbekende het onbekende op te lessen, en van hetzelfde 
gehalte ale de vrij nieuwe verklaring van Amsterdam, Jeruzalem , 
Nijl , enz. , als voibloed Kehisch. Ze zoude geene ernstige wederleg



91 


ging verdienen , ware het niet als merkwaardig staaltje van redeneering 
, afgescheiden nog van alle taalkunde. Het merkwaardige is nu 
dit : er is geen zweem of schaduw van Nehalennia te ontdekken 
onder de Kelten ; alleen in een pair door Germaansche stammen 
bewoonde landstreken vindt men gedenkstukken aan haar gewijd; 
derhalve is de naam Keltisch. Volgens dezelfde redeneerkunde 
ktial Moloch eene Romeinsche godheid wezen, want men vindt 
in Rome geen spoor van zijne vereering. — Als men eenvoudig 
gezegd had : ,,we begrijpen den naam Nehalennia niet, evenmin 
als lien van Tamfana , Hlodyn, Baldr,, Loki, ja evenmin ale de 
helft der Noordsche (Germaansche) godennamen , Wodan niet uitgezonderdil 
, dan zou geen wetenschappelijk man daarover de schouders 
ophalen. 

Zoo onze poging om den naam der Zeeuwsche godin to ontleden, 
geen aanspraak maakt op den titel van „onwederlegbaar betoog n , 
zullen we toch trachten te doen uitkomen hoeveel strerigere 
eischen men zich stellen moet, wil men tot eene niet geheel 
mislukte oplossing van 't vraagstuk geraken. In de allereerste 
pleats dienen wij ons rekenschap te geven van elk bestanddeel, 
en op te sporen welke klanken we voor ons hebben , en wat deze 
vertegenwoordigen ; we mogen vooral geene gegevens verwaarloozen 
, juist omdat we over zoo weinige beschikken kunnen. 

De naam Nehalennia is tot nog toe nergens anders aangetroffen 
dan op eene menigte Zeeuwsche gedenkstukken en, buiten Zeeland, 
op twee steenen uit de nabijheid van Duits tegenover 
Keulen. In het werk van J. ab Utrecht Dresselhuis, getiteld : 
„de Godsdienstleer der aloude Zeelanders" , vindt men eene nitvoerige 
, en, voor zooverre mij bekend is, volledige opgave van 
al de overblijfselen waarop de naam der godin voorkomt. Daaruit 
valt ten minste te leeren, welke afwijkingen de schrijfwijze des 
woords op de verschillende gedenkteekenen vertoont. De meest 
gewone spelling is Nehalenniae , in den Latijnschen datief; een 
enkel mail nehalenie (bl. 82 bij Dresselhuis) ; nehaleniae (bl. 77; 
82; 88); [ ] alenni (bl. 79); neihali-of neehali-(bl. 80); 
nehalaenniae (bl. 86); nehalaen-(bl. 88) ; ongewis nehalee of 
nehaee op den eenen bij Duits gevonden stem (bl. 158). 


9 2 


llewij1 we weten den naam of titel eener godin voor ons to 
hebben , moeten we onwillekeurig gissen dat het laatste gedeelte , 
ennia enz., wel eons overeen kon komen met ons in, in koningin 
en dergel. Er is een suffix hetwelk in de oude taal der Arisale 
(Indogermaansche) volken ania, en in zwakken vorm : nia 
luidde. Het diende om vrouwelijke personen to benoemen naar 
den mannelijken ; het stond gelijk , in waarde althans , met ons 
inne, in. In het Sanskrit, waar is onder bepaalde omstandigheden 
in in andere in ya overgaat , klinkt ania als ani, en nia 
als ni Bijv. Bhavdni „de vrouw van Bhava (viva); Ind/rdni;ii 

„Indra's gemalin ; 11 pang oneesteres, Hoogd. Herrin." Het 
Grieksch kent hetzelfde suffix in &ialva (voor godin ; /1 TOTvia 
„Vrouwe Hoogd. Herrin." Bijzonder talrijk zijn de voorbeelden 
in de Slavische en Germaansche talen ; in de laatste moot me n 
als stamvorm van 't achtervoegsel beschouwen nia , hetzij men dit 
opvatte als rechtstreeks het Oud-arische nia, of als verkorting 
van ania; voor de zwakke verbuiging geldt als stamvorm nidn. 
Naast dit nia echter treedt een inia (in stamvorm) op, en dit 
is Of een oude bijvorm van ania, Of eene wijziging er van in de 
uitspraak. Het laatste is verreweg het waarschijnlijkste , als we 
letten op het ontstaan van ons in en en in "en Maandag„ bijv. , 
het Engelsch in en on, enz. uit ani, Grieksch en iv; niet 
minder op het feit dat in onze taal , in 't Hoogduitsch , in 't Engelsch 
de uitgang ig verdrongen heeft ag (eg) en uy (og). LTitvoeriger 
is dit punt behandeld in de „Giessen in der Lex Salica" , bl. 39 ; 
hier behoeven we niet in nadere bijzonderheden to treden , daar 
de beteekenis van het achtervoegsel er niet door verandert. In de 
taal der Salische Franken (Oudnederlandsch) vindt men nia regelmatig 
achter den stain gevoegd ; dus van litu „lijfeigene„ litunia, „vrouwelijke 
lijfeigene" ; van liudi „yolk, persoon" , liudinia „vrouw;" 
van stam ambahta (ambahtia), ambita dienstman" , ambahtania, 
ambitania, ook ambahtonia, waar de slot-a des stains reeds in o is 
overgegaan ; van horag , horog „een hoorige" komt horogania „hoorige 
vrouw, dienstmeid". In het Oudnoordsch levert de, hemelgeest , het 
vrouwelijke dsynja op; vargr, vargynja. Het Angelsaksisch heeft 
den vorna en, voor enn; dus gyden, godin, verbogen gydenne , van 


93 


god; ook nog korter n, in vyln , vile „dienstmeid , fl eigenlijk 
Walin, van real, realh „Waal, Brit ; 11 uit de klankwijziging mag 
men opmaken dat enn uit inn ontstaan is en derhalve afwijkt van 
het Frankische en Noordsche , suffix, terwijl het samenvalt met 
het Oudhoogduitsche. Want ook in dit laatste ontmoeten we inna, 
in. Dus vriuntinna „vriendin„ ; vriudilinna llliefje, bijzit" ; gutinna 
„godin, ll e. a. Geheel in onbruik evenwel was in 't Ohd. nia 
niet, want Ottfried bezigt nog wirtun (stamvorm wirtunia); sic 
Grimm's D. Gr. II, 319. In dit wirtun is de slot-a des stams 
wirta , Goth. vairtha , op dezelfde wijze tot u geworden, als de 
a van het Frankische ambahta tot o in ambaktonia , en als de 
a van sommige Noordsche stammen onder den bijkomenden invloed 
der j in den uitgang, tot' y, bijv. in vargynja. 

Slaan we nu eenen blik op de verschillende schrijfwijzen van 
ons woord, dan vinden we als gelijk in beteekenis: ennia, enia, 
aennia, en een overschot i, dat men niet met zekerheid kan aanvullen 
; er kan oorspronkelijk gestaan hebben innia , inia , inni , 
inn ; wat nogtans is staan gebleven , is juist het voornaamste. Doze 
afwijkingen zijn de beste waarborg dat we hier met den boven 
behandelden vrouwelijken uitgang te doen hebben. Stel Bens dat 
nehal een a-stam is, dan zou dit met suffix nia opleveren: nehalania. 
Door invloed der i in de slotlettergreep gaat ania over in 
aenia , aennia ; waarschijnlijk is ook de e in enia, ennia klankwijziging 
van a , ofschoon eene e zich ook onmiddellijk uit a kon 
ontwikkeld hebben, namelijk die soort van e, welke aan de Gothische 
i, onze zachte e in eten , beantwoordt. Hoe het zij , de bijvorm 
met i beginnende komt self voor,, zoodat we genoeg gegevens 
hebben om te besluiten , dat zoowel de Oudnoordsche en Frankische, 
als de gewone Hoogduitsche en Nederlandsche vorm door-elkander 
gebezigd werden. Wat de verdubbeling der n in ennia betreft , 
die is seer gewoon ook in de meeste oude Germaansche dialecten, 
als een korte klinker den hoofd- of bijklemtoon heeft; bijv. Oudsaksisch 
eunne , kunne , Goth. kuni ; Ags. binnan , Oudn. innan , 
zelfs Goth. inna. 

Het eigenaardig verschil van schrijfwijze veroorlooft ons niet 
alleen in ennia, ens. een afleidings-bestanddeel to sien , maar ver



94 


biedt ons zelfs ten stelligste , er iets anders in te zoeken. Want 
veronderstel eons dat het gansche woord samengesteld is — hetgeen 
denkbaar was —, dan zoude ae of e de zoogenaamde wortelklinker 
van 't tweede lid der samenstelling wezen. Doch in dit 
geval kan ae niet afwisselen met i. Onverschillig of de vervaardigers 
der opschriften can 't Latijn dan wel aan eenig Germaansch 
dialect gewoon waren, in gem van beide gevallen zouden ze ae 
met i verwarren. Deze verwisseling van ae en i is echter zecr licht 

verklaarbaar bij het bekende aanhechtsel in, inne. 

Na den afleidingsuitgang gevonden te hebben, kunnen We overgaan 
tot de ontleding van het overblijvende nehal. Aangezien de 
uitgang inne gevoegd wordt achter naamwoorden (in stamvorm), 
die eenen mannelijken, en wel gewoonlijk , handelenden persoon 
aanduiden, is het to verwachten dat nehal zulk een mannelijk 
woord is, op zijne beurt afgeleid van eenen werkwoordelijken stam. 
Terstond herkent men het suffix al, waarmee substantieven en 
adjectieven in menigte worden afgeleid. Van de eerste vindt men 
in 't Gothisch slahals „iemand die altijd slaat," , of zooals het 
ouderwetsche woord onzer Statenoverzetting luidt : „smijter" , van 
slahan „slaan a ; het Grieksch heeft Vooral in 't Ohd. zijn 
er ettelijke van zulke substantieven, die eenen mannelijken persoon 
benoemen naar zijne gewone bezigheid; zoo kan men bij Grimm, 

D. Gr. II, bl. 98, vinden huotal, hoeder,, van huotan hoeden; 
wahtal , wachter,, van wahlan; goumal , oppasser, van gouman. In 
het Mhd. is al tot el geworden; bijv. goumel , triegel bedrieger, 
enz. Het aa,ntal adjectieven op al in 't Ohd., of in 't Ags., el 
in 't Mhd. en in onze teal is nog veel grooter ; om slechts eenige 
weinige to noemen : Ohd. ezzal , vraatzuchtig ; petal, bede1ziek ; 
Ags. sagol , praatzuchtig ; thoneol , bedachtzaam ; vergetel, 
enz. Zoowel bij de zelfstandige , als bij de bijvoegelijke naamwoorden, 
ligt in al bet begrip van eene herhaling; van daar dat 
huotal bijv. iemand is bij wien de handeling van hoeden tot 
eene gewoonte, tot eene gewone bezigheid geworden is; slahals 
is iemand die de gewoonte, de hebbelijkheid heeft van te slaan, 
en niet iemand die op een gegeven oogenblik eenmaal de handeling 
verricht. 

9 5 


Er blijft ons nu nog over, den werkwoordelijken stam op te 
sporen , waarvan nehal-afgeleid is. Ook bier stelt een verschil 
in spelling ons in staat om uit te maken wat soort van e bedoeld 
is. Naast het gewone nehal vinden we namelijk neihal of neehal. 
Welke van de twee letterteekens door den steenhouwer gebruikt 
is, doet niets ter zake , want en ee en ei komen overeen met 
onze scherpe ee, Goth. di, Ags. u (aa), Oudnoordsch ei, Ohd. 

ei, Ouds. e (d. e). Pat de spelling met eene enkele e op 
verreweg de meeste gedenkteekenen aangetroffen wordt , heeft 
Diets bevreemdends, vooral niet als we in 't oog houden dat de 
naam der godin verlatijnscht is. Het is merkwaardig hoe in de 
meeste Germaansche talen van vroegeren en lateren tijd het 
gebruik van den dub belen klinker om den langen klinker of 
eenen gerekten klank in 't algemeen aan to duiden geworsteld 
heeft, oin zoo to zes:gen , tegen de zucht der afschrijvers om zoo 
weinig letters als mogelijk te schrijven. Terwijl de handschriften 

van den Efeliand en andere Oudsaksische stukken zich steeds met 
eene enkele e, a, o behielpen , eischte de oudste Angelsaksische 
spelling aa, ee, oo. Ook de oudste schrijfwijze der Salische Franken, 
uit de Ede eeuw ongeveer, had ee en ij ten minste; de 
jongste handschriften echter kennen slechts e en passen ij verkeerd 
toe. Ook in het Oudhoogduitsch en het Noordscli der runensteenen 
is klinkerverdubbeling Diet onbekend; in 't Gothisch kon ze 
niet to pas komen behalve bij lange z&, en misschien had de regelaar 
of hervormer der Gothische spelling ii (1j) kunnen bezigen 
voor ei. Het Nieuwhoogduitsch is het over de klinkerverdubholing 
nog niet met zich solve eens ; het heeft staat, Schnee, 
doch. lehren , lehn. Bij ons alleen heeft de dubbele letter een 
volkomen zegepraal behaald. Indien neehal, en niet neihal, van 
de hand des steenhouwers is, zoude men daarin het eerste ons 
bekende voorbeeld zien van een verschijnsel dat schier in alle 
Germaansche dialecten terug to vinden is. 

Bij de Traag welk begrip er in neeh of neih schuilt , worden 
we door het toeval niet zoo begunstigd als bij het opsporen der 
afleidingsbestanddeelen ; iets seer natuurlijks, want uitgangen , die 
aan meer dan een stam gehecht worden , hebben in den regel een 


96 


taaier levers dan een enkele stam. Het eerste wat met neeh , neih 
te vergelijken is, en in klank ' ten minste daaraan beantwoordt, 
is het zeer zeldzame Oudhoogduitsche neihen , waarvan Graff (Spr. 
II, 1015) aanhaalt neihung a" libatio , neihhender „libans ll . Het 
is niet volkomen duidelijk in welke opvatting de Latijnsche woorden 
te nemen zijn ; waarschijnlijk is bedoeld „plenging," en 
„plengendefi en „offerendefi. ]fit is zoo

i , of nog algemeener „offer fgoed als zeker, dewijl de 3de pers. enk. tegenw. t., neihhit , ook 
door Graff t. a. p. vermeld, in 't Latijn met „immolat f

i wordt 
weargegeven. 117 eihen is dan „offerers, „ en in aanmerking genomen 
dat ons „offeren fi aan het Latijn ontleend is, en eigenlijk geheel 
algemeen „aanbrengen , annbieden„ enz. heet, is het niet onwaarschijnlijk 
te achten dat ook neihen het algemeenere begrip in 
zich sluit. Uit de overige Duitsche talen laat zich, zoover mij 
bekend is, niets vergelijken behalve een Angelsaksisch woord, 
't welk ook nog maar op gene plants gevonden is, en wel in 't 
gedicht Daniel (near Groin's uitgave , vs. 455). Ten gerieve der 
lezers volge bier de geheele plants, van vs. 445 of te beginnen. 
Hyssas heredon drihten for thaw hmdhenan folce 
sevton hie sadhcvidum and him saedon fela 

sOdhra Vacua, Odh-that he sylfa geCvfde , 
that se vmre inihta valdend , se-the hie of tham mirce generede. 
Gebeg,d the se brasna Babilone veard 
svidhmad sinum leodum, that se were his aldre scyldig, 
the than ons6ce, thatte sadh were 


mmre mihta valdend, se hie of them mordhre alysde. 
Agaf him tha his leoda Me, the thmr gehedde vmron , 


and nate ealdfeondum, that hie are hafdon. 


D. i. „De (drie) jongelingen (in den vurigen oven) verheerten 
den Heere voor het heidensche yolk, wezen hen') te recht met 
woorden der waarheid, en verklaarden hun veel waarachtige teekenen 
, tot dat hij (de koning) zelf geloofde dat Hij , die hen 
uit den nood redde , de Gebieder aller macht was. Toen beval 
de barsche heerscher van Babylon, streng, aan zijne manners, 
1) slaat op -yolk; wij zouden in ooze spreektaal net anders zeggen. 


9 7 


dat alwie ontkennen mocht dat Hij , Die de jongelingen van den 
dood verloste , de waarachtige onvolprezen hoogste Machthebber 
was, het leven verheuren zoude. Hij gaf toen aan hen de goederen 
over zijner mannen , welke daarheen werden gebracht, en 
schonk (of : verleende, vergunde) aan zijne vroegere vijanden, dat 
dezen eere genoten". 

De uitgever,, Dr. Grein, die zich door zijn Glossarium op de 
Angelsaksische dichters niet minder verdienstelijk gemaakt heeft 
dan door zijne uitgave en vertaling er van, wijdt aan nate, of 
gelijk hij schrijft : nahte, eenige regelen. Alvorens die aan to halen 
zij de opmerking gemaakt, dat voor ht in 't Angelsaksisch geen korte 
a staat. Bijv. voor 't Goth. ahtau, ons ache heeft het Ags. eata, 
Engelsch eight; wel kan naast meacht , macht, een mint, Engelsch 
might, en derg. zich vertoonen , ten gevolge van de i, welke 
tot den stain makti behoort ; mike is klankwijziging van meat 
We verwijzen ten overvloede op Grimm, D. Gr. I, 236, en voegen 
er slechts bij dat in den Nordhumberschen tongval van 't 
Ags. voor ht geschreven wordt ae ea; dus aehte =-- eahla; 
voor r heeft 't Nordh. vaak a, bijv. arm = earrn „arm, doch 
niet voor he; zoo ook naeht en zelfs nekt = neaht, nine. Kortom, 
eene korte a voor he is ongehoord ; waar in zulk een geval 
a staat, is de lange bedoeld ; dus ndht „niets, nietswaardig li , 
Engelsch naugt, nought. — Dr. Grein merkt bij ndhle in zijn 
Gloss. op : „ein dunkeles Praeteritum na aanhaling van boven 
meegedeelden versregel, vervolgt hij : „dem Zusammenhang 
nach erwartet man die Bedeuting gewaren , theilhaftig mackenii 
Nu, het algemeene begrip van ll gewahren f

i , van „bij wijze 
van gunst verleenen , vergunnen, schenken" ligt er zelfs stellig 
in , dunkt me. Ms daarop het vermoeden geopperd wordt dat „men 
misschien een werkwoord ndhan nate Oudnoordsch na, ndclha 
en verwant met Lat. nanciscor aannemen moet fi , dan valt tegen 
de lange a niets in to brengen, doch of onmiddellijk het Ags. 
en Oudn. woord als geheel hetzelfde to beschouwen .zijn, is zeer 
twijfelachtig , ofschoon inderdaad in 't Oudnoordsch wel eens d 
aan Goth. di, Ags. d beantwoordt.') Eenen zekeren samenhang 

I) Thy. in rd ree, Ags. rd, Eng. roe; mogelijk is in zulke gevallen Oudn. d 


98 


usschen Ags. ndhan en Lat. nancivor willen we iet ontkenneu , 

vooral met het oog op het Grieksche naast loch op 
deze wijze schijnt zich Dr. Grein de zaak niet voor te stellen, 
daarom is het niet overbodig er aan te herinneren dat een Ags. 

nooit zoo eenvoudig maar = Lat. nanc kan wezen , tenzij als 
van oudsher overgeerfde zustervorm. — De conjectuur van Prof. 
Dietrich, door Grein vermeld, en daarin bestaande, dat nate veranderd 
dient te worden in rahte, heeft drie bezwaren tegen zich : 1) een 
rahte van reccan uverordenen" en „zeggen" is evenmin bestaanbaar 
als nate ;'2) de Verleden Tijd van reccan is reahle of rehte; 3) 
de beteekenissen van reccan passen hier niet. 

Vergelijken we 't Ags. neth met Ohd. neih, dan is het niet 
to gewaa.gd aan het werkwoord het algemeene begrip toe to kennen 
van „schenken , verleenen , goedgunstig toedeeleu,° ongeveer 
het Lat. „oyerre ll , Skr. bhaj. Neehal, neihal ware bijgevolg 
„schenker, uitdeeler"; neehatennia „schenkster,, uitdeelster".Soortgelijke 
woorden , waarin het begrip van uitdeeler, begiftiger ligt , 
werden dikwerf gebezigd om het denkbeeld „hoer, meester" aan 
te duiden. In het Sanskrit, o. a., is bhaga „uitdeeler", van 't 
boven aangevoerde bhaj , ook „heer" ; begrijpelijkerwijze wordt 
zoo ook de goedgunstige zonnegod en schepper genoemd. In de 
Iraansclie talen, alsook in 't Slavisch is Gaga, bogm het gevvone 
woord voor „eon god, God" geworden. Welnu , Neehalennia zal 
ook zoowel schenkster,, milde Geefster, als Meesteres, Vrouwe 
beteekend hebben. In de laatste opvatting was zij de incest geeerde 
plaatselijke of gewestelijke godin ; in de eerste , de goedgunstige 
geefster van rijkdom , lijfsbehoud , zegen. Zij wordt afgebeeld als 
eene Vrouwe, omringd van overvloed , dien zij met kwistige hand 
kan uitdeelen; het hondje aan hare voeten zal wel Been toespeling 
op den Hellehond zijn , maar eene eenvoudige zinnebeeldige 
voorstelling om to kennen to geven dat de godin is, gelijk wij 
hier to lande tot dezen dag toe spreken : „de Vrouw e. Wij plegen 

Vrddhi van i , dat is = , hetwelk in 't Goth. ai wordt, op dezelfde wijze als in 
't Latijn Romae (romai) uit Bomdi zich ontwikkelt rd voor rdi is te vergelijken 
daarentegen met Lat. populd nit populdi. 


99 


het woord vrouw niet meer in den zin van ,,domina/I te bezigen, 
behalve in Mevrouw, dock tegen bet hondje zegt de dame des 
huizes, terwijl ze hem een stuk brood toe houdt : „kom hier bij 
de Vrouw fi ! Nog ondubbelzinniger en merkwaardiger is een ander 
zinnebeeld der godin, namelijk de Steven van een schip. Dit Loch 
herrinnert ons aan een der namen, welke der Noordsche godin 
Freya toekomen, en wel Mard011 „Zeenimf f

i. Nemen we in aanmarking 
dat Freya ons Vrouwe, Meesteres, is, hetzelfde dus 
beteekent als Neehalenia; verder,, dat van Freya gewaagd wordt 
als zijnde de schenkster (Hoogd. Mundschenkin) der goden (zie 
Simrock, Myth. bl. 327), dan komen we tot het besluit dat 
Neehalenia en Freya slechts twee namen zijn, en wel synonieme, 
voor eene en dezelfde godin. 
Er zijn nog twee feiten welke ons versterken moeten in de 
meening dat neehan, neihan moet beteekend hebben sehenken in 
de beide nog ten onzent en in Duitschland gangbare beteekenissen, 
en dat men zich Neehalenia dacht eensdeels als Freya in 't algemeen, 
anderdeels als de „Mundschenkin fi . De bedoelde feiten 
zijn : Ten eerste , bij het beeld onzer godin komt ettelijke malen 
ook de afbeelding voor van Hercules, dat is, van eene inheemsche 
godheid die de meeste trekken van overeenkomst met den Grieksch-
Romeinschen Hercules vertoonde. Ten tweede: een steen ergens 
in Gelderland opgedolven, thans verdweuen, had volgens Keysler 
(zie Dresselhuis in zijne Verhand. bl. 170) het volgende opschrift : 
HEROISM 1VIACUSANO ET HAEVAE ULLUPIO ET ULPIA AAEVIANA 
PRO NATIS. -Zander onze verbeelding al to vrijen teugel te 
vieren, molten we gerust het er voor houden, dat de aardsche 
echtelingen hier hun dank betalen aan een hemelsch echtpaar ; 
met andere woorden, gelijk Ulpia uit Hamouwe (Hameland , de 
Graafschap Zutfen) de Bade is van Ullupio , is Haeve of Haeva 
de gemalin van Hercules, derhalve Hebe, waarvan Haeve eene 
verduitschte uitspraak moet wezen. Hoe is het nu to verklaren 
dat eene zoo ondergeschikte godin als Hebe hier te lande z66 
seer in aanzien zou gekomen zijn, ware het niet dat de Nederlandsche 
Hebe, de ,,Mundschenkin" van ouds her hoog vereerd 
werd? Ligt het niet voor de hand, dat Haeve, de wederhelft van 


100 


Hercules, alleen de aan 't Latijn ontleende naam was voor de 
Germaansche godin , bij wier beeld eene afbeelding van Hercules 
pleegt to prijken, en wier gewone Nederlandsche en Nederrijnsche 
naam was Neehalenia ? 

De grammatische vorm van 't woord laat zich niet dan bij benadering 
vaststellen. De eerste naamval luidde ten tijde waartoe de 
gedenkstukken behooren, waarschijnlijk neehaleni , — enni, — 
inne; de vierde naamv. neehalenia, ennia, — innea; de datief 
kon kwalijk anders luiden dan neekaleniae, — ennie, innie, 
geheel of nagenoeg gelijk aan 't Latijn; de Gothische vormen 
zouden wezen : nom. naihalani , gen. naihalanjos; dat. naihalanjai; 
ace. naihalanja. 

De slotsom van ons onderzoek kunnen we aldus samenvatten: 
Neehalenia, hetwelk zoowel Schenkster,, Mundschenkin, als schenkster, 
goedgunstige Geefster,, Meesteres, Vrouwe beteekent , is een 
der meuigvuldige namen of meer in 't bijzonder de geliefkoosde 
gewestelijke naam der godin , die in de Noordsche mythologic 
gemeenlijk met Freya betiteld wordt en ook als schenkster der 
goden en als zeegodin optreedt. In onze nieuwere taal is Neehalenia 
to vertolken met ,,Onze lieve Vrouwen. 

EIGENNAIVIEN EN VERKLEINWOORDIES. 

DOOR 

H. KEEN. 
Men vindt op de altaren en andere overblijfselen des Heidendoms 
in Zeeland ettelijke persoonsnamen die een afzonderlijk onderzoek 
ten voile verdienen. Ondanks den Latijnschen vorm waarin 
die namen ons overgeleverd zijn , kunnen ze ons tech nuttig wezen, 


101 


want we kunnen or enkele gevolgtrekkingen uit afleiden, welke 
ons het een en ander,, hoe weinig dan ook, omtrent de moedertaal 
van de oprichters der gedenkteekenen leeren. Dat al die personen 
in Zeeland of op ons Nederlandsch grondgebied te huis 
behoorden, is Beene uitgemaakte zaak ; toch mag men uit de 
later aan to toonen overeenkomst der meeste namen met andere, 
buiten kijf Nederlandsche, het besluit trekken dat we inheemache 
, zoo niet uitsluitend Zeeawsche, namen voor ons zien. — 
Enkele verstrooide opmerkingen aangaande die oude namen mogen 
hier eene plaats vinden ; de bron waaruit we geput hebben, is de 
Verhandeling van Ab Utrecht Dresselhuis over de Godsdienstleer 
der aloude Zeelanders , waarvan ik ook in het opstel over Nehalennia 
dankbaar gebruik gemaakt heb. 

Op bl. 77 van dat werk treffen we aan : L. JUSTIUS SATTO ET 

L. SECUNDINIUS MODERATOS FRATRES. Dat Justius en Secundinius 
Latijnsch zijn en afgeleid van den uaam der patronen of gewezen 
heeren, behoeft nauwelijks vermelding. Ook L(ucius) en Moderatus 
zijn duidelijk Latijn , terwijl Satto even kennelijk Germaansch is. 
Satto is de regelmatige iste nnaii. van een bijvoegelijk naamwoord, 
oorspronkelijk deelwoord, naar de zwakke verbuiging. Het beantwoordt 
in vorm volmaakt aan 't Oudnoordsche seta , sterk : settr , 
Deensch sat, en, het voorvoegsel ge daargelaten, aan ons gezet , 
Geldersch ezat. Het Noordsche sett?', Deensche sat beteekent nu 
rechtstreeks „xuodestus , compositus , moderatus !" Bedenkt men 
dat Satto en Moderatus broeders zijn, dan zal men overtuigd wezen 
dat de Latijnsche naam niets anders is dan de vertolking van den 
Germaanschen. Dat Satto, hetwelk als bijnaam to beschouwen 
is, in den zwakken vorm optreedt , strookt ook geheel met het 
thans nog heerschende Uslandsche gebruik ; om uit te drukken 
bijv. Harald de Schoonharige zegt men in 't Oud-Noordsch en 
Uslandseh : Haraldr Harfagri , behalve: H. hinn HArfagri. 
Indien ik een oudheidkenner was, zoude ik trachten aan te 
toonen dot Satto, verlatijnscht in Moderatus, die soort van bijnaam 
is, dien wij een women; verder zou ik uit andere in 
Zeeland opgedolven monumenten het bewijs trachten te leveren , 
dat sommigen de „van e , d. i. den familie-toenaam niet gebruikten 


102 


of hadden, maar als zoodanig aanwendden den voornaam des vaders 
met een bijgevoegd „soon „ , of misschien een van den voornaam 
des vaders afgeleid patronymicum. Met andere woorden, voor 
1600 jaren heerschte, schijnt het, in Zeeland ten opzichte der 
namen dezelfde gewoonte welke nog v6dr 200 jaar gold, en wat 
het gebruiken van eon „van" betreft, nog tegenwoordig geldt. 
Hier moet ik me vergenoegen met de aandacht van oudheidkenners 
op dit punt to vestigen , en keer ik terug op zuiver taalkundig 
gebied. 

Uit den vorm Satto blijkt dat men hier to lande in den eersten 
naamval der zw. verbuiging mann. o had, waar het Gothisch , en 
in veel later tijd nog het Friesch en Angelsaksisch a vertoonen. 
Opmerkelijk is het, dat in den Bataafschen naam, of eerder 
titel, Chariowalda „Hertog fi , de a aan 't slot voorkomt, 
Doch hieruit mag men niet opmaken dat de Zeeuwen eenen 
anderen tongval spraken dan de Batavieren. Vooreerst toch dagteekenen 
de Zeeuwsche overblijfselen uit de derde eeuw (zie Dresselhuis, 
verh. bl. 111) , terwijl Chariowalda twee eeuwen vroeger 
leefde , zoodat in dat tijdsverloop de a tot o kan geworden zijn. 
Eemnaal hadden alle Germaansche talen in 't bewuste geval eene 

a. Ten andere wisselen o en a, juist in de zwakke verbuiging met 
elkander of nog in 't Oudsaksisch der 9 de eeuw ; zie o. a. Grimm's 
Gesch. d. deutschen spr. bl. 451 (eerste uitg. bl. 648). Het verschil 
was eerder plaatselijk dan gewestelijk , schijnt het. Zooveel blijkt 
echter uit de one bij Romeinsche schrijvers bewaarde eigennamen, 
dat reeds in de eerste eeuwen miser jaartelling in het grootste 
deel van deze landen en Duitschland de o het meest verbreid 
was. Men denke slechts aan de Saxones der Romeinen , en nog 
vroeger aan de Iscaevones , Ingeevones van Plinius en Tacitus. 
Overspringende tot bl. 83 (t. a. p.) vinden we den naam JANIJA.,-
RINIUS ANIBACTHIUS. Dit laatste is seer zeker geen eigennaam ; 
het mag cell toenaam wezen , doch dan is het, gelijk zoo veel 
toenamen , eigenlijk toch een gemeenzelfstandig naamwoord , op 
de wijze van ons Prins, de Koning , Slotemaker,, Smit , ens. ens. 
ilmbacthizo is eene onbeholpene spelling voor anzbachtime , hetgeen 
trouwens in 't Latijn eene nog vreemdsoortiger vertooning zou 


103 


waken dan het eerste; het beteekent „dienaar il of „beanabteil en 
luidt in 't Gothisch andbahls , meerv. andbahteis; de stam is 
ambachei. In de verbuiging van de stammen op i is het Gothisch 
verder van 't oude afgeweken dan menig ander dialect. Het Oudsaksisch 
vormt van den stam liudi bijv. den genitief meerv. liudio , 
datief lizedinn ; het Oudhoogduitsch van gasti (kasti , hest?) insgelijks 
ge8/io; het Oudnoordsch heeft niet slechts belgja , belgjum 
in 't meervoud, maar behoudt de i zelfs in 't enkelvoud ; genitief 
belgjar. Hoe onzeker nu ook de vorm der naamvallen dezer i-stammen 
is voor de nude taal der Zeeuwen of Nederlanders , stellig moot 
men toen in enkele naamvallen des stains ambachti nog de i 
gehoord hebben met eenen daarop volgenden klinker ; de getrouwste 
overbrenging van 't geheele woord in 't Latijn was dus ambacheins. 
Dit komt vooral uit in den datief en instrumentaal, die ambaehtio , 
of ambachtia of ambachtie moot geluid hebben. 

Van twee ander° verlatijnsche namen of woorden op ins, namelijk 
Texquisius op bl. 73, en Flettius op bl. 75 (t. o. p.) vermoed 
ik insgelijks, dat het woorden zijn die eon beroep aanduiden, 
althans oorspronkelijk. Aan eene poging tot opheldering van 
Texquisius waag ik me niet ; ook flettius is al to onzeker, ofschoon 
het voor de hand ligt aan het zoo algemeene flee „huis , hofil 
enz. of ons „vietil to denken. Van fletti zou regelmatig afgeleid 
zijn eon sterke stain flettia hetwelk zeer wel „huisman, hofman" 
zou kunnen beteekend hebben. Hoe dit zij , het feit waarop we 
vooral de aandacht willen vestigen , is dit , dat de man zich voluit 
noemt Flettius Gennalonis; het woord voor „zoom (filius) 
stoat er niet bij. De naam des vaders is Gennalo , en het zij de 
genitief in 't Latijn letterlijke overzetting is van denzelfden naamval 
in de landstaal of eon middel is om een patronymicum, bijv. 
Gennaling, uit to drukken, in geen van beide gevallen behoeft 
Flettius een v66rnaam to wezen. Een ander gedenkteeken vertoont 
ecnvoudig als naam des oprichters Theronis fillus , dus enkel 
onze „van" van de soort Janssen , zonder vermelding des voorfoams. 
Evenzoo houd ik Gennalonis voor den patronymisehen 
toenaam, flettius voor eenen titel of stand. 

Een ander voorbeeld van weglating van ufilius# lovert een 


10 


opschrift op bl. 83 (t. a. p.) : AMMACIUS HUCDIONIS daarentegen 
lezen we bI. 86: DACINUS LIFFIONIS FILIUS. De namen der 
vaders , Hucdio en Liffio (zoo in den nominatief, onverschillig of 
het mannelijke of onzijdige woorden zijn) doen zich kennen als 
verkleinwoorden, en komen in vorm geheel overeen met den naain 
van den Kaninefaat Brinio. Dergelijke verkleinde eigennamen zijn 
zoo afgeknot , dat men slechts zelden den vollen vorm kan raden ; 
wie niet toevallig weet dat Frits nit Friderich , Benno uit Bernhard 
afgekort is, zal er wel vruchteloos naar zoeken. Hucdio 
hangt waarschijnlijk sameu met den Angelsaksischen vrouwennaam 
Hygdhe , en Liffio, naar het schijnt , met den Noordschen naam 
Leifr, doch dat ze geheel en al hetzelfde zouden wezen , behoeft 
men niet te veronderstellen. De Arische (Indogermaansche) persoonsnamen 
bestaan meestal uit twee bestanddeelen '). Elk der 
twee bestanddeelen , leden der samenstelling , kan natuurlijk een 
of meer lettergrepen bevatten , doch in den verkleinden , of nauwkeuriger 
gezegd , verkorten gemeenzamen vorm blijft er van 't 
geheel, in den regel , slechts eene lettergreep , op zijn hoogst 
twee, over, met uitsluiting van het verkleinende achtervoegsel. 
Met gemeenzame vormen zijn bedoeld zulke als Frits, Heintje, 
Wimpje , MiievAxo; , Opcio-vAXec, en dergelijke , niet Frederikje , 
Hendrikje, E 4mpwria‘ov , welke half liefkoozend, half spottend klinken. 

Wat het verkleinende io , stain ion, in Hucdio, Liffio, Brinio 
aangaat, reeds vOcIr geruimen tijd is de opmerking gemaakt dat 
men in Brinio den Kemiemer het Hollandsche ie, Nederlandsche 

je terugvindt. Het is wel der moeite waard eenigszins langer bij 

dezen verkleiningsuitgang stil te staan , te meer dewijl Grimm's 

behandeling er van deels aanvulling , deels wijziging behoeft. 

In D. Gramm. III, 683 spreekt de groote meester over verkleinwoorden, 
op enkele Vooreerst brengt hij daartoe Oudhoogduitsche 
voorbeelden gelijk magati llmeisje" , fugili ll vogeltje li , e. a. 
Desniettemin voegt hij er bij, dat de genitief luidt fugeline8, 
enz. ; met andere woorden, de aangetogen voorbeelden zijn geen 

i) De Rotneinen , enders zoo conservatief,, zijn in de vorming hunner voornamen 
geheel afgeweken van de gewoonte van al hunne stamverwanten. 


106 


verkleinwoorden op i, maar op in den nominatief , 'in in den 

stem. 

Ofschoon men in onze taal als plaatsvervanger van 'in eerder 
een ijn dan een ie(n) , j e(n) zou verwachten, heeft Grimm ons 
dui fje (du fie), sehaapje (sekaapie), terecht gelijk gesteld met deze 
Oudhoogduitsehe verkleinwoordjes, als ook met het Zwitsersche 
i, of near gewestelijke uitspraak- , merkwaardig genoeg, even als 
bij ons, ook ji. Als voorbeelden strekken dugi, in Wallis en 
Grauwbunderland dugji , = oogje ; hitsi , haasje. Het Zwitsersch 
wijkt in zooverre van ons taaleigen af, dat het dit ji ook 
(Ear bezigt, wear wij tje alleen welluidend vinden; dus kan de 
Zwitser zeggen Ohri = oortje ; maar even gewoon is toch ook in 
't Zwitsersch ti, bijv. teilti = deeltje , muiltje, vOyelti 
= vogeltje ; ook het Zwitsersche meitji meisje (voor meidtje) 
zou ik eerder hierbij voegen dan bij de afleidingen op enkele 

ji. In onze taal bestond tea tijde van Brinio nog niet de welluidendheidsregel 
of gril, die thans er in heerscht, gelijk de naam 
des Kennemers zelfen bewijst. Behalve ten onzent en in Zwitserland 
leeft hetzelfde suffix in Engeland, en vooral in Schotland, 
voort ; bijv. mousie = muisje, muisie ; doggie= hondje ; eva;fie = 
wijfje ; inzonderheid in eigennamen , mannelijke en vrouwelijke, voor 
een deel door de Engelschen met y geschreven, ter sierlijke afwisseling 
, schijnt het; els : Willie , Polly, Annie, Fanny. — Onder 
de overige Duitsche talon kennen 't Hoogduitsch en 't Fri6sch 
hetzelfde achtervoegsel in eigennamen, als Benno, Kuno , Otto, 
enz. ; Friesch Menno, Taco , Tammo, e. a. Alleen is van den 
uitgang io de i verdwenen, hetgeen regelmatig in elle andere 
gevallen gebeurd is. Het is of de geschiedenis der verkleinwoordjes 
in 't Germaansch in schier elk opzicht afwijkt van die der overige 
woorden ; niet alleen vinden we de ouderwetsche i bewaard 
in ons ie , (je), terwijl uit het woord grafio , graaf, , onder honderd 
andere in elle dialecten de i verdwenen is, maar men ziet in de 
Friesche eigennamen eene o, waarvoor anders in dat dialect a staat. 
Bij andere verkleinwoorden, die op ken, Hoogd. den is tegen den 
regel der klankverschuiving de Oudarische k gebleven , die anders in 
onze taal 4 (tusschen twee klinkers ook wel g) is gevvorden. Het is of 
II 8 


106 


de verkleinwoordan in vorm en verbuiging bij alle andere woorden 
achteraan komen hinken. Hun verbuiging wijkt of van den doorgaanden 
regal. Immers waartoe zal men een Oudhoogd. fugilt , gen. 
fugilines, Nhd. viigelein, gen. Ogeleins, brengen ? Is het sterk , dan 
moet de stain ina zijn en niet in; de nominatieffugili, Zwitsersch 
heisi stood dan voor in (Gothisch eins), gelijk Zwitsersch 
wr, wijn voor Vergelijken we het Grieksch , dan ontmoeten we 
verkleinvormen op doch ook, in eigennamen , op {WV en tY5; bijv. 
'A ..i •oicav `E dgicov , Egt zrivoc , A, wavac. Als er geen andere vormen bestonden 
dan de mannelijke Benno, Kuno e. dgl. dan zoude men deze 
eeiivoudig gelijkstellen met A 4- nvicev ; dat wil zeggen, het zouden regelmatige 
mann3lijke na,amwoorden der zwakke verbuiging zijn, gelijk 
Goth. vilja. Ook Brinio , Liffio, Hucdio zouden hierbij behooren, 
ingeval hun grammatisch geslacht mannelijk was, hetgeen we juist 
niet weten. De wijze waarop in onze taal de demiuutieven op je, 
ie verbogen worden, is ook zonderling. Want niettegenstaande 
ze onzijdig zijn, nemen ze in 't meervoud 8 aan; eenen tegen


hanger leveren op kinder8, eijer8 en derg. , welke echter min of 
meer plat klinken. Daarentegen bestaat er van je geen ander meervoud 
dan je8. Was de uitgang mannelijk, dan zou de aangevoegde 
a niets bevreemdends hebben, dewijl de stain jen, ien is, en 
na vloeienden letters de 8 zoo gewoon is. De tegenstrijdigheden 
laten zich oplossen zoo men veronderstelt dat van ouds her twee 
stammen , een sterke en zwakke, d. een op eenen klinker en 
een ander op eenen medeklinker n , naast elkander bestaan hebben. 
Naast een Grieksch ICU gen. ,OV dus , een 141V I 10.71/:; (=;C,VOC)7hetgeen in 
't onzijdig opleveren zou {Qv, {Ova; naar 't voorbeeld der onzijdige 
vormen van de comparatieven op ,01/. De twee veronderstelde vormen 
zijn z66 dooreen geloopen dat eene scheiding er van in ieder 
bijzonder geval ondoenlijk is geworden. 

De geopperde stelling wordt bevestigd door het bestaan van 
zulke wisselvormen als Mnl. tnannekijn, manneken , Geldersch 
menniken, en Ouds. Menniko , wel is waar enkel als eigennaam 
voorkomende , doch dit doet niets ter zake. Ook vertoont ons het 
Friesch in zijae patronymica , woorden in den grond identisch met 
de verkleinwoorden , zwakke vormen. als Juwinga, Nanning', 


107 


Gockinga , enz. , wear de overige dialecten bet sterke ing (ink) 
hebben. -Vraagt men nu wet is de Oudarische vorm waartoe 
wij een Nederl. ijn kunnen terugbrengen , dan is het antwaord 
iana, nomin. onz. ianam ; doch io zou Arisch wezen ian, nomin. 
mann. ian (voor ians), onzijdig ian en daarnaast hoogstwaarschijnlijk 
ook ia. Zion we in hoeverre de verkleiningsuitgangen in 't 
Sanskrit hiermeA overeen komen. 

Als Grimm D. Gr. III, 699 zegt ; „In 't Sanskrit is A de 
verkleinletter n en voorts near Bopp verwijst , „die slechts enkele 
voorbeelden aanhaalt ll , dan is hem zulks niet euvel to duiden, doch 
de bewering zelve geheel onj uist. Behalve ka zijn er andere deminutiefsuffixen 
, die uitvoerig behandeld werden in de Oudindische 
spraakkunst van Panini; het een en ander daaruit deelen we hier 

male. Er heerschte bij de Indiers in het verminken van eigennamen 
in verkleiningsvorm evenmin een vaste regel als bij anderen. De 
mee algemeene naam , Devadatta „door god of de goden gegevenn , 
Lat. Deodatus , Gr. Theodotos , in 't gebruik even algemeen als ons 
Jan ,kan, verkleind, luiden Devadattaka; maar dit is alsof wij zeggen 
Johannesje. Om ons Jantje uit to drukken , bezigde men of Devika 
of Devila of Deviya. Uit Varunadatta vormde men Varunika, 

Veranda, Varuniya '). Deze laatste uitgang iya is het mannelijke 
van 't Grieksche gen. if tl. Teu nauwste met de verkleinwoorden 
vewant, of haver eigenlijk een daarmede zijn de patroniemen en 
metroniemen, zoo good als de begrippen „kind" en „kleintje" in 
betrekking tot ouders op hetzelfde neerkomen. Nu luidt een zeer 
gewoon patronymicum in 't Sanskrit dyana, hetgeen niets enders 
is dan eene versterking vau iana of iana. Vooral dienen de woorden 
op dyana oin de jongere leden der familie a,an to duiden; bijv. 
een jonger lid uit de familie Gargya wordt aangesproken als Gargyayana. 
Vergelijkt men dit met zulke Grieksche woorden als Kpoviwv 
Kronos' zoon n , q/pxvicav „hemeltelg il , dan komt men tot het besluit , 
dat dyana, eene versterking van iana of iana zijnde, hetzelfde 
uitdrukt als ;coy sno-v, stain Dit iana gebezigd als verkleiningsuitgang 
, keert terug in Mal. (eic)n en tevens in ens ie, je(n) 

a ) Mini 5, 8, 78-83, 

8* 


108 


Ohd. nomin. Zwitsersch Wellicht is de main Dacinus , de noon 
van Litho, een voorbeeld van eenen vorm gelijk Mnl. mannekijn. 

Gelijk ekijn een samengesteld achtervoegsel is, zoo ook etje,. 
tje, Zwitsersch ti, zonderling genoeg voor zi. Van ons tje meent 
Grimm (t. a. p.) : „Niemand zal willen beweren , dat dit nn1.pje, 
-tje een afzonderlijke van je in den grond verschillende 
verkleiningsvorm is. „ De kracht van je en die is zeker dezelfde, 
doch terwijl het eerste samenhangt met Gr. en ,wv,, ken het 
laatste niet gescheiden worden van ‘ ,01, ; pje is in 't geheel geen 
suffix. andat in 't Geldersch de 3de pers. enk. Teg. T. van 
//komenll luidt : hi kOmp , moet men niet zeggen dat in dit tealeigen 
het suffix van den A

n _den pers . wel eens p is. Het spreekt 
toch van zelf dat de p in kOmp haar ontstaan juist daaraan to 
danken heeft, dat er onmiddellijk op de m eene t to staan kwam; 
eerst uit kOnzpt kon na afwerping der t een kOmp voortkomen. 
Evenzoo is bloenzelje geworden tot bloemtje; dit geeft in de uitspraak 
bloemptje, en hiervan komt bloempje. Op dezelfde wijze 
als ons je, of het mannelijke er van, in Hgd. eigennamen als 
Kuno schuilt , doet tje het in zulke als Kuonzo (Kunz) , voor 
Kuonzio, Lanzo, Ozo , waarnaast ook Ozi (z. Graff Spr. I, 541) 
voorkomt. Verschil tussehen Kuno en Kuonzo is niet to bespeuren. 
Dat GOtz, waarin de klankwijziging klaar aantoont dat er eene 
i in de volgende lettergreep gestaan heeft, Fritz, enz. slechts 
de -hedendaagsche uitspraak vertegenwoordigen. van een ouder 
Fritzo , Fritzi zal wel geene tegenspraak ontmoeten. 

De Zeeuwsche overblijfselen leveren van (etje , itio) geen voorbeeld 
op. Wel schijnt een ander deminutief in GENNALO (Dresselhuis 
, bl. 75) voorhanden. In het Gothisch was de verkleiningsuitgang 
ila zeer gewoon , bijv. Yulfila , Totila ; zoo ook het daaraan 
beantwoordende ilo in 't Ohd., bijv. Liupilo , Svapilo, 
Een zwak ale komt wel is waar,, zoover ik weet, niet voor, doch 
wel in Tirol en de Beiersche Alpen een sterk al, bijv. weibal 
wijfje , enz. (D. G. III, 673). Ook in 't Sanskrit komt behalve 
ila (zie hier boven) een gewestelijk da voor, waarvan de d weinig 

of niet verschilt van onze Hollandscbe palatale 1 in tegenstelling 
tot de zuiver dentale 1 van 't Sanskrit. Oak le was uiet ongewoon 


109 


na i en u; bijv. Blanula van Bhanudatta (z. Panini t. a. p.). 
Het is mogelijk dat in Gennalo de verkleinende kracht enkel in 
lo steekt , zooals in 't Gothische magula uknaapje" , van den 
stam magu. Zoolang men de samenstelling waaruit genna verkort 
is, niet weet , blijft het twijfelachtig wat men als het eigenlijke 
suffix moet aanzien, maar dat het een deminutief is, zeer na verwant 
met het zoo gewone ilo, mogen we seer waarschijnlijk achten. 

OLLE EN OELE. 

DOOR 

A. DE JAGER. 
In het Woordenboek der Nederlandsche Taal komt het woord 
olle Met als afzonderlijk artikel voor. Het wordt alleen op Oele 
als een bijvorm van dit woord vermeld. Zoo inderdaad , gelijk de 
Redactie meent, olle en oele verschillende vormen van hetzelfde 
woord zijn, had toch het eerste, en niet het laatste, als hoofdwoord 
beschouwd en dientengevolge opgenornen dienen to worden. Niet 
alleen omdat olle menigvuldiger voorkomt dan oele, maar ook en 
vooral omdat het eerste als een ze]fstandig naamwoord , en 
dus in zijne eigenlijke beteekenis, gebruikt werd; terwijl ode 
alleen als een tusschenwerpsel, dat is, ook volgens de Redactie, 
in eene afgeleide beteekenis bekend staat. 

Wat de beteekenis van het woord olle betreft : zij sal duidelijk 
worden, als men de volkstaal raadpleegt , waartoe het woord 
heliport. Het dagteekent, bij ooze schrijvers , nit de laatste helft 
der zeventiende en de eerste der achttiende eeuw, en komt, 
zoover mij bekend is, alleen in den meervouds- en in den ver



110 


kleinvorm voor. De mij voorgekomen plaatsen zijn de volgende. 

J. Pook , Tycoon of de Schijnmenschenhater (Amst. 1710), bl. 24 : 
try kennen u fe wet; en teat ons dan walkand'ren 
Geen bleauwe bloemen, en geen °lien op de mouw 
Hear spelden; spreek real nit; 


W. van der Hoeven, 't Koffyhuis , Kluehtspel (Amst. 1734), bl. 43 : 
— ik laat my geen ollen zo licht 
Op de mouw spelden. 
Scapyn , Blyspel (Amst. 1696) , bl. 12: 

Of menen zy my Licht met olletjes to paijen? — 
Dat schut ik, neen sy sullen 't niet ontdragen. 


H. van Halmael, De fyne Bedriegeryen ontdekt (Amst. 1713) , 
bl. 16 : 
Die maniac van onderrechten is altyd niel goad, 
.De Meester raakt wel erns onder, als een Discipel ook ;7p2 devoir doet , 
En ik ben veal to dont, dal dit ids op my son hechlen. 
Zoo by my war ollen maakt, sal ik hem eirst onderrechten. 


Langendijk , Gedichten (Amst. 1721) , 1). IT. bl. 294: 

Zwyg ; 2vy weeten ran uw' zaaken; 
Gy hoeft hier op een nieuw geen' olletjes te maaken. 


Aldaar, bl. 284: 

Neen paag, je sell me met die praetjes so niet loeren. 
Prins Ferdinand, jy meet het wel, 
Dat ik geen olletjes vertel. 


H. Verbiest , Klucht van 't Wynvaatje (Amst. 1670) , bl. 4 : 
Dat sijn die bazen, die 'er op slimme practgken verstaen, 
En komen 'er lVaert met een LombertbrirlYe van een muizeval pajen, 
En krijgen noch lien gulden foe, om noch andere ollen to drajen. 


Klucht van den Pasquilmaker (z. j.) , D. bl. 8 : 

Haer onse ,Top. Theodoor, om datse aligt gevlucht is geweest , 


Meant datse nu meer sfanx wag waken als een degelijke veest ; 
try sija (gelijk s'er laet duncken) all emael hoeren, en sy sou wet pretenderen 
Van sense klaer le zijn, meter salcke olligjes en moat men ons niet Laren. 


S. van Rusting, Klaaggedichten van Ovidius (Amst 1701), bl. 223 : 
Maar wet brayt u dal? is het strafbaar, voor een vrint 
Van Naso, blank to staan? hoe sift gy zoo ontsint? 
Pat zijn maar olletjes, en regte sotskops nucken. 



111 

Bekker, De betoverde Weereid (1739) , D. II. bl. 242 : 

D'opvoedinge der kinderen versterkt dien indruk; alsomen hen van fangs 
op door gemaakte geruchten veroaart, om hen door ingebeelde vrees te 
eaten; ende voorts met elle sulke olletjes en oudwijfipraaljes onderhoud. 

Van Swanenburg, Arlequin Distelateur (1726), bl. 67: 

dock al genoeg van grollen, en ollen, dewyl toy tot koolen en knollen 
overgaan. 

Van Ilalmael , Crispyn Bedrieger (1705), bl. 12: 

Crispyn: 
Ik vind het raar, zulk een manier van nooden! 
Doe jy dal uyt je zelfs, Jongman, of is je dal zo geboden? 
Robbert: 
Neen, myn ITeer, deugcl'lyk, het is my belast, 
Dat is, nooyd myn !leer, alleen voor de Ih'iddag te gast 
Crispyn: 
Is nog voor midday, wel dal moet ik weeten. 
Robbert: 
Neen, zonder ollen, alleen voor den midday ten eeten. 


Alij dunkt , dat na de gegevene voorbeelden de beteekenis van 
het woord ollen en olletjes zich met voldoende zekerheid laat 
bepalen ; zij is die van praatjes of grollen, 011en op de mono 
spelden , ollen waken of draaijen of vertellen is iemand met dwazen , 
ongerijmden praat bezighouden , wat wijs maken en derg. 011ig jes 

is een in sommige dialecten gewone verkleinvorm , en dus hetzelfde 
als olletjes. 
Tuinman, derhalve, zag de beteekenis van het woord seer 
good in, toen hij in zijne Spreekwoorden , D. IL Ll. 20 schreof : 

Zyn ollen, dat is 't zyn beuzelpraatjes." Aan die verklaring 
had men sick moeten houden. Doch betweterij bedierf de zaak. In 
den vierden druk van het anders niet onverdienstelijke Nederduitsch-
Fransch Woordenboek van Ilalma (1781) leest men als eene 
uitdrukking nit de platte volkstaal : „ 011en , meerv. Prullen , vodden. 
Als : hij maakt niet ads ollen en prullen. Il we fait que barboniller 
du papier,, it n' ccril qne des sollises. 11 — Weiland Dam in 
1806 die verklaring over, waarbij echter de fransche overzetting 
can de nederlandsche omschrijving te stade kwam : „Prullen 


112 


vodden , hij nzaakt op het papier niet dan ollen en hakes". 

—En sedert hebben onze lexicograplien elkander ditzelfde nagezegd, 
hoewel uit niet een voorbeeld bleek , dot ollen door iemand was 
gebruikt voor „haken op het papier. „ Van Moock , later door 
Kramers letterlijk gevolgd , vertolkte de bekende froze door „Son 
ecriture n'est rien qu'un gri ffonnage illisihle." Bomhoff, in zijn 
Nieuw Groot Woordenb. der Nederl. Taal, omschreef ollen alleen 
door „verwarde krillen. 4 En het Woordenb. der Nederl. Taal 
hechtte, mijns inziens , te groote waarde aan bet gezag van Weiland, 
door „volgens diens getuigenis° over en dus can to nemen, 
dat „nog in 't begin dozer eeuw alien in de dagelijksche spreektaal 
bekend was in den gewijzigden zin van prullen, vorlden fi — 
waarbij dan ook het weinig passende voorbeeld vermeld wordt : 
„hij maakt , op het papier, niet dan ollen en haken". — rodden 
en prullen op het papier is toch wel goon gewone term. 

Met onderscheidin, moet bier genoemd worden bet Nederduitsch 
Engelsch Woordenboek van Holtrop (van 1801), en dit bevestigt 
de lofspraak, door den beer Beckering Vinckers, in den vorigen 
Jaargang van den Taal- en Letterbode , hi. 296 , can dat work 
gegeven. Men vindt daarin: NW/en, as: Hij zoekt u alien wijs 
te maken , He will tell you cock and bull stories; hij maak t niet 
dan ollen en grollen , he writes nothing but nonsensical stuff, 
idle stories.a 

Is alzoo de beteekenis van bet woord ollen als bekend en 
voldoende gestaafd te achten : niet hetzelfde zou ik durven verklaren 
van zijnen oorsprong. De Redactie van het Woordenboek 
ziet in ol, of (zooals zij meent) eel, den nederlandschen vorm van 
een wijd verbreid woord, dat riem of band beteekent, met beroep 
op het oud noordsche 61, angels. 6'1, middelhoogd. uol, noorw. 
en deensch ol, die zulk een voorwerp aanduiden. Poch tusschen 
een riem , band of lint en een grol of praatje is een niet uit bet 
oog te verliezen verschil. Nu is bet wel zoo, gelijk de Redactie 
verder opmerkt , dat „voorwerpen van luttel waarde veelal benamingen 
van eene nietigheid in het algemeen zijn geworden fi ; maar 
dan was zulk een voorwerp van hate' waarde ook als zoodanig 
in de taal bij zijnen naam bekend. Men zeide niet een draad, 


113 


via een bast voor „niet het geringste in het algemeen" , dmdat 
en nadat draad en bast bij ieder voor kleine of weinig beteekenende 
dingen bekend waren; doch van een woord of of eel met de eerste 
en eigenlijke beteekenis van voorwerp van luttel waarde is in de 
nederlandsche taal geen spoor to -ontdekken: Evenmin is het 
gebleken , dat in talen , waarin werkelijk het genoemde woord 
aanwezig was of is, dit werd toegepast op zulke wijze, als bij ons 
met olle plaats had, zoodat aan eene overneming van eene figuurlijke 
spreekwijs niet valt te denken. In de meening der Redactie , 
aangaande de groote waarschijnlijkheid van de door haar gegevene 
verklaring , kan ik derhalve niet deelen. 

Dat het intusschen somwijlen gemakkelijker is, eene gegevene 
afleiding onaannemelijk to vinden, dan eene betere aan de hand to 
doers, ondervind ik bij dit woord. Met zekerheid weet ik voor 
alsnog den oorsprong van olle niet aan te wijzen. Wat ik daarover 
ga mededeelen , is gissing , en niets meer. 

Tuinman vraagt t. a. p. „Is olden de romp van grollen , of knollen, 
daar 't hoofd afgekapt is? Immers is 't evenveel, of men ymand olden, 
of grollen, of knollen wys maakt." — In die gedachte ka,n 
wel waarheid liggen. Het woord olden heeft met grollen en knollen 
niet alleen overeenkomst in kiank, maar ook in beteekenis. 
Ten aanzien van. grollen bleek dit reeds boven ; dock ook knollen 
komt in denzelfden zin voor. Door het Spreekwoordenboek 
van Harrebomee te raadplegen, kan men zich daarvan overtuigen; 
zie aldaar D. I. bl. 421. De spreekwijzen zick een knol laten 
wijsmaken , iernand een knol draaijen beteekenen hetzelfde als 
zick ollen laten wijs maken, ionand olden draaijen. Nu is voor 
den taalkundige zulk eene overeenkomst niet voldoende om de 
woorden als identiek of als etymologisch verwant to houden ; 
dock eene andere vraag is het, of het ongerijmd zou heeten, aan 
to nemen , dat de platte volkstaal nevens grollen en knollen eenen 
vorm olden opnam , als Haar een zeker taalgevoel op den kiank 
af den wortel van beiden en tevens beider beteekenis uitdrukkende. 
Men bedoelt dan grollen of knollen, en dus in ieder geval iets, 
dat op olden neerkomt. Sporen van zulke ouvolkomen uitdrukkingen 
komen bij het yolk nicer voor. Het kind, dat het woord 


114 


drinken nog niet kan uitbrengen , zegt ninnen. Welnu, de moeder 
verstaat de bedoeling , komt aan de geuite behoefte te gemoet 
en vraagt den kleine, of hij ninnen wil. Uit de kindertaal gaat 
het woord over in die der volwassenen , en bij menig nederlandsch 
schrijver vindt men de krointaal ninnen voor drinkers gebezigd. 
Wie nu zulke eigenaardigheden der volkstaal miskent , kan zich 
over de afleiding barer woordvormen lang het hoofd breken en 
toch nog mistasten ; die kan b. v. het werkwoord ninnen met 
Tiling tot het zelfstandig naamw. non brengen, of in goeden ernst 
met Weiland vragen , of ninnen ook zoude komen van innen , 
naar zich nemen, in den mond laten loopen. Om nader bij het 
woord te blijven, waarvan hier de rede is, wijs ik nog op het 
werkw. ollen, dat in de friesche volkstaal gebruikelijk is voor lollen , 
volgens Wassenberghs Taalk. Bijdragen , St. I. bl. 68. Kapt nu 
de Fries (om Tuinmans uitdrukking te behouden) van het werkw. 

lollen het hoofd ar, met behoud van romp ollen: de Hollander 
kan hetze]fde gedaan hebben ten aanzien van het zelfst. naamw. 
grollen of knollen. 

Men zou ons woord ollen oak kunnen vergelijken met het 
fransche aeries. Oorspronkelijk duidde dit woord de feesten aan 
ter eere vin Minerva Oleria. Met overbrenging op de plechtigheden 
der roomsche kerk , verstond men er door rekere adventbeurtzangen , 
anders geheeten les 0 de Noël (bij Kramers onjuist 01. de Noel), 
om reden dat die zangen , zooals Roquefort zegt, met den uitroep 
0! aanvingen. Is in deze laatste benaming , zoo ik wel zie , reeds 
een gemis aan den noodigen ernst te bespeuren, nog duidelijker 
vertoont zich dat gemis in de beteekenis, die oleries in het oudfransch 
aannam , t. w. van beuzelachtige, onbehagelijke , vervelende 
dingen. Zoo men mocht aannemen , dat tot die opvatting de letter 

o kan hebben bijgedragen , als welke in sommige spreekwijzen 
met de nul word verwisseld , dan zou de aanvangsletter van het 
nederl, ollen ook wel met de beteekenis in verband kunnen staan. 
In alien gevalle verdient de overeenkomst in vorm en zin der 
woorden °lien, olleljes , oleries wel eenige opmerking. 
Behalve ollen heeft het nederlandsch ook oelen, en de Redactie 
van het Woordenboek, zooals boven reeds is opgemerkt, houdt 


115 


beide vormen voor een woord. Het laatsto komt voor als een 
soort van tusschenwerpsel; b. v. Langendijk, Gedichten, D. II. bl. 71: 

— oele by gaol 'fuller,. 
Wou jy die veagel in zyn vlucht zv makk'lyk stuiten? 
Dal 's miskoot. 

Alewijn, De bedrooge Woekeraar (Amst. 1739) bl. 47. 

Loezen zalf, loezen calf! oelen , niet met al! 
1k weet een middel, dat one zonderling cat dienen in 't gavel. 


Zoo mij geen ander gebruik van het woord bekend was dan 
dit, zou ik aau zijne verwantschap met one's twijfelen en er Bever 
de uiting eener gewaarwordiug in zien. Gelijk oei en oef respectivelijk 
een gevoel van pijn en van benauwdheid aanduiden, zou 
oele ook dat van teleurstelling kunnen te kennen geven. Dan, het 
woord komt ook voor in eene samenstelling , die in zin met ollen 
overeenstemt. Men leest bij II. van der Zande, De ingebeelde 
Dood , bl. 34: 

Zyn oelefeuten , zey, wie zoekt gy nu te scheeren? 

Oelefeuten mod hier beteekenen beuzelpraatjes, waardoor men 
lemand tracht te bedotten. Fenten kan van fic1, vod zijn, en 
de samenstelling dus zooveel zeggen als futsige of voddige praatjes, 
beuzelachtige vodderijen. Door die opvatting wordt de verwantschap 
van oelen met ollen , hoewel niet stellig uitgemaakt , toch 
wel waarschijnlijk , en heel wat aannemelijker dan de verklaring 
van Bilderdijk , volgens wien oelen zou gezegd zijn voor koelen, 

d. huilen ; zie de Taal- en Diehtkundige Verscheidenh. D. II. 
bl. 146. 

NOG AL IETS OVER OCHTEND 

DOOR 

J. BECKERING VINCKERS. 
In haar artikel over ochtend verklaart de Red. van 't Woordenboek 
den gemeenzamen vorm ochend voor echter en oorsponkelijker 
dan ochtend. Het ontstaan van dit laatste is volgens haar op de 
volgende wijs in zijn werk gegaan. Uit het Goth. uhla ontsproten 
de Nedl. vormen ochte, nchte, octet, ucht. Octet en ucht verliepen 
in de vo]kstaal tot ochend, uchend, door 't inschuiven van en, 
evenals naakt tot nakend, tachtig tot tachentig en boekweiten 
door boekete heen tot boekende (in boekende gort). Maar naast ochend 
en uchend, zegt de Red., bleef ook ochte en uchte bestaan, 
dat ook wel ochten en uchten werd geschreven. Deze verschillende 
vormen liepen vervolgens dooreen , en ochend en uchend kregen 
eene t naar de analogie van ochten en uchten , ofschoon zij die t 
reeds bezaten in de d, die , na 't inlasschen van en in octet en ucht , 
uit de t van deze laatste woorden was geboren. Tegen deze wijze 
van verklaren wordt in de IIde aflevering van den Taal- en letterbode, 
door een der Redacteurs van dit tijdschrift , Dr. Cosijn, 
protest aangeteekend. „In de eerste plaats P , zegt hij , „geloof 
ik niet dat naakt tot nakend en tacktig tot tachentig °verging. 
Ware dit het geval dan zou er,, ik beken het, geen bezwaar zijn 
aantenemen , dat ook uit octet een ochend kon ontstaan. Zoolang 
echter geen tweede voorbeeld van zulk een scheiding en inlasaching 
wordt geleverd , blijft dit bedenkelijk fi . Vervolgens betoogt 
Dr. Cosijn, dat nakend niet uit naakt is gesproten maar uit nuket 


117 


en tachentig niet uit tachtig , maar uit het, waarschijnlijk naar 
'.t model van zeventiy en negentig , van een vroeger voorkomend 
tachtetig gevormd tachtentich. Tachentig uit lachtentig pleit 
veeleer voor 't ontstaan van ochend uit ochtend door 't uitstooten 
der t, naar 't voorbeeld van zachjes , luchjes etc. uit zachljes 
, luchljes, etc. Kan dus ochtend niet uit ochend worden 
afgeleid, dan eischt dat woord een andere verklaring , die Dr. Cosijn 
aldus tracht te leveren : ,,Kiliaens ochten, uchten uit ochte, 
uchte staat volkomen gelijk met toren, jongen, vasten, uit torre, 
jonge , vaste. De n nu moest in 't Hollandsch dialect of wegvallen 
of door een tongletter worden gesteund. En dit laatste 
heeft en hier (d. in ochtend voor ochten) en elders plaats gehad. 
Ik wijs alleen op iemand, niemand , ergent, nergent voor ieman, 
nieman, ergen, nergen". Buitendien acht Dr. C. het waarschijn


bjk , dat de analogie van avond, 't welk zoo dikwijls met ochtend 
verbonden wordt , op den vorm van dit laatste woord van invloed 
is geweest. 

De redeneering waardoor Dr. Cosijn de onjuistheid van de verklaring 
der Red. tracht te betoogen , schoon in een enkele bijzonderheid 
minder klemmend ') , komt mij in 't algemeen wel gegrond 
voor, doch ook zijne afleiding van ochtend is niet geheel bevredigend. 
Zijn de analogische voorbeelden door de Red. gebezigd 
om het ontstaan van ochtend te verklaren op de keper beschouwd 
onjuist , de door Dr. Cosijn tot hetzelfde doel bijgebragte modellen 
zijn ook niet in den haak. 2) Dock het grootste bezwaar,, dat ik 
tegen beider betoog heb , is dit, dat de vormen ochten, uchten, 
waarvan zoowel de Red. als Dr. Cosijn zich ter verklaring van 
't ontstaan van ochtend uit uchte bedienen , op de door hen 
bedoelde wijze , d. als nominatieve wisselvormen van ochte, uchte , 
woorden zijn van een hoogst twijfelachtig bestaan. In den mij 
ten dienste staanden Kilianus auctus van 't jaar 1642 vind ik 
alleen : ochten-maal; nochten-mael en 's ()diens; voorts : nuchte, 
nuchten, nuchtens, deze, drie enkel bijwoordelijk = mane d. i. 
's morgensvroeg ; en vervolgens . morgen nuchten en nuchtenstondt. 
Anders nets. Ochten komt dus bij Kiliaen wel voor, maar enkel 
als lid van een zamenstelling of in een bijwoordelijke uitdrukking, 


118 


Van nominatieven geen zweem; en men kan dus bezwaarlijk spreken 
van Kiliaensche vormen ochten, uchten voor uchte, ochte , 
die volkomen gelijk staan met de nominatieven toren , vasten en 
jongen , respectievelijk voor torre vaste en jonge. De omstandig_ 
heid, dat Kiliaan ochten niet enders dan in zamenstellingen of 
bijwoordelijke uitdrukkingen opgeeft, is seer opmerkelijk. Zij is, 
dunkt inij , een overtuigend bewijs, dat in den tijd, toen hij zijn 
glossarium zamenstelde, geen nominatief ochten in gebruik was. 
En of zoodanige nominatief ooit voor Kiliaans tijd heeft bestaan , 
dat is hoogst twijfelachtig. Dr. Eelco Verwijs, door mij op dit 
punt geraadpleegd, verklaart in zijne mij met groote welwillend


heid verstrekte inlichting, dat hij zich van zoodanigen nominatief 
ochten voor 't oogenblik goon voorbeeld herinnert. 

Het bestaan van zulk een nominatief in vroegeren tijd is dan 
ook, schoon niet onmogelijk, toch hoogst ouwaarschijnlijk. En 
zoolang van dit bestaan niet blijkt, kan men bij 't onderzoek 
naar den oorsprong van het thans gebruikelijke ochtend natuurlijk 
van een nominatief ochten, uchten , wisselvorm van ochte , uchte, 
geenszins gebruik waken. We dienen ons dus ter verklaring van 
dien oorsprong uitsluitend te houden aan 't geen werkelijk bestaat, 

d. aan de zamenstellingen en bijwoordelijke nitdrukkingen, die 
bij Kiliaan en elders voorkomen. Gelukkig zijn doze hulpmiddelen 
ter bereiking van ons doel ook volkomen voldoende. Een aendachtige 
beschouwing van die bij den Duffelaar en elders aanwezige 
vormen zal ons het ontstaan van het tegenwoordige MANNELIJKn 
woord ochtend , daar twijfel ik niet aan, zoo klaar maken als de 
dag. Ik onderstreep dat mannelijk met een dubbele streep, om 
daardoor de aandacht te vestigen op een gewigtige bijzouderheid 
van ons vraagstuk, die, naar 't schijnt , zoo wel door de Red. 
als door Dr. Cosijn over 't hoofd is gezien. Wij hebben hier 
namelijk niet enkel de vraag to beantwoorden : hoe is het vroegere 
uchte in het tegenwoordige nchtend overgegaan? maar : hoe is 
'uit het oorspronkelijk vrouwelij ke tickle het thans gebruikelijke 
tnannelijke uchtend in de wereld. gekomen ? 
Het onderzoek , dat tot de beantwoording dozer vraag moot 
Leiden, kunnen we niet beter beginnen dan door eons op te diepen, 


119 


hoe dat nude vrouwelijko uchte (welks vroeger bestaan, schoon 
door geen voorbeeld gestaafd, toch door de bestaande vormen er 
van boven alle bedenking verheven is) in die zamenstelling ochteninaal, 
en in 's ocktens , nuchten en nuehlenstondt aan die sluitn 
is gekomen. En in dit werk zullen we 't best slagen, zoo wij 
eens nagaan, hoe zich ons woord al zoo in de oudste gedenkstukken 
der verwante talen vertoont. Het oudste voorbeeld levert ons 
de Gothische bijbelvertaling, Marc. I, 35: „Jah uchtvon usstandans 
usid.dja, n. ter vertaling van 1C11 gr Fcal gvvuxify 1.41,20-reg 
En vroeg diep in den nacht opgestaan zijnde, ging hij uit. Voorts 
vinden we in 't Ags. bij Caednion 291, 2: This vas on uhlan 
eal geworden aer dagrede = Dit was in den uchtend al geworden, 
voor den dageraad; en Beovulf 126: 

Th5, vas on uktan mid lerdage 

Grendles ginihcr5,ft gomum undyrne = 

Toen was in den uchtend met 't vroege dagen 

Grindels strijdkracht den mannen onthuld; 

ook nog Leg. Eccles. 24: 

Gehyran on uhtan thone uhtsang --= Te hooren in den uchtend 
den uchtendzang; en in 't Oudsaks. van den Heliand vs. 3419: 
Thuo samnOdun managa 
weros an is wingardon, ende hie im werk bifalah 
Adro an uhton = 
Doe verzamelden zich menige 
Mannen in zijn wijngaarde(n) en hij hun werk beval 
Vroeg in den ochtend. 
Ook in de Oud.hoogd. vertaling der Psalmen door NOtker meet 

dit woord herhaaldelijk zoo adverbiaal voorkomen. 

Met dit meet voorkomen had ik, den lezer moeten afschepen, 
zoo Dr. Eelco Verwijs zich niet over ons had erbarmd en zich 
de moeite had getroost de hier volgende plaatsen voor mij nit 
NOtker overteschrijven : 

Ps. 29, 6 : „Aber ze uohlon chumet diu frewi. 

62, 2: //Got Got miner ih wachen in uoton (sic) ze dire, 

7: ;Ube ih din irhugeta in rauwon so gedencho ih 
dannan din ouh in watun n. (sic) 

120 

62, 7 : ,Hier singet der Propheta passionen Domini, umbe 
den antfang dere nuneon". (sic) 

Ps. 62, 7: „Humilitas in prosperis (mezmuoti in framspuote) 
ketuot mih se dero nohenn hugen , da,z chit se 
werche , wanda inzeohtu2z ist werches zit". 

56 , 9 : „In zohlun irstuont psalterium unde cithara, daz 
ist Corpus dominicum. 
107 , 2 : ',In uohlun irstan ih. 
,, 129, 6: a Fone dero noklun unz ze naht kedingta ih an 
minen truhtenen. 

,, 118, 148 : ,,Miniu ougen furefuoren dia uolitun, unde furewacheton 
sia ze dir. Welichiu ist diu uoh1a? Ane 
do dien begonda tagen , die in umbra mortis sazen". 

En eindelijk wijst Dr. Eelco Verwijs me nog in Grein's Bibl. 

d. Ags. Poezie 1. 238 op vs. 8. van den Zwerver: 
Oft is sceolde 'Ana uhina gehvylce mine ceare cridhan. 
Dikwijls moest ik eenzaam der ochtenden elk (=- op elken 
ochtend) mijne zorgen klagen. 

Wat blijkt nu uit alle bovenstaande Gothische, Angelsaksische , 
Oudsaksische en Oudhoogduitsche voorbeelden P Dat ons woord 
overal, behalve op 6en Oudhd. plants, die n bevat , wier aard wij 
in ockeen-maal en '8 ochlens tot zekerheid wenschen te brengen. 

En als we nu in 't oog 'louden, dat die eene vorm zonder n 
de nominatief enk. , d. i. de onverbogen vorm is, terwijl al de 
andere verbogen zijn , dan zien we, dat we hier te doen hebben 
met een zoogenaamd zwak vrouwelijk substantief,, dat in de verschillende 
verwante taaltakken en in 't Middennederla,ndsch aldus 
word verbogen : 

Enk. Goth. Osak. Ags. Ohd. On. Mndl. 
Nom. uhtv8 ) uhta uhte uhtn', Otta uchte 
Gem. uhtvks uhtim uhtan uhthn tittu uchten 
Dat. uhtvk uht uhtan uht(in tittu uchten 
Ace. uhtvk uhthn uhtan uhttin Ottu uchte 
My. 
Nom. uhtvhs uhtiln uhtan uhthn Ottur uchten 
Gen. uhtvAnO uht6n6 uht(e)na uhtOn6 6ttna uchten 


121 


Dot. uhtvOin uhtiin uhtum uhtOm tyttum uchten 

Ace. uhtvOns uhttin uhtan uhtiin Ottur uchten. 

En als we ons nu herinneren , dot, zooals Grimm D. G. 1 2 709 
bet uitdrukt , in der zusammensetzung and im adverb sich oft 
dos alto schwache genitiv-n erhalten hat, terwijl die anders reeds 
long afgesleten was, dan wordt het ons duidelijk , dat de shat-n 
in het oehten you ochten-maal , de door de zamenstelling bewaarde 
n is, die een zwak substautief vroeger in alle naamvallen , beim] ve 
in N. en V. enk. en D. my., bevatte ; zoodat oehlenmaal een 
zoogenaaincle oneigenlijke zamenstelling is, d. een verbindiug 
van den gen. enk. van nehte of ochle met het subst. maa1.6) 
Ochten stoat dus in dezeu volkomen gelijk- , niet met toren , vast en 
of jongen , maar met vrouwen in vrouwen-clag = Mariae 
hit bet boven bijgebragte wordt het nu ook zeer natuurlijk, als 
er in Oudnederlandsche gesehriften Been nominatief sing. oaten 
of vehlen wordt gevonden. Immers hadden de n-stammen die n reeds 
in de oudstc ons bewaarde gedenkstukken der Duitsehe taaltakken 
in den nominatief enk. spoorloos verloren , en eerst zeer That hebben 
vele Hoogduitsehe marmelijke , niet vrouwelijke, zelfst. nw. die n , 
ten gevolge van een vergissing, weer aangenomen. 

Oehten in ochten-maal is dan nu wel verklaarcl ; dat is eon 
oude genitief : moor hoe zit het met de n der overige Kiliaansche 
Gothisehe, Angel- en Oudsaksische en Oudhoogduitsche voorbeelden? 


Die vraag volt nu, wet de vormen der verwanten talen betreft, 
zeer gemakkelijk to beantwoorden. 

In 't Gothisch werden genitief en datief wel zonder voorzetsel 
als tijd bepalingen gebezigcl , en uhlvon is dus eenvoudig een 
adverbiale genitief near 't model van nahts en dagis , of een 
datief als viutran = in den winter. In al de door mij aangevoerde 
voorbeelden uit bet Ags. en Ouds. staan ?Alan en uhlun 
of uhlon in den door 't voorzetsel an (on) geregeerden datief of 
accusatief ; want doze prepositie regeert in die talon bij tijduitdrukkingen 
, zonder merkbanr versehil van beteekenis , nn cons 
dozen don genen nanmval. 7) In de mij door Dr. Eelco Verwijs 
flan de hand gedane pleats uit ,Pe zwe,rver' stoat uhtna in den 

Ili s 


122 


van gehvy7ce afhangenden gem plur.; en in de Oudhoogduitsche 
voorbeelden, van de zelfde band afkomstig , treffen we ons woord 
toevallig in alle 4 naamvallen van het enkelvoud ann. 

In de aanmerking op 118, 148 staat de nom. din nohla; 
in21.1 de gen. der uoktun; 
elders de door tone. , in of ze gereg. dat. dero voldun; 
en weer in 118, 148. de ace. dia 

Maar nu de sluit-n van dat Kiliaansche nnehten, hoe is het 
daarmee gelegen? En is het wel zeker,, dat in nnehlen hetzelfde 
woord zit als in nehlen? Zoo ja , hoe komt dat woord aan zijn 
eerste n? Ora op doze vragen behoorlijk bescheid te geven, zal 
het 't raadzaamst zijn, dat we de laatstgedane 't eerst trachten 
te beantwoorden; want de sluit-n staat met de n aan 't begin 
van nuchlen in zulk een naauw verband„ dat in de verklaring 
van deze die van gene ligt opgesloten. Hebben we dus den 
oorsprong dier prothetische n van nnehlen behoorlijk in 't licht 
gesteld, dan is daardoor tevens de card der slot-n van dat woord 
volkomen verklaard. Van waar heeft dan nue/den die prothetische 
n? Om dit duidelijk to maken herinneren we, dat proklitieken 

(d. zoodanige woordjes die, zonder eigenlijke voorvoegsels te 
zijn, toch met 't hun volgend woord zoo naauw zijn verbonden 
dat ze daar als 't ware op leunen), dat zoodanige proklitieken door 
toonloosheid en snelheid van uitspraak zeer dikwijls onder een 
geslonken gedaante aan dit volgend woord blijven hangen; een 
verschijnsel dat door Engelsche taalkenners niet ongepast error 
of division d. een vergissing in de verdeeling wordt genoemd , 
en dat een sterk sprekend bewijs is, hoe weinig onbeschaafde 
sprekers eigenlijk weten wat ze doen. 
Door deze vergissing zijn to Zwartsluis hemmer en narm geboren 
uit den emmer,, den arm; zoo denkelijk in 't Mndl. naernsl, 
nerensl, naers1 nit in aernsl, in erensl; zoo is ongetwijfeld Leven 
of fefen (later /evens of lefens) ontstaan nit le even of le efen; 
zoo coven of negen (later nevens , nefens) nit en even en elen. 
In Nederlandsche geschriften treffen we reeds vroeg dergelijke 
versmeltingen aan , maar daaronder is er geen meer geschikt om 
ons ten aanzien van nuchien op bet rechte spoor to brengen, dan 


123 


het bij Maerlant 1.137 en bij Melis Stoke 3,389 voorkomende 
wavonds = des avonds, en dat, volgens Grimm D. G. 111, 
131, evenzoo uit en avond is geboren als nevens uit en even. 
En deze verklaring van Grimm is ook volkomen juist. Poch 
waaruit is dat ez v66r avond gesproten? Itaadplegen we de bowl 
opgegeven voorbeelden, dan zouden we tot het besluit 
komen, dat do preklitiele en uit in is voortgekomen ; gaan we 
echter op de Angelsaksische en Ouds. d. Nederduitsche uitclrukkingen 
af,, dan sullen we zeker op het vermoeden komen, dat do eel.sprong 
van dat Nederlandsche en in een vroeger an is gelegen. S) 
En dit verumeden zal bij nader onderzoek wel bevestigd worden : 
want het zal blijken , (let het voorzetsel an vroeger in Nederduitsehe 
taaltakken bij adverbiale tijduitdrukkingen, waarin we 
nu veelal op, in of eon genitief bezigen , een even geliefkoosde 
partikel was als, blijkens de bovenaangevoerde plaatsen uit NOtkOr, 
de prepositie bij dergelijke betrekking , onder de Oudhoogduitschers. 
Zoo lezen we in de Oudnederduitsehe Psalmvertaling : 

Ps. LIV, 18: An &vont inde an morgan inde an mitdon 
dage = 's avonds ende 's morgens ende 's 
middags. 

Ps. LIX, 17: 1k eft singan sal sterke thing hide mendan sal 
an morgan ginfttbil tliina; wanda thu 
bis anfenger min inde flubt min an dage arbeithis 
minis = Ik echter zingen zal uwe sterkte 
en roemen morgens in uwe genade; want gij 
zijt geworden mijn besehermer en mijn toevlugt 
in den dog mijns noods. 

Ps. LXX, 9 Ne forwirp mi an tide eldi = verwerp mij niet 
in den tijd mijns ouderdoms. 

Verder lees ik in een fiagment van een Oudnd. vertaling eener 
homilie van Beda Yenerabilis : SO wat s6 wi an albino demo 
era vergOmelOsen = Al wat wij in 't geheele jaar veronachtzameii. 

Ook vind ik nog in een oorkonde uit de 9° of 10 e eeuw 
van 't stift Freekenhorst (bij Warendorf in 't Mumstersehe) : „an 
dero vaston = in de vastenn. 

Voorts in Ha biecht afkoniztig nit de 9' eeuw : SO an :lag sO 
0* 


124 


an nahta, so an liwilikarn tidi sO it wiiri .= 't zij bij dag, 't 
zij bij nacht, of op welken tijd het ook ware. In 't Ouds. van 
den Heliand , met den datief : an odhrun dage = 's anderen 
daags; an erdagen = in vroeger dagen; an twLigeran =. in 
(gedurende) twee jaren, etc.; met den ace. solider veel verschil 
van beteekenis : an nand = op, tegen den avond ; an die elliftun 
tid := ter elfder tire ; an middean dag op den middag etc. 
etc. Ook in do Goth. fragmental vinden we : ana midjai dulth , 

— in medio festo -= in of op 't midden van bet feest ; en awl 
dag = in die = des clangs = per dag. En is niet hij onze 
Hoog- en Nederduitsche buren, nog beden ten doge, an een in 
adverbiale tijdbepalingen seer gebruikelijk voorzetsel? 
leeft het in 't Ags. in dezelfde betrekking zoo gebruikelijke 

an (in) niet nog heden ten dage voort in 't Engelsche on sunday, 

on weekdays, o'clock (uit on clock) ? 

Bij een zoo veelvuldig gebruik van do partikel an in tijdbepalingen 
onder onze neaste taalverwanten laat het zich verwachten, 
dat zij ook op Nederlandschen bodem Been vreemdeling zal zijn. 
En in doze verwachting worden we don ook, bij nailer onderzoek, 
niet teleurgesteld. 

In Oudfriesche wetten is an (of zijne wijzigingen oen, en of in, 9) 
een of a) in adverbiale tijduitdrukkingen van een uitgebreid gebruik. 
Zoo lezen we in 't zoogenaarnd Westerlauwersche of Oudfriesche 
Landrecht 

413, 19 : dat hyo an moerne opstoed = 

dat zij 's morgens opstond. 

406, 19 : al deer een strijd is opheven een ontijd : an paschamorn 
, an pinksteramoern, ende an Christes moern. Ms er een 
strijd is aangeheven bij ontijd : op paaschmorgen , op pinkstermorgen, 
en op kersmorgen. 

407, 25 : da prester skilma iowe tria offer : eon an Christesmoern, 
een oder oen paeschamoern , dat tredde, oen 
pinksteramoern : 
den priester sal men geven drie offers : 
een op kersmorgen, eon ander op paaschmorgen, 
het derde op pinkstermorgen. 


125 


19, 3 Suudwirth naet fora, soe hya een (=an) ionde weer 
molten comma oen den owirra = 
Zuidwaarts niet verder dan (zoodat) zij 's avonds 
weer kunnen komen aan den oever. 

449, 22: an dera tredda tid des deegs = 

op de derde are des dogs. 
408, 1 : an goede monendei op goeden maandag. 
408, 2: an hwita tornsdei — op witten donderdag. 


In 't Brockmer handschrift: 

169, 19: Kempa skilma a sanna ewinda 
Kampen zal men op zonnekeer (als de zon keert). 
En eindelijk in 't Emsegoer handschrift : 

99, 3: Thal tha Fresa gader come enes a iera to upstellesbame 
a tyesdei anda thera pinkstera wika = 
dat de Friezen to gader komen eens in 't jaar bij 
den opstalsboom op dingsdag in de pinksterweek. 

Doch niet oilcan in Oudfriesche oorkonden komt dat voorzetsel 
an, en in dusdanige adverbiale tijd bepalinzen voor; er bestaan, 
ontwijfelbare bewijzan dal het ook in de avenge Nederlandsehe 
gewesten werd, ja nog dagelijks word1 gebezigd. Van het bedoelde 
gebruik deter praepositie in vroegere dagen vinden we in de 
bloemlezing nit Middennederlandsehe dichters , bije,en verznneld 
door Pr. Ede° Ve,rwijs, eon zoo gepast voorbeeld als we moor 
kunnen wensehen. Iit 't eerste clod pag. 102 vs. 503 ssqg lezen we : 

Si eaten 
Met rhi ter taflen ende aten 
witten donderdage. 

Dit ,en witten donderdage' komt woord voor woord overeen 
met het boven bijgebragte Oudfriesehe hwita tornsdei.' Dit is 
zeker een vol dingend bewijs dot de partikol en werkelijk door 
toonloosheid 'verzwakt is uit an, welk an in zijn onverzwakte 
gedlante ook wel in mule gcschriften voorkomt. Zoo lezen we in 
de Fragmenten van Oud- en Middennederlandsche poezij en proza 
medogedoeld door Mr. L. Ph. C. van den Bergh op pag. 119; 

Ay vrouwe, seiti , dot ik u saeh 
Bedell an desen dna etc. 



En in 't Woordb. der Nedl. taal worden onder do praepositie 
aan nom. 17, de volgende voorbeelden aangetroffen : Aan den 
sevensten dach sal den Heere een feest zijn. Exod. 13, 6. — 
Ende het is geschied aen den tweeden naeht. 4. Esdre 5, 16. 
Om aen den Joncxten duh to richten alle voleken. 

Z. Nacht ged. 3, 54. 
en eindelijk de welbekende regal nit Ev. Gez. 180 , 5. 

Eons, aan den avond van mijn leven ; 

terwijI de Red. Naar artikel over clan in tijdbepalingen besluit met 
de opmerking, dot het gebruik van dit voorsetsel in dusdanige uitdrukkingen 
begint to verouderen en alleen in ,morgen can den dog' 
voor morgen zo yzder zlitslel nog seer gebruikelijk is. Wat de Itedactie 
hier van het veronderen deter praepositie in tijdbepalingen zegt is 
alleen wat den onversivakten vorm aangaat volkomen jnist; want in 
een geslonken gedaante worst zij in alle hoeken des hinds nog dagelijks 
bestendig gebezigd. Immers ken bet na al het_le n n\t".;evoe rde 
aan Been redelijken twijfel onderhevig zijn, of in uitdrukkingen 
als „Ik kom 'n zondag; hij vertrekt 'n maandog , fi is die 'n een 
overblijfsel van dat en dat, nit an geboren, boven in ,en witten 
donderdage' verzwakt maar overigens ongesehonden , en in an 
hwita tornsdei' alsmede in een menigte andere nitdrukkingen geheel 
onverzwakt en ongesehonden werd aangetroffen. ") Dus stoat 
'n zondag voor en of ouder an zondag, zoodat dit volkomen 
overeenstemt met bet Engelsehe ,on Sunday' en het Hoogd. ,am 
S :ntag,' behalve dat in dit am de praep. an met het bep. lidwoord 
is versmolten; eon versehijnsel, dat in Let toenemend 
gebruik van het vroeger minder sehentig gebezigde artikel ziju 
verklaring vindt, en zich ook in de bovenbijgebragte Nederlandsobs 
voorbeelden vertoont. 

En tin zijn we waar we wilden wesen : want nu sal ieder self 
wol inzien, dat nuchten even zoo nit en nehten is geboren als 
'n zondag uit en zondag, ads navond nit en avond, neven of 
vegen nit en even of en efen; en dat nuekten, navond en neven, 

teen sij in hunne zamenstellende deelen niet meer werden begrepen , 
gelijk zoovele bijwoordelijke uitdrukkingen, met die geliefkoosde 
per fas et nelas overal bijgeharilde , adverbiale 8 werden voorzien, 


127 

en dus in nuchtens, navonds en nevens overgingen. Is de nitdrukking 
nuchten uit en nehten geboren , dan is cok de vraag 
naar den oorsprong der sluit-n in nuehlen door het bovenverhandelde 
reeds beantwoord. Want ieder aandachtig lezer heeft zekcr 
reeds bij zieh zelven gezegd, dot en ?widen volkomen gelijk stoat 
met het boven verseheiden voorbeeldon aangehaalde Ags. an 
uhtan of Osaks. an nIthia. De sluit-n in nuchten is dus de n 
van don datief enk. van het zwakke vrouw. subst. acute, geregeerd 
door 't voorzetsel en , vroeger an. 

Maar hoe laat zich nu uit dozen adverbialen datief van het oude 
vrouwelijke ?wide het ontstaan van het thans gebruikelijke mannelijke 
neklend (ucklend) verklaren ? Poodeenvoudig op de volgende wijze. 
Toen men een6 nuchten , omdat men 't niet moor begreep, in nuchtens 
had veranderd, kwam men, zoo als 't goat, van de eene dwaling tot 
de andere en begon — denkelijk verleid door de analogie van's margens 
, 's avonds , 's daags en 's naehls — ook's nuchtens te gebruiken. 
Jo, men ging ('t zij , zooals Dr. Cosijn gist, naar 't model 
van avond , 11) 't zij ten gevolge van de flan de Duitsche taaltakken 
eigene neiging om eon sluit-n door e-en tongletter te versterken), 
niet alleen 's nuehtens mar zelfs 's nvehlents en 's nuchtends 
bezigen. Intussellen bestond nulden nog altijd in nehten-maal 
nehten-stond en andere zamenstellingen; en 't was dus zeer natunrlijk, 
dat men naast nue/de:vs , 's nuchlends of '8 nuchtens ook 
wel nehIells gebruikte. Zegt Jan van Brabant in zijn door 
Dr. Beleo ATerwijs , Bloemlezing III, 126 vs. 9. , medegedeeld 
gedieht : 

Al den Bach. 

Van nuchtens toter respertijt, 
in eon mij door Dr. Eeleo Yerwijs aamewezen plaats uit Willem van 
Hillezaersberch (van den snerementen vs. 254.) bl. 177, beet het : 

Sanderdachs des uchtens vroeg, 

en oak Kiliaan geeft 's ochlens ; terwijl Ilooft (zie Woordenboek 
der N. T. onder oehIen(1) nu eons des nuclei en dan weer 
's nneklends of's nuelitents bezigt. ' 2) `Then hot ecliter eons zoover 
was gekomen, toen was oak het oogenblik versehenen , dat 
het, behalve in zamenstellingen en bijwoordelijke uitdrukkingen, 


is 

geheel of bijna geheel in onbruik geraakte rude vrouwelijke 
nide onder een geheel nieuwe gedaante en met een veranderd 
geslaeht tot een nieuwen werkkring zon worden geroepen. 

Immers wet lag nu meer voor de hand den dat men de adver-
Uile uitdrukkingen 's nuchlens , '8 uchlens s nuchtends nnehlenls 
aanzag voor genitieven van een mannelijk substantief nnehlen , 
vehlen , nuchlend of unehlenI. En alzoo is het ook geschied. 
Omtrent het midden der 17 e eeuw, of missebien wel vroeger, 
leeft het mannelijke substantief nehlentl reeds als een hart. 

Immers zegt reeds Hooft N. H. 45 : Zij blokten meenigmaals 
. heele daaghen van den uchlen1 tot den avond; en Meijer 
verklaart in zijn Woordensehat ynalnlin door nehtendtstondigh en 
(melt door uehlendzang. En zoo hebben dan die door velerlei 
vergissing in de wereld gekomen adverbiale uitdrukkingen nuehlen , 
nuchlens , nuchlens , mehlens , nuchlent,s. en '8 Qiuchlent7 , 
geholpen door 't uchten der zamenstellingen ochten-mail ete., in 
pleats van het vroegere vrouwelijke vale een vonkelnieuw mannalijk 
substantief neklend of ochlend in het aanzijn geroepen. 

Pat juist uehlend (oehlend) het gebruikelijko woord werd, 
is grootendeels toeval : 't lied natuurlijk ook wel nucheen , uchlen 
of nuchlend kunnen worden. 

't Zou dus ook wel mogelijk zijn, dat bier of dear can nominatief 
nehlen (oeklen) word aangetroffen ; maar die is dan noodzakelijk 
op de boven uiteenzette wijze bij vergissing nit een bij vergissing 
geboren vehlens of zamenstellingen als vehlen-mad ontsteam 
, en 't zijn dus altoos deze adverbiale uitdrukkingen 
en zamenstellingen, die men are een onderzock near den oorsprong 
van bet mannelijk ltehlend ten grondslag meet le,{2:e,n. 

Dat nuchIen of nuchlend in den sliuggle for , die ook op 
't gebied der taalvormen steeds geande is, werkelijk eon pool de 
zege aan uchlend heeft bewist, dat blijkt ten duidelijkste dean-tit , 
dat mast ochlen- meal ook noehlen- maul in gebruik kwam, en 
dat Hooft, N. H. 419, het krieken des nnehlends , dat is den 
genitief van een nominatief nneklen bezigt; ja , in de woordenlijst 
van meergemelde Bloemlezing werdt nuchlen els grondvorm 
van nuchlens opgegeven. Uchlend is ecliter in 't eind 


12i) 

meester van het slagveld gebleven, en nochten-maal is niet zoo 
gelukkig geweest als de I-1d. Nebeninensch en .Arebenchrist , -die de 
Mhd. ebenmensch en ebenchristen volkothen hebben verdrongen. 14) 

Misschien zal het dozen en genen lezer,, die zich met de 
voortgaande ontcvikkeling der taalvorinen niet zoo opzettelijk heeft 
bezig gehouden, niet zoo gehoel aannemelijk voorkomen, dat nit 
sulk een nog wel bij vergissing in de wereld gekomen genitief 
's •chtends of '6. ochtends , dat, in sommige streken van ons land 
onder het yolk zoo veelvuldig gebezigde, ochtend in gebruik kou 
raker. Om can de gemoedsbezwaren van die dezen en genen 
eenigzins te gemoet to komen, merk ik op, dat hoe dieper men 
doordringt in de geschieclenis der taal- en begripsontwikkeling, 
het hoe langer hoe duidelijker begint te blijken , dat vergissing 
een der hoofdhefboomen dier ontwikkeling is geweest, en dat het 
een seer gewoon en door tal van voorbeelden to staven verschijnsel 
is, dat door vergissing nit eon verbogen vorm een nieuwe grondvorm 
(d. bij een werkwoord een nieuwe infinitief, bij een zelfst. 
naamwoord eon nicuwe nominatief) in gebruik kornt. 't Is door 
dusdanige vergissing, dat uit het imperf. wrochte (van werken) 
een nieuw infinitief wroohten is ontstaan, die Holtrop nog niet, 
maar 13omlialf wel heeft; zoo is uit het imperf. &mate (van dReen) 
een nieuwe infinitief dthichten gehoren , welk bij vergissing gevormde 
nieuwe infinitief reeds op weg is een splitsing van het begrip door 
diinken , uitgedrukt tot stand to brengen Maar wat voor ons geval 
hoogst leerzaam is , dat zijn die talrijke Nhd. nominatieven op n 
(gen. ens) als Gallen, Batten, Bogen, Braten , Batmen, Garten , 
1 &Veit , , Kasten, Mogen, Ric.men , Spates etc. etc. etc., 
die alle in 't MM. nog den nom. enk. op e en alle overige 
naamvallen op etc hadden. Waaraan hebben die hunnen Nhcluitschen 
noin. enk. op n te danken. Tumors enkel en alleen hieraan, dat 
de verbogen u-vorm, die, gesteld dat alle naamvallen in 't gebruik 
beurt me beurt evenvaak voorkomen, zevenrnaal vaker moest 
gehoord worden clan de onverbogen vorm op e, eindelijk voor 
den grondvorin werd aangezien zoodat men niet Bathe, Balle 
etc. etc. voor den eigenlijken nominatief hield, maar Balhen , 

enz., enz. en ze ook als zoodanig behandelde, dat wil 


130 


zeggen, deze reeds verbogen vormen, als waren 't echte onver


bogen n-vormen, gelijk b. v. Horgen, Olen etc., nog eens verboog , 

en in plants van een genitief op n, die hun toekwam, een nagel


nieuwen op us gaf,, waarop ze eigentlijk Been recht ineer hadden. '5) 

Andere voorbeelden van grondvormen , die aan de veelvuldig 
voorkomende verbogen naamvallen hun ontstaan te danken hadden , 
lcvert ons de Fransche taal in woorden als sermon, I /deur , amour , 
ambition etc. etc. , die alle deels door vorm en klem (amour , 
ambition), deels door den klem verraden, dat zij op do verbogen 
vormen amOris, IntOris , sermOnis , ambitions en met op de onverbogen 
vormen dmor,, Wtor,, sermo en ambitio berusten. De inwone,rs 
van Galli6 namen de Latijusche woorden onder dien vorm over, 
dien ze 't incest hoorden en zagen. Ook zijn in 't Latijn zelf 
de nominatieven houos arbor etc. door den invloed der verhogen 
hanoris, arboris etc. in honor, arbor etc. ove,rgegaan. 

Doze voorbeelden waren gemakkelijk met vele andere uit verwante 
talen te vermeerderen , dock de gegevene zullen wel voldoende 
zijn, oin to bewijzen hoe Licht de spraakvormende gemeente bij 
vergissing uit een verbogen vorm eon nieuwen grondvorm in 't 
leven roept. 

En hiermede geloof ik, dot het opkomen van het tegenwoordige 
mannelijke nehtend of °Mend in plants van het vroegere vrouwelijke 
vale genoegzaam is in 't Licht gesteld. 

Ten slotte moet ik nog opmerken, dat het geheele beloop 
mijner bovenstaande redeneering meebrengt, dat ik ocheml Met 
door inlassching , maar door de clisie der t nit ochtend 
geboren acht ; te meer daar het nitstooten der t uit clef in den 
volksmond zulk een gewoon verschijnsel is. Pe analogische gevallen 
door Dr. Cosijn op dit punt aangehaald zijn volkomen gezond 
ondanks de j in zue.41. -jes etc.; want in do gemeenzame en gewestelijke 
uitspraak gnat die j in i over, en toch blijft de °lisle 
bestaan. limners hoort men voor ,wacht eons' wel waaies , voor 
,zachtjes' veel zach'ies , voor ,wichtje' wel ruder anderen 
in Let welbekende 

Lieve wieLief 
God 


131 

en wet dear weer volgt in de studentikoze veealing van : 
Elle dere! 
Dieu 't ee!aire etc. 

Vele andere punten in den loop mijner uiteenzetting ter sprake 
gekomen, als ook den oorsprong van het woord itehte, (lien ik 
meen gevonden to hebhen, wil ik deels in een reeks aanteekeningen 
deels in MI vervolg traclilen of te handelen. Nu wil ik alleen 
nog eon oogenblik stilstaan bij het ook bij Iiiliaan voorkomende 
nuc/ite in pleats van nneItten. Men zou zicli van dit nuehle naast 
neehten kunnen afmaken door to zeggen, dat de n van nuchien 
door den invloed van het Hollandseh dialect verloren ging. Doch 
dear zou nog al iets tegen zijn in te breugen. 

Ten eerste vertegenwoordigt Kiliaans Glossarium geenszins bij 
nitimmendheid , laat stain bij nitsluiting , bet Hollandsehe taaleigen , 
maar voce8 Bra/antis in primi8 7(8i/etas; zoodat we met weten 
of wnehte wel een Ilollandsche vorm is. Ja , 't is welhaast zeker, 
dat neektee Been speciaal Hollandsche vorm is, aangezien de n 
van nuchten , voordat het wegvellen der slotn in dezen tongval 
veld won , deels door de adverbiale s, deels door de aangeheehte 
tongletter voor wegvallen word behoed. Immers is ten tijde van 
Hooft, en dus nicer nog voor Hooft, zelfs in 't Hollandsch yolksdialect, 
blijkens de proeven ons daarven in den Warner van 
genoemden schrijver en in Bredero's Spaanschen Brabander en 
]Woortje bewaard, het wegvallen der slot-n, behalve in attributief 
gebruilde bijv. nw. en verled. dlw., een tamelijk zeldzaam verschijnsel. 
Alle bezwaren vervallen echter, zoo we aannetnen, dat 
lrhle , saloon gewoonlijk zwak, toch ook, zooals zoomenig ander 
woord , wel stork word verbogeu ; zoodat men in pleats van het 
gebruikelijke en lichlen sours ook en uchte bezigde, waaruit den 
op dezelfde wijze nnekle voortsproot als uit en uchten later nuchten 
ontstond. Ten opzichte van doze veronderstelling kan ik met 
Newton zeggen : hypotheses von fingu ; want zij steunt op very 
3463 van den Haiand , wear Met zwak an uhtaN maar sterk an 
vide staat to lezen. 


AANTEEKENIN GEN. 

1) Minder kIemmend is Dr. Cosijn's betoog, dat nakend diet nit naakt is geboren , 
maar uit ?mike! ; want, tales wel besehoowd , is het noch nit 't een ontstoon noch 
nit 't andere. Ilet behandelde woord burnt nomelijk reeds zeer vroeg onder tweederlei 
gedaante voor. 't Ofri b. v. bezigt niet olleen nakad (naked) moor oak naken. Zoo 
stoat in 't Westerl landrecht 254, 51: als ma siucht anise moo and cue fronwe 
Bede naked togadere; maar 440, 18: da nakena Fresen de naakte Friczen, en 440 

27: alle naken Fresco. 't Nfri. bent nog neaten, 't Noordfri. naken, nacken en 
nackt ; en 't On. wel naktr, niiktr,, ni;Irvidr,, moor tevens nakinn (nn nit sir), 
dat in 't Zweedsch (oaken) en in 't Dcensch (nijgen) uit,luitend in gebruik is 
gebleven. De vorm naken is ouder dan nakend, is dos Met door 't wegvallen der 
d nit nakend, Duch door 't insebuiv en van n uit naked gesprol en , moor bet is 
de volkomen regelroatig, verschoven Duitscbe vorin van bet Sankt.. nagnih. 
Nakend, de vooial in ooze noordelijke provincien gebroikelijke vorm, is dos door 
't zoo geliefkoosd versterken van een n door een tongletter nit ?when ontslaan , 
even als bet veelvuldig gebezigde dronkend uit dronleen. Nen dint met doze inschuivingsthcorie 
in de Duitsehe talen wat oinzigtig to zijn. VergeNkt men b. v. het Ohd. 
samant, Nfld. en Alia. sament met Goth samath U7rir'c :%•27-6) Ags. saw& of sawed, 
dan zou men licht aan 't inschniven eener n in bovenstaande vormen denken ; (loch 
zien we dat 't Goth. ook sanzmat, 't Ags. oak saman en to oak sainen 
bezit, don wordt het woorschijuljker dat samant en sameset door 't aanhechten 
dier geliefkoosde tongletter in de wereld zijn gekomen , evenals bet Nnl. sident 
nit siden (Ags. sidhdhan of slam:), nebend nit neben , zwischent uit zwischen; 
vollend(s) nit vullen, wilend Nhd. weiland, nit den dat. roe. Nnl. widen; 
en oils ten uwent , ten onzent etc. nit ten WNW, ten onzen; ten joawent bij Bredero 
reeds in 't Moortje 

,Alle dommelicke sondachs so waren wij tot jouwent op de warme betel.' 

2) Dat de nom. enk. vaster door 't aanbechtun eener 71 nit het vronwelijke mite, 
Ohd vasta, is voortgekoznen, snag men betwijjfelen. Het guwone lot van dusdanige 
Mni. woorden op e was — tenzij ze op de uitgingen (als bode, linde) of zulk een 
bijzondere gescbiedenis haddert als uch(e — dot ze de e lieten vallen. De notninatief 
enk. vasten loot zich dan oak, gelled ongedworg,en en volkomen in overeenstemming 
met de phonctisebe wetten die de Nederl. tool beheersehen , rasten 
stoat volkornen gelijk met woorden als keuken, keten, review, die geenzins door 't 
oanbechten eener n, moor door 't wegwerpen eener e zijn ontstaan. Gelijk keaken, 
heten en reden vroegcr cokene fragm. van 't Nevelingenlied), ketene en redene (Obd• 


133 

redina) waren , zoo was vasten vroe tter vast ene , dat Kiliaan nog heeft en welks 
vollere vorrn fastennia ettelijke keeren in den Heliand voorkomt , gelijk de, evenals 
in 't Ndl., verkortc vorm faesien in 't Ags. Wel beteekentfastunnea , evenals Ags. 
faesten en 't onz. Goth fast abni nicer ,bet vasten' dan ,vastentijiP, (in welken laotsten 
zin vcoral vasla gcbruikt werd), maar vastene bij Kiliaan heeft beide beteekenissen. 

De vergelijking van 4a/en met toren is ook niet volkomen in orde. 

Ook al bestoat er werkelijk een nominatief achten coast nekte, dan zal men nog 
niet kunnen seggen , dot zoodanig nekten gelijk staat met toren naast 't Mnl. force 
(of tor). Lamers, ziekte is zwak en de n van uchten sou blijkens het in den text 
verhandelde altijd van een anderen aind zijn don die van toren; want torre is 
sterk , nict alleen in 't maar ook in al de verwante taaltakken en in alle 
versehillende gedaanten , waaron der bet voorkomt , zoowel bet 01:d. vrouwelijke turri, 
torre, als bet mannelijke Ags. torn De curio op n bcstund ook reeds long voor 
dat er van een force sprake is. Rimers learn we in de soogenaamde Karolingisehe 
Psalmen , Ps. 60. vs. 4: thn leidds ma, Wanda gean bist td-hopa min , tarn 
sterke, fan antseei»e fiandis gij leidilet ndj , want gij geworden zijt mijn teem:ant, 
toren van sterkte , van 't aanschijn des vijands. Ook in 't Oudn. is 't wooed turn 
en des reeds met de n voorzien , waarmee het zich ook in 't Mhd., (loch reeds 
wisselend met nt, vcrtoont. Ook Litauisch heeft ttnnis: misschien nit het Duitsch 
overgenomen. De in alle verwante taaltakken onveranderd , voorkomeu de t bewijst , 
dat alle do verschillende vormen (ook 't Ohl circa ?)afkomstig zijn van 't Lat. turris 
of 't Grielcsch 7-1.%0;(.1 (of ooder TC,F. o-1; bij Pindarus). Homerus kent dit woord 
nict: hij gebruikt 9:147c: 5 • 't Is zeker een der vroegst overgenomen woorden , want 
reeds seer vroeg maalcten de Germanen en Belgen met de Pomeinsche forens kennis. 
(Zie Coes. B. G. II cap. XII). Ook met Dr. Cosijn's verklaring van de din oclitend 
als een eigenaardigheid van 't Hollandsch dialect, kan ik nib nict vereenigen 

Heeft ock.'end de slot-d nict aan siju veeiv uldig verkeer met avond te danken , 
dan is 't zeker geen Hollandsche noodzakelijkheid die ze hoar bczorgde (morgen bleef 
morgen zonder Hollandsche d-stet), mane veeleer een Nederlandsche , ja algemeen 
Duitsche hebbelijkheid om de slot-n door een tongletter te deliken. lemand en niemand 
hoort men niet alleen in Holland, maar door ganech Nederland, ja Dnitschland; 
en het Deensche Aland en Qeinde man en kwene (d. vronw, Goth. Qino) hebben 

hnn d aan diezelfde neiging te danken Zooals gezegd is, vindt men nchtend reeds 
bij Hooft: en in zijne en Bredero's nabootsingcn van 't Hollandsch volksdialect 
komen nog weinig sporen van 't wegvallen der slot-n vane; integendeel vertoont 
zich in den Spaanscben Brabander in 't gesprek der knikkerende jongens, dit 
laatste wooed reeds met de n: .Komt jongen langt me je hoedt ,” zegt Joosje 
tegen Contant, en later: " 0 blurt dat sen vlocken barekman , die jongen, die 
kan schieten.,, Dat jongen voor forge sullen we ook wel aan een vergissing of 
aan ingenomenheid met het meer klinkende van den verbogen n-vorm te danken 
hebben. Oak fakeer van den hiatus sal, then men 't gevoel voor het onderscheid 
tusschen verbogen en onverbogen vormen begon kwijt te raken , menige n hebben 
genet, senor zij niet behoorde. Van daar denkelijk bij Jan Lutken : ,Dit woe den 
goeden Hemel wreeken' , en : ,dat den Hemel ewe boosheijd straf'; van daar het 
bij varcnslieden zoo gebruikelijke den MONT of den Ouwen , waarmee ze den kapitein 
besternpelen , ook al telt hij pas 25 jaar. 


131 

Niet onaardig pelt Kiliaan , die jdnge niet jongen kent, ale mominatief voor 
le dernier uytersten oft jongsten dagh. 

Pat dckken der slot-n door een tongletter schijnt al een heel oude Duitsche 
liefhebberij to zijn: want de d van hand is, blijkens de Skr., Gr. en bat. vormen 
cvan, y,v-, can—, een Puitsch toevoegsel, wearmee dit woord reeds circa 360 

u. Chr. versierd was De oude Friezen zeiden oak hand, maar hunne nazaten 
hebben die d weer laten zakken ; ale doze iernand op een pleats zicn, wear hij 
niet behoort , roepen ze : 'n /lawn in de tsjerke I 
3) Reeds in de vroegste tijden schijut het gebruik van uhte, in de Nederduitsche 
tongvallen , behalve in zamenstellingen en bijw. uitdrukkingen , zeer beperkt to zijn 
geweest. In 't Ags. konet bet zelden enders den adverbiaal of els lid van een compositum 
voor ; in den Heliand enkel adverbiaal; in de Oudnederduitsche (Karloingische) 
psalmen zal mess 't nergens aantreften ; evenmin in Oudfriesche oorkonden. Ook 
't Nieuwfriesch kent bet niet; de Gros ingers evenmin, en de Drenteu denkelijk 
ook niet. En of het in Neclerduitschland erg in zwang is mag men betwijfclen. Een 
bier woonachtige, uit Osnabruck afkomstige, familie heeft het in die streken nooit 
gehoord. Schambach dwelt het in zijn Gittingisch-Grubenhagensches I diotion ook niet ; 
wel mormorgen, mermorgeu en momorgen d. mornemorgen voor morgenochtend, 
evenals 'tEngelsch to morrow-morning. De Groningers zeggen hiervoor mdrgen vroug, 
de Friezen morn froeg, de Zutfenaren 2norgen vrog (o als in dom), doch de Overijsseleers 
gemeenlijk morgenochtend. In 't Bremer Idlotion wordt het, blijkens 't artickel 
ochtend in 't Woordenboek, gevonden ; ook Thieme heeft het in zijn Dnitsch-Engelsch 
Woordenboek opgenomen , doch die heeft wel sneer in onbruik geraakte woorden. 
Zeker is 't, dat het in 't Nbd. evenmin gebczigd wordt els in 't Engelsch, Ook 
bet Deensch schijnt het niet Meer to kennen ; het Zweedsch daarentegen heeft niet 
alleen , in overeensternming /net het Oudn. , of/a vrouwelijk, maar ook, merkwaardig 
genoeg , otte mannelijk ; voorts verscheiden zamenstellingen met dit woord. 

4) Die v in uhtvd zal wel een Gothische eigenaardigheid zijn, die deze tongval 
wel sneer vertoont , bijv. in bandvo cen teeken; galvo (Deensch gade) street, 
en vahleo , elle drie zwak en vrouwelijk evenals uhlva ; terwijl /mast vahlvd het 
Ohd. vahta staat evenals naast uhtvd 't Ohd. uhtvd. Ook hierin is dit Goth, uhtvo 
merkwaardig, mist dc u voor de h niet, zooals gewoonlijk , in au is overgegaan ; 
waaruit men wel vermoedt, dat die a lang was; welk vermoeden men bevestigd 
acht door N6ther's aohta. Doch dit bewijst Diets, aangezien N. wel meer no•sehrijit 
in 'pleats van een ontwijfelbaar korte o (u) v. in nohso voor ohs° , Goth. auks°, 
Poch de aard dicr Gothische u's eischt eon opzettelijke behandeling. 

5) De in 't On, eitta is de gewone verlenging der a bij 't wegvallen of assirnileeren 
eener k, ook voorkomnede in drellt naast Ags. dryht (drost) ; sdlt naast 't 
Goth. sauhts Neal. zucht waterzucht etc.) Witt naast nacht etc. 

6) De zamenstelling ockten-maal is niet van den oudsteu stempel ; de oudste 
composite van dit woord waren alle, zooals troswens gewoonlijk bij die ouden van 
dagen het geval is, edit of eigenlijk, blijkens de Ags. uhlgebed, uhtsang, uhltid, 
de Ohd. uhti-sang, uhto-sterno en 't On. Oita-sOngr. Merkwaardig is het lengteteeken 
op iihtd-sterno in de Ohd, vertaling van Boethius de Consolatione philosophise 
221. 

1) burners moest men al 11-cinig onderscheid tusschen deze naamvallen voelcn 


135 

om , zooals in Adrianus en Ritheus gebeurt , to kunnen schrijven: On thane daeg 
(nee) he wits gesceapen , and on tkant dwge (dat) he eft geswealt. 
op Bien dag was hij vroeger geschapen , en op Bien dog stierf hij later. 

Evenzoo : Job arils on thorn eaktodan dage, on (erne merigen. Job verrces op 
den S tern dog, in den vroegen morgen. 

8) Oak het en wnaruit de n van nevens is overgebleven zal wel nit an niet uit 
in, zijn gesproten. Bezigt het OH ineben, bet Nederduitsch gebrnikt an, 't Ags. 
on efn adverbiaal , (loch 't Os. van den II0liand an ebhan als voorzetsel, vs. 1150 : 
an ebhan Galileo-land, vs. 2234 an ebhan Galilea-land naast of bij het land 
Galilea. 

9) En klinkt in den Frieschen mond licht als in; zenden spreken onion als sinden ult. 

10) Ongeletterden sehrijoen veel ,ik korn eon zondag' voor ,'n zondag, daar ze, 

heel natuurlijk, deze 'n gelijkstellen met die van ,'se boek'„'n paard etc. Het 

Ondfri. ,een ontid' voor ,an ontid' Leeft misscliien reeds aan deze verwarring van 

't voorzetsel met bet lidw. zijn ontstaan to danken 

n) is addend werkelijk eon nabootsing van avond, dan vindt het een waardigen 
tegenhanger in 't Engelsche morning. In Ags. geschriften vindt men mast aefen 
wel reeds oak aefnung, mane mast morgen of morn geen morgenung of mornung. 
In Cap. gr. Chron. 45 stoat volitit morowning eon nabootsin g van ace-ping, waarnit 
blijkt, dat wegens het nit cefen verkorte eve de combinatie ping voor den uitgang 
weed aangezien. In Wycleffe's bijbelvertaling (van circa 1389) lezcu we Marc. 1.35: 
in the morewinge morrow-ing :mar de analogic van even-ing; terwij1 Tyndale 
in zijne vertolking van den bijbel 1520, op dezelfde plants moorninge bezigt uit 
den verkorien vorm morn-ing, dat sedert in gebruik is gebleven en de splitsing 
In:eft bevorderd van de begrippen eras en mane, vroeger in morrow vereenigd. 

12) Men zal nu in het door Pr. A. C. Oudemans (Woordenboek op de gedichten 
van Bredero in vocal uit het Moorije aangehaalde nochtent wel iets anders zien 
dan ochtent plus klem-n, zooals ZWEZGel. het verklaart. Huge nochtent staat 
zeker voor huiden en ochien gelijk morgen nochten voor morgen en 
ochten. In huge zouden we een voorbeeld van 't wegvallen der slot-n hebben, zoo 
die, n van linden niet zulk een raailselachti:t wezen was, waaraan dit woord reeds 
zeer vroeg ook al bij nabootsing schijnt gekomen to zijn. 

In plants van : 

De blanken uehtendt met hear schoon gebloosde kaken 
zooals in den Gcraerdt van Velsen stoat gedrukt, had de Drossaart ook wel: ,De 
blanke nuchtendt! kunnen schrijven , daar hij ook des nuchtendts schreef. Maakt 
Hooft uchtend hier alleen vrouwelijk , orndat hij personifieert , of komt dit woord 
enders ook bij hem met dit gestmlit voor Schrijft hij ,van den ochteudt' enkel 
om den hiatus to verruijden ? Met Let geslacht l.prongen die Ouden , die geen beerleger 
van geslachtslijsten ten dienste stond, sums al heel zonderling om. Bij Jan 
Luyken staat peg. 10 der Duvtse Lier (uitgave 1738), niet nicer of minder dan : 

Pit wou den goeden Hemel wreken, 

Zij deed hem 's uehtens y our den dartuw,, 

Zoo hij zich spiegelde in de beeken, 

Verlieven op zijn eygen sehaauw. 


n6 

13) Dat die parasitische tongletter nog dadelijk zoo vast niet znt, blijkt uit het 
zooevengemeld bock van Jan Ltiyhen , wench: pag. 2 boven : ochIcnt, cinder: 'a itchtens, 
op pag. 4 morgen etchtend, pag. 10 's uchtens, pag 16 etch/end staat zoodat Jan 
de d voor s niet noodig ocrdeelde. 

14) In 't voorbijgaan vestig ik er de aandaeht op, dat in de woordenlijst van 
Dr. De Vries en Dr. Te Winkel evenneenseh, en evenbe2eld, die Holtrop beiile, en 
waarvan Kilieen het t:veede heeft, niet ziju. opgenomen. 

") 't Is door een dergelijke vergissing dat Her: can zijn gimitief Herzens is 
gekomen. Men hoorde Hersen vee l vaker don Herz of Herzu, Meld Herzen voor 
den boofilvortn, verboog diet:, en Her:ens weld de blijvende genitief, schoun Herz 
als norninatief het veld behield Dr. Cosijn ziet dus de zeak verkeert in , als hij 
op peg. 17 zijner vergelijkendc spraakleer beweert , dot Ilerzent de eenige corm 
is, die den buigingsuitgang na d3 n behouden heeft. Reeds in het 011(111. (herein) 
had die genitief zijn s verloren , en heeft ze eerst laat, op de uiteengezette wijze, 
bij ongeluk weer aangenomen. 

15) :Yacht heeft ten opzigte van zijn geslacht in de Nederlandsche teal dezelfde 
geschiedenis als ochtend: het doubt zij n manneiiik genus non dezelfde, door 't adverbiaal 
gebruik to weeg gebragte , vergissing. Oorspronkelijk is nacht in elle verschoven 
en onverschoven Inklogermaansebc talcn vrouwelijk : zoo 't Vedisehe nakti, 't Gr. 
Lat nose, Lit. naktis, Let. nekts, Oudslay. nosjti, Goth. nahls, Ags. neaht, 
niht, Olid Mhd. mkt, Ofris. nacht, Oudn. tail of 71(11i. Duels in de Oulluitsche 
talen had nacht een, zeker overouden , in 't Got!: reeds otiregelmatigen, genitief 
nahts of nahles, Ags. nihtes etc., die dikwijls adverbiaal met dages weed verbouden: 
zoo b. v. Fero 24 : tages indi Ags. bijbel Stare. IV, 27 : dages and nihtes, 
Ofri. nachts ieftha cleis etc Toes men nu dages met 't lidwoord begonte verbindeu, 

kreeg ncthtes, ook wegens zijn vreemden vorm , waardoor bet al het vuorkomen van 
een rnannelijken genitief had, (let lidw. eveneens en men zci nu b. v. in 't °fel, 
thes deis ieftha thes nachts , zoodat nacht cr nu werkelijk als een manneiijk wooed 
uitzag Buiten dit adverbiaal gebrnik liandliaafde het eehter zijn vx otiwelijk geslacht 
en zei men b. v. in 't Ags.: on there , in den Hellen,' : ,die tiorda tid /herd 
nahtes' , Ofri. fon dere nachte , this: thiustera neat , en ook in 't Nhd. is Nacht, 
ondanks des Nachts, vroulvelijk gebleven. Aileen in 't Nederlandsch heeft nacht 
zijn geslacht ook buiten de bijwoordelijke spreekwijs veranderd, en dot reeds vroeg; 
want in het Abel spel van Esmoreit khandsehrift ± 15005e eeaw) tiitgave van Prof. 
Moltzer vs. 514 stoat reeds: van own naeht ten anderen. Intusschen is het bij 
ons nog fang tusschen beide geslacbten blijven weifelen. Zegt Killeen adverbiaal ,des 

nachts' hij zegt tevens ,in de voornacht „in de nanacht' „bij duystere neat', en 
Jan Luken in zijn Duytse Lier , peg. 15 , zingt van ,het diepste der Hecht' en 
op pag. 20 van: ,Ter ilidder is bier klaarblijkelijk de sterke dat. 
enk. vronwelijk , en toch wordt bet nit daze odverbiate spreeknijze , evenals nate/end 

nit nuchlencls , geboren subst. mieldernacId in de 1Voortlenlijst van Dr. De Vries 
en Dr. To Winkel , gelijk nacirt zeif, uitsluitend als treamelijk opgegeven , dat 
zich laat verdedigen door 't welbekende taalfeit, dot substantievilt in bijwoordelijke 
uitdrukkingen dikwijls een arrler geslacht hebben den enders, walk versehijnel 
cchter altijd nit vroeger versc l!il of later vergissing voortvloeit Dij lIolteop word 
tnidclernachl nog els vrouwi ergegeven en ;.!:7,2,7rt zeif a's S. C., del. 


1 3 7 

beteekent subs& conimunis generis, monis ook bit de daar gegeven uitdrukkingen 

het ., vallen van de nagt' „in het holste van den nagt' etc etc blijkt. Het Hd. 
illitternacht, op dezelfde wijze als het onze geboren , heeft zijn geslacht, even als 
Nad` self, bebouden. Antlers is bet gegaan met illitwoche, dat volkomen langs 
denzelfden weg als ow ./ick fend aan zijn mannelijk geslacht is geraakt. In een goed 
11d. Woordenboek in 1795 to Leipzig bij Christ. Guttl. liabenhorst uitgekomen , 
wordt enkel als vrouwclijk opgegeven. 

Naar wat gebeurt er ? Naar de analogie vrn (des) Sontags , (des) illontags 
begon men illitwochs (of ook 3liticoehens) te zeggen , en nit deceit genitief vloeide 
nu een nom. mannelijk Alitwocle even natuurlijk voort , als nit 's addends etc. ons 
tegenwoordig mannelijk uelstend. 

BIADATULLING. 


In des Hoogleeraars MOLTZERS Bibl. van lila. Lellerk. vindt 
men bladz. 71 der eerste aflevering den versregel : 

Ic sie wel, die seouwen die sijn 712 ij21. 

In eene hoot verklaart de Hoogleeraar, o. te recta, op het 
voetspoor van Dr. VAN VLOTEN, sconweiz voor hetzelfde als menden, 
van scout, d. seknid. Den Hoogleeraar dunkt doze 
verklaring ook daarom de ware, wip men in Rubben vs. 199 vindt: 

Soe sijn die seouden al gader mijn. 

Ilet is ongetwijfeld do aandeeht van den geertrie,n uitgever ontsnapt, 
dat nagenoeg dezelfde zin voorkomt in het in dezelfde aflevering 
door Hem uitgegeven Spel van Esinoreit. Daarin immers lezen 
we (bl. 45) , vs. 730 tot '35 : 

0 edele vronwe, gheeft mi u pant 

Lade wilt mi dese mesdael vergheren, 

Want ewelijc al mijn leven 

Soe willie a dienere sijn, 

Want die seouden die sijn mijn. 

H. v. D. 
10 


JONGEN 

DOOR 

P. J. COSIJN. 
Toen ik in den vorigen jaargang van onzen Bode mijn bezwaar 
tegen de verkiaring van °Mend nit odd blootlei , trachtte 
ik tevens de vorming van °attend uit ockle door analoge gevallen 
toe te lichten. De woorden , die ik aan mijn verkiaring deed 
voorafgaan („misschien is de volgende [verklaring] niet onjuistii) 
bewijzen genoegzaam , dat ik alles behalve in den wain verkeerde 
een afdoend betoog te he'oben geleverd. Hoe,zeer mij 
die voorzichtigheid geraden was, blijkt genoegzaain uit 't doorwrocht 
stuk van den Ileer B. Vinckers over 't zelfde onderwerp. 
Ik erken dan ook volgaarne, dat zijne besehouwingswijze 
mij de eenig ware voorkomt op 't cardinale punt, 't 
mannelijk geslacht van ochlend , heeft hij 't eerst do aandacht 
gevestigd en alleen dit is de sleutel tot 't recht begrip van 
do vorming des woords. Ook de aanwijzing der proelitische 
(we1 te onderscheiden van de prothetisehe , waarvan zells 't Middel


nederlandsch merkwaardige staaltjes oplevert) acht ik alleszins juist : 
tot nadere bevestiging van 't door den [leer Yinckers gezegde vermeld 
ik nog en alderheilegen rage (Lone. II, 22591) , en paesclidage 
(Lane. II, 24627) , in sinxenilaghe (Limboreh I, 2251). 
Niet onbelangrijk is het, dat can linehlens-wederom een 17011071/8 
narents of llaVellS beontwoonit: Wal. 10306, So. II. 

24 , 14 ; I' 48 , 31 ; III' 31, 67. Ben snarens word door 


139 


mij, en, near ik meen niet zonder grond, in de plaats van 't 
onzinnige snoevens vermoed in de Ylaamsche Rijmkroniek , vs. 
10136 , en is nog de gangbare Zeeuwsch-Vlaamsche uitdrukking. 
Pat (reeds in 't de I voor de s gewoonlijk wegviel en zoo 
bij de worming van een niannelijken nominatief uit snuchtenskan 
zijn toegevoegd near 't model van avond, zij terloops aangemerkt. 

Ook de overige punter van 't betoog heb ik met aandacht 
nagegaan. Wat in de eerste pleats toren aangaat, terecht brengt 
mij de Heer Vinckers 't Oudnederlandsche turn onder 't oog. 
Had ik in der tijd de moeite genomen van mijn excerpten na 
to slaan , ik had daaruit kunnen leeren , dat naast een Middelnederlandseh 
torre ook een mannelijk toren voorkoint. Om een 
paar plaatsen to noemen : Stoke VIII, 1290: Daer lack stroe 
Binden tonne en VIII, 712 : Dacr mochl men sien op de vaert 
1)er viande, doer si hoer baken Ilogke op Karen tonne traken. 
Mlp. I, 2550: die ploech een dinek: By nachle p!aeh 
hi nut te gaen, Ende ghinc under enen toerne (Var. den toren) 
slaen, Doer die joncfron te slapen plach. Ferguet 277: Fen 
hoghe Mine stoat ane dean ende, ibid. 280 : Die den tome 

gebatalgiert so wet hadde op die hogke see. Desgelijks Lsp. 

II. 48, 386 : So dede die coninc maken Eenentoorne (Var. torre) 
van groten zakeu; ibid. 48 , 1164 : l'oornen (Var. torren) ende 
muren waecte hi merle. Als blijkt , bestaat mast toren (of toorne, 
als aerne voor area) eon torre (ook tor, vergl. Sp. II. Deel I, 
pg. 7 , vs. 24). 'T eerste beantwoordende can 't Onl. turn, 't 
laatste can Ohd. turri, As. torn. De verklaring van den n-vorin 
zij aan een nader onderzoek overgelaten ; genoeg , dat daaruit 
Beenn enkel besluit to trekker is voor de wording van ocklch , 
gelijk ik verkeerdelijk meende. 
AVat nakend aangaat, de analogie van 't Oudhoogduitscho 
samant, waaraan de beer Vinckers veel schijnt te heehten , ken 
betwijfeld worden. Hoe treffend, bij seiner gelijken vorm , de 
tegenstelling is van 't geen door Boltzmann in zijn Altdeutsche 
Grammatik dienaangaande wordt gezegd en wet door den Heer 
Vinckers is aangevoerd , blijke uit 't volgende citaat : 
fiir die idtere zeit muss man vorsichtig sein ; nichts ist nattirli


10* 


140 


deer als dieses eingeschobene t zn finden in samant neben 
s a in a n and dock spricht Goth. s a in a t h fiir organisches ant'. 
Desniettemin geloof ik, dat onze landgenoot in voce nakend den 
spijker op den kop geslagen heeft. Ik maak dit op uit de volgende 
plants bij Zarncke : do liez der valsche rihter si naeken 
zien durc/z die seat. Dit Middelhoogduitsche naeken beet aldaar 
een ,verstiUnmelte form' , maar 't Oudnoordsche yak inn met de 
derivata nOgen en ?taken aan de acne en 't Sk. nagna (waarom 
door den Heer V. in fern. gen. vermeld P) can de andere zijde 
maken het nicer'. dan waarschijnlijk , dat doze bijvorm van nacket 
can nackent 't aanschijn ge.schonken heeft. ') Eon Middelnederlandsch 
naken ben ik nog niet op 't spoor gekomen. Maar dit 

bewijst nog niets. a) 

Wat vasten an,ngaat , in 't Oudnederlandsch komt noch vasta 
noch eon aan fastunnia beantwoordende vorm voor. 'T Middelnederlandsch 
kende zoowel een vaste als een vastene. Vergl. 
Stoke N, 1027; Brab. freest. II, 865 en de Var. ; Ylaamsche 
Itijnakr. 3629 enz. In de samenstelling vaseelavond of vastenavond 
neem ik en wegens de beteekenis van 't eerste lid 6n wegens 
den analogen Mhd. vorm bepaaldelijk een vaste , gen. vasten , 
aan; ons modern vasten zal intusschen wel nit vastene gesproten 
zijn. Niet onaardig is het, om to zien, hoe in Paschen zich zulk 
con n-vorm ontwikkeld heeft. De vorm Paasclz is uit Paseke , 
Lat. Paseka , geboren en wordt in de spreektaal wel eel 's, in 
samenstellingen alleenlijk gebruikt : een keerlijke Paasch, Paascheleren 
enz. Ook do Goten hadden een paska (blijkens de toevoe


1) 'T Iatijn heeft ?taus uit nogeido. Vgl. Leo Meyer Die Goth. Spr. pg. 422. 

2) Hoe de Vinekers kan beweren , dat ik de formatie van etyma en iemand op 
de rekeaing van 't Hollandsch dialect zoo stellen , vat ik niet. Mijn bedoeling was, 
dat, ware de d uiet toegevoegd, de a in 't [latere] Hollandsch zoo zijn weggevallen. 
Of evenwel de nd in niemand Diet your an staat en een ten onzent sporadisch 
(maar in 't Scandinavisch seer gewoon) versehijnsel is, verdient wel een nader onderzoek. 
Zoo veriamed ik, dat ik konste en ik beyonsfe voor ik ko2zdde en ik 
begondde en dit weer your ik kounde en ik begoande van k01177 C72 en begonnen 
(swakken bijvorm van beginnen) strict. Is voorts do vergelijking van 't Gothische 
kuntha voor kuonthz met Om laadhr (voor Mane/ en dit voor mannr) met gesyncopeerde 
a en anorganische aspiratie onjuist ? 


141 


ging unsara 1 Cur. 5, 7 vrouw.). Ben nom. sing. Paschen (Sp. H. 
3, 27 die Paschen, Ez. 45. 21 het Paesschen) is even als ochlen(d) 
,bij vergissing' in de wereld gekomen en genomen uit den dativus pluralis 
Paschen voorkomende in de uitdrukking le Paschen ; vgl. Lorr. 

2693 Wilthi het mach le paschen sfin Patter nu commie es; 
ibid. vs. 2719 le pascen, en 't Drentsclie volksrijmpje bij Ter Gouw,, 
Yolksv. pg. 208. In de Freckenhorster Heberolle stoat 520 , 
521 naast an thero vaslon eon le paschon , dat Heine aan eon 
zwak fem. , doch in. verkeerdelijk , toeschrijft. Dat men 't meervoud 
in de tijdsbepaling boven 't enkelvoud verkoos , is vrij natuurlijk, 
omdat men op de Panschdagen in plurali 't oog had. Evenzoo 
bezigt 't Oudnoordsch eon meervoudig Pciskar,, Ptiskir,, welks 
datief in de uitdrukking a Pciskum , Deensch i Paaskett , Oudfriesch 
to Paescham , volk-oinen can ens te Paschen beantwoordt. 
Ben dergelijke pittralis vindt men trouwens nog in 't Hoogd. 
Ostern, Ireihnacklen en Pfingsten ; vergl. ook Fra. les Pa'ques. 
De vorm .Paeschendag bij Maerlant en Paesschenfeeste bij Yondel 
zijn van den nom. Paeschen gevormd. 

Doch om voet bij stuk to houden , zet ik de behandeling van 
Pinksleren ditmaal ter zijde, om over te goon tot de behandeling 
van 't woord jongen , waarom het mij blijkens 't opschrift dezer 
schets eigenlijk to doen is. De heer B. Vinckers is van oordeel, 
dat ik in 't aannernen der epithetische n niet heb misgetast. 
Intusschen hoe aangenaam het is een man, als den hoer Yinckers, 
aan mijn zijde te hebben, magis arnica verilas. Ik begreep de 
vorming van dit woord ten eenemnale verkeerd , toen ik met mijn 
verklaring van ochend meende gereed te zijn. 

tritgaande van een zwak substantief jonge, stain jongen , moest 
ik natuurlijk tot de aanneming eener epithetische 92 in den nominatief 
komen. Dat dit substantief in vorm en wezen een is met 't 
zwakke adjectief, lijdt geen twijfel. Reeds 't Oudhoogduitsch 
kende zulk een jungo, 't Middelhoogduitsch junge (Graff III, 602; 
Muller, I, 776). Dit jonge komt ingelijks in 't Middeinederlandsch 
voor. In mijne aanteekeningen vind ik sleehts de volgende plaatson 
, belt die voldoendo zijn, am 't besteon des woords to staven 


142 

NOM. Sing. Mlp, II. 3923 Amon was een vrissche (Var. abel) jonghe. 

Gen. Sing. Mlp. II. 1442 (Si) bat hair vriendelec aldaer 

Dat sy des jonghen name weer. 

Nom. Pler. Mulp. I. 745 So gaet hi, als die jonghen plien, 

Ende wil sijn mace vrienden lien. 

Dat. Pier. Mnlp. I. 178 Den jonghen ghcve ic te verstaen, 

Wat liefte is, als ic best can. 

De beteekenis is niet Auer, maar juvenis, adolescens , als in 

't Mhd. Voorts leest men een jonge Jes. 10 , 19 , des jongen 

Spreuk, 22, 15. 

'T spreekt van zelf, dat naast den vorm jonge, plur. jongen, 

ook een jong of jonge, plur. jonge in den zin van de jonge meszsck 

kan voorkomen. Immers de substantive gebruikte adjectieven gaan 

in 't meervoud (althans in den regel) niel op en, maar op de 

adjectiefs-e uit. Zoo in 't Middel- als gedeeltelijk nog in 't klassiek 

Nieuwnederlandsch. Dock hierover uit te weiden is thans over


bodig. Dat ons jongsken van dit jong is afgeleid , zij terloops 

aangemerkt. 

Naast dit mannelijke jonge komt voor dieren een onzijdig jong , 

Mnl. 1021C klassiek Nnl. jonck, voor, dat in 't jonge 

I. 776), in 't Oudhoogduitsch deels jungo deels anders luidde. 
Bewijsplaatsen zijn voor 't Middelnederlandsch : 
Wal. 318 (Ili) hevet een serpents nest vernomen, 

Daer vier jonghe in laghen ende sliepen. 

Lane. III. 6529 (Die vogel) sat op sine jonge te pant, 

Die hi allegader doet vant. 

ibid. 6534 Die dole jonge lien stonden 

Ontfingen allegadere dleven. 

De meervoudige deminutieven jongskine en jongekine komen 
desgelijks Lane. III. 7230, 7236, 7255 voor. In de Statenvertaling 
vergelijke men over jonck , plur. jongen Job 4. 11; 39, 3; 39, 7 
enz. 'Lie verder Rijnib. Gloss. 

Bit alles baat niets ter verklaring van ons jongen, dat niet 
alleen in den Statenbijbel Spreuk. 20 , 11 en bij Breeroo , maar 
reeds ruim een eeuw v6cir Kiliaen voorkomt. Nemen we al eens 
aan, dat de epithetische n zich in den nominatief genesteld 
heeft, dan blijft niettemin de pluralis jongens een waar mirakel. 
Wij bezitten eon aantal als zwakke Pubstantieven gebezigde 


14:3 
adjectievon : geleerde, zieke, wijze enz. enz. Geen dozer pat in 
nom. op 91, in plurali op ns uit. Na vele vruchtelooze pogingen to 
hebben gedaan , om dit readsel op to lossen , sloeg ik nogineals Grans 
Sprachschatz (ten overvloede near ik meende) op en word aangenaam 
verrast door twee pleatsen , die mij in dezeu licht gaven. Aldan 

(I. 6 0 6) Loch worden vermeld : junginun, rudimenta en dieiungineit 
dero rammo, pullos corvorum. 'T leatste alleen is voor ons betoog 
noodig, maar door 't eersto worden wig tot de overtuiging gebracht 
, dat bier aan Been schrijffout gedacht ken worden. Dit 
iunginen, pullos , ken zoowel con zwak mannelijk als neutrum 
zijn ; door bet tot een vermoedelijk Gotischen vorm juggeinans (juiteivans), 
juggeinona (jukeinona) terug to brengen , wordt de Nederlandsche 
vorm longen eerst recht duidelijk. Doze moet eons 
jongiln geluid hebben en zal wearschijnlijk tot eon adjectief op 
zjn ,als gulden, enz. behooren. Do vergelijking met 
gulden is vooral (heroin van pas, omdat ook dit adjectief een 
mannelijk zelfstandig naamwoord gulden, meerv. guldens heat 
opgeleverd. 

Uit vrees, dat to sterke ingenomenheid met deze vondst mij 
de bezwaren daartegen deden voorbijzieu of Gering achten , 
nam ik de vrijheid miju gevoelen to onderwerpen Gan 't oordeel 
van Dr. Kern, van wiens welwillendheid en read ik steeds een 
dankbear gebruik meek. ZHgl. versterkte mij Diet alleen in mijn 
mooning , maar verplichtte mij teveus met de verwijzing near ziju 
voor de kennis onzer teal zoo hoogst belangrijke verklaring der 
Salische Glossen. Ik kan niets beter doen, don de pleats (pg. 
140) wortgareu over to nemen. „Jetzt bleibt uns nog ingim us 
zu deuten iibrig. Es ist nicht viol derail zu deuten. Es giebt 
nur ein Adjeetiv,, des den Begrilf „anniculus fi mid ubimusfi 
umfasst ; des adjectiv ist „jung , nicht nur in alien deutschen 
Zungen , sondern auch in fast ellen indogermanischen Sprachen. 
Auf Friinkisch hiess es iung oder i u g; daraus weitergebildet 
ist nhd. Jungen , ndl. jougon; im Ahd. ward dies von Thieren 
gesagt, z. B. "die iting in en dero r am in o fi (Greif, Spr. I 606). 
Der Gen. ,sg, ist auf Frdukisch iunginus oder iunginis 
(j u g en us, - n e s) oder auch wol i ungi ne s. Das i8 mit len



144 


gems [i ?] ist ij = Ob die Glosse i rt g ij n u s oder iung ij n n s 
sein sollte , ist nicht zu entscheiden ; ist auch ziemlich gleichgaltig. 
Im Nnl. besteht die vorm j u g nicht nur in jengd, 
sondern ouch in j u f v r o uw (aus jug v r o u w) and im mundartlichen 
j o c'h i e „Jtinglein". 

Ik acht thans ale verdere behandeling overbodig. Met 't aanhalen 
van Dr. Kerns woorden bob ik den lezer voorzeker grooter 
dienst gedaan , dan wanneer ik mijn eigen betoog had voortgezet. 
Op de vraag , of ons Nederlandsch Met een soortgelijken 
vorm in veulen d. volfjn en voorts ons zw)n, Got. svein, Lt. 
su-inns (vgl. Got. gaitein) bezit, dan wel of dit voor een verkleinwoord 
als magadzin te houden is, kom ik later terug. 

Nog een paar opmerkingen. De hoer V. reduceert ons kenken 
tot een Mnl. cokene. Zoo ook anderen. Ik heb niets tegen dezen 
vorm, die tallooze malen voork-ornt , dan dit eene , dat 't vaderschap 
van keuken daaraan moot worden ontzegd. De Middelnederlandsche 
o wordt in geen enkel geval onze en, daar alleen de 
i des uitgangs Umlaut kan bewerken. Leert men al, dat een toonlooze 
e dezelfde kracht bad, dan bewijst men dit alleen door die 
toonlooze e's, die nit i zijn ontstaan; voor de andere is dit bewijs 
niet te leveren. &den genoeg , om , tenzij men een dubbele uitspraak 
van den toonloozen klinker zou willen aannemen (qua 
absurdum), onze en's terug te brengen tot den tijd , dat de i 
zijn aantrekkingskracht nog kon uitoefenen. De Middelnederlandsche 
we of en waarborgt ons bovendien in tal van woorden , dat 
reeds toen de Umlaut zich had vastgezet. In 't Vlaamsch of wat 
de tot op een zekere hoogte voorkomende Middelnederlandsche 

ook moge zijn, was zijn verschijning veel zeldzamer dan in 
't dialect, dat onze schrijftaal ten grondslag ligt , maar litterair 
schraal vertegenwoordigd is. 

Vat verder door -mij aangaande 't vermogen der j om de verkleinwoordjes 
met een helderen klinker te begiftigen gezegd is, 
dient verbeterd to word en. 'T komt mij thans veel waarschijnlijker 
voor, dat b. v. ,goodjes, lootjes, gaatjes enz. nit godje, 
lotje, gatje enz. gevormd zijn naar analogic van goden , loten , gaten 
nit god, lot, gat enz., dan dot de j daarvan de oorzaak is, 


115 


Immers komen dergelijke meervoudige detninutieven met heldere 
vocalen alleen voor, wanneer ook de grondwoorden in 't meervoud 
den hunker openen. Om 't korter uit to drukken : lolje is 't 
verkleinwoord van lot en looljes dat van loten. Een dergelijk 
verschijnsel , dat zich eveneens in 't dialectisch Duitsch voordoet , 
vindt men bij de neutra met meervouden op eren, oudtijds er ; 
kindje is 't verkleinwoord van kind, kindertjes dat van kinder 

(thans kiiuieren) enz. enz. 'T spreekt van zelf, dat de meervouden 
goodjes, loo/jes, gaaljes, paadjes enz. enz. later tot de vorming 
(,bij vergissing') van een enkelvoud goodje, loolje,gaalje,paadje 
enz. aanleiding given. 

Haarlem , 20 Dec. 

ROSE 3014. 

DOOR 

J. VERDAM. 
In de bovenaangehaalde pleats komt een spreekwoord voor, 
waarvan de bedoeling duidelijk is, maar waarvan de woorden 
ous een oogenblik in verlegenheid zouden kunnen brengen. Dear 
staat namelijk : 

Die dorper dient , na dorper bent. 
waarvan de beteekenis Been andere zijn ken, dan die van het 
moderne „wear men inet1 verkeert , wordt men mee geerd". Ten 
overvloede blijkt dit nog uit den Franschen tekst, 
Qui felon sert , itant en a 
//Die zich verlaegt tot het knechtschap van een schurk , plukt 


146 


dearvan de wrenge vruchten, krijgt loon near werden, lien vergaat 
het er near". 

Dose beteekenis van lonen, nl. die van loon °Wow/gen, ergens 
goeti of slecht afkomen eu des ongeveer beloond worden, klinkt 
ons vreemd, daar wij alleen de bet. van loon geven or aan hechten. 
Het was ook in 't Mnl. wel niet de ewone beteekenis, maar behalve 
op doze plaats , kola zij ook voor Exc. Cron. van Brabant. 131 a. 

hide mits desen werden de Ludikers, die wreet van natueren 
sijn, noch folder en overmoediger, twelck hem ten lesten qualic 
loond e, also hierna geseyt sal worden , 0hetwelk hue ten laatste 

sleek bekwam.fi 

De plants in den Limb. (I 12S3) 
Ic salse doen in enen viere 
Verberren, mats 
To sal hare hare toverie 
Wel docn loenen, lien si no 
Op heeft ghebracht an u. 
levert slechts eon half bewijs, want de sin ken seer goed zijn: 
,,ik sal hear heur tooverij doen opbreken; maar loenen ken ook 
= belonen sijn, wanneer men doen in den sin van laten, bevel 
geven opvat, even als „ic salse doen verberren°. 
Hetzelfde verschil Nan beteekenis, dat er is tusschen het Mnl. 
en het tegenwoordige 7oonen, bestact ook bij andere verba. 
Zoo beteekende 61mm/ten ook nitgaan, bijna gebluseht worden, 
Rinelas 423: 
Sine bluscht niet (de glued) , mer pijnt altoes voert. 
en 555 
Den berrenden dorst, Bien du no dreechs 
en bluschste p int, droucstu den Rijn. 
openbaren ook openbaar worden 
Sp. 1 7, 53 21. 
Het es to ghesciene noch 
Dat hi di dit wort openbare. 
ontsteken ook ontbranden, bijna ontstoken worden. 
rersl. en beriglen IV 26. 
So waer die trance vloycn bier, 
Baer ontsteect een gheestelijc vier. 


117 

bederven ook te niet gaan , ornkonzen , eindigen. 
Sp. 1 , 3, 37. 
Sulke sijn, die huwelic beginners 
Want si willen kindere winnen 
Dat hare name niet en bederve. 
P, 12, 22. 
Want hi lievere vri Wilde sterven 
Dan in vangnessen bederven. 
I', 24, 26. 
antworden hi hem bekende 
Dan hijt selve moeste besterven , 
Sonde dat orloghe bederven (ophouden. eindigen). 
erven ook door erfenis overgaan op, bijna geerfd worden 
18, 11, 21 
Want het was doe ende sidcrt sede 
Alse een enen andereu onden];de ..... 
Sijn name ervedein te gewinne. 
Ook van het omgekeerde zijn vele voorbeelden bij te brengen. 
Bieekten nu uitsluitend intransitief, beteekende vroeger ook de 
bleat apemen. b. v. Rose 10S2S sqq. 
Ik biechte keysere elide keyserrinne ..... 
1Niaer in achte twent daerop, 
Wat dat doen die ;Irma kaytive ..... 
Hare bicchte en willic niet verstaan.... 
Dese coninge , dese Keyserinnen 
Elide begginen , diemen scone mach scouwen , 
Dese begeric sekerlike 
Te biechtene, opdat (= mils) si sijn rike. 
Vgl. het Eng. to sake an oath dat niet beteekent een eed 
afnemen, maar aleggen. 
Versmackten , nu alleen intrans., beteekende vroeger ook doen 
versmaeltten , maar vooral versmoren , verstikken. 
Rose 4703. 
Tote diesmaels dat hem neemt die doet , 
Endene die cpade mort vcrsmacht. 
Rinelus , 1410: 
Nidecheit, ghi hebt al bloct 
bi quaden tongen die werelt dent..... 
Haddise versmacht met eneger noet, 
Ghi hadt der werelt bliscap grot 
Anebracht. 


TWEE MIDDELNEDERLANDSCHE GENITIVI, 

DOOR 

J. VERDAM. 
I. 
In den Linzborch konat vijfinael het woord smiins voor, wear 
de zin Been andere, rededeel toelaat, den den Gen. sing. van bet 
pronornen personale. 

Zie bier de pleatsen , wear smiins gevonden wordt. 

III. 481. 
Alaer miin jonfrouwe es mere eren 
Werdich ende groter heren 
Dans miins, die vare achter lande 
Ende en hebbe goet gherande, 
Dan is harentare bejage. 

III. 823. 
Hi antwerde: God ghene u vrome 
Ghi heren, wat begheerdi smiins 
Ik ben gbereet rude rifle tsiins 
U gheven om to quitene mi. 

IV. 1439. 
Echites seide : Perhi silt sot. 
Pat gbi u smiins ouderwint, 
Waendi dat ik ben een kint? 


VI. 1292. 
Eer dadic, vrouwe, dat gbi mi Met 
Dan enich mensche gedoen mochte 
Ic ben die ghene die en rochte 
Wet pines is dore u dade, 
Indien ghiis reins hadt genade, 



1-10 


en XII. 805. 

Nu besiet lieve heren. 
le sonde ten here gherne keren 
Besiet , wat ghi smiins beghert. 


Het is duidelijk dat in het eerste citaal in plaats van cans 
miins, moet gelezen worden don smiins, en in het vierde ghi smiins 
in plaats van ghiis miins. 

Op al deze plaatsen wordt een persoonlijk voornaamwoord vereischt 
, geen bezittelijk. Vooral blijkt dit duidelijk uit het vervolg 
van 't laatste citaat , wear Demophon (die ook XII, 805 spreekt), 
een oogenblik later zegt : 

Begherdi van mi iet el 

Dan goeden pays cede goede soene. 

II 370 , komt smiins als bezitt. voorn. voor : 

seidi , ontfarm u miins 
Ic sal u soevele gheven smiins, 
Dat ghiere op al a levee 
Selt onthonden solider begeven I). 

d. ik zal u zooveel van ha myna geven. Ills persoonl. voorn. 
evenwel moot het op eene andere wijze verklaard worden. Vonden 
wij smiins eenmaal , wij zouden het waarschijnlijk voor een 
foot verklaren , maar daaraan valt uu niet to denken. Wet kan 
dan de oorsprong zijn van dozen zonderlingen vorm 
De pronomina possessiva en persoualia worden in de spreektaal 
meermalen dooreen gebruikt , en dit kan niet verwonderen, omdat 
de eersten nit de laatsten ontstaan zijn. One is even als het Lat. 
vestrum en nostrum zoowel pers. als poss. Mija is gevormd van 
mij, evenals um van n. In sonmige boeken o. a. in de spraakkunst 
van den Hoogl. KERN wordt mijn als verbogen vorm van 
het pron. pers. opgegeven : van welken stem ook miner en miins zijn, 
in de uitdrukking dal boek is mijn wordt mijn door sommigen 
voor pers. door anderen voor poss. gehouden. 

De spreektaal verwart beide soorten van woorden nog meer. 

1 ) Lees: dat ghiere u op , al qw levee cnz. want zich onderbouden is ook in 't 
Mnl. reflexief " hem onthoudemq 


150 


Men hoort tallooze melon „je moot het min zeggen : dot heb je 

van miin niet gehoordil. 

De meeste mensehen kennel ' hot onderseheid tussehen n en 

aeav niet, en mils zijn, veel verder van hem afstaat , dan 

mij2z van , wordt door velen gebezigd in pleats van hem. 

13. v. ik hob het van zijn pshoord; je moot het niet can zijn 
zeggen , enz. Zie Bunt, _Nederl. sproakteer. § 75, 3. A 2. 
Op dczelMe wijze is a de Nom. geworden van een nieuw pron. 
pers. door verkorting uit awe en weglating van edelheid 
Mijns inziens is het met smiins evenzoo gegaan. Dit was oorspronkelijk 
alleen possessief,, maar kreeg door cone ellips Iangzamerhand 
cone personale beteekenis, even als min, zijn, a. Ilet 
uitgelaten subst. ken of persoon of eon ander geweest 
zijn , maar hiermede wordt i. de vorm voldoende verklaard. 
„Miin joufrouwe es mere eren werdich elide groter heron dan 
smiins" ken ook nu nog zeer good verklaard worden door de 
uitdr : „Mejuffronw is een .;rooter hoer waard dan mZjn persoon". 
„In de nitdrukking wat ghi smiins beghert n en „wat begherdi 
smiins" hanL,en de genitivi natuurlijk van ?oat af. 

Do gen. miins komt nog op drie andere plaatsen in den Limb. 
voor, wear men goon gen. verwachten ion. 

VI. 1623. 
Ione kere niet weder in Arragoen, 
Wat dat miins dear al gesciet, 
Daer men mi met oegen sict. 

X. 64. 
God here! wet sal miins gheseien ? 
on 559. 

Neen vrouwe, seide dot ghersoen, 

Wat see miins doer na gheseiet, 

there ghesellen en willie niet. 

Blijkbaar was „wat sal minis gheseien n cone staande nitdrukking : 
waarin wij don gen. door met mi).moeten wedergeven , maar 
juister beantwoordt aan do Mel. zegswijze ons „wat zal er van 

worden" waardoor L,vens do genitief wordt opgeheklerd. 


151 

II. 
Bet ml wel voor niemand bewijs noodig hebben , dat de negatie 
yid , oorspronkelijk subst., even geed met een genit. kon verbonden 
worden, als thans iels, nets, wad enz. Op vele plaatsen 
men vroeger can, dat het ww. den geuit. regeerde, terwijl men 
later leerde inzien, dat de gen. alleen door ilia werd to weeg 
gebraeht. Hoe fijn het oor onzer voorouders op dit punt ontwikkeld 
was, blijkt o. a. uit Limb. II 800. 

Doet hiit °ee l , ent wel vergbinge , 
Bat si goet; en doet hiis niet 
1-li en sal ons selve gheen verdriet 
Doen. 

Irene zeer bizondere toepassing van dozen regel is mij bij het 
lezen van den Limborch voorgekomen. Pe plaatsen, waar de uitdrukking 
voorkomt, zijn de volgende : 

I. 1234. 
U sone leit mi spade ende vroe 
Ane, om sine vriendinne to sine, 
Nacht cede dach doet hiis mi piLe, 
:Moor loch blivet al verloren , 
Emmermeer wetic wel to voren 
Dat ik siins wives niet en ben. 

1165. 
dies soucti tore amien 
:Mi, des magic wale lyen 
Dat is uwes wiifs) "lid en ben , 


1798. 
Hi dede mi beden mur Jan one 
Om to wesene sine vrendinne 
Dies mi lettel goet ghinc ieee , 
Want is siins witfs Met en ware. 


en VI 2199. 

Oee tegenover niet , dus cr Limb. I , 1718-1720. Thans nag 
in Qpvuelttanl over: b. v. Gij hebt het buck Met coin , oot,? waar wij even 
gocd de vraag met wet? kunnen 


152 

Doe sprac die vrouw goet : 

NSekerlec , ghi mesdoet , 

Dat ghi mi dit legt core ; 

Kenneth mi wel ter core, 

Ic wane wel, das ghiit ..... 

Ghine silt miins mans niet. 

De bedoeling is op al de plaatsen zeer duidelijk. De zin is : 

„gij kunt mijn man niet zijn eitaat); ik wool dat ik zijn vrouw 

niet zijn ken (l e 2e en 3 e citeat). Hoe men tot doze beteekenis 

geraakte, kan gemakkelijk worden aangetoond. 

Letterlijk staat or : „Gij zijt niets van mijne vrouw, van mijn 

man". d. gij zijt niets van datgeiie, wat mijne vrouw, mijn 

man zou moeten zijn; gij hebt geene hoedanigheid of eigensehap, 

die u tot mijne vrouw, mijn man zou kunnen waken, d. gly 

knnt mijn man niet Z1:121. 

Doze zelfde verklaringswijze moot ook toegepast worden op 
Limb. VI, 1490. 
Venus, vronwe , wat modiis , 
Dat ghi hovessce liede sciet P 
Al en ben ic dies selve niet 
Dat heeft mi wonder herde clene. 
Want sekerlec ic 'Mime cne 
Die biome es van alien seiven. 

d. i. Venus, wet is uw inzieht, uwe bedoeling daarmede, dat 
gij besehaafde menschen, die elkaar beminnen , van elkaar verwijdert? 
Al is dit niet op mij zelve toepasselijk , al bob ik (lit 
zelf met ondervonden, al ben ik zelf met in dien toestand , in 
dat geval, dat verwondert mij niet, want ik bemin de bloom 
aller vronwen. 
en op Mel , 6133. 
Dorstic binnen der vesten comers 
Ic ghinge met ja , here, siet ; 
INIaer mijns yarns nes daer niet, 
le hebt al to dicke vent-Focht. 

d. ken dear Met heen gaan, voor mij is dear gees toegang 
ll eigenlijk „van mijn gam. daarheen ken niets inkomen , 
er is niets, wet mij reeht of vrijmoedigheid zou gove,n, om 
daarheen to gaan.fi 
Leiden. Sept. 1870. 


SHUNS 

POOR 

P. J. COSLIN. 
Pe Heer Verdam duide het mij niet dat ik nn reeds 
aankom met een enkele bedenking tegen zijne verklaring van 
hovengenoemden genitief. Mijn bezwaar bestaat Merin, dat 't voorafgoon 
van 't artikel ons verbiedt aan de chips van een substantief 
(lip' of persoon) te denken. Of is (le mine molt, dat miin 
Middelnederlandsch ? Bij mijn weten kent 't Dietsch te dezen 
maar twee constructies : de eerste vinden wij b. v. Lsp. II, 30, 

736 : Trader inden /tandem din so bevele ic den gheest mijn 
do tweede zoo lniden : trader in divan harden so bevele ic minen 
gheest I Do genitief smiins eischt this cone andere behandeling. 
Terecht woes de lleer Verdam op II, 370, waar smiins genitief 
is van dat mine. Vergelijk ook Lane. III, 16292. Welnu, de 
twee plaatsen II, 822 en XII, 805 seven ons een duidelijk denkbeeld 
, hoe 't begrip snyne 't persoonlijk voornaam- woord kan 
vervangen. In ?vat beoheerdi smiins is het om 't even, of wij van't 
mine of van mil' zeggen. Evenzoo beteekent 't Engelsche these ears 
of mine letterlijk ‘deze ooren van do mijne', maar wil natourtijkze,
gen (deze ooren van mij'. 'T Hollandsche mijn voor ?nig' , znju 
voor hem, die de beer V. tot staving zijner verklaring aanhaalt , 
acht ik op andere wijze ontstaan. limners deze vormen vindt 
men nog bij voorkeur in de nitdrnkkingen Van miin (of van mijnes) 
en van zijn (of van zi fines); het zijn wezenlijko genitivi pron. 

pers., maar die toen men hunne waarde als zoodanig niet nicer 
begreep , door de voorzetsels van versterkt en zoo later 'bij vergissing' 
voor accusatieven aangezien en daarmede verwisseld zijn. 
Wat 't verwarren van U en UM betreft, dit lag alleen aan de 
omstandigheid , dat reeds in 't Middelnederlandsch , gelijk nag 
in de spreektaal, de slot-w na de u we,gvalt : vergelijk sin, rzt 
voor slum, rum enz. Waartoe oak de w wanneer geon vocaal volgt P 
Op de drie andere plaatsen moge alleen de verklaring van nzzi 
passen , geenszins bewijzen ze een ellips na smiias. Zijn ze echt , 
dan behooren zij thuis in een dialect, waar men in zekere uitdrukkingen 
dat mine voor ic, 't zij alleen in gen. , 't zij 
ook in do overige casus obliqui placht to gebruiken. Pe twee 
reeds vermelde plaatsen toonen dan , hoe geleidelijk die overgang 
was. Maar — in 't vierde bock, vs. 1439 is helloedzaamheid 
een eerste vereischte. Al doorlezende bemerkt men ras , 
dat de tekst niet in den hack is. Wat zegt Echites hier ? en 
tegen wien spreekt hij ? tegen den 66nen ridder,, die aanraadt 
de maagd of te staanP Dan heeft smiins den zin van dal mine 
en beteekent de versregel Qat gij a met mijne zaak bemoeit'. 
Maar richt hij het woord tot beiden ; wat zegt hij dan, dat 
wij genoodzaakt zouden zijn aan een gen. pron. pers. te denken? 
Hem onderwinden met sous komt o. Wal 10112 voor, waar 
wij 'zich zijner aantrekken' zouden bez,igon ; vergelijk ook Limborch 
VI, 2070. In den zin van Ise tegen ienzand oirizemen herinner 
ik mij niet het gelezen to hebben. — Ook moot ik er 
nog op wijzen, dat in III, 479 meer 't good, dan de persoon 
van heer Heinric zijn liefde in den weg staat, en dat in VI, 
1288 (de)s wel eons adverbium kan zijn. Maar dit zijn hijzaken. 

Ongaarne zou ik hier van den Hoer Verdam afscheid lemon, 
zonder ook lets te hebben bijgebracht tot nadere bevestiging van 
wat hij verder aanvoert. Biechten koeit in de door hem aange,,.
even beteekenis ook voor Lane. III, 17131 (vgl. 1980). Gescieden 
c. gen. pron. pers. na wed is niet alleen den Limborch eigen , 
maar een gangbare Middclnederlalulsche nitdrukking : met 711(1118 
leest men het b. v. Sp. II. 59, 101; Lane. 219, 6904, 
11093; met dilats Lane. III, 5710 ; met 'awes of n(ag)s berg. 4503, 


155 


Rose 12013, 14013 enz. enz. Tot 'tgeen aangaande niet gezegd 
wordt, leveren verder cum. gen. sing. Rose 5380 , cum gen. plur. 
Lane. III, 25958 en Wal. 4573 geschikte bijdragen. 

Haarlem, 23 Deccinber. 

IILA,D V ULLING. 

In het Spel van den herloghe van Bruyswyc enz. , door den 
Hoogleeroar Mourzmt opgenomen in de eerste aflevering zijner 
welkome BiLl. van ]Uvl. Letterk., lezen we vs. 732 tot '35 : 

0 edel oem, is hebbe ghesien 

Wonder ace Florentine die seoene , 
Die met reeliten mochte draghen crone 
Voer Babeloen den soudaen. 

Li eene hoot zegt de gearde tiitgever : „men zon verwachten 
van Babeloen." — _Neon , wij verwachtten bier wel degelijk voor. 
limners leest men vs. 816 en '17 van hetzelfde spel : 

Neer Florentijn, die es wel weert 
Te draghen crone v o er elken man. 

In het ahel spel van Esmoreit vindt men vs. 530 en '31 : 

Ghi moecht met rechten draghen croene 
oer elken man die nu leeft. 

zou , dunkt ons, de eerstbesprokene versregel luiden 

Voer (van) Babeloen den soudaen. 

In vs. 1125 en '26 toch lezen we : 

Want van Babeloen die soudaen 
Was sijn vader. 

Er is daarenboven een groot onderscheid tusschen het dragen 
der kroon voor, d. hoven, of : voor het aangezicht, d. als 
eehlgenoot van lam., en : het dragen der kroon van iemand. Bedriegen 
wij ons niet , don bedoelde de schrijver het eerste. De weglating 
van 't voorz. van kon tot gees misverstand aanleiding geven , 

die van voar o. web 
Hoe denten de lezers von den Tool- en Letterbode er over ? 

J. II. v. D. 
* 


SPROKK ELINGEN, 

DOOR 

J. H. VAN DALE. 
Ix. 

YEERSTE WINST IS KATJESWIN$T, 

MAAR DE TWEEDE WINST HOUDT VAST. 

De Heer T. BOERMA, Hoofdond. aan de school voor uitgebr. 
lager onds. to Veendam, verplichtte mij door het volgende schrijven : 
bl. 20 van den 2 en jaargang van den Taal- en Letterbode 

vind ik een artikel van uwe hand over 't spreekwoord : 
Het eerste gewin is katjesspil (kattenspil, kattengespil, katten


gespin). 
Vergun mij eenige woorden daarover. 
In de provincie Groningen zegt men tot en van een speler, 

die bij 't begin des spels veel wint : 
De eerste winst is katjeswinst, 
maar de tweede winst houdt vast. 
Of: 
De eerste winst is katjewinst; 
de tweede winst, — die houdt vast, 


157 


'Lou doze vorm van 't door u besproken spreekwoord ook misschien 
de goede, d'oude , d'echte wezen ? Voor deze meening 
pleit i. 

1° het, voor zooverre ik weet , in de prov. Gron. algemeen 
gebruik van den door mij aangegeven vorm , en 

2° de verklaring , die door d'aanneming van dien vorm zoo 
recht eenvoudig en natuurlijk is. Immers , men wil er m. i. 
doodeenvoudig mee to kennen geven : dat men op d'eerste winst 
— op winst in 't begin van 't spel — even goed vertrouwen 
kan als op katten , waarop men , volgens d'algemeene begrippen 
die men van 't kattenkarakter heeft , al heel weinig vertrouwen kan. 

ik ben onbekend met 't geen vroeger door u over 't zelfde 
spreekwoord geschreven is , en 't kan daaroni zijn , dat ik ,,met 
den mosterd na den maaltijd kom", en dat alles, wat ik gezegd 
heb , reeds door u of door een ander is opgemerkt , in dat geval 
verzoek ik u verschooning voor de moeite die ik u veroorzaak. 
Is zulks evenwel niet het geval, dan geef ik u vrijheid, dit mijn 
schrijven to gebruiken zooals het u 't beste schijntI/. 

Bij al hetgeen reeds over Het eerste gewin is kattegespin enz. 
gezegd is, verdient ook het bovenstaande, dunkt mij, een plaatsje 
in den Taal- en Letterbode , al ware 't maar alleen, omdat we 
't spreekwoord er in vollediger vorm door leeren kennen. 


HET BRUSSELSCH FRAGMENT VAN DEN CASSAMUS. 

DOOR 

ALFONS WILLEMS. 

-Toen, verleden jaar,, mijn vriend Verwijs zich onledig hield 

met het- uitgeven van den nederlandschen Cassamus, was bet 

hem reed's bekend dat er op de Burgondische Bibliotheek te 

Brussel nog een fragment daarvan moest bestaan. Hoe hij op 

.het spoor dozer ontdekking kwana , dank aan een artikel van 

Frocheur in den Messager des Sciences historigues van Gent, 

heeft hij zelf in - zijne Inleiding medegedeeld. Op zijn verzoek 

begaf ik mij naar de Bibliotheek om het bedoelde fragment of 

te schrijven; doch na vole nuttelooze nasporingen Meek- mij of dat 

Frocheur zich had vergist, of dat het stub sedert lang was verdwenen. 

Nogtans, om alle onzekerheid omtrent dit punt op to heffen, 
had de hoofdbibliothecaris , de beer Alvin, wien ik op bet zoo 
stellig gezegde van Frocheur opmerkzaam had gemaakt, mij met 
de grootste bereidwilligheid beloofd eene algerneene kollatie der 
handschriften te zullen instellen. Doze maatregel had da,n ook den 
gewenschten uitslag, daar ik, clen-22, sten Maart 11., bericht untying 
dat het zoolang te vergeefs gezochte fragment weder aan het licht 
was gekomen, en dat het te mijner beschikking stolid om er een 
afschrift van te nemen. 

Waarom de eerste gedane opzoekingen vergeefsch waren gebleven, 
is hieraan toe te schrijven, dat, volgens de verklaring van 
Frocheur, bet stub afkomstig was uit den hoedel van J. Fr. 


159 

Wilients, terwijl het integendeel een tiental jaren vroeger op de 

veiling van Le Candele was aangekocht. 

IIet is waar, het fragment werd door Willems eerst ontdekt, 

als schutblad in een exemplaar Van de proprietegten van Bingen 

(Haerlem, 14S3 , in fol.). Het berust thans ter Burgondische 

Bibliotheek, 11 0 18,22S. De uitstekencle vlitanische taalkenner heeft 

er de voigende aanteekening in het fransch bijgevoegd : 

',Vera flamands detaches Fun volume de la bibliotheqne royale achete h la vente 

des livres de M. Le Candele de Gyseghem, au mobs de Mars 1838. Ces vers ap


partiennent h la traduction ilamande du roman franeais Le rceze du Peon, dont j'ai 

acquis on fragment de pros de 2000 vers en 1825, dents derriere le Ms. flamand 

du Roman de la Rose dc Hein van Aken de Bruxelles, en son vivant cure a 

Certbeke pros de Louvain (aujourd'hui en la possession de l'Institut des Pays-Bas). 

Les vers correspondants de mon fragment s'y trouvent entre les lignes 1400 a 

1500 (La poeme entier en francais, selon l'abbe de la Rue, Essais our les bardes, 

, 347, contennit plus de 6000 vers). Les dens textes different considerablement 

en quelques endroits. 

Ft comma ce morcean de parchemin, dont chaque colonne a du renfermer 50 

vers, porte en tete le chiffre du feuillet XCVI, it est probable que le codex, d'oh 

it est tire, comprenait encore d'autres pieces de poesie, et contenait au moins 

30,000 vers. 

Gand, le 1' Mai 1833. J. F. Willems. 

Het fragment bestaat nit eene strook van een doorgesneden blad 
perkament , waarvan het ouclerste gedeelte is weggevallen. Elke 
bladzijde heeft drie kolommen van 25 regels. Dus in het geheel 
is het 150 VerZe/1 groot. ') 

In den Cassamus, zooals hij ons bewaard is gebleven, heeft 
de opvolging der episoden aldus plaats.: Strijd van Cassamus en 
zijne neven met Clarus en de zijnen. — G-ovangenneming van Casseel 
van Baudre — Gesprek van Cassamus met zijne gevangenen. 

Komst der heeren bij de jonkvrouwen. — Gesprek der ridders 
met de jonkvrouwen. — Kon:ngsspel. — Schaakpartij. 

brussalsehe fragmenten zijn geheel vervat in de episode van 
het Koningsspel. Dit Koningsspel gnat in den door V. uitgegeven 
tekst van vs. 1'300-1070, terwijl het fragment met vs: 

') Op den recto staat in marg. bet volgende latijnsche distichon to lezen: 
Ad iinem vitae Bleat Deus: ite, venite. 
Died narnque malls: ite ; venite, bonts, 



1446-1657 overeenkomt , zó6 echter,, dot na iedere halve kolom 
de volgende halve ontbreekt , door het geniis der onderste helft 
van het bled. 

Het koningsspel — in het fransch Le feu Je roi qui ne ment 

— bestond hoofdzakelijk hierin , dot de deelnemers can het spel 
eenen hunner tot honing uitriepen , welke beurtelings ieder der 
andere leden eene vraag betrekkelijk de minne voorstelde , terwiji 
wederkeerig hij de can hem opgegeven vragen near waarheicl 
moest beantwoorden. In ons gedicht is het gezeischap samengesteld 
nit vijf personen : drie jonkvrouwen , Edea, Phesonie en 
Ydorus, en twee heeren, Betijs en Casseel van Bendre. 
Het spel vangt can met de verkiezing van Betijs tot honing. 
Betijs ondervraagt opvolgentlijk Edea, Phesonie en Baudrijn. Dezes 
antwoord is eene liefdesverklaring eau Edea, wearop de jonkvrouw 
verklaart dat zij niets weigereu , loch ook niets beloven 
wil. 

De }wiling richt dan het woord tot Ydorus, en met hear antwoord 
volt juist het eerste onzer fragmenten in : 

—" Here, en peinsde noit vriendinne (1446) 
Allene te sine bi mire spraken , 
Maer also vallen so die saken 
Dat is nu beloven sal, 
5 Salic mi selven geven al, (1450) 
Beide met berten ends met sinne ; 
In sal bedriegen niet die minne. 
Nu last liden dese battalie , 
Die wesen moot sunder folic 
10 Van Alexander Macedo (1455) 
Ende onsen lieden also 
Jegen Clams den sontaen ; 
Sprekewi Baer (mane, bets wel gedaen , 
Ende vanden groten nerdoene , 
15 Dat daer die riddre stout ende coene (1460) 
Selen bejagen ende gewinnen : 
Dacr sail= sign wet die minnen • 
Die mince en vereraebte mi dander “ . (1170) 
iii trouwen ” , seiti , die Baudrijn , 

l) Hier char. enige (waarsch:,,nlijk seven) vcrzen. Die weglating is mike), aan 
eene nalatigheid des afsehrijvcrs toe te rekenen, 


161 

20 Van desen behete mogedi wel 
Blide ende wel te gemake : 
Ontfaet, hots one scone sake., 


— " Here, " seide die coninc doe, (1475) 
"Derre gichten ben ic vroe, 
25 Diemen met goeden danke geeft ..... 


[Gelijk men ziet, komt het antwoord. van Ydorus wederom op 
eene liefdesdeclaratie neer,, welke ditmaal tot den koning zelven 
is gericht. Bandrijii valt in do rode oin Botijs geluk to -wenschen.] 
Deze verklaart echter dat zijn geluk niet volkomen is. De tegenwoordigheid 
van zijne schoone beminde , die hij dear vddr zich 
heeft, vermeerdert nog zijne „Wat wonder is het, roept 
hij (en hiermed begint het tweede fragment) dat ik ben 

Te meer beruert fut herte mijn (1503) 
Van hogen gepeise en lettelkijn, 
Omme te hogene minen name. (1505) 
Het ware onrecht haddix blame, 


30 Want die herte daer die mince 
Es in, moet dogen in alien sinne 
Wat dat hare overgeet, 
Bliscap, rouwe, lief ende leet. (1510) 
Dat kint rnijn herte altemale. 

35 Nochtan en dorstic noit die tale 
Beginner iet in al mijn. keen, 
Dat ic te kinnen hadde gegeven 


vernoi ende rnijn torment. (1515) 
Hebic gesproken te verre tweet, 

40 Ic bids genade oetmoedelike., 
Ydorus seide vriendelike: 
,Here coninc, here, ic wille gijt wet, 
Ic hebbe mijn herte ace u geset, (1520) 

Dat ict u gore altemalc: 
45 Nu mint ende onse minne wale., 


seiti, die coninc, doe, 
" In was van gichten noit so vroe., 
Hem sprac Casseel ende seide: (1525) 
" Gi hebt gewounen eon meerrc scoenheide 

50 In desen spele ace u gebod ..... 

[Ydorus entwoord is aamnoedigend. De koning verklaart zich. 
dankbaar,, en Baudrijn wenscht hem weer geluk.] Waarop Betijs 
herneemt dat ook hem in 't kort evenveel geluk zal te beurt val. 

Bandrijn bekent dat. hij zich niet to bekiagen heeft. 


10;Z 

Omtrent deze plaats valt ons derde fragment in, moor met 
aanzienlijke afwijkingen van den gedr-nktmi tekst , .niet alleen in 
de redactie maar zelfs in het verhanl. [.Bnudiija beweert dat het 
nu zijne beurt is den koning eene vraa d te stollen. „Wat zoudt 
gij liever hebben, zoo spreekt hij , uwe beminde , voor uwe oogen 
te zien] of wel bij hare afwezigheid aan hoar te denken ?" 

...Endo deze ij heren met '"). 

Elc hadde daer,, is wills gift wct, 

Sinen vrient ende sine vriendinnen , 

Sonder die vrouwe van' doer binnen, 

55 Phesonie , die hare wale 

Conste deeken altemale 

Tote si beer stade sage 

AVaer doer best hair berte loge. 

Die Baudrijn begonste doe, 

60 Ende sprac aldus den conine toe. 

Hem seithi: ',Het es redo (1r)45) 

Int lent van liaudre ends van Meden , 

Alsd u conincscap geet ut , 

Dat gi dan al over [1]unt 

65 Secgen most des men a vraget.. 

— " Dat wert emmer van mi gewaget 
Seide die coninc. .Bi mire trowen, 
So vraegic a wore dese joncfrowen 
Ende bidde u met , dot gi 
70 IVIi segt wile n bequamer si 
Soe te sicue owes liefs anscijn 
Die Diet scoenre en mochte sijn, 
Ende dat a so dwinget van minnen , 
Soe dat soete gepeins 1 ) int herte binnen, 

75 Dat van hare comt te lens.... 

*) Het gedeelte van het fragment , dat bier aanvangt, komt volmaakt overeen 
met het oorspronkelijke, volgens bet door mij genomen afschrift near den Brass. 
en Parijsehen Codes (vs. 1S13 vlgg.): 

En la chambre Venus, a fin or entaillie, 

Fu la joie entr'eulx cinqt doucement commencic, 

Fors la suer Gadifer,, la belle Fezonie, 

Celle n'ot point d'ami , fait y avoit faillie. 

Mais la pucelle estoit courtoise et enseignie, 

Si s'cn sot bien couvrir si comme a cells toys, 

Tant qu' amour li resoit par amour conjoie, 

I ) lIs. S ..... mete gepeins, enz, 


De koning antwoordt : ,,Veel aangenamer en ook veel rustiger 
voor mijn hart is het drooinen aan mijne geliefdc dam hare gestadige 
tegenwoordigheid. Want (zoo vangt het vierde fragment aan *) 

Alsic sie mire scoendre anscijn , 
Dat niet scoenre en mochte sijn , 
Ende roder also een crike roet, 
Hare krespe haer, met al , op haer hoet , 


80 Ende haren 2) roden lachenden mont 
So wert mijn herte tier stont 
So sere beruert van hare minnen , 
Die mi ontstckeu doet van binnen , 
Dat mi dunct dat ic niet 


85 Noch en hore noch en sie iet ; 
Niet gevoelic noch en sie. 
Ende blivic hier in dit ende ye 
Endc besage haer scoen anscijn , 
So soudic so temaieert 3) sijn , 


90 Dat mi al sonde dunken sage 
\Vat ic horde ofte wet ic sage. 


*) Verg. weder de franschen tekst , vs. 1855 vlgg. 
Quant je regard a plain la face qui rougoye , 
Les ieula vers et rians , la urine crespe et bloie, 
La honcho et le meuton , la gorge qui blanchoie 
De la belle pour qui fife amour me mestroie!, 
Je sui si tres mud n'est rieus que je voie: 
Miens ne voi , riens ne suns, ne rienz ne sentiroie , 
S'eu tel point decant li tout mon vivant estoie; 
Et pour ceste raison entengz et entendoie , 
Qu'en regarz esbahiz nulz arnanz ne s'esjoie. 
Alais quant jc sui tout soul en chambre quoite et quoie , 
Et le doulz souvenir a penser me ravoie 
De cc que j'ai vda se jamaiz le veoie; 
Alieulx et plus sagement vers li me contenroie, 
Et mez biens et niacin quoiement li diroie. 
Lors pens et contrcpens, record et estudoie, 
Et les ieux de mon cues en pensant li envoye, 
Si que tout mon decluit a penser me ravoie. 
Quant plus loing sui de lui , amours plus me maistroie 
Toes sui sien sans pareil : Dieu doinst qu'elle soit moye 


1) Kreve, gekroesd , Lat. erlspus. 
2) Hs. Ends op haren rodeo. 
3) IIs. tentaieert. Het ww. temayeren bet, ontstelien , verontrusten, 



1ti4. 

Mace wanneer ic ben allene 

Ende met niem an gemene , 

See comet mi dat soete gepeis 
95 Dat ic liege hare ende gens 1 ) ; 

lc peise code weder peise 

In mini herte, dat ic te tscise 2) 

Houde , op verwermen ende op vereolen , 

Op bliseap cede op reeve gevolen , 
100 Van hare, amine hoer grate dogt ..... 

Het fragment eindigt v66r nog de, honing met zijne thesis klaar is. 

Baudrijn stemt ganseh met het gevoelen van Betijs in. Op hare 
beurt stelt Phesonie, de eenige die niet beminde`, den koning 
eerie vraag : „Welke zijn do twee dingen die u in de liefde meest 
verheugen ?" De honing antwoordt : „Het zijn de hoop en de mijmering; 
doze vertroosten mij het best. Ills ik to veel bezwaard ben, 

zoo begirt het vijfde fragment, 
Alsic ben te sere verladen , (1607) 
So staen mi dese ij in staden 3) : 
Dies belovic mi meest van hen. 
Gedinkeu vertroes t mines son (1610) 
105 Jegen meshope , code brinet te vo re.n 
Die scone die ic hebbe vercoren , 
Om doen tansiene der herten mijn 
Den rodeo mont , dat soete au scijn , 
Die kele wittere dan die sneer (1615) 
110 Ende else mi doet die herte wee, 
Hope so geeft mi thoge goet, 
Dat mi mijn seer al sachten doet. 
Also dese ij vergadren mogen 
In mijn herte, so mager dogen 4 ) , (1620) 
115 No pine, no rowe, no verdriet 
Lang inne wonen niet. 
Na dat ict can versinn en 
So staet mi aides van minnen,. 
---,Here conin seide si , Phesonie , (1625) 
120 ,Dus wel en wasie berecht 
Maers moet u geven ere ende goet, 
Ende tuwen lieve gelucke ende spoet". 

1) Hare ende geMs , Mier en ginds. 
2) Iets van iemand to tsijnse houden , is het fransche : (emir it eons. 
5) Hs. So staen mi dese ij staden. 
4) Dogen , subst. gebruikt : /ijr/en. 



/Use daer Phesonie die magt 
Haer questie hadde gevragt, (1630) 
125 Vragede Edea naest dat..... 

Eden vraagt wat nu de dingen zijn die in zake van minnen 

het meeste ,,rouwe'° in het hart brengen ? — „Het zijn begeerte en 

vrees", zegt de koning. — „Welnu , herneemt Eden, gij hebt 

alle redenen om dien roues nit uw hart to verbannen." 

In den reeds bekenden tekst neemt hierop Ydorus onmiddel


lijk het woord, 0111 op hare beurt den koning to ondervragen. 

Dock in ons laatste fragment neemt het verhaal cone gansch andere 

wending. De drie eerste regels schijilen aan de duiden dat de 

koning op de fijne toespeling van Eden heeft geantwoord. Meteen 

slaakt hij eenen zucht. Hierop sehildert ons de diehter het tafereel van 

//Venus camere," , waar de jonge lieden zoo vroolijk waren vereenigd. 

Het is eerst op annraden van Baudrijn dat Ydorus eene vraag opgeeft : 

„Welke zijn de drie dingen die de mimic best behoeden?" 

...0 wel geraccte scone vricndinne". 

,Vrowe " , seithi, " Venus die godinne 

Soe moets hebben lof code ere". 

Mettien so versuchti sere. 

130 In Venus camere, geloeft das, 

Verg. weder den franschen tekst, vs. 1924 vlgg.: 

,Dame " , ce dist le roi, qui gette un souspir, 

" Ainsi le voelle Amonr par son grd consentir!" 

En 1a, chambre Venus plaine de donee odour, 

Ram6 de ciprez, entremell6 de flour, 

Sus les tapis de soie fais a Inde Majour, 

Tinrent leer parlement ii loial ameour, 

Lea II contre les III a joie et a baudour. 

Mainte belle demande y ot fait celi jour, 

Et u roi qui ne ment ot bel respondeour, 

Sage et bien enparle' et vrai entenddour, 

Et le Bandrain fu sage , si ot bel parleour. 

Moms regards a la fresche coulour: 

" Dame " , dist le vallet, ',venue estez au tour, 

Or pas demander, Bien en avez loisour". 

— " Sire " , dist Idorus, ,volentier m'i atour " . etc. 
'pat doze fragmenten behooren tot hetzelfde Ils., waarvan die in den Cassanzus 
(In'. XV vlgg.) zijn medegedeeld, lijdt bijna geen twijfel, vooral door de vergeliiking 
met het oorspronkelijke. 1k heb daarom gemeend ook bier den franschen 
tekst bij de door miju vriend medegedeelde stukken to moeten voegen. 

E. V. 

100 

Die vol van soeten gore was, 
Saten met earn bliden sinne ende live 
Die jonge liede alle vice: 
Twee jigen drie wasser daer. 


135 Menege questie, dats waer,, 
Was lien coninc option dach 
Gevracht , des hi so hi best mach 
Berechte , na die verstantnesse mijn. 
Doen seide die Casseel Baudrijn 

140 Tote Ydoruse ende seide nu: 
.Joncfrowe , nu behoret u, 
Vraget lien Conine u begeren.. 
—Here, dat soudic node ontberen. , 
Seide die wel grade smale , 

145 Ende begonste daer hare tale: 
.Here ende vrient , nu berecht mi 
Welc dat iij dingo si 
Die de minne hoeden best, 
Want in mijn herte ie 1 ) is twest. 


140 Bi ure cronen manics u, here... 

IIet antwoord van Betijs inaakt een einde can het koningsspel. 
Daarop volgt de episode van het sehaakspel , die het gansche 
verhaal sluit. 

1) ie is eene konjektuur; het woord is in bet Es. onleesbaar. 

Brussel, Sept. 1870. 


AAMBORSTIG. 


,AN DE REDACTIE VAN DEN TAAL- EN LETTERBODE. 

WelEdele 

In de 3e Afl. van den Taal- en Leterbode komt eon stukje voor van den Hoer 
Beckering Vinckers , waarin de vraag gedaan wordt of aanzborstig uit adonborstig 
of nit angborslig geboren is. 1k ben geen taancoefenaar maar eon medicus, en dos 
waag ik mij niet aan de afieiding lunar sla voor u een boekje na, dat niettegenstaande 
bet herfinalde malen oak door taalkundigen is aanbevolen , toch bij de 
bcoefenaars van bet vak in vergetelbeid schijnt geraakt to zijn. 1k herinner mid, 
dat ik bij het bestudeeren der verschillende editien van den Rosengaerl van den 
levrachlen vromen, icier beschrijving ik in het Ned. Tijdschrift voor Geneesk. 
1804 gegeven heb, het woord in quaestio vond in de beteekenis, die de Ileer 

B. V. er flan gehecht had, met eenige wijziging. 
1k heb de uitgaven van 1530 en 1560, die in mijn bezit zijn, nageslagen; deze 
zijn latere afdrukken van ecn onbekende editie van 1513 of 14 cn daarin vind ik 
Alidts den welcken die vrou cort ca adem wort, cage va der borst en beswijmt 
(1530) in bier dare wart de vrouwe cart va adorn enghc 11a der Borst en beswijmt 
(1560). 

Deee boekjes zijn vertalingen of van een hoogduitschen of van een latijnschen test, 
beide in 1513 als eerste editie Mtgegeven. De hoogclaitsche (mijn editie is van 
1529) 'weft: " Darumb die frau eins kurtzcn athems Wirt, and engbrustig and 
geschwint. De latfinschc (mijn editie is van 1563) heeft quibus deinde puerpera fit 
asthmatica plerunique, crebroque deficit, atque exanimis .... jacct.” 

De duitsche uitgaaf is de oorspronkelijke , de latijnsche de vertaling er van. 

IIier is dus aslhmaliseh zoowel in het hoogd. als in het ned. door kortaden2ig 
vertaald , tcrwijl engbiivslig enge van lorsle gezegd wordt van het meer snelle ademen 
bij hevige koorts en op bet einde van bet Leven. 

Naar bet inij voorkomt zijn de beide begrippen langzamerband ineengesmolten; 
inaar en:i van Borst, een horst die moeielijk uitzette en inkrornp , schijnt wel het 
hoofdbcgrip gewoest to zijn. 


Bat/us Medicijnboeck Amsterdam 1627 (vertaling van 711,./:nny) verdeelt /lenborstigheid 
of amborstigheid in dric soorten Dispnea, Asthma en Orthopnea. 

Dispnaea, als den adem pijnelijck emit, onordentlijcle , loch sunder hart pijpen 
getrocken wort ; daerom daimon ook alsulcken siecken Dispnaci noemt , weleke 
door engigheyt tier burst en pijpen der houses; (longen) den adem met groote moeyte 
inhalen, cede daerniede rner moeyte Lebben , als met den selven wederom uyt to 

laten. 
Asthma dat is eenen herden treeleembet Adorn, dat meer swarighcyt is int uytlaten 
des Adems als int intrecken , alsoo dat snicks met eon sterck hijghen ende 
pijpen toegaet, ja met alsulcken engigheydt der Borst, dat het schijnt , dat doer 
den patient in blijven moot. 
Orthnpnea heeft dose ghebreken alle beyde , die coeint gemeynlijc soo sterck, dot 
den siecken , hij sij soo swack ale hij wilt, noehtans altijt moot overevndc sijii 
door vecese van versticken. De solve bevinden sock, met der loot, als sij overcijnde 
siju , dat sy den adorn veel Baiter nyt ende inhalen connen. Soo dat Dispnea 
alleene causeert ityt strackheyt der intreckende crachte des Adems. Asthma by 
foute van cracht die de overvlocdige dampen nyt do house behoort to drijven. Elide 
Orthopnea, doer cracht van den Adorn in to trecken cede nyt to drijven ghebrcect." 

Men horde mij doze opmerkingen ten goede. 1k vermeet mij niet kcnnis van 
le taal to hebben ; maar heb gegcven wat ik had. Deze Posenuaerts bestaan in 
verschillende drukken van 1529 tot 1700 en zoo veel or in verschillendc uitgaven 

en dialecten zijn, incest alle to vintlen in de biblietheek der Maatschappij your 
geneeskunst to Amsterdam. 

Van deze bockjes zijn er twee Kamperdrukken in Overijsselsch dialect, de 
oudste in de geinelde bibliotheek , de andere , die aan Dr. Halberts= heeft toebeboort', 
thans berustende op de Provinciale Bibliotheek van Friesland. De vergelij


king der dialectcn kan dos gemakkelijk geschieden en de taalbeoefenaar kan or, 
zooals ik vroeger al deed opmerleen , veel in vinden. 

 

Utrecht, 9 Juli 70.Die. H. J. BROE118. 


DE OORSPRONG DER TAAL EN DE HYPOTHESE 
VAN DARWIN- ') 


DOOR. 

H. E. MOLTZER. 
§ 1. 

De oorsprong der teal. ,,Indien ons remand", zegt HERDER, a) 
„het vraagstuk voorlegde, hoe de beelden van ons netvlies en 
ale ander° gewaarwordingen van onze versehillende zintuigen, onze 
voorstellingen en begrippen hoorbaar kunnen worden uitgedrukt 
door geluiden, en wel door geluiden, die, als waren ze dragers 
en voertuigen, onze gedachten kunnen overbrengen near een ander, 
wiens trommelvlies ze maar even doen trillen: ongetwijfeld 
hield men Bien persoon voor een krankzinnige, zijii vraagstuk in 
elk geval your onoplosbaar. Of welk verband is er denkbaar tusschen 
eene zichtbare kleur en een hoorbaren toon, die, golvende 
door de lucht , het vermogen bezit urn op zijne beurt de kleur 
weder aanschouwelijk your de oogen to tooveren°. Wet meg bet 
wezen, de taal, die — zegt BILDERDIJ b) 

Die 't stofloos met het stof vereenigt en vermengelt? 
Wet is het geheim dier 

Schildring zonder verf, door loutre luchtpenceelen , 

OorspronkeliA cane voorlezing , nitgesproken te Deventer op ha Nut en te 
Amsterdam in Felix. 
12 


170 

die nu door hare kracht 
het stroomgeruisch der wateren 
't Geplasch van 't klettrend nut 't geklak der beckjens klateren 
doet, dan 
Des afgronds joelen op 't gedonder van de lucht, 

En 't stormgebulder van den nood storm als hij zucht , 
nabootst; straks het zacht geritsel van het lover en het tjilpend 
piepen der gepluimde burgerschap afwisselt met het aaklig loeien 
des woudstiers naar zijn prooi , met krakend raafgekras en knettrend 
uilgeknap; die liefde en haat met onderscheid van klanken 
te bezielen en het hart met sombren weemoed, als een mistdamp, 
te overwalmen; die vreugde en droef heid , den hemel en 
de hel voor ons nit te storten weet : wat is het geheina der 
kunst van spreken ? 

Gemakkelijk is de kwestie niet : tech kan het geen verwondering 
baron, dat de wetenschap door alle eeuwen peen Naar beste 
kraehten heeft ingespannen om tot eene bevredigende oplossing 
to geraken. De gave der taal is iets aid treffelijks , zoo heerlijks, 
dat het zeer onnatuurlijk ware geweest, indien de menschelijke 
geest er niet onverdroten naar had gestreefd, om de bronnen te 
ontdekken, waaruit de taal is ontsprongen. Der woorden indachtig 
„tout genre est bon hormis le genre ennuyeux" wil ik niet beginnen 
met eene uiteenzetting der verschillende meeningen en 
onderstellingen , die in vroeger en later tijd ter verklaring zijn 
aangevoerd en verdedigd : ik bepaal mij tot de allervoornaamste, 
die tevens den meesten bijval hebben verworven. 

„Van goddelijken oorsprong is noodwendig de taal", redeneeren 
sommigen. „Van menschenkinderen kan m onmogelijk het werk 
wezen, ze moet eene schepping van den Volmaakte zijn. Heeft 
niet alles in de natuur zijn eigenaardigen klank, geeft het niet 
al geluid? De dieren des velds, de vogelen des hemels, — het 
gulden tijdperk , waarin ze, naar de overlevering , nog spraken met 
den mensch , moge zijn voorhijgegaan ze verstaan elkak kennelijk 
, ze vragen en antwoorden : het geloei der koeien, het gekraai 
der hanen, het gehinnik der paarden, een en ander is ja 
wel onverstaanbaar voor ons menschen, maar zien en merken wij 


171 

niet aan de beesten, dat die uitingen onder hen ongeveer dezelfde 
rol vervullen als onder ons de spraak ? En zouden dan nu schepselen 
, die zooveel lager staan dan de beer der schepping , van 
God uitnemender gezegend en uitgebreider bevoorrecht zijn dan 
de mensch ? Neen, dien hij schiep naar zijn beeld en zijne gelijkenis, 
dien heeft hij ook toegerust met het vermogen der 
spraak : hij heeft den mensch niet minder gemaakt dan de ezelin 
van Bileam : den mensch moet zijne taal ingeschapen zijn evenals 
den dieren de hunne il . c) Die bewering moge getnigen van ingenomenheid 
met ons geslacht, zij is in strijd met de •uitkomsten 
der ervaring; de vergelijking namelijk van zulke dierlijke geluiden 
met de inenschelijke taal gnat mark, zeer mank. De eerste, als 
gekras , gebl a f, gebrnl , gebrom, gegons , gezang worden bloot 
instinetmatig voortgebracht : geen leeuw die onderwijs krijgt in 
het brullen, geen na,chtegaal die les neemt in het zingen : de een 
zoowel ale de ander doet dat van zelf, van nature, zonder dat 
't behoeft te worden aangeleerd en aangekweekt. Ook al wordt 
het vogeltje terstond na de geboorte uit het nest genomen en tot 
de cellulaire gevangenschap van het kooitje gedoemd, het vergeldt 
geen kwaad met kwaad door zijn stemgeluid te smoren, 
maar zal even lief ale de kinderen der vrije natuur de toners 
kweelen van zijn lied. Taal daarentegen , tot zelfs de moedertaal 
toe, moet worden geleerd : , kermen , stenen , krijten, senateren... 
diet doer ook wij van nature, dat moeten we zelfs yank 
afleeren, maar Hollandsch spreken kunnen we alleen ale onze 
moeder het heeft voorgedaan. Het jongske, waarnaede op zekeren 
avond de Grief Von Bismarck in zijn kwartier is verrast , moge 
van Fransche ouders wezen, uit zich zelf zal het te Berlijn evenmin 
praten van „la grande nation" en „la grace de Dieu" als 
van de „/yacht am Rhein" en „Gotten Gnade". Er is meer. 
Een hood blaft tegenwoordig niet anders dan de Cerberus van 
het schimmenrijk het eenmaal deed, en de leeuvverik tiereliert 
bier te lande juist zoo ale hij overal elders tiereliert; desgelijks 
alle andere beesten, ze varieeren hun theme nooit , ze zingen 
steeds het oude liedje en reamer op dezelfde wijs; ivat ingeboren 
is, pleegt namelijk onveranderlijk van card te zijn. Niet alzoo 

12* 


1 72 


de taal: of is die van gisteren en van heden hetzelfde ? Hemelsbreed 
verschil is er tasschen het Hollandsch van de xIVe en dat 
van de xixe eeuw ; tusschen het Frausch van ItABELAIS en dat 
van PAUL Louis; de taal der 011e Kamelen van Fuuz REUTER 
en die der Camera Obseara , zou men wel zeggen , dat beide 
66ner nweder kinderen zijn? 

Het is dus zeer gewaagd het natuurlijk geluid der beesten en 
de menschelijke spraak op 66ne lijn to stollen; indien het eerste 
vrij zeker ingeboreu is , van de laatste is veeleer het tegendeel 
aannenaelijk. 

Daarom stain anderen de meening voor, dat God aan zijn 
schepsel de gave der taal heeft geschonken door eene onmiddellijke 
openbaring. Men doet een beroep op Genesis I, vs. 19 en 

20: „want als de heere God uit de aarde al bet gedierte des 
voids en al bet gevogelte des hemels gemaakt had, zoo bracht 
hij die tot Adam out te zien hoe hij ze noemen zou, en zooals 
Adam alle levende ziel noemen zou, dat zou hun naam zijn. 
Zoo had Adam genoemd de namen van al het vee en van het 
gevogelte des hemels en van al het gedierte des velds" d): doch , 
is dat afdoende? Of zullen wij met de Arabische vertaling dus 
lezen : „hij bracht ze tot Adam om hem te toonen, hoe hij ze 
noemen moest" ? Maar dart is niet duidelijk , hoe de heere God, 
blijkens een vorig vers , den mensch had geboden , zeggende : 
//van alien boom dozes hofs zult gij vrijelijk eten", enz. : hoe 
had Adam dat kunnen verstaan, indien hem de taal nog moest 
worden geopenbaard? In ieder geval is dat beroep op de H. Schrift 
van hoogst twijfelachtige zekerheid, en andere plaatsen zijn niet 
bij to brengen : maar bovendien... „Gott selbst als Lehrmeister 
der Menschen aufgetreten" ! e) Ik weet niet hoe 't in dozen met 
andereu gesteld is, maar ik voor mij vied de voorstelling Gode onwaardig 
, durchaus ungottlich. God zoo sprekende en onderwijzende 
: onderstelt het niet spraakorganen, tong, tanden, keel ? 
Ook geloof ik niet met LESSING f) aan den oingang van de kinderen 
der menschen met wezens van edeler natuur, waarvan zij 
het geheim der kunst van spreken zouden hebben afgeluisterd. 
Stellig heeft hij dat gelezen in het bock der verdichting, althans 

173 


de geschiedenis meldt er niets hoegenaamd van. Maar is het ook 
niet ondenkbaax , dat iemand taal zou kunnen leeren , dat wil 
zeggen gedachten en denkbeelden en voorstellingen uitdrukken , 
zonder to zijn inp;eleid en ingewijd in die onzichtbare wereld des geestes 
, zonder den sin en de beteek.enis van de woorden der taal te 
vatten : wat zou er van hem zijn geworden dan een klinkend motaal 
en eene luidende schel die holle klanken voortbrengt ? wit anders dan 
een papegaai, wiens praten toch altijd een „dom praatje hl blijft ? 

Indien dan de taal noch ingeschapen noch geopenbaard is, 
zal zij eene vinding wezen van het veranft des menschen. 
Poch hoe ? Moeten wij de toevlucht nemen tot de onderstelling 

— en bet is eene meening van ouden datum — dat , ten einde 
een doelmatig middel van gedachtenwisseling te verkrijgen , door 
de menschenkinderen eene vergadering is belegd , waarin men is 
overeengekomen om eon bond to stichten , een taalboncl ? En het 
doel van lien bond mu clan geweest zijn, dat de menschen van 
een en hetzelfde voorwerp steeds zouden spreken door middel 
van een en dezelfde verbinding van spran_kgelitiden ; de voorstelling 
van een en hetzelfde ding voortaan en voor goed te kennen 
geven door een en hetzelfde hoorbare teeken , onvoorwaardelijk 
aan een of andere zaak een bepaalden naam verleenen : een olifant 
by. olifant en nooit anders dan olifant, een ezel overal en altijd 
ezel noemen ? u) Het zou dan zijn gegaan met de woorden als met 
de gestempelde goldstukken : evenals niet alle, goud en silver ruilvermogen 
heeft , maar slechts dat waarop de beeldenaar prijkt , 
desgelijks sal men ook no die overeenkomst niet met een of 
a,nderen willekeurigen naam in het maatschappclijk verkeer hebben 
terecht gekund , maar eenig en alleen met die, welke uitdrukkelijk 
door de vergadering geldig en gangbaar yerklaard , om zoo 
te zeggen geijkt waren. Wie een olifant ezel noemde en oingekeerd 
, of wie een olifant olidier nomnde , liep gevaar van niet 
te worden begrepen : limners hij had kennelijk een taaltje op 
eigen hand, voor hem alleen verstaanbaar ? 
Het is te betreuren , dat evenmin het proces-verbaal van deze 
meeting als van die waarin bet Contrat social is geredigeerd , stoat 
opgeteekend in de Jaarboeken van ons geslacht. Want hoe is zulk 


174 


eene overeenkomst algemeen verbindend geworden ? Of Bever, hoe 
is men tot een besluit gekomen? hoe is zelfs discussie mogelijk 
geweest zonder dat men ... o, de opmerking van HEYSE is ondeugend 
: „om het over eene dergelijke verbintenis eons to warden, 
moesten de menschen elkaar alvast verstaan : sie hi.itten also 
Sprache scion besitzen mtissen, um die Sprache einfiihren zu 
kOnnen". h ) De voorstanders dier meening zouden dus den oorsprong 
willen bewijzen van iets, waarvan zij het bestaan bij hunne redeneering 
stilzwijgend veronderstellen. Alsof ik, om de origine van 
het letterschrift to verklaren, zou mogen zeggen : door eene schriftelijke 
verbintenis heeft men ens letterschrift in het leven geroepen. 
Men gevoelt het gebrekkige van 't betoog, de kwestie wordt 
eenvoudig verschoven. 

Niet ingeboren , niet van den hemel nee,rgeclaald, niet uitgedacht 
door het mensehelijk brein en ingevoerd door overeenkomst : 
zwaait dan wellieht op taalkundig gebied het toeval den schepter 
en stellen gril en willekettr de wet? Van dit gevoelen is o. a. 
een wijsgeer der oudheid „Yraag mij niet" — spreekt DIODO-
RUS -„waarom ik dit voorwerp zits en dat z65 noem ! Ik kon 
ze immers even goed anders noemen? Wat let mij de slaven, 
die ik Jan, Piet en Klaas noem , bijwoorden en voegwoorden tot 
namen te geven? Indien het me behaagt van stonden can Jan 
te noemen Ofschoon , Piet Maar en Klaas Evenwel , — gelooft 
gij , dat bij ongeluk Evenwel den rug zal krommen voor de 
zweepslagen, die ik niet onduidelijk te kennen geef dat can Ofschool 
zijn toegeclacht? Evenmin took als er eenig het minste 
verband bestaat tusschen mijn slaAf en den naam Jan, evenmin 
bestaat dat tussehen mijn slaaf, en den naam Ofschoon: een naam 
is jets willekeurigs, iets toevalligs". 1) Rira Bien qui rira le dernier : 
die wijsgeer ziet alleen can wat veer oogen is, en schijnt niet te 
weten, dat hetgeen door verloop van tijd zoo onnaspeurbaar wordt, 
dat het aan de waarneming ontsnapt , niet to min primitief baarblijkelijk 
kan hebben bestaan. Omdat wij de oude lappen niet 

herkennen in het billet doux, zou daarom de voddenraper niet 
zamelen voor de papierfabriek ? 
Ziedaar de incest gangbare opinies : in het kruisvuur van 


175 


den strijd der meeningen van Guian's, k) RENAN , MAX MUL-

LER, m) STEINTHAL 21) ell anderen ma; ik me Met begeven : alleen 
de verklaring van de verschillende leuzen, hot „Man rings" 
van den schrijver der Lectures ; het „Spontamlment" des dichters 
van la vie de Jesus ; het ,,Sprechen ist Denken" van den 
grondlegger der Germaansche philologie , en het „Die Sprache ist 
des allgemeinste , ganz eigentliche Apperceptionsmittel" van Steinthal 
zou me te ver voeren. Bovendien geven ook de laatstgenoemde 
theorieiln goon van alle cone m. bevredigende verklaring 
van de wording der teal. 

Zouden wij het moeten opgeven ? Op de Gedenkschriften van 
do oudste menschen hehoeven we niet to wachten oin uitsluitsel 
te krijgen : znllen we de proof herhalen door Frederik den Tweede 
van Duitschland en James den Yierde van Schotland op voorbeeld 
van Aegvpte's honing Psammetichus genomen ? Pe Aegyptenaren 

— zoo luidt het eenyoudig verhaal van den Griekschen geschiedschrij,
Fer — waren voor zijn tijd algemeen van oordeel, 
dot zij de oudste menschen waren van de wereld. Psammetichus, 
zonder de uitspraak der publieke opinie volstrekt te 
verwerpen, meende, dat de zaak nog niet was nitgemaakt, en 
het een onderzoek instellen. Dan vergeefs : hij word Met wijzer. 
Nu zou hij zion, of het vraagstuk proefondervindelijk op te lossen 
was. De honing gaf daartoe bevel twee pasgeboren kinders — 
van arme ouders natuurlijk — bij zijn herder in den kost te 
doen, met dozen verstande, dat hij ze afgescheiden van de kudde 
en van alle leyende ziel moest groot brengen. Ze werden gevoed 
door eene geit of, zooals eene ander° losing wil , gezoogd door 
cone vrouw, die de honing voor dit bijzonder geval eenvoudig 
tong had Wen uitsnijden. Geon sterveling mocht eon woord spreken 
in hunno nabijheid. De honing wilde weton wet de oorspronkelijhe 
, dus de ondste, teal was : want den was hem tevens bekend 
, wat 't eerste en oudste yolk was geweest , indien namelijk 
hij nog maar navorschte door welk yolk die teal was gesproken. 
Het duurde twee jaar eer de Heinen, die overigens even 
luidruchtig waren als enclose hinders, een enkel verstaanbaar geluid 
uitbrachten. Op zekeren slag evenwel — de herder had 


176 


nauwelijks de deur van de hut opengedaan — springer ze naar 
hem toe, klouteren tegen hem op ell roepen : „POLO; , (3E1404', (3£X0;." 
Dat was, dacht de man, meer clan geschreeuw en getier,, dat 
was blijkbaar een woord. Onmiddellijk geeft hij er Zijne Majesteit 

kennis van, wien nu slechts restte to onderzoeken tot welke taal 
dat woordeke „Pocoe behoorde. Hij beyond dat het die was der 
Phrygiers, waarin 't beteekende „brood". Hunne teal was dus de 
oorspronkelijke , dacht de koning , de Phrygiers zelven 't oudste 
yolk. De Aenrptenaren be,schouwden na clien tijd hunne eigene 
adelbrieven van iets jonger datum dan die der Phrygiers. 

Wij kunnen om de wording der teal to verklaren eene dergelijke 
methode moeilijk volgen. Kikvorschen , konijnen en honden 
heeft de physioloog zooveel .tot zijne beschikking als hij noodig 
heeft, om de working der vergiften op het dierlijk organisme te 
ervaren ; de kwade wereld wil, dat in academische ziekenhuizen 
behalve op het cadaver ook wel proeven worden gedaan op levende 
lijven het is mogelijk , en tech geloof ik , dat de taalkundige, 
durfde hij andermaal , al ware het met eigen kroost, de kinderproof 
bestaan , welhaast in 66.11 adem zou worden genoemd met 
de uitvinders van chassepot en mitrailleuse. Bovendien is gelukkig 
het goed recht , ook van arme zuig,elingen , tegenwoordig zoo 
stevig gewcarborgd , dat er aan iets dergelijks niet to denkeu valt. 
Trouwens wij kunnen langs anderen weg, op moor humane wijze, 
hetzelfde doel bereiken. Langs deiizelfden weg, der waarneming 
namelijk. Want den koninklijken weg der ervaring to verlaten , 
zou hoogst gevaarlijk zijn, die der bespiegeling tool' voert zoo 
licht naar hot rijk der verbeelding, „ins Blaue hinein". 

De natuur op de dead betrappen , zegt de talentvolle FREDERIC 
WILLIAM FARRAR., daarop komt het aan. De vraag is, of we dat 
kunnen. 1k zou meenen van ja. Ook wij zijn in de gelegenheid 
elken dag , elk mu, om waar te nemen hoe het woord wordt 
geboren en de taal geschapen, hoe de mensch zich dat dierbare 
kleinood beide verwerft en verwerkt. Naar de bakermat van ens 
geslacht mogen we do schreden niet kunnen richten : de pleats, 
waar vuunnand en wieg en tafelstoel onzer eigene kleinen staan, 
is niet ver van een iegelijk onzer. En de kinderen der natuur, 


177 


de nog woeste en wilde, ruwe en onbeschaafde volksstammen : 
aangaande hen en hunne zeer primitieve en daardoor luttel of 
niets verba.sterde wijze van spreken leggen de re,isbesebrijvingen 
eon getuigenis af,, dat veel Licht verspreidt. Voorts zijn de kinderen 
der duisternis , die nit den booze zijn, ik bedoel het gild der dieven 
en roovers , vaak genoodzaakt zich eon geseliikt middel van onderlinge 
gedaehtenwisseling to formeeren , uitsluitend dienstig voor 
de ingewijden, eene eigene teal, te vergelijken met het cijferschrift 
der diploinaten , voor 'hoover 't onverklaarbaar is voor elk, 
die er den slentel van mist : ik bedoel het zoogenaamde „argot". 

In drie werkplaatsen wear woorden worden gesmeed, de kinderkamer, 
de grot van den wilde en het roovershol wensch ik, 
mijn lezer,, a binnen to leiden : wij willen het werk der taalseliepping 
aldaar bespieden. 

De kinderkamer. Xis bet kind de dagen der natuurlijke ge-
Laren en dierlijke geluiden heeft doorleefd , en wat 'neer doet dan 
staroogend voor zich nit kijken en het vingertje in den mond 
steken , vernemen we klanken als , ?IV , — bee, bee, — m , me, 
waarmede blijkbaar — het kind wijst er bovendien near — een 
bond, een koe en een sehaap worden bedoeld. Soms — maar 
paarden laten zich niet dikwijls hooren — soms heeft zoo'n klank 
veel van gehinnik , en zien wij dat daarmede wordt te kennen 
gegeven, dat het een paard ziet. Eon ezel ken het bezwaarlijk 
een naam geven : in Groningen althans , wear ezels zeiven zeldzoom 
zijn, worden we zelden of nooit ontheald op gebalk. Maar 
de goes — we weten alien dat ze op de kinderkamer miauw beet; 
en de bij , is het niet opmerkelijk , dat ze door 't kleine volkje 
van Engeland bumblebee wordt genoemd? En de bean beet dear 
zeer eigenaardig cock-a-doodle-doo. 

Voorts wordt het onweder genoemd near het statig rollen van 
den donder ; en de stoomwagen , die zijne aannadering verkondigt 
door — zooals VAN BEEns P) het uitdrukt „een dabble golp 
van dampen uit to spniten en woest-snuivend to proesten° — is 
hij niet de sene-sehe Eindelijk is bet een feit , dat in de kinderwereld 
een horloge in den regel met den naam van lik-lik; een 
schel met lien van lingelin g ; de klok van den toren wordt ge



178 


doopt met dien van born-/am. En — de geloofwaardigheid van 

het vertelsel daargelaten — is het took opmerkelijk, dat het 

eerste woord van die hinders, waarop de honing van legypte 

zijne proof heeft geclean, zoo hebben geluid „Pessoe, want, waren 

ze niet van eene geit gozoogd? Ze zullen dus eenvoudig de geit heb


ben nageblaard. Op nog eon pair, — weer ook niet, immers 
wie boekstaaft de stamelende, klanken der kinderen ?? — op nog 
eon pair historische bijzonderheden ken ik wijzen. Na de oorlogen 
van het eerste keizerrijk is er to Overdvke eon asiel voor verwaarloosde 
weesjes gesticht, waarin miller andere is opgenomen 
zekere Clemens. Van dot mannetje stoat opgeteekend, dot zijne 
kennis van vogels en van knob wijze van doen bnitengemeen 
groot was, dat hij elken vogel eon bepaalden, yank zeer gepasten 
naam van zijne eigene vinding had gegevea, dien de beestjes herkenden 
zoodra hij ze hoot : elk van die namen nu had dit caracteristiehe 
, dat het eon V10172 parlanh was, eon naam die als 
't ware van zelf sprok , omdat hij loot verschillvnul geluid van de 
onderscheidene vogels weergaf. De termen der ornithologen kende het 
ventje natuurlijk niet : gelijk alle andere hinders in zijn geval zouden 
hebben gedaan, had Clemens zich op zijne wijze geholpen en was 
bij de naamgeving eenvoudig op den klank afgegann. Desgelijks 
doen de hinders van Indisehe en Canadasche dorpen, die volgens 
getuigenis van eon zondeling hun eigen taaltje spreken, afwijkende 
van den gewonen conversatie-toon der groote menschen. q) 

Ik stel u voor de kinderkamer to verlaten. llij dunkt, wij 
hebben eenige ervaring opgedaan. Zijn niet de meeste woorden, 
die de kinderen zelven formeeren, d. i. die ze niet overnemen van 
moeder of min , die ze niet nabauwen of impraten, al de woorden 
van hun eigen vinding , hun eigen schepping, zijn ze niet 
kennelijk nabootsing van geluiden, die worden voortgebracht door 
beesten en levenlooze, voorwerpen? Ze doen die geluiden na, en 
noemen eon en ander verschillend , al imamate van het geluid, 
dat het geeft : rle taal der kinderwereld is seer rijk aan zoogenaamde 
klankn abootsingen. 

T hans wil n ,,elachte voorgaan near de grot van de kin


c 
deren der natuur, of hover laten we doze en gene reisbeschrijving 


179 

opslaan, waardoor we worden ingelicht o. a. aangaande de teal 
der Wilde volksstammen. In menig opzicht den kleinen gelijk, 
zijn zij het stellig in hunne wijze van sprelen. Ja , die is zoo 
gebrekkig , zoo onbeholpen , dat de reizigers, veelal zendelingen, 
er letterlijk van getroffen zijn , en wij bun getuigenis nauwelijks 
kunnen gelooven. Van de teal onzer beschaafde maetschappij 
moeten wij abstraheeren , hear bijna geheel wegdenken , om ons 
ook maar eene flanwe voorstelling to kunnen vormen van een 
toestand zoo primitief b. v. als die van den Yamparico , die eene 
soort van brabbeltaal heeft als het gebrom van eon hoed; of als 
dien van de boschbewoners van Malacca, wier spreak wel iets 
moet hebben van 't gekweel van vogels; of als dien van de Veddahs 
op Ceylon, wier teal bestaat nit een goring aantal klanken, 
even als die der Paris van Brazilie en die der bewoners van 
Victoria, die letterlijk niet vender kunnen tellen clan Brie, geen 
woorden hebben voor ons „gisteren fi en „morgen fi, maar zich 
genoodzaakt zien om bij gebrek van de noodige hoorbare teekens 
zichtbare to bezigen , en wear de teal hen begeeft zich te behelpen 
met gebaren en mines, waardoor ze elktiar als 't ware seinen 
geven. r) 

Maar is het nu met opmerkelijk , dat wij juist bij dergelijke 
natnurmenschen hetzelfde waarnemen als in de kinderwereld Een 
paar voorbeelden slechts : in de teal van 't eiland near George 
Vancouver genoemd beet hetgeen wij uitdrukken door koken 
liplip; ons lichen: ke=let ; s) in die van Australia is de naam van 
den mannetjespapegaai kirakira , van de wijfjespapegaai kunneta; 
van den kikvorsch kov-kang ; van den havik pipita; in een 
Noord-Americaansch dialect beet de nil koskotho9-oo; de gams Aisheeb 
; de ratelslang ski-shi-giva: blijkbaar alle klanken, die in meer 
of mindere mate het geluid nabootsen van het voorwerp , dat er door 
worth aangeduicl. En zoo zijn er moor. Ik voor mij ben geneigd van de 
oude legende , dat de Aegyptenaren zich zdd ling hebben bediend 
van eene teal uitsluitend bestaande in nabootsingen van dierlijke 
geluiden , totdat hun god Thoth hen beter heeft geleerd, van 
die legende de kern van waarheid geloovig aan to nemen. 

Eene andere legend° verhaalt, dat in den ouden tijd de goede 


180 


God een middel heeft moeten bedenken om zijne schepselen, Wien, 
stork als ze zich vermenigvuldigden , de geboortegrond alras een 
te enge woonplaats werd, to verspreiden over den aardbodem. 
Hij zou daartoe elken stain zijne eigenaardige taal schenken. En 
nu liet hij een groot vuur ontsteken en een ketel met water 
daarover hangen. Als het. water tot kokens toe was verhit, moesten 
ze zich stamsgewijs om den ketel groepeeren en luisteren naar de 
tonen van het zingende water : zoo leerde hij ze alle him spreek.werktuig 
op v-erschillende wijze stemmen. 

Of zal, gelijk wederom eene macre legende wil, de G-odheid 
in een heilig wood zijne schepselen hebben vereenigd, en hun de 
hemelsche muziek en het lied der sfeeren in de ooren hebben 
doen ruischen? En zillion toen de popel het ritselen, de beek 
het kabbelen , de storm het gieren , de vogel het zingen hebben 
geleerd P De visschen hadden den kop met hooger nit het water 
gestoken dan de oogen , hun ooren waren er onder gebleven : zij 
hadden alleen gezien, niet gehoord, this zijn ze stom gebleven. 
De mensch heeft den geheelen schat der tonen opgeva.ngen : en 
alle weet hij ze weer to geven in het lied, waarmee hij lovend 
en dankend den room der goden verheerlijkt. 

De stemmen uit den voortijd bevestigen alzoo het getuigenis 
van geografen en ze,ndelingen, dat, ook in de kindsheid van ons 
geslacht, de stamelende nitingen des menschen voor een good 
deel niet anders zijn dan klunknabootsingen. 

De woordenboeken der dieventaal bevatten insgelijks menig belangrijk 
artikeltje van taalfabricatie. Op velerlei mauler; door 
vormverandering, door wijziging van beteekenis b. v. weten de dieven 
de bestaande woorden zoo volmaakt onk-enbaar to maken, z66 te 
vermommen, dat hun praat abracadabra wordt voor elk die niet 
in de bende is opgenomen, maar hunzelven als middel van verstandhouding 
en gedachtenwisseling even uitmuntende diensten 
doet als den vrijmetselaren him bepaald manuaal. Peels dus kunnen 
ze de taal van het gild der eerlijke en quasi-eerlijke lieden , 
ingericht dan altijd naar hunne behoeften , voor hun doel aanwenden; 
deels — en dit is voor ons van meer belang — doen 
ze dat niet, maar smeden fonkelnieuwe woorden, waarvan zij 


181 


zich het natuurlijk monopolie verwerven. Onder die scheppingen 
van eigen maaksel treffen we bij Fransche , Duitsche, Engelsche , 
Italiaansche dieven b. v. can : den naam tick of tocriante voor 
klok; grugnante, grunnicket, grondin voor big; humbox voor 
preekstoel; rattler voor wagen; &dant voor schaap; cric-croc 
voor toast; pap voor schoen; Arad voor paard ; tourlouru voor 
gendarme, aldus naar het geneurie van de schildwachts, en dergelijke. 
Om kort te gaan, ook de dieventaal vloeit over van 
klanknabootsingen. En daarom is dat „argot" oils zoo dierbaar. 
Want wie niet opgroeit voor de galg — of nu die is afgeschaft 
voor vijftien jaar met de kosten brengt tegenwoordig weinig 
of Been nieuwe woorden in omloop inimers de geniaalste dichter 
zal in den regel het hoogstens zoo ver brengen dat hij vermag 
to tooveren met den voorraad, die hem is overgele,verd? 

Thans, na eon genoegzaam aantal verschijnselen te hebben onderzocht, 
willen wij het veld van onze waarneming verlaten. We 
hebben, naar mij voorkomt, recht en reden aan to nemen, dat 
overal waar heden ten dage woorden geboren en talon geschapen 
worden, ze grootendeels het ontstaan te danker hebben aan reproductie 
der uitingen en geluiden van beide levende en levenlooze 
wezens, en als 't ware de echo zijn der stemmen, die zich 
allerwege in de natuur doer hooren, de onbewuste en onwillekeurige 
nahootsing der klanken die worden voortgebracht zoo door 
bezielde als door niet bezielde creaturen. En bauwen de kinderen 
en de wilden auks wat ze hooren na, zonder het te willen en 
to weten, instinctmatig , ik zou haast zeggen van nature, ook 
waar de dief door de moeder der uitvindingen, door den wood, 
wordt gedrongen mu met voorbedachten rade nieuwe woorden to 
smeden, weet hij met al zijn geslepen vernuft, met al zijn listigen 
toeleg, goon ander richtsnoer to bedenken dan — op den klank 
of le gaan. 

Maar, indien we nu al tegenwoordig bij de naaingeving overal 
en altijd de klanknabool,9ing eene gewichtige rol zien spelen, is 
dan het vermoeden gewaagd, dat het ook in den voortijd desgelijks 
zal zijn toegegaan? Wet zich aan ons openbaart als eene 
onveranderlijke, eene constante wet, moeten we, mogen we de 


182 

working daarvan uitsluitend beperken tot wizen eigen tijd? Of 
viol er niets van boron naar beneden, voordat NEwTos zijne bekende 
wet had ontdekt, eu bewogen rich de planeten wellieht 
niet in ellipsen ow de zon , voordat KEPLER de zijne had gevonden? 
Even ongerijmd als het zou wizen lets dergelijks te beweren, 
even ongerijmd zou het zijn te stellen, dat de wetensehap 
van hot heden der teal volstrekt onvruchtbaar zou zijn voor die 
van Naar verleden en hear ontstaan. Integendeel : profeteert de 
wetenschap aangaande de dingen die dear komen zullen, niet 
minder sehiet ze hare stralen in het ondoordringbaar duister der 
eeuwen en onthult aan ouzel bilk wet in eon stikdonkeren nacht 
verborgen schijnt. 

Wij hebben, ook op grond der resuttaten van het historisch 
onderzoek, alle reeht tot de (diderstelling, dat zeer veel woorden, 
zoo niet de meeste, oorspronkelijk niets tinders zijn geweest dan 
klanknaboolsingen ; dat bet zelfs met de thins bij uitstek beschaafde 
en ontwikkelde litterarisehe talon, de Semitische b. v. en 
de Arisehe, in den beginne evenzoo gesehapen stolid; dat ook 
onze voorouders primitief eerie teal spraken in alles gelijk can 
het geklikklak van de Hottentotten. 

De Oxfordsche Hoogleeraar MAN MiiLLER moge met die onderstelling 
, weasel bij spettenderwijs den naam geelt van bow-wowtheorie, 
onmeedoogend den drank steken, ik moon dat tegenover 
hem de geleerde FARRAR hear goed recht kraehtig en afdoende 
heeft gehandhaafd. En dnarom zou ik niet onvoorwaardelijk de 
voorstelling durven aanvaarden, die de Heer TEN KATE op de 
schilderij van De Sekepping heeft gegeven van den eersten Adam: 

t Hoofd gebogen 
must al het schepsel 't stof: zijn stal wijst near den hoogen , 
En tot den hemel is zijn voorhoofd opgerieht. 
Gods eigen majesteit zweeft op zijn aangezicht 
In wondre spelingen , en Gods onsterilijk Leven 
Licht uit die oogen , wear bezielde tranen bevel, 
Maar van eon glimlach als een zonnescbijn doorstraald. 
Die handen , door wier sneettw de blaauwende ader dwaalt, 
Zijn uitgebreid als tot eon Priesterlijken zegen ; 
Die lippen , frisch gelijk een lenteroos, bewegen , 
En ;WADER, VADER! " ruischt het eerste Menschenwoord., . t) 


183 


Tegen het laatste zou ik wel eenig bezwaar hebben ; het is 

m. to fraai gekleurd. De voorstelling der Heilige Schrift, dat 
Adam zijn eerste woord nitbrengt, als — ik loot wederom den 
dicker spreken als 
,,daer dwaerelt 
In borate rij 
De Dicrenwaereld 
Den mensch voorbij 
En alien groeten 
Hun Opperheer " , u) 

dat dus zijn eerste woord een diernaam is geweest, die voorstelling 
verdient, meen ik, de voorkeur. 

Het is er verre, van dean dat klanknaloolsing de eenige bron 
zou wezen waaruit de teal is ontsprongen. Er is nicer. Ik bedoel 
de pooh-poo4-theorie, gelijk ze tot groote ergernis van vele linguisten 
door MAX MULLER, work geheeten. De zaak is deze. :tan 
die kleine wereld , waarvan zelven de alpha en de omega zijn, 
ons eigen organisme dus, en arm de buitenwereld danken wij tat 
van gewaarwordingen en indrukken : we ruiken , proeven, zien , 
hooren , voelen allerlei aangenaams en ouaangenaams. Het eene 
verdringt het andere en zoo goat het aanhoudend voort, steeds 
voort: daar is geeue verpooziug van den golfslag. Elk oogenblik 
brengt wat coders, elk punt des tijds komt er „verandering • in 
het gezieht van onzen droorn". Met onverstoorbare kalmte plegen 
wij onze reize door het aardsche dal to vervolgen; wij zijn can 
zeer veel gewend gern.akt ; wij vinden zelfs, clot er niets nieuws is 
onder de zon. Of het moest wezen, dot een of ander ons „frappeert", 
dat we als „geideetriseerd" worden ., clan — en hierop komt het 
can — don geveu we onwillekenrig den boezem lucht door een 
kreet to sicken, den kreet van vrees, van smart , van bewondering, 
van afschnw,, van wanlioop, van verrassing, van vreugde, 
van droef heicl , van teleurstelling. 

Nature in many tones complains, 
Has many sounds to tell her pains, 
But for her joys has only three, 
And those but small ones, ha! ha! he!, 


184 


zingt Dr. KING. v) Op velerlei wijze, inderdaad: het ach , het 
cc/ , het bah, het pooh, het ji , liet he' , het ai — dear zijn er 
meer — voer ik aan ten betooge , dat de onderscheidene gewaarwordingen 
en indrukken aan ons stemorgaan een verschillenden 
toon ontlokken, en tevens dat eene en dezelfde bevinding kennelijk 
de snaren van cue menschelijk spreekwerktuig doet trillen 
op vrij gelijke wijs. Uw bah is — dit acht ik buiten kijf — het 
gevolg van gelleel iets anders dan uw he'; en nit uw ai durf ik 
voorspellen, dat gij u b. v. op do tong hebt gebeten. En als vader 
MAE-CHANT zich beklaagt, dat in den slechten adellijken tijd de 
edelman tot den poorter zeide Fi , begrijpt elk , dat hij daarbij 
den netts optrok en op zulk eene inleiding zeer eigenaardig volgen 
liet : „Scheer je wog, ik ken je niet luchten of zien." Na dat 
Fi konden we immers ook onmogelijk een compliment verwachten? 

Ann elke impressie die ons treft , geven we expressie, en deze, 
zegt CHAVEE „echo des emotions profondes de Mine, traduit 
l'affection du moment, de la minute, plus fiLlement, (pie touter 
les descriptions no pourraient le faire". w) 

1k vestig nog de aandacht op de bijzonderheid , dat menschen 
van weinig beschaving en ontwikkeling, vischvrouwen, dppelwijyen, 
sjouwerlieden en zeesoldaten b. v., akelig rijk ziju in dergelijke 
nitingen , een versehijnsel dat trouwens eveneens wordt 
waargenomen bij Indianen, Katters en Nieuwzeelanders , dus bij 
wilde volksstammen x). En het Ian niet bevreemden, als we hedenken 
, dat, naarmate de mensch toeneemt in kemiis des onderscheids 
en het wezen der dingen beter doorziet , hij zich allengs 
over minder begint to verwonderen en te verbazen , rustiger den 
blik laat weiden over alles wet hem wedervaart. Op dergelijke 
gevoelsuitingen sal men den wijsgeer zelden betrappen. 

De bedoelde ongoezemifigen nu worden evenals de klahknabootsingen 
almede, aangeinerkt als het erts , waarin bet edele metaal 
is verborge,n ; de grondstof waaruit het woord is gemaakt en de 
teal gevormd. Door de woorden to ontleden in de versehillende 
bestanddeelen , waaruit ze zijn samengesteld , is men met genoegsame 
zekerheid tot dat resultant gekomen. 

In de derdo en laatste pleats herinner ik n de zoogenaamde 


185 


Lautgeberden, vocal gestures, geijkte termen voor die soort van 
klanken en klankverbindingen waardoor we werken op onzen evenmensch. 
Door eene korte toelichting hoop ik aan de duidelijkheid 
niet te kort te doen. ii) 

Gij wilt iemand tot staan brengen of tot stilte manen; gij loopt 
er een achterna om hem in te halen; gij tracht den ander een 
wenk te geven of te beduiden, dat gij niet van hem gediend 
zijt ; dezen moedigt gij aan, genen schrikt gij af; uw paard moet 
in galop, uw hond de Naas achterna straks zal uw telganger 
moeten stilstaan , want gij wilt afstijgen , de hond uw spoor weer 
volgen : hoe zult gij het aanleggen of — want van aanieggen 
ken geen sprake zijn, het gaat bliksemsnel ! — hoe wekt gij de 
aandacht van mensch of beest? Eene 8 en eene t is het eenvoudige 
middel om loopen in staan te veranderen, 81 hebt gij alleen 
to zeggen; eene h met eene u, hu, doet op het lastdier dezelfde 
working als eon Map met de zweep, en, als gij de a omzet in o, 
zal het beest den wagers niet langer voorttrekken ; eene p , eene 
s en cone t, pst, doet vriend en vijand gelijkelijk omzien. lie, 
hzt, hei, hau (denk aan hau-daar) — de taalkundigen weten de 
uenoemde met tal van voorbeelden to vermeerderen — : door die 
en dergelijke signalen zijn we in staat eens anders opmerkzaamheid 
to vestigen , en hem Diet onduidelijk aan het verstand to 
brengen wet we van hem verlangen. Ze doen ongeveer denzelfden 
dienst als de gebiedende wijs, en zijn niet, gelijk de klanknaboo,"
sinyen, bloot echo van eenig natuurgeluid ; niet, gelijk de 
zoogenaamde gevoelsuitiugen, lotiter onwillekenrige uitstortingen 
des gemoeds, maar naar buiten werkende en toongevende zijn ze 
uitnemender dan die beide, en als bet mnebtwoord, waardoor de 
mensch de eerste voorwaarde vervult van samenleving en semenwerking, 
namelijk de mogelijkbeid van samenspreking. 

Nog eene kleinigheid wensch ik ter sprake to brengen maar 
het is een lastig punt, dat, ik wil het niet ontveinzen, la,ngen 
tijd een struikelblok voor mij is geweest. Bij de klanknabootsingen 
werkt de mensch om zoo to zeggen near een model : dat de Grieken 
can een os den imam van (36Z:7, de Romeinen aan den koekoek 
dien van atomizes hebben gegeven, laat zich hooren, is zelfs zeer 

13 


186 


natuurlijk. Ook is het model voor alien gelijk : dat dus , hetgeen 
door den een met Pas en cuculus wordt bedoeld , terstond gevat 
wordt door de anderen, kunnen wij ons aimed° voorstellen. Doch, hoe 
het feit te verklaren , dat over het algemeen een iegelijk mensch 

zijne gewaarwerdingen en indrukken steeds hoorbaar uitdrukt op 
eene en dezelfde wijs , en alien zich verstaanbaar maken aan elkaar 
doordat ze yrij getijkluidende klanken voortbrengen ? 

Die man is wanhopend : gij ziet hem niet , gij hoort hem, en toch 

gij aarzelt geen oogenblik het te verzekeren, want gij zoudt, 
waart gij wanhopend als hij , een zelfden kreet slaken ; gij geeft 
het sein der stilte, het seer gewone st , ik sou om stilte te gebieden 
precies hetzelfde sein hebben gegeven. Is daar eene reden voor? 
1k sou meenen van ja. 

„leder weet wat reflexbeweging is. Zij grijpt plaats , als de indruk 
op een gevoelszenuw,, zonder toedoen van den wil, beweging, 
samentrekking van zeker lichaamsdeel ten gevolge heeft. 
Zoo wordt niezen door het kittelen van den news, vernauwing der 
pupil door het vallen van licht in het oog , trekkers met de 
beenen door het kittelen van de voetzool bewerkt. Reflexbeweging 
bestaat steeds hierin , dat een enkelvoudige indruk werktuigelijk , 
regelrecht, door eene hetzij enkelvoudige, hetzij samengestelde 
beweging gevolgd wordt ll . „Reeds den eersten keer dat een kind 
iets zuurs proeft , trekt het een leelijk , zoogenaamd zuur gezicht. 
Die sure trek 'is eene uitdrukking van iced, maar tevens een wapen, 
een voorbehoedmiddel, want de lippen worden verwijderd van de 
zijwanden der tong, die voor zuur bij uitstek gevoelig zijn ll . z) Onwillekeurig, 
zonder het to willen en to weten, zet het kind zich 
in postuur. En een ander kind son evenzoo doen ; van daar dat 
het sure gezicht van het een treffend , sprekend gelijkt op dat 
van het ander. 

Zander het te merken aan den rand gekomen van een afgrond 
en daardoor hevig ontsteld , sullen we met de armen alien eene 
rugwaartsche heweging maken, evenals we op eons heerlijk verrast 
wederom alien op dezelfde manier met handen en hoofd 
sullen gesticuleeren , als waren we er op afgericht. In het algenaeen 
sal door prikkeling van een der zenuwen , telegraafdraden 


187 


om zoo te zeggen , die ons lichaam in alle richtingen doorloopen, 
alle indruk in de hersenen, dat is tot ons bewustzijn, worden 
gebracht, en van daar, als van het hoofdkwartier, overgeseind 
naar de voorposten, dat is onze verschillende organen, een bepaalde 
uitwerking te weeg brengen , op bepaalde wijze reageeren. 
En dat niet alleen bij een en denzelpen inensch, bij alien zonder 
onderscheid : het samenstel toch van het organisme des eenen 
verschilt Met zoo veel van dat des anderen , of we hebben grond 
om aan te nenien, dat gelijke oorzaken bij allen gelijke gevolgen 
hebben. Yandaar dan ook , dat de gebaren der doofstommen , niet 
la parolle nianuelle, maar de taal der oogen en der handen, 
hunne diet aangeleerth; gebaren dus, eene zoo treffende overeenkomst 
hebben, dat niet alleen die der Nederlandsche doofstommen 
volmaakt op elkander gelijken, maar de Nederlandsche aan 
zijne indrukken precies dezelfde uitdrukking geeft als die van 
elken •nderen landaard. 

// Spraakklanken nu zijn, volgens den Hoogleeraar PONDERS, aa) 
geluiden door het stemorgaan in verband vooral met het mondkanaal 
voortgebracht". Gaat er nu van de hersenen een said naar 
stemorgaan en mondkanaal , don zullen deze den indruk weergeven 
op hunne wijze, dat is door geluid ; dan geraken de elastische 
tonged van het strottenhoofd — zoo beet ons stemorgaan — 
in trilling, terwijl de mond een zekeren stand aanneemt, en ... 
het menschelijk organisme geeft een toon, een bepaalden toon, 
openbaart zich door de stem. Al naarinate nu de indruk heviger 
is, de gewaarwording levendiger, de begeerte starker , zullen wij 
moor of minder lucht uitdrijven, zoo doende kracht, toonshoogte en 
timbre der trillingen wijzigen , en derhalve telly ens andere geluiden 
moeten voortbrengen. Door de gelijkheid voorts der structuur van 
alle menschelijk stemwerktuig ml alle menschelijk_ organisme wederom 
een en denzelfden indruk op vrij gelijke wijze hoorbaar 
uitdr ukken. 

Bovendien zij het mij vergund de bekende waarheid to herinneren 
, dat bij lageren graad van ontwikkeling de menschen treffend 
op elkaistr plegeu te gelijken. Ze zijn, als de bladeren der boomen , 
wel niet gelijk eu gelijkvormig, maar took evenmin stark ver


13* 


188 


schillend. Aanmerkt de schaapherders , het domste slag van menschen 
dat bestaat : of gij den een spreekt of den ander, het is 
om het even ; is niet elk van hen in zekeren zin type van het geheele 
gild ? Aanmerkt de Turco's : bij het onweer slaat al die barbaren 
zonder onderscheid de schrik om het hart ; of verborgen ze niet 
elk om strijd in hot lazaret het hoofd onder de dekens , toen de 
god der eere donderde ? Aanmerkt den werkenden stand, onze 
oppassers , onze dienstboden : hun horizon is beperkt , hun gedachtenkring 
alles behalve wijd ; hunne wijze van spreken verschilt 
luttel ; het eene exeinplaar vertegenwoordigt het geslacht 
workman of werkvrouw even good als het andere. 's Menschen 
individualiteit begint zich eerst daar to doers golden en nit to 
komen , waar de zon der beschaving en verlichting hare stralen 
schiet door de nevelen van de eenkleurigheid der onkunde, en 
de eentonige schemer is geweken voor eene oneindige verscheidenheid 
van schakeeringen en tinten , van schijnsel en schaduw. 
Eerst dan vertoont zich alle voorwerp aan den beschonwer in een 
eigenaardig licht, al naar gelang van zijne vatbaarheid en van 

de scherpte zijns bliks. De vorstin des daags moge schijnen over 
rechtvaardigen zoowel als onrechtvaardigen en ze beide koesteren 
door hare warmte; bij den fakkel der kennis en wetenschap zien 
zij, wier oogen zijn gewend aan dien gloed , of hover, die er een 
oog voor hebben, oneindig veel beter en moor dan die dat licht 
niet verdragen kunnen of niet geleerd hebben daarbij to zien. 

Van afkomst gelijk , van huis uit dezelfden, zijn de kinderen 
der menschen alzoo gaandeweg verschillend opgegroeid. Allengs 
is verscheidenheid van natuurlijken aanleg en vatbaarheid openbaar 
geworden , en heeft elk zich eigenaardig ontwikkeld. Thans 
stijgt deze even hoog boven het gemeene niveau als gene er beneden 
blijft; thans zijn er reuzen en dwergen, verlichten en duisterlingen 
; thans sterksprekende persoonlijkheden en volmaakt onbeduidende 
enkelingen. Maar de eerste menschen kunnen wij ons 
niet eenvoudig genoeg voorstellen : ze verwezenlijkten stellig het 
ideaal van volkomene gelijkheid. Wat de een gevoelde, gevoelde 
de ander en wat de ander dacht, dacht de een : ea hart en eene 
ziel. Iemand hunner had slechts een kik to geven om to worden 


189 


begrepen door alien ; de taal des gemoeds van een geleek die van 
alien; ieder was de tolk ook van zijn evemnensch. 
Ik vat den draad mijner redeneering weer op en resumeer het 
gezegde in de volgende stellingen : 

1. De oorsprong der taal is te zoeken in geluiden , die waren 
hetzij eene naboolsing van natuurliike klanken, hetzij eene onwillekeziriqe 
citing zoowel van het gevoel als van den wil. 
2. Die geluiden waren niet alleen openbaringen van hetgeen er 
omging in het menschelijk gemoed , van hetgeen de mensch ondervand 
en verlangde , dragers dus en vertegenwoordigers van 
eenige voorstelling ze waren ook voor den evenmensch erkenningsteekens 
signalen , waardoor hij , van wege de gelijkheid der 
structuur van alle menschelijk organisms, kon to weten komen 
van welken bepaalden indruk eenig geluid de uitdrukking was. 
3. Zoo vond de stein des menschen noodwendig weerklank in de 
ziel van zijn natuurgenoot. 
1k wil niet treden in eene breedvoerige weerlegging der bedenkingen 
, die tegen deze stellingen worden ingebracht. Ze zijn 
menigvuldig en — ik zal het eerlijk bekennen — gewichtig, ja 
op het eerste vernemen zelfs vernietigencl, als het ware. Alleen 
merk ik op, dat bij nader inzicht de zwaarte van het geschut 
door de oppositie hooger blijkt te zijn opgegeven dan het kaliber 
inderdaad is, en de getalssterkte van het vijandelijk heir dikwerf 
hoofdzakelijk in de verbeelding bestaat. 

De tegenwerping b. v. , dat in de taal van het dagelijksch leven 
, tot zelfs in de namen der dieren toe, geen spoor te ontdekken 
is van eene dergelijke ontwikkeling , dat geluiden als de bedoelde 
tegenwoordig zelfs veeleer uitzondering dan regel zijn; — 
het bezwaar , dat een woordenschat gelijk de beschaafde talen dien 
bezitten, zoo rijk en uitgebreid , zoo verscheiden en volledig, toch 
niet aan eenige honderdtallen van klanken het aanzijn kan verschuldigd 
zijn; — de bedenking , dat er onnoemelijk veel stoffelijks 
en, wat meer zegt , onstoffelijks is, waarvan de naam toch onmogelijk 
op de genoemde wijze wordt verklaard : geese, ziel, denken, 

b. v. en hoeveel meer van dien aard , verder groen , wit, rood ,blaui 
in een woord al de namen van kleuren en dergelijke; — de op

190 

merking, dat klanknabootsingen en tusschenwerpsels , ons boe en 
ons bah volstrekt onvruchtbaar zijn : wie zal van boe een bijvoeglijk 
naamwoord en van bah een werkwoord durven, ja , kunnen 
afleiden P — en dan, last not least, de bewaring, dat eene theorie, 
gelijk ik heb voorgedragen, vernederend is voor den mensch, 
als die hem , een weinig minder immers slechts gemaakt dan 
de engelen en met eere en heerlijkheid gekroond, afrukt van 
zijn hoogen zetel en z,ijne ve,rlieven majesteit moedwillig schendt. 

Wet zal ik tot die dingen zeggen ? Mijn bestek , ik herhaal 
het, gedoogt niet al die excepties te ontzennwen ; maar mijn eigen 
point d'honneur evenmin om door te zwijgen den schijn op me 
te laden van onvermogen. Daarom slechts een pear opmerkingen, 
molten ze strekken tot cane waarsehnwing tegen overijling en 
voorbarigheid. 

//Men bespeart van al de klanken , waaruit de teal clan zou zijn 
ontsprongen , niets hoegenaaincl meer 0 . Het zij zoo : maar is daarom 
de theorie onhoudbaar P Ik zou meenen , dat die consideratie op 
de keper beschouwd van nul en geenerlei waarde is. 

Bekend is de gesehiedenis, de wording this ook , van ons letterschrift 
, ons a b c. Het is evenmin als de taal gelijk cane gewapende 
Minerva kant en klaar nit het brain van eenigen Jupiter 
te voorschijn gesprongen. Integendeel : dat onaanzienlijke groepje 
van die kleine, schijnbaar zoo willekeurig gekozen teekens, waarvan 
wij ons bij 't schrijven bedienen , is van ouden, zeer ouden 
adel en heeft een hoogst iiiteressanten levensloop gehad. Onze 
letters Loch zijn oorspronkelijk teekeningjes; ,schrijven was primitief 
niets anders dan schilderen , af beelden : „die Schrift ist 
Malerei, die Malerei ist Schrift", zegt BRUGSCH terecht. bb) De 
naam van den arend word in schrift gesteld niet door vijf verschillende 
letterteekens maar door de figuur,, de beeltenis van 
den arena, in omtrek geteekend : desgelijks eene bloem , een 
boom. In het oudste Chineesche schrift b. v. beduidde can cirkeltje 
met een stip in het middenpunt de zon , en moesten drie 
naast elka6x staande en can elkahr grenzende driehoekjes, wearvan 
het middelste het hoogste was , een berg verbeelden. 

Door combinatie van can of meer figurers drukte men een 


191 


nieuw denkbeeld uit : de verbinding van een stuk of twee ten


ten, b. v., een paar golvende lijntjes (voorstelling van de me) 

en eenige voetstappen tussclien tenten en zee in beteekent in 

het schrift der Roodhuiden zooveel als ons volksverhnizing ; bet 

beeld der zon, het cirkeltje, en dat der halve moan, een cir


kelsegmentje , er omheen geteekend , geeft in het oudste Chinee


sche schrift te kennen licht. cc) 

Maar — en lieb de goedheid hierbij te denken aan de welbekende 
raadseltjes , „de Rebus", — een teekeningje van do hand, 
van het oog , van het been kan ook worden gebruikt om eenvoudig 
de klankverbinding — hand —, — oog —, — been —, voor 
to stellen, niet waar P Indien ik bet volgende voor u opschreef : 
„hij is aan de betere" ... en dan cone hand teekende , gij zoudt 
dadelijk inijne bedoeling radon „hij is aan de betere hand". En 
evenzeer indien ik opschre,ef : eerst het woord over, vervolgens 
wederom de figuur van cone hand, eindelijk den uitgang -igen : 
bet woord overhandigen ware uw eerste woord. Het eerste lid 
van de samenstelling elpenbeen, dus elpen-met de teekening van 
een been er achter; bet voorvoegsel be met die van een poor 
oogen zouden u terstond elpenbeen en beoogen op de lippen brengen. 
Bij de figuren , de of beeldsels van de hand, de oogen en bet been zoudt 
gij niet aan een menschelijk oog, aan eene wezenlijke hand, aan 
het lichaamsdeel been denken, waar alleen aan de lettergreep 
— oog — , — hand — , — been —. 

Desgelijks nu is men eenmaal ook de figuren van het beeldschrift 
gain gebruiken. Losgemaakt van het voorwerp , waarvan het de 
teekening voorstellen incest, is het afbeeldsel opgetreden als vertegenwoordiger 
van niets meer dan den naam dien het origineel 
droeg. Een enkel voorbeeld Toen de vrome Franciscanen den inboorlingen 
van Anahuac de boodschap van het kristendom kwamen 
brengen, lieten ze het bekende woord paternoster in beeldschrift 
voorstellen. Ben ware „rebus" kwam er voor den dog, 
namelijk , de teekeningjes van een wimpeltje , waarvan de naam 
pa(n), van een steen waarvan de naam ter (tete), van een cactusvijg 
, waarvan de naam nos (nosch), en eindelijk wederom dot 
van den steen, den ler. Als men nu niet aan de voorwerpen 


192 

wimpel, steep, cactusvijg , maar alleen aan den Hank banner 
namen denkt, alleen aan pa, ter, nos en ter, krijgt men eenvoudig 
de combinatie van vier lettergrepen, of het woord paternoster. 


Deze ontwikkeling van het beeldschrift, de Ideensehrift, tot de 
LautschrO, dd) — zoo beet de laatstbedoelde schrijfwijze —, 
was eene goede en groote schrede voorwaarts , vooral omdat men 
zoo doende met een betrekkelijk Bering aantal figuren het al vrij 
ver brengen ken. Maar het bleef een halve maatregel , wat 

o. a. betrof de nauwkeurigheid van uitdrukking , veel te wenschen 
overliet. 
Eindelijk is men er toe gekomen om die figuren, die teekeningjes, 
niet alleen te bezigen voor geheele lettergrepen, voor 
geheele klankverbindingen , maar voor enkele klanken. Het 
beeld van den arend stelde niet meer den vogel voor van dien 
naam , evenmin fungeerde het voor de twee syllaben a en rend: het 
begon cenvoudig to dienen veer den klank of de letter a. Overal 
dus waar de a-klank werd gehoord in het spreken , teekende de 
hand den omtrek van den arend, gelijk b. v. om de 1 aan to duiden 
den omtrek van den leeuw. Om dus het woord aal te schrijven 
, moesten het teeken van den arend en dat van den lee= 
naast elkaax komen te staan. Allengs kregen vervolgens voor elken 
klank , voor elke letter, doze en gene bepaalde figuren den voorrang 
en geraakten als geijkte teekens gaandeweg algemeen in 
zwang. En met een vijfentwintig ongeveer wist men ten laatste 
nagenoeg alle klinkers en medekliukers aanschouwelijk voor to 
stellen , m. a. w. te sehriiven. Ons eigen alphabet heeft inderdaad, 
zooals bekend is, geen anderen oorsprong. 

Pe gegeven verklaring van onze schrijfletters meet ik zeggen, dat 
aan geen twijfel onderhevig is. Of zal iemand er niet aan gelooven, 
omdat hij in ons tegenwoordig alphabet geen zweem van dien 
oorsprong bespeurt ? ,,Ik zie het niet, dus is het zoo niet", is 
dat legion? Zou zulk eene conclusie gewettigd wezen ? Al mogen 
dan de namen tafel , bank, rok , stoel, paard, en andere, geene 
levende en sprekende getuigen zijn van de waarheid mijner theorie 
, geheel de Nederlandsche taal zelfs schijnbaar bestaan uit 


193 

louter overgeleverde en conventioneele termen : indien wij bedenken 
, welke colossale omwentelingen er in het rijk der taal hebben 
gewoed , omwentelingen waardoor de aanblik der woorden ganschelijk 
is veranderd , als die zijn verminkt en afgeknot, verkort 
en ineengedrongen, verbasterd op allerlei wijs , dan zal elke gevolgtrekking 
uit den toestand van het heden der taal tot haar 
verleden en hare wording, tenzij op grond van historisch en psychologisch 
onderzoek , als ongemotiveerd behooren te worden verworpen. 
En ik twijfel niet of MAX MULLER met zijn ,,phonetische 
typen" (?) zal zich bekeeren tot de leer van HEYSE en FARRAR , 
en absolutie vragen voor de spotnamen bow-wow en pooh-pooh. 

Mijne tweede en laatste opmerking is deze. „Men kan zich geen 
denkbeeld vormen van eene taal zdd onbeholpen , z66 gebrekkig, 
z66 onvolledig, z66 armoedig als noodwendig wordt ondersteld 
door de theorie , die ik heb trachten te verdedigen". Wederom 
, we moeten ons niet laten verschalken door hetgeen voor 
oogen is, en alleen afgaan op ce qu'on voit en buiten rekening laten 
ce qu'on ne voit pas. Getooverd , of hover wonderen gewerkt , heeft 
de menschheid in haar leven met de karige grondstof,, die ze oorspronkelijk 
tot haar beschikking had. 

Bedenk eens, wat heeft gnzelfde woord tal van onderscheiden 
beteekenissen , de eene trapsgewijze uit de andere afgeleid 
! Van de vele duizenden voorbeelden slechts een, want de 
zaak is overbekend. Ik heb gekozen het Fransche woord voor ons 
hof, tour, waarvan o. a. courtisan en courtisane enz. enz. afkomen. 
Merkwaardig is de historie der beteekenis van tour. Primitief 
geeft het to kennen in het Latijn , waaruit het in de Fransche 
taal is gekomen, heg , schutting , onzheining van akker en weide, 
en werd , als deel voor het geheel , ook voor pachthoeve gebezigd , 
volkomen gelijk ons tuin , dat immers evenzeer eigenlijk omheining 
beduidt. In de middeleeuwen is de algemeene beteekenis 
van schutting overgegaan tot de meer bijzondere van borstwering , 
versterking , vesting, van waar b. v. de Fransche plaatsnamen op 
-court, als Graincourt, Liencourt, Aubignicourt en dergelijke. 
Enger beperkt begon het uitsluitend to worden gebruikt van de 
fortificatie, waar de vorst resideerde met zijne raden en zijn go



194 


ziude ; la conr werd dus de holplaals. En evenaL3 ORS woord hof 
thans zoowel de Awls beteekent waar de koning zetelt als het 
personeel van zijn huffs, desgelijks is ook bet Fransehe cour allongs 
van holplaats overgegaan tot hofstoet. Eu zoo zijn er meer 
voorbeelden bij to brengen. ee) Yoorts is het een felt, dat we 
bijna woorden in natiturlOken zoowel als in jignurlyken zin 
gebrnikein De namen der deelen van ons lie -Liam b. v. dragon 
we over op veel en velerlei : we spreken van „het /zooid van 
den staat ; de pooten van den stool; de beenea van den driehock 
; de rod van den berg ; het oog eener naald; de buik van 
het zeil; de tand des tijds; het hart der aarde; het oor van de 
kan ; de hals der &sell ; de mond der rivier°. Hard, zacht , 
schel, schril, scherp, al de verschillende qualitleaties der muziektonen, 
passen we ze niet even good toe op de kleuren 
En wederom de kleurnamen blank, rood, zwart: spreken we niet 
van blauke oprechtheid , van roode republiek, van zwarte ondankbaarheid 
?If) 

Ik wil moor zeggen wat kunnen we hlleen door afleiding en 
overdracht van beteekenis met een simpel woordje onmetelijk veel 
uitriehten ! En RR heeft de monsch nog zooveel andere middelen. 
Onuitputtelijk is zijn tooverroede in magisehe kraehten, waardoor hij 
het eeuwenoude telkens verjongt , en zoodoende dienstba,ar maakt 
aan de vervulling van telkens nieuwe behoeften en nieuwe eischen. 
Wij maken van de grondstof letterlijk al wat wij willen ; gelijk 
we met niet moor clan 2(3 sehrijfteekens alle mogelijke klinkers 
en medeklinkers van onze spreektaal , zoo good en zoo kwaad als we 
kunnen, aansehouwelijk op het papier voorstellen , voorzien we met 
een primitief zeer Hein getal van geluiden in al onze taalkundige 
wooden. Met de talenten van den oorspronkelijk geringen, karigen 
voorraad heeft de mensch gewerkt en gewoekerd, ze tien- en 
honderd- en duizendvoudig vermeerderd , ze gemaakt tot eene ware 
goudmijn , waarvan beide de diepte en de overvloed de verbazing 
wekken van den aanschlanwer. 

De rijkgeworden fabrikant zou holtsblok en schootsvel van weleer 
haast pan vergeten; gelukkig dat hij nog dagelijks in de gelegenheid 
is, de beeltenis nit de periode van zijne sehamelheid to 


195 

aanschouwen. Inderdaad, het woordenboek van den arbeider,, van 

den gemeenen man, en dat van den geleerde , van den beschaaf


den stand : ze zijn, wat woordenrijkdom betreft , niet met elkatir 

to vergelijken. 

De Heer D'ORSEY getuigde, dat de leder: van zijne gemeente niet 
meer dan een driehonderd woorden noodig hadden voor hun dagelijkschen 
conversatie-toon : wij hebben aan tienmaal zooveel nog long 
niet genoeg. De Heer FARRAR. zegt , dat hij de waarheid van D'Onsay's 
getuigenis op grond van herhaalde proefneming durft staven, 
en voegt er bij , dat de teal van boeren, wier gesprekken hij, 
zonder dat zij 't merkten , een geruimen tijd beeft afgeluisterd , 
hem voorkwam al even arm to wezen. gg) De geheele woordenschat 
der Chineesche teal, bestaande uit ongeveer 40.000 woorden, 
ken worden teruggebracht tot een betrekkelijk goring minimum 
: rekent men namelijk alle woorden, die eenigermate met 
onze afleidingen en samenstellingen zijn to vergelijken, woorden 

b. v. als ons doofslonz , armzalig , die uit twee andere bestaan 
en dergelijke , niet mode, dan krijgt men slechts 450 stamwoorden 
als de oorspronkelijke bestancldeelen van 40.000, die dus 
hoofdzakelijk secondaire en tertiaire formaties zijn. "') Milt, 
LER verzekert, dat insgelijks alle woorden der Semitische en 
A_rische talon tot een 500 a 600 grondwoorden of wortels (radices) 
, zooals ze heeten , zijn to reduceeren. En toch bestaat 
de Engelsche teal, eene der laatstgenoemde, uit 100.000 woorden, 
ja wellicht nu reeds uit meer. ii) Wet, meer bijzonder, het 
Engelsch aangaat, cijfers zijn welsprekende getuigen, welnu , 
de statistiek leert, dat ook in de industrie der woordensmederij , 
der bearbeiding en verwerking van de grondstof dan altijd, de 
Engelschen bet zeer ver hebben gebracht. Een pear opgaven ten 
bewijze. 
De woordenschat der Engelsche tail neemt steeds toe blijkens 
de tellingen, die in verschillende tijdperken zijn geda.an : van 

43.566 zien we het cijfer klimmen tot 58.000, vandaar tot 70.000, 
en in 1843 was de voorraad gestegen tot niet meer of minder 
dan 94.466 woorden. 
Een fatsoenlijk Engelschman, zegt de Oxfordsche hoogleer



196 


aar,, een man die zijn' Bijbel , zijn' Shakspere, zijn' Times enz. enz. 
leest, heeft daarvan niet meer noodig dan 3 4000; een welsprekend 
redeuaar minstens 10.000; een dichter als Shakspere 
verbruikt daarentegen wel 15.000 woorden. Milton's werken zijn 
gebouwd met 8.000 woorden, en het Oude Testament zegt, volgens 
RENA.N, alles wat het te zeggen heeft met 5.642 woorden. 

Pe moed , trouwens ook de tijd , heeft me ontbroken om een 
dergelijk onderzoek in to stellen op het gebied van onze eigene 
taal, maar ik twijfel geen oogenblik of we zouden een dergelijk 
resultaat verkrijgen. 

Doch genoeg : indien we nu waarnemen , dat, naarmate de 
mensch lager staat , de kring dus van zijne begrippen en voorstellingen 
beperkter is, hij des te minder woorden behoeft , terwijl 
bij toenemende beschaving en ontwikkeling , bij klimmende noodzakelijkheid 
derhalve om voor al wet hij nieuws denkt en werkt 
nieuwe namen te smeden , de mensch het geheim bezit der kunst 
om door een nieuwen stempel de oude stukken dienstbaar te 
maken aan de vervulling van al zijne behoeften : is dan niet bij 
nader indien het bezwaar,, dat de oorspronkelijke taal nooit z66 
sober en poover ken zijn geweest als door mijne theorie wordt 
ondersteld , eene tegenwerping van hoogst twijfelachtige kracht 

En ik durf met vrijmoedigheid de verzekering to geven , dat 
mijne stellingen aangaande de origine der teal de proeven ook 
van andere bedenkingen met goed gevolg kunnen doorstaan. 

(Het vervolg in eene volgende afleverinq.) 

Groningen. Februari 71. 

A.ANTEEKENINGEN. 

a) Zie STEINTHAL , Der Ursprung der Sprache im Zusammenhange mit den letzten 
Fragen alles Wssens, bl. 39. 

b) Dichtwerken, V, bl. 129. 
c) JACOB Gams, Ueber den Ursprung der Sprache (4e aufl.), bl. 13. 
d) FARRAR , Chapters on language (London 1865), bl. 10, noot 2. 
e) Verg. HEYSE, System der Sprachwissenschaft, bl. 48, § 21. 



197 

f) GRIMM, t. a. pl., bl. 28, noot 1. Verg. ook den brief van den Heer ALDER-
DINGic THUM aan den Heer WESSELS in dezes De Wording der teal, enz. 
's Hage 1869, bl. : " De taal is, oorspronklijk , Naturwuchs, ook voor 
mij; maar niet zonder speciale tusschenkomst van den Schepper, en grootendeels 
rc l'insu van het sprekend Dat is mij inderdaad to hoog. 

g) Zie LERSCH , Die Sprachphilosophie der Allen, bl. 38, 40, enz. enz., alwaar 
de opinies van Aristoteles en Epicurus worden nmegedeeld. "Aber' — zoo redeneert 
naar Lersch's vertalinz de eerstgenoemde — .nicht jeder Naturlaut 
ist Sprache; damit er diese werde , muss das Begriffliche hinzutreten. Wie tritt 
aber das Begriffliche hinzuP p cci oder a a 4? Trate es auf einfachem, natarlichem 
Wege zu dem Naturlaute, so miissten alle Nationen dieselbe Sprache 
haben. In alien sind dieselben n-aa .44.27:-.4 sv 7",1 divx ; waren nun die 
Worte nicht ein bloszes Zeichen (g-tiA(36Acv), sondern congruent mit den 
Begriffen , so miissten alle in gleicher Form Gedanken and Empfinduugen assdrticken. 
Das ist aber nicht der Fall, folglich muss die Sprache en •ric auvd'Y,x4v, 
nach Uebereinkunft der einzelnen Volker, gebildet 

h) t. a. pl., bl. 56. 
i) LERSCH t. a. pl., bl. 42 vlgg. 
k) t. a. pl., bl. 30 vlgg. 
1) De l'origine du langage, bl. 89 vlgg. 


m) Lectures on the science of language (4th ed), I, bl. 402. 
n) t. a. pl., bl. 133. 
o) II, 2. 
p) Uit zijn De Stoomu;agen: in den bundel Gevoel en Leven, bl. 142. 
q) FARRAR, t. a. pl., bl. 16 en 20. 
r) t. a. pl. Chapter IV , passim. 


Aldaar, bl 17, noot 3; verg. voor hetgeen volgt Chapter III, bl. 24 vlgg. 
t) Zesde Tafereel , bl. 163 vlgg. (tweede druk). 
u) t. a. pl., bl. 171. 
v) Bij FARRAR aangehaald, bl. 89, noot. 

w) Les langues et les races, bl. 17. 
.e) FARRAR, t. a. pl., bl. 101. 
y) t. a. pl., bl. 104 vlgg.; HEYSE , § 29, bl. 73. 
z) Prof. VAN DER WIJCK, Zielkunde, bl. 74 vlgg. 


ea) De physiologie der spraakklanken, zn het bijzonder van die der Nederlandsche 
Taal, bl. 6, § 4; zie ook §§ 6, 12. 
bb) H. BRUGSCH , Ueber Bildung and Entwickelung der Schrift , passim. (In de 

Sammlung van VIRCHOW en HOLTZENDOREE.) 
cc) Verg. ook FARRAR, Chapter XVIII. 
dd) Verg. STEINTHAL , Die Entwicklung der Schrift, passim. 
ee) LITTRE. in voce; MAX WILLER, t. a. pl., II, N. 252 vlgg. 

ff) Verg. benevens de boven aangehaalde werken H. WEDGWOOD, On the origin 
of language, Chapter IV (Analogy). 
gq) FARRAR, t. a. pl., bl. 59. 
hh) Zie daarover o. a. J. TEN DOORNKAAT KOOLMAN , Die Sprache nach M. Carriere 
and Anderen, Norden , 1866, bl. 19. 
ii) t. a. pl., I, bl. 276 en 278, noot. 


LEVENSGESCHIEDENIS VAN HET WOORD GUMP, 

DOOR 

J. TE WINKEL. 
„Iecler woord heeft zijne eigene levensgeschiedenis a zegt Grimm; 
maar wij kunnen er bijvoegen : meestal eene, die in nauw verband 
staat met de geschiedenis van andere woorden. Wij zien toch, 
als wij den levensloop der woorden nagaan, onophoudelijk, hoe 
vorm en beteekenis van het c';;iie woord invloed op het andere 
oefenen, en vooral is die invloed merkbaar bij zulke woorden, 
die Of nagenoeg gelijklniclend zijn met andere, of met elkaar in 
de eene of andere afgeleide beteekenis overeenkomen. Toevallige 
overeenkomst in ('_!6n opzicht namelijk is bij twee woorden al zeer 
spoedig oorzaak van groote toenaclerin. Beide nemen iets van 
elkaar over; het yolk brengt ze eerst met elkaar in verband, 
verwart ze daarna met elkander, en weet eindelijk in het gelled 
niet meer tusschen beide to onderseheiden, zoodat ze in het 
spraakgebruik dan werkelijk incnyloeien. 

Zulk eene verwarring merken wij ook op bij de woorden glimpen 
en glimmen. -Van toevallige overeenkomst in vorm is hier een 
geleidelijk geyolg geweest, dat het eerste langzamerhand zijne 
oorspronkelijke beteekenis in onze taal verloren 'weft, en die van 
het tweede heeft aangenomen, waardoor ze schijnbaar Oen zijn 
geworden, ofsehoon het volksgevoel, dat niet gemakkelijk twee 
woorden van volkomen dezelfde beteekenis in de taal duldt, ze 


199 


later weder door eene kleine schakeering heeft onderscheiden. De 
geschiedenis van het eerste woord, dat wij bier zullen behandelen 
, zal dit bewijzen; vanzelf zal daarbij in het oog A/alien , dat a de stem van beide woorden verschillend is, en de beteekenis 
van het een aan het ander oorspronkelijk geheel vreemd was. 

't Schijnt mij vooral toe niet overbodig to zijn, deze verwarring 
van glimpen met gliMMOL eons nader in het licht to stollen, 
omdat zij langen tijd Met alleen bij het yolk, maar zelfs bij de 
etymologen geheerscht heeft. Om dit to bewijzen zullen wij daarom 
vooraf in het kort nagaan , wat de voornaameten hunner daaromtrent 
hebben aangeteekend. 

L. ten Kate, die zoovele bouwstofien geleverd heeft voor de 
biographic der woorclen , zegt (Aenl. 2. 195) op bet woord glimp 
niet anders dan : „zie glimmen" , en op dit artikel teekent hij 
alleen aan : „met eene oud-Dnitsche zware dialect, veranderende 
mm in nip; zeide men ook glimpen voor glimmen il Hij houdt 
dus ors woord voor een' dialectvorm van glint. 
Weiland, die de woorden , glimpen en glimpig in zijn 
Taalk. heeft opgenomen , is het met hem eons, door 
hij zegt, dot het met glinzmen uit eene bron voortvloeit. Het 
laatste leidt hij dan van een' stain in of li of , terwiji hij er niet 
alleen het hoogd. glimmer, het eng. to gleam, bet zw. gamma, 
moor ook het ags. feoman en het latijnsche lumen mee vergelijkt. 
Ten Kate haalt er ook het ags. morgen-en aelen-glommung bij 
can (Aenl. 2. 195). Wij zullen echter zien, dat glimpen met 
doze woorden volstrekt niets to maken heeft. 

Bilderdijk weerspreekt bier Weiland niet. Volgens hem (rerkl. 
Gesl., uitg. 1834) is glimpen ontstaan „uit glinzmen, active 
genomen , waarin de p de gedwongenheid aanduidt". In zijne 
eerste uitgave (van 1822) houdt hij „de p voor eene bloote verstaking 
van de m, welke 't ze,ifde doet als de verdubbeling der 
m in 't hoogduitsch fi . Zie ook zijne Aunt. op .11nygens, 5. 88 en 

6. 322. Het hoofdbezwaar,, clot zich reeds terstond tegen deze 
verklaringen voordoet , is, dat zij zeer willekeurig zijn en de p, 
die liet woord toch werkelijk bezit, wegmotfelen of aan dialectuitspraak 
toeschrijven. Bilderdijk, die iets meer dan de anderen 

200 


van de gesohiedenis van het woord wist , verklaart de oude be teekenissen 
van glimp (welvoegelijkheid, roem , eer) uit de nieuwe , 
die zeer verwant is met die van glimmen (schitteren) ; maar zulk 
eene verklaring is al te zeer in strijd met de wet van oorzaak 
en gevolg (waarbij het nieuwe uit het oude voortkomt en niet 
omgekeerd), dan dat wij er iets aan zouden hechten. 

De ware verklaring word het eerst, naar ik meen , gegeven 
door J. de Rhoer, in zijne aanteekeningen op het Stadboek van 
Groningen van 1125 , bl. 62 (uitgegeven deor het genootschap : 
Pro Excolendo Jure Patrio). Ms hij daarin het woord onghelymp 
gevonden heeft, verwijst hij naar 't ags. limpan en een artikel 
over den stain van dit woord bij Ten Kate (Aenl. 2. 661), welke 
laatste dus het stamverwante ags. woord en ook het hoogd. glimpf 
gekend heeft, maar niet op de gedachte schijnt gekomen to zijn , 
er ons woord glimp 'nee te vergelijken. De Rhoer haalt vervolgem 
een paar Nederduitsche plaatsen aan, wear de woorden glimp 
en onghelymp gevonden worden , en zegt dan ten slotte : ,,hiervan 
is glimp nog bekend". 

De Rhoer's meening ml door de eenigszins uitvoerige geschiedenis 
, die wij nu van het woord zullen geven , volkomen bevestigd 
worden. 

Op bet eind van de middeleeuwen treffen wij het woord het 

eerst aan, en wel in den vorm ghelimp, waartegenover onghelimp 
stond. Ghelimp beteekent daar overal : behoorlijkheid, welvoeglijkheld; 
de uitdrukking mit ghelimpe moot overal wedergegeven 
worden : op behootliike , betam.elijke wijze , met eer. Zoo lezen wij 
in Potter's Illinnenloep , 1. 2437: 

Ghij manneu , wacht u mit ghelimp, 
Dat ghi blijft uut horen schimp. 

En 2, 2317: 

Die mach hillic in elken lande 
Root draghen mit ghelimpe, 
Want hi ten aernste ende ten schimpe 
Altoes vrilic voert mach gaen 
Daer anderen souden bliven staen. 

Pe zin is daar, in betrekking tot alles , wat er voorafgaat 


201 


„hij, die te midden van het minnekoozen over zijne zinnelijkheid 
weet te heerschen, mag zich op eene betameliike wilze can 
de vrijerij overgeven”. Men zou hier de woorden: „die mach, mit 
gbelimpe fi eenvoudig kunnen weergeven met: dien is het geoorloofrl. 
Zie verder : Minnenloep 4. 1148. 

Die vader sprack in goeder ghelimp. 
In eene oorkonde van 1409 (Nijhoff, Gedenkw. 3, 301) vinden 
wij : „ende of man des niet mit beteren voegen ende gelimpe 
eens gewerden en conde". Voegen verklaart getimpe hier geheel 
en al. 
De plaatsen, door De Rhoer aangehaald, luiden als volgt: Stadr. 
van Hamb. IV. 58, bl. 390 : „Schmadworden, die eer en glimp 
concernirenil ; Stat. Bremen, pag. 565: „Dat ohrne in Blimp 
and ehre geith". 
Daartegenover beteekent onghelimp nu natuurlijk alles, wat misstaat, 
onvoegzaam , ongeoorloofd is, kortom schande. (Zie gloss. 
Minnenloep.) 
In den Minnenloep 1, 735 lezen wij : 
YIit oirloff spreke ic tot den vrouwen 
Want ic doet in goeden trouwen , 
Om die te waernen van onghelimpe. 

d. te vrijwaren voor schande. 
En 1, 2819: 

Ay boort dese valsche treken 
Ende dat grote onghelimpe, 
Die dit wijff in bosen schimpe 
Den edeleu vorst heeft anghescreven. 


En 2, 3519: 
Seker het ware grote onghelimp 
Off mij een vronkijn dede schimp. 
Van Mieris, Chaitb. 4, 639, in eene oorkonde van 1422: 
„opdat wij voert weten moegen , wair wij ons na riehten sullen, 
en dat geen ongelymp dair in en valle°. Het meervoud °nyelimpe 
, in de beteekenis van onbehoorbyke Bingen, vinden wij bij 
Van Mieris, Chartb. 4, 722, in eene oorkonde van 1424: „om 
14 


202 


alle redelicheyt vorwairt te keeren , ende alle toecomende ongelympe 
te scouwen". Zoo ook bij Nijhoff, Gettenkw. 4, 143, in 
eene oorkonde van 1437 : „bij middel van welken geschillen vele 
grote onrade — onvertellike quade ende onglielimpe opgestaen 
ende toecomen geweest sijn". 

Als adj. in de beteekenis van onbetamelijk , onbehoorlijk , sleeht , 
staat het in den Minnenloep , 2 , 700 : 
Mar die gheburen van graven hose, 
Die mitten gueden altoos schimpen , 
Ende spreken arch mitten onyhelimpen 
Van alre minnentliker doecht, enz. 
terwijl wij in het Slarlboek van Groningen van 1425, Lib. III, 

C. 6, de straf vermeld vinden op het doen van „hoensprake mit 
ongelympen woerden", en lager : „mit onghelynipen ende onbescheidene 
woerden". Er wordt pier dus van onbetamelijke nitdrukkingen 
, van scheldwoorrien gesproken. 
Ten laatste treffen wij ook nog de afleiding ongelimplich aan 
ofschoon de hoogduitsche vorm en de omgeving, waarin het verkeert, 
ons allicht ietwat aan een germanisme doen denken. De 
plaats bij Nijhoff ,Gedenkw., 4, 455, in eene oorkonde van 
1571, luidt : „Alsoe onse ougetrouwe ondersaten sich vast seir 

ongeboirlich, bid qualich tegen ons gehadt". Ongeboirlick 
, het hoogd. ungebiehrlich, heldert bier ons woord volkomen 
op. 

Zoeken wij het woord verder bij Kiliaen, dan vinden wij alleen 
glimmen = glimmen; ignescere; wij zien dus, dat de oude etymologen 
met hem gedwaald hebben. 

In den Teuthonista van G. van der Schueren is de opgave vollediger. 
Wij lezen daar,, hi. 102: „gel:pip = eer; gelympen 
themen , voegen, waelstaen, georloft wesen; gelymplyek = themelijck, 
voychlijck; ongelgmplyek = onbehoyrlijck. 

Met den overgang der middeleeuwen tot den nieuwen tijd, 
toen alles, na langen tijd van voorbereiding, werd omgekeerd of 
gewijzigd, decide het woord glimp in het algemeene lot, althans 
na de middeleenwen vinden wij het in anderen vorm en gewijzigde 
beteekenis terug. Het Iuidt nu niet meer gelimp , maar glimp ; 


203 


gelimpen is glimpen geworden en ongelimp is spoorloos verdwenen. 

Het wegvallen van de e in de voorvoegsels be en ge is geen 
ongewoon verschijnsel. Meer afgeleide woorden hebben daardoor 
den schijn van oorspronkelijke gekregen. Wij kennel' blijven voor 
belijoen, blok voor belok, 61myschen voor belusschen, gloeien voor 
geloien, glijden voor gelijcletz, krieken voor gerieken of geraken, 
enz.; de Hoogduitschers ook nog glaube, waar wij geloof, gleich, 
waar wij glied, waar wij gelid, pluck, waar wij geluk 
zeggen. Bit behoeft dus Beene nadere verklaring. 

De beteekenis is bovendien veranderd, en wel overgegaan tot 
die van : glans, schoone sekijn. Glimpen werd sehitteren; glimpig 
, seltitterend, sehoonschijnend. Be voorbeelden uit iniddeleenwsche 
schrijvers hebben ons doen zien , dat met gelimp en 
ongelimp — eer en schande — in bet bijzonder bedoeld werd: 
poetic en slechle naam, dus de eer en schande, zooals die zich 
voor het uiterlijk vertoont. Glimp ward niet alleen het betamelijke 
, maar dat, wat er uitzag als betamelijk , en werd zoodoende 
spoedig genomen voor uiterliike glans cler eer, weldra ook voor 
niterlijke glans alleen. Zoo beteekent ook deems in verband met 
decere oorspronkelijk betamelijkkeid, eer, maar later ook : 
sieraad, sehoonheid, dat wat schiint , schittert. Deze overgang 
van beteekenis had het woord echter hoofdzakelijk te danken — 
en hier komen wij op hetgeen wij in het begin opmerkten — 
aan het bijna gelijkluidende woord glimmen , dat den zin van 
schitteren had. Het yolk gebruikte, onbekend met de verschillende 
de beide woorden door elk-ander, en het lag eer 
in den aard van het woord glimpen om iets van glimnien over te 
nemen, dan oingekeead het geval kon zijn. 

Glimp als glans, schillering, treffen wij meermalen bij onze 
oude schrijvers aan, by. bij Hooft, Br. 2, 25 : //Poen bij met 
de zoolen van zijn voeten ten nnesten bij teghens d'onze kujerde, 
was de kloot der aerde te klein, om hem soo te beschaduwen, 
oft wij werden sijnen glimp gewaer". 
Bij Yondel, Altaerg. v. L. 4, 550: 

Of om met glimp te zetten in zijn eer 
Len hoffelijck of eenigh kercklijck Reer. 

14* 


204 


Hier. vent). v. L. 1, 720: 

Hoe 't van den Hemel hoogh geadelt Priesterdom 
Ontkleed van zijnen glans treurt zonder glimp of luyster. 

Bij J. Vos, 2, 487: 

De beldre diamant, het waardtst in yders zin , 
Verwint dit stof in glimp gelijk de zoo het maanlicht. 

Bij Huygens (uitg. 1672), Korenbl., 1, 455: 

Muyder slot, onthoofde Romp, 
Zedert u de glimp on/ glomp, 
Zedert ghij de stercke straelen 
Westelick saeght van a daelen 
Van het sonne-licke Hooft, 
Dat de sterckste sterren dooft. 

(glimpen in de beteekenis van schiIteren lezen wij bij Cats, 1, 
358, a.: 
Maer veel, die coder u doen alle herders glimpen, 
Verwecken menighmael die lieden out to schimpen , 
Omdat het sinnigh wij f,, dat banck en tafel wrijft , 
Ontrent haer eygen selfs een vnyle slonse blijft. 

Huygens, Korenbl., 1, 89: 

Hey ! wat 's al de werelds glimpen 
Min als tegenwoordigheit! 

Korenbl., 1, 93: 

Schoone spitscbe geveltoppen, 
Die uw flikkerende ley, 
Die uw wederwijse knoppen 
Als een' jonge Juffer-rey 
Neffens eene siet staen glimpen. 


Korenbl. , 1, 81: 

Wat is 't swart van de Kauw 
Bij 't glimpen van een Specht, bij vlammen van een Pauw? 

Korenbl., 1, 115: 

Deughden heb ick willen paeren, 
Ondeughd heb iek willen ga'eren 
En verhechten in een' klomp , 
Naer mij hier de Deughd foeglomp, 
Naer mij daer de Ondeughd terghde. 



205 


Korenbl., 2, 432: 

't Wijf smeert haer oolick wesen 
En doet het glimpen trots het fijn Veneetsch gelas. 

Glimpig = schitterend, glanzig is te vinden bij Hooft, Ned. 

hiss., 5: „Ten zelven einde gebruikte men hen in hooghe °or


loglisanipten en glimpighe gezantschappen, op soo maagher een 

teerpenning, dat ze'r schatten van 't hnmie inschooten". 

Ned. hist., 93: „Sijnde dit also met eerier' glimpigei schijn 
en spaense statelikheit uitgesetil. 
Ned. hiss., 593: „Don Johan... voeghde sich naa de geenen, 
die tot het glimpighste rieden". 
Cats, 538, a.; 

En dat eerst so glimpigh was 

Is terstont maer enckel asch. 

Lescaille, Menge1p., 2, 284: 

En van haare lieve lippen , 

Even glimpig , even varsch 

Als een eerstgenjpte kars 

't Langgewenschte Ja laat slippen. 

Ook deze beteekenis werd door den tijd gewijzigd. Even als 
species, dat oorspronkelijk beteekende : bet wezen eerier zaak , 
zooals dit door het aanschouwen blijkt, °verging tot : de bedrieglijke 
schijn van iets , zoo ook kreeg glimp al zeer spoedig den 
zin van : uiterliike schijn, die Met overeenkomt met het inwendig 
karakter. Bij eenige der boven aangehaalde plaatsen doet zich die 
overgang reeds van verre gevoelen, en als Sluyter in zijn Bui-
Ienlev en , 30, waar hij zegt : 

Elk soekt uyt ander luyden falen 

Een g/impkroon voor sich selfs te halen. 

van eene schtterende kroon spreekt, denken wij daarbij toch wel 
eenigszins aan cane kroon van klatergoud. Aardig is het op te 
merken, dat Vondel in zijne eersce dichtstukken het woord in 
de oudere, in zijne latere in de nieuwere beteekenis gebruikt. 
De zin, dien het woord bij hem heeft in de zooeven aangehaalde 
plaats uit de Alkergheheimenissen, schijnt eene herinnering aan 


206 


de vroegere beteekenis to wezen , die ook later bij hem verloren 
ging. Reeds in zijne Gilsbr. v. Anzstel , v. L, 3, 347, vinden 
wij de nieuwere beteekenis : 

Neef Velzen , laugh geterght, van eighen wraeck geprickelt, 

En Woerden hebben mij hies listigh ingewickelt , 

En 't schoonste voorghestelt , en eerst de zaeck verbloemt 

Met wonderbaeren 

Verder Joh. de Boelg. , v. L., 10 , 34: 

De booswicht vreest de tucht , en soeckt in desen man 

Jet strafbaers , dat hij met een glimp bestraffen kan. 

iozl. de Body., v. L., 10, 108: 

Men behoefde geene glimpen 
Om d'ongebonden tong dus los te leeren schimpen 
Met majesteiten en zoo groot een koningin. 

Pit is de eenige plants, die mij is voorgekomen, waariu glinzp 
in het meervond gebruikt wordt. Van Lennep keurt dit dan ook 
af, en het spraakgebruik schijnt het ook vroeger,, evenmin als 
nu, to hebben toegelaten. 

In al de drie aangehaalde plaatsen kan men het woord het 
best met schijn van reekt verklaren. Zander eenigen schijn van 
real luidt bij Hooft, Ned. kis& , 775: gliznizeloos. Wij lezen 
daar : „Met glimpeloozer voorgeeven , grooter onstuurigheit en 
quaeder bekoomst, uiterden zich de Roomsgezinden tot Brussel.ii 

Cats gebruikt glimp in de beteekenis van : schoone schijn, dic 
eene onwaarheid verbergt, 2, 160 b.: 
Een ander tang gewent haer beyder schoon te maken 
Gaf oock met groten glimp oirkonschap deser saken , 
en Sluyter, Eyb. Zanyl. , 7, gebruikt het voor : bedrieglijke schijn : 
Ik ben (helaes!) to Licht verleyd 
Door 's werelds Blimp en ijdelheyd. 

Glimpelijek en glizzi pi gh , dat misschien nog cer dan glinzp 
zelf eene wijziging in beteekenis heeft ondergaan, werd eerst 
senoonsehijnend in ongunstigen zin , daarna zelfs bedrieglijk , en 
wel juist door den schooner schijn. Zoo lezen wij bij Vondel, 
Salmoneus , v. L. 7 , 92 : 


207 

Wie glimpigh mommen wil, die momme niet zoo grof. 

d. wie aid mommen wil, dat het hem helpt, zO6 mommen, 
dat de schijn zou kunnen bedriegen. 
David in ball., v. L., 9, 7 : „Toen Absalon nu den tijt rijp 
sagh — nam hij , glimpelijek en schijnheiligh, oorlof van den 
vader." 

David herd., v. L., 9, 80 : „Jozef, die, zoo de •brooders 
glimpelijek uitstrooien, van een wilt godierte verscheurt is" ; d. i. 
uitstrooien, z66, dat het sehijn van waarheid had. 

Bat. Gebr., v. L. , 9 , 663 : 

Men prest den ouden , lang aen 't afgaen en verwelcken, 
Om glimpigh d'uiers van den rijcken man to melckem 

v. L., 11, 101 : „op glimpige titels hunne nageburen, en 
anderen onrecbtvaerdigh beoorlogen" ; d. i. op schoonschijnende 
en daardoor bedrieglijke gronden. 
Zie verder Stijl, Opk. (1824), 115 : „dat de Prins in die gevaarlijke 
omstandigheden meest beducht geweest is voor den invloed 
der glimpige handelingen van Requezens". 

En Wagenaar, Ilist. , 3 , 231 : „loch opdat de Graaf een 
glimpig voorwendsel hebben zou — moest men aan het beoorloogen. 
van Frankrijk den naam geeven van verdedtging der grenzen 
des keizerrijks". 

Ten gevolge van doze beteekenis wordt er nu ook onderscheid 
gemaakt tusschen een' glimlach, die lieflijk , een' glimplach, die 
geveinsd, en een' grimlach, die kwaadaardig is. 

Tegenwoordig verkeert Blimp in het laatste tijdperk van zijn 
bestaan. Handhaaft het zieh ook nog in de tail der dichters en 
redenaars, uit den mond van het yolk wordt het zelden ineer 
gehoord. Het ww. glimpen is geheel met glimmen samengesmolten 
, en wanneer de werkmeid van glimpende tafel spreekt, be


doelt zij glimmende, daar het laatste ww. de p in de volkstaal 
van het eerste lieeft overgenomen, in roil voor de wijziging in 
beteekenis, die oudtijds bet eerste door het tweede had ondergaan. 
Het zal ook wel de herinnering aan de volkstaal. van 
Ahtswoud en niet aan de oude beteekenis van het woord ge



208 


weest zijn, die Poot in zijn Ak-kerleven deed zeggen {1, 368): 

Als een boer zijn hijgende ossen 
't Glimpend koider door de klOnt... 
Voort ziet trekken, 

Alleen is nog zeer gebruikelijk de uitdrukking: een' glimp aan 
iets geven, in den zin van : de pil vergulden. 

Alzoo hebben wij de gesahiedenis van het woord glimp nagegaan, 
en gezien, dat het achtereenvolgens deze beteekenissen in 
ooze taal gehad heeft : 1° bell oorlijkheid , beta m elij k heid , welvoeglijkheid, 
2° eer, 3° glans, 4° valsche schijn. Nu nog een 
kort woord over de hoogere afleiding. 

In het oud-hoogd. en ags. vinden wij het woord terug. Voor 
bet oud-hoogd. geeft Graff (Allk. Spr. 2, 214) op: „kalimilich 
competens; ungalirnfticla = incongrumn ; ungelinVe isI = non 
contingit; gilimphidu = consequentia; giturnphicla occasio; 
kalimfan compctere, en eindelijk het verb. simplex limfan _convenire. 
Hij haalt daarbij o. a. dezen zin aan : „mir limphit 
than ich thenke". 0. 20, 13. het belaaml mii , geheel 
in denzelfden sin , waarin wij ons woord glimp in de middeleeuwen 
hebben aangetroffen. In die beteekenis is het dan ook 
bij de Hoogduitschers blijven voortbestaan. Zij kennen Glimpf 
decentia, modestia, Unglimpf absurditas, ruditas, inconvenientia 
, indecenter, verunglimgfea = conviciari, 
criminari. Ook geeft Graff een Noordsch woord lenzpa op in den 
zin van het oud-hoogd. limfan. 

Slaan wij voor het ags. Ettmiillers Lex. rings. op, dan vinden 
wij daar op bl. 163 het woord limpan, lamp, lumpen, in de 
beteekenis van: attingere, contiugere, accidere, evenire, attinere 
en pertinere. Vooral de laatste beteekenis is hier van belang, 
en daarom schrijven wij een paar plaatsen uit Ettmiillers 
Lexicon af: „Ilviit limped this to the" ? Beda, 1, 7. = quid 
hoc pertinet ad te? — „hit belimpd to thaere spraece a . Boeth. 
38, 2. 

Als afleidingen geeft Ettmiiller op: alimpan = evenire, belimpan 
evenire, pertinere, limp, belimp en gelinzp = accidens 
quodvis; ungelimp infortunium, incomnaoclum; 


209 


gelimplic en gelimeill opportunus ; ungelinzplic incom • 
modus. 

Wij vinden dus in het ags. niet alleen den stam, maar zelfs 
de woorden vohnaakt weer, die wij in onze tool bezitten , ten 
deele in de middeleeuwsche beteekenis. Wij zien door vergelijking 
echter, dat die beteekenis niet de oudste kan zijn, welke 
het woord gehad heeft. Om alle beteekenissen te verklaren , moeten 
wij die van attingere aanraken, tot grondbeteekenis nemen. 
Uit attingere, contingere volgt terstond die van aceidere, evenire; 
immers als impers. beteekent hat latijusche co/dingle hetzelfde als 
accidit (het gebeurt , of, \vat coetiegit betreft, het volt te beurt , 
nam. aan iemand). Dot pertinere, ac,idere en attingere nauw 
verwante begrippen zijn, toont de etymologie van ons woord gebeuren 
genoegzaam aan ; ook behoeft het Been betoog, dot iets 
aanraken en ergens toe behooren in vele gevallen synoniem zijn. 
Uit de beteekenis van pertinere nu volgt die van decere (verg. 
het hoogd. gebiihren). Zoo bezitten wij zelve het woord behoorlijk 
in den zin van betamelOk , dot van behooren (ergens toe) is afgeleid 
, evenals gepast von passen, gesAikt van schikken. 

Ten slotte een meer gewaagd uitstapje op het gebied der oudere 
Indo-Germaansche talen. Pe stain moot door lamb luiden , en 
werkelijk bestaat die in 't grieksch in dezelfde grondbeteekenis, 
als limpan in ags. heeft, namelijk die van aanraken. 

Het grieksch namelijk levert het ww. Aa143ciVEIV Ast i3E71 t, dot 
oorspronkelijk beteekent : krfigen door aanraking , eigenhandig 
nemen, aangrilpen, in tegenoverstelling van AZ7/VillEiV door het 
lot onlvangen. Wij vinden dus ook bier het gronddenkbeeld aanvatten, 
aanraken terug. 

Het sanskriet toont zich ook hier als oudste stamverwante door 
het ww. labh, sterke vorm lambh, dot adipisci beteekent. ') 

1 ) Dit althans geeft Bopp in zijn Glossarium op. Daarnaast heeft hij een' anderen 
stain lab cadere; maar in het sanskriet Lexicon der Petersburger academie, 
van BOhthlinck en Roth, vinden wij naast lath adipisci een ww. lamb, in de 

beteekenis van zich hechten aan, en eene afleiding 7ior'janzb afhangen, rich 
hechten, steunen op, vatten met de hand. hit zellde ww. kan in afgeleide beteekenis 
met rattan vertaald worden. Misschien — doch ik last de beslissing geheel aan 


210 


Zoo leert de geschiedenis van een woord, hoe men kan be


ginnen met najagen en vermerven , om een tijdlang tot eer en 
glans to geraken, maar ten slotte niets over te houden dan een 
valschen schijn. 

de Sanscritici over — hebben beiden gelijk, en komt onze stam in het sanskriet 
onder twee vormen voor: lambk adipisci en lamb adhaerere. Van 
lamb = adhaerere komen dan al de germaansche woorden, die wij hebben leeren 
kennen; van lambs adipisei met de geadspireerde b, het gr. 21,214.:%,VELV • 

Leiden, Januari 1871. 

SPROKKELINGEN, 


DOOR 

EELCO VERWIJS. 

BELLONC BELLIJNC. 


In den Rom. v. Limb. IV , 1751 vlgg. wordt het gevecht 
verhaald van Echites en den Graaf van. Milaan , en daarin lezen 
wij vs. 1806 vlgg.: 

Den grave ontmoeti alsoe erre, 
Ende hief Mimminge alsoe beet, 
Dat te dien slaghe sneet 
Ende geraecten op dassel ter cure, 
Ende slouchen in bellunc dure, 
Dat beneden den gordel untquam. 


Mr. V. D. BERGH teekent hierbij in het Gloss. aan : „Een 
duister woord, misschien verbasterd van het oud Fransche bellong , 
dat ROQUEFORT verklaart „illegal en longueur ," zoodat de dich



211 


ter zou willen zeggen : hij kloofde hem ongelijk in de lengte, 
dus in de schuinte door." 

De geleerde uitgever kende het woord slechts uit deze eene 
plaats, terwijl ons that's door latere uitgaven meer plaatsen ten 
dienste staan, waarin het woord voorkomt, en hierdoor de verklaring 
gemaklijker wordt gernaakt. 

In het gedicht Vanden IX beslen (KAUSLER 3, 141 vlgg.), 
528, leest men van Godeveert van Bulgoen : 
Antiochen wan hi mede, 
Ende ghedoechder meneghen last 
Eer hise wan: so was so vast. 
Doer slouch hi in bellonc teenen slaghe 
Eenen ruese ontwee, snider zaghe. 

Als een term in de heraldiek komt het eenige malen voor in 
den Grimb. Oorl. , als : II, 1795, waar de bather van den Heer 
van Assche wordt beschreven : 

sijn rikelicke baniere 
Van x stucken van kelen , van goude 
In bellonc gesneden , alsoe hi woude. 

Ald. II , 4955 , waar de beschrijving der banier van den Heer 
G-osewijn van Wedergraet voorkomt : 
sijn baniere fyne, 
In bellonc gaende, goet ter cuere, 
Beide van goude ende van lasuere , 
Met enen rande daeromme van kelen. 
Van die van den Heer van Trasignies beet het II, 5030: 
sijn baniere, 
Die rikelic was ende diere 
Van lasnere ende van goude 
In bellonc dwers, also hi woude. 
Eindelijk wordt van Geraert van Ophem II, 5108, verhaald : 
Van silvere voerdi den scilt, 
Vijf ruten van kelen in bellonc. I) 
In bellonc, als heraldieke benaming , zouden wij thans ver


1) Zie de af beeldingen dier v,apenschilden DI. 1, pl. 3, N o. 2; Dl. 2, pl. 9, 
No. 3, 4 en 6. 


212 


klaren door geschuinbalkt (Fr. band) in de drie eerste plaatsen 
van den Grimb. Oorl. , in de vierde door schuinrechts geruit 
(Fr. losange).') 

Ook in het Mhd. komt de uitdrukking in bellung voor , als 
blijkt nit LEXEIt'S 311d. WM. 1, 174, waar de volgende plants 
wordt aangehaeld uit BEHEDIS Bneh von den Wienern , 206, 

24: „ain mensehen arm in pellung zwischen disein galgen unrain 
mit abgehakten vingern swain, and dartiber kreuszlinge in pelt, 
als ich euch singe, amen vaimlafel." 
LEXER geeft de pleats zonder er eene verklaring aan toe to 
voegen , terwij1 in SCHAIELLER'S Bay. Ififb. `) op Bell, belluug, 
ook deze pleats wordt eangevoerd, met de volgende verklaring : 
// eine heraldische Farbe (?; oder fiir P f ell, wie mhd. p e 1 li 1 

In bellung is ook dear niets enders dan in de schuinte , overdwars. 

Den oorsprong van bet woord hebben wij in het Ofr. to zoeken. 
Ms term in de heraldiek ineen ik de uitdrukking en bellunc 
to vinden in eene bij Du CANGE (7, 60) eangehaalde plants uit 
Li Chastell ains de C.02cei , 966: 

Des armes Hauvel 
De Quivreiu viendrai Lieu h. chief 
Dou devisier d'or a un chief 
Atachie en bel'ine assis , 
Et d'argent, de geulles le vis 

Er ken, dunkt mij, haast geen twijfel bestaan of op doze 
pleats sal ook moeten gelezen worden en bellunc , dat weersehijnlijk 
ook in bet Hs. zal steam 

Wij moeten that's onderzoeken wet bellung beteekent. 

Het woord bellung is een bnw., dat langiverpig beteekent en 

o. a. voorkomt in den Rom. de /a Rage,, 18373 (Ed. MICHEL 
2, '237) ,waar van verschillende soorten van spiegels wordt 
gesproken. 
IDETKrap , d. Wapenk. 147 , 152. 
2) 2° Ausg. von FROD1MANN , 1, 229. 



213 

Autre mireor sent qui ardent 
Les chows, quant eus les regardent , 
Autre font diverses images 
Aparoir en divers estages , 
Droites, belongues et enverses , 
Par compositions diverses. 


Naast bellong vindt men ook beslong en barlong, dat 
nog heden in gebrnik is in do beteekenis oblong, langwerpig ; in 
het dialect van Berry bilong , Pic. berlong. ') In bar 1 on g, 
beslong, belong, sal ieder,, evenals in oblong, het bnw. 
long herkennen ; doch vat is nu bar-, b es-, b e-? 

Het Fransch heeft aan bet Latijn de partikel bis ontleend , in 
de beteekenis van tweemaal. Pat voorvoegsel koint in verschillende 
vormen voor,, als : 

1° in den oorspronkelijken vorm bis: als bisdieul , bissac (dubbele 
zak) , biscuit (tweebak) ens. 
2° in den vorm bes, {Lis : besaigue; (eig. tweesnijdend werktuig), 
besace (tweezak bissac). 

3° in den uit bes ontstanen vorm be (verg. het voorn. mes-en me"-), 
als benne (eigenlijk rlubbel (slecht) gezieht , bij uitbreiding &Paling 
, misgreep). 

4° in den vorm ber,, ontstaan door wisseling van s en r (verg. 
Marseille — Massilia , varlet (valet) uit vasselet) , als : beriue 
(oogenschemering, eigenlijk het dubbelzien), bronette uit berouette 
(tweewielig wagentje). 

5° in den vorm bel , vddr een 1, met assimilatie van r en 1, 
in bluette (vonk , sprankel), verkleinwoord van beriue, en in 
bellong, uit Lat. bislongus , tweemaal zoo lung als breed, langwerpig. 

6° in den vorm bar, met de seer gewone verandering van e 
in a, in barlong en barioler (k-akelbont verven) van Lat. bisregulare 
, eig. met dubbele regels of streepen waken. 2) 

Neast de wijziging van vorm van het Lat. bis heeft ook in 
sommige woorden eerie aanmerkelijke wijziging van beteekenis 
pleats gehad, waarvan BRACHET het volgende zegt : 

1) LITTRY: 1, 299b. 
2) Zie BRACHET, Diet. elyeeol. de la langue francaise, 91. 



214 


„Bi8 a prix, en passant dims les langues romanes , une acception 
pejorative qui rejaillit sur le radical ainsi l'espagn. bis-ojo 
(litteral. qui a deux yeux), le wallon bes-temps (littoral. double 
temps), l'italien bis. cantare (litteral. chanter double), le catalan 
bes-compte (litteral. compte double) signifient respectivement louche , 
mauvais temps, mat chanter, mt1

,compte. De m6me en francais 
biscornu (proprement qui a deux cornes), bistourne (qu'on a 
tourne , courbe deux fois), ont le sens, le premier de baroque, 
le second de rkformi. Il en est de mesme pour bevue et berlue , 
qui n'ont point etymologiquement le sens pejoratif que la langue 
franeaise lenr attribue." 

Bellong heeft nu wel niet dies „sens Moratif" , Bien verscheidene 
woorden met bis samengesteld vertoonen, maar de 
beteekenis heeft toch eene wijziging ondergaan , die zich evenwel 
gemakkelijk laat verklaren. Bellong gold niet alleen in de toepassing 
van twee maal zoo Zang als breed, en dus langwerpig , 
maar ook in den zin van schuinsch, dwars , eene beteekenis die 
met de andere nauw verwant is. 

OVER. 

In onze Middelnederlandsche ridderpoezie vinden wij eenige 
malen eene uitdrukking, die tot nog toe niet voldoende is verklaard. 
Het is de uitroep 0 v c r in (levels ere, — in duvels 
name, — in duvels gheleide, — in duvels pant. 

In den Born. v. Limb. IV, 33 vlgg. wordt ons verhaald hoe Echites 
, verwoed over zijne scheiding van Margriete , zijne moeder daarover 
hard valt. „ Der vrouwen wagheman" spreekt hem tegen, en 

Echites wert verwoet sere , 
Ende seide: "Nu o v er in duvets ere, 
Wildi u miins onderwinden? 
Dies seldi crancken Men vinden." 
Sun sweet hi verdrouch, 
Deer hi den wagheman met slouch 
Thoeft of dat viel op derde. 



215 


Ald. IV, 1080 vlgg. wordt de strijd beschreven tusschen 

Echites en den reus Morant. 

Echites, diene comen siet , 
Hi hief tswert ende heeften geraect 
Boren op thoet , ende heeft hem gemaect 
Ene grote wonde tere snede. 
Dien slach was soeswaer mede, 
Datti plattelinge viel op derde. 
Echites die siins gheerde 
Spranc hem vloghs opten lichame. 
Morant seide: ',Over in duvets name! 
Ende te minen wel groten scanden 
Ben is nu comen te kints handen.' 


Ald. VII, 620 vlgg, wordt de strijd van de Saracenen met 
Heinric en Echites beschreven. Vs. 627 vlgg. lezen wij : 

Die canine hadde grote cracht , 
Ic seggu dat hi cleine acht 
Op miin her Heinriic entie sine, 
Maer rechte siin spere sonder pine 
Ende stac her Heinriic alsoe , 
Dat hiis wel na onvroe 
Was worden , en hadt dartsoen gedaen , 
Hi ware ter erden neder gbegaen ; 
Maer miin her Heinriic gheraecten weder 
Dore scilt, dore balsberch en dore leder,, 
Dat hi doet viel int sant. 


,Nu over in der duvele hunt!. 

Riep lade die Limhorchghere. 

In den Rom. d. Lorr. II, 4442 lezen wij : 

Te Gerarde riep die keyser vri: 
"" Gerart, vaet Ritsarde mi." 

— "Gerne here,. seide Gerart, 
Ende voer te Ritsarde waert 
Ende woude vaen. Maer Ritsart seide: 
"Nu over in sdavels geleide! 

Sidi oec met Gelloene mede, 
So ontsegic a nu vrede.,, 
Tswert hiefhi met beiden handen 
Ende sloecht toten tanden 
Gerarde den stouten vogt. 



216 


In de fragmenten van bet Roelantslied (fr. L), 159 vlgg lezen wij 1) 

Doen quarn des canines neve voort , 

Ende sprac een overmoedich woort, 

Want hi sede: «nese kativen 

Moeten hier Rile:. b!iven., 

Dit verhoorde die grave Roelant, 

Ende liet arse lopes te hant. 

Hi diende Gode ghetruwicblike , 

Want hi star den coninc rike 

Met Sinte Joris vane 

Door scilt ende Mule, is wane, 

Dat hi (loot vial op dat sant. 

'Nil over in der claret hant," 

Sprac Roelant; Tulpije riap : ,Monjoye!, 

Meneghen heidcne te vernoye. 

In bet van fragm. L zeer afwijkende fragment H luidt deze pleats 

(vs. 121 vlgg.) aldus 
linelant hoorde dese tale , 
Ende volgheden alsoe wale, 
Ende stacken in den scilde 
Alsoe verre als hi wilde, 
Ende waerpen onweerde 
Boot van den peerde 
Een woort en sprac hi nemmee, 
Ende brae den hals ontwce. 
Dom seide de grave Roelant: 
« 0 v er in der decal hant I 
Ghi beloghet minen heere 
Endo scit hem lachter ende oneere, 
Datti ons qualike 
Ghelaten hadde iii dit rike. 
Edel Fransoyse, seiti, «slant , 
Want ons te doene staet., 

In de Chans. de Roland, 1207 vlgg. luidt onze pleats aldus : 
Ultre, culvert ! Caries n'est mie fol, 
Ne traisun unkes steer no volt. 
11 fist que pros qa'il ens laisad as port: 
Oi Men perdrat France dulce son los. 
Feres-i , Francs' nostre est li premers colps. 
Nos av um Breit; mais cist glutun net tort. 3). 

1) BORMANS , La chanson de Roneecaux , fragments d'anciennes redactions thioises 

(Brux. 1864), 73. 
2) T. a. p. 142. 
FRANcisQuE-micum. , la chanson de Roland (Paris 1869), 38. In de uitgave 


217 

Ultre, culvert ! beteekent IToort, wet] , ellendeling! 

Mr. VAN DEN BERGH in het Gloss. op den Limb. zegt als 

verklaring der uitdrukkino „Ik dat men or den imper. 

vaer onder zal moeten verstaan." Dr. JONCKBLOET in de A.autt. 

op de Lorr. 266(; opperde de volgende gissing : 

„Over. Moot (lit, ook veranderd worden in vaer? Of is het de 

imperatives van 't ww. overen, dat KILIAEN vertaalt : superesse, 

reliquum esse : et superlucrari, en waarvoor het Mhd. heeft: 

iTheren, iibertreffen, liberwinden, als ZIE:MANN het vertaalt?ll 

Het volksbock nit de Blauwe I3ibliotheek heeft werkelijk de 
lezing vaer. Dear luidt de regal aldus : I) 

Nu vaer in der duvelen hunt! 

De HoogloGraar BOILMINS teekeut bij den ouderen tekst der 

fragmenten aan : 2) 

„Le litre blen donne : Nu vaer in der dnyvelen haul ! Ce 

ever vient do rnjeunisseur, qui a voulu expliquer l'ellipse; ?A, 

moms ait en primitivement vaer soul, d'oit serait d'abord 

n6 Over et puis Nu over.11 

laatste gissing van den Luiksehen Hoogleerear komt mij 
min juist voor. Pe latere omwerker en schrijver van bet Yolksboek 
vond zeker in den ouden tekst, dien liij voor zich bad : 
.AT/t, over. Hij verstond die nitdrukking uiet en \raving ze door 
_NU ever, dat in beteekenis vril wel overeenkwam met Nu over. 
Om den uitroep vier to vorklaren is het evenwel onnoodig er 
met Mr. VAN DEN BEacH „den impor. ever under to verstaan.i' 
Over is ougetwijfeld eerie elliptische uitdriikking, evenals de 
tusschenwerpsels voorwoart.c ! we9 ! .voort! wanneer se als een 
bevelende uitroep worden nitgesproken. 

Over komt mij poor niets anders to zijn dan de letterlijke 
vertaling van het Ofr. ultre, oultre, van Lat. ultra, dat voort ! 

van GENIN, La chanson de Roland, ponie de Theroulde (Paris 18501, 102 lezen 
Ultra culvert, Caries West mie fol 
Hij vertaalt dit door: , Outri maraud., Straks zal blijken dat de lezing van 
MICHEL de ware is. 
I ) BonmANs, La ehans. de Ronc. 196, vs. 3S7. 

a. P. 93., 
II. 15 

218 


voorwaarIs ! beteekent. In welken zin dit oultre gebezigd wordt, 

leert oils GACHET ') die eerst de twee volgende voorbeelden 

aanhaalt 

Oaltre! dist Helyas , c'or i fast Mauquares. 
Oultre! distil, payees, or iestes-vows pierdus. 

„C'est le cri de victoire de l'honune de guerre an moyen age. 
Bauduin de Seboure (lit, de meme h. son adversaire : 

Outre! dist Bauduins, lechieres soudoians. 

(Baud. de Seb. 1, 197). 

Tout surpa.sser, tout surmonter, n'est-ce pas en effet triompher 

et vaincre? Ainsi quand le chevalier passe a travers les escadrons 

ennemis, oultre! s'6crie-t-il, c'est-a-dire rien n'a pa m'arreter. 

A l'epoque des croisades, cemc qui partaient pour la, terre sainte 

chantaient une chanson sun l'oretree (cantilena de ultreia). Ducange 

suppose qu'il s'agit du passage d'oatre-mer. Nous pensons qu'il 

fact y voir, confine dazes uutre ! le cn. de guerre et de victoire. ') 

(Yost ainsi quo la dame du Fayel, priant pour son ami qui est 

en terre sainte, chante ce refrain: 

Dex! quant cricront: OutrOe! 

Sire, aidies a pelerin , 

Por qui sui equientie , 

Car felon soot Sarrazin. 

(Leroux de Lincy,, Ch. hist. 1, 105). 

,,Quand les Sarrasins crieront olltr'e c'est-a-dire quand ils 
voleront au combat contre les cbraiens, mon Dieu, venez an 
secours du p4lerin pour lequel je sins (.pouvante6, car les Sarrasins 
sont cruels."" 

GACHET, Glossaire roman (Brux. 1859), 349, 
2) lie beduelde plants uit Landulfus de S. Paulo in de Hist. Mediolanensis c. 2, 
over de kruisvaart van Kuenrand in het jaar 1098, wordt bij Du CANOE 6, 864, 

i. v. Ultreia aftrtgeltatild , en luidt aldus liege igifur in regno deficiente 
Anseltnus de Buis Mediolanensis Archiepiscopns , quasi mon itus Apostolica auctoritate 
, jautdicto Presb ) tero nulente , studuit eongregare de di \ ersis gentibus exercitum 
, cum quo caperet Ha bs, lun icuin regn urn 3 et in hoe studio prnettion sit prac• 
electim juventutem ikledio!anensern entices suscipere, et can/Penara de U ltreia, 
Ultreia cantare. Algae ad vocern hojns prudentis viri eujuslibet conditionis per 
civitates Longobardorurn , villas et castella eorum , Cruces susceperunt , et eandetn 
eantilendm de Ultreia, Ultreia cantaverunt,, 

219 

Dien oorlogskreet vertaalden de overzetters der Oudfransche 
romans letterlijk in Over, doch daar hen het eenvoudige Over 
to kaal en ziniedig voorkwam , voegden zij er eenige woordeu 
bij , als in der duvet hunt, in des duvets gheleide of iets der4elijks. 
De kreet Voormaarts! kreeg door die bijvoeging nicer het 
karakter eener verwensching, eii Arm over in der davele hunt 

— in des duvets ghele,ide, werd niet veel meer dan : vat in des 
duivels hand! moge de duivel a in vim geleide nemen ! abi in 
malam partem! In duvets name en in (bevels ere is nagenoeg 
een van beteekenis, doch minder krachtig Voort in duivels 
M.41471 -ter eere des duivels. 
SPROKKELINGEN, 

DOOR 

J. H. VAN DALE. 
Dezer dagaa ambtshalve geroepen tot het raadplegen van een 
groot getal stadsrekeninuen van Sluis nit de laatste hellt der 
14 e en de eerste helft der 15 e eeuw, trokken de volgende aanteekeningen 
mijne aandacht , wijl daarin Middelnederlandsche 
woorden voorkomen , waarover,, of in den Taalgids , of in den 
Taal- en betterbode, eon- of andermaal gehandeld werd. Daarom 
verdienen ze m. ook bier een plaatsje. 

XI. RIC , 
In de stadsr. , loopende van 1 Maart 1404 tot 4 Juli '5, leest 
men het volgende : 

15` 


2,20 


JANNE CASTELLAIN van eenen coeyenen ricghe ende tween 

calfv ellen , verwrocht an der stede tenten . 1 sob. 4 gr. 

Reeds vroeger vanden we (Taalg . III, 301) getauwede coericglien 
vermeld. Riaghe, dit schijnt uit een en ander to 
blijken , word dus in het bijzonder van cello koehuid gezegd. 
Is de onderscheiding paards h u i d, coo rieghe, calf v e 1 bloot 
toevallig ? Wij gelooven het niet, 

XII. WILLox , WuLLox. 
Toen ik in 1861 (Taaly. III, 303) schreef,, dat ik 't woord 
willox gevonden had in eene Sluisehe stadsr. van het eind der 
14e eeuw,, ging ik daarbij alleen op mijn geheugen of , wijl ik 
de pleats, waar ik 't woord had aangetrotren , niet terug kon 
vinden. In de hierboven genoemde stadsrek. nu lees ik : Van 
drien zalmen ende een duust wullox , die L4hepresenteerd waren 
mitten here den Bisschop van Porneke in wederlone van dat hi 
dicwile ghecontinueerd heift tverwaten van Scepenen vender Sluus 
ute causen vanden sticke van JANNE STOPPELARE 10 SCh. 

XIII. VERMENESSE-VERMENEGHENESSE. 
(Lie Taal- ea Lellerb. II, 35 en vv.) 

In de stadsrek., loopende van 1 Sept. 1398 tot 28 Febr. 
1400 , leest men: VICTORRE VAN !iAVENDAMME, onderbailliu, van 
zinen salarise, dat in don name van den Beurchmeester van den 
course hi tale spree ter vierscaren ende verwan to wetten JACOPPE 

f. JACOPS, dewelke was ghebannen C jaar ende eenen dach uten 
lande van Vlaendren , up ziin hooft, vender doot ende moort 
PIETERS VAN DEN VELDE van Ghend ; ende van ver in en essen 
COPPIN EEKAERDE van Gliend , die daerof ghebannen was , up 
ziin hooft, uten lande van Vlaenderen zes jaer. Van elken een 
nobel , court to gadre ij nobleit .. 12 sch. 
In de stadsrek., loopende van 30 Mei 1413 tot 13 Juni '14 , 
treflen we den worm ver m one g h en es se aan. Alzoo lezen we 
daarin : 
WOUTRE KEMPEN, vandat den vijsten dach van maerte iiij C 


2.21 

ende dartiene hi over den beurchmeester vanden course tale sprat 
ter vietschare ende verwan BERTELMEEUSE f. AL AE RDS gheseit 

Reboel, uten lande, up ziin hooft, C jaren ende eenen dach als 
principael (de aanlegger,, de hoofctschuldige) vender doot ende 
moort COPPIN YOGHEL A ERS. Item, dat 111 00C verwan PIETRE 
B LONNIE RT van lx pout titer stede van denzelven faite van 
vermeneghenesse n. Elide ook verwan over den vors. beurchmeester 
THIMMIN SirourEN , uten laude van Zassen , talre ghoonre 
bouf diere recht an hebben moglien, utou lande, up sin hooft, 
vander doot ende manslacht PIETER VISCHBANCX . 10 sch. 

siuis, 7 maart, 1871. 

EEN PARR M1DDELNEDERLANDSCHE 
MISGEBOORTEN , 


DOOR 

EELCO VERWIJS. 

NETS E 101.kN. 

Dr. YAN VLOTEN hooft in den ee.rsten jeargang van dozen Bode 
(bl, 148) voorgesteld om in het laatste fragment van den _Behold , 
waar herhaaldelijk van mesters gewag gemaakt wordt, o; oral melser 
to lezen. Reinont boort dat er to Keulen cone kerk nil gebouwd 
worden, en dat alien worden uitgenoodigd zich daarheen to begeven 
, die aan het vrome werk wilder deelnemen. Daarop vervolgt 
de tekst (vs. 1699 vlgg.): 


222 

Helmut gherede sine vaert 
Ende maectem te weert, 
Ende alsi bi der slat quam, 
Vraghedi om den niesfer man, 
Die die kerke thalien dede. 

piners leidene ter stede. 
Deer sine seen hadden vondem 
Doe vraechdeni in corten stonilen 
Renout die stoute entie milde, 
Of hi enen cnape hured Wilde. 
Die ?nester Wert blide aitehant 
Dat hi alsulken cnape rant, 
Want hi inercte sine lede 
Ende sine grote manlichede, enz.1) 

Dr. VAN VLOTEN heeft vooreerst bezwaar tegen de „gesloten e", 
en ken zich daarom niet vereenigen met IloyEmAN-s's verklaring 
van nzeister. „Dear er bovendien van kerkbouw sprake is", vervolgt 
hij, „kan er wel peen twijfel can zijn, of men ml er overal 
mester moeten lezen, gelijk slit nog te duidelijker nit het saamgestelde 
metsernian iii vs. 1700 blijkt : 

Vraghedi om den me/sermon 
Die die kerke maken dede. 

,, De melserman of metier Miens melselaar) is namelijk de bouwmeester, 
onder wien zijn enapen , gesellen , en mindere arbeiders 
(of pieere) steam Aileen mindere hekendheid met den naam hij 
den afschrijver deed er dozen, met verplaatsing der t en s, het 
door den zin schijnbaar gewettigde , maar door de teal gewraakte 
?nester,,• voor rnee8ter,, hovel' verkiezen". 

Ondanks het „door de teal gewraakte ?nester", gelooven wij 
niet dat de door den Hoogleercar gemaakte verandering eene verbetering 
is, en blijven ons houden aan de lezing ?nester of 
aneester,, met invoeging der e, die door den afschrijver zal zijn 
weggelaten. En wel om de volgende redenen, 

In het tweede fragment van den Reioout (vs. 744 vlgg.) wordt 
verhaald hoe Reinont een kasteel deed bouwen. 

Zie vender vs. 1717, 1731, 1739, 1777, 1785, 1794, 1795, wear overal 
mester staat. 


223 

Doe ghinc Renout en de on tboot 
Al die femmerliede die hi vent 
Ende rnaelsos in dat last, 
Alle die have willen winnen. 
Dien casteel wil hi beghinnen 
Op die roche in die Geronde. 
Si quamen diet vernemen conden , 
Entie goede meesters waren 
Quamen ter roche sunder sraren 
Vesten dat hulls op die Geronde 
Op die roche in corter stonde. 
Ons seit de boec , bi sente Jan ! 
Hi hadde wel dusent temnzerman 
Ende see enhondert maetsenaren. 


In het vijfde fragment, even vOar de eerst aangehaalde verzen, 
lezen wij (vs. 1691): 

Doe horde Renout die niemare 
Dat een kerke begonnen ware 
Tote Colne op die Rijn stat , 
Over waer segghic u dat, 
En de dat men dacr ont bode tewaren 
Temmermannen ende mesnaren 
Ende alle die ghelt wilden winnen, 
Dat si to Colene quamen Dunce. 


Naast de timmerlieden worden hier de metselaars genoemd , 
en wel in de volgende drie vormen : matiser,, maelsenaer in 
fragm. mesnaer in fragin. v. In de eerst aangehaalde plaats 
worden bij de timmerlieden en metselaars ook nog „die goede 
meesters fi vermeld, die kwamen om het slot to vesten. Die meesters 
nu zijn de bouromeeseers , die bet work beheeren en er het opzicht 
over hebben ; maar zeker waren niet alle 1000 timmerlieden 
en 700 metselaars „goede meestersfi 

Zoo is bij den bouw der Keulsche kerk 66.n meesler, de bouwmeester, 
het hoofd , tot wien Reinout verwezen wordt. „Mindere 
bekendheid met den naam° van m et ser, melselaar, „bij den afschrijver" 
kan wel met aangenomen worden, door een vijftal verzen 
vroeger die zelfde afschrijver nog van „nzesnaren ll spreekt. 
Had hij later maetser,, maser, maetsenaer of meswaer in zijn 
voorbeeld gevonden, hij zoude het zeker evengoed in den tekst 


224 


hebben behouden als hij het eenige verzen vroeger gebruikte, en 
het niet ze v en maal in ',nester hebben veranderd. Poch het groote 
bezwaar van den Hoogleeraar is juist de „door de taal gewraakte" 
vorm mester, terwijl in fragm. II to recht meester staat. 

Wij merken hierbij op dat het laatste der fragmenten, vs. 
1407-1807, door eene andere en slechtere hand is geschreven 
dan dat waarin de vorm meester voorkoint, vs. 1-804, ') en 
dat in het laatste in vs. 1634 dezelfde schrijver ook wel met 
hasten schreef, in plants van met haesten, hoezeer ook daar 
de volkomen a door .de taal vereischt Nvordt , zoodat ons de vorm 
mester goon overwegend bezwaar behoeft to zijn. Te minder, 
daar de „door de taal gewraakte" vorm master ook elders voorkomt. 
In den Parth. bl. 21, vs. 1 vlgg. lezen wij: 

So wel verstondic ende vernam , 

flat is boven hen alien clam, 

Die mine ?nesters to voren waren. 

Eer is gum to minen xit jaren , 

Do leerdic van diviniteit , 

Die noch es dalre ma,te wijsheit , 

Vander [wader] wet ende vander nieuwer : 

Ic waens mijns ?nester noch nes chewer. 2) 

Thans komen wij op het saaingestelde nzelserman terug, dat 
door Dr. VAN VLOTEN wordt gelezen in plaats van master man 
bij HOFFMANN. Vooreerst treft ons in de beide verzen het on


') ifor. Belg. t. a. p. bl. 105. 
2) Wij vinden hier master en ook meste voor meeste, en bl. 23, vs. 6: ontkert 
voor ontkeert. Bij SPIEGHEL fiertsp. VI, 503, vinden wij nog den vorm mestereeren, 
tot meester promoveeren. 
door dien datze word en hier ghemestereert,... 
En zo doctoor gemaakt. 

3) De Hoogle?raar teekent hierbij aan : ,Bij Hoffmann mesterman, 't welk bij 

dan in de aant. door ()us meesterkneeht verklaart : De twee uitroepingsteekens 

zijn van den II oogleeraar. Misschien ben ik mijn Dnitsch verleerd , maar ik lees 

geheel lets anders in die aant. Hoffman zegt , bl. 122: 

mester in an ist each Bilderdijk ein Compositum wie das heutige meeste r


kneeht, wozu aus noch meester en a e p hiimuzutligen. Mester man 

scheint mir aber doeh nicht recht sicher and Kiliaen's m e e ster-t mm er -man 

ist wohl eine selbst geffiachte Uebersetzung. Wahrscheinlich stand fiir man: lo fs 
am, was such besser reinat,. 


22,5 


zuivere rijm van quam en man, waarom ook HOFFMANN in 
pleats van man wilde lezen lofsam, eene verandering die mij min 
gewenscht voorkomt , dear we dan niet lofsam, maar lofsaem 
zouden moeten lezen, en het vers bovendien to lang zonde, worden. 
Doch dit rijm is gem bezwaar, dear er meer onzuivere rijmen voorkomen 
in onze fragmenten, els 1410-11 : an o or t — doot; 
1476-77: graf — lath; 1627-28: verheven — ghesleghen; 
1795-96: cnapen — onghemake. 

Er doet zich evenwel eene andere zwarigheid. voor, die van 
meer gewicht is. 

Hoedenig is des Hoogieeraars maserman satungesteld? 

Als timmerman ? Neen, want dit is saamgesteld nit den stain 
van het ww. limmeren en het znw. man. 

Een metselaar, de man die metselt, heette oudtijds maetser 
(maser), maasenaer,, mesnaer,, gelijk ons de fragmenten 
doer zieu. Bij vinden wij de vormen maser, metselaer,, 
en metsenaer, , met do aanmerking vet. Fland. j. m e t s e r '). 

Maser nu is afgeleid van het ww. metsen, evenals bakker,, 
stager, sniper , volley , nitdrager,, van de ww. bakken, sla(q)en , 
suiPen , vollen, nitdragen; metselaar van het frequent. metseten , 
waarbij de uitgang er versterkt wordt tot aar. 2) Reeds in het 
Ohd. bestond die vorm wet is wear in de beteekenis 
van singer,, 3 ) verg. Hd. metzger,, doch dear de oorspronkelijke 
beteekenis van metsen , Ohd. meizan , Goth. maitan, die van 
snipen , honwen is , ontstond can de eene zijde de beteekenis 
van vleeschkomwer,, can de andere die van steenhonmer. Met wisseling 
van / en is staat daarnevens de Mel. vorm maasencter , 
metsenaer,, en de daaruit seamgetrokkene mesnaer. 

Maser, zoowel els ma.senai,r,, metselaar, drukt dus den manlijken 
persoon nit , die gewoon is de working , door het grondwoord 
uitgedrukt, te, verrichten, en is dus de maii die metst of metselt. 

Wat blijft er nu over vane de sche,pping van des Hooglearaers 
critiseh vernuft , van den maserman? 

1 ) In den Rijmb. 25298, :30637, 34289: melsencter,, var. macheneer ; in den 
Sp. III 5, 13, 61: melse ,v erg. Hd. steinui et :), 
Zie Ned. Irdb. 1, 529 op -Aar. 3) GRAFF 2, 912. 


226 


Dat woord staat gelijk met bakkerman, stagerrnan, kwakzalvertnan 
en boercubedritgermun: met makelaarman , motenclarman, 
wageiicearmart enz. , eene samenstelling , die zeker oneindig meer 
// door de teal gewraakt" wordt dan het daarmede vergeleken , vrij 
onschuldige rsester voor wester, niets dan een slordigheid van 
den afsehrijver '). 

Bij het maken van tekstverbeteringen is bet altijd veilig, wanneer 
dit ten minste mogelijk is, het oorsprorikelijke met de vertaling 
te vergelijken. De vergelijking van den Mnl. Ferguut met 
den Franschen tekst doet ons meermalen zien , dat, hoe vernuftig 
de emendaties waren , hoezeer ze door den zin gevorderd werden , 
de dichter van den Ferguut herhaaldelijk zijn origineel met heeft 
begrepen , en aid slordig vertaald , dat hij werkelijk onzin schreef. 
De vergelijking der Mnl. Rose met het oorspronkelijke leert ons 
vaak 't zelfde. Menige plaats zou in dien Roman volstrekt onverklaarbaar 
zijn , zoo het origineel ons niet den weg wees. Het 
is waar : onze pleats uit don Reivout levert niet een add bedorven 
tekst; toch is het steeds zaak alle hulpmiddelen ter critiek 
aan te wenden. 

Nu bestaat er,, zoover ik weet , nog geene uitgave van den 
Franschen Reriavt de Montauban, doch wel een even uitstekend 
hulpiniddel voor de tekstcritiek , en wel een Mhd. vertaling van 
on zen tekst, waarvan HOFFMANN het volgende zegt : 2) 

„Dieser (Rebuild) ist weiter nichts als ein ohne gehtirige Kenttniss 
der niederlandischen mad hochdeutschen Sprache unternommener 
und ohne alles poetische Geschick und mit grösster Bequendichkeit 
ausgefithrter Uebersetzungsversuch ; man thdte der 
Arbeit zu viel Ehre an, wenn man sie eine Uebersetzung oder 
gar Umdichtung nennen wollte : es siud in der Regel die nieder


1) Het eenige woord, dat de Hoogleeraar tot verdediging van zijn metserman 
zoo kunnen aanvoeren , is sfovwernian., naast sjouwer Poch dit woord is van betrekkelijk 
zeer jonge dagteekening. heeft 'loch het ww. noel' bet znw. Bij 
HALMA (1729) vinden wij wel sjouwer, niet sjouwerwan. WELL en BOMHOFF hebben 
ook alleen sjouwer. VAN LENNEP in 't Zeemonswdb heeft beide: sjouwer en 

sjouwersnan. Doch die onjuiste samenstelling, die bovendien nog niet oud schijut 
te zijn, geeft nog geen recht tot dergelijke sarnenstellingen in 't Mnl. 
2) T. a. p. 101. 


227 


liindischen ReimwOrter verniederdeutscht beibehalten und nur hie 
und da mit passenden hochdeutschen ersetzt; ja das Ganze ist oft 
nur eine I rmschreibung der niederilindischm Laute in niederdeutsche 
und hochdeutsche". 

Juist dat onbeholpene der vertaling, dat plat overbrengen van 
Nederlandsche in Nederduitsche en Hoogduitsche klanken, kan ons 
pier missehien weer dienst doen, clan de uitstekendste vrije vertaling 
in staat zou zijn ons te bewijzen. En wat geeft ons nu 
die tekst? ') Vs. 1691 vlgg. linden daar aldus : 

Da hort Reynolt euwe mere, 

Das ein kirch bertnel: were 

Und man enbot in das lant sere, 

Ob vemant da were 

Sleinhaswer and zumerman sa , 

(Und alle den) die wolten gewinnen pfennig da, 

Das sie zu Kiilen inn kemen, 

Und sich des wercks an nemen. 

Da bereyt Reynolt sin fart 

Und machte sich zu Colen wart, 

Und als er in die stab Sam alda, 

Da fragte er umb den meisler sec, 2) 

Der die kirche machen soli und det. 

De tekst der vertaling doet oils bier de verbetering van den 
onzen aan de hand. De vertaling heeft te recht 
Und als er in die stat kam alda. 

In dat vers van onzen tekst schuilt mede eene fout, terwijl 
ook man in het volgende kennelijk bedorven is. Wanneer wij nu 
aldus lezen : 

Ende alsi bi der stat gram aen, 
Vraghedi om den meester saen, 
dan is en de zin gezond, daar de dichter niet wil zeggen, dat 
hij &cid bij de stad kwam, maar dat hij er aankwam, en ook 
het zuivere rijm is hersteld, dat anders, gelijk wij zagen, Peen bezwaar 
had hoeven te zijn. Het is dan ook niet noodig de toevlucht 
te nernen tot des Hoogleeraars met8erman, dat we wel 
zullen doen als eene onbestaanbare wanschepping en een ,,door 
de taal gewraakt" onding voor goed te schrappen. 

MONE , Anzeiger, 6, 189, waar het Iaatste gedeelte van den Reinold nit bet 
Pfalzer Hs. is medegedeeld. 2) 511, spoedig, het 111n1. men. 


228 

JUGE DER. 

In het Vail. Hue. 2, 176 vlgg. komt onder de stukken uit 
het Hulthemsche Hs. eene verzameling voor ,,van vele &tele Parabelen 
ende wiser leren". Daaronder is eene spreuk van Damascenus 
(bl. 193, vs. 497-504) , waarin een geheel onverstaanbare 
regel voorkomt , die door een kleinigheid is te herstellen. 
De verbetering ligt zoo voor de hand, dat het to bevreeniden is 
dat de Hoer SERRURE ze niet dadelijk opmerkte. De spreuk 
luidt aldus 

Nemstu enech vonnes te di waert, 

Sich dattu uiet en sijs vervaert, 

No van haven, no van minnen, 

So mach trecht ghescien daer binnen ; 

5 Want als gichte den jugeder blent , 

Soe moet trecht sijn ghescent. 

Niet bedrieget trecht soe lichte 

Als ghiereghe herte, die begert gichte 

Bij vs. 5, de bedorvene woorden, teekent de Heer SliaauRE 
aan : lljugeder , aldusll. 
't Valt, dunkt mij, een ieder van zelf in 't oog , dat men 
moet lezen 
Want als gichte den juge verblent, 

d. als gift — geld — den rechter verblint. 1 ) Waarschijnlijk 
zelfs in 't Hs., hoewel missehien wat onduidelijk , de ware lazing 
(juge berblent — jugeDerblent) gevonden worden. 
Intusschen 't scheen voor den Hoogleeraar een raadsel to zijn , 
en daarom deel is de ware lezing bier mede, hoe kinderachtig 
de verbetering ook schijnen moge. 

Juge, Fr. juge, komt. o. a. herhaaldclijk voor in den Masearoen (SNELLAERT 
Ned. Ged. nit de veertiende eeuto), als vs. 371, 456, 701, 705, 720 enz. 


JETS OVER EEN OUP BMAISCH IIANDSCHR 1FT, 

DOOR 

FERD. VON HELLW1LD. 

Pe innerlijke ontwikk-eling, iedere grootere middeleeuwsche stad 
ten deele geworden, die de deelneming oiler ambachtelijke gilden 
in het stadsbestuur, eerst door sommige geslachten of slechis 
door enkele gilden gehandhaafd, ten duel had, is een in ve]e 
opziehten hoogst belangrijk verschijnsel, een nauwkeurig en naatstig 
onderzoek ten voile waardig. De hervorming der stedebjke 
constitutie word volgens tijd en plaats nu eens op gematigde, 
dan weer op gewelddadige wijze, nu eens vrediglijk, dan weer 
onder begeleiding van hevige beroerten bewerkstelligd. De opsporing 
der staatsrechterlijke verhoudingen der middeleeuwen ontvangt 
daardoor een bijzonder belong. 

In Zuid-Nederland, alvorens en zelfs nog nadat Brussel zicla 
tot het middelpunt der gindsche statenagglomeratie verheven had, 
belichaamde zich het commercieele even als het industriele leved 
der Zuid-Nederlanders hoofdzakelijk in do drie steden Antwerpen, 
Gent en Brugge. Hier was het bepaald waar de gildegeest bloeid3 
en bestemd was op de veranderingen der constitutie eenen bijzonderen 
invloed to oefenen. Omtrent de middeleeuwsche rechtsverhoudingen 
al dozer steden worden op de Keizerl. Bibliotheek 
to Weenen allerlei kostbare, bouwstotfen gevoncle,n. Voorshands 
willen wij ons echte,r alleen met de laatste der bovengemelde drie 

steden — Brugge — bezic, houden. 


230 


De bedoelde bibliotheek bezit namelijk een oud, zeer belangrijk 
handschrift, near het mij toeschijnt, zijnen oorsprong van -Brugge 
zelf trekkende,, hetwelk, zoo ver mij bekend is, tot nu toe nog 
door niemand werd opgemerkt en op hetwelk bet mij daarom 
gegund moge wezen de aandacht der vakmannen te vestigen. 

Wat de geschiedenis van 't genoemde Ms. betreft, zoo wordt 
door LIMBECII7S (Lib. II, p. 835) gemeld, dat bet weleer toebehoord 
had aan de kamer-boekerij van keizer Maximiliaan I, en 
hem bepaald gedurende zijue hechtenis binnen Brugge in 't jaar 
1488 tot lectuur verstrekt lied, om welke redenen bet door dien 
vorst steeds met bijzondere zorgvnldigheid, tot herinnering aan 
lien tijd, weed bewaard. Later in de Ambras'sche verzamel;ng 
overgebracht zijnde, raakte dit IIs. in de xvll e eeuw in 't bezit 
der Keizerl. Bibliotheek. 

Deze perkamenten codex, slechts 67 bladen bevattende, dagteekent 
van het einde, althans van de laatste helft der xi-W e eeuw 
en is in klein 4° formaat geschreven. Titans draagt hij bet mummer 
2716 (oliin eiv. 239). 

Wet nu den inhoud a.angaat, valt het niet moeilijk vijf duidelijk 
verscbillende stukken to onderscheiden, waarvan het , 
3de en 5 ds door dezelfde, bet 2de en 1de echter door eene andere, 
veel keuriger hand zijn geschreven. Maar al die vijf stukken 
hebben Brugge en het zoogonoemde „Land Van den Yrijenii, 
waarbinnen doze stad ligt, tot onderwerp. 

De eers'oe 22 bladen (1 a-22b) bevatten het statuut, door bet 
toemnalip.e hoofd der grafelijke regeering, Philip van Ylaanderen, 
Graaf van Tiedi en Lauretto '), ten jare 1304 aan de 
stad Brugge verleend , en dragen tot opschrift : „Hier begkinnet 
rle wettelijekeide cede privilege van der stede van Brnegheli. 

Het gewicht dozer grondwettelijke oorkonde werd reeds door 

WARNK0NIC1 in zijue Flandrisehe &aids- end Rechtsgesenii-hte) 
aair-owezen. Ilij noemt ze Brngge's grunt charter" en zegt dat 
zij in vergelijking met de kear van 't jaar 1281 zeer liberaal is. 

') Zijn bro=iler Robert was evenals zijn varier in hecbtenis. 
2 ) Deel 11, Afd. 1, bl. 130. 



231 

Zij bleef de grondslag van 't Brugsc' te siadsrecht, totdat in 't 
jaar 1619 gehomologeerde „Costumen" aan de stad werden ver leend. 
WARNKONIG was ook de eerste , die dit tot dien tijd ongedrukte 
diploma volgens het oorsproakeli;ke , op het stedeliji: 
archief te Brugge berustende , bekend m lakte. ') Maar reeds MoNE, 
in zijn Anzeiger, 2) deed opmerken , dat het van de tekstre,censie 
in ons Hs. aaninerkelijk versehilt , en nog tans dagteekent het 
laatste immers van een tijdperk , niet er van de oorspronkelijke 
vervaardiging der akte verwijderd. :trent de hoofdzakelijkste 
afwijkinven der beide teksten van elka Icier bepaal ik mij tot de 
navolgencle aanteekeningen : 

Volgens WARINKONIG bested bet )rigineel uit twee afzonderlijke 
charters, wa ar van het eerste 49 artikels, meastal betrekking hebbende 
tot crimineel recht, en het tweede 21 artikels, over b ugerlijk 
recht handelende — dus zamen 71 punten behelst. s 
Hs. maakt dit onderscheid maa.r b. :vat de artikels altega der 
in een enkel lichaam, zoodat art. 1 .ler tweede oorkonde van 
WARNKONIG aan art. 44 van onzen cod,:x beantwoordt. Bij deza 
gelegenheid voeg ik er aanstonds bij, dot volgorde der enk ele 
artikels geenszins overeenstemt; zij ziju vaak dooreengeworpen : 
dus zou men de art. 5, 17, 24, 41 van 't eerste en 16, 17, 
1S van 't tweede charter (van WAnt,..\TE ONIG's tekst) te vergeels 
op huane plaats zoeken , maar zal ze in I nse recensie als art. 67, 
6S, 64, 69, 65 , 71 en 70 weder vitt& Slechts het 3 Oste art. 
van 't eerste charter (bij W.) , op zijne plaats ontbrekende 
, ben ik niet geslaagd in ons Ili. te ontdekken ; dam eutegen 
houdt dit laatste 2 punten in, t. w. art. 60 en 66, 
die bij W. geheel ontbreken; het eerste, kortere (bl. 17 a) heM t 
betrekking tot het „verversrecht" en ILA „wijn tappen" ; het 
tweede echter,, veel breed voeriger (hi. 20 b-21b) , is van grou


ter

belang. Het behandelt de schepeneniarichting en de geheele 
organisatie der stedelijke regeering en bi tint aldus : „LX. Voyt 
„dat XIII seepene wesen smile," in Bruer* van fare te fare, entie 

') T. a. p. Deel II, Afd. 1. Oork.-Boek, bl. 119 —135. 
2) Jaarg. 1838, kol. 468. 



`)32, 


M ute dese xm seepenen so zullen de scepene kiesen eenen borch


umeester,, die Item nutlelge (linker( sal bi baron eerie' ens. 
Zooals nit de voorafgaande inhoudstafel (hi. 3a) gemakkelijk 
is op te maken , behelsde de keur oorspronkelijk artikelen ; 
eene latere hand heeft echter het 3 2ste art. doorgehaald en in de 
plaats er van bij bet voorafgaande het navolgende aanhangsel gevoegd 
„Ease diele ghelike die have does an de gone die siin 
in sheren solde", 1) waarbij de merkwaardige overeenkomst van 
dit bijvoegsel_ met art. 30 der eerste keur van W. dient te worden 
opgemerkt. Ik sclirijf verder den oorspronkelijken tekst van 
het doorgehaalde artikel Kier over, die aldus luidt : 

„XXXII. Yort so wie die hand doet in evelen wille aen gumzwoorne 
wettelike vanghers binder stele van Brueghe, sal verbueren 


Zooals de volgreeks komt ook de tekst der enkele artikelen 
geenszins overeen : sender dat dese in ons Ms. missehien 
vorm van een uittreksel heeft, son ik hem gaarne in vele gevallen 
zeer aftvijhend noemen. Ja selfs bet belangrijke 
wordt er yank weggelaten , of weer — en dit is van meer belang 
— er biggeroeld. Pus um er sleelits eon enkel voorbeeld 
van aan te halen behelst art. 50 , dat over de tank des 
sellouts en cle,s eisehers bij „pandinghe van one seult" loopt, 
doze bij W. ontbrekende bepaling : „Rude van elken sal de unman 
hebben v d." (Li. 1 7 a). — Eindelijk volt er nog aan te teekenen, 
dat in wise reeensie, niet alleen de gewone inleidings- en slotformulen 
maar ook de dagteekening is weggebleven. Pit WARN-
KONIG's afdruk wordt ons bekend dat de bedoelde keur „mondaglies 
net alre helighen dagh 11 dus den 4 November (1304) — 
werd uitgevaardigd. 

Al is het niet te ontkennen dat de aangewesen afwijkingen 
voldoende zijn ow de uitgave van onzen tekst wensehelijk te docal 
voorkomen, mij dunkt nogtans oneindig opmerkenswaardiger het 
volgende, bind 22 a tot en met 301) van het Ms. innemende, 

halidrecht van den riVen van Brugge 1 . Deze belangrijke 

1 ) Moet, wel heeteo : estede, 


233 


rechtsoudheid, waarvan ik eene gedrukte uitgaaf te vergeefs zocht, 
bostaat uit drie afzonderlijke stukken, het eerste van 25, het 
tweede van 15 en het derde van 46 ongenummerde artikels. Opdat 
de lezer zieh beter zal kunnen orientieeren schrijf ik hier de 
opschriften dezer drie stukken over : 

(131. 22b): „Dit sijn cueren ende enighe articlen ende pointen 
die der wet van den Vrijen toebehoreu, de weike 
zijn ghemaect ende gheordineert hi den here van den 
lande ende hi der wet vors." 
(lit. 25 b) : „Pit sijn de cueren die behoren ter duerghingher 
waerhede in de wet van den Vrijen." 

(M. 23a) : „ Dit sijn noch enighe andre pointen ende articlen 
behorende der wettelichede van den Vrijen." 
Op bl. 31 a--36 b ontmoeten wij den tekst eener overeenkomst 
van den (20) Februari 1317, tusschen de schepenen der stad 
en die van den Vrijen van Brugge , aangaande hunne wederzijdsche 
jurisdictie. WARNKONIG heeft dit verdrag volgens de cartularien 
van Brugge en van de Bourgondische Bibliotheek te Brussel 
bekeud gemaakt ; 1 ) zijn tekst vertoont echter iusgelijks so.mmige 
afwijkingen van den onzen : dus zijn b. v. de twee laatste artikelen 
in een enkel sarnengetrokken , waardoor het tractaat in stede 
van nit 18, gelijk het tegenwoordige, slechts nit 17 art. bestaat. 
Peze laatste afdeeling, beginnende na „.... mijns heeren wille 
es van tilaendren", draagt in ons Ms. het opschrift : „ Ware eenich 
ghescil, dal sonde verclaersen beetle die weilen", nit het voorafga,
ande register (hi. 31 2-322) ontleend, en begint aldus : „Item 
'avert dal zake dot eenich geccil hier namaels came", enz. Verder 
is de datum in ons Hs. zeer onnauwkeurig opgegeven 2) 
en moet, volgens WARNKONIG, aldus worden aangevuld : „Isalerdaechs 
voor sente Pieiers daghe in de maend van Sporcle" (d. i. 
den 20 Februari). Men vergelijke verder omtrent deze oorkonde 
BEAUCOURT'S Jaarb. van den Tiriien , I, 241. 

Plandr. Staats- u. Reehtsgesch. Deel II, Md. I. dork.-Beek, bl. 135-139. 
2 ) Hier heet het maar : •Int jaer ccc. xvii. In meese 


234 


He!; vierde stuk, dat meat in dit zeldzaam Hs. (bl. 37b-46a) 
vindt , is eigeulijk niet een stuk alleen, maar eene verzameling 
van oorkonden , die alle op de jurisdictie der proostdekens en 
van 't kapittel der kerk. vat S. Donaes to Brugge betrekking 
hebben en onder dit opschria samengevat zijn : 

„In de name one FIeren amen, beghinnen de privilegieli 
van der j dridictien sprofets sdekens ende teapitels 
der kerk: St. 1)onaes ende van de vryheiden 
der keen van den edelen graven van -Viaenciren ghegheven. 
Bride zcnderlarighe die touchieren ende toe 
behon a der prof: tier van Brucghe e nde der cancelrien 
van Vlaemlr,nh, 

Peze kleine oorkondenverz; meling behelst niet meer dan acht 
stukken , van 1089 tot 13;i7 strekkende I ) en in de Nederland.
cc'ee taal opgesteld. Al zijn dit geene origineele charters , maar 
eenvoudic,re afschriften , zoolai er SERRURE'S bewering van het 
gebruik der volksspriak in staatsstukken of acten , als slechts 
van bet jaar 1249 dasteekeneyde , 2) geenszins door wordt tegengesproken 
, zoo ware ht t toch van vrij groot belang geweest , als men 
had kurmen aantoonen dat de;'e ,ttikken oorspronkelijk inderdaad in 
de rlaanzsche taal wan n versa trdigd. Het bleek echter dat wij 
vier slechts met latere very.diven te doen hebben, terwijl de 
origineelen zelve in 't lahyn waren opgesteld. Dergelijke overzettingen 
in de landstaal .;ijn alle stedelijke archieven, zoo te 
A ntwerpen , te Leuven, te Cent als elders in groot getal voorhanden. 
Men begrijpt licht, toen de moedertaal meer veld 
g.;wonnen had. en in algerueen gebruik was gekomen , de klerken, 

I ) De enkele oorkonden dragen de vo'gende datums : 1°. Brucghe, ',sander daghes 
lia der kalender van den maend van November, (2 Nov. 1080). — 2°. TYpre 
!jYperen], 1101. — 3°. Cortrike, nsi'aghes Tiller mede winter ,. (30 December) 
1220. — 4°. en 5°. Arye, •svrin:agIn's n: er onser vrunwen dad, ter ehebornesse, 
( 12 September) 1231 — 6°. Cas.ele, nredaghes naer slate Niclaus dach, (9 
Oeceib.) 1232. — 7°. Cuertrike, •sate•dagnes naer Chinxsen ,, 1322. — 8°. Male, 

,den zevensten (Inch van Laurnaent, (7 Jan.iari) 1337. 
2) Gesch. d. Nederl. en Fransche Le.to k in Vlaenderen (Gent 1855), bl. 88. 


235 


de schepenen en anderen , die het noodig hadden, en het Latijn 
minder machtig waren dan hunne voorgangers, de oude stukken 
nit de doode teal in de levende, overbrachten. In samenhang met 
deze kwestie stoat verder die, of al deze charters al dan niet 
gedrukt zijn, welke vraag ik slechts ten deele ken oplossen. 
charters r (van 1101) en vi (van 1232) vond ik namelijk in 
den oorspronkelijken, d. Latitynschen tekst bij MIRABUS 1 ) afgedrukt; 
N°. iv (van 1231) stoat insgelijks aldaar in 't Latijn, 
maar in eene andere oorkonde ingelascht 2). Of echter de overige 
vijf stnkken ook reeds bekend zijn gemaakt, ben ik voorshands 
niet in staat wit to beslissen ; bij MIRAEUS althens staau zij bepaald 
niet. 

Wij komen alsnu tot bet vijfde en laatste stuk, hetwelk bl. 
17 a-67a van onzen codex inneemt en tot opschrift draagt : 
„(Dits de tafele van der) welletiicheide van deelmans". HOFFMANN 
VON FALLERSLEBEN heeft eenigszins gedwaald toen hij het voor 
eon yerfrecht van Brugge" hield. Er valt niet to twijfelen of hij 
word door bet woord „deelmans" misleid , waaromtrent ons overigens 
WARNKONIG meent ingelicht te hebben. Hij zest namelijk 
: „De deeltnannen, ook „schepenen van ghedeele" genoemd 
(waarschijnlijk omdat zij er twa,alf waren , gelijk de beide schepenen-
colleges , moeten geenszins met de „6.chevins parchons u van 
Gent worden verward, die aldaar den read vormden. Zij moeten 
veeleer den romeinschen „aedileti f

i worden op zijde gesteld." 
Verder is deze geleerde van gevoelen, dot men er eene soort 
van opperbouwcommissie , met eene zekere jurisdictie begiftigd , 
in inoet zien; bun hoofd was eon deken, in zijn a.mbt door eeuen 
klerk of griffier geholpen. 

Opera diplonz. et histor. Torn. H , p. 1149 , 1218-20. 

2) '1'. a. p. Tom. I 1 , 1218-19. 

Verzeichniss d. altd. Hss d. k. k. Itqfbibl za Wien (Leipz. 1841), 360. 

4) btrandr. Siam's- a. Reehtsgesch., Deel l i , 1 bl. 147. 

5) Deze verklaring komt mij onjuist voor; bepaald te Brugge scbijnt deze naam van 
daar to komen , dot de gebeele stad iu zes deelen rof ambachten) was verdeeld, t w. 
mSinte Jen s ambacht• — Donves Jacobs amb 

.Sinter 
Niclaeus amb.' — ',Unser Vronwen — Der Caermers amb 


2,36 

wordt WARNKONIG'S definitie door onze bovengemelde „wettelijeheide 
van deelmans" juist met tegengesproken , blijkt het 
toch uit art. 21-29 , over h unne ambtelijke bezigheden 
lende , dat het veld hunner werkzaamheid veel uitgebreider was 
dan sehijirt te gelooven , en dot zij bepaald met de „ erfdee,ling" 
iets te doer hadden, want hunne tank was „in &ter ambocht 
wettelike te (keine, te hawlelne , te vervrene ewle te doene van 
alle versterveneme elide van alien avdren 811eken", enz. (bl. 49b) 

Wat nu de kwestie betreft of bet tegenwoordige reglement al 
dan niet gedrukt is , meen ik het met Homixxx te durven 
ontkennen. Miter geloof ik van de navol,ende omstandi,heid 
melding te moeten WARNIC(NIG in zijne Flaw Rechtsgesehichte, 
gewaagt namelijk van eene „keure van deelma mien ", 
door den Irehivaris HoLvIET hero medegedeeld , en in handschrift 
berustende op bet stedelijk arehief te Hamburg, wel is waar in 
een vrij loot afschrift van de XVI , eeuw. Pe weinige steunpunten 
, die hij ons aldaar mntrent daze keur geeft, veroorloven mij 
evenwel niet er ann to twijfelen , dat zij met de in hat Weimer 
Ms. voorkom elide „wettelijelieide van deelinans" eelisluidend of 
ten ininste wilt den zakelijlen inhoud betreft overeensternmend 
is. Evenals de onze, bevat daze keur 54 artikels; evenals in 
de onze, worden ook in gene de jaartallen 1316, 1319 , 1350 
en 1355 ') vermeld. In icder geval zoo eene vergelijking der 
beide Hss. zeer wensebelijk zijn , te meer omdat , naar ik weet , 
ook het Hamburgsche Hs. tot nog toe niet is gedrukt. 

Lit het beknopte verslag bier gegeven blijkt , dunkt mij, 
genoegzaam de belangrijkheid van het bedoelde handschrift. Pe 
ICJ iddele,euwselte rechtsnavorsclier zal er OM trent de betrekkelijke 
verhoudingen binnen Brugge in de xrv e eeuw menige kostbare 
bouwstof in vinden en het mij zeker dank weten , zijne nandacht 
op deze bronnen te hebben gevestigd. 

I ) Benevens deze vindt men in de Weener recersie nog de jaartnllen 1330, 
1335 en 1370. 

Weenen , November 1870 


DE OORSPRONG DER TAAL EN DE HYPOTHESE 
VAN DARWIN. 


DOOR 

H. E. MOLTZER. 
§ 


Aan de omstandigheid, dat de kinderen der inenschen veel 

hechten — en wie zal het laken — aan een alouden eerbiedwaar


digen stamboom, er zich op plegen te beroernen, als ze zijn van 

goeden huize, van fatsoenlijke afkomst , van een bekend geslacht, 

aan het feit , dat de oude tijd haven den jongsten tijd dit voor 
heeft , dat hij wordt gehouden voor den bij uitstek goeden tijd : 
aan die twee verschijnselen zijn , meen ik, zoowel de legende van de 
gouden eeuw als do paradijsmythe het aanzijn versehuldigd. 

Het handschrift, waarin de eerste bladzijden van de geschiedenis 
der menschheid zijn vervat , is langen tijd te zoek geweest ; daarom 
had, zooals bekend is, de fantasie op hare wijze de bestaande 
leemte tra.ehten aan to vullen. Waar in de galerij der beelden 
van ons geslacht die van onzer aller vader en moeder ontbraken of 
althans in het ongereede waren geraakt ; waar de historische figuren 
niet meer konden warden onderscheiden vanwege den cc:4ossalen 
afstand, daar had de verbeelding de ledige ruimte bevolkt 
niet de schepselen der verdichting. Met name het geheim van 

16 


238 


onzen oorsprong , dat „geheim eller geheimen," lied zij ontsluierd 
voor onzen blik ; dat is zelfs, om zoo to zeggen , een der 
stokpaardjes van de volksfantasie geweest : vandaar tal van 
sagen , mythen, legenden , verlialen en vertellingen als even zooveel 
varieties op hetzelfde theme. Bij elle nation, in elle talen en 
tongen tretten wij ze Wall. En hoeveel verscheidenheid ze ons bieden 
, Merin stemmen ze ovcreon, dat het tafereel, door de fantasie 
gemaald van de oorspronkelijke woonplaats en oingeving der eerste 
inensehen , allerbevalligst, allervriendelijk-st , allerbekoorlijkst is, 
en de eerste mensehen zelven door hear zijn geformeerd geheel 
near het hart en den geest van hunne afstammelingen. Zooals 
de later levenden zich de eerstelingen droomden van hun geslacht , 
alzoo heeft de fantasie ze geheeld. Zij heeft hen geschapen near 
het beeld en de gelijkenis van him nakomelingen , maar uitnemender 
den eon van hen, schooner, beter, wijzer,, prototypen 
als het ware van die na lien zijn gekomen ; ze heeft lien geplaatst 
in de lijst van hun tijd, — en kon dat enders wezen den de 
goede, ja de beste oude tijd? — en hun de kroon der eere om 
de slapen en den heerschersstaf in de hand gedrukt. En, gelijk 
het — zooids bekend is — met onderscheidene mythen is ge,gaan , 
zoo ook met deze : zij is verheven tot een der artikelen van 's 
menschen Credo. (Jeloofd namelijk heeft de mensch ook in dit 
schepsel zijner verbeelding. Of zou b. v. de tijdgenoot hebben 
getwijfeld aan de waarheid en de werkelijkheid van bet tafereel, 
dat de meesterhand van VONDEL heeft gemeald in den Lucifer 
(a)? Zou hij die versierde schilderij eenvoudig hebben aangeinerkt 
als een zij het ook nog zoo bekoorlijk — kind der fantasie , 
dat den kunstenaar stellig eer aandeed, maar — hear overigens 
hebben beschouwd met sceptischen blik ? „Als een kind der 
fantasie" ? Indien wij met die vraag tot JOOST waren gegaan , hij zou 
ten antwoord hebben gegeven hetgeen we lezen in het Berechl 
belreffende den stael van den eerslen niensche voor en no den val , 
en eenige omstandigneden, omtrent deze stop voor zijn Adam in 
ballingschap of alder treurspeelen Irearspel : „de Schepper aller 
dingen schiep Adam naer zijn beelt, heiligh, wijs, rechtvaerdigh, 
oprecht , en volkomen. Doze volkomenheit, weer mode hij gescha



239 


pen was, en zonder welcke gave wij menschen , na Adams val , 
geboren worden, bestont in eene overnatuurlijcke schenckaedje li ..... 
enz. enz. 5), welke schenkage dan verder beschreven wordt. Voor 
VONDEL en zijne tijdgenooten was dat fantasiebeeld waarheid en 
werkelijkheid, en is het dat voor de goe gemeente niet nog? 
Hoe long is het voor velen na hem als een historisch feit gebleven 
! Ja, hoe long ? 

Voor eene kleine twintig jaar gaf EtTancE PELLETAN een 
bock uit, dat den titel draagt von Profession de du dixneuvienie 
siecle, waarvan in 1857 reeds eene vierde uitgave het 
licht zag. Daarin is de geloofsbelijdenis neergelegd hem ingegeven 
door den profeet der negentiende eeuw. Onder de artikelen 
van dat Credo is er een, waarin bet leerstuk aangaande den oorsprong 
cn primitiev en staat des menschen staat geformuleerd. De 
illusie der negentiende eeuw blijkt niet sneer ad() volkomen als 
die der zeventiende : „il (l'homme) aait ne parfait, sans doute, 
si par la perfection la philosophic entend l'harmonie de l'organisation 
avec la destined, . E portait en lui des le premier jour le 
viatique divin, rit,cessaire pour atteindre la fin de son etre qui est 
la perfectibilite. Mais it etait ne imparfait, si par la perfection 
la philosophie suppose nil kat, de beatitude complet et fume, au 
debt duquel la pense6 ne peut concevoir aucun Usir possible Ili 
aucun progres, car l'homme vit dans le temps, c'est ii dire successivement 
et de metamorphose en metamorphose. Or, la succession et la 
transformation sont les idees oppose6s de la plenitude et de l'immutabilit6 
fi (bl. 4t). Dit getuigenis is een uit de vele, die zonden kunnen 
worden aangevoerd ten hetooge, dat het geloof aan een Paradijs 
dat achter ons ligt , bij den een zus bij den ander zoo gewijzigd 
, nog niet geheel uitgestorven is. 

En toch had PELLETAE'S scherpzinnige landgenoot LAMARCK 
reeds vijftig jaar voor de verschijning der Profession de stelling 
gewaagd , dat de oorsprong van ons geslacht is to zoeken in eene 
soort van open sprekend gelijkend op den mensch , en uit zoo'n 
apensoort door onderscheidene oorzaken het ras van onze natuurgenooten, 
zich heeft ontwikkeld. c). 

Zal ons inderdaad die streelcnde illusie van de paradijs-mythe 

16* 


240 


met bear eerbiedwaardigen stamvader onmeedoogend worden ontnomen, 
en iets dergelijks daarvoor in de pleats worden gegeven? 
„God de Heer — zegt de auteur van Modern Philology, BENJAMIN 

W. DWIGHT (d), — die een wonder werkt als bet hem behaagt , 
en het niet duet als het niet noodig is ; die de spraak verwarde 
der bouwlieden van Babel's toren en eigenbandig op de steenen 
tafelen schreef ; die apostelen en profeten ingaf alwat ze in zijnen 
naam hidden te verkondigen; en die op den Pinksterdag de gave 
der talen verleende aan de discipelen om de mare der waarheid 
die in Kristus is te beter te verbreiden : hij zal voorwaar Adam 
Met van stonden can hebben overgelaten aan zich zelven als een 
arm, onwetend, hulpeloos wezen om , bij zijne eerste wankelende 
schredea den eenen misstap na den anderen to doen, en zich 
met zijne mannin, hem gegeven tot gezelschap en omgang, slechts 
in stamelende klanken te onderhouden, eu dus met Naar niet veel 
beter te spreken dan de stomme dieren met elkanderen". „Worden 
ontnomen" — vroeg ik. DWIGHT schreef zijn werk in 1564: 
wet zij het toen eigenlijk niet alreede ? Begint de illlusie niet, 
op zijn zachtst gezegd, to verdwijnen? Ik meen van ja, en denk 
natuurlijk daarbij aan DARWIN'S beroemd book On the Origin of 
Species. Toen CHARLES DARWIN de npgehoopte brandstof heeft 
doen outvlammen door een vonk van zijn genie, is in den Kellen 
gloed der waarheid en der werkelijkheid het flikkerlicht der fantasie 
openbaar geworden als een kunstlicht, waarvan bet schijnsel 
een matte, flauwe, bleeke schemer lijkt. Door zijne hand is hot 
dock, waerop de hof van Eden was gepenseeld, dat wil zeggen 
het Paradijs dat achter ons mu liggen, aan flarden gescheurd , of 
althans dat Paradijs cello fictie,een gewrocht der verdichting 
gebleken. 
Door dat bock over bet ontstaan der soorten, een argument 
gelijk hij bescheiden zegt van langen adorn, is m. i. het bewijs 
geleverd dat de oude scheppingshypothese alle recht van bestaan 
heeft verloren. 

1k wil DARWIN zelven laten spreken over het resultant van 
zijn onderzoek. Hij schrijft : „ik ben van meening, dat alle dieren 
van hoogstens vier of vijf dierlijke wezens („progenitors f

i staat er) 


241 


afkomstig zijn en alle gewassen van een gelijk of nog kleiner 
aantal. De analogie zon mij eene schrede verder brengen, me 
namelijk doen besluiten dat idle dieren zoowel als planten zijn 
voortgesproten nit een en hetzelfde gemeenschappelijk prototype. 
Dan — de analogic zou eene bedriegelijke leidsvrouw kunnen 
wezen (6)". Toch blijft er, meent hij , veel voor te zeggen. En 
hebben wij inderdaad recht en reden tot die gevolgtrekking , „dan 

— en bier spreekt hij het vrij duidelijk uit — dan zullen wij 
noodwendig tot de overtuiging geraken , dat idle bewerktuigde 
wezens, die ooit op dit benedenrond hebben geleefd , een zelfden 
oorsprong kunnen hebben" („that all the organic beings which 
have ever lived on this earth may be descended from some one 
primordial form" (f). En zich verdiepende in de vermoedelijke, ja 
onvermijdelijke gevolgen zijner hypothese zegt hij o. a. bet volgende 
: „in de verre toekomst zie ik uitgebreide velden voor de 
beiangrijkste onderzoekingen. De zielkunde (,,psychology" heeft 
hij) zal worden geg,rondvest op een nieuw fundament, de 
psyeholoog moeten uitgaan van de stelling, dat alle krachten 
en vermogens des geestes den mensch trapsgewijze zijn geworden. 
En daardoor zal een licht opgaan over den oorsprong en de 
geschiedenis van den mensch" (g). 
Of DARwiN, gelijk men mij weleens in het oor gefluisterd 
heeft, bier van het middel tot uitdrukking van zijne gedachten 
gebruik maakt „pour Vguiser sa pense6" ten einde bet niet te 
bont to maken voor bet aangezicht der kerkelijke heeren — een 
middeltje door MAX MiiLLER ook wel hehendig aangewend —, 
waag ik niet te beslissen. Zooveel is zeker,, hij zegt sapienti sat, 
zij het dan ook dat de scherpe kanten en de puntige hoeken 
er zijn afgevijld; en op den dag der verschijning van zijn jongste 
book The Descent of Man and selection in relation to sex, in 
twee deelen voor een pear maanden to London uitgegeven, is aan 
alien twijfel en alle onzekerheid te lien opzichte voor good een 
einde gemaakt. Onverholen spreekt DARWIN daarin zijne mooning 
uit, en die is idles behalve flattens voor de kinderen der menschen. 

Na te hebben gewezen op den bouw van bet menschelijk 
lichaam („the bodily structure of man") bl. 10 vigg.; op de 


2-12 


embryonische ontwikkeling van mensch en beest („embryonic 

development") hi. 14 vlg.g.; op de ruclimemtaire organen („rucli


ments," elders „supPTiluous parts" genoemd) bl. 17 vlgg., conclu


deert hij (bl. :32) tot de gemeenschappelijke afstamming van 

mensch en beest. „Consequently zegt hij aldaar — we ought 

frankly to admit their community of descent: to take any other 

view, is to admit that our own structure and that of all the 

animals around us is a mere snare laid to entrap our judgment". 

Wel is waar, die gevolgtrekking is niet anngenaam, ook niet 

vleiend en streelend, inner h qui la faute „Het is bet natuur-, 

vooroordeel van onzentwege en die aanmatiging, welke 

ooze vooronders deed verzekeren , dat ze van hall-goden afstamden , 

die er ons toe leidt om ons aan te kanten tegen eene dergelijke 

conclusie (bl. vlg.). Han .. de tijd ml komen, profeteert 

hij, en is zelfs niet verre , dat het verwondering barer zal, dat 

beoefenaars der natuurwetenschap die goed bekend zijn met bouw 

en ontwikkeling van den mensch en van andere zoogdieren, wer


kelijk hebben gewaand, dat ze beide bet voortbrengsel waren van 

eene afzonderlijke scheppingsdaad. 

Doch ons „geestelijk" Leven, de krachten en vermogens van 
ooze ziel, vormen die dan niet als eenen seheidsmuur tusschen 
mensch eu beest, die op hechte grondslagen opgetrokken onwrikbear 
gayest staat die niet als eene klove , onoverkomelijk en 
niet te dempen, door geen wetenschappelijk betoog ter wergild? 
DARWIN komt er openlijk voor nit, dat wel is waar nit bet oogpunt 
van „mental power" het verschil tusschen beide colossaal 
(„enormous") is, zelfs al vergelijken we den niinst ontwikkelden 
wild.e , die niet verder dan tot drie fallen kan , met een nap van 
den eersten rang : maar hoe aanzienlijk dat verschil ook zij, do 
vraag is, of het tevens fundameneeel is. En daarop geeft hij een 
ontkennend antwoord in dozer voege : „if no organic being excepting 
man had possessed any mental power, or if his powers had 
been of a wholly different nature from those of the lower animals, 
than we should never have been able to convince ourselves 
that our high faculties had been gradually developed" (A). 
Daar zijn namelijk nog andere bewerktuigde wezens (waaronder 


243 


b. v. de Primaten, bl. 48) met „mental power" toegerust; en 
's menschen geestelijke eigenschappen zijn volstrekt niet van anderen 
card clan die der bedoelde lagere diersoorteu. Hij doet een 
beroep op de onderscheidene aandoeningen der beesten ; op hunne 
nieuwsgierigheid; hunne opmerkzaamheid ; htim geheugen ; hunne 
verbeeldingskracht; hunne redo; — hij houdt tegenover Aartsbisschop 
SumNEu vol (natuurlijk een en ander Met met machtspreuken 
des geloofs maar met bewijzen gestaafd), dat de mensch 
niet, ge,lijk men lang waande , bet monopolie bezit van geschiktheld 
tot gelijdelijke ontwikkeling („progressive improvement.") 
Onwillekeurig dacht ik bij bet lezen daarvan can de kwartierstaten 
van den Hoogleeraar HiiCKEL : se stellen den oorsprong 
voor der verschillende soorten van planten-en dierenrijk. Uit een 
gemeenschappelijken wortel rijzen drie boomstammen, waarvan 
een het dierenrijk verbeeldt. Uit dezen stain loopen wederom 
onderscheidene takken , waarvan een is genoemd de branche der 
gewervelde dieren. Oese tak schiet tal van loten , b. v. die der 
visschen, der amphibieen, der kruipende dieren, der vogels , en 
eindelijk der zoogdieren, waarvan het allerhoogste uitspruitsel is 
dat der menschen (0. Waar blijven onze illusies? De vraag is 
verder, of het abstraheer-vermogen; het schoonheidsgevoel; bet geloof 
in eenigen god of in eenige goden ; het zedelijk gevoel eindelijk 
niet kunnen en moeten worden aangemerkt als een bepaald onderscheidingsteeken, 
een specifiek distinctief des menschen (k). DARWIN 
houdt er voor van niet : „the difference in mind between man 
and the higher animals, great as it is, is certainly one of degree 
and not of kind". Duidelijker kan het niet, dunkt mij. 

Zoo gnat de glorie van de denkbeeldige wereld der fantasie 
voorbij en is bet, om Huxi,Ev's tail to spreken , „alsof de 
natuur solve de aanmatiging van de kinderen der menschen 
vooruitgezien en met echt Romeinsche gestrengheid bet alzoo 
bestierd heeft , dat de menschelijke geest , juist door de zegepralen, 
die hij op wetenschappelijk gebied voortdurend zon behalen , de 
slaven zou oproepen die den verwinnaar herinneren, dat hij 
stof is (1)". 

Of sullen wij den genialen spreker bet zwijgen opleggen , opdat 


241 

wij behouden wat we hebben en hij ens onze kroon niet ontroove ? 
Hoe noode wij afstand zullen doen van het famillestuk van ons 
geslacht, die oude voorstelling met dien goedhartigen Adam , die 
beeldschoone Eva, die rijkbeladen ooftboomen , die vreedzarne 
lammetjes , die zachtaardige wolven , wij mogen toezien dat wij 
de verzenen niet tegen de prikkels slaan. De waarheid, zou ik 
denken , bovenal, „amieus Plato a enz. In een debit over de leer 
van DARWIN voerde HUXLEY den Bisschop van Oxford, die Naar 
doodeenvoudig „ongodsdienstig a noemde, deze, woorden to gemoet : 
„als ik voor een stamvader van mijn geslacht to kiezen kreeg 
tusschen een aap, die vatbaar is voor ontwikkeling en volmakiug, 
en een mensch , die zijn verstand verbruikte om de erkenning 
der waarheid to dwarsboomen , dan zou ik — de voorkeur geven 
aan den aap (m)./I Ik voor mij zou evenmin een oogenblik aarzelen , 
en daarom — al ben ik mij holder bewust hoeveel ons dreigt 
te ontvallen door het stelsel van DARWIN ; al gevoel ik levendig 
dat bet bier geldt wat BUCHNER terecht noeint eene „Herzensangelegenheit" 
van de allerdierbaarste ; al erken ik de verre, zeer 
verre strekking van de theorie : ik voor mij zou geeue vrijheid 
vinden hem of te schepen op grond van overwegingen van gemoedelijken 
en godsdienstigen acrd, waarbij dan misschien een beetje 
farnilletrots ons nog parten kwam spelen. Ztcllec wij 
het zwijgen opleggen ? vroeg ik; het had moeten luiden : kunnen 
wij het? Zooveel is zeker dat het uiterst moeilijk schijnt to zullen 
worden. „Palaontologie , Geognosie and Geologic, die Erfahrungen 
auf deco Gebiete der Ptianzengeographie, der Anatomic , Physiologic 
and Entwickelungsgeschichte bilden ein riesiges Arsenal fur die 
Anhiinger der realistishen Schule, and die Menge dessen, was 

einst kir unerklarbar gehalten — heutzusage bereits erforscht 
mid erklart ist, ist so grosz, dasz die grOszte Hillfte des Schlachtfeldes 
in den Handen der realistiscben Schule war , ehe Darwin durch 
das Erscheinen seines Werkes das Signal zum Kampfe gab (n) :c 
de grond wordt allerwege ondermijnd. 

Dan -- de 1aalkundige wetensehup , de lingui81iek , kin zij , 
jeugdig beide en krachtig , het monster, dat dreiging en moord blaast 
over de schepselen der verbeelding, niet verdelgen van den aardbodem ? 


245 


Is niet m. a. w. de teal eene barrRn-e , die de beesten nog 
nooit zijn overgetreden? Is zij niet als de Rabic°, die wij mensehen 
taken zijn overgegaan. 

Ik vrees, ik vrees. Wel verre, integendeel, van door een 
beslist Veto (met de noodige bewijsstukken er bij) de hypothese 
van 1)3inviN voor Met ontvankelijk te vorklaren , komt ook i. 
de linguistiek , vooral door de jongste resultaten van hair onderzoek 
, hear veeleer ondersteunen en schragen. Met name die 
welke den oorsprong van teal in 't algemeen betrelfen en de 
geleidelijke wording en ontwikkeling van verschillende talon. En 
clan in tweeirlei opzicht stenne,nd en schragend. Eensdeels ( 1°) zet zij 
der hypothese als zoodanig kracht van waarschijnlijkheid bij; 
anderdeels (20) is er opmerkelijke overeenkomst van gevolgtrekking. 
Over beide punten een enkel woord. 

Wat het eerste betreft, wijs ik op de groote overeenkomst 
in uitgangspunt en ontwikkelingsproces, die we op beiderlei 
gebied, in beiderlei rijk (zoowel dot der planten en dieren als 
dat der teal) waarnemen. 

Overeenkomst in nitgangspunt. Evenals de welige flora met 
hare sierlijke en bovallige planten, hare forsche en zware boomen; 
de fauna met hare oneindige, verseheidenheid van zwemmende en 
kruipende, vliegende en loopende dieren; evenals al de schepselen 
van planten- en dierenrijk, alle levend organisme door de vereenigde 
working van verandering en natuurkeuze , sexual selection 
en (Indere tat:toren , is voortgesproten nit de allereenvoudigste 
kiem, door SCHLEICHER la cellule simple geheeteu : — zoo is ook, 
gelijk ik in I hob tracliten aan te toonen , het ingewikkeld 
samengesteld werktuig, dat wij teal noemen, het aanzijn verschuldigd 
aan klanken en geluiden van het allergeringste allooi. 
Van zulk een goring allooi, dat aan uitingen van hunne soort 
tege,nwoordig in den volzin verachtelijk eene plaats wordt ontzegd, 
en ze deswege tusschenwerpsels heeten. Lamers ook op taalkundig 
gebied geraken we door analyse der woorden ten langen leste 
tot hetgeen we kunnen vergelijken met de col, namelijk den 
radix of den wortel des woords , door SCHLEICHER (o) „de eenvoudige 
linguistische eel," „la cellule linguistique simple" genoemd? 


246 


Doch hooren we SCHLEICHER Zelven , Wien in dezen elle eer 
toekomt : „welche hervorragende Bede-Mt-mg dabei gerade der 
vergleichenden Sprachforschung zukOmmt , habeas ins besondere 
AUGHST SCHLEICHERS Abhandlungen erlautert, zegt Id A.EcKEL 
terecht Bij voorkeur heal ik de Fransche vertaliug eon nit 
het sub (o) der Aanteekeningen genoemde Recneil. Hij zegt don : 
„de th6orie de Darwin r6sulte logiquement, comme commencement 
general de tons les orgonisines vivants, la cellule simple, 
d'oh s'est developpee, dans le cours de tres-longs espaces de 
temps, la multitude entiere des titres actuellement vivants et de 
ceux qui ont Eja disparu, de m6me qu' encore maintenant 
nous trouvons cette forme la plus simple de la vie dans les organismes 
demeures aux degr6s inf6rieurs du developpement, et aussi 
dans le premier etat embryommire des titres les plus 61evds, 11 en 
elders : „les longues les plus 6Ieve6s en organisation, comme 
par exemple la longue mere indo-germanique que nous sommes 
en mesure d'inf6rer, montrent visiblement par leur construction 
qu' elles sont sorties par un Gveloppement insensible du sein de 
formes plus simples. La construction de toutes les longues montre 
Tie, dans sa forme primitive, cette construction ctait essentiellement 
le Tame que celle qui s'est conserve6 dans quelques 
longues de la construction la plus simple, comme le chinois. En 
un mot, toutes les longues, a leur origine, consistaient en 
sons significatifs, en signs phoniques simples, destinees a rendre 
les perceptions, les reprAeMations et los idees; les relations des 
ides entre elles n'etaient pas exprimees, on, en d'autres termes, 
it n'y avait pas pour les fonctions grammaticales d'expression 
phonique particuliere , et, pour ainsi dire d'organe. A ce degre 
primitif de la vie des longues, it n'y a done, phoniquement 
diff6renties, ni verbe, ni nom , ni conjugaison, ni d6clinaison,ll 

Met deze tretfende overeenkomst in uitgangspunt goat gepaard : 
overeenkomst in ontwikkelingsproces. Blijkens hetgeen door DARwiN 
zelven in bet Mlle Chapter van zijn Origin (hi. 501 vlgg.) 
over tool wordt medegedeeld — of andere plaatsen moeten mij 
onbekend gebieven zijn, — was hem de bedoelde analogie ontgaan. 
LYELL gewaagt er van in zijne Geological Evidences, wijdt zelfs 


247 


een geheel hoofdstuk aan de „Vergelijking tusschen het ontstaan 
en de ontwikkeling der talon en die der soorten," dat alle,rbelangrijkst 
mag heeten (q) , en met het volste recht door DARWIN 
in zijn Descent wordt aangeprezen Zonder het vraagstuk aan 
to roeren, hoe nit de grove en ruwe grondstof, nit de eenvoudige 
cellen zou ik haast zeggen , zich alleugs verschillende 
talon, tot de ijnst beschaafde toe, hebben ontwikkeld ; hoe uit 
de wortels (radices) de taalstam is opge,schoten , en daaruit de 
taaltakken, en bieruit wederom de taalloten zijn gesproten — 
want dat son mij veel te ver voeren — wensch ik er alleen op 
to wijzen, dat de wetter, die het ontstaan der soorten in het 
rijk der natuur, en die, Welke de wording en de ontwikkeling 
van nieuwe talon en tongen wider de mensehen heheerschen , 
kennelijk analoog zijn. „Wij mogen", zegt LYELL , „bet voortbestaan 
van fillet' of de neiging van elke generatie ow den 
woordenschat van zijnen voorganger zonder veranderingen over to 
nemen , vergelijken bij de kracht der erfelijkheid in de bewerktuigde 
wergild, die oorzaak is, dat de jongen op hunne (Riders 
gelijken. De nitvindende maeht , die nienwe woorden ~ern of oude 
wijzigG en lien geschikt viitakt voor veienwe beho(ftev en toestanden , 
zoo vaak sulks noodig , beantwoordl aan de verselleidenheidrnakende 
maeld in de bezielde sehepping" 8) De kamp namelijk 
voor het bestaan, „the struggle for life", en de dientengevolge 
zich ontwikkelende en volmakende varieties der soorten, die kamp 
is seer good to vergelijken met den strijd der dialecten om den 
voorrang en de daardoor geleidelijk voortschrijdende veredeling der 
verschillende min of sneer beschaafde talen. t) 

De sank is doze. Hoe doelmatiger bewerktuigd naar PAR-
WIN'S leer — cenig organisme is, des te grooter kans heeft bet 
van bestaan ; en hoe meer bet zich in zijn voordeel ontwikkelt, 
zich kroost verwekkend near zijn aard en zijne gelijkenis , des to 
grouter kens heeft bet van voortbestaan voor zijn geslacht. Daarom 
is elle schepsel voortdurend werkzaam aan de verbetering van zijn 
toestand , ten einde eau de steeds moor en meer bezwarende voorwaarden 
van het levensbehoud to kunuen voldoen. De natuur toch 
wordt • in de keuze der individu6n en hunner afstammelingen, 


248 


waaraan zij het behoud waarborgt, hoofdzakelijk geleid door de 
min of nicer rechtmatige annspraken, die ze kunnen later golden. 
Ontaardt alzoo eenige famille van plant of dier, clan is die omstandigheid 
yank een onbedriegelijk voorteeken van algeheelen ondergang 
harer soort. Want zij , die tot stilstand als gedoemd schijnen 
of achteruitgaan, sleeper een onzeker bestaan voort, totdat 
de dag komt dat se wellicht ongemerkt verdwijnen van het tooneel 
dezer aarde. De bloedige strijd toch om het bestaan, eenmaal 
aangevangtz,en door de stamouders der onderscheidene soorten van 
planten en dieren , voortgezet door de kinderen en de kindskinderen 
en de afstammelir4!;en van deze tot in het jongste nageslacht, 
voortdurende tot op den dag van heden, is als een strijd 
van allen tegen alien, een kamp op levee en dood. Geheele soorten 
zijn reeds ganschelijk ondergegaan; andere level voort in het 
talrijk kroost van diegene order hunne nakomelingen, die , weldoeners 
van him geslacht, zich zelven en hunne spruiten hebben 
ve,rbeterd en veredeld , en zoo het aanzijn geschonken aan verschillende 
ondersoorten, waaraan die van de oorspronkelijke hoofdsoort, 
als lager en zwakker, in den grooten strijd Been weerstand hebben 
kunnen bieden. Vaal- is aan die ondersoorten een gelijk lot beschoren 
geweest, en hebben ze , na wederom hooger ontwikkelde 
achtersoorten to hebben in het leven, geroepen , ten laatste in „the 
struggle for life" op hare beurt hare plants aan het gastmaal des 
levens moeten inruimen voor hare meerdere. Doze voorwaarde van 
het voortbestaan of het overleven dergenen die in hunne soort 
de geschiktsten zijn, heeft DARWIN genoemd natuurkems. Ze leidt 
tot cone gestadige verbetering in den toestand van het organisme 
alter levende ziel en dus tot een steeds hoogeren trap van ontwikkeling. 
Lager bewerktuigde wezens sullen lang kunnen blijven 
voortbestaan , indien zij hunne eenvoudige levensvoorwaarden voldoende 
kunnen vervullen. u) 

hen analoog verschijnsel nu nemen we waar in de ontwikkelingsgeschiedenis 
der talon. SCHLEICHER heeft groot gelijk : „on 
n'a pas besoin de changer nil seul mot a ces paroles de Darwin 
pour les appliquer aux langues. Darwin dans ces lignes peint 
brievement et parfaitement les errements des langues dans leur 


249 


combat pour l'existence". Ook in het risk der tail ontwikkelen 
zich o. a. door hetgeen we verandering en (natuur) keus molten 
noemen nit de grondtaal zoogenoemde stamtalen ; nit de stamtaal 
de tongvallen , waarvan enkele op hunne beurt opgegroeid tot zelfstandige 
talen wederom aan nicuwe dialecten het aanzijn schenken 
.... tot steeds edeler formaties. Tit de zooals FICK w ) Naar 
noeint Indogermanischen Grundsprache (moeder of zuster ook van 
den Senntischen taalstam? x)) zijn gosproten o. a. de zes bekende 
stamtalen, 't Sanskrit, 't Perzisch , 't zoogennamde Pelasgisch, 't 
Letto-Slavisch , 't Celtisch, 't Germaansch, waarvan elk wederom 
hare onderscheidene tnkken telt. Om me bij 6t.ne te beperken : 
tot de Germaansche behooren b. v. de van oorspronkelijke dialecten 
tot litterarische talen ontwikkelde Scandinavische taal, de Hoogduitsche 
en de Nederduitsche, voorts het — Bums eon near het 
beet „doode" teal — Gothisch , en stellig meer nog, waarvan we 
bij ontstentenis van schriftelijke bewijsstukken bet bestaan alleen 
kunnen veronderstellen. En hebben al die taaltakken niet wederom 
hare verschillende tongvallen zien ontstaan, waaronder er 
waren , die zich almede van spreektaal tot schrijftaal hebben verheven. 
Zoo b. v. van de Scandinavische groep 't Lfslandsch , 't 
Noorweegsch, 't Zweedseii, 't Peensch ; van de Nederduitsche 
't Angelsaksisch, 't Friesch , 't Oudsaksisch , 't Vlaamsch en 't 
Nederlandsch. Behoef ik er bij te voegen , dat van de laatstgenoemde 
het Nederlandsch alweder zijne dialecten bezit als het 
Geldersch , het Zeeuwsch , het Groningsch, die zich intusschen 
alle vergenoegen met eene ondergeschikte rol en den voorrang 
aan het uitnemendste hunner, het Hollandsch, laten ? 

Genoeg, de vraag is, waaraan voortbestaan , ondergang, opkomst 
van eenige teal is toe te schrijven. 

Voor wie de even smaakvolle als geleerde Twelve Lectures on 
the principles of linguistic science van WILLIAM DWIGHT WHIT-
NEY leest, kan de beantwoording slier vraag weinig of gem 
moeilijkheid opleveren : de hoogleeraar stelt het in 't helderst 
licht, en juister dan MBA MiiLLER de zaak verklaart, — 
weshalve ik te liever near hem verwijs. Slechts eon enkel punt 
wensch ik te releveeren. 


250 


De meeste talen veranderen onophoudelijk , het is alsof ook op 
Naar gebied niets bestendiger is dan de onbestendigheid. De reclen 
van dat verschijnsel zal o. a. Merin gelegen zijn , dat der taal , 
voertuig immers onzer gedachten , steeds hoogere eischen worden 
gesteld. Bij uitbreiding namelijk van den kring van 's menschen 
denkbeelden, bij toeneming van den schat zijner kennis , moot 
noodwendig de voorraad van woorden allengs vermeerderd en de 
manier van uitdrukking gewijzigd worden. Met de beschaving en 
ontwikkeling der spraakmakende gemeente houdt hare taal gelijken 
tred. Vermogen te dien opzichte mannen van beteekenis en 
invloed reeds zeer veel in de teal, en heeft in zekeren zin WHITNEY 
gelijk , dat „each individual can make his fellows talk and write 
as he does just in proportion to the influence which they are disposed 
to concede to hen" ; is Or over het *meet' to alien tijde 
tusschen de taal der hoogere en die der mindere standen, tusschen 
die der geleerden en die der ongeletterden e,en aanmerkelijk 

— dialeclisch 'Lou ik het willen noemen versehil : bet kan 
goon verwondering baron, dat, naarmate de besehaving onder 
yolk. zich verder verspreidt , dieper doordriugt, lager afdaalt 
tot alle ranger en standen zoodat ze van uitsluitend eigendom 
van enkelen allengs gemeengoed wordt van alien , near die mate 
de aanblik der teal van hot gelieele yolk van lieverlede pleegt te 
veranderen. De taalstof en de taalvormen beide zullen als in een 
Spiegel den vooruitgang van den volksgeest weerkitatsen en dearvan 
zelven de levende en sprekende getuigen zijn. Het dialect, 
dat aan de nieuwo behoeften en de nieuwe eischen bet best block 
to voldoen , zal allengs het heerschende dialect geworden en 
eindelijk opgekiommen zijn tot algemeene landstaal. Dat zulk 
eene verandering uiterst langzaam, la, schier onmerkbaar in hair 
werk gnat, behoef ik nauwelijks to herinneren; men kan dan 
ook, om het feit waar to nemen, niet beter doen dan toestanden 
van eenige taal, zooals ze in oorkonden van twee vrij ver verwijderde 
tijdperken hears bestaans is neerge,legd, met elkaar vergelijken. 
En dan zal men ervaren , da.t mike dialectische afwijkingen 
en wijzigingen van schijnbaar luttel beteekenis na verloop van 
tijd een verschil to weeg brengen van colossale afmeting. Zeer 


251 


belangrijk is nit dat oogpunt de geschiedenis der Fransche teal; 
trouwens we mogen met ev awed grond wijzen op onze eigene, 
wat b. v. aangaat de copia nerburzon bij KILIAEN en die in het 
Wourdenboek der Yederlandsche taal, de synta , is van Mid. en 
Nnl., mij dunkt het onderscheid is niet twijfelachtig. Het Nederlandsche 
proza van den oudsten en dat van den jongsten 
datum , is het niet geheel iets alders zoowel wat woordvoorroad 
als woordvoeging betreft? Poch genoeg : de vergelijking van 
eon lateren met een vroegereu toestand van de meeste talen leert, 
dat, in den regel, van de te eeniger tijd binnen hoar gebied bestaande 
tonynallen (dialecten) de langste levensduur en de volkomen 
overwinning op alle overige is verzekerd aan dengene, die, 
als de h000st ontwikkelde en fijnst beschaafde , de meeste aanspraken 
kan does gelden om taal der toekomst to worden. Elke 
moedertaal zal dan noodwendig eenmaal bet veld ruimen voor de 
gezegendste order hare dochters; zij zal, gaandeweg meer en meer 
achterlijk blijkende, allengs als geheel verouderd voorkomen en 
eene plaats gaan innemen in de rij der zoogenaamd doode talen. 
Op taalgebied is de zege in den regel gewaarborgd aan hetgeen 
in zijne soort bet uitnemendste is. 

En dat is niet alleen van toepassing op de onderscheidene dialecten 
van eene en dezelfde taal, bet geldt evenzeer van twee 
verschillende talon, die, waardoor dan ook — de eene b. v. als 
die des overwinnaars, de andere als die des overwonnelings — 
neve,ns elkaar komen to bestaan, gelijk o. a. het geval is geweest 
met bet Angelsa.ksisch en het Romaansch na den slag bij 
Hastings : zou bet aan bloot toeval zijn toe te schrijven dat „the 
grammar, the blood and soul of the language (bier de Engelsche 
natuurlijk), is as pure and unmixed in English as spoken in the 
British Isles, as it was when spoken on the shores of the German 
ocean by the Angles, Saxons and Juts of the Continent" ? Z). 
Is niet wederom de zegepraal behaald door die taal, wel.ke de 
meeste levenskracht bezat , van hoe grooten invloed overi gens bet 
Romaansch moge geweest zijn op het Angelsaksisch ? Kan de moedertaal 
den strijd om bet bestaan met eene of meer barer dochters, 
voortreiTedijker gewurden dan zij zelve , niet langer volhouden ; 


252 


bezwijkt in den ,,struggle for life" tusschen twee talon een der 

beide, of wel blijven ze beide, gewijzigd de eerie door de andere, 

voortleven als eene enkele : ook pier even als in het rijk der na


tuur leidt verandering tot verbetering en veredeling , doordat de 

kenze des menscheu steeds valt op bet doelmatigste, het beste. 

Benevens op de aangevoerde reden, waaraan ondergang van eene, 

opkomst van de andere teal is toe te schrijven door de linguisten 

dialectic regeneration geheeten , zou ik kunnen wijzen op de pho


netische veranderingen (phonetic changes, betere naam, dunkt mij , 

dan phonetic decay, gelijk MAX MULLER heeft) ; ik vergenoeg me 

echter met dit punt alleen aan te stippen : dat ook ook die 

veranderingen tot verbetering Leiden, durf ik met vrijmoedigheid 

stollen. a.) 

En indien wij de vergelijking der verschijnselen , die worden 
waargenomen in het rijk der natuur en in dat der taal, nog verder 
vervolgden , zouden wij nog enkele punten ontdekken van 
treffende, overeenkomst, van onloochenbare. analogie. Wat — om 
een voorbeeld te noemen — de zoogenaamde „Rudiments", of 
„Superfluous parts" betreft, sporen van een vroegeren toestand 
van eenig organisme, overtollig geworden in den lateren, maar 
joist daardoor kennelijke blijken van herkomst en afstamming ook 
doze vinden we terug in dochtertalen en dialecten Of wijst b. v. 
niet de overtollige h in al/ha/8, de overtollige ch in niensch 
evenzeer near de moedertaal van ohs Hollandsch, waarin die A 
en die ch alley behalve overtollig waren? Ze zijn als het ware 
sprekende getuigen der waarheid, dat de wasdom der talen volmaakt 
enaloog is geweest met de ontwikkeling en den groei van 
de verschillende plantenfamilles en diersoorten. 

Deze overeenkomst van ontwikkelingsproces pleit niet weinig 
voor de waarschijnlijkheid der hypothese van livinviN als zoodanig. 
„The dialects, languages, groups, families, stocks, set up 
by the linguistic student, correspond with the varieties, species, 
genera, and so on, of the zoologist. And the questions which 
the students of nature are so excitedly discussing at the present 
day — the nature of specific distinctions, the derivation of species 
by individual variation and natural selection, the unity of 


258 


origin of animal life — all are closely akin with those which the 

linguistic student has constant occasion to treat" : bb) ik maak die 

woorden van WHITNEY tot de mijne. 

2°) Overeenkomst van gevolgtrekking. Op twee bijzonderheden 

wijs ik, op de vermoedelijke afkomst en den vermoedekiken ouder


dom van ons geslacht. De hypothese van DARWIN rukt den mensch 

van het verlieven voetstuk , waarop hij zijnen Adam had geplaatst ; 

wet de linguistiek leert aangaande, den oorsprong der tail is waar


lijk niet geschikt om hem op te beuren , integendeel, het houdt 

hem laag bij den grond. 'flamers duet eene opvatting van hare 

origine als in 1 is voorgedragen , onwillekeurig denken aan een 

tijdperk , waarin de mensch de gave der teal niet beset? Het was 

een paradoxaal gezegde van WILHELM VON HUMBOLDT, „dat de 

mensah slechts door het spreken een mensch is, maar om het 

spreken uit to vinden reeds een mensch moest zijn". Reeds een 

mensch moest zijn maar wat voor een schepsel ? ! 

„Spreken is denken", zegt JACOB GRIMM , en dat geef ik tot 
zekere hoogte gaarne toe : verbeelden we ons dus Gen mensch, 
die niet spreekt , — welk een wezen ? ! Is het niet majesteitsschennis 
, niet geestelijke beeldstormerij , het bestaan van zoo'n 
mensch ook maar een oogenblik te veronderstellen? Het zij zoo, 
maar we moeten niet vergeten, dat we aangaande onzen oorspong 
eigenlijk eerst sedert betrekkelijk korten tijd behoorlijk ingelicht 
beginnen te worden. Hebben wij menschen lang der fantasie uitsluitend 
het woord gegeven en gehoor geleend , en . ons wel 
wet veel verbeeld, ons verbeeld o. a. dat we van even hoogen 
als ouden adel waren, het ken niet bevreemden , dat, nu de liek


ken worden verhangen en wij bedrogen uitkomen , we ons teleurgesteld 
gevoelen. Het is zelfs seer verk]aarbaar, dat de mensch 
niet dan schoorvoetend en met weerzin de nieuwe leer omhelst; 
en dat hij van het vonnis zijner vermeende degradatie appelleert 
op alle mogelijke rechtbanken : inderdaad , we sullen er aan moeten 
wennen , en er sal gewis een geruime tijd verloopen , voordat 
we hebben geleerd ons met de beesten te „encanailleeren", zooals 
men zegt. Edoch — reden om ons te schamen over onze 
famille hebben we wel beschouwd toch ook niet. Of — wie zijn 
II. 17 


254 


wij ? Then we b. v. nog kleine schootkindertjes waren en de 
handjes nitstrekten near het maantje en — laten wij het eerlijk 
bekennen — weinig beter waren dan hondjes en katjes , teen 
hadden wij zoo'n hoog woord niet, trouwens toen waren we ook 
ales behalve voornaam. 

Alse dat kint wort gheboren 
So en cant zien noch horen , 
Gaen noch staen, bu noch ba, 
Ende leit als een worm bina,,, 

zegt de dichter der _Leekenspiegel. En wet te denken van menschen 
, ik herhael van menschen, die zich voeden met kevers en 
inieren en wormers en krengen? Van menschen, die zich geneeren 
van varenkruid, paddestoelen, kikvorschen — om maar niet meer 
te noemen? Van menschen , die mensclieneters zijn? Vele meenen, 
dat het verschil tusschen men sell en aap grooter is den dat 
tusschen dag en nacht; ze, zouden voorwaar moeilijk gelooven, 
els ze fijnbescheafde Europeanen met Hottentotten vergeleken, 
dat deze van eene en dezelfde afkomst waren; of els zij een adellijk 
hofdametje 'mast een woesten boschjesman zagen, dat het 
menschen waren van gelijke bewegingen, behoorende tot eene en 
dezelfde species. cc) Wij, menschen der negentiende eenw, wij 
zijn zeker verre, verheven boven de apes, voor ons is „ee l)" zelfs 
een scheldnaam zoo goal als „heiden" en „mof" : het neemt niet 
weg, dat evenals we tegenwoordig ons zelven, en terecht, op den 
voorgrond plaatsen, we evenzeer wel degelijk notitie hebben te 
nemen van hetgeen dear eater ons ligt, al zijn de uitkomsten 
niet verblijdend en vleiend. 

Doch genoeg, ik zeide, dat de linguistiek- evenmin ale de netnurphilosophie 
van een glansrijk verleden droomt. Ontkent zij 
can den eenen kant volstrekt niet b. v., dat het vermogen om 
gedachten nit te drukken door middel van woord en volzin tegenwoordig 
den mensch nitsluitend eigen is; dat de bescheafde 
en ontwikkelde teal tegenwoordig een der distinctieven is weardoor 
hij zich onclerscheidt van de anthropoieden, ale gorilla, chimpanzee, 
ourang-outang en gibbon: aan den anderen kant deinst 


255 


zij n'et terug voor de onderstelling, dat de mensch zich niet altijd 
heeft mogen verheugen in het bezit van teal. „Le langage 
se montre clairement — zegt SCHLEICHER dd) — a l'obeervation 
scientifique comme une chose qui s'est formee lentement et suecessivement, 
et qui n'a pas toujours existe" in 

V6Or het tijdperk waarin de teal is ontsprongen, voor de periode 
„oil l'hornme devenait homme", zal hij zich dan hebben moeten 
redden met de teal der oogen, der handen , der gebaren, waarmede 
enkele wilde volkestammen het nog een heel eind ver brengen; 
waarmede de doofstommen het voorheen plachten of te doen ; 
waarmede eindelijk de dieren rich behelpen, de bijen b. v., die 
den dood der koningin verkondigen door eene eigenaardige beweging 
van hare sprieten. En hij zal z66 ling zijn verstoken geweest 
van de gave der teal, totdat ten gevolge van een dier 
oneindig kleine oorzaken, eene van die „causes infiniment peti• 
tee n, wie weet welk eene geringe, microscopisch kleine wijziging 
is teweeg gebracht in het samenstel van zijne hersenen en spraakorganen, 
— eene wijziging, waardoor de voorwaarde der mogelijkheid 
van spreken, d. i. van elle gedachte op bepaalde wijze 
hoorbaar uit te drukken, was vervuld. ee) Eene wijziging in de 
spraakorganen b. v., waardoor met name het strottenhoofd zoodanig 
word ingericht , dat het niet slechts een enkelen klank ken 
voortbrengen, maar cello oneindige verscheidenheid van gearticuleerde 
klanken, die de woordvoorraad zijn geweest der eerste taal. 

Zoo leidt de theorie van den oorsprong der teal almede tot 
bevestiging der hypothese, dat ons geslacht door geleidelijke ontwikkeling 
zal zijn voortgesproten uit den boezem van eenige lagere 
diersoort. En dat zij langs geheel anderen weg tot hetzelfde 
resultaat geraakt ale waartoe DARWIN komt, zou dat niet meer 
dan toevallige overeenkomst wezen? 

Nog iets dat punt betreffende : eene vraag, niet van belang 
ontbloot, is deze : hebben wij wel recht teal het middel om aan 
bepaalde indrukken eene bepaalde uitdrukking te geven een specifiek 
onderscheidingsteeken te noemen van den mensch, in tegenstelling 
van het beest, dat iets dergelijks in het geheel niet 
zou bezitten? 1k voor mij zon bet niet durven, na hetgeen ik 

17* 


256 


bij DARWIN dienaangaande heb gevonden. De bladzijde uit zijn 
Descent of Man moge bier in bet oorspronkelijke volgen: ',Language. 
— This faculty has justly been considered as one of the 
chief distinctions between man and the lower animals. But man, 
as a highly competent judge, Archbishop Whately remarks : „is 
not the only animal that can make use of language to express 
what is passing in his mind, and can understand, more of less, 
what is so expressed by another". In Paraguay the Cebgs azarae 
when excited utters at least six distinct sounds, which excite in 
other monkeys similar emotions. The movements of the features 
and gestures of monkeys are understood by us, and they partly 
understand ours, as Itengger and others declare. It is a more 
remarkable fact that the dog, since being domesticated, has learnt 
to bark in at least four or five distinct tones. Although barking 
is a new art, no doubt the wild species, the parents of the 
dog, expressed their feelings by cries of various kinds. With the 
domesticated dog we have the bark of eagerness, as in the chase; 
that of anger; the yelping or howling bark of despair, as when 
shut up; that of joy, as when starting on a walk with his master; 
and the very distinct one of demand and supplication, as 
when wishing for a door or window to be opened" XI) 

Evemnin als het vermogen om gearticuleerde klanken voort te 
brengen den mensch uitsluitend ()igen is, dat kunnen toch b. v. 
de papegaaien ook : evenmin is het vermogen om bepaalde uitingen, 
bepaalde geluiden, bepaalde „uitdrukken" (sit venia verbo) 
te maken tot dragers en voertuigen van bepaalde indrukken, van 
bepaalde denkbeelden, van bepaalde gedachten, eery specifiek, 
fundamenteel verschil te achten, doch alleen eery gradneel verschil, 
daar 's menschen grootere spraakvaardigheid blijkbaar samenhangt 
met de ontwikkeling van zijne verstandelijke vermogens. 0) 
Indien de papegaai zijne „mental faculties" kon ontwikkelen evenals 
eery kind de zijne, dan zou het te bezien staan of het beest 
niet even goed zon spreken als wij zelven doen: wij hebben meet 
te zeggen dan de dieren en kmmen wat we te zeggen hebben beter 

zeggen, daarin is m. bet onderscheid gelegen; van eery specifiek, 
fundamenteel verschil kan, ik herhaal bet, Been sprake zijn. Pus 


257 


is de gave der taal in Been geval een z66 uitslnitend distinctief 

des menschen, dat het als bewijs zou molten worden aangeveerd 

tegen de stelling, dat de mensch nit eenige lagere diersoort zal 

zijn voortgesproten. 

Mijne laatste bijzonderheid betreft den vermoedelijken ouderdom 

van ons geslacht. 

//Als wik/ — zegt LYELL 1k)-„de vele honderd millioenen 
menschelijke wezens beschouwen die nu de aerde bevolken , zien 
wij duizenden, die tot cone hulpelooze onnoozelheid zijn gedoemd, 
en wij kunnen eene onmerkbare opklimming vinden tusschen hen 
en de half verstandigen en van doze laatste weder tot individuen 
met een good verstand , zoodat er in den loop der eeuwen tienduizenden 
bestaan moeten hebben, die in hun zedelijk en verstandelijk 
decl een overgang vertoond hebben van het redelooze 
tot het redelijke of van het onverantwoordelijke tot het verantwoordelijke 
. 

Van het redelooze tot bet redelijke is een lange weg. Gelukkig 
, dat in de laatste jaren verscheidene exemplaren van fossiele 
menschen en overblijfsels van hun levee en werken zijn ontdek-t, 
waardoor Loch reeds de bakens der ons bekende geschiedenis van 
vier a zes duizend jaar eon heel eind weegs zijn teruggezet. Vergeleken 
zelfs met de zoogenaamde voorhistorische periode zijn die 
vier a zes duizend jaar slechts eene korte spanne tijds; ik overdrijf 
niet, de geschiedenis der onazwervingen en lotwisselingen 
van ons geslacht van Adam of tot Bismarck toe is een betrekkelijk- 
goring brokstuk , „der Zeit mach verschwindend im Vergleich 
zu den vorgeschichtlichen Zeiten des Menschengeschlechtsll, 
zegt Dr. BliCHNER. En DARWIN insgelijks : „writ ons is overgeleverdii, 
getuigt hij, „door de muze der geschiedenis is luttel, indien 
wij bedenken, hoeveel longer reeds de mensch zijne rol had 
gespeeld en zijn deel gekregen op het schouwtooneel dezer wergild". 

Is het niet opm.erkelijk , dat de wetenschap der taalkunde evenseer 
tot de onderstelling is gekomen, dat de leeftijd van ons geslacht 
noodwendig longer moot zijn geweest clan ettelijke duizenden 
van jaren? Indien wij namelijk- den tegenwoordigen stoat der Tndogermaansche 
talon b. v. vergelijken met hetgeen de. oorspron



258 

kelijke toestand barer inoedertool zal zijn geweest, dan komen wij 
tot de overtuiging, dot oninogelijk in walk een kort tijdsverloop , 
als de gewone opvatting stelt, de lange weg dier ontwikkeling 
kan zijn afgelegd, de lange weg b. v. van synthetisch, gelijk alle 
tool primitief moet zijn geweest, tot analytiseh , gelijk nu de 
meeste dier Indogermaansehe talon tegenwoordig zijn. Bovendien, 
al zijn die talon titans tot den hoogsten trap van besehaving, van 
volkomenheid gestegen, vertoonen zij zelven nog sporen van zoo 
primitieve formatie , van — ik zou boast zeggen — zoo fossiel 
karakter, dat we baron leeftijd noodwendig ruim, zeer ruim, 
moeten stollen, oindat het eene onomstootelijke waarheid is, dot 
alle voortgang en vordering op taalkundig gebied langzaam, zeer 
langzaam in zijn work goat ? 

Met bet bock aongoande den oorsprong en de geschiedenis der 
tail in de hand zet de linguist onwillekeutig de grenzen van het 
bestaan der menseltheid uit, en seltat hoar vermoedelijken ouderdom 
op verseheidene tienduizendtallen van jaren. En dan neemt 
hij non, dat de bronnen der tool to zoeken zijn in het voornistoriseh 
tijdvak, ja, meent zelfs grond to hebben tot de stelling, 
dat zij in dat tijdvak al eene groote sebrede op den weg der 
ontwikkeling zal hebben gedann. Uric perioden onderseheidt SCHLEI-
CHER : in de eerste zal nit de klasse der zoogdieren de inensch 
zich langzamerhand hebben afgeseheiden tot eene afzonderlijke famille; 
in de tweede zal hij -zieh woorden hebben gemaakt en tool 
geformeerd; in de derde, bet historisehe tijclperk , dat nog slechts 
betrekkelijk korten tijd heeft geduurd, zouden wij tegenwoordig 
levee. ii) 

Aangaande den vermoedelijken oorsprong en den vermoedelijken 
ouderdom van het mensebelijk geslaeht komen alzoo de natuurphilosophie 
en de linguistiek in dezen overeen , dot die oorsprong 
lager, die ouderdom hover wordt gesteld. Dit laatste is een uitnemende 
troost voor hen, die, minder ingenomen met de nieuwe 
relaties , niet in hun Kink met de familletrekken, die tussehen 
hen en de open zijn ontdekt, voor adeldom dan ten minste ouderdom 
van geslacht , in ieder geval dus iets meer clan niets in de 
plaats krijgen. 


259 


Nog een enkel woord ten besluite. In Vol. I van zijn Descent 
of Man heeft DARWIN de volgende plants (bl. 199) : „we are naturally 
led to enquire where was the birthplace of men at that 
stage of descent when our progenitors diverged from the Catarhine 
stock. The fact that they belonged to this stock clearly 
shows that they inhabited the Old World; but not Australia 
nor any oceanic island, as we may infer from the laws of geographical 
distribution. In each great region of the world the living 
mammals are closely related to the extinct species of the 
same region. It is therefore probable that Africa was formerly 
inhabited by extinct apes closely allied to the gorilla and chimpanzee 
; and. as these two species are now man's nearest allies, 
it is somewhat more probable that our early progenitors lived on 
the African continent than el sewhere n . Zoo zoude clan Africa de 
vermoedekike bakermat van ons geslacht ziju geweest.... en wij 
niet van Aziatischen huize zijn? Videant doctiores : ik vraag alleen 
, zou ook bier de linguistiek der natunrphilosophie in eenig 
opzicht van dienst kunnen zijnP Ik betwijfel het zeer ; ik begrijp 
in de verste v6rte niet, hoe de linguistiek in dozen tot eenig 
betrouwbaar resultaat zal kunnen geraken , maar zie met belangstaling 
het betoog to gemoet van D. E. D. Europaeus, die, 
naar ik lees in het Literarisches Centralblatt aantoont, dat ook 
de wetenschap der taalkuude naar Africa wijst als de vermoedelijke 
bakermat van het menschelijk geslacht. kk) 

NASCHRIFT. Men heeft mij attent gemaakt op eene leemte in § 1 van mijn betoog. 
Ik zou in gebreke zijn gebleven om aan te wizen met voorbeelden, dat de linguistiek 
inderdaad tot het resultaat is gekomen, dat de primitieve beteekenis der radices 
dezelfde is als ze moct zijn geweest volgens de ecrste der bl. 189 medegedeelde 
stellingen. Het is volkomen waar; ik heb alleen gcconstateerd (trouwens had ik 
meer noodig te doen?), dat ook zU de radices of wortels der woorden verklaart als 
geluiden , die zijn hetzij eene nabootsing van nataurNke ilanken, hetz tj cene onwillekeurige 
citing zoowel van het gevoel ale van den wit. â ag ik den bclangstellenden 
lezer verwijzen naar MAX MiiLint's Lectures, I, bl. 273 voor de oorspronkelijke 
gedaante der radices, en naar IIEvsE's System, bl. 70-137, voor de oor



260 

spronkelijke beteekenis, vooral 30, 31, 35, 36, 37, 45, 46; voorts, wat 't 
laatste punt betreft, near FARRAR'S Chapter XIII, en near WALSER'S Schritte 
zur Aufhellung des sprachriithsels betreffend indo-europaische Sprachwurzeln, erawickelt 
neck physiologischen Principien; near WHITNEY'S Lecture XI; zelfs GEIGER 
in zijn Der Ursprung der Spray& , Stuttgart, 1869, overigens geen vriend van 
bow-wow, pooh-pooh of ding-dong theorieen ( "die thierische Miene " — stelt hij 
Id. 145 — oder Geberdc war es, wciche der erste Sprachlaut ausdriickte, und von 
hier aus breitete er sich fiber das Gebiet der Gesichtswahrnehmung ails , das er noch 
heute nicht wesentlich verlassen hat "), ziet zich toch zijns ondanks gedwongen hear 
to huldigen, als hij getnigt: "Man kann, ja man must wohl, in das erste Object 
sprachlicher Bezeichnung ouch einen thierischen Laut, ein Murren , wie es mit 
der bezeichneten Miene verbunden war , eingeschlossen annehmen , und kann daher 
den ersten Sprachlaut ale Wiedergabe eines Gegenstandes in der thierischen Aussenwelt 
ansehen, wo Lautwahrnehmung und Gesichtswahrnehmung wie in einem 
Mittelpunkte zusammentreffen , wouach dams each die den Sprachlaut vielleicht erzeugende 
Nachahmung in gewissem Sinne zugleich Schallnachahmung gewesen ware.. 

PUTT -geloof ik — beschouwt in zijne Etymologische Forschungen auf dem 
Gebiete der Indo-Germanischen ASprachen, II, 1, bl. 252, § 10, de zaak ten onrcchte 
als hopeloos: al is zekerheid in dezen een onbereikbaar ideaal, er is al veel 
gcwounen met waarschijnlijkheid, men ik. 

Groningen, April 71. 

AANTEERENIN GEN. 

a) VONDEL , Lucifer, het eerete bedrijf. (Uitg. VAN LENNEP, VI. bl. 221 vlgg.) 
b) Uig. VAN LENNEP, X, hi. 362. 
c) Verg. Dr. LUDWIG BUCHNER , Seeks Vorlesungen amber die Darwin'sche Theorie 


von der Verwandlung der Arlen and die erste Entstehung der Organismen


welt , le uitgave, bl. 22. 
d) 1, bl. 17Q vlgg. 
e) On the Origin of species, fifth edition, London 1869, bl. 572. 


f) t. a. pl. bl. 573. 
g) t. a. pl. bl. 577 vlgg. 
h) The Descent of Man enz., I , bl,. 34 vlgg. 
i) BUCHNER, t. a. pl., bl. 234, noot. 
k) The Descent of Man enz., Chapt. HI. 
1) B CHNER, t. a. pl., bl. 242 vlgg. 


m) t. a. pl., bl. 35, noot. 
n) t. a. pl., bl. 101 vlgg. 
o) Zie Recueil de travaux originaux ou traduits :relatifs A la philologie et A 



261 

l'histoire litteraire, premier fascicule, Paris, 1865, bl. 15 en bl. 4. Dit eerste 
stuk bevat de vertalingen van SCFILEICHER'S Die Darwinsche Theorie and die 
Sprachwissenschaft, Weimar, 1863; en van zijn kenrig boekske tieber die Bedeutung 
der Spraehe fur die Waturgeschichte des Menschen, Weimar, 1805. 

p) Zie W. H. J. BLEEK , Lieber den Ursprung der Sprache, herausgegeben mit 
einem Vermont von Dr. ERNST HAF.m(EL, Weimar, 1868, bl vii. 
q) Zie van het laatstgeuoemde werk de vertaling van Dr. T. C. WINKLER, bl. 
423 en vlgg. 

r) The Descent of Man, enz. , bl. 59 noot 42. 
s) Geologische Bewilzen , bl. 435. 
t) SCHLEICHER in het Recueil bl. 19 vlgg. Verg. MAX APLLER , Nature, Jan. 


6 th. , 1870 , p. 257: •a struggle for life is constantly going on amongst the 
words and grammatical forms in each language. The better, the shorter, the 
easier forms are constantly gaining the upper hand , and they owe their success 
to their own inherent virtue., 

u) "This principle of preservation , or the survival of the fittest, 1 have called 
Natural Selection. It leads to the improvement of each creature in relation to 
its organic and anorganic conditions of life, and consequently, in most cases, 
to what must be regarded as an advance in organisation. Nevertheless low and 
simple forms will long endure if well fitted for their simple conditions of 

: Origin, hi. 160 vlgg. 
v) t. a. pl., bl. 19. 


w) Zie zijn Wiirterbuch der Indogermanischen Gruncl8prache in ihrem Bestande 
vor der rolkertrennung , Gott. 1868, waarvan de tweede uitgave in 1870 is 
verschenen. 

x) Verg. MAX MiiLLER , On the stratification of language, London, 1868, 
bl. 33 vlgg. 
y) Language and the study of language, Twelve etc. etc., second edition, Londen, 
1868. 
z) MAX :MILLER, Lectures, I, bl. 75; WHITNEY, t. a. pl., bl. 170; SCHLEI-
CHER, Die Sprachen Europas in systematischer Uebersieht , bl. 230 vlg. 
aa) Verg. MAX INIMA,ER, t. a. pl., bl. 42 vlgg.; WHITNEY, t. a. pl., bl. 42 vlgg. 
DARWIN, The Descent of Man, , bl. 59 vlgg. 

bb) WHITNEY, t. a. pl., bl. 46 vlgg., en vooral ook de woorden der foot, tat we 
niet moeten voorbijzien, dat "the relation between the two classes of phenomena 
is one of analogy only, not of essential agreement,,. 

cc) BfiCHNER , t. a. pl., bl. 176, noot. 

rid) Recueil, bl. 27. 
ee) Verg. The Descent of Man, I, bl. 57 vlgg. 


ft) t. a. pl. , I, bl. 53 vlgg. 

gg) t. a. pl., I, bl. 54. 

his) Geol. Bewijzen, bl. 467. 
ii) Recueil, bl. 31. 
kk) Literarisches Centralblatt fur Deutschland van 21 Januari. 1. 1. hi. 64 vlg. 


W 00RDYERKLARING, 

DOOR 

M. DE VRIES. 
AFSMETTEN. 

Van voorwerpen , die aan de oppervlakte vuil of vettig zijn , 
zegt men dat zij apmette2z , d. bij aanraking vuil of vet afgeven. 
Het woord is wel niet veel in gebruik , ma ar wordt toch in 
do gemeenzame spreektaal gehoord , staat in sommige woordenboeken 
opgeteekend , en mocht dus ook in het onze niet ontbreken. 
Poch bij onze zuidelijke taalbroeders wordt afrnetten in eene 
andere opvatting gebezigd , t. w. in die van het afteekenen van 
eene streep door middel van de slaglijn , in Belgie smetkoord geheeten. 
In de woordenboeken van Van de Velde-Sleeckx en van 
Prof. Heremans wordt het door tringler vertaald , de heer De Bo 
vermeldt het in zijn iKestvl. Idiot. 36 , en de hoer Schuermans 
(Vi. Idiot. 631) verklaart smetten door „bij middel eener met 
krijt of houtskool bestreken koord lijnen trekken op muren , 
planken enz." „De koord", zegt hij , „wordt aan de twee uiteinden 
gespannen ; men trekt ze in 't midden op, laat ze plotselings 
neerslaan , en zoo teekent men eene rechte lijn op het voorwerp". 
Het schijnt dat smetten in Bien zin ook in Noord-Nederland niet 


263 


onbekend is : smetkin althans, voor vindt men bij Weiland 
en Bomhoff vermeld '). Moest afsmetten in die beteekenis 
in het Woordenboek worden opgenomen? Het antwoord op die 
vraag hung of van een juist inzicht in den oorsprong des woords 
en zijn samenhang met ons smetten. Ik wil die hier mededeelen, 
oin rekensebap te, geven, waarom mijn antwoord ontkennend is 
uitgevallen. 

De grond van suet en smetten ligt ongetwijfeld in het ww, 
smijlen, dat reeds in 't Gothiseb smeitan luidde. De beteekenis 
van dat ww. echter is in den loop der tijden sterk veranderd. 
Thans wordt het gebruikt voor werpen, met drift of geweld 
gooien. Voorheen, in de middeleeuwen en tot in de 17 de eeuw, 
stolid het met slaan gelijk : eene opvatting, die in Vlaamsch 
Belgic nog heden bekend is. Maar allereerst en oorspronkelijk 
gold het in den zin van smeren. Bij het verhaal van den blindgeborene 
, wien Jezus genas door hem de oogen met slijk te besmeren 
, zegt TJlfila (Joh. 9, 6) : „g asma it imma area angona 
thata fani", hij streek hem het slijk op de oogen ; en straks 
(9 , I) : „b is m ail mis angona", hij bestreek mij de oogen. 
Ook bet Oud-Noordsehe smita en Ohd. smizan behielden die opvatting. 
In Mhd. smizen treedt daarneveus die van slaan op, 
maar besmizen gold nog voor besmeren , bezoedelen , het afgeleide 
gesmeize voor smeersel, smerigheid, Zelfs nog in later 
eeuwen waren die beteekenissen in Opperduitsehe, dialecten, met 
name in Beieren , bekend. Ansehmaiszen en beschmaiszen zeide 
men daar voor bezoedelen, bevuilen, en gesekmaisz voor (vogel)drek 
(Schmeller 3, 476). De opvatting van slaan sehijnt meer 

1 ) Prof. Bormans (op Christ. bl. 326) meende smetten in deze beteekenis reeds 

in 't te vinden, en wel in vs. 17 van den rerkeerden .71.1artijn, waar hij 
besmit als sae. pers. praes. van besmitten opvat, terwijl hij in vs. 13 rume voor 
came leest. Besmitten zal hier dan zijn ,door middel van een met krijt of hootkool 
bestreken koord cene regte schreef afteekenen, gelijk b. v. de houtzagers 
doen " , en de uitdrukking die sssme tussehen smart ende wit besanitten, zal te kennen 
geven: ,tussehen goed en kwaed eene lijn trekken,. Vernuftig gevonden voorzeker! 
Doch de ware verbetering en verklaring van die plants is reeds aangewezen 
door Dr. Verwijs in zijn Wap. Mart. bl. 123. Came is in orde, en besmit is hier 
niets anders dan het veil. deelw. besmet in de gewone beteekenis. 


264 


bepaald in de Nederduitsche gewesten te huis te behooren en van 
daar in 't Mhd. to zijn doorgedrongen. In 't Ags. gain beide nog 
samen : smifan, percutere; besmltan en gesmitan , inquinare ; snaling 
, contagio, pollutio (Ettm. 708). Maar in 't smiten uitsluitend 
voor slaan, wanruit zich vervolgeus het begrip van werpen 
ontwikkelde, dat trouwens reeds in het oude Friesebe smita wordt 
aangetroffen (Riehth. 10 38). 

De samenhang der Brie genoemde beteek.enissen , hoezeer ook 
schijnbaar niteenloopende , is licht in te zien. Wanneer men een 
voorwerp met iets besmeert , clan gnat men er met de hand, met 
een kwast of mes , strijkelings langs, en dit beeld was bij uitstekgeseitikt 
als plastische vergelijking, waar men iemand met de hand 
of niet eon stole langs de huid strijkt. Ieinand smeren, lustig 
alsmeren, hem wat sneer geven , zijn dan ook bekencle uitdrukkingen 
, wearin zich dezelfde overgang vertoont, en de rollingolie, 
die men iemand toedient, is can hetzelfde beeld ontleend. Hoe 
nu uit doze afgeleide opvatting van slaan weder die van werpen 
ontstond, loopt in 't ocg. Met eon krachtigen slag van den arm 
slingert men het voorwerp weg, dat men werpt , gooit of smijt. 

In onze hedendaags.ehe tail heeft smiiten van de oorspronkelijke 
beteekenis van smeren zelfs de berinnering niet behouden. 
Zij is echter niet spoorloos verdwenen. Zij leeft nog in het afgeleide 
smet en smetten, die zich rechtstreeks nit de bovenverrnelde 
opvatting van bezoedelen , bevnilen laten verklaren. Wat in het 
Ags. mating heette , beet titans bij ons besn2etting. Van smijten 
is suzette, smet regelmatig afgeleid. Het is een versterkte vorm 
voor smitte, dat aan ohd. smiz , vlek , smitze, ags. 
smitta, deensch smitte, zw. smitta beantwoordde. In 't Mnl. 
vindt men, nevens het toen reeds bekende smette, nog smitte 
geschreven (Sp. III', 79, 77; Franc. 6721; Hildeg. 176, 
vs. 175), en besmit nevens besmet (Riimb. 23655; Verk. Mar& 
17 ; /rap. Rog. 183; .4mand 1, 1210 ; Hexe 52), evenals men 
in 't Nedersaksisch nog smitte, smitten, besmitten zegt (Brem. 
frlb. 4, 866 vlg.). Van smet koint weder smetten, besmetten en 
afsmetten in den bij ons bekenden zin. Al die woorden hebben 
het denkbeeld van bevuiling ,bevlekking , verontreiniging behouden. 


265 


Poch het begrip van smeren, besineren , brengt niet noodwendig 
dat van bevuilen mede. Men kan iets in alle reinheid met 
olie , met zalf,, met boter besmeren. Men kan can een voorwerp 
wat verf of kleurstof smeren, em eene bepaalde plants met een 
teeken of merle can te wijzen. In die toepassing geldt het 
sehmitz, dat Weigand verklaart als een „kurzer leicliter Strich 
zum Amnerken". En die beteekenis vinden we in Vlaanderen en 
Brabant weder,, waar men zekere lengte van bet lijnwaad dat geweven 
wordt, zeker getal ellen wearin de wevers de sobering 
verdeelen , de taak die een werkman afweven moet, de smet of 
suzette noemt. De beer Schnermans , die de uitdrukking vermeldt, 
zegt (V1. Idiot. 631) : „Mogelijk dat men ieinands tack door eene 
smet of teeken afteekende, en als hij tot daar gewerkt had, had 
hij de smet bereikt en zijne teak was af". Volkomen juist, mits 
men smet bier niet in den bij ons gewonen zin van vlek , maar 
in dien van merkteeken versta , dien wij in hoogd. sehmitz aantretfen. 


Het blijkt dus , dat smetten in de titans heerschende beteekenis 
inderdaad hetzelfde woord is als het smetten der houtzagers, die 
met de slaglijn eene streep op het bout afteekenen. Uit het 
gronddenkbeeld van smeren ontwikkelde zich can den 6neit kant 
de opvatting van bezoedelen , can de andere zijde, in gewestelijke 
spraak , die van met kleurstof een merle of teeken te zetten. Maar 
hieruit vloeit tevens vanzelf voort, clat afsmetten in dien zin in 
het Woordenboek Been plaats ken vinden. 't Is waar, 't zou eene 
dwaasheid zijn alle dialectwoorden stelselmatig buiten to sluiten. 
Maar over het al of niet opnemen meet met oordeel des °riderscheids 
worden beslist. Zoodra eene gewestelijke uitdrukking eene 
leemte in onzen woordenschat gelukkig aanvult of op welke wijze 
ook levenskracht bezit , die der tail ten goede kan komen, dan 
moet zij ons welkom zijn en in ons woordenregister worden ingelijfd. 
Maar wanneer zij in strijd is met lietgeen het algemeene 
bewustzijn eenmaal voorgoed heeft aangenomen, dan zou zij 
niets dan verwarring kunnen stichten en inderdaad de tail meer 
belladeelen dan verrijken. Streeft doze er near, can ieder woord 
eene vaste en welbepaalde beteekenis toe te kennen en al bet dab. 


266 


belzinnige te doen wegvallen, men zou clan hare ontwikkeling 
tegenwerken , door uit de gewestelijke spraak eene andere beteekenis 
op te nemen, die daarmede niet overeenkomt. Die afwijkende 
opvattingen molten uit een historisch oogpunt belangrijk 
zijn, maar zij hebben geen recht om als een deel van den algemeenen 
taalschat erkend te worden, zij blijven provincialismen. 
Smetten heeft nu eenmaal het denkbeeld van verontreinigiug zoo 
innig in zich opgenomen , dat het er onafscheidelijk aan verbonden 
is : het Ylaamsche afsmetten en smetkoord of smetlijn , waarin 
dat begrip niet aanwezig is, zijn in strijd met de onloochenbare 
kracht van smellen in het Nederlandsch volksbesef, en behooren 
dus niet tot de Nederlandsche taal, maar alleen tot de bijzondere 
spraak van enkele gewesten. Op het art. Street, waar de oorsprong 
en geschiedenis des woords behandeld wordt, inoeten wij 
er melding van waken; loch Beene zelfstandige plaats komt 
hun toe in een woordenboek, dat niet aan de dialecten van 
Nederland, maar aan de algemeene taal der Nederlandsche natie 
gewijd is. 

1k moet nog even een punt aanroeren , dat zeker bij den lezer 
reeds is opgekomen. Hoe hangt ons suet samen met hoogd. 
selimutz , eng. smut, deensch sowls , KW. smuts, waarvoor men 
ook in Friesland. mots zegt ? In vorm en beteekenis koinen die 
woorden te zeer met smet overeen , om ze claarvan te scheiden. 
Doch er is een bezwaar : do vocaal komt niet uit , sclimutz laat 
zich nit smeitan niet afleiden. Zal men daarom met Weigand 

, 612) den samenhang dozer woorden ontkennen , en van selimutz 
zeggen : „der Ursprung des Wortes ist dunkel" Ik acht dit 
onnoodig. Schnzutz en smet zijn nanw aan elkander verwant , al 
zijn zij niet rechtstreeks identisch. Curtius heeft in zijne Grundz. 

d. Gr. Etym., 3de uitg., bl. 314, n°. 479, den weg aangewezen 
tot de juiste opvatting. Hij brengt smeitan te recht tot den sanskrit-
wortel mid, vet zijn, waarvan codas, vettigheid, en medura , 
vet (bnw.). Maar daarnevens wijst hij op gr. tzt'ioc , nattigheid, 
vuil, ay.3at , nat, vnil zijn, t..4uccivta bevochtigen , ihth3caio; 
Hat, rottig, vuil, tzti,30.11, , bedorven vleesch, en doet opmerken 
(bl. 111), hoe de beteekenis van vuil zich nit die van nat ont



267 


wikkelde. „Die urspriingliche Form der Wurzel", zegt hij verder,, 
l/ scheint zwischen mud and smid geschwankt zu haben". Mao, 
men dit aannemen — en het ontbreekt niet aan analoge voorbeelden 
— , dan is de zwarigheid opgelieven en de verwantschap 
van schmutz en smet in het ware licht gesteld. 

AFSNEDE. 

Bij Weiland — en bij de lateren die hem naschreven vindt 
men dit woord vermeld in twee concrete opvattingen, die ik 
gemeend heb in het Woordenboek achterwege te moeten laten. 
1k wil hier de reden van die uitsluiting mededeelen. 

De woorden van Weiland luiden aldus : „De afsnede in een 
dichtstuk , die pleats in hetzelve , wear de lezer gevoeglijk ophouden 
en adem scheppen ken" ; en : „De afsnede eener redevoering , 
een afgezonderd deel van dezelveil. 

Blijkbaar is deze opgave ontleend aan Adelung, bij wien men 
in het art. Abschnitt leest : „Der Abschnitt in einem, Verse, die 
Stolle in demselben , welche zu einem kleinen Ruheplatze dienet , 
wo man innelialten , mid Athem scliiipien kann ; die Casu r"; 
en : „Der Abschnitt in einer Rede, der Abschnitt einer Schrift, 
ein abgesonderter Theil derselben". 

Men ziet , dat Weiland zich in de eerste der twee genoemde 
beteekenissen vergist. Hij stelt dichtstuk in de pleats van vers, 
en verklaart dan afsnede door een rustpunt in een gedicht , terwijl 
Adelung de caesuur of rust in een enkelen versregel bedoelde. 
Poch, deze kleine afwijking daargelaten , loopt het genoegzaam 
in 't oog , dat onze lexicograaf hier niets enders deed 
dan zijn Hoogduitschen voorganger te vertelen : iets dat hij maar 
al te dikwijls doet , en dat ons noopt zijne opgaven altijd met de 
meeste behoedzaamheid te toetsen. 

Heeft nu afsnede in de beide vermelde opvattingen ooit wettig 


268 


in ons Nederlandsch bestaan ? In de hedendaagsche taal is het 
zeer zeker onbekend. Wilde iemand het nu bezigen , het zou door 
ieder als een erg germanisme worden uitgekreten , al staat het 
dan oak bij Weiland, Van Moock , Martin, Bomhoff, Van - de 
Velde-Sleeekx , Heremans en anderen vermeld. Maar was het 
wellicht in Weiland's tijd in gebruik , of komt het bij vroegere 
schrijvers voor ? Er is mij nets van gebleken. Bij Plantijn, Kiliam 
, Mellema , Halma en Meyer zoekt men het te vergeefs , en 
nergens heb ik, vdcir Weiland, een enkel voorbeeld aangetroffen. 
Men mag dus wel aannemen , dat deze alleen nit Adelung putte, 
en onbedacht eeue Hoogduitsche uitdrukking aan ons taalgebied 
annexeerde. Wij geven den keizer terug wat des keizers is, 
houden ons woordenboek van dergelijke onhollandsche bestanddeelen 
vrij , en kennen dus aan afsnede alleen de beteekenis toe, 
die het als kunstterm in de munt- en penningkunde heeft, inaar 
the tot dusverre door geen onzer lexicografen werd aangeteekend. 

AFSPIJZEN. 

Ook dit woord heb ik nit het Woordenboek buitengesloten , 
ofschoon het bij Weiland en al zijne volgelingen vermeld staat. 
Vddr hem heeft niemand , zoover ik weet, het als een Iiollandsch 
woord gekend. En waaraan Weiland zijne opgaaf ontleende, is 
niet twijfelachtig. Adelung verklaart abspeisen, als 011Z. ww., door 

aufhOren zu speisen , Mahlzeit zu halten , von vornehmen Personen", 
en geeft als voorbeeld : „sie haben abgespeiset, werden 
bald abgespeiset haben". Bij Weiland luidt 'het : „Alspijzen, onz. 
ww., Het spijzen eindigen, ophouden te spijzen, inzonderheid 
van voorname personen , aan eene rijke tafel: zij zullen aanstonds 
ufgespiisd hebben". Wederom was het dus zijn Hoogduitsche 
voorganger,, wiens invloed hem beheerschte. In onze taal 
is afspijzen niet bekend. Spijzen zelf wordt wel gebezigd voor 


269 


spijs gebruiken in 't algemeen , maar in den bepaalden zin van 
het middagmaal houden is het Hoogduitsch, geen Nederlandsch. 
Zoo oordeelde ook Lulofs er over, die onder de germanismen in 
zijne Kakographie, bl. 66, het volgende opnain : „Zult gij t'huis 
spijzen? Neen , ik heb reeds afgespiisd. P En to recht. Als de 
maaltijd is afgeloopen , dan zeggen wij, dat men afgegeten heeft. 
Vinden „voorname personen" die uitdrukking wat burgerlijk , 
welnu, laat hen dan afdineeren. Maar afspijzen, nooit. 

Doch nu rijst de vraag, of afspzyzen geen recht van bestaan 
heeft als bedr. ww. Als zoodanig vindt men het gebruikt in de 
volgende aanlialing uit Brandt's De Ruiter, bl. 936 : „Dit informeren 
heb ik hoogh-noodigh geacht, .... den quaadtwilligen 
alle micldelen to benemen van Naar Hoog. Moog. intercessie 
to illuderen, door bet voorgeeven van dat de Hongaren rebellen 
waaren, om een ieder daar meede al to spyzen, gelyk zy den 
Heer Ambassadeur Oxenstiern, en alle andere Deensche, Brandenburghsche 
, Lunenburghsche etc. Ministers de facto daar mede 
afgespyst hebben". De bedoeling is blijkbaar,, dat men de lieden 
met dat voorgeven afscheepte. In het Hoogduitsch is abspeisen 
in dien zin zeer gewoon : eigenlijk, iemand met eene zekere hoeveelheid 
spijs afschepen, waarmede hij zich tevreden stellen; 

met

m

fignurlijk, iemand afschepen door hem to paaien et iets, dat 
hem niet bevredigt, met mooie woorden, ijdele beloften, voorwendsels 
enz. Zie Grimm, D. WM. 1, 122. Mag men nu uit 
de aangehaalde woorden besluiten, dat afsplizen in deze beteekenis 
ook bij ons in gebruik is geweest? 

Indien die woorden van Brandt zelven waren, dan zou er geen 
bezwaar zijn dit aan to nemen, vooral daar spilzen, als bedr. 
ww., ook in ooze taal bekend is. Doch bet is niet Brandt die 
bier spreekt, maar G. Hamel Bruinincx, Resident der Statengeneraal 
bij den Keizer van Oostenrijk, van wien Brandt een 
brief aan den Griffier Pagel mededeelt, gedagteekend uit Weenen, 
den 27 Oct. 1675. Het schijnt dat een zesjarig verblijf in de 
Oostenrijksche hoofdstad het vaderlandsch taalgevoel van onzen 
Resident wel ietwat beneveld had. In denzelfclen brief vin den wij 
niet alleen versprookem voor beloofrl, indr,..yht voor inbreuk , ver-

II. 

270 


haat voor gehaat, onderlaaten voor nalaten , die ook bij Kiliaan , 
Hooft of anderen voorkomen en dus misschien toen nog tot ons 
spraakgebruik behoorden , maar daarnevens enkele andere uitdrukkingen 
(als b. v. in deliberatien begrepen zyn voor zich daarmede 
bezighonden), die genoeg doer zien , dat het insluipen van 
germanismen niet van heden of gisteren dagteekent. Zoolang er dus 

en beter gezag bekend is clan dat van Hamel Bruinincx , acht 
ik het madzaam , zijn afspijzen niet uit Weenen in Holland 
binnen to smokkelen , maar het aan de Duitschers over te laten , 
die er uitsluitend recht op hebben. 

GOOIEN , GUTSEN. 

Voor zoover ik weet, is de afleiding van gooien nog nergens gegeven. 
Toch is het eene merkwaardige uitdrukking , die wel eens 
behandeld verdient te worden. Noch in het Hoogduitsch , nog in 
eenige andere Germaansche teal wordt zij aangetroffen, dan alleen 
in het Nederduitsch. In ons vaderland is gooien de gewone alledaagsche 
term voor werpen, en buiten ooze grenzen is gojen in 
de volkstaal van Oost-Friesland en in die der noordelijke kuststreken 
van Duitschland bekend (Stiirenburg 73, Brern.IFtb. 2,528,1). 
Grimm schreef in 1840 : „Von giien (jacere , werfen) kenne 
job die herkunft nicht" (D. Gramm. 13, 323). Sthrenburg achtte 
het verwant met gieten , en to gelijk met fr. jeter,, ital. gettare ! 
Hij had beter gedaan, de verkiaring van Grimm to onderschrijven. 
Met de eerlijke bekentenis „ik weet het niet" — die wij zoo 
dikwijls moeten afleggen — is de wetenschap beter gediend dan 
met dergelijke laffe en ongerijmde gissingen. 

Thans , na al wet wij in 30 jaren geleerd hebben, ken de 

Ook in Zwaben is een gojen in gebruik (Schmid, Schwab. Irlb. 237: 
egojen, gahnen"); doch dit is natuurlijk een geheel ander woord, ons gemnen, 
lat. hiare ; waarnevens hd. gahnen aan gr. zafvEiv beantwoordt. 


271 


oorsprong van gooien niet meer twijfelachtig zijn. Ik wil dien bier 
in het licht stellen en met de noodige bewijzen staven. 

Gooien is eene afleiding van het mul. bnw. ga , dat snel , sekielijk , 
haastig beteekende , en nog in ons gamy voortleeft. Bekend is de 
plants uit Floris, waar de koning aan zijne vrouw, die vreesde 
dat hun zoon zich in wanhoop van kant zou waken , en daarom 
den vader zocht to bewegen aan zijnen wenscli te voldoen , ten 
antwoord geeft (vs. 1284) : 

Vrouwe, seit hi, nu en weest niet te ga : 
Ic wane, hi hem selven niet versla. 
„Weer niet te kaastig , niet to voorbarig , het ml nog wel los 
loopen. 11 Evenzoo in den Troj. Oorlog , vs. 2937 : 

Her Achilles voer voren , hi was ga , 
Agamennon volghde hem na. 
En in een ander fragment van hetzelfde dichtwerk (Oud-771. 

Ged. 2, 78, vs. 298) : 

Nu mochte an mi merken mijn lief 

Grote dulheit , is bem te gha. 

Er staat tegha gedrukt, maar natuurlijk is le gha, to haastig, 
to voortvarend, bed oeld. De begrippen van dul en ga worden op 
gelijke wijze vereenigd in den Rijmbiibel, vs. 5935 : 

Van daer voer tfolc in Salmana , 

Want harde dul waest ende gha. 

Ook als bijwoord komt ga voor,, in de oorspronkelijke opvatting 

van snel , In den Riimb. 33014 leest men : 

Die Romeyne wilden den tempel winnen , 

Entie Joden drevense also ga 

Weder tote Anthonia. 

Daarnevens zeide men ook galike en galinge, als b. v. : 
Hout altoes in dinen moet , 
Dat niet ghalike moge gescien , 
Maer dat al wese vorsien. 
Sp. Is , 34 , 68. 
dat nets haastig geschieden kan , maar dat alles voorzien en 
overlegd moot worden." 
Des xxx daghes gins al gesont 
Die bisscop slapen in der nacht stout, 
Ende es ghalike bleven doot. 
Sp. 1117 , 48 , 51. 
18* 


272 

,,Hij bleef plotselings dood". Elders heet het galinge, als : 

Ende alle die ghene , die dat rieden , 

Storven ghodinge van den lieden ; 

Want hem haer geweide uutscoot 

Ten fondemente ende bleven doot. 

Sp. 1116 , 33, 23. 

Du sagest heden neven di 

Galinghe sterven twee of drie. 

waenstu starker sijn dan die? 

Hs. , aang. bij Clignett, Bijdr 61. 

Nevens het bijwoord galike was ook het bnw. galije in gebruik : 

Heilich truce, beseertnt mi desen dash 
Van alder quader aventure , 
Ende van alre viande wederstoet , 
Ende van der galiker doot. 


Rumb. Avondst. 24. 

Van deser werelt tlange leven 

Waer met hem een tort beweven , 

Eude ens wel gallike doot. 

D. Lucid. 6241. 
Gallike is eene populaire uitspraak voor galike , als smalle 
voor male, jammer voor jamer enz. Gelijk wij boven lazen , dat 
iemand galike dood bleef , of galinge stierf , zoo is oak hier de 
galike doot een plotselinge dood. Gewoonlijk werd zulk een niteinde, 
in 't bijzonder de dood door apoplexie, kortweg de gadoot 
genownd , in welke samenstelling wij ons bnw. ga terugvinden. 
Het woord gadoot is bekend genoeg. Ik heb er in Taalk Mag. 
4, 86 vlg. over gehandeld. Zie ook Clignett, Aantt. op Maerlant's 
Sp. Mist., bl. 56-58, enz. 

Ook in de verwante talen was ga vanouds gewoon. In 't Ohd. 
luidde het giai (praeceps , velox), het adv. gashes (subito, repente), 
en daarnevens bet subst. gdhi" (subitatio , praecipitatio , impetus), 
en verschillende andere afleidingen (Graff 4, 129-133). In 
't getdh en , adv. gdhes, gdliehe , subst. 06-Me, gdeheit 
enz. (Benecke 1, 453-455). Nog heden kent het Hoogd. gdh, 
gteke, galings , waarvoor echter,, met de gewone verweeking van 
g tot j, de nieuwere vormen fah, fake, jtalings thans weer 
algemeen in zwang zijn. De beteekenissen van velox, voor



273 


barig, en praeceps , steil , d. snel afloopend , zijn dear ne Jens 
elkander in gebruik gebleven. 

Naar den oorsprong van gahi , gah, ga , behoeven wij niet verre 
te zoeken. De samenhang met bet ww. gaan loopt in 't oog. De 
vergelijking van hd. gehen, van goth. gaggan, mnl. gangen, vanwear 
het imperf. ging , en vooral van de goth. woordenframgahts, 
voortgang, inn-at-gahts , ingang , un-al-gahls , ontoegankelijk , 
wijst duidelijk de keelletter can , die wij in gahi terugvinden. De 
oorspronkelijke wortel schijnt gahan geweest te zijn : gahan, gangen, 
gaan, evenals fahan , vangen, mnl. vaen , en Kahan, hangen , 
mnl. &len. Van diezelfde keelletter vindt men ook nog een spoor 
in het zeggen : soo g ghel hier somlayts , zoo gaat bet bier somtijds, 
dat wij in het Antwerpsche volksdialect in de Trijnlje Cornelis 
van Huygens (1, 585) aantreffen. Gahi, van gahan afgeleid , 
geeft dus eigenlijk to kennel). gaande , zich bewegende , bepaalde


lijk toegepast op datgene wet zich met snelheid beweegt. 

Maar de keelletter, die in het mnl. ga werd weggelaten, is in 
onze taal niet geheel verdwenen. Het is bekend, dat eertijds 
A , j en w op het eind van woordstammen veelvuldig verwisseld 
plachten te worden. Grimm heeft daarover in zijne D. Gramm. 
(I', 148, 403, 885 en elders) meermalen gehandeld. Nevens 
gah kon dus ook gaj en gaw stain. Onder die beide vormen 
komt het woord werkelijk bij ons voor. Het laatste is ons gauw,, 
bij Spieghel nog ghaw gespeld (Herlsp. 1, 270), dock dat reeds 
vroeg de uitspraak an, on had aangenomen , blijkens gonwe die!, 
ons gauwdief, bij Broeder Gheraert , vs. 1342. Gay treft men aan 
in gaylike en gaydool (S. Franc. 5891 en 5899) , en ook bij 
Kiliaan heet het gay, gageliek en gage flood, dock daarnaast nog 

gaych en gaychliek , wa,arin de oorspronkelijke , eh met de 
daaruit ontsproten y was samengevloeid. In de Nederduitsche 
dialecten buiten onze grenzen zijn merle de beide vormen, gai 
en gau, in gebruik (Breen. W. 2, 477 en 492). Volkomen in 

dezelfde verhouding als gauw tot mnl. ga, ohd. gahi, staat know 
(cornicula) tot mnl. ka (Sp. 1V2, 54, 7), ohd. kaha (Graff 4, 359). 
Maar welk is nu het verband tusschen flit ga of gauw en ons 
gooien? Het Oudhoogduitsch wijst het ons aan. Dear vinden wij 


274 


nevens het ww. odheln, mhd. githen , snellen , ijlen , rechtstreeks 
van gdh gevormd, ook gazian, van gdhi afgeleid. Door de verwisseling 
van h en w ging gclhjan in grizvjan over, en dit moest 
regelmatig gaujan, bij ons gooien warden. Verg. goth. tavjan, 
taujan met ons tooien, ,skravjan, straujan met strooien, en avi, 
gavi , havi met ooi, goof, hooi. Maar in de meeste dezer woorden 
bleef in sommige gewesten de w zich handhaven, en aw werd 
tot ou: vanwaar de bijvormen touwen, strouwen en gouw (landstreek). 
Verg. kooi en kouw,, beide aan lat. cavea ontleend. Men 
ziet, de verhotaling van al doze vormen onderling is volkomen 
dezelfde als die van gooien en flaw() (gouw). 

Als een nader bewijs van den samenhang van ga , gay of gauw 
met gooien , wil ik nog even aanstippen, dat de Nedersaksische 
volkstaal voorheen nevens gai ook goi kende. De gadood werd 
dear goye dood of goike cloth geheeten. Een pair voorbeelden uit 
de oude Statuten van Bremen vindt men iu Brem. n6. 2, 477, 
en bij Clignett , Aantt. op Maerlant's Sp. Hist. bi. 56 opgeteekend. 


Het ohd. gdhjan , waaraan gooien beantwoordt, was een onz. 
ww., in den zin van zich suet bewegen , suction, filen. In de 
Nederduitsche tongvallen werd het woord — hetzij gelijktijdig, 
hetzij later — als bedrijvend opgevat : het kreeg dus de kracht 
van doen voortsnellen, werpen. Men ziet, zoo zijn vorm en beteekenis 
geregeld verklaard. Het Hoogduitsch vereenigt, gelijk wij 
zagen, in jdhe de beide opvattingen van suet en van steil. Ook 
in lat. praeceps goon die beide te zamen. En de spruiten van het 
Duitsche en van het Latijnsche woord stemmen weder in de afgeleide 
beteekenis geheel overeen : gooien stoat, wat den. zin betreft 
, volkomen gelijk met lat. praecipitare , fr. prcipiter. 

Maar is gooien in onze taal ook niet bekend geweest als onz. 
ww.? Kiliaan getuigt uitdrukkelijk van ja , door goyen niet alleen 
met jactare en quatere, moor ook met festinare te verklaren. 
Een voorbeeld echter is mij tot hiertoe niet voorgekomen. 't Is 
waar , men leest in den Walewein, vs. 8236 : 

Tbloet liep uten verscen wonden 
Ende goyde recht als ene beke. 


275 


„Het blood stroomde uit de wonden als eene snel vlietende beek.fi 
De verklaring van Kiliaan zou hier seer aannemelijk zijn : van 
festinare , op stroomend vocht toegepast , komt men vanzelf tot 
snel vlielen. Doch ook hier geldt de waarschuwing : „en weest niet 
le ga ," wees niet to voorbarig met uwe gevolgtrekking. Een 
paar duizend verzen later leest men in hetzelfde gedicht (vs. 10609) : 

Die staline hoede, al waersi goet, 
Durslouchmen, datter duere tbloet 
Ute goysele al even dichte. 

Het zou kunnen zijn, dat goysen een bijvorm van goyen was, 
op een gdh-s-jan wijzende , waarin dan de s als afleidingssuffix 
zou zijn ingevoegd : zie Grimm , D. Gramm. 2 , 268 , en 
verg. botsen , knarsen , split8en, meersen , verelaersen, neyens 
bolters, knarren , splitten , meerren , verklaren enz. Pit krijgt 
zelfs eenige waarschijnlijkheid, als men goesehen voor gooien, smijten, 
in het Vl. Idiot. van den hoer Schuermans vermeld vindt. Doch 
het is aan den ancleren kart niet vermoedelijk , dot de dialer 
hetzelfde denkbeeld eerst door goyen en straks daarna door goysen 
zal uitgedrukt hebben. Wel denkelijk heeft hij beide keeren hetzelfde 
woord geschreven. Maar welke is dan de ware lezing , goyde 
of goysde? Hebben wij bier met gooien , als ons. ww., of met 
een ander woord, met goysen, to doenP Alles wel beschouwd , 
is bet laatste verre to verkiezen. Er is bier sprake van bloed , 
dat nit de wonden stroomt , en daarbij is nog lieden gulsen de 
vaste uitdrukking. Kiliaan verklaart goysen door effluere cunt murmore 
seu strepitu , en heeft ook bet freq. gusselen of gosselen in 
den sin van siorten. Goezen , gewestelijke uitspraak voor guizen , 
is nog hier en daar bekend : in Antwerpen zegt men : „het regent 
dat het goes t" (Vi. Idiot. 159), in Gelderland : „het water 
goes den er deur dat et ketulde" (Taalk. Mag. 3, 59). l3ij onze 
zuidelijke taalbroeders is gusselen nog in gebruik , voor stroomen , 
8torten , morsen ens. „Het blood gusselde uit de wonde°, en „het 
water gusselt door de spleten van de sasdeuren", leest men bij 
den hoer De Bo in zijn Westvl. Idiot. 391, terwijl de beer 
Schnermans zoowel gusselen als queen en gussen vermeldt. Eindelijk 
, wat alley afdoet , reeds het Oud-Noordsch besot nevens 


276 


gjOta, gieten, ook gjOsa , met kracht opwellen, opspuiten , op


bruisen , van water en opflakkerende vlammen gezegd (Jonsson 

175, Egilsson 248). In Noorwegen , waar het woord nog heden 

in gebruik is, wordt gjosa of gjOgsa van uitstroomend bloed ge


bezigd , juist als ons gutsen (Aasen 134, 135, Fritzner 206). 

Afleidingen zijn het Oud-Noordsche gusa , een waterstraal (Jons


son 191) , en Oud-Deensch gys , stortregen (Molbech 1, 405). Oak 

het 011d. moet, nevens giuzan , een giusan gekend hebben , hlij


kens gussa en gussi , mild. overstrooming, argusi , over


vloed , ubargassOn , overvloeien (Graff 4, 285, Benecke 1, 542). 

Uit al het aangehaalde blijkt overtuigend, dat eertijds twee 
vormen nevens elkander bestonden : onrd. gjOta , ohd. giuzau , 
ons gieten, en onrd. gjOsa , ohd, giusan , bij ons giezeu of guizen. 
In den laatsten vorm bleef het woord in gebruik, dock met 
overgang tot de zwakke vervoeging : bij Kiliaan gutsen, thans in 
gewestelijke spraak gazes en goezezt. Bone regelmatige afleiding 
was gussen, waaruit weder het freq. gas,selen ontstond. Maar in 
de geschreven taal ging gussen — in betrekkelijk jongen tijd 

—tot gutsen

over, gelijk Nissen tot Nilsen en pos tot pots word. 
Dr. De Jager heeft reeds te recht opgemerkt , dat gutsen „eerst 
later in gebruik schijnt gekomen , daar men het noch bij Ten Kate, 
noch bij Kiliaan aantreft" (Taalk. Mag. 3, 59). 

Het ml dan noodig zijn in den iKalewein zich aan den vorm 
goysen guizen te houden, en ook in vs. 8237 goysde als de 
ware lezing te herstellen. Het eenige — schijnbare voorbeeld 
van gooien als onz. ww. moge daarmede verloren gaan , wij winnen 
daarentegen het oude goysen en de volledige verklaring van 
ons gutsen. Tot dusverre beschouwden wij dit als eene afleiding 
van gieten (Grondbeg. d. Ned. Spell., 2de druk , bl. 73). Het 
blijkt nu, dat het afstamt van den bijvorm guizen, en dus met 
gieten slechts verwant is in verwijderder graad. Poch ook bij dit 
juistere inzicht in de vorming des woords , blijft de spelling 
gutsen boven die van pawn te verkiezen. Voor de scherpe s behoort 
de d alleen in die gevallen te staan , waar zij etymologisch 
bepaald is aangewezen (als in girls, loods en smidse). Is gutsen 
nit gussen gevormd, dan moet de ingevoegde tongletter zich naar 


277 


de s richten en kan dus Beene andere zijn dan de scherpe t, die 
ook in kilsen en pots algemeen gebezigd wordt. 

GRANJE. 

Sedert ik indertijd bij de uitgave van den Warenar met dit 
woord verlegen zat, is het meermalen ter sprake gehracht. Pe 
heeren De Jager en Ondemans hebben er over gehandeld : de 
eerste in zijn Archief', 1, 210 vlg. en 4 , 489 , de laatste in 
zijne woordenboeken op Bredero en Hooft. Door het vinden van 
een nieuw voorbeeld, nit de Kluc/it van Robbert Leverworst van 
Isaak Vos, is de beteekenis aan het licht gekomen. Daar zegt 
iemand tot een ander,, die hem tegen wil houden : „'k wil men 
granje soecken". Blijkbaar is de bedoeling „ik wil zoeken zooveel 
ik lust heb , ik wil er mijne bekomst, mijn wil, mijne voldoening 
van hebben". Nu zijn ook de pla,atsen van Bredero en 
Hooft duidelijk. Als de koopvrouw in het _Mort je can Kackerlack 
alles te koop biedt wat hij maar begeeren kan, krenten , amandelen, 
rozijnen enz. , en er bijvoegt : „ick gheefje schier de g r anj ell 
dan meent zij : „ik geef u alles wat u maar lusten kan, ik bied 
u volop al het mogelijke aanil . En wanneer Lekker in den Irarenar,, 
juichende over den gevonden schat , „al de premiers van 
de boos" braveert, en uitroept : 

Quamen ze in mijn presency, zy kregen de yranjen , 

dan wil hij zeggen , dat zij „hunne bekomst zouden krijgen", dat 
zij er meer dan genoeg van zouden hebben, iemand te ontmoeten 
, die zooveel rijker was dan zij. 

Granje moet dus wil , lust , begeerte beteekend hebben, bepaaldelijk 
, in concrete opvatting , in verbinding met het bepalend 
liclwoord of bezittelijk voornaamwoord : de grasije of zijn granje , 
zooveel men wil, lust of begeert, volop, zijne bekomst, zijne 

voldoening. 


278 


Tot hiertoe echter bleef de afleiding des woords in het duister 
gehuld en daardoor de verklaring onvolkomen. Ik geloof nu in 
stoat te zijn die leemte aan te vullen en de uitdrukking volledig 
op te helderen. Het zal daarbij onnoodig zijn de vroeger geopperde 
gissingen te bespreken. Het waren gissingen, en niets 
meer,, die al.leen getuigden dat men met het woord Been weg wist. 

Ik begin met op te merken , dat men in de volkstaal nog wel 
eens hoort zeggen zijn grant lialen, voor „zich wraak of voldoening 
verschalfen". Dr. De Jager heeft daar reeds op gewezen 
(Archie! 4, 489). Kenlijk beteekent grant hier niet eigenlijk 
wraak, maar de voldoening die door de wrack genoten wordt. 
Men is over jets verstoord, men wil er zijne salisfactie van hebben, 
men wil can zijn lust (near wraak) voldoen. 

Dezelfde spreekwijze nu, maar in eon anderen vorm en in ruimer 
toepassing , is ook in AT1Camsch Belgie bekend. Dear zegt 
men zijn gerant (of garant) van jets kebben, er genoeg van hebben, 
en aan (tot) zijn gerant (garant) komen, zooveel van jets 
krijgen als men hebben wil, er genoeg van bekomen. De heer 
Schuermans , die de uitdrukking vermeldt , haalt de volgende 
voorbeelden can (n. Idiot. 138 en 148) : „Ik heb dees jeer niet 
heel veel stroo , maar ik hoop took wel tot miln gerant to komen 
0, en „Ik- heb nz Jn gerant van pennen al°. Buiten twijfel is 
dit garant of gerant hetzelfde als ons grant. De tweede vorm is 
de juiste middenterm tusschen den eersten en den laatsten : garant, 
gerant, grant. 

Nu gaat over ons granje een helder licht op. In grant herkent 
men aanstonds het evenbeeld van fr. garant, dat wel in 
beteekenis eenigermate verschilt , maar er toch kenlijk nauw mede 
samenhangt. Wij zullen weldra zien, hoe het verschil is op te 
lossen. Maar zooveel is nu reeds zeker,, dat wij bij granje verwezen 
worden naar mlat. garandia, oudfr. garandie. Het nieuwere 
Fransch zegt garant, garandir, garantie; maar voorheen 
luidde het garand, garandir, garandie (Roquefort 1, 666) , mlat. 
garanclus, garandiare, garandire, garandia, of wel, met de oorspronkelijke 
gu , guarandus enz. (Du Cange 3, 475 vlg). De 
d was dan ook de medeklinker, die hier oorspronkelijk behoorde 


279 


te staan; want guarand, garand is ontleend am het Oud-Duitsche 
warand, tegenw. deelw. van waren , ons waren , verwaren. In ons 
garandeeren hebben wij nog den echten vorm des woords bewaard. 
Uit mlat. garandia moest regelmatig garandje, garauje, granje 
ontstaan , evenals b. v. Oost-lndie tot Oostinje , lat. verecundia 
tot ital. vergogna, en de namen Compendium en Burgundia tot 
fr. Compiegne, Bourgogne, bij ons Boergonje , werden. 

De beteekenis van granje laat zich uit die van garandia zonder 
bezwaar afleiden. tip' ie eene schuldvordering te innen of 
iets, uit welken hoofde ook, te ontvangen heeft, en daarvoor 
eene goede verwaarborging heeft bekomen, die kan gerust zijn 
dot het verlangde good hem niet ontgaan zal. Zijne garantie to 
hebben is dus in. w. de zekerheid to bezitten , dat men krijgen 
ml wa.t men begeert. Van daar tot de opvatting van zijn 
granje, zijne voile begeerte, zijne geheele voldoening, is moor 
een geringe stop. Wij zullen straks zien, dat die stop al in ouden 
tijd gedaan werd. 

Mijne uitlegging is nog niet volledig. Zij geeft behoorlijk rekenschap 
van granje, maar nog niet van grant. Het fr. garant 
beteekent den persoon, die burg blijft, terwijl ons grant als verwaarborging, 
veneering wordt opgevat. Om die tegenstrijdigheid 
te verklaren, moot ik bier eene andere opmerking laten volgen. 

Novena garandia, dat van Germaanschen oorsprong was, kende 
het Mlat. nog een ander woord voor waarborg , zekerheid, van 
echte Latijnsche afkomst, t. w. credentia, vanwaar ital. credenza, 
fr. criance, het laatste als bijvorm van croyance, gelijk het 
woord in andere beteekenis luidt. Credentia en zijne verwanten 
ondergingen, onder lateren Romaanschen invloed; allerlei wisselingen 
van vorm : men vindt creantia , creantare , creantur a , maar 
ook craantia, craantare , craanlum , en crantare, cranium, oudfr. 
cranter,, crant en crantement. Het is bekend, dat in de Roinaansche 
talen de Latijnsche c niet zelden in g is overgegaan : 

uit callus, coleus x6A9ro;), conilare , crassus, crypta, cupelletum, 
ontstonden fr. gale, gale, gonjler,, gras, grate, gobelet enz. '). 

Diez, Gramm. 1, 227; Brachet. Diet. Etym. 24. 


280 


Dezelfde overgang had ook hier plaats : nevens crantare, erantum, 
was grantare en grantum in gebruik, oud-fr. graanter,, graunter,, 
granter en grant. Bij Du Cange (2, 644, 648 vlg. 3, 555 vlg., 
7, 192 vlg.) kan men van dit alles de bewijsplaatsen vinden. 
Granter leeft nog heden voort in het eng. to grant. 

Ook de beteekenis van creantare werd in den loop des tijds 
eenigszins gewijzigd. Van verzekeren zekerheid geven, ging het 
allengs tot doen verwerven, verleenen, toestaan over '). In dien zin 
gold oud-fr. granter, en geldt nog eng. to grant. Het znw. grant, 
eigenlijk zekerheid, begon voor voldoening te golden. De zekerheid 
die men had van jets to verkrijgen , word als de voldoening , 
als de vervulling van den wil of de begeerte opgevat. Ook in 
deze laatste beteekenis kon dus het woord warden genomen. Bij 
Du Cange (7, 192) vindt men graanz door plaisir, volonte verklaard 
, bij Roquefort (1, 709) grant gelijkgesteld met gre, volontd 
, djsir juist dus hetzelfde wat wij boven als de beteekenis 
van ons grant en granje leerden kennen. 

Nu zijn wij in stoat die beide woorden in hunne onderlinge 
verhouding met juistheid to beoordeelen. Grant, dat wij eerst 
onwillekeurig met fr. garant vergeleken, blijkt nu in den grond 
eon ander woord to zijn, aan mid-fr. grant, mlat. grantum, creantum 
ontleend. Maar granje laat zich niet nit creantia afleiden 
het is ongetwijfeld uit garandia verbasterd. Eigenlijk zijn dus 
grant en granje, hoezeer hetzelfde, beteekenende , twee verschillende 
woorden, die etymologisch niets met elkander te maken 
hebben. Doch nevens grant vinden wij garant en gerant. Dit wijst 
ons aan, dat men onwillekeurig, nog voelende dat granje van 
garandia kwam , het zinverwante grant, waarvan men den oorsprang 
niet meer kende , met datzelfde garandia in verband bracht 
en dus met fr. garant gelijkstelde. Zoo ging grant tot garant, 
gerant over : het werd door cone alleszins verklaarbare vergissing 
van de eene familie in de andere overgebracht. Ik heb mij daar-

I ) Hoe nauw die beteekenissen samenhangen , blijkt uit het volgende voorbeeld. 
Men zegt onverschillig, dat iemands deugden hem de algemeene achtiug hebben 
verzekerd en doen verwerven. 


281 


om zoo even zorgvuldig gewacht van te zeggen, dat grant eene 
samentrekking van garant was. Integendeel, het blijkt nu, garant 
is veeleer eene uitrekking van grant, of liever eene onbewuste 
verandering daarvan door de natuurlijke bijgedachte aan het fr. 
garant, waarmede men het verwarde. 

Maar er is nog iets , dat ik niet onopgemerkt mag laten. Het 
Mlat. kende nevens grantum nog een ander woord, dat meer bepaald 
in den zin van wit, begeerte gold, t. gratum of gratus 
(4 de decl.) , het bekende Latijnsche adj. gratus, als subst. genomen 
, ter aanduiding van hetgeen iemand aangenaam was. Uit dit 
gratum ontstond het bekende fr. gre, wil, waarvan weder agreer, 
toestaan. Het is reeds door Du Cange, Wedgwood en E. Muller 
opgemerkt , dat in het middeleeuwsch taalgebruik grantum en 
gratum min of meer dooreenliepen en verward werden i). Ongetwijfeld 
heeft dit medegewerkt om de beteekenis van grantum, 
oud-fr. grant, to wijzigen, en het te doen nemen in den zin van 
volonte, dien wij er boven aan toegekend zagen, en die zich met 
de eigenlijke opvatting van het woord gemakkelijk liet overeenbrengen. 
Graneum, grant, begon dus te golden voor synoniem 
met fr. gre. In al de voorbeelden, die wij van grant en granje 
aanhaalden, zou men die woorden in 't Fransch door gre kunnen 
wedergeven. Er heeft den in waarheid eene samenvloeiing of althans 
een wederkeerige invloed van drie verschillende woorden 
plants gehad : garandia, creantum en gratum. Eerst zoo laten 
grant en granje zich in al de eigenaardigheden van vorm en be


teekenis volledig verklaren. 

Voor de ontwarring der yank zoo ingewikkelde draden der historische 
taalstudie is niets zoo belangrijk als de opmerking van 
den invloed, dien de woorden yodel van elkander ondervinden. 
Volksetymologie en onbewuste vergelijking van het eene woord 
met het andere spelen eene gewichtige rol. Zoodra de oorsprong 
eener uitdrukking in het taalbewustzijn niet holder meer gevoeld 
wcrdt, begint men ze onwillekeurig met andere in verband to 

1 ) Du Cange 2, 649 en 3, 560; Wedgwood, Diet, of engl. etym., 2, 173 
vlg ; E. Muller, Etym. WM. d. enyl. Spr., 1, 462. 


282 


brengen, waarmede zij in klank of beteekenis eenige overeen


komst heeft. Door die vergelijking wordt het woord allengs anders 

gekleurd; het neemt van andere woorden iets over, het onder


goat wijzigingen in den worm en allerlei schakeering van betee


kenis. Al die spelingen te bespieden , al die wederkeerige werkingen 
can de hand der geschiedenis met juistheid na to goon , 
eischt veel behoedzaamheid en bedachtzaam overleg; maar het is 
de onmisbare voorwaarde, om in den doolhof der woordenhistorie 
den weg to vinden, die tot de waarheid leidt. Vroeger dacht men 
daar niet can, men beschouwde ieder woord to veel op zich zelf, 
en de verklaringen Woven gebrekkig, vol van allerlei zwarigheden 
, die men niet uit den weg wist to ruimen. Sedert men heeft 
ingezien, dat de woorden, evenals de menschen in de samenleving, 
met en voor en door elkander leven en onder elkanders 
invloed staan, heeft men in het ontcijferen van de geheimen 
hummer lotgevallen groote vorderingen gemaakt. Hoe meer ik van 
etymologie leer begrijpen, des te meer vestigt rich mijne overtuiging, 
dot longs dezen weg veel, wat nog in 't duister schuilt, 
ken worden opgespoord en in 't ware licht gesteld. Ik zou zelfs 
durven beweren, dat er bijua niet c'6n woord is, waarvan althans 
de afleiding niet volkomen duidelijk spreekt, of het heeft op 
eenigerlei wijze den invloed van andere woorden ondergaan. Het 
bovenstaande heeft er ens opnieuw eon merkwaardig voorbeeld 
van gegeven. Het verwondert mij van achteren niet, dat ik in 
1842 , op dit alles nog niet bedacht, het raadsel van gra4e niet 
kon oplossen. 

OVER RECHT. 

Pat eon geschiedschrijver, die uit oude oorkonden put, in de 
eerste plaats de taal behoort te verstaan, waarin die oorkonden 
vervat zijn, is cone waarheid, die men triviaal mag noemen. Tech 


283 


worden dergelijke triviale waarheden in de practijk maar al to 
dikwijls miskend. Vroeger vooral, Coen de kennis onzer middeleenwsche 
taal nog moest opgebouwd worden, gaf menig historicus 
zich geen rekenschap van het gevear van vergissing, waaraan hij 
telkens blootstond. Niet zelden tastte men mis in de opvatting 
van hetgeen een oud schrijver gezegd had, en onjuiste voorstellingen 
van het gebeurde of scheeve oordeelvellingen waren er bet 
onverinijdelijk- gevolg van. Overbekend is het, hoe het verkeerd 
verstaan der woordcn van Stoke (4, 1477), waar hij verhaalt, 
dat Floris V , het eerst door Herman van Woerden aangerand , 
hem lachend beantwoordde, omdat hij „hilt over spel", omdat 
hij het voor eene grip hield , — aanleiding heeft gegeven om 
het gerucht betreffende het overspel van den graaf met de dochter 
van Woerden verder to verspreiden en meer ingang to doen yinden. 
Van soortgelijke misvattingen moist ook Wagenaar zich niet 
altijd vrij to houden. In de voorwaarden, bij het huwelijk van 
Jacoba met Jan van Touraine vastgesteld , wordt bepaald dat hair 
vader Willem VI, zoolang hij geweldich beer van Henegouwen 
, Holland, Zeeland en Friesland zou blijven. Onze geschiedschrijver 
merkt daarbij op (3, 400), dat ondanks dien 
„weidschen titel" er niets blijkt van eenig voornemen „om de 
landen willekeurig te beheerschen". Had hij begrepen, dat geweldich 
heer niets anders beteekende dan hetgeen wij souverein plegen 
te noemen , hij had deze snedige aanmerking kunnen sparer. 
Maar erger maakt hij het in het verhaal der belegering van bet 
slot Kronenburg, na den moord van Floris V. In alien crust 
vertelt hij ens, dat Jan van Kuik daarbij tegenwoordig was en 
„zich al 't gezag over 't beleg aanmatigde" (3, 89). Eilieve, 
Kuik zou het wel gelaten hebben zich daar to vertoonen, hij die 
zelf Floris den oorlog aangezegd had en de voorname raddraaier 
der samenzwering geweest was ! Maar Wagenaar's bericht berustte 
op een misverstand. Toen Kuik vernam , zegt Stoke, dat het to 
hoop geloopen yolk het huis omsingelde, sprak hij er over met 
den graaf van Kleef, en bracht hem onder 't oog, dat de belegerde 
edelen verloren waren, zoo hij geen rand schafte. „Hi seine 
dat hij1 gnaw (lade", laat Stoke er op volgen (5, 312), en die 


284 


woorden bevatten het antwoord, dat de graaf van Kleef aan den 
heer van Kuik oaf. Maar Wagenaar laat dat hi op Kuik sleep, 
en nu wordt al het volgende, wet Stoke van den Kleefschen 
graaf vermelclt, door hem op Kuik toegepast. en daarmede het 
geheele verhaal schromelijk in de war gestuurd. Piezelfde fout 
was al vroeger door Alkemade begaan , die trouwens reeds door 
Huydecoper in zijne aanteekening op de bedoelcle pleats van Stoke 
te recht genet is. 

Dwazer nog was de vergissing van Willems, die in eene aanteekening 
op Boendale's gedicht over Eduard III ons diets maakt , 
dat de koning, uit Vlaanderen near Engeland teruggekeerd, om 
eene tegen hem gesmede samenspanning te onderdrukken, can 
al die verbondenen, bisschoppen, graven enz., het hoofd voor de 
voeten deed leggen. Hij voegt er bij : „iets wet echter by de 
historieschryvers van Engeland niet aengeteekend is° (Belo. Illus. 
4, 367). Zoo zal dan onze Boendale alleen aansprakelijk zijn voor 
de mededeeling van dit afschuwelijk feit ! En wet zegt deze? 
Niets enders dan dat Eduard de schuldigen duchtig betalen het, 
en dat vervolgens het met Frankrijk gesloten bestand verlengd werd 

Tote sint Jans dage , des gelooft, 
Dat men hem afsloech dat hooft , 

d. zooals het in de oorkonde heet (bl. 376) : „jusques a la 
feste de la decollation Saint Man Baptiste proehaine". Bij 
ongeluk dacht Willems bij dat afgehouwen hoofd niet can Johannes 
den Dooper, maar aan „de saeingespannenen" : en ziedaar, 
door een bloot inisverstaan der onde teal, de nagedachtenis van 
Eduard met eene snoode bloedvlek bezoedeld. 

Doch het is mijn plan niet over dit onderwerp uit te weiden. 
Genoeg reeds om te doen zien, dat de grondstelling, waarvan ik 
uitging , hoezeer ook een axioma, in de toepassing wel eens verloochend 
wordt. Zoo ik thans bij een enkel voorbeeld opzettelijk 
stilsta, dat tot dusverre niet opgemerkt schijnt, het is omdat ik 
dear aanleiding in vind, de aan 't hoofd van dit artikel geplaatste 
uitdrukking in hare ware beteekenis op te helderen. 

In 1196 was bisschop Boudewijn van Utrecht overleden. Twee 


285 


mededingers betwisten elkander den mijter. De uitspraak verblijft 
aan den Pans, maar intusschen wordt de voogdij over het bisdom 
door den Keizer can den Hollandschen graaf Dirk VII in 
handen gesteld. De beide mededingers komen in Italie te sterven , 
en nu wordt Dirk van der Are tot bisschop gekoren. „De graaf 
van Holland" , leest men bij Wagenaar (2, 283) , „die nu 't weereldlyk 
bewind van 't bisdom den bisschop wederom moest afgestaan 
hebben, hieldt het, zegt de schryver,, dien wy hier volgen, 
egter tegen regt , in handen , en bleef , om 'er zig in te versterken , 
op het slot Ter Horst leggen". Daar wordt dan de beschuldiging 
aan geknoopt , dat „graaf Dirk zig, buiten twyfel-, in 't weereldlyk 
bewind van 't bisdom heeft willen handhaaven". Met verontwaardiging, 
ofschoon zonder eenig bewijs , komt Bilderdijk (Gesa. 
2, 73) tegen die beschuldiging op, die hij eene bloote ontlerstelling 
noemt. Maar Siegenbeek vat den handschoen voor Wagenaar 
op '), en beroept zich op liet uitclrukkelijk getuigenis van Stoke , 
aan wien deze zijn bericht ontleende. De graaf, getuigt Stoke 
(2, 1266) , lag op het slot Ter Horst, 

Als de tot noch hilt over recht 
De voghedie van Utrecht. 
„Zoo ik wel zie" , loot Siegenbeek op die aanhaling volgen, 
„wordt hierdoor de dusgenaamde onderseet/ing van W., waarover 

B. zich zoo zeer ergert, volkomen gewettigd n . De altijd besehei • 
den beoordeelaar drukt zich voorzichtig uit : „zoo ik wet zie". 
De waarheid eischt echtor te doen opmerken , dat hij in dit 
geval niet wel gezien heeft, 
't Is waar,, bij Kiliaan lecst men! „O ver-recht, Fland. j. 
aver-r e c h t, praeposterus , praetor rectum." De gelijkstelling 
met aver-reat toont, dot .Kiliaan liet bnw. avereeht bedoelde, 
dat hij etyinologisch door over reat verklaarde. In zooverre heeft 
zijne uitspraak met liet oude over reat niets te maken. Maar al 
mocht men ook aannemen , dot Kilinan die zegswijze had opgevat als 
praeter rectum, dus in den zin woarin Wagenaar en Siegenbeek 
ze verstonden , don zou dit nog niets ter zake doen. Wij hebben 

1) De eer van Tragenaar en:. verdedigd, bl. 1S-20. 

 

II.19 

286 


bier niet to vragen, wat over reeht beteekende in den tijd van 
Kiliaan , maar in welken zin het gold in de taal der middeleeuwen. 
De gewone opvatting van het voorz. over in 't Mnl. moot 
ons bier den weg barren. 

De eigenlijke kracht van over was deze, dat het eene overeenkomst 
van twee begrippen te kennen gaf. Men bezigde het om 
aan te duiden , dat lets z(56 was, zoo geschiedde , of zoo geacht 
werd , als uitgedrukt was in de bepaling , door over ingeleid. 
De hedendaagsche tail zegt in dien zin voor of als. Een nantal 
bekencle spreekwijzen stellen dit duidelijk in 't licht. Iet over 
goet honden, even over vroet houden, jets voor good houden , 
iemand als wijs beschouwen ; de hoedanigheid van de zaak of 
den persoon, die men beoordeelt , acht men overeenkomstig met 
het begrip goed of wiis. _Tel over goet newen, voor goed opnemen, 
als goed beschouwen; jet over dbeste vinden, als het beste aanmerken; 
even over senldiek proeven, voor schuldig bewijzen, van 

schuld overtnigen ; over dool liggen, voor dood liggen, liggen 
alsof men dood ware; over loot s7aen , zoogoed als dood slaan; 
even over here heaven, als heer erkennen, ens. Evenzoo , wat men 
bij Maerlant leest 

Selve bleef hi in die ere, 
Over prince ende over here. 
Sp. III 8 , 63, 43. 

grave Arnout van Hollant, 

Die derde grave die in hant 

Hollant hadde over grave. 

Sp. IV 2, 27, 87. 

in welke beide voorbeelden over gelleel met ons ale gelijkstaat. 

Wordt nu over met een znw. verbonden, ter vorming van eene 
adverbiale spreekwijs , dan moet natuurlijk de bedoeling zijn, dat 
datgene, waa,r van sprake is, gedacht wordt als overeenkomstig met 
het begrip, in het znw. uitgedrukt. Maerlant verhaalt ons, dat 
Herodes den Dooper gevangen zette om geene andere reden. 

Dan hi hem in alre wijs 

Dat Iachterde over rnesprije , 

Dat hi sinen broeder met gewelt 

Sijn wijf nam ende hem onthelt. 

Sp. 9, 3. 


287 


d, „dat hij hem die handelwijze als eerie schande verweetll. 
Wie denkt hier niet aan het gewone over waer, waarvoor wij 
thans voorwaar zeggen ? Men ziet , dit over waer beteekent eigenlijk 

als waarheid , met de waarheid overeenkomstig. En wanneer de 
Emir in Flor. e. Blanc. vs. 3420 zegt : 

lc segghem over waer ende over plechl , 
flat an sun lijf ende an siin ere sal gaen, 

dan meent hij daarmede : ,,ik zeg het hem als iets dal waar is 
en verbindende kraal heeft." Over waer en over plecht zijn 
hlijkbaar analoge uitdrukkingen. 

De toepassing op onze zegswijze over revht loopt in het oog. 
Naar de onwraakbare analogic moot zij beteekenen als reeht, 
overeenkomstig het recht , juist dus bet tegenovergestelde van hetgeen 
Wagenaar en Siegenbeek er in lazen. Zion wij nu, hoe 
deze verklaring nit de analogie door het taalgebruik bevestigd wordt. 

In den .Lekenspiegel lazen wij van Pans Zosimus : 

Dese maecte, alsic versta, 

Ende sette ooc over reekte dan, 

Dat engheen eyghen man 

Te clercscape en mochte ghedyen. 

2, 48, 212 (var.). 

Het tekst-hs. heeft voor real, maar de variant beteekent 
natuurlijk hetzelfde. Over rechl en voor recht wisselen met 
elkander af, evenals over waer en voor waer. De bedoeling is 
blijkbaar,, dat de Pans die verordening als rech,1 , als wel instelde. 

Bij het verhaal van den strijd tusschen Ulysses en Ajax over 
de wapenen van Achilles, zegt Maerlant dat de eerstgenoemde 

Heiscede die wapen over real. 
Alex. 8, 559. 

,, Hij eischte ze air z jn recht , overeenkomstig de wettige 
aanspraak , die hij er op meende te, hebben". Evenzoo , waar hij 
meldt dat Sylla met het voeren van den oorlog tegen Mithridates 
belast werd : 

Doe wilde Marine over recht , 
Dat men hem loede dat gevecht. 
Sp. 15 , 68, 47. 

19* 


288 


// FIij verlangde, als zzyn recht, dat men dien oorlog aan hem 
zou opdragen f

i. En later, sprekende over sommige handelingen 
van geestelijken in Georgie : 
Ende es hem georlovet echt, 
Dat sijt doen mogen over recht. 
Sp. IV, 41, 45. 

,,dat zij het as han recite mogen doen, t. w. als lets waartoe zij 
wettig verlof hadden gekregen". In gelijken zin beet het hij Jan 
de Weert, waar Jan aan Rogier verzoekt hem het wezen der 
natuur to verklaren : 

Hoe es so an den meinsche ghehecht, 
Of wets haer were over recht 
In die creatueren 
Wap. Rog. 1368. 

De gissing van Kausler,, die over in of haer wil veranderen , 
zal wel onnoodig zijn. ,,Wat is rechtens haar werk ziedaar wat 
de dichter met zijne vraag bedoelt. In soortgelijke toepassing 
leest men elders : 

Hoverde die eyscht over recht 
Den dienst al ute van haren cnecht. 
Rinclus, 1095. 

// De hoovaardij eischt als &car recht de volkomen toewijding 
van haren dienaar". 

En nu Stoke zelf, wieus woorden wij trachten to verklaren. Op 
eene latere plants verhaalt hij ons, dat Loef van Kleef , door 
den Engelschen koning gemachtigd om de belangen van den 
afwezigen graaf Jan in Holland te hehartigen , zich als voogd 
van Holland gedroeg, te Dordrecht kwam, 

Ende onderwant hem over recht 
Des lents, of hi ware here, 
5, 488. 

Er moge straks op volgen : 

Dat mishaghede den volke sere, 

toch wachte men zich, over recht bier als tegen real op to 


289 


vatten. Stoke wil nets anders zeggen den dat Loef , zich gron


dende op de volmacht hem door Eduard gegeven, het bewind 

als zfjn recht, als hem rechtens toekomende, in handen Hain. 

In al de tot dusver bijgebrachte voorbeelden troffen wij onze 

uitdrukking aan in de echte oorspronkelijke opvatting. Over read 

is, eigenlijk genomen, niet geheel hetzelfde als hetgeen wij waar 

recht of met recht noemen. Het bevat geene uitspraak, clot de 

bedoelde handeling inderclaad rechtmatig is. Objectief laat het 

dat punt onbeslist. Maar het geeft alleen to kennen , dat de 

persoon, die de handeling verricht, ze als zijn 'teat beschouwt, 

dat hij handelt in de overtuiging van rechtmatig to handelen. 

Zelfs in den Carel ende Blegast , waar Karel zich onder een 

verdichten naam als roofridder voordoet, en zegt (vs. 567) : 

Gheheeten ben is Adelbrecht, 
Ende pleghe te stelene over recht, 

dear moge dat stelen, naar onze begrippen , een kennelijk onrecht 

zijn, maar niet alzoo in de schatting van een middeleeuwsch 

roofridder. De dichter bedoelde wel degelijk den gewaanden 

roover te laten zeggen, dat hij het stelen als zijn recht, als zijn 

wettig beroep, uitoefende. 

Doch de grenzen tusschen een subjectief en een objectief oordeel 
over hetgeen recht is zijn dikwijls moeilijk to trekken. Geen 
wonder, dat onze spreekwijze ook wel eens sterker werd opgevat 
en bepaaldelijk begon to gelden voor naar recut, met real, hetgeen 
men anders dor recht placht te noemen (als b. v. Reinaert 
1, 1476). Reeds in eene latere plaats van het zoo even aangehaalde 
gedicht vinden wij over recut in dien zin gebezigd. Elegast, 
ziende hoe onbedreven Karel nog in 't stelen is, voegt hem 

lachende toe (vs. 824) : 
Steeldi over feat? 
Hoe comt dat men u. niet en vaet 
Telken als ghi stelen gad ? 
,,Steolt gij naar real, is het recht dat gij nit stelen gaat, 
gij die er zoo onhandig in zijt en blijkbaar de kunst niet verstaat? 
Neon , gij zijt de recite dief niet 


290 


Niet minder duidelijk zijn twee plaatsen uit Velthem. In de 
eene legt de dichter aan Floris V, waar lrij aan Herman van 
Woerden rekenschap geeft van het doodvonnis, over Jan van 
Velzen uitgesproken, deze woorden in den mond : 

Had u wonder dat menne vine 
Ende daet over recht, alst sculdich was 1)? 
3, 45, 18. 

,Heeft het u bevreemd , dat men hem, na dergelijke wandaden , 
gevangen liet zetten en hem naar recht en wet behandelde , gelijk 
men schuldig was te doen ? 0 Pie laatste woorden vooral, alst 
sculdich was, laten geen twijfel over, welken zin Velthem hier 
aan over recht toekende. 

Op de andere plants lezen wij , dat een bode van den Franschen 
koning den hertog van Brabant komt manen, zijn meester 
bij te staan in den oorlog tegen Vlaanderen. Een der ridders, 
daarbij tegenwoordig, roept uit : 

Hedenmeer 

So ne werd hi bier berecht. 

Eer die hertoge over read 

Antworde geeft, daer sal sijn ere 

Van over Mase menich here. 

6, 13, 56. 

,Heden kan de bode geen bescheid krijgen. Eer de hertog naar 
recht antwoord kan geven, moeten eerst cle baronnen van 't Overmaassche 
tegenwoordig zijn. Zonder hunnne toestemming kan de 
hertog geen besluit nemen. 0 Ook hier is de beteekenis van over 
recht aan niet de minste bedenking onderhevig. 

En nu nog een voorbeeld uit Stoke zelven. Floris V, niets 
vermoedende van het gesmede verraad , zit te Utrecht met de 
edelen aan tafel. 

1 ) Er staat (ook in de uitgave van Jonckbloet) niet daet o. r., maar daer o. r. 
Men schijnt deer met over verbonden en read als een werkwoord opgevat te hebben. 
Doch dan had het rechtte moeten zijn. Onze verbetering wijst zieh zelve aan. 
Reeds de versmaat toont, dat op die syllabe een klemtoon moet vallen: dos niet 
deer, maar dad. 


291 

Bi siere side waren gheseten 

Herman van Woerden ende Ghisebrecht 

Van Amestelle, de over reek 

Altoos to siere taefle saten , 

Ende met hem dronken ende aten. 

Dandre waren gheseten daer, 

Dene , voren , dandre naer, 

Als daer betaemde haerghelike. 

4, 1358. 
,,Ieder zat op de pleats, die hem near zijn rang toekwam. Ter 
wederzijde van Floris zaten Woerden en Ainstel, die reddens 
altijd aan 's graven tafel aanzaten." Men ziet , over rech,1 staat 
bier geheel met jure suo gelijk. 
Zoo is dan de beteekenis onzer zegswijze , gelijk zij door de 
analogic — near de eigenlijke kracht van het voorz. over — 
werd aangewezen, door de onloochenbare getuigenissen onzer oude 
schrijvers , ook van Stoke zelven, gestaafd. De gevolgtrekking 
ligt voor de hand. Men heeft zich in de bedoeling van Stoke 
vergist. Graaf Dirk, zegt deze, lag op het slot Ter Horst, als 
die nog reddens de voogdij van Utrecht in handen lied. De bescbuldiging 
, door Wagenaar tegen den graaf ingebracht, is dus 
ongegrond. Zij was echter niet, gelijk Bilderdijk meende, eene 
onderstelling , maar eene misvalting. 

TANG. 

Een boosaardig wijf wordt in de wandeling een tang van een 
wijf genoemd. Die naam klinkt vreemd, want welk verband is er 
tusschen eene vrouw en zulk een ijzeren gereedschapP Al denkt 
men zich een wijfje als Brecht in de Gd Vim() van Bernagie, 
die op de vraag , of haar gekijf met manlief nog nooit op slagen 
was uitgeloopen, ten antwoord geeft : 

Eens kwam het zo boog , 
Dat bet weinig seheelde ; by nam een Bind bouts, en dreigde me, maar ik vloog 
Na de tang ; had by me aangeraakt , ik zou hem hebben laaten proeven, 
Dat ik ook handen en nagels had , 


292 


dan is het toch wel wat kras, zoo'n lieverdje, omdat zij duchtig 
de tang hanteert, zoo maar kortweg zelve een tang te noemen. 
Hoe men het draait of wendt, niet licht ml men uit dat beeld 
den schimpnaam behoorlijk verklaren. Het is daarom niet ondienstig 
de ware uitlegging aan te wijzen, waarop mij onlangs mijn 
vriend, Prof. Pluygers, opmerkznam maakte: Hij decide mij mede , 
dat men vroeger niet zelden seetang of zeetang hoorde zeggen, 
en gaf mij het vermoeden te kennen, dat het woord uit Java 
tot ons gekomen en eigenlijk eene Maleische verbastering van 
satan zou zijn. Ik won het oordeel van Prof. Veth in, en vernam 
van dozen, dat de satan in het Maleisch en Javaansch 
st 'lan of seitan genoemd wordt. Sedan° of zeetang eater," 
voegde hij er bij , ,,kan zeer wel eene Europeesche verbastering 
zijn. In het Maleisch gam vele woorden op rig nit, en de Europeanen 
geven vaak dien neuskiank ook anti die woorden, die do 
Maleiers met een n op het elude schrijven. Een zeer bekend 
voorbeeld is kojang (last, als maat) , zooals men schier altijd leest 
in plaats van kojan. li Pe gewone uitdrukking een s a ea n van een 
wijf, door Nederlanders op Java als seetang of zeetang uitgesproken 
, word dus — naar alle waarschijnlijkheid — in dien 
vorm naar het moederland terugr2:ebracht. Maar bier verstond men 
niet, wat dat eigenlijk beteekende. Zeetang klonk onbegrijpelijk en 
ongerijmd. Het eerste deel viel weg ; de ware kracht van het 
woord scheen in tang to schuilen, wellieht omdat men onbewust 
aan een evenbeeld van het straksgenoemde Brechtje dacht. En 
zoo was de satan in eene tang herschapen een duidelijk woord 
onverstaanbaar geworden. 


MOORD ALS RECHTSTERM. 

DOOR 

H. KERN. 
Bij de behandeling van een Salisch-frankiseh woord 't welk 
beantwoorden moest can een eapoliare, d. „berooven , nitschndden", 
van den Latijnsehen tekst der Salisehe Wet, kwam steller 
dezes tot de slotsom dat de lezingen der Handsehriften, onderling 
vergeleken , ons nopen in de glosse het woord mordo, mordo, 
mordio te zien en niets anders. Hoe dit mordo stroken kon met 
de wandaad Vail uitschudding, trachtte ik op te helderen door 
te verwijzen op 't Dietsche moort, dat eenen veel ruimeren zin 
dan ons moord heeft. Het geheele betoog kan de lezer desverkiezende 
vinden op bl. 66 , vgg. van de Glossen in der Le.t. Salica. 

Op bl. 179 van hetzelfde work wordt gewag gemaakt van de 
glosse chreo-mordo, d. uitschudding van een lijk. Dat chreo, 
hreo „lijk fi beteekent, behoeft voor kenners onzer oudere tag 
geen nadere aanwijzing. — Ook in dozen Frankisehen rechtsterm 

dus diende mordo mn uitschudding nit te drukken. 

Eene onverwachte bevestiging van gemelde uitkomst heb ik 
gevonden in de eerste afievering dozes jaargangs van den Taalen 
Letterbode, en wel in de belangrijke mededeeling van den 
Heer VAN DALE uit een oud Vlaamsch rechtsboek. Het zij me vergund 
daaruit over to sehrijven hetgeen we op bl. 42, vg. lezen : 

„Art. 65. Wat mordt es jof moordaet. 


294 


So wie up anderen strijt jof twiste met wapenen jof der zonder,, 
binnen vriendeliker vreden, jof binnen wetteliker vreden, jof 
binnen yemens belokene comt omme te mesdoene en mesdoet 
daer binnen bi nachte jof bi daghe , dat es mordaet. Ende zoo 
wie die anderen doot slaet ende hem neemt zijn goet , jof iemant 
doot slaet omme goed jof reeroef (!), — jof vrouwen vercrachte , 
dat es moort". 

Derhalve , iernand dood te slaan om reeroof, of eene vrouw to 
verkrachten is moord, wordt gerechtelijk onder de categorie van 
moord gebracht. De Salische glosse reemoord drukt wel is waar 
alleen uit hetgeen aangehaald artikel reeroof noemt , doch evengoed 
als het verkrachten eener vrouw in de Vlaarnsche wet moord 
heet , kon bet horde woord gebezigd worden ter aanduiding van 
eene wandaad zooals het uitschudden is. 

EEN BATAAFSCHE NAAM. 

Een to Rummel in Noordbrabant ontdekte votiefsteen is blijkens 
het opschrift opgericht door FLAVIUS VIIITIRIVIATIS FILITJS 
SUMMITS MAGISTRATUS CIVITATIS BATAVORUM, d. Flavius V.'s ZOOR 
opperste magistraat van den staat der Batavieren. 

Het moet ons terstond treffen dat in 't laatste gedeelte der 
eerste eeuw na Chr. de Romeinsche Keizers Vespasianus , Titus 
en Domitianus uit het geslacht der Flaviussen waren , en we mogen 
het waarlijk toch wel waarschijnlijk achten dat zoo'n voorname 
man als de summits magistratus civ. Batavorum geen minderen 
patroon gehad heeft dan eenen der genoemde Keizers. Ook 
Claudius Civilis , en de land verrader Claudius Labeo , dragen den 
naarn van hun tijdgenoot Keizer Claudius. Op grond der lettervormen 
brengen deskundigen het opschrift tot het begin der 
2de of het allerlaatst der iste eeuw onzer jaartelling , zoodat we 
veilig mogen stellen in Vihtirmats of Vihtirmat , den vader van 


295 


iemand nit gezegd tijdvak, een Bataafsch woord te zien van de 
heeft der iste eeuw of nog iets vroeger, Was Vihtirmat een wepenbroeder 
van Civilis, of diens tegenstander ? Was hij wellicht 
de groote Batavier zelf? Op die vragen zal wel nimmer 't antwoord 
volgen, dock al kennen we den man niet, welke dien 
naam droeg, het woord kunnen we trachten to ontleden , en zoo 
de eerste poging mislukken mocht , is er op dit stuk nog geene 
reden om te wanhopen. Eigemmmen toch zijn ook naar waste regelen 
gevormd, even als andere woorden , en hoe verder we in 
oude tijden teruggaan, hoe duidelijker de vorming der eigennamen 
wordt. Eenmaal is er een tijd geweest , dat eigennamen zich 
volstrekt niet van andere naamwoorden onderscheidden en iedereen 
clus wist wat ze beteekenden. Wanneer nu de regelen bij 't 
vormen van eigennamen nog zoo weinig bekend zijn, dan is dit 
hoofdzakelijk een gevolg van de mindere zorg die men er aan 
besteed heeft, en ten deele ook van de mnstandigheid, dat zelfs 
in ouden tijd veel eigennamen op een nog vroeger standpunt der 
teal zijn blijven staan. Eindelijk, ze waren nieer dan andere woorden 
aan verkorting en verminking onderhevig, en ook dit legt 
der verklaring moeielijklieden in den weg. Maar de grootere moeite, 
aan 't vraagstuk ten koste gelegd , zal worden opgewogen door 
't voorcleel dat ons blikken gegund zullen worden in eene oude, 
dichterlijke wereld. 

De naam die ons thins bezig houdt lnidt in den `?den nmv. 
van 't Latijn : Viktirmatis ; de Bataafsche genitief kan niet of 
niet noemenswaard daarvan verschild hebben. Hoe de eerste nmv. 
in de landstaal klonk , is niet to zeRen , dewijl ons de gegevens 
ontbreken one te beslissen of de s des nominatiefs omstreeks 50 
na Chr. nog gehoord werd of niet. Vermoedelijk was de e nog 
niet verdwenen. Hetzij de eerste nmv. viklirmals , of vikfirmat 
luidde , de beteekenis van 't woord is daarvan onafhankelijk-. Dat 
de naam niet, gelijk we zoo vaak aantreffen, een verkorte of 
verminkte eigennaam is, blijkt voldoende op 't eerste gezicht 
reeds. Grimm , die niets van hetgeen de Germaansche oudheid 
betreft onaangeroerd heeft gelaten, zegt dat de naam duitsch 
klinkt, al meent hij zich niet aan eene verklaring to moeten 


296 


wagen (Gesch. d. d. Spr. 408). Doch niet alleen voor ons geboor, 
ook voor 't gezieht is de imam kennelijk Germaanseh; men 
losse namelijk de samenstelling op in viht (d. naar onze schrijfwijze 
wicht) en &mat , met klemtoon op 't laatste. 

Viht is een welbek-end, algemeen Germaansch woord, dat o. a. 
met Genius, Geest weer te geven is. Wel is waar vinden we het 
meestal in min of meer ongunstigen zin toegepast , doch in de 
heidensche Oudicoordsche Edda zijn er zoowel goede als booze 
Wichten. In Grimm's D. Myth. (bl. 217, eerste uitg.) bijv. worden 
aangehaald altar vaeltir,, alle geniussen; kollar vaeltir,, goede 
geesten ; mebivaeltir,, booze geesten ; law/vac/tip, beschermgeesten 
des lands. De Wichten zijn nauwelijks to onderscheiden van do 
Alven of Elven, behalve dat het eerste woord eenen ruimeren 
zin 'dan het laatste heeft. Alf komt in verscheideneeigennamen 
als eerste lid der samenstelling voor; bijv. in Alfred; 
Oudn. ElfrAdr, d. „Alvengeschenk , door de Elven bezorgd", 
en tevens „wijs als een Alf". In 't algemeen zijn er niet weinig 
Germaansche eigennamen, waarvan de beteekenis is: „door een 
of ander goddelijk wezen geschonken", of „onder de hoede daarvan 
staande°, of sets soortgelijks. De voorbeelclen waartoe wij ons 
bier willen bepalen zijn genomen nit eene lijst van tinsplichtigen 
en hoorigen uit verschillende streken van Gelderland. De lijst is 
opgemaakt door den Hoer Sloet van de Beele en getrokken uit 
oorkonden loopende van den jare 828 tot in de l2de eeuw '). 
Als vrouwennaam uit de Bet.uwe in 't jaar 850 komt voor Alfrat 

(d. alf-ad) „geschenk der Alven". Uit eenen anderen tongval, 
den Saksischen der Graafschap Zutfen, is Albuvard (of Albzvard), 
de naam van iemand levende in 828, in de omstreken van Aalten 
en Varsseveld. De beteekenis is: „onder de hoede der Alven 
staande" of „de Alven tot beschermers hebbendeil. In 't voorbijgaan 
gezegd, is het woord albuvard (albward) leerrijk voor den 
taalvorscher ook daarom , dat de b voor de doorstreepte b (= b 4) 
1 ) Deze belangrijke verzameling van eigennamen, die de Heer Sloet zoo onbekrompen 
aan ons ten gebruike heeft afgestaan , hopen we spoedig uit te geven , en 
zoodoende tot gemeen goed to maken. 


297 


staat, eene oude spelling die in den Saksischen Heliand herhaaldelijk 
voorkomt. De Reiland is iets later dan 828. In 't Gothisch 
wordt voor biz (onze v) ook eenvoudig b geschreven. — Eon ander 
voorbeeld is /Ins d. „under de leiding der Ansen (hemelingen) 
staande", uit de Veluwe van 855. Naar het model 
van Alfr:Id is gevorma Engilrdri, „engelgeschenk fi, uit Teisterbant 
in 850. Dat behalve Alf ook het synonieme Wicht in twang 
is geweest, mag men veilig aannemen, en de omstandigheid dat 
wij het in den Cliristelijken tijd niet meer aantreffen, is of aan 
toeval te wijten Of aan den ongunstigen zin die in Wicht hoe 
Langer hoe meer op den voorgrond kwam. Een bewijs hoe men 
nog na de gedeeltelijke invoering des Christendoms de beteekenis 
van veel namen kende, levert het aangehaalde Engardd, dat reuelrecht 
eene vernieuwerwetschin, kon wezen van een ouder 
Wichtrad, of daannee synoniem. 

Uit de medegedeelde feiten hebben we het recht of te leiden 
dat Vilit-innat een naam is van dezelfde soort als Alfrad, Alfward 
e. dgl. Irmd/ is een znw. afgeleid van irmetan of irmitan, 
Ohd. irmezzan, ermessen, wat den vorm aangaat; naar andere 
uitspraak in 't Ohd. ook armezzan. In 't Nederduitsche dialect 
waarvan onze taal afstamt heeft de partikel die aan 't Mhd. 
en Nhd. er beantwoordt, ook it geluid, gelijk in sommige Ohd. 
tongvallen. In 't Dietsch toch vertoont zich dezelfde partikel als 
er, en ook nog ten onzent. 

Om irmetan in alle opvattingen, die de algemeene beteekenis 
van „uitmeten fi toelaat, te leeren kennen, is 't Ohd. irnzezzan , 
als te zeldzaam voorkomende, niet geschikt. De partikel, die met 
't gedeeltelijk Hoogduitsche en 't Nederl. it (er) in kracht overeenkoint 
en het vervangt in 't Gothisch, is us; in 't Ags. en 
Ouds. a. Vgl. Grimm, D. G. II, 818-832. Het Hoogd. irmezzan, 
het Bataafsche irmetan of irmitan is Goth. usnzitan; 
hiervan het innv. usenet , lietwelk beteekent „leiding" (4o.7;); „beleid, 
staatsbeleid fi (7roAvreia); „levenswandel, gedrag fi (2zincTrpoGN). 
Hoe die beteekenissen samenhangen, behoeft bier niet uitgelegd 
te worden; alleen wil ik er op wijzen dat het Skr. woord Ida , 
eig. leiding, ook al de opgegevene beteekenissen van usenet in 


298 


zich sluit. Het Goth. usmet, in 't taaleigen cler Batavieren overgebracht, 
is irindt. Viht-irma , in 't mannelijk als bezittelijke samenstelling 
eenmaal ook Vihtirmdts, laat zich dan -verklaren als 
„staande onder de leiding der Wichten", en is to vergelijken met 
het bovenaangehaalde Anslkh, en ook met Anshelm, d. i. „onder 
de beseherming der Ansen staande', met bet reeds verklaarde 
Alfward, met Reginhelm „de beseherming der Goden hebbende", 
met Reginwald , Noordsch ROgnvaldr,. d. „Goden-bestiering" 
of „door goddelijk bestier erlangd". 

We mogen onszelven niet ontveinzen dat het woord, hetwelk 
in 't Ags. can irmetan beantwoordt, ook eene andere opvatting 
toelaat. Het Ags. ametan is „uitmeten, in orde maken, seheppen" 
en ook „toedeelen, besehikken". Zoo leest men in de Elene 
vs. 1248 (ed. Grimm en ed. Groin) aer me ldre on1(19 , — gift 
nnsciptde miigenefinina am& , „eer dat de machtige hemelkoning 
mij wijsheid verleende, de onberispelijke gave toedeelde". 

Vergelijkt men de beteekenissen van 't Ags. ametan (zie o. a. 
Groin's Gloss. s. v.) met het Gothisehe imainwoord nsmet, dan 
moot men tot het besluit komen dat irma de verwante begrippen 
van beschikking, beleid, bewind, bestiering, bezorging 
omvat heeft. Met dit al is de boven crecreVelle vertaling of 

omschrijving van Vihtirma niet ongetrouw, geloof ik. Denzelfden 
rumen zin zal men in r4f, beratlen (= bezorgen), enz. in alle 
Germaansehe talon terugvinden.; zoo de omschrijving van den Bataafschen 
eigennaam niet geheel nauwkeurig is, als juister aequivalent 
van ATihtirink kan dan strekken Alfrttd. Onder de Grieksehe 
namen zou ik vergelijken Atom,iwv Atop4a115, vvaarma kwalijk 
iets anders bedoeld kan wezen dan „Zeus tot bestierder 
hebbende", en „onder de zorg van Zeus staande" ; evenzoo ecogeSedv 
en ClEot.0,31g waarvan het laatste, behalve dat aEO; een god, en 
wield een goddelijk wezen beteekent, missehien rechtstreeks =_--
Yihtirmht is. In alien gevalle zijn tzgopecc, pcii&); tz$40,aat,t2acev 
en etymologisch en in ruimte van begrip identisch met 't Goth. 
mitan, enz., en zinverwant met Germ. raatl, enz. 

Ten slotte eene enkele opmerking aangaande de partikel ir. 
Gelijk gezegd, is die, zoover ons bekend is, alleen overgebleven 


299 


in ons taaleigen, en in 't Hoogduitsch. Het Gothisch kent slechts 
us, dat ook wij en de Hoogduitschers hebben, in oordeel, oorsprong 
, oorkonde, oordeel, oorlog , oorzaak, oor6aar. Met uitzondering 
van bet IJslandsche geheel op zich zelf staande erlendr,, 

d. uitlander,, schijnt er in de overige Germaansche talen geen 
spoor meer van it over. Zelfs het IJslandsche er kon ontstaan 
wezen nit or = or = ur, Goth. us, ons oor,, Hgd. ur, ofschoon 
het laatste mij niet Avaarschijnlijk. voorkomt. Dat it en ur (us), 
en in 't Ohd. ook. ar,, met elkaar afwisselen, daaraan is niet 
de minste twijfel, evenmin als dat ze gelijk zijn of geworden zijn 
in zin. Maar dat ze daarom etymologisch hetzelfde woord zouden 
wezen, is onaannemelijk. Terwijl Goth, us overeenkomt met het 
Bactrische uc , wat niet zoo eenvoudig Skr. ud is, maar 
een bijvorm daarvan 1), is it het Oudarische is, Indisch ish „nit", 
in zin — nisi. Dat ir,, er niet alleen in Hank, maar o)k in 
beteekenis volmaakt aan ish beantwoordt , blijkt uit oud-Skr. 
ishkaa, „hersteld , in orde gebracht a ; bedenkt men dat kr „maken" 
is, en voorts dat het oudere er bij ons deels vervangen is 
door her, deels door ver,, en let men op wat thins nog in 't Ylaamsch 
,,eene wonde vermaken" beteekent , dan blijkt er omtrent de identiteit 
van ish en it geen twijfel over. 

1 ) Het Skr. ud, of liever een sterke Oudarische vorm 21-d of au-d is ons 
Eng. out, Hgd. aus. 


SCHIJNBARE FREQUENTATIEVEN IN HET 
NEDERLANDSCH. 


DOOR 

A. DE JAGER. 
II. 
B UIDELEN , BIJIJELEN. 

Deze woorden drukken hetzelfde nit, wat wij nu bij samentrekking 
door blzilen aanduiden, d. meel ziften. Bij Kiliaan 
is builen en buidelezz beide „eribro ineernere. h Het substantief 
bail kende deze nog niet ; hij heeft alleen buzdel, eribruin farinarium. 
De thins veroudercle, volledige vormen leest men bij Maerlant, 
Spiegel Historiael (uitg. in 4to), D. II. hi. 83: 

Die was in eene keete geboren, 
Ende came hadde to siere noot 
Oint selves half broot. 
Nu mach hi came gebudelt eten. 

Van Hasselt, G-eidersch Maandwerk , D. I. bl. 377: budel , 
Baer men meel doir budelt. Statenvertaling des Bijbels, Randteek. 
op Levit. 2, vers I : meelbloenze , d. gebuydelt meel, de donst 
van het meel. Vervolg op \Vagenaars Vad. Hist. D. XXIX. bl. 

231 : dal de Representanlen aldaar voor gebrek beduchl , nog in 
die zelfde nzaand den Bakkeren het ziflen of buidelen van eenig 

301 


Tarwenmeel, ha bakken of verhoopen van eenig Wit Brood of 
ander Gebak van gebuideld meel vervaardigd, verboden. 
Ald. bl. 241 : erligting egter kreegen de Zeezzwen betrefende 
het buidelen van Tarwenmeel. De Brune, Bancketwerck, D. I. bl. 

32: De quister buyelt zijn meel in den wind. _old. bl. 227: 
de knsle blomme were gruys geheeten , die van een hatelingh 
ghebuyelt were. Deze laatste vorm schijnt door den zeenwsehen 
schrijver uit het Vlaamsch overgenornen ; althans Houwaert heeft 
dien mode, Lusthoff der Maechden , D. I. bl. 639: 
Meter en wilt niet wesen zoo dwaeslijck ghesint, 
Dat ghg ghelijok den buyel (deter men meet in hint) 
De blomme laet uytrysen, en de zemelen hoot. 

De afleiding van het werkwoord buidelen, hetwelk in het 
Hoogduitsch beuteln luidt, is niet uitgemaakt zeker. Adelung 
en Grimm leiden in hunne Woordenboeken het werkwoord af 
van het zelfst. naamwoord beutel, nederl. buidel, vlaamsch buitel , 
middelhoogd. bizteel , dat in het algemeen een zak beteekent, in 

het Oudduitsch butil , 7)1167 , zie Graff, Sprachschatz, III. 86. 
Ook Bilderdijk zegt in zijne Verklarencle Geslachtlijst , dat 
van den bakker is buidel, clat is zak, wear het meel door gedreven , 
en dus gezeven of gezife wordt. ii Maar verder dan tot dit buidel 
of zak brengen ons de Geleerden niet, en de oorsprong van dit 
zelfst. naamwoord blijft alzoo nog te geven. 

Schmeller, in zijn bekend Idiotikon, Th. I. S. 220, is van 
meening , dat, in pleats van beuteln van beutel af te leiden, 
eerder het omgekeerde moet pleats hebben. Beutel komt den van 
beuteln ; doch vanwaar in dit ,geval het werkwoord Doze vraag 
lost hij niet op; hij zegt, met aanvoering van den grond, alleen 
dat men aan het engelsche to beat, angels. beaton , niet ken denken. 

Ook het fransche blister of beluter geeft geen licht. Men verklaart 
dit als door omzetting ontstaa.n uit beuteln , beuteln. Anderen 
houden barter voor den eigenlijken vorm, gezegd voor barter, 
bureter,, van bore, grove wollen stof,, waaruit de builzak zou 
vervaardigd zijn. Men ken dit niet onaardig ontwikkeld zien in 
Auguste Schelers Dictionn. d'Etymol. Franeaise. 

Zoolang over doze woorden geen helderder licht wordt ver-

II. 

302 


spreid, acht ik het raadzaam, ons werkwoord buidelen of buijelen 
van het zelfst. naamwoord buidel of te leiden en het dus voor 
alsnog niet onder de frequentatieven op te lemon. 

FEMELEN , FUMELEN. 

Bij Kiliaan luidt dit werkwoord fimelen en wordt verklaard 
door plukken, vlas of hennep plukken; bij Weiland, wol kaarden 
en de noppen afpluizen. Het woord komt van jimel, femel , hoogd. 
jimmel , hennep, eigenlijk de geel bloeijende , geen zaad dragende, 
vrouwelijke plant, die in het Engeisch jimble hemp heet, onderscheiden 
van de lange en zaadbevattende , mannelijke. Het genoemde 
substantief is van het latijnsche femella , fransch female, 
verkleinwoorden van lemina , femme. 

Het hoogduitsch werkwoord jimmeln heeft mule den zin, dien 
de afleiding van Jimmel rechtstreeks aau de hand geeft, t. w. de 
korte hennipplant uittrekken ; bij Schmeller meer in 't algemeen 
„onder op het veld staande vruchten de rijpe uitlezen of afscheiden." 
De card der werkzaamheid van dit plukken of lezen brengt 
mede , dat het woord bij overdracht toegepast word op andere , 
even beuzelachtige verrichtingen. Zoo heeft Von Kleins Deutsches 
ProvinzialwOrterbuch finimeln voor „met de handen onnut treuzelwerk 
doen, h en bij ons hebben femelen en jjmelen gelijken zin. 

Dus leest men in Bolswerts Duyfkens en Willemijnkens Pelgrimagie, 
bl. 165: de vnyle smetten , die sy selver op harem 
lnyen sack halen , met fulselen , met larder fanten . . . . met femelen 
in de arch, seheenbranden ende nagkeldrooghen op den 
heeft. Ald. bl. 220: Ghy brilt mg wel met dat bloemen plucken ; 
mat magh het volek peysen ende segghen , dat wy altijdt suleke 
slechte queselerije voor /minden hebben . . . . IF:y sullen swaermoethigh 
women van dit femelen. De Brune, Bancketwerck, D. I. bl. 

259 : de menschen fymelen ontrent nietigh beuzelwerk. Niet 
volkomen duidelijk is de plants bij WtIlekens en Vlaming, Dichtl. 

303 


Uitspanning, Voorreden : de Kunstkenners die (in kunstprenlen) 
nicer aehling voor een aardig8 verkiezing en schikking , als voor 
net gefeinelde streepjes dragen. Er schijnt bedoeld to zijn : streepjes, 
met benzelaatige netheid aangebracht. 

Ziende op den langzamen gang van het trenzelwerk, bracht men 
de beteekenis over op talmen , dralen. Alzoo Hooft, Nederl. Hist. 
fol. 876 : de bezondre gewesten en steeden bleeven fymelen oover 
't stuk van naader handeling met tin , die tot Dllynkerke vast 
met wachlen naa de gezanten zyn gednldt ol'ende. Klucht van Klaas 
Kloet, Derde Deel, bl. : 

Soo dat ick (Loehr`, wet, hoe staa 'k hier dus en femel ! 

Kolm , Malle Jan Tots' hoc-A.6g, Vryery , hi. 1 : 

— ja alkidt steet ghg soo en femelt. 
De aangewezen beteekenissen vindt men terug in afleidingen. 
Zoo leest men bij De Brune, a. w. D. II. bl. 88 : laet ons 
spoorslaghs ten hemel rennen , zonder ores ace deze ondermaensehe 
fijmelingen eenighsins to vergapen. D. beuzelingen. Coster, 
Teeuwis de Boer , bl. 5 : 

Sulaken Hennetaster, 'k weet fiat waarby dat ick beet sljn gefemel lijck? 

d. gebeuzel , gezeur; Van Rusting, De Gehoornde Dave' enz. 
bl. 203 : 
Wear toe client soo veal naar gefernels, 
En aaklig mark, met soo veal spels ? 
Lozeman , Gasther of het Verwarde Iluishouclen, bl. 27 : ze is 
Been feinelkous, en ziet op geen wisjewa6je. D. i. eene vrouw 
die op kleinigheden ziet. 
Eenigszins afwijkende van het gewone gebruik is jijmelen gebezigd 
door Oudaan, een' dichter bij wien zulke vrijlieden niet 
zeldzaain zijn. In zijne Po6zy , D. II. bl. leest men : 

Moetge woelen, moetge wryten, 

Woelt dun met nu? dommekraeht ; 

Byt den Domheer in de raeht, 

Die eens zoo weerom mag byten, 

Datge, van dien hauw bezwymelt, 

Als aces Dood-cars meult er fymeit. 

(Dood-aars is eene misstelling voor dodaars , zooals heeft de Bloom


20 * 


304 


kraus van 1659, waarin het dichtstuk bl. 582 eerst is opgenomen). 
Bij jijmelen schijnt de Dichter gedacht te hebben aan „zich bewegen 
, trillen, 11 eene beteekenis, ook bij Kiliaan vermeld. 

Later kreeg de toepassing van !let woord nog eene andere wending. 
Men zeide het van kleingeestige nauwgezetheid in het godsdienstige 
meestal met de bijgeclachte van geveinsdheid. De samenstelling 
jijmelkons wordt gebezigd van „Klaartje dat fyne Meniste 
bakkesje, u van wie het luidt , Lottooneel van Holland, D. II. bl. 113 : 

Wat moist zy te snappen en wet had zy 't altyd drok van Mietje, 
Anne, Griet en Lys! .... 
En nu is ze :elver begort, die fymelkous! 

Zoo ook elders en bij latere schrijvers ; Van Effen, Hon. Spectator, 

V. 45 : wyl ik geen nitleg kryg , moet ik u eens vraagen of 'er 
iets ter wereld de zonde waard kan zyn. — Ron sehoone vraag ! 
kreeg ik tot beseheid. Zouwewe zo fymelen, clan had een Jong 
Kuerel zen levee geen pret. Van der Hoeve, Menschenwaarde en 
Christendom, D. I. bl 314: Ile zie je waarachlig nog !lever 
g , Trai , dun dal je zoo zit to femelen. D. i. godsdienstige 
lessen te geven. De Nederl. Spectator, 1862, n°. 9, bl. 71: 

Doch mans, die lust in feemlen vonden 

En theologisch twistkrakeel , 

Die zette ik (wear ze twisten konden) 

Te semen in een oud kasteel. 

I3erkhey maakte er een werkwoord verfemelen van voor „met 
godsdienstige geveinsdheid vervuld zijn ;/, Natuurl. Historie van 
Holland, I). III. bl. 1982 : dat er ander ons gevonden worden , 
wier Herssenen zoo verre verfemeld zyn, dat zy niet alleen 
eene ingebeelde heiligheid stellen in, geduurende hun leeven, digt 
onder den Predikstoel to zitten enz. Dezelfde Schrijver spreekt 
van een femelteeken, als uitwendig bewijs van godsdienst ; Vaderlijk 
ifscheid , bl. 35: 

De stille Christen wil Been dweepend femelteeken. 

De, als dichter 'neer keurige , Pieter Leuter zingt in zijne Kruiskerk 
, bl. 69, van de „Schynheiligheid , in 't gewaed der godvrucht 
loos vermomd, li dat : 


305 

— zij, met lafe en kindsche fijmeltael , 
Die al te zeer de onnoozlen kan belezen , 
Heur heerschrol speelt. 
En Van Alphen zong , Dichtwerken, D. II. bl. 232 : 

Voor mij was niets te veel, als 'I aankwam op vat schatten; 
Maar sprak ik eens van deugd don was't moor fijmlarij , 
Niel waardig om er hoofd en hart mede of te matten 

Het aangevoerde zal wel voldoende zijn om de oorspronkelijke 
beteekenis van femelen, Ajmelen, met de wijzigingen , die zij 
onderging, duidelijk to maken', en tevens buiten kijf te stellen , 
dat het werkwoord geen frequentatief is, maar van een bestaand 
zelfst. naamwoord werd afgeleid. Een primitief fenzen of fjmen, 
is dan ook evenmin als een wortel feem of Aim aan te wijzen. 
Mij kwamen wel aan een pear afleidingen voor, die aan zoo jets 
zouden kunnen doen denken. Bij den vlaamschen dichter Ogier 
vindt men, De Seven Hoofdsonden enz. bl. 25, nevens de „Blaeskaecken, 
Loftuyters, Liegers, Bedriegers, Valsaerts, Ypokrieten" 
genoema de Feemers. En bij H. van Halmael, in zijnen Geveinsde 
Kwaker, D. III. bl. 53 ; best men : 

't Is ow het Goud alleen, jou gefronste koonen. 

Vermogt het jou stoat, dat gefeem moest van kant; 

Geen pest is zo groat als geveinstheid in 't land. 

De beteekenis dezer beide afleidingen komt zeker met die van 
femelen overeen. Doch dear het bestaan van een werkwoordlemen 
overigens nergens nit blijkt en het aannemen er van als primitief van 
het behandelde femelen met de duidelijke afkomst van dit woord 
in strijd zijn zou , moet met het er voor houden, dat feemer en 
gefeem gezegd zijn voor femeler en gefemel. De woorden ontstonden 
door een duister taalgevoel , dat blootelijk near de analogie 
van andere vormen en zouder helder bewustzijn der ware etymologic 
to werk ging. Gefeem in pleats van gefemel Icon , meende 
men, evengoed gezegd worden als gezzvijm voor gezwijniel en veel 
dergelijke. De aangevoerde zijn de eenige woorden niet, die op 

zulk eene wijze ontstaan zijn. 

Behalve het behandelde werkwoord heeft Killeen nog een ander 

fimelen, femelen, dat hij verklaart door „snel bewegen of bewogen 


306 


worden , eene vlugge of dartele beweging met de vingers maken." 
Hij kept daaroan ook de beteekenis toe van „beuzelwerk doen , 
treuzelen. fi Hier heeft, mean ik, eenige werwarring plaats. De 
laatstgegevene beteekenis behoort niet bij de eerste, maar bij het 
werkwoord, dat boven is behandeld. De eerstgegevene stoat op 
zich zelve. Zij is eigenlijk die van „met de hand op eene wellustige 
wijze betasten" en inderdaad een frequentatief, zooals mijn 

Woorde»boek tracht in het licht to stellen. 

Het Woordenboek des institunts op Hooft leidt de eene beteenis 
nit de ;Indere of op doze wijze : „Fifmelen is eigenlijk 
tig dartelen en strooken, van bier beuzelen .... dus erlangt het 
ook de beteekenis van tahnen, dralen." Doch „wellustig dartelen 
en strooken/1 en „beuzeien en talmen fi zijn zeer verschillende zaken. 
Kiliaan zelf, op wien het Woordenboek zich beroept, alschoon 
hem de verwantsehap der verschillende beteekenissen niet holder 
voor den geest stoat, neemt tweederlei jimelen , farm/en, aan. Bij 
beide'' , het is zoo , kola de hand in het spel ; Joel " bij het cone 
voor eon gering , geduld eisebend , Lij het ander voor een wellustig 
onkuisch, bedrijf ; onderseheid genoeg , om eene verschillende afleiding 
to molten aannemen , die don ook , moor ik meen, op cone voldoende 
wijze to geven is, zondor chit men do toevlucht behoeft to nemen 
tot verklaringen als die van Bilderdijk, door welke hij lijmelen 
doet afkomen van „den uitroep A 'my ! of foei my fi wagons „eene 
angstige, vroomheid, die zieh zelve verfoeit; fi zie de Verklarende 
Geslaehtlijst , D. I. bl. 227. 

KONKELEN. 

In onze tool heeft konkelen tegenwoordig tweederlei beteekenis, 
1° die van koffiedrinken , en 2° van min of nicer heimelijk cone zaak 
overleggen of besteken. eerste zie men aangewezen in De Navorseher,, 
D. VI hi. 361, waar als noordhollandsch taaleigen vermeld 
wordt „konkelen, koffijdrinken, halfelven. 11 Ook in bet Osnabrugseh 
zegt men, volgens Strodtmanns Idiotikon, kunkelpott _voor koffiepot. 


307 

De tweede beteekenis is minder tot een enkel gewest beperkt , 
maar in de spreektaal vrij algemeen. Uitdrukkingen als samen 
konkelen , eene bekonkelen, hoort men dikwerf. Zoo leest men 
ook bij Bekker en Deken , Cornelia Wildschut, D. III. bl. 52: 
misschien konkelt hij wel zo wat met Jutfrouw Ho finann' s varier. 
David , Vaderlandsche Historie, D. V. bl. 298 : Zy gingen ze(fs 
verder en konkelden onder elkander,, om vast to stellen , wie van 
hen . . . de meeste aenspraek op Limburg hebben kon. 

Met eenigszins gewijzigde toepassing leest men het woord bij 
Tuinman, Rijmlust , 308 : 
Hoe slordig hangt zijn kleed gekonkelt ? 

d. i. toe- of vastgemaakt. En zoo hebben ook Bekker en Deken , 
Sara Burgerhart, D. I. bl. 21 : myn Pelise is . . . zonder kap of 
lintje met een tinnen haak en oog maar vast, gekonkelt. Vandaar 
opkonkelen bij dezelfden, Willem Leevend , D. I. bl. 220: zulk 
een verpieterde opgekonkelde Petilmaitre. D. i. vreemd toegetakelde. 
De dichter Van Walr6 in zijne Heksluiting , bl. 180 , doelende 
op de bekende fabel van den telkens in vorm veranderenden 
hoed, zingt : 
0 Gellert! kwaamt gij nog eens web, na uw versterven, 
Hoe von& ge uw ouden Hoed verkonkeld bij ewe erven! 
De oorsprong van het woord ligt in het zelfst. naamw. konkel, 
dat Kiliaan als nedersaksisch vermeldt voor spinrok, en het hoort 
dan ook vooral in de hoogduitsche dialecten thuis. Adelung noemt 
het opperduitsch. In de Idiotikons van Tiling, Schtitze, Von Schmid 
en Kehrein ontbreekt Kunkel voor spinrok niet. De tweede der 
genoemden voegt ter opheldering er bij , dat dit oudduitsche 
spinwerktuig van het latere spinnewiel verschilt. Hij beschrijft 
het als een langen , vanboven afgeronden stole, waaraan het vlas 
werd bevestigd. Twee of beeldingen van zulk een werktuig meen ik 
aan to treffen op de plaat in Vondels Toonneel des Menschel. Levens 
(uitg. to Amst. 1661 in 4to) bl. 50, waar Sardanapalus met 

zijne boelen zit to spinnen en waaibij dan het opschrift past : 
,Ziet hoe den Assyrier verwijft gelijk een kind, 
Zijn hand slaet aen de spille, en zijnen rokken spint." 

In de uitgave door Van Lennep vindt men D. I. bl. 204 onder 


308 


hetzelfde opschrift eene geheel andere plaat , waarop niets van een 
spinrok of zijns gelijke te vinden is. 

Het woord konkel of kzsnkel intusschen behoorde oudtijds ook 
tot de algemeene duitsche teal. Benecke geeft er nit het Middelhoogduitsch 
een tweetal voorbeelden van ; zie zijn WOrterb. I. 

912. Ja reeds in Grafts Sprachschatz , IV. 454, treft men het aan 
onder de vormen : cuncla , chunchla , kunchela , chonacla, chonagel 
enz. Dat er aan verwant is het fransche quenouille , oud fransch 
connoille , valt in het oog. Minder duidelijk is de wortel dozer 
verschillende vormen anti te wijzen. Sommigen denken aan het 
latijnsche coins, spinrok; anderen aan conus , kegel; nog anderen 
aan vat antlers. Het komt mij voor,, dat die wortel iets moot 
aanduiden dat draait , en zich dan ook vertoont in ons bekende 
kink. De boven beschreven slob draaide rond ; dock bovendien is 
het zelfst. naainw. konkel bij Kiliaan mede en volgens hem in het 
vlaamsch dialect, een wervelwind en draaikolk. Zoo leest men 
dan ook bij Houwaert, Lusthoff der Ma,echden, D. I. bl. 321 : 
Zoo my ontnoghelijek waer den Hemel to meten, 
Oft de Zee in eenen konckel te vergaren enz. 

De Harduyn, Goddel. Wenschen, bl. 59: 

Maer langher leven sij die met ghelatte vimmen 
De konckelen der zee op ende neer beklimmen. 


Ald. bl. 120: wy kattijvighe zijn ongheluckich , die door de baeren 
ende door de conckelen deser grooter zee stieren het schip. 
En bl. 127 : 

Dan wensa ick 't diepste der foreesten. 

Dan een spelonck der wilde beesten, 
Dan eenen konckel onder d'aerd, 
Doer dat ick sonde zijn bewaert 

Als bijvoegel. naamw. beteekeut het kronkelend, ineengedraaid ; 
dez. Goddel. Lofsanghen , bl. 141: 

Opstichtende mijn Clays in een mount conckel bout. 

Dez. Dichtstukken, bl. 53 : 

— hem streckt een woust en conckel hol 
Van somberheydt en chrik, en dugsternissen vol. 
Hiertoe behoort ook de uitdrukking konkel-zoronket , bij Kiliaan 


209 


door „contortus" overgezet , en de volgende samenstelling bij 
Van Overbeke , Rijmwerken, bl. 260: 

lek leg als in een Watervloed, 
ills in verdraeyde Konckel-stroomen 
Daer swaerelijek is uyt to komen. 


Bus in de eerste uitgaven ; latere drukken , althans de tiende 
die voor mij ligt , heeft kronkel-stroomen. 

Voorts heeft het zelfst. naamw, konkel in onze taal nog eene 
beteekenis , die Kiliaan en Weiland niet vermelden , doch welke 
voorkomt bij Bomhoff, t. w. van „slag, oorveeg." Zooals onze 

volkstaal zegt : iemand een draai geven , een draai krijgen, had 
men voorheen dezelfde spreekwijzen met konkel. Dus Rosseau, 
Aran en Titus, bl. 3: 

— den een die kreeg een konkel, 
Dat hem de heele smoel trok in een seheve kronkel. 
Dez. De Helsche Kermis, bl. 36: 

— ho heb ik Keen erediet? 
Zo cal ik u alle loonen 
Met een konkel voor de Koonen 
Ald. bl. 91: 

Ezelskoppen, hangebasten, 
(Speak Jupyn) en gaf de gasten 
Elk een konkel voor de snoet. 

Dez. Medea, bl. 60: 

Maar liegt niet, of gy krygt een konkel voor de spats. 

Bekker en Deken , Willem Leevend , D. I. 270: Uw Zoon 
wilde my helpen ; Irmar by kreeg een ouwerwetze konkel. Dez. 
Cornelia Wildschut , I). I. bl. 169 : Zijn varier was zo boos over 

dit antwoord , dat hij hem in haastigheid een goeden konkel gaf. 

D. VI bl. 111 : of ik hem , dan of ik mij zelven een konkel 
om de ooren moest geeven. Dez. Sara Burgerhart , D. bl. 77. 
Laat zy nooit onder myne oven komen , want ik ben wat poestig 
. . . . er zullen konkels zwaasjen. 

Van konkel in den zin van spinrok is op meer dan eene wijze 
een overdrachtig gebruik gemaakt. Allereerst op de spinster. In 
het Schwab. WOrterb. van Von Schmid is Kunkel een Lang vrouws



210 


persoon. Bij Bomhoff is konkel een lui en slordig vrouwmensch ; 
voorts, met eene nieuwe overdracht , een vod , lap, lomp. In het 
Oldenburgsch is Kungelweib een vronwspersoon , die in oude 
kleeren doet ; zie Ilerrigs Archiv,, VIII. 351. Het werkw. kungeln , 
mede aldaar vermeld uit het dialect van Lippe-Detmold , beduidt 
het verkoopen van oude kleeren; evenzoo bij Villmar, Idiot. von 
Kurhessen , hetzelfde werkwoord voor handelen , verkoopen ; 
bij Strodtmann , Osnabr. Idiot. Kunkelen , op eene ongeoorloofde 
wijze verruilen, kwanselen; en bij Kehrein , in het nassausch 
dialect, heimelijk verkoopen, verruilen, gezegd van vrouwen, die 
zulks buiten hear mans weten doen , en verder in het geheim 
praten. Te recht zeide daarom Bilderdijk , Geschied. des Vaderl. 

D. I. bl. 311 , dat konkelen heet „in 't geheim iets door slinksche 
wegen trachten te bereiken" en dat dit ontleend is van „de 
praatjes der spinsters". En voor mover, eindelijk , zulke praatjes 
en zulke geheime of ongeoorloofde handelingen bij de vrouwen 
plants hebben onder een „kopje koffie" , ontstond daaruit de boven 
vermelcle beteekenis van koffiedrinken. Men zie voorts de afieidingen 
en samenstellingen , in het Nieuw Groot Woordenb. van Bomhoff 
te vinden. Aldaar ontbreekt echter konkelig , dat mij voorkwam 
bij Bekker en Deker,, Willem Leev end , 1). II. 230: Mlle onze 
jonge lni moesten dal leeren , in plaats van die konkelige Flaamsae 
Oparaas dennen. 

Kiliaan heeft een werkwoord verkonkelen , dat hij uitlegt door 
verdraaijen , in de war brengen , verstoppen. Zoo leest men in 
Marnix' Biencerf , bl. 121 verso : Ja al hadden sy de blase alsoo 
verconkelt ghehadt , dal sij gheen boonen en hadden connen ghepissen. 
Bredero , Moortje bl. 26 : 

Hy sterreft sehier van kormo , hij schijnt wel zeer verkleumt , 
Verkouckelt in sijn blaes en knaffelt met sijn handen. 

De Brune, 13ancketw. D. II. hl. 131 : zoo gaet het oock met de 
natuerlie'i'e mensche by is vervrozen en verkonckelt in de Godsdienst, 
bl. 435 : zoo is oock de gaud-zaek grondeloos ; al 
?vat er in ghedaen wert , is terstond verzwolghen en verkonckelt. 

— In dezen zin hangt bet werkwoord blijkbaar semen met konekel 
voor draai en draaikolk. 

211 


In welke der genoemde beteekenissen konkelen ook worde genoinen 
: een frequentatief hebben we er niet in to zien. Het is 
steeds van een zelfstandig naamwoord afgeleid. Het bestaan van 
een primitief konken is nog niet gebleken. Het is zoo, op konkel 
bij Kiliaan voert Van Hasselt een voorbeeld aan van een' naamwoordvorm, 
die aan een werkwoord konken zou kunnen doen 
denken, t. w. van konk. Docli ik twijfel, of de opvatting dier 
aanhaling just zij. Ze is door den geleerden Aanteekenaar ontleend 
aan eene groningsche Kerr in handselirift, dock die gedrukt 
te vinden is in de Displegtigheden van Van Alkemade en Van 
der Sehelling, D. I. H. 199, waar men leest : „nog de brudegoal, 
nog de brunt en moot negeen wart, nog klederen, nog 
concken, nog trippen, nog klenode geven oerre mannen vrenden 
in de bruloft. fi Het artikel, waaruit deze regels zljn getrokken , 
betreft het „eleden fi, en de daarin vermelde voorwerpen (want, 
klederen , trippen, klenode) behooren daartoe; hoe daarbij het 
spinrokken to pas komt, is mij niet duidelijk. Eerder zou men, 
met bet oog op de bruiloft , aan een drinkschaal kunnen denken, 
bij Roquefort coque, lat. concha, fransch coque. Doeh het verband 
sehijnt op eenig voorwerp te _wijzen, dat tot kleedij of opselnk 
behoort. In ieder geval is Been volcloende grond aanwezig, 
althans niet aangevoerd, om het woord voor 66n te achten met 

konkel. 

NIGCHELEN. 

Dit werkwoord komt meermalen voor in het door Dr. Vermeulen 
uitgegevene Van den Levene ons Heren; dus vs. 3035: 

Si narnen yseren nagele saen 
Ende guanzen tonsen here gegaen; 
Si nichelden caste sine voete 
Net groten naghelen vele onsoete, 


Vs. 3437 : 

Hoe sijn din hande ende dine voete 
Doergaet, genichelt vele onsoete. 

Vs. 3159: 

Dese nagnele nichelen di so sere, 


212 


Vs. 3667 : 

Oec biddic u , ontferine u sijns, 
Die mi niehelden in desen sere. 


En vs. 3824: 

Die naghele, die stac in ihesus voete 
Die trac hi ute vele soete.... 
Aldus ontnichelt was dhesus. 


Ook in andere middelnederlandsche geschriften; Versla,g enz. van 
Twee Getijdeboeken , door Prof. Meijer, bl. 29 (tot Jezus) : 

Want ghi doe, om once scout, 
Ghenichelt wart ant scrucen hout. 

Serrure, Vaderl. Museum, D. II. bl. 396: 

Here, om dat crime, dal ghi droecht 
ter bitter Boot waert, ende daer ane stoet 
u eneghe sone ghenichelt vaste. 

Ons liefs heren Passie , HS. van Van Hulthem, bl. 5: 

Te middaghe namen si hem saen 
Ende nichelden hem sijn morwe 
Met naghelen dat hi hint soe stiff enz. 

De beteekenis van het woord is in al deze plaatsen duidelijk 
die van nagelen, met nagels , d. spijkers , doorboren , doorsteken. 
Volgens den Hoogl. Bormans wordt in het limburgsch dialect 
voor dit nagelen inderdaad nigehelen gebezigd; zie de Dietsche 
Warande , D. III. bl. 13.3, en Kilaan teekende het reeds op als 
oud-leuvensch. In een boeren-nagelsmidsdansliedje, bij Schmeller, 

II. 686, luidt een regel : 
Gniglt , gnaglt , gnhglt mues 's seg. 
De middelste dezer drie elkander volgens hunnen aard natuurlijk 
opvolgende klanken (i, e, a) komt overeen met het ags. naeglian 
(in het Engelsch samengetrokken tot nail), noordsch negla. 
Ook het Ondhoogduitsch bij Graff, Sprachsch. II. 1017 heeft 
ginegillt naast ginagilit; en voor intriagalian, d. ontnagelen, 
innegilen, overeenkomende met het hoven aangetroffene middelnederlandsche 
ontnichelen. Het Middelhoogd. bij Benecke heeft 
als werkwoorden nagelen en negelen, vernagelen en vernegelen enz. 
Ja ook de Teuthonista heeft negelen. 


213 


Het lijdt dus geen twijfel, of ons middelnederlandsch werkw. 
nigehelen , (naisschien ook niechelen uit te spreken) is hetzelfde 
met nagelen, een van het zelfst. naamw. navel afgeleid werkwoord. 
Het moge waar zijn, dat dit nagel afkomt van een werkw. nagen 
(zie Diefenbachs WOrterb. II. 93) : het bestaan van zoodanig 
werkwoord in gelijke beteekenis als nagelen blijkt nergens; en 
dit laatste heeft de beteekenis van spijkeren verkregen van het 
naamw. nagel in den bepaalden zin van spijker; het is alzoo 
geen frequentatief. 

Mij zijn bij onze Ouden twee plaatsen bekend , die met de 
gegevene afleiding schijnen te strijden , en alzoo eene bespreking 
vereischen. 

De eerste komt voor in een fragment, door Prof. Bormans medegedeeld 
in de Dietsche Warande , t. p. en luidt dus : 

— Seen 
daer quam schegen (d. tegen) haer gegaen 
Christus aen den cruse ghenyet, 
besprait met bloede. dg n.e besiet ens. 
De aanteekening hierop verklaart ghenyed door „genageld , van 
nagelen of nigchelen". Nyen zou dan ale een werkwoord van gelijke 
beteekenis als nagelen moeten gelden en het prirnitief van 
dit uitmaken. De plaats is, mijns inziens, te gehrekkig — de 
Hoogleeraar heeft verscheidene woorden en letters moeten invullen 
— om stellige uitspraak aangaande ghenyed te doen. Bij dit 
woord, dat op besiet zal moeten rijmen , kan men, gesteld dat 
de lezing juist zij, even goed , of zelfs eerder, aan een ander 
werkwoord denken. De Hoogleeraar zelf stelt het woord (zeker in 
beteekenis) gelijk met het fransche river ; welnu , de nederlandsche 
uitdrukking daarvoor is nieten , d. klinken , omklinken, 
bepaaldelijk van spijkers gezegd; zie Kramers' Woordenb. Men 
zou ook kunnen denken aan nijen, neijen , d. naaijen , in den 
zin van vastsnoeren, die aan het woord niet vreemd is. In alien geval 
blijkt er voor het aannemen van een werkw. nijen of nijden , dat etymologisch 
met nagelen of nigehelen een zou zijn, niet veel grond over. 

De tweede door mij bedoelde plaats wordt aangetroffen in een 
Getijdeboek der veertiende eeuw. Het daaraan ontleende gedicht 


314 


is door den heer Alberdingh Thijm ergens — wear is mij onbekend 
— opgenomen, onder den titel van „De Daggetijden, toegepast 
op het lijden van onzen Heere en Zaligmaker a . Bl. 5 van 
den overdruk , dien ik er van bezit , leest men : 

Want gi doen tcaert om onse scout 
Genichet an des crucen bout. 

Intusschen deze tekst, die gevolgd is naar een pergamenten 
handschrift berustende te Brussel , is veel minder juist , dan in de 
uitgave van hetzelfde dichtstuk , die pleats bad door bet Koninklijk 
Nederlandsch Instituut, naar een bij dat ligchaam berustend 
manuscript, en wel in het Verslag van Prof. Meijer, boven door 

mij aangehaald. Wij vinden dear ghenichelt en niet genehet; het 
eerste ml wel als de ware lezing, en het tweede als eene misstelling 
zijn aan te merken. 

YOGCHELEN 

Dit werkwoord is opgenomen bij Halma en Holtrop voor „tredenll 

t. w. van de hen door den haan. Bij Kiliaan luidt het woord vogelen , 
mire, coire more avitum. Due spelling wijst den oorsprong des 
woords voldoende aan. Het werkwoord is gevormd van bet bekende 
zelfst. naamwoord vogel, dat in bet Oudhoogduitsch onder den 
vorm fogal hetzelfde beteekende ale bij ons; doch welks verkleinvorm, 
bij Graff fzcgili (zie Sprachschatz, III. 4.39) in het Oudhoogduitsch 
— wet ik bij Graff niet vermeld vind — ook foetus 
beteekende; zie Grimms Gramm. IL 113 en 400. In bet middelhoogduitsch 
is vanclaar bet werkw. &velem niet alleen vogelvangen 
, maar ook bet paren der vogels ; zie Beneckes WOrterb. 
III. 359. 
Sommige hoogduitsche dialecten hebben de oude beteekenis 
van bet zelfst. vogel en het werkw. vogelen bewaard. In 
het Beijersch is vogel de benaming van hetgeen ooze volkstaal 
treedsel of tre(5'sel heet , eu het werkw. vogeln het treden van den 
haan; zie Schmeller,, I. 625. Bij &alder,, Schweiz. Idiot. I. 388, 
is vogeln, vogeln, de vleeschelijke vermenging in het algemeen. 


SPROKKELINGEN 

DOOR 

J. H. VAN DALE. 
X. SCIMMEESE. 
Onder de Middelnederl. woorden, naar wier verklaring ik sedertjaren tevergeefs zoeht , behoort het vreernde scimmeese. Ik bracht 
het woord ter sprake in den Taalg. IX, 275 en '76 , toen ik 
voorstelde in de Informacie upt stuck der verpondinghe , uitgegeven 
door de Maatsch. der Ned. Lett. te Leiden, voor het onbekende 
scunmeess scimmeese te lezen : een woord, dat o. voorkouit 
in het lee,ql. voor de scheepvaart en de heffing der tollen op het 
Zwin van 1252. 
Reeds toen vermoedde ik, dat scimmeese, schimeese schierneese , 
schiemeze , of hoe 't woord anders nog gespeld mocht worden , 
te houden is voor eene samenstelling met het hekende meese, dat 
niet alleen zekere hoeveelheid van metaal aanwijst , maar ook van 
andere waren. Ik vond dozer dagen mijn vermoeden op merkwaardige 
wijze bevestigd in de Histoire du liege de l'Escant par Al. 
.Eclm. Grandgaignage , docteur en philos. et lettres , prof. a 
l'athene'e royal d' Anvers (Anvers, 1868). De 2e annexe bij dit werk 
bevat eene opgave De quelques mesures et poids, usite's dans la 
erception des son liens. Daarin lezen we o. a. : 
1 Schi pmeese = 100 vachten of vellen, 
= 100 deken lammervellen , 
= 60 deken boeckxvellen, 
= 80 vellen soegen oft geyten. 
Er is o. bijna gem twijfel aan, of ons scimmeese, schimmeese, 
is hetzelfde als het pier vermelde scipmeese, sch,ipmeese , 
waarin de m van meese de p van whip geassimileerd heeft. Ook 
in de Lijste era ordonn. van den Zeenwschen tol toch houdt eene 
schimeese vellen nit Oostland 100 dekker. — Voor bet bovenstaande 
deken moeten we stellig deker,, d. dekker, daker = een tiental 
vellen lezen — ; een schimmeese boksvellen houdt er eveneens 60 
dekker en — bier schuilt blijkbaar in eene van beide opgaven 
eene font — eene schimmeese geitevellen 80 dekker. Mocht een 
der lezers van den Taal- en .Letterbode mij nog eene andere 
bron kunnen aauwijzen , waarin 't woord scipmeese gevonden 
wordt , zoo zou hij mij daarmee veel genoegen doers. 

ski:, 1 Juni '71. 


DE BESCHRIJVING VAN DEN SLAG BIJ WOERINGEN 
IN 1288 DOOR JAN VAN HEELU, 

DOOR 

R. VAN BREUGEL DOUGLAS. 
Het afschrift van het handschrift der Rijmkronijk waarin deze 
slag beschreven werd , door Van Lom , den uitgever in 1726 van 
de Trophees du Brabant van Butkens, in eene kantteekening op 
het eerste deel van het „Supplement p. 146 vermeld als door 
den prelaat Butkens eigenhandig gemaakt to zijn en gebonden 
in het handschrift van het tweede deel der „Trophees" , vond 
ik onlangs werkelijk terug in het handschrift van dat deel, 
berustende in de verzameling van handschriften van Butkens 
onder den Heer Baron van Slingeland van Goidschalksoirt. 

Het handschrift van dit deel is getiteld "Livre dixieme" 
etc. en op het titelblad staat onderaan : „L'on a adjoint une 
ancienne description de la celebre Victoire obtenue par les Brabancons 
a Woeringe en l'an 1288 , laquelle fut dediee 
Madame Margarite d'Engleterre Duchesse de Brabant par f. Jean 
van Hein envers l'an 1295 11 . Het eigenhandig afschrift der 
Rijmkronijk is getiteld : „Description de la fameuse bataille de 
Woeringe ou Woerinck 8ur le Ryn en l'an 1288 par F. Jean 
van Heelu diet van Leeuwe en son vivant Chevalier de l'ordre 
Theutonique et Commandeur de Beckevoert dediee a Margarete 
d'Engleterre Duchesse de Brabant environ l'an 

Daarop volgt deze aanteekening , geschreven met dezelfde hand 


317 


als de voorafgaande woorden in cursief : geschreven wt den origiwelen 
boeck toegeeygent aen Vron Margarete van Engeland (sic) 
weduwe ') van Brabant door den voorss. autheur,, welken boeck 
eertijds gevonden is ceder menickvuldige pam,pieren berustende 
op den boterpot van den Stadhuyze van 13russel ende van daer 
is bewaerd geworden onder de boecken staende in '1 collegie van 
de Heeren in een Scapray ende en welck te beklaegen is) 
gedemanueerd ende week genomen, ende was geschreven in schoen 
wit parkament in folio gebonden in bert, de snede vergult ende 
de capitael vereiert." 

Het begint met eene voorrede bevattende 592 verzen Welke 
Willems, de uitgever dozer Rijmkronijk 2) naar den Codex van 
Van Wijn, meende het work te zijn van den afschrijver in bet 
midden der 15 e eeuw, en die hij dartrom in eene bijlage uitgaf, dock die 
hieruit blijkt van Heelu zelven to zijn. De historische waarde van 
den inhoud daarvan , voor zoover daarin aangegeven worden de aanleidende 
oorzaken van dien oorlog en de erbarmelijke toestand van de 
landen tusschen Maas en Rijn, verkrijgt daardoor grooter belong, 
nu het vaststaat dat die feiten door een tijdgenoot in 1288 
zijn vermeld en niet door eenen afschrijver in 1440 zijn aangegeven. 


Het bevat vs. 8270 , hetwelk Willems in geen ander handschrift 
aantrof dan in dat van Verdussen , die het geput had „ex 
archivis Bruxellensis Urbis ll (zie Intr. p. 21) , hetwelk, nit dezelfde 
authentieke bron als dat van Butkens ontsproten , dus de voorkeur 
had moeten verkrijgen boven dat van Van Wijn. Waarom Willems 
dit achtergesteld heeft blijkt niet. 

Het eindigt met hetzelfde vers als in de uitgave van Willems. 

De verzen beginnen niet, zooals in de uitgave van •Willems , 
met kapitale letters ; deze zijn alleen geplaatst voor de verzen 
waarmede een volzin begint. Er zijn overigens geen zinscheiclingsteekens 
aangegeven. 

Het origineel had niet alleen versierde kapitale letters, moor 
schijnt ook geillustreerd te zijn geweest met de wapens en banieren 

1) Hertog Jan ob. 1294. 
2) In de Collection des Chroniques Beiges inaites , 1836. 
21 


318 


der Vorsten en Edelen in dien strijd betrokken , althans vindt men 
die op den voorkant van het afschrift. Naast vs. 4202 vindt men 
zelfs het afbeeldsel van een walvisch en naast vs. 4350 en 6150 
dat van den rolwagen waarop de standaard van den Bisschop van 
Keulen stond. 

In de uitgave van Willems zijn vele lezingen die, wet de 
spelling der woorden aangaat, afwijken van het afschrift van Butkens 
hetgeen vermoedelijk de origineele spelling aangeeft. Sommige 
veranderen zelfs den zin , b. v. van vers 655, gelezen bij 
Willems „Met — bij Butkens „niet Eene vergelijking 
van het afschrift met de. uitgave zou dus niet onbelangrijk zijn om 
de origineele spelling to kennen. 

Butkens lieeft naast den tekst aanteekeningen gemaakt tot refit 

verstand van woorden, nadere aanduiding van personen of toe


lichting van za,ken. 

Willems erkent clat het handschrift van Van Wiju, hetgeen hij 

zegt in het midden der 15 e eeuw to zijn geschreven , wat den tekst 

aangaat fautief is, met „interpoliations haeroclites et amplifications 

sangraues — qu'il semble fort difficile de demaer cc qui est 

de l'auteur , fi hij houdt „les r6dites, les delalemens et les retie


xions commentatives comme l'oeuvre du copiste." Het eerste moge 

juist zijn, doch zijne veronderstelling dat al het andere het werk 

van den afschrijver was, zoo. bij vergelijking blijken niet juist 

to zijn. 

's Gravenliage, April 1871. 


WOORDREGISTER. 


Oudnederlandsch. 


Albuvard 296. 
AlfrAt 296. 
ambahtania 92. 
ambahtonia 92, 93. 
ambachtius 102. 
ambita 92. 
ambitania 92. 
Ansleth 297. 
Brinio 104. 
duri 68. 
ei ee 95. 
Engilrad 297. 
-ennia , -enia, -aennia 92, 

93. 
Gennalo 108. 
horag 92. 

horog 92. 

horogania 92. 

hreo 293. 
Hucdio 106. 
-io 104. 
irmrit 297, 298. 
[irmetan] 297. 
[irmitan] 297. 
Knee 106. 
'Mho 106. 
litu 92. 
litunia 92. 
liudi 92. 
liudinia 92. 
mordio 293. 
mordo 293. 
murdo 293. 
[neehal] 95. 
Neehaleni , -enni , 

-inne 100. 
Neehali(s) 91. 
[neehan , neihan] 99. 
[nehal] 94, 95, 98. 

Nehalaenia 91. 
Nehalenia 91. 
Nehalennia 91. 
Nehalenni(s) 91. 
[neihal] 95, 98. 
Neihali(s) 91. 
Alda 61. 
turn 133. 
Vihtirmat(s) 295 , 298. 


Itliddel-en 
Nienwnederlandsch. 


aamborstig 167. 
aardig 64. 
afsmetten 262. 
afsnede 267. 
afspijzen 268. 
al 28. 
al 30. 
aldaar ;28, 31. 
aldus 23 , 31. 
alhier 29, 31. 
alig 64. 
alzoo 28 , 31. 
an 123. 
arregins 64. 
baersculdich 36. 
bappe 64. 
barbels 22. 
bas 64. 
bauw 64. 
bedeesd 70. 
beiegaar 64. 
bellunc 210. 
beneien 64. 
bescheren 56. 
beschieten 64. 
hassle 64. 
beur(e)len 27. 
beers 64. 
beater 28. 

biechten 147, 154. 
bleu 63. 
blest 63. 
blak 64. 
blekken 21. 
blijven 203. 
blusschen 146, 203. 
boekende 116. 
boeten 64. 
boezee 64. 
bort 64. 
butter 28. 
bount 63. 
bras 64. 
breg 63. 
brevonge 49. 
bribbels 22. 
buidelen 300. 
buyelen 300. 
bur(re)len 27. 
butter 28. 

buultje 64. 
chit 20. 
daas 70. 
deemit 64. 
dean 27, 68. 
deur 68. 
deusigh 71. 
diggels 64. 
dijn 70. 
dik 64. 
diknek 64. 
dilthouten 22. 
docnte 64. 
doezelaar 72. 
doezelig 72. 
doft 64. 
dol 64, 69. 
doodekerken 64. 
dool 64. 
dort (14. 
dosecle 71. 
dreften 64. 

21 * 


;32 
dreumel 27. glimp 198. 
dreup el 27. glimpen 198 ,. 204. 
dronkend 132. glimpig 204 
d nysigh 71. glimlach 207. 
dwaas 70. glimplach 207. 
(Imes 70. gloeien 203. 
dwalen 69. goedel 8. 
efter 64. goezen 275. 
-ekijn 108. goysen 275. 
en 125, 138. gok 65. 
ergent 117. gooi 274. 
-ctje 108. gooien 270. 
en geltje 64. granje 277. 
enrnig 27. grant 278. 
evenheeld 136. gretig 71. 
even mensch 136. grimlach 207. 
ewwe 63. grollen 114. 
farrim an 64. guysen 275. 
femel 302. gulden 143. 
femelen 302. gussclen 275. 
femelteeken 304. gutsen 270 
fijmelen 302 heden 135. 
fijmel ko us 304. hengemynde 47. 
fimel 302. heumig 27. 
flenteren 64. hinkelen 23. 
tlesp 64. hinkelbaan 23. 
fut 115. hissen 276. 
ga 271. hocst 68 
gaan 337. hoydelte 22. 
gadool 272. hond 68, 134. 
gay 273. hooi 274. 
Bagel 8. hooidilt 22. 
gayeliek 273. humrnig 27. 
gaike 272. iennand 132. 
gank 64. 1 64. 
gatepotiel 64. -ijn 107. 
gauw 272. in 123. 
gauwdief 273. -in g 107. 
gebrek 64. -je 104, 144. 
ghedivas 70. jijinekaar 65. 
ghelimpe 202. jongeu 117, 133. 
gheloefelic 16. jongskijn 142. 
ghelof 16. *jogeder 228. 
gholove 16. jukken 28. 
ghelovich 16. kantje 65. 
gheloven 17. karn en 70. 
genacht 64. karttijd 65. 
gerant 28. katjesspil 20, 23. 
geschapen 56 katjeswinst 156. 
gevaders 6. kazie 65. 
gieten 276. kees 63. 
gasp 21. keicren 65. 
gispen 21. kerstenen 22. 
gist 21. ketelen 22. 
gl ij den 203. keten 132. 
g'immen 199. keuken 132. 
-kijn 107. 
kikkcn 70. 
kink 308. 
kist 65. 
kittelen 22. 
kitting 22. 
klaau 63. 
klenteren 65. 
klippen 22. 
knaak 65. 
kniesse 65. 
knillen 22. 
knippel 22. 
knollen 114. 
knutseren 28 
cokene 145. 
komhaars 65. 
konkelen 306. 
konkelig 310. 
konkelstroomen 209. 
koegel 68 
kooi 274. 
kooien 65. 
kooivlos 65. 
koul 68. 
koorts 68. 
kouw 274. 
kra gen 68. 
krieken 203. 
kulter 65. 
k waad 70. 
kwaken 70. 
laaf 63. 
leggen 21. 
lekkebaarden 21. 
lekken 21. 
lezent 65. 
lien 
Iikkebaarden 21. 
likken 21. 
lilletje 22. 
lonen 146. 
loof 16, 65. 
lover 17, 18. 
maasje 63. 
magedijn 144. 
mam 65. 
mammen 65. 
manslacht 35. 
mar(rcn)vlichte 54. 
megnaken 35. 
megnaker 35. 
*metserman 221. 
tniddernacht 136. 
mient 65. 
mientbrenger 65.

321 


milk 22. 
minnig 22. 
minnigte 22. 
minsch 20. 
mist 21. 
molter 35. 
morgen 134. 
mort 35, 293. 
mortdaet 35. 
mortbrant 35. 
mullen 63. 
multeren 35. 
naakt 116. 
nakend 116, 132. 
narm 122. 
navonds 127. 
neerewedan 65. 
neien 63. 
Demmer 122. 
nering 65. 
nesch 25. 
nesse 25, 
nichelen 313. 
Diet 151, 155. 


nikke, 22. 
nisch 25. 
nist 25. 
nochtenmael 117 , 128. 
noom 65. 
nuchte(n) 117. 
nuchtens 117, 127. 
ochte 116. 
ocbtend 116. 
ochtenmael 117. 
oef 115. 
oei 115. 
oele 109. 
oelefeuten 115. 
olle 109. 
hem onderwinden 154. 

onghelimpe 202. 
onghelimpich 202. 
ongelymplijck 202. 
ougemak 65. 
ooi 274. 
oor- 299. 
opperdan 65. 
ounwis 65. 
ounvaarlijk 65. 
over 214. 
over recht 286. 
Paschen 140. 
pelle 3, 5. 
peukel 27. 

pyl 6. 
pyllen 4, 11. 

pillegave 13. 
pillegift 2. 
pillen 4, 11. 
pin 20. 
Pinksteren 141. 
-pje 108. 
pots 276. 
pottielje 65. 
preutelen 27. 
priek 65.
/nickel 27. 
rechter 21. 

reden 132. 
reemoord 294. 
reeroof 37, 294. 
reg 63. 
richter 21. 
riggke 26, 219. 
rijlijf 65. 
rnigie 65. 
ruminye 45. 
ruttelen 28. 
scheelig 65. 
schil 21. 
schelfer 21. 
schenkel 21. 
scheppen 55. 
schetteren 21. 
scheutel 28. 
schil 21. 
schilfer 21. 

scimmeese 315. 
schinkel 21. 
schok 65. 
schowwert 65. 
schrijving 65. 
schattel 28. 
sees 63. 
slaggie :65. 
slaw 65. 
sleen 63. 
smet 263, 265. 
smetten 262, 265. 
smijten 264. 
smitte 264. 
smilten 22. 
srnokkelen 65. 
snep 21. 
snip 21. 
snokker 65. 
sop 65. 

speketer 65. 
spel 23, 25. 
speurie 28. 
spijntje 65. 
spil 23, 25. 

spouns 63. 

stapie 65. 

steekmouwen 65. 

stelletje 22. 

stilten 22. 

stoer 65. 

strooien 65, 274. 

struiven 65. 

sullen 68. 

swaeseline 71. 

swaesenede 71. 

to 65. 

tachentig 116. 

tang 291. 

tevens 122. 

tijen 65. 

-tje 105. 

toien 133, 139. 

tooien 274. 

toren 117. 

torre 133, 139. 

towwe 63. 

trouwen 65. 

tuiten 65. 

tutte 65. 

twijntig 63. 

uchte 116. 

uchtend 116. 

nit 299. 

ulft 65. 

vaarsie 65. 

vadder 8. 

vaddergeld 8. 

valig 63. 

vasten 117, 132 140. 

vendeloos 65. 

veraftert 65. 

verbreggen 65. 

verduselt 71. 

verfemelen 304. 

verkonkelen 320. 
vermaken 299. 
vermalen 65. 
vermeynen 35. 
vermeneghen 35. 
vermenisse 35, 220. 
vermet 35. 
versekeren 18. 
versmachten 147. 
verzooken 65. 

vider 65. 

vilten 52. 
visken 64, 65. 
vlooken 63. 
vogelen 314. 
vroo(g) 63. 


322 

Vrouwendag 121. 
wand 65. 
wapcling 65. 
weernis 64. 
weggetje 65. 
wet zin je me 65. 
wicht 296. 
wijmekaar 65. 
wijnd 93. 
wijnen 63. 
willox 220. 
wilsalde 58. 
wissalden 58. 
wouden 60. 
wrochten 129. 
wullox 220. 
zalig 61. 
zede 70. 
zeekap 65. 
zijmekaar 65. 
zijn 70. 
zoel 68. 
zoet 68. 
zootje 65. 
zwager 70. 
zwezcrik 71 
zwoel 68. 

Gothisch. 

ahtau 97. 
ana 124. 
andbahts 103. 
avi 274. 
b voor bh 297. 
bandv6 134. 
brinnan 63. 
brinn6 68. 
dagis 121. 
fahan 273. 
fastubni 133. 
framgahts 273. 
gaggan 273. 
gaitein 144. 
gat%6 134. 
gavi 274. 
hahan 273. 
havi 274. 
hands 68. 
hvas 69. 
-ila 108. 
inna 93. 
innatgahts 273. 
kuni 93. 
kuntha 140. 
magu 109. 
mugala 109. 

aitan 225. 
maurth 37. 
nahts 121, 136. 
nutja 72. 
paska 141. 
qairnus 70. 
qithan 70. 
qithus 69. 
samana 132. 
samath 132, 140. 
sauhts 134. 
sels 69. 
sidus 70. 
slahals 94. 
smeitan 263, 266. 
stravjan , straujan 274. 
silts 72. 
svein 144. 
tavjan , taujan, 274. 
Totila 108. 
uhtv6 116, 120, 134. 
uhtvon 119, 121. 
unatgahts 273. 
us- 297 , 299. 
usmet 297> 298. 
usmitan 297. 
va (Ned. wa , o, u) 69. 
vahta 134. 
vahtv6 134. 
vairtha 93. 
vi (Ned. w e, o, u) 69. 
vintrau 121. 
v6 (Ned. woe, oc) 69. 
Vulfila 108. 

Oudhoogthaitsch. 


an 123. 
armezzan 297. 
auhso 134. 
bntil 301. 
chonacla 308. 
chonagel 305. 
chunchla 308. 
cuncla 308. 
-da 61 
-ennia, 90. 
czzal 94. 
001 6. 
fogal 314. 
fugili 104, 106, 314. 
(Oh) 274. 
gahen 274. 
gales 272. 
gni 272, 273, 274. 
gahjan 274. 

gahOn 274. 
gasti 103. 
gawjan 274. 
gilimphida 208. 
gilumphida 208. 
ginagiljan 312. 
ginegiljan 312. 
giuzan 276. 
goumal 94. 
gussa 276. 
gussi 276. 
gutinna 93. 
Hann° 108. 
huosto 68. 
huotal 94. 
hullsalida 58, 59, 60. 
-ilo 108. 
ineben 135. 
-inna 93. 
intnagaljan 312. 
irmezzan 297. 
iug 143, 144. 
Tung 143. 
jungin(en) 143. 
jungin(un) 143. 
jungo 141, 142. 
kaha 273. 
kalimfan 208. 
kalimflich 208. 
kunchela 308. 
Kuonzo 180. 
Lanzo 108. 
limfan 208. 
Liupilo 108. 
magati 104. 
meizan 225. 
mezilari 225. 

mundat 49. 
munitat 49. 
naht 136. 
neck 98. 
neihen 96. 
neihhender 96. 
neihunga 96. 
-nia 93. 
nuhta 120. 
ohso 134. 
ouhtun (in-)119. 
Ozi 108. 
Ozo 108. 
petal 94. 
putil 301. 
queh 69. 
quek 69. 
sal 60, 61. 
salida 60, 61. 


323 

samant 132, 139. 
skaran 58. 
skerian 58. 
smiz 264. 
smizan 263. 
suozi 68, 72. 
Svapilo 108. 
turi 68. 
turf 133, 139. 
tusic 71. 
ubargoss6n 276. 
uhth 120, 122. 
uhtisang 134. 
uhto-sterno 134. 
ungalimflich 208. 
ungelimfe 208. 
uo in plaals van 

134. 
uohso 134. 
uohta 120. 
uohton (ze 
119, 120. 
urgusi 276. 
fiz 299. 
vasta 132. 
vriudilinna 93. 
vriuntinna 93. 
walital 94. 
warand 279. 
wirta 93. 
wirtun 93. 

Middelhoogduitsch. 


allmeinde 49. 

allmenning 49. 

altmenninger 49. 

besmizen 263. 

biutel 301. 

daesic 71. 

-de 61. 
ga, 272 
gach 272. 
gachmt 272. 
gahe 272. 
gales 272. 
galiche 272. 
gesmeize 263. 
goumel 94. 
giisse 276. 
junge 141, 142. 
nacken 140. 
nagelen 313. 
naht 136. 
nebend 132. 

negelen 313. 
pelf 212. 
pellil 212. 
pellung 212. 
saelde 60 , 61. 
sament 132. 
smitze 264. 
smizen 263. 
triegel 94. 
fiberen 217. 
uol 112. 
vervilzen 53. 
vilzen 53. 
vogelen 314. 
vollend(s) 132. 
walte 60. 
wile 60, 61. 
wilsaelde 59, ,60, 61. 
wilwalte 60. 
zw ischent 132. 

Nieuwhoog- en 
Nederduitsch. 

abschnitt 267. 
abspeisen 268. 
alpklatte 53. 
alpzopf 53 , 54. 
anschmaiszen 263. 
augi 105. 
augji 105. 
ails 299. 
balken 129. 
ballen 129. 
bell 212. 
Winn g 212. 
bescheren 58. 
beschmaiszen 263. 
besmitten 264. 
beutel 301. 
beutelu 301. 
bogen 129. 
braten 129. 
dasig 66, 70,71. 
daumen 129. 
dausig 71. 
diesig 71. 
dOsen 71. 
dOsig 71. 
dnseln 71. 
dusig 71. 
diisig 71. 
dussen 71. 
eintasen 71. 
elfklatte 53. 
ermessen 297. 

filz 53. 
filzen 52, 53. 
fimmel 302. 
fimmeln 302. 
gah 272, 273. 
gahe 272. 
gahlings 272. 
giihnen 270. 
gai 273, 274. 
garten 129. 
gan 273. 
gebtihren 209. 
gehen 273. 
geschmaisz 263. 
glaube 203. 
glied 203. 
glimmer 199. 
glimp 201. 
glimpf 200 , 208. 
gliick 203. 
goi 274. 
g6ien 270. 
bast 105. 
haufen 129. 
herz ,-zens 136, 
hollenzopf 54. 
hollezaul 54. 
hummig 27. 
husten 129. 
-ig voor ag (eg) en ug(og) 92. 
jab. 272. 
jahe 272, 274. 
jahlings 272. 
kacken 70. 
kacken 70. 
kasten 129. 
kilt 70. 
keck 69. 
kecken 70. 
keden 70. 
kirre 70. 
k6t 70. 
kungeln 310. 
kungelweib 310. 
kunkel 307, 309. 
kunkelpott 306. 
Kuno 108. 
magen 129. 
mabrenklatte 53, 54. 
mahrenlocke 53. 
meitji 105. 
mermorgen 134. 
metzger 225. 
mitwoche 137. 
monforgen 134. 


324 


mormorgen 134. 
milfilti 105. 
nebenchrist 129. 
nebenmensch 129. 
iihri 105. 
ostern 141. 
pfell 212. 
pfingsten 141. 
quacken 70. 
riemen 129. 
schmitz 265. 
schmutt 266. 
sitte 70. 
smitte 264. 
smitten 264. 
spaten 129. 

tasig 71. 
teilti 105. 
tesig 71. 
unglimpf 208. 
verfilzen 52. 
verunglimpfen 208. 
vogel 314. 
vOgelein 106. 
vogeln 314. 
vogeln 314. 
vOgelti 105. 
walten 60. 
weibal 108. 
weichselzopf 53, 54. 
weihnachten 141. 
weiland 132. 
wichselzopf 54. 
wichtel 54. 
wichtelmdunchen 54. 
wichtelzopf 54. 
zaul 54. 

Friesch. 

a 124, 125. 
an 124, 125. 
beduust 71. 
dyes 70. 
een 124, 125. 
en 124, 125. 
Gockinga 106. 
gojen 270. 
huwn 134. 
in 124, 125. 
Juwinga 106. 
naeht 136. 
nacken 132. 
nackt 132. 
nakad 132. 
naken 132. 
Nanninga 106. 

oen 124, 125. 
to Paeschum 141. 
skeppa 56. 
smite. 264. 
smots 266. 
swet 68. 


Angelsaksiseh. 

a- 297. 
ae = ea 97. 
aefen 135. 
aefnung 135. 
aebte 97. 
alimpan 208. 
ametan 298. 
an 124. 
arm 97. 
beaton 301. 
belimp 208. 


belimpan 208. 
besmitan 264. 
binnen 93. 
cvead 70. 
cveorn 70. 
dhstrian 71. 
astrod 71. 
dol 68. 
dryht 134. 
dvaes 70. 
dvaesig 71. 
dvala 69. 
dyes 70. 
dvol 68. 
dvola 69. 
dyne 68. 
dynjan 68. 
dysig 71. 
eahta 97. 
earm 97. 
-en voor enn 92. 
faesten 133. 
felt 53. 
gelimp 208. 

gelimpfull 209. 
gelimplic 209. 
gesceapu 56, 57 
gesmitan 264. 
glommung 199. 
gyden 92. 
hvosta 68. 
i klankwijz. van ea 97. 
leoman 199. 
limp 208. 
limpan 200, 208. 
limplic 208. 
meacht 97.. 

miht 97. 
morowning 135. 
naeglian 312. 
naeht 97. 
n'ahan 97, 98. 
naht 97. 
neaht 97 136. 
neht 97. 
niht 97, 136. 
-ol 94. 
81 112. 
on efn 135. 
rA. 97. 
reccan 98. 


sagol 94. 
saman 132. 
samod 132. 
smitan 264. 
smiting 264. 
smitta 264. 
sett 134. 
svefjan 68. 
sv8te 68, 72. 
thedstre 72. 
thoncol 94. 
torr 133, 139. 
uhtan (on -) 119. 


(an-) 121. 
uhte 120. 
uhtgebed 134. 
uhtsang 134. 
uhttid 134. 
ungelimp 208. 
ungelimplic 209. 
Veal 93. 
Vealh 93. 
viln 93. 
vyln 93. 

oud-, Nleuw- enGewestelijkEngelseh. 

Annie 105. 
to beat 301. 
cvead 70. 
dastard 71. 
dizzy 71. 
doggie 105. 
to doze 71, 72. 
dozeling 72. 
eight 97. 
to elf 53. 
elfknots 53. 
elf-locks 53. 
elvish knots 53. 


325 

Fanny 105. 
felt 53. 
fimble hemp 302. 
to gleam 199. 
to grant 208._ 
-ig your ag (eg) en ag 
(og) 92. 
in 92. 
might 97. 
morewing 135. 
moorninge 135. 
morrow-morning 134. 
mousie 105. 
nail 312. 
naught 97. 
nought 97. 
on 92, 124,126. 
out 299. 
Polly 105. 
quad 70. 
roe 97. 
smuz 266. 
sweet 68. 
tail 54. 
to take an oath 147. 
wifie 105. 
Willie 105. 

Ondsaksisch. 

a-297. 
an 123, 124. 
an ebhan 135. 
b your bh 297. 
fastunnia 133. 
giscapu 56, 57. 
ir- 297, 299. 
minim 93. 
liudi 103. 
Menniko 106. 
to Paschan 141. 
sw6ti 68, 72. 
nhta 120. 
vaston (an them-) 141. 


Oudnoordseh. 

:=1Goth. ai, Aga. a 97. 
as 92. 
asynja 92. 
belgja 103. 
dasadhr 71. 
drOtt .134. 
clnsa 71. 
Elfradr 296. 
er- 299. 
erlendr 299. 

gjosa 276. 
gjOta 276. 
gusa 276. 
Moan 93. 
koma 68. 
landvaettir, mv. 296. 
lempa 208. 
madhr 140. 
meinvaettir, mv. 296. 
na 97. 
nadha 97. 
oaken 140. 
nakinn 132, 140. 
naktr 132. 
Matt 136. 
negla 312. 
nOgen 140. 
nokvidr 132. 
nOktr 132. 
mitt 134, 136. 

Odhinn 68. 
51 112. 
otta 120, 134. 
iittu-sOngr 134. 
Ox 68. 
Oskar 141. 
paskir 141. 
a Piskum 141. 
scup 56, 57. 
setti 101. 
settr 101. 
smita 263. 
systir 68. 
tysvar 68. 
vaett(i)r 296. 
vargr 92. 
vargynja 92, 93. 
verdha 68. 
woehs 68. 


Zweedseh. 

tilt 53. 
gjosa 276. 
gjOysa 276. 
glimma 199. 

hamig 27. 
oaken 132. 
otta 134. 
otte 134. 
smitta 264. 
smuts 266. 

Deensch. 

tilt 53. 
glide 134. 

gys 276. 
mand 133. 
marelok 53. 
nogen 132. 
of 112. 
i Paasken 141. 
quinde 133. 
sat 101. 
smitte 264. 
smuds 266. 


Classiek en 
MIddeleeuwseh 
Latijn. 


accidere 209. 
arbos 130. 
attingere 209. 
his 213. 
bislongus 213. 
bisregulare 213. 
bully 2. 
Burgundia 279. 
canis 68, 134. 
caves. 274. 
collus 279. 
colpus (x6A9rec) 279. 
colas 308. 
Compendium 279. 
concha 211. 
conflare 279. 
contingere 209. 
cones 308. 
craantare 279. 
craantia 279. 
craantum 279, 280. 
crantare 279, 280. 
cranium 279. 
crassus 279. 
creantare 279 , 280. 
creantia 279. 
creantum 279, 280, 281. 
credentia 279. 
crypta 279. 
cupelleturu 279. 
decere 203, 209. 
decus 203. 
evenire 209. 
femella 302. 
fores 68. 
garandia 278, 279, 280. 
garandiare 278. 
garandire 278. 
garandus 278. 
grantare 280. 
grantum 280, 281. 


326 

gratum 281. 
gratus 281. 
guarandus 278. 
hiare 270. 
honos 130. 
lumen 199. 
Massilia 213. 
nanciscor 97, 98. 
nere 90. 
nox 136. 
nudus 140. 
pertinere 209. 
pilus 53. 
praeceps 274. 
praecipitare 274. 
pupillus 3. 
quis 69. 
suesco 70. 
suetus 70. 
suinus 144. 
turris 133. 
ultra 217. 
ultreia 218. 
verecundia 279. 


Dud-,INieulv- en 
Gewestelijk
Fransch. 


agreer 231. 
ambition 130. 
amour 130. 


bar- 213. 

barioler 213. 

barlong 213. 

be- 213. 

bel- 213. 

bellong 210, 212, 213, 

214. 
bellunc (en-) 212. 
beluter 301. 
ber- 213. 
berlong 213. 
berlue 213. 
bes . 213. 
besace 213. 
besaigne 213. 
beslong 213. 
bestemps 214. 
beVue 213, 214. 
bilong 213. 
bis- 213. 
bisaieul 213. 
biscornu 214. 
biscuit 213. 
bissac 213. 

bistourne 214. 
bluette 213. 
bluter 301. 
Bourgogne 279. 
brouette (berouette) 213. 
bruter 301. 
bure 301. 
bureter 301. 
Compiegne 279. 
counoille 308. 
conque 311. 
coque 311. 
crant 279. 
crantement 279. 
cranter 279. 
creance 279. 
croyance 279. 
femelle 302. 
feutre 53. 
gale 279. 
garandie 278. 
garant 278, 279, 280, 

281. 
garantie 278. 
garantir 278. 
gobelet 279. 
golfe 279. 
gonfler 279. 
graauter 280. 
graanz 280. 
grant 280, 281. 
gras 279. 
graunter 280. 
gre 281. 
grotte 279. 
jeter 270. 
Marseille 213. 
oleries 114. 
oultre 217, 218. 
entree 218. 
les Pilques 141. 
precipiter 274. 
quenouille 308. 
sermon 130. 
tuteur 130. 
ultre 216, 217. 
varlet 213. 
vasselet 213. 

Italiaansch. 

biscantare 214. 
credenza 273. 
feltro 53. 
gettare 270. 
vergogna 279. 

Spaansch. 

ahijado 10. 
bescompte 214. 
bis-ojo 214. 
catico 10. 
zatico 10. 


Grieksch. 

asyl4n/ 106. 
Aiottgso, 298. 
Atot.o(44; 298. 


ga, 70. 

Fy 92. 
/t 92. 
`Eppicov 106. 
;3.11 72. 
;;-.9.0; 70. 
311veystov 98. 
3411ElX0V 98. 
aitziVa. 92. 
0E0i.caev 298. 
Coeo itorg 298. 
OpciervAXo; 104. 
gvp a 68. 
Kp9viuni 107. 
g tic,,v 68, 134. 
Ta.3327v 209. 
Aczyxcive, v 209. 
A441.413cive‘v 209, 210. 
AovId404. 106. 
Pahgeti 298. 
giacav 298, 
t2Ep*o 58. 
izzpi4 58. 
pipo; 58. 
grihtszat 298. 
thi;jo; 298. 
Miss y XA 4, 104. 
goipre 58. 
tht3zitiw 266. 
thuczAgoc 266. 
tz1.4cia, 266. 
pc:ih; 266. 
gvhiv 266. 
va 136. 
o4aviwv 107. 
wiloc 53. 
71-6Tv‘a 92. 


327 

jp 68. 
vripyc; 133. 
71-7.1ETi; 68. 
zg‘ gr7v 04, 106. 
Ecozpa5',.401) 104. 
Ti)06; 133. 
xcz:vesv 270. 

7si-

Sanskrit. 

-ani 92. 
-ayana icon 107. 
avalamb 209. 
bhaga 98. 
bhaj 98. 
Bhanudatta 109. 
Bhannla 109. 
Bhavani 92. 
Ivan 68, 134. 
vas 68. 
Devadatta 107. 
Devadattaka 107. 
Devika 107. 
Devila 107. 
Deviya 107. 
dvara 68. 
dhvan 63. 
Gargya 107. 
Gargyayana 107. 
-ia lot -2 92. 


-ia tot -ya 92. 
-iya ic y 107. 
Indrani 92. 
ish 299. 
ishkrta 299. 
jval 68. 

jvar 68. 
kas 68, 69. 
kr 299. 
lab 209. 
labh 209. 
lamb 209, 210. 
lambh 209, 210. 
medas 266. 
medura 266. 
mid 266. 
nagna 132, 140. 
nakti 136. 
-nia tot -ni 92. 
nish 299. 
niti 297. 
oshati 67. 

patni 92. 
supta 67. 
svadu 72. 
svadha 70. 
svap 67, 68. 

-ta 67. 
tapati 67. 
tapta 67. 

ud 299. 
ukta 67. 
upta 67. 
ushita 68. 
vac 67. 
vap 67. 
Varunadatta 107. 
Varunika 107. 
Varunila 107. 
Varuniya 107. 
vasati 67. 


Bactrisch. 

nc- 299. 

Ondslavoonsch. 

baga, bogu 98. 
nosjti 136. 

Javaanseh. 

sultan 292. 

Maleisch. 

kojang 292. 
kojan 292. 
setan 292. 


LUST DER CRITISCH BEHANDELDE PLAATSEN. 

Limborch I. 1336 bladz. 14 
# ,, I. 1408 II 15 
N N I. 1815 # 16 
# # V. 78 19

II 

# # V. 132 # 19 

# # VII. 1117 19

II 

Vad. Mus. 2. 176 # 228 
Walewein 8236 # 274 


VERBETERING. 

Bl. 140, rg. 8 v. o. lees: ware de d aan ochtend niet ingevoegd. 
# 144, rg. 1 v. b. [i?] valt weg.