DE TAAL- E) LETTERBODE ONDER REDACTIE VAN DR. E. VERWIJS EN DR. P. J. COSIJN. DBRDE SAARGANG. -0-31,-31-211-•*-C-411E4E-•-- HAARLEM, ERVEN F. BOHN. 1872. INHOUD. De partikel a r in 't Oadhoogdttitsch, door Prof. H. KERN Bk. 1 Een Rechtsterm der SaRohe wet, door Prof H. ICEItsr. De oorsprong van o c ht e n d, door Y. BROKERING VIM:MEM • 11 De Oudnedeflandsehe Psalmen , door Dr. P. J. Costm r 25 Eene vraag near aanleiding van het Katwijkseh taaleigen, door Dr. P. I. COSLYN • 48 Dangler, door Dr. J. Irtuotad. • 52 Sidrac , medegedeeld door Prof. M. DE VRIES • 84 Een fragment van een verloren Mnl. Leerdicht , medegedeeld door Dr EELOO VERWIJS. • 71 Bladvulling. • 76 Nalezing • 76 Over het werkwoord reken en zijne voornaamste afstammelingen, door Dr. W. L. VAN IfELTEN • Bijdrage tot de kennis van het Hansingo-Groningsch diatekt , door j. ONNEKES • 93 De Oudnederlandsche Psalmen , door Dr. P. J. COSI& • 310 Eladvulling. 124 Poging om een pear leden der Nederlandsche taalfamule inet hone wettfge maagschap to hereenigen , door 3. DECREEING i'moxEss 125 Dr. J. H. Halbertsma en de Nederlandsche spelling, door Dr. A. DE JAGER • 137 Lauwen , Louwen , Looien , door Dr. ERIXO VERWIJS • 143 Sprokkelingen , door J. H. VAN DALE • 148 Pluksel, door Dr. P. J. COSIJN • 150 IV Bladvulling Blz. 154 Maerlaut en zijn Historie van Troje, door Prof. M. DE VRIES. • 155 Phonetische voorbarigheid, een middel ter verklaring van Smiins, door J. BECKERING VINCKERS . a 165 Niettemin, desniettemin etc., door J. BEMIRING VINCKERS ' 172 Hvatan met zijne familie. 173 Brui, brute, brodden , en eenige aanver- Dr, W. L. VAN HELTENdoor wants woorden 179 Bladvulling 185 Berijden— berijd — berijddag — berijdrol — berijder — berijder- schap , door J. H. VAN DALE # 187 Gloeien, door Dr. P. J. COMM a 204 Bladvulling a 208 Thunginus, door Prof. H. KERN # 209 Tekstcritiek, door Dr. EELCO VERWIJS a 219 Sprokkelingen, door J. H. VAN DALE • 224 Dr. Brill's uitgave Van sinte Brandane, beoordeeld door Dr. EELCO VERWIJS 235 Da Oudnederlandsche Psalmen, door Dr. P. J. COMM. # 257 Aesimilatie in het Nederlandach, door-Dr. P. J. COMM. # 270 Eigennamen uit oude Geldersche oorkonden. Bijdrage tot de kennis der Geldersche tongvallen, door Prof. H. KERN # 275 De instrumentaal ie, door Prof. H. KERN # 284 Epea pteroenta, door Dr. W. L. VAN HELTEN • 287 F, S — V, Z: Eene bijdrage tot de Nederlandsche uitspraakleer, door A. B. COHEN STUART # 298 Leiterkundige aanteekeningen, door Dr. A. DE JAGER 306 De Lapidaries van Marbodus, de vermoedelijke bron van Maerlant's Lapidaris, medegedeeld door Prof. G. PH. F. Guosnarrs 320 WOORDREGISTER. agni skr. 22. bierbeschooier 186. drooten westvl. 288. akki zend 19, 20, 2]. big 13. druaten onl. 259. isc715 19- bras 181. durginga onl. 195. aktu skr. 18, 19, 20. brassen 181. dwengil ohd. 212. almen 227. broddelen 183. dwing ohd. 218. alminghe 227. brodden 183. Epenthesis van BenL. 87. amens 148, 226. broeien .184. erthwungan osaks. 214. amman 194. brouwen 181. fragibta goth. 278. ammanie 194. breeder 208. gadungan ohd. 218. ammeren 150. brui 179. gadsoungan ohd. 213. skr. 22. brats 180. gal 207. ar- ohd. 1. buskruit 125 vlgg. gan indog. 207. at- goth. 1. daghewant 73. ganogave 224. at eng. 2. damniarium mlat. 55. (een) gat (boren) 290. lit age. 2. dangier 52 vlgg. ghe- 151. auc hd. 3. dangiereii 63. ge-, g- voor 1 205. az- ohd. 2. defa osaks. 8, 9, 10. geburran onl. 128. (be)di 286. defian osaks. 9. gedijen 216. bedisselen 290. des 172. gedwing 213. behelan onl. 124. diba osaks. 9. geel 208. beleiden 191. diesel 289. geheeten 213. berecken 84. dog 13. gehuggeniose onl. 123. bereoker 84. dog eng. 13. ghelas 205. berijddag 200. domigerium mkt. 59. gelauwen 143. berUden 188 vlgg. dominiariummlat. 57, 58. ghelinsteren 205. berijder 200. dralen 293. ghelooftucht 225. berijderschap 201. dreusig 288. ghelose 205. berijt 187 vlg. dreutelen 288. gemeen 12. beritt hd. 188. dries 291. gennalo onl. 154. bespoeien 88. drochtijn 210, gheraect 80. VI gerack 81 hve goth. 285. amen ags. 217. gherake 81. hvi ags. 286. nemnian age. 217. gheraken 81, 82. hrolu wake. 286. niettemin 172. ghereke (te) 79. hvotan goth. 179. night eng. 15. ghereken 80. I do eng. 208. nish- skr. 1. gethungen ags, 215. ie 284. ochtend 11 vlgg. gethungenlice ags. 215. -in, -il germ. 218. oe , o 206. gethenvennesse ags. 215. in (lane so meer) 285. oferthungen ags. 217. gethvingen , ags. 218. ir- ohd. 1 ongedrult 293. gethwing ohd. 218. je hd. 284. ontfrutselen 89. ghr skr. 206. jongen 124. ontfutselen 89. githu [u] ngan osaks. 212. ustaia 18. oor- 1 gloeien 151, 204. cluon ohd. 151. -os skr. 3. goy 291. kraut hd. 133. Otte onrd. 16. gorlegoy 291. krieken 151. on voor oe 49, 50. goad 208. krik 201. out eng. 3. gouding 196. krikhoaderschap 201. pan 13. gra 151. krudt deensch 134. parade deensch 13. grakinge 150. kruid 128, 227. panne zw. 13. grew 151. kruidbus 128. paper 129. grein 282. kruidebrood 227. peperhuis 129. gredt ags. 126. kruidhoorn 129. pig eng. 13. griuz ohd. 126. kruidkoek 129. plain eng. 12. groen 207. kruidnoot 128. plavant 90, 185. groinen 232. kruidsteen 128. poederhuis 129. gruit 126, 127. krut zw. 134. prol 185. grut 128. cudo lat. 174. prondel 184. guet 298. kunnen 207. prondelgoed 184. hoar 175. kale 205. pronselen 184. hairion goth. 18. laevan ags. 147. propstaal westvl. 186. heed oudpers. B. lauwen 143. prover westvl. 186. IteVan osaks. 124. lawjan ohd. 147. prul 184. hettan onl. 114. prulle westvl. 186. hetzen ha. 124. Aoitz 147. rak 79. hisscu 124. lIvjan goth. 147. rakelen 78. hitsen 124. Asp; 147. raecken 78, 83. Hhidetolks onl. 277. liegen 294 racken 85. hoe 286. lithan onl. 124. rocker 85. hoetelen 176 hut onl. 123. rattenkruit 125 vlgg. hoeteler 178. Ad. 148. rUchess mhd. 78. hog eng. 13. loewen 147. rake onrd. 79. hood lft lok hd. 148, reke 79. hot 176, 176, loot 148, reken 77, 78, 80, 88. hotje 179. looi 147. rekenen 78. hotsen 176. looien 143. reken. osaks. 80. hottemelk 176. loon 147. rikan goth. 78. hotten 175. louter 293. rillen 185. hotweg 175. louwe 147. roy 297. hound eng. 12. louwen 143. rook 79 how eng. 286. lovd elev. 146. rut 297. hd ags. 286. lucrum fat. 147. seed sky. 6. hatselen 176. A 148. sehaveelen 89. hutsen 176. man indog. 207. scheme's mhd. 15. hntspot 176. misraken 81. schemeren 15. &ass goth. 178. nacht 15. sehernmern mhd. 16. hvatr onrd. 179. nagelpoer 228. schier 12. VII schooien 186. the age. 172, 286. swig onl. 296. scouthadom 194. thefian osaks. 9. ur ohd. 1. scouthate 194. thengel age. 212. ua- goth. 1. schraveelen 89. thengill onrd. 212. -ua skr. 2. :elan osaks. 7, 8, 9, 10. thy, ags. 172 , 286. 4t goth. 3. seolan osaks. 7, 8, 9, 10. tholodit oul. 123. veil 274. seulan osaka. 7, 8, 9, 10. thrim age. 286. vergieren 229. sig onl. 269. tkugkjan goth. 22. vergierre 229. slecht 12. thunginus frank. 209. verhoetelen 177. smiins 169. traag 278. verlijden 190. smullen 185. traghen 288. vidhavit skr. 18. snood 12, 23. truktin ohd. 210. vidua lat. 18. speivan goth. 87. tunginua frank 209. viduvon goth. 18. spijgen 87. tvaksh skr. 218. yacht 76. spoegen 87. tvanc skr. 218. w overgegaan tot g 87 spoeien 87. twees 291. weddings onl. 196. sporware 251. ud skr. 3. wie hd. 286. spawen 87.wis 178. ue 208. starve eng. 13. ugnis lit. 22. why eng. 286. sterven 13. ukta age. 16. wraggelen 89. sweren 223. uhtan osaka. 18. wraken 89 taksh skr. 218. uhtaceada age. 16, 17. wrecken 89. tam skr. 218. uit 3. ziel 10. to 172. Umlaut 208. zoetelen 178. thagkjan goth. 22. ungo lat. 22. LUST DER CRITISCH BEHANDELDE PLAATSEN. Van vrouwen e. van minne, bl. 43 , N° 21, vs. 5 76 Nat. Bt. V, vs. 992 219 Roelantsl # 358 221 Parthon. • 2461 222 Stemmen nit den Voortijd, N. 16 , 125' 230 PI ff 47 , 109, 51 281 IV 99 232 Van Since Brandane , passim 285 vim. DE PARTIKEL Alt IN 'T OUDII0OGDUITSCH DOOR H. KERN. Gelijk met een enkel woord in een voorgaand opstel vermeld is, wisselen in 't Ohd. de voorvoegsela ar en ir met elkander of , of , om het nauwkeuriger uit te drukken, sommige Ohd. geschriften hebben ar in al zulke gevallen , waar andere Ohd. bronnen ir ver- toonen. Wat de beteekenis aangaat, zij dus ar en ir samenge- vallen , 66n geworden. Daarenboven komen beide in de hoofdbe- teekenis van ,,uit, vane, en vaak ook in toepassing , overeen met Goth. Ohd. nr, ons oor, enz. Als men 't gebruik van 't laatste, us enz., in samenstelling met naam- en werkwoorden , vergelijkt met de toepassing van 't Skr. niek bijv. Goth. uefairina met Skr. nirdoeha ,,onschuldig, vrij van blaama , en Goth. usdreiban , met Skr. nirajati, nir-gamayati „uitdrijvena , dan ziet men dat achier overal eeu Goth. ue met een Skr. nick to vertalen is. Daar nu nieh nets anders blijkt te wezen dart een bijvorm van 't vroeger behandelde isk, en dit isk= Ohd. ir, ons er is, laat zich de verwisseling van een Oudarisch nis met U8 zonder eenige inoeite verklaren. Er is ook reeds in 't bedoelde opstel gezegd dat het Goth. se, Ohd. ur, , enz. waarschijnlijk volledig hetzelfde is als het Bactrische ug (vOhr zachte letters : uz), en dat het in alien gevalle aan een ouder Arisch 248 beantwoordt. Er blijft ons alleen overig , de verwanten van ar op te sporen. III. I In ouderwetsch Latijn komt een ar voor, doch dit is enkel eene, in 't Latijn zoo geliefkoosde , linguale uitspraak van ad „bij, aann , gelijk o. a. meridies voor medidies staat. Met het Ohd. ar is het Latijnsche ar niet identisch, hoezeer in zeker op- zicht daarmee verwant. Het Lat. ar ad vindt men terug in 't Goth. at, Angels. at, Engelsch at, Ohd. az, enz. , terwiji Ohd. ar in ouderen vorm as luidt. In 't Skr., de Iraansche dialecten, 't Grieksch en Latijn — de overige zustertalen laten we kortheids- halve rusten — komt dit as noch als afzonderlijk voorzetsel, noch als voorvoegsel voor. Des to meer doet het dienst als ach- tervoegsel, want als suffix van den genitief enk. (in de meeste ge- vallen ook van den ablatief enk.) is het aan alle Arische talen ge- meen. De wijzigingen die as in klank ondergaan heeft, kan men lieht overzien in zulke voorbeelden als : Skr. pad-as, Gr. 7r4-9; , Lat. ped-is (maar ook ei-us = Oudarisch ai-as`); all-us van stam as); Gr. cPepoColg. Alwie in de allereerste beginselen der vergelijkende taalstudie geen vreemdeling is, weet ook bij welke woorden de uitgang van den genitief enk. (niet tevens ook ablatief) is asia, Skr. asya, Gr. so, ov, Goth. is. Dit suffix is iets geheel anders in oorsprong dan as, want as beteekent „uit, van" , maar (a)sya „zijn". Het is dus even natuurlijk dat asya uitsluitend voor den genitief be- waard werd en as voor genitief en ablatief dienst deed, als dat in onze taal, bijy. in ,,Jan zijn book" de verbinding „Jan zijn" uitsluitend eene genitief-betrekking aanduidt, terwijl van den genitief en ablatief beide kan uitdrukken. Behalve as werd in 't oudere Arisch ook het synonieme us ge- bezigd als aanduider van genitief en ablatief beide; sporen daar- van zijn nog over in 't Skr. , o. a. in patyus „van den heeriJ en sakhyus „van den vriendo , zijnde genitief en ablatief enkv. van pati en sakki. Mogelijk ware het dat ook in 't Latijn ei-us uit 1) Ai is de sterke vorm van waarme8 bet *fwisselt; sterk is Skr. ayam (uit ai -I- am) ,zwak iyam (nit i -i- am); de zwakke vorm , voorzien van 't nominatief- teeken , levert in 't Latijn en (othisch is op ; de regelmatige genitief van i is i-as of ai-as; zoo ook in subst. adj. kav-i , gen Awes (voor kaval-04 ; apt-1,141-o“ of ai-as; zoo ook in subst. adj. kav-i , gen Awes (voor kaval-04 ; apt-1,141-o“ rroAso rriasoc (ook met Vrddhi vroAsioq, vroAsog). 3 een Arisch al-us, en niet juist nit al-as ontsproten is, doch wegens 't Goth. is = Lat. ei-us acht ik zuiks niet waarschijnlijk. Ofschoon us maar in eenige weinige woorden als genitiefvormer bewaard is gebleven , heeft os (Arisch aus), de sterke vorm van us, eene plaats gehouden in den genitief en locatief dualis alter naamwoorden in 't Skr. Dus van alvai, een meervoud en twee- voud van aqua., is de gen. locat. aqvay-os ; van pad is het pad--os. Zoodra 08 in algemeen gebruik kwam bepaaldelijk voor den dualis, zal men, naar we gissen mogen, us, welks eenheid met 08 men nog gevoelde , minder gepast gevonden hebben voor bet enkelvoud en zoo kan us bijna geheel in onbruik geraakt zijn. Hiervoor was ten minste geen grond aanwezig in het door us uitgedrukte be- grip zelve. In 't Bactrisch heeft de gen. dual. ook een versterkt us, en wel den vorm met Vrddhi, nl. dog (do). De verhouding waarin os tot us staat is dezelfde als die van Goth. lit, Ndl. uit, Ags. , Eng. out, Nhd. aus (d. auz) tot Skr. ud, want de Goth. i is menigmaal , zoo goed als de Lat. in diko bijv. , een regelmatig aequivalent van Arisch au , Skr. o. En natuurlijk ; want daar de Arische a in 't Goth. in i en u kan overgaan , spreekt bet van zelf, , dat au, d. i. a + u, kan worden tot i /4 of tot u. Het eerste nu vinden we o. a. in Goth. giutan , het laatste in Man. Zoo is o. a. ook het Goth. Ads, ons huis het Skr. kosha (zeer dikwijls, zelfs in Vedische Hdss. kocat) geschreven) ,,het bin- nenste van iets , de ledige ruimte, ingesloten ruimte, scheede, schaal, beker." Na de plaats welke as, in 't Ohd. nog als voorvoegsel ar voor- komende, in de oudste A rische talen inneemt, to hebben aan- getoond , zullen we nagaan in welk verband as tot 't Lat. en Arische ad staat. Vooreerst vinden we ad terug als middel ter vorming van bepaalde ablatieven. Zoo is in 't Skr. van aqua de genitief enk. aquasya , de ablatief enk. echter aqua, d. aqua + ad. Gemeenlijk is de genitief met den ablatief saamgesmolten, wan- neer namelijk het achtervoegsel as is. Hoogst zeldzaam en ver- Quderd is een ablatief als didyot (uit didyo-at) van didyu daar ') In de Vedisehe Hdss. komen ettelijke onoorspronkelijke voor, bijv. ct acura .schoouvader• voor avacura socer; pahha .droog. voor sushka Bactr. nushka. 1* 4 didyos (uit didyo-as) als ablatief en genitief te gelijk dient i). In 't Bactrisch is de ablatief ad (d) onvergelijkelijk meer in gebruik dan in 't Skr. ; dus tanoot en .dgl. evengoed als acpa. Behalve ad wordt in 't Bactrisch nu en dan adha gebezigd ; dus acpcidka d. acpa ± ad + a. Ook uit 't oudere Latijn is de onverminkte abla- tief op d bekend ; bijv. populod , carthagined, enz. Het suffix is ad, en niet at, zooals de spraakkunsten opgeven. Niet dat at niet bestaat; maar het bestaat alleen onder bepaalde ornstandigheden ; elke d gaat in 't Skr. , volgens de heerscheude uitspraak , aan 't slot des woords vtiOr eene rust in t over. Zoo wordt tad tot tat, doch dat tad het oorspronkelijke is, b]ijkt uit de aileidingen tactlya, uit het Lat. islud en 't Goth. thata, Hgd. das. Evenzoo is het ablatief-suffix eigenlijk ad, hetgeen bewezen wordt door zulke woorden als madflya, asmadiya, afgeleid van de ablatieven mad, asmad; verder door den Bactrischen bijvorm adha; eindelijk door het Latijnsche d. Dewijl ad en as gelijkelijk in zwang zijn als middelen om den ablatief uit to drukken , en den klinker gemeen hebben, moet men aannemen dat ze met elkaar in verband staan ; identisch zijn ze echter niet. Een dergelijk verband bestaat er tusschen Skr. ud „uit, van onder naar boven" en ablatief-genitief-suffix us, en daargelaten het onderscheid van zwakke en sterke uitspraak , tusschen Goth. en us. Eindelijk hebben we aan te toonen , hoe het ablatief-achter- voegsel ad identisch kan wezen met het Lat. voorzetsel ad, Goth. , Eng. at, enz. Dat een woordje 't welk eerie betrekking als „bij, aanwijst , tevens strekken kan. om ,,van, uit" to kennen te geven , mag dezen en genen misschien vreemd klinken ; toch is het eon feit dat boven alle verdenking verheven is. Na eenige onwedersprekelijke feiten te hebben aangehaald , zullen we de verklaring geven. Het is geheel overbodig sprekende bewijzen aan te halen uit andere taalfamilien dan de Alische , hoe de be- ') Opzettelijk vermeld ik dezen Ablatief, , voorkomende in 't Taittiriya-Brith- mane I, 7, 8, 2, dewijl geen enkele apraakkunst er melding van nuaakt , en ook het Petereb. Wdb. Bien verkeerd verklaart. 5 trekkingen „tot„. en „van," „in" en „uit" door ea en hetzelfde middel worden aangewezen : bepalen we ons tot de Arische talen , die ons bewijzen in overvloed aan de hand doen. Beginnen we met Vedisch Baca „bij, met". De Oudperzische vorm hiervan is haat, de Bactrische haca , de Nieuwperzische az; in al deze Iraan- sche talon is de beteekenis : nit, van. In 't Nieuwperzisch is az, geheel in overeenstemmiug met ons van, het Latijnsche de in de Romaansche talen , niet enkel voorzetsel des ablatiefs, maar ook des genitiefs. Het Latijnsche sem dat tot Skr. sacs" staat als een vormelijke ablatief tot eenen vormelijken instrumentaal , laat ik rusten , dewijl men meenen mocht dat het verschil tus- schen Baca en 8ecus voortspruiten kon juist uit het onderacheid der achtervoegsels. Trouwens mod en kacd bewijzen op zich zelve genoeg. Een tweede voorbeeld levert ons het Ags. at; terwijl beran etyrnologisch aan 't Lat. agferre beantvvoordt , is het in be- teekenis = Lat. auferre „wegnemen" ; dtgifan is „geven aan" ; dtniman is „nemen van" ; eitgadre is „te gader". Uit 't Engelach is at „te, aan" ieder bekend , en tevens de uitdrukking at one's hands ,Ivan iemands karat." Een derde bewijs is het overbekende , en daarom wellicht over 't hoofd geziene feit , dat in 't Sanskrit, Latijn, ens. de datief meerv. en de ablatief meerv. (behalve bij de pers. voorn.) eon zijn ; pad-bhya8, pedi-bus is „aan de voeten, ten voeten" en ,,van, uit de voeten"; zoo ook dient Fransch (uit ad) om weer te geven ons „aan" , den datief, en tevens dient ad als achtervoegsel des ablatiefs. Bij de persoonlijke voor- naamwoorden is ad in 't Skr. een middel ter aanduiding des abla- tiefs , behalve in samenstelling. Dus mad „uit, van mij" ; a8mad „uit, van ons". Als eerste lid eerier samenstelling hebben deze vormen genitiefbeteekenis. In 't oudere Latijn zijn med, ted, die in vorm identisch zijn met Skr. mad, tvad, accusatieven , d. i. met andere woorden , in 't Lat. wordt in dit bijzonder geval 't toevoegsel in den zin genomen van „tot, naar" , overeenkomstig den zin van 't voorzetsel ad. Een vierde fait — en daarbij sullen we 't vooreerst laten — is dit, dat de zoogenaamde bijwoorden mat ablatief-beteekenis op tae in 't Skr., als ita8 , tata8, niet slechts beteekenen „van hier, , van daar" , maar ook „hierheen, daarheen4 , beteekenen „van hier, , van daar" , maar ook „hierheen, daarheen4 , 6 in welke laatste opvatting ze verwisseld mogen worden met de locatieve bijwoorden iha, Tatra, daarn , even als ons to zoowel eene beweging ergens heen aankondigt, gelijk het etymologisch identische Grieksche achtervoegsel E, ale ook eene rust op eene plants, gelijk trouwens ook 't Gr. ae in ivatiXE. Ale men weet dat het ablatief-teeken ad op zich zelf even goed ,,bij, aan" kan vertegenwoordigen als ,,uit, vane, zal men zich niet verwonderen dat in 't Latijn zeer dikwijls de ablatief eenen locatieven zin heeft, en dat zulks ook in 't Skr. geenszins tot ;de zeldzaamheden behoort. Bijv. baletd, volgens bet onvermijdelijk Ievenlooze stelsel onzer spraakkunsten een ablatief, beteekent "met geweldn ; krandd ,,in volgorde, achtereenvolgensa ; madhydd I, in 't midden, to midden" ; paccdd vin 't westen, achter" en ,,van 't westen , van achterenn , ens. Na kennismaking met de feiten, moeten we redelijkerwijze eene verklaring zoekeu. Zelfs indien we niet in etaat zijn eene voldoende verklaring te vinden , hetgeen wegens de menechelijke kortzichtigheid sulk een gewoon verschijnsel dan nog moeten we het hoofd buigen voor de feiten. Het komt mij voor dat we hier naar de verklaring niet lang behoeven to zoeken , mite we bij elke poging om de voorstellingen en denkbeelden van anderen, bepaaldelijk van oudere geslachten to begrijpen, niet onze wijsheid of gewaande wijsheid ale richtsnoer nemen. Bij elke woordafleiding, bij gewaande wijsheid ale richtsnoer nemen. Bij elke woordafleiding, bij elke verklaring van taal vormen , d. i. van geschiedkundige voortbreng- selen van den menechelijken geest , hebben we te vragen , niet selen van den menechelijken geest , hebben we te vragen , niet hoe wij in onze onovertreffelijke wijsheid en nog onovertreffelijker kunstgevoel , een woord, eenen taalvorm zouden voortbrengen , maar hoe zij , aan wie wij de taal te danken hebben, gedacht , gezien, gevoeld hebben. Some gelukt het ons uit verschillende aanduidingen die gewaarwordingen en denkbeelden in ons zelven to doen herieven , some, ja meestal , niet. Doch ter take. De ablatief duidt eene scheiding aan. Het begin eener scheiding heeft plaats op het punt waar de twee to scheiden voorwerpen elkaar raken , zoodat de scheiding noodzakelijk verbinding veron- derstelt, en het raakpunt , d. i. ad, ma, aan beide voorwerpen of de daaromheen gedachte kringen gemeenschappelijk toebehoort. 7 Gelijk het raakpunt niet zonder twee rakende voorwerpen in de verbeelding aanwezig is, zoo ook niet ad, enz. zonder bijgevoegde woorden. Zeg ik ,,de trein vertrekt van bet station" , dan is van aanwijzer des ablatiefs, maar in mijne voorstelling vertegenwoor- digt van juist het raakpunt, waar de statiousgrens , die achter- blijft, en de trein, eene lijn die in zekere richting zich voort- beweegt , elkaar laatst ontmoeten. Nog duidelijker is hoe „aan, vlak bij" en ,,van, uit" samenvallen in onze voorstelling, als de twee voorwerpen, hoewel uiteenloopende, of de twee lijnen, hoewel in verschillende richting loopende , toch met el- kander in verbinding blijven. Bijv. „de tak schiet uit den stem", waar „uit" voorstelt het punt A in deze figuur : A Y ; hot is klaar dat A het aanrakingspunt is tusschen stam en tak. Het is dus zeer natuurlijk , d. overeenkomstig de natuur, dat de Latijnen verkiezen to zeggen pendere ex of ab aliqua re, en wij hangen aan Het eene is zoo goed en zoo juist als het andere. EEN RECHTSTERN DER SALISCHE WET DOOR H. KEIN. Onder de Salische of Nederfrankisehe glossen in de Salische wet, is er eene die nu eens voorkemt op plaatsen waar sprake is van moedwillige brandstichting met daarmee gepaard ,gaand verlies van menschenlevens, dan weer bij de geheel andere misdrijven. De twee eerste lettergrepen zijn, naar gelang der verschillende handschriften, eeulan , sedan, aelan, alle drie zeer verklaarbare 8 varianten van een woord, beantwoordende , wat den uiterlijken vorm aangaat, aan ons ezielenn Dewijl er van verlies van menschenlevens gesproken wordt, kon de zin van 't woord ook wel eens ons „zielenn wezen. Ten tijde toen opsteller dezes de Salische glossen aan een opzettelijk onderzoek onderwierp , ver- moedde hij dat de latere Frankische hewerkers of orawerkers wer- kelijk in seulan ons „zielen herkenden. Tevens echter meende ik op gronden die de belangstellende lezer vinden kan in de eGlossen- in der Lex Salican bl. 22-27 , dat de ware en oudere vorm der in der Lex Salican bl. 22-27 , dat de ware en oudere vorm der glosse geheel anders moest zijn en dat die later omgewerkt was, ten einde eene uitdrukking voor „zieln en „brand" er in te brengen. Nader onderzoek heeft mij er toe geleid om hetgeen mij toenmaals eene wijziging toescheen, to houden voor de bedoeling des terms van den beginne af. Het was een term voor everbran- ding van levende wezens ,11 en zoo men dienzelfden term ook op andere plaatsen , waar niet van brand gerept wordt, bezigde , dan was het omdat de boete, voor deze of gene euveldaad bepaald, evenveel bedroeg als voor brandstichting met verlies van menschen- levens , nl. 2500 d. Opmerkelijk blijft het , dat in alle handschrif- ten de geheele uitdrukking een betrekkelijk jonger taaltijdvak ten de geheele uitdrukking een betrekkelijk jonger taaltijdvak verraadt, hetgeen niet wegneemt dat in alle lezingen hetzelfde schijnt hedoeld to zijn. Zeker is het, dat het verschil in lezing niet louter het gevolg is van de slordigheid der afschrijvers. We vinden namelijk dat het eerste der twee woorden , of 't eerste lid der samenstelling, in alle handschriften hetzelfde is, daargelaten 't onderscheid in spelling en uitspraak; dat het tweede woord echter verschilt, en wel in dier voege, dat in enkele te lezen staat z. v. a. ons „brand," in andere z. v. a. ons everbrandingn. Nie- mand zal toch het eene met het andere verwisselen, tenzij hij bekend is met de taal. De varianten kunnen tot twee hoofdgroepen gebracht worden: eenerzijds sedan (eeolan eeeolan, e;lan) ffzie- len —4 eu defa (deba); anderzijds 8eulan (eeolan, eeeolan, eelan) en devena (devana, devenae, devanae). Als een afschrijversfout of als eene gewestelijke uitspraak is te beschouwen doefa; eene schrijfwijze dela zou niets bevreemdends hebben. Ook in dovena is de o of schrijffout of, niet onwaarschijnlijk , gewestelijk. In se- 9 laneeffa is ook buiten twijfel eene foot; voor eeffa kan zoowel dela als theft gestaan hebben; zulks is niet nit to maken. Defa en deba , in welk laatste de b de bh of gestreepte b van 't Oudsaksisch , onze v in klank , vertegenwoordigt , hebben uaast zich eene derde spelling diba. De d in 't woord is ontstaan nit th het werkwoord Melon , thifon , enz. komt nog in de Salische wet voor I) en be- teekent min gloed zetten, in brand steken, verbranden.". Daarvan komt het zelfst. naamw. dela , diba. Dela kan ook uit hetzelfde werkw. naar de vervoeging van Goth. fi8kon afgeleid wezen, doch mogelijk ook uit thefian , defian , naar de vervoeging van Goth. naajan. Tusschen deva (dela) en devana is een dergelijk onder- scheid als tusschen ,,brand" en „verbranding.fi Uit devon (thefon) is regelmatig afgeleid devana, en met verdoffing van de a der middelste lettergreep : devena. Al de behandelde woordvormen zijn betrekkelijk jong; in geen enkel handschrift is de oudere th aan 't begin des woords bewaard. gebleveu. J uist oin reden hiervan lijkt de a in devena8 , wat niet anders dan de sterke genitief enk. van een vrouwelijk substantief wezen kon , zeer verdacht. 'Want hoewel het zeker is dat er een tijdperk in de taal der Franken geweest is, waarin genoemde naainval op a uitging, zoo mocht men verwachten dat die a ver- dwenen was in 't betrekkelijk jonge tijdperk, then de d in devena reeds de th vervangen had. Intusschen bestaan er voorbeelden van eenen uitgang 8 in bedoeld geval nog in den Heliand, zoodat een gewestelijk Frankisch devanaa volstrekt niet eene onmoge- lijkheid is. lndien de handschriften minder bedorven waren, zou men een gewestelijk dovena naast devena, en doeffa , uit dofia , naast doffa des noods kunnen verklaren. Want zoo good als een Gothisch trudan (grondvorm trad) als tegenhanger heeft een Ouds. tredan , ons treden , kan ook uit eenen grondvorm thaf (Skr. en Oud- arisch tap) zich zoowel dof als de f ontwikkeld hebben. Het eerste woord 8eulan , 8eolan , seeolan , selan — alle vier 1) Glossen Lex Sal. bl . 119. 2) Vgl. voor een tijdperk ondei nog dan dat der Gothische bijbelvertaling, in ons land : Toxandria en Texandria (nog over in Tessanderloo). Ook hinl. gone en gene. 10 vormen zijn onberispelijk — is een genitief enk. van eeeola, enz. ons „ziele." Het beteekent z. v. a. „eener ziel," en laat zich Weer- goven in onze hedendaagsche taal door zielen, als °erste lid eener oneigenlijke samenstelling, bijv. in „iemands zielenheil," waarin het eerste lid een gen. enk. van 't vrouwelijke ziele is, naar de zwakke verbuiging. Ook in 't Frankisch is seeolan defa, enz. als oneigenlijke samenstelling to beschouwen. In 't Oudsaksisch des Heliands gaat de zwakke gen. enk. yr. gewoonlijk op on, un, ea nit; niet zooals Grimm veronderstelde, want indien de u en o lang waren, zouden ze in een en hetzelfde work niet met e afwisselen. Ofschoon veal zeldzamer, komt zelfs in den Heliand ook de uitgang an voor, bijv. in nalan gat ,,gat eener naald" (Heliand, 101 , 15, uitg. Schmeller). In 't Angelsaksisch is de uitgang regelmatig an, en het lijdt, i., niet den minsten twijfel , of Os on, an, en, hebben zich uit een ouder an ont- wikkeld , op dezelfde wijzo als Os. kano nit hana; dagu, dago nit daga gesproten is. Of er in 't Os. ooit een tungdn bestaan heeft, mag zeer twijfelachtig heeten; volkomen zeker is het, dat het Goth. tuggon uit tvggctn ontstaan is. Dat an eon ouder an is gaan vervangen, verklaart zich van self; moeielijk daarentegen kuunen we ons voorstellen, hoe do eerst tot 6n zou geworden zijn, en dan weer tot an. De zwakke von(' eeeola is niet in alle Germaansche talen ge- bruikelijk; noch 't Gothisch , noch 't Aga. kennen dien; ook 't Ohd., schijnt het, niet Het Noordsch heeft beide V0111/611 van 't woord , den sterken en den zwakken; zoo ook het Os., dat voor den gen. enk. echter Coen het zwakke seolon, eeolun bezigt; ook in do Psahnen De beteekenis van „ziel" in den Frankischen rechtsterm is klaarblijkelijk die van persoon , in 't algemeen, of van levend men- ochelijk wezen. Wij gebruiken bet woord nog zoo in bepaalde zegswijzen, bijv „hoe meer zieltjes, hoe meer vreugde." Geheel in deozelfden sin als in „zielenvorbranding," hoe vreemd de uitdruk- king ook thane uit ongewoonte ons klinken mag, komt het voor in Yondels :.fbi traeht onnooslen to vernielen, poor linearden van onnomie DE OORSPRONG VAN 0 CHTE ND. DOOR J. BECKERING VINCKERS. Aan 't slot van mijn opstel over de vreeinde. lotgevallen van 't woord ochtend liet ik mij verluiden , dat ik ook den oorsprong van dit merkwaardig lid der Nederlandsche taalfamilie meende van dit merkwaardig lid der Nederlandsche taalfamilie meende ontdekt te hebben. Op welke gronden die meening steunt, dat wil ik thans aan de lezers van dit tijdschrift blootleggen. Om na te gaan of 't woord, welks oorsprong we trachten op tesporen, ook in eene der met de onto verwante talon aanwezig is, hebben we, zooals wel bekend is, op twee hoofdzaken te Ietten : op den vorm en de beteekenis. Willen we 't eene woord tot het andere terugbrengen, dan dienen we ons te overtuigen, dat ze zoowel in vorm als beteekenis behoorlijk met elkaar over- eenstemmen ; en bestaat er verschil, dan moet er van dat verschit, op grond van erkende taalwetten, voldoende rekenschap wotden op grond van erkende taalwetten, voldoende rekenschap wotden gegeven. Nu is er tusschen °Mend en 't woord, waartoe ik ocAtend wil terugbrengen, niet weinig verschil van beteekenis. Om dus aantetoonen , dat het becloelde woord ondanks dit verschil van beteekenis, toch zeer goed de vader of althans de breeder van ocktend kan zijn , meet ik den goedgunstigen lezer op dit merk- waardig taalfeit wijzen , dat de bepaalde beteekenis, die eenige woordstam heeft, niet noodzakeliik zoo is ale ze is, maar vaak 12 evengoed anders had kunnen zijn, ja dikwijls ook vroeger wer- kelijk anders geweest is; dat due de beteekenis van een woord menigmaal seer willekeurig is en seer wisselvallig. Van doze willekeurigheid en wisselvalligheid zijn de bewijzen overal in menigte te vindeii. Immers zien we telkens hoe een zelfde woord in verschillende landen, ja in de verschillende ge- westen van een zelfde land, seer verschillende beieekenissen heeft; dat het hier een snort, ginds een geslacht; hier iets gunstigs, ginds iets ongunstigs aanduidt; hoe het, gaandeweg in zijne be- teekenis gaat weifelen, ja kenteren , zoodat het eindelijk juist het omge]eerde beteekent van 't geen het oorspronkelijk aanwees. Voorbeelden van doze verschijnselen zijn niet ver te zoeken. Zoo beteekent in Groningerland een schiere jas een jas die opgeknapt is, een knappe jas; in Friesland is een schiere jas daarentegen een versleten , een kale jas. ,Een snoode kop' hoorde ik in mijn jeugd in Groningerland dikwijls gebruiken voor ,een schrandere kop") , terwijl anders , en dat reeds vroeg , snood = doortrapt en boos is. In ,een slecht en recht man' heeft slecht nog altijd een loffelijke beteekenis, terwijl men anders slecht thans steeds in een ongunstigen zin gebruikt 2) 't Engelsche plain heeft onge- veer dezelfde lotgevallen gehad als ons slecht. Oorspronkelijk = vlak , effen, slecht zonder uitstekendheden , dus niet uitstekend, heeft effen, slecht zonder uitstekendheden , dus niet uitstekend, heeft het door tusscheukomst van dese laatste opvatting, evenals slecht een ongunstige beteekenis gekregen, die echter de gunstige voll strekt niet heeft verdrongen. , A. plain man' is een slecht en recht man, maar ,a plain woman' heeft reeds de beteekenis van een leelyke vrouw. Zoo zegt Kinglake van een geitenhoeder , dien hij dicht bij de Doode Zee aantrof ,I pitied the poor devil for having such a very plain wife ; en Lindo teekent een weinig vroeger bij plainly aan : plain of personal appearance means ugly. Onder de Friesen hoot een man die zich vriendelijk met zijn minderen onderhoudt ,zoo'n gerneen man', een benaming , die zeker elders geenesins als een loftuiting sou worden opgevat. Is ons hond de algemeene naam van la gent canine, zooals Jean de Lafontaine het uitdrukt, 't Engelsche hound heeft thans een bijzondere beteekenis en wordt hoofdzakelijk vau jagthonden 13 gebezigd; omgekeerd duidt dog bij ons eeu soort, bij de Engel- schen daarentegen het gansche hondegeslacht aan. Beteekent het het Nedl. sterven steeds doodgaan in 't algemeen ; 't Eng. to starve beduidt sterven door gebrek aan voedsel , dus verhongeren. beduidt sterven door gebrek aan voedsel , dus verhongeren. Heet bij ons het hersendeksel pan, het Zweedsche panna en 't Deensche pande (voor panne , evenals mand voor man) beteeke- nen steeds voorhoofd. Ligt bij ons de kin onder den mond , bij Zweden en Denen duidt kind (= kin + d) dat deel van 't ge- zigt aan, dat wij wang of koou noemen ; terwijl ons kin bij de Zweden haka , bij de Deuen hage heet. Is bij ons de naam bigge nog altijd tot een jeugdig varken beperkt , het Eng. pig is thans mooi op weg om van bijzondere benaming voor een jongen krulstaart de algemeene naam van 't geheele varkensgeslacht to worden. Ala wij Nederlanders in 't Zuiden ons varken , in 't Noorden ons zwin slagten, dan slagt een Engelschman zijn pig. Intus- schen heet zijn varkenskot (zwinhok) niet alleen pigsty , maar ook swinesty en hogsty ; terwijl hog niet alleen varken, maar ook een eenjarig gesneden ram of stier Beteekent. Wat met pig is gebeurd, dat heeft ook al, zoo als 't schijut , met bird, poultry en pidgeon plaats gehad : de naam van 't jonge dier is tot die van 't geheele geslacht uitgebreid. Juist anders om is 't gegaan met het Gr. 3i), , dat vroeger varken in 't algemeen , maar sedert den tied van Aristoteles bigge beteekeude. Room en bloom, dus 't beste van de melk en 't fijne van 't meel , worden in sommige streken van ons land, tengevolge van een soort van bluf , van alle melk en alle meel gebezigd. Al de aangevoerde wisselingen van beteekenis zijn tot stand gekomen in een tijdperk , dat door letterkundige gedenkstukken binnen onze waarneming valt ; maar wij kunnen er zeker van zijn dat dusdanige wisseling van de vroegste tijdeu of steeds gaande is geweest , 3) en bij volken, wier talon door 't schrift nog niet zijn gefixeerd , een omvang heeft, waarvan wij ons moeilijk een recht denkbeeld kunnen vormen. ') Een der grootste struthelidokken , die den weg van den ety- moloog belemmaren , is dan ook hierin gelegen , dat een naam , 14 aan eenig voorwerp gegeven wegens een eigenschap, in dat voor- werp aanwezig, vervolgens op een ander voorwerp wordt overge- gebragt wegens een eigenschap, die dit tweede voorwerp met het eerste gemeen heeft maar die met die eerste eigenschap, waar- van de benaming is uitgegaan, volstrekt niets heeft to maken. En hoe vaak kan niet zulk een overbrengen herhaald word& Poogt meen nu van zulk een secondaire, tertiaire of de Hemel weet quotiaire benaming den oorsprong op to delven , dan kan 't wel niet anders of men moet, zoo men de tusschenleden niet bent, van den weg raken; tenzij men in den vorm een lamp vindt voor zijnen voet, een staf die ons voor wankelen hoedt. Dat zulk een overbrengen niet alleen bij onontwikkelde bar- baron, die maar gedachteloos daar heen praten, maar zelfs onder zoogenaamde beschaafde lieden zeer gemakkelijk moet plaats hebben , daarvan zal men zich licht overtuigen, als men eons twintig beschaafde sprekers mat opschrijven wat ze alzoo onder zulk een alledaagsch woord als bond verstaan. Wellicht zullen geen twee van die twintig dezelfde kenmerken opgeven. Allen sullen waarschijnlijk het blaffen onder de hoofdkenmerken der honditeit rekenen , en toch zijn er in Amerika honden die niet blaffen, en een vos blaft op zijn tijd ook. Uit zulke proeven blijkt het, hoe verschrikkelijk onbepaald de begrippen zijn, die de gewone sprekers aan hunne woorden hechten. Neemt men de proof met woorden als modern, liberaal , conservatief, , vrijheid, communieten , enz enz. enz, dan is 't waarlijk treurig to zien , hoe de groote hoop klapt van dingen, waarvan ze geen Ilaauw, , of de groote hoop klapt van dingen, waarvan ze geen Ilaauw, , of een gansch verkeerd begrip heeft, en niet alleen kid*, maar onder den indruk dier verkeerde begrippen dingen doet , die de meest onberekenbare gevolgeu na zich slepen. loch daar zou ik mooi, of eigenlijk leelijk , op een terrein komen, waarop ik thaw niet wil wezen. Om dan weer tot mijn scbapen terug to keeren merk ik op , dat het gebiod der beteekenis van sommige woorden uit den aard der zaak , die zij aanduiden, zoo buitenge- meen onbepaald is, dat dit alleen reeds tot groote weifeling aan- leiding met geveu. Eon voorbeeld van deze soon, dat ons tevens nader tot ons eigenlijk onderwerp brengt , is het woord nacht. 15 Wie weet juist de grens op to geven tusschen nacht en avond ? Hoe weinig begrensd , hoe onbepaald het gebied van den nacht is, dat blijkt niet alleen uit ons weifelen tusschen nachtmaal en avondmaal en het Hd. Nachtessen naast Abendbrot en zu Nacht essen naast zu Abend essen , maar vooral uit het Engelsche night, dat niet alleen nacht , maar ook zeer gebruikelijk avond beteekent. Nightfall wordt dan ook door Engelsche lexicographer verklaard door ,the close of day', waarbij de nacht onmiddelijk aan den dag grenst, en dus 't gebied van den avond mee beslaat. Lase night is de gewone uitdrukking voor gisteravond , overnight is night before bedtime, terwiji overnight's losses by Warren, in zijn ,Diary of a Late Physician', voor ,de verbezen van den vo- rigen avond' staat. 5) Dat hetzelfde woord nacht en avond beteekent, zal iedereen nog al zoo onnatuurlijk niet vinden , aangezien beide tot het gebied der duisternis behooren. Minder natuurlijk is het, bij den eersten opslag , dat begrippen als licht en duister door 66n en 't zelfde woord worden vertegenwoordigd. Dobh ook dit minder na- tuurlijke is slechts schijn en last zich op meer dan eene wijze zeer natuurlijk verklaren. Zeer begrijpelijk wordt het reeds, als men bedenkt, dat de overgang van den nacht tot den dag door 't zelfde verschijnsel wordt gekemnerkt ale de overgang van den dag tot den nacht, namelijk door 't schemeren. Immers is de schemering zoowel de voorbode van 't licht ale van de duisternis. In 't Mhd. is dan ook schemmern dunkeln , maar schemen funkeln. 1') 's Morgens staat ,het schemed gelijk met ,het wordt liche , 's avonds met Ad word donker' ; en 't geen , oppervlakkig beschouwd , onnatuurlijk, ja onmogelijk scheen, wordt, bij nader inzien zeer natuurlijk en zeer mogelijk. Indien dit alles , in verband gebragt met de vroeger door vele voorbeelden gestaafde wisselvalligheid van de beteekenis der woorden, iemand op het vermoeden mogt brengen, dat er nog wel andere woorden zullen zijn , die zoo tusschen licht en duister weifelen, dan wordt zulk een vermoeden ten zeerste bevestigd; want dit heeft meermalen ook juist bij dat woord plaats , welks oorsprong wij thans trachten op to sporen. Hoezeer we tegenwoordig , om met Dr. De Jager (Taaigids 16 3, 239) to spreken , met ochlead Of dat gedeelte des dags be- doelen , dat met het opkomen der zon aanvangt en met den middag eindigt, Of wel meer het °erste gedeelte van den dag, en dus dit woord in elk geval tot het gebied des lichts brengen , vroeger stond het met ochtend anders geschapen; vroeger strekte zich hot gebied van ochtend of liever zijn onden vorm uhla 7) enz. ook tot in den nacht uit, ja beteekende den nacht zelven. Een eerst geval waarin uhta een tijd a,anduidt , die aan den dag voorafgaat , vinden we klaarblijkelijk in het vroeger uit Cmdmon aangevoerde ,on uhtan aer dagrede' , want dat beteekent ,in den ochtend voor den dageraad'. Ben tweede geval levert ons het Angels. tat sang, het Ohd. uhtisang en 't Oudn. OhtusOngr, , waarvan 't eerste verklaard wordt door 't gezang door de monni- ken gezongen in het derde uur na middernacht; het tweede door orgia dus nachtgezang ; en dat het derde eveneens tot het gebied van den nacht behoort, blijkt uit de verklaring van otta (de Oudn. vorm van ohta) ale zijnde de tijd van 4-41- in den morgen. Ja , in Jemtland is otta nog heden ,den tid ifran midnatt tilr dagen„ de tijd van middernacht tot den dag. Het Ags. ad- jectief uhten beteekent ook var den morgen, en rechtstreeks tot het gebied van den nacht behoort het, vroeger ook reeds bijgebrachte , Goth. uhtvon , want dat dient ter vertaling van 't Gr. . xo d. i. letterlijk in den nacht. Duidelijk blijkt de nachtelijke beteekenis van ons woord ook uit het uht van 't Ags. compositum uhtsceada. ons woord ook uit het uht van 't Ags. compositum uhtsceada. Dit wordt vertaald door nachtvijand, en eon aandachtige lezing van de plaats , waar dat woord voorkomt en van de andere, waarin de drank, die door uhtsceada wordt aangeduid , vermeld staat, zal ons overtuigen, dat die vertaling nachtvijand volkomen juist is. Vers 2270 ssqq in Groin's editie van den Beovulf lezen we dan : Hordvynne fond eald uhtsceadha open standan , se the byrnande biargas secedh , nacod nidhdraca, nihtea fleogedh fyr's befangen. dat is : Schatvreugde vond De oude uchtvijand open staan 17 Hij die brandende bergen zoekt, De naakte strijddraak , 's nachts vliegt Door vuur omvangen. Ook in 't geen verder volgt wordt er steeds op gewezen , dat de draak , de oude uchtvijand , die 's nachts vliegt, een vriend is der duisterni:s. Toen hij bemerkte , dat de schat , dien hij be- waakte , hem was ontroofd , wachtte hij, schoon brieschend en razend van woede , met zijn wraakoefening (vers 2303) Odh that fen cvom. d. i.: totdat de avond kwam ; en dan heet het ver- volgens (vers 2306 ssqq) : Thd vas dag eceacen vyrme en vdlan , ne on vealle leng bidan volde, ac mid bmie f6r fyre getysed. Toen nu de day was geweken , Den warm naar wale (wensch), niet in den wal Langer Beiden wilde , maar met brand voer hij Met vuur toegerust. En gelijk de uchtvijand eerst na 't wijken van den dag nit- vliegt, zoo keert hij, de vriend der duisternis, ook voor de komat van den dag terug : Hord eft gesce6t Dryhtsele dyrnne aer dages hvile Dewaker echt (er) schoot Naar zijn verborgen heerzaal voor den tijd des dags. Iedereen ziet in , dat de dichter zulk een uitgemaakten duister- ling en nachtvlieger alleen dan uhleceada kon noemen, als uht tot het rijk der duisternis en niet tot het rijk des lichts behoorde. Nu blijkt het echter ook ten d.uidelijkste , dat zoo er in een der verwante onverschoven talen een woord bestaat, dat in vorm met uhta overeenstemt, dat zulk een woord dan volstrekt niet dezelfde beteekenis behoeft to hebben , die wij thans aan uchtend hechten , maar dat het zeer goed nacht of duisternis kan beduiden; ja, dat het ten gunste der verwantschap zal pleiten , zoo dat onverschoven woord, evenals uhta , tusschen licht en duisternis weifelt. En bestaat er nu zulk eon. woord ? Om deze vraag to III. 2 18 beantwoorden dienen we eerst uittemaken onder welke gedaante ukta zich onverschoven kan vertoonen. Uit het in mijn vroeger stuk uiteengezette weten we, dat de verschoven vorm van ons woord, behalve in een plaats van den Heliand, een vrouwelijke n-stam is, en dus ?Jean luidt. Daar echter die n als stam-sluiter in zeer veel gevallen een eigenaar- digs liefhebberij der verschoven Indogermaansche talen is, be- hoeft de onverschoven vorm, die aan uhtan beantwoordt, deze n niet noodzakelijk to bezitten. Immers staat ook naast den Goth. n-stani hairton in 't Sanskr. Arid (= hard) , in 't Gr. xecp3icc in 't Lat. cord; en naast den Goth n-stam viduvon vinden we 't Skr. vidhavd en Lat. vidua zonder n. Vergelijken we nu een paar verschoven woorden als b.v. het Goth. raihts en ahtau (om recht en acht (8)) met de over- eenkomstige onverschoven 't Lat. rectus en octo , clan zien we, dat een verschoven At (cht) beantwoordt aan een onverschoven ct kt), en het onverschoven woord, dat met ukta overeen- stemt, son dus, den uitgang niet meegerekend, den yarn ukt most hebben. Tot zoover gaat alles goed , maar nu doet er zich een zwarig- heid op: het onverschoven woord, waartoe ik uhta terugbreng, levert niet ukt maar akt, en schoon het volstrekt niet zelden ge- beurt , dat een oorspronkelijke a tot u is weggeteerd, is dat toch voor een keelkank gewooulijk het geval niet. In de verschoven woorden aktau (8), ahva (water, Aa), ahsa (as), .akrs (akker) , naqaths (uaakt) is de a nog aanwezig evenals in 't Sankr. asltau (8), 't Lat. aqua, axis, alter en 't Skr. nagna 8) Voorbeeldeloos is eehter u in plants van een oorspronkelijke a voor een keel- klank niet; klaarblijkehjk beantwoordt toch het Goth. krukjan (kraaijen) aan 't Gr. xpciCeiv d. oorspronkelijk kragjein (krijschen). De zwarigheid blijkt dus geen overwegend bezwaar; we zijn De zwarigheid blijkt dus geen overwegend bezwaar; we zijn gerechtigd om ook uhta terug to brengen tot een onverschoven woord, dat in plaats van u een a tot stamklinker heeft, to meer daar de bedoelde onverschoven vorm in zijn beteekenis een hoogst merkwaardige overeenkornst met den verschoveling openbaart. En dat woord is?ilktu , dat donkere kleur, nacht, maar tevens , vooral 19 in 't meervoud, die kleur beteekent, waarmee zon, morgen en vuur den hemel vervven.9) Het staat dus met akk evenzoo ge- schapen als met Oda; het behoort zoowel tot het rijk van Ahriman als tot dat van Ormazd; het weifelt tusschen het rijk der duisternis en dat des lichts. Een gevolg van dit weifelen is het zeker ook, dat Indische uitleggers het adverbiaal soms door dag ver- klaren , waar het volgens Waffling en Roth lnj nacht beteekent. _Yacht beduidt het ontegenzeggelijk in de plants, die door Max Miller in een 2de serie zijner voorlezingen, p. 571 der Hd. be- working uit Rigv. wordt aangehaald : Djubhih aktakik pari patam asman Bij dagen (en) bij neaten beschermt ons (gij beiden). Staat het Gr. is uriq (Gem ax,r7yos), geen men kwalijk kan betwijfelen , met aktu en uhla in verband , dan verschilt het daarin van beide, dat het, zoover de bestaande monumenten uitwijzen, uitsluitend tot de partij der verlichting behoort, maar stemt het hierin met utha overeen , dat het zijn stam met een n heeft gedekt. Gelijk dus uhtan uit ukta , zoo is 't Gr. aktin uit akti gebo- ren , en in 't Zend vinden we een woord, dat met dit aka in norm volkomen overeenstemt, maar welks beteekenis zich , oppervlakkig beschouwd, kwalijk met die van ukta en aktu last vereenigen; want dat Zendische woord aehti beduidt enzeer, , onrein- heid I Die onvereenigbaarheid is echter louter schijn ; ja, op de keper beschouwd, is juist dit akkti = emeer, , uitstekend geschikt om ons op een niet minder eenvoudige en natuurlijke wijze dan boven is geschied, het wonder to verklaren, dat eenzelfde woord lickte kleur, licht en tevens donkere kleur, duisternis kan be- teekenen. Dat Zendische akkti is namelijk een afleidsel van ang smeeren, zalven; en nu worden de begrippen smerig en mart onophoude- lijk met elkaar verwisseld. Een gezigt , dat mart is, beet ook emerig , en een emerig jak ook mart als de plaote. Maar nu is 't geen zwart is ook donker ; men zegt zwart kijken voor donker kijken; men spreekt van zoo zwart als de nacht enz., dus komt emerig door mart tot donker. Van den anderen kant is echter2* 20 't geen smerig of gesmeerd of besmeerd is ook glimmend ; wat glint blinkt, wat blinkt schittert, wat schittert licht, geeft licht; wat blinkt is ook blank, het blanke is wit; en zoo is de overgang wat blinkt is ook blank, het blanke is wit; en zoo is de overgang van snzerig besmeerd, tot lichte kleur, licht blijkbaar zeer een- voudig en geleidelijk. Door deze tweeledige opvatting van het smerige zijn er in zeer veel talon van woorden die smeren, bestrijken, verwen beteekenen , afleidsels geboren met de schijnbaar geheel onvereenigbare betee- teekenissen van. licht en donker. Zoo staat naast dat Zendische akkti = smear een ander afleidsel van den stam ang (of ag) nl. akktara, dat gesternte beteekent, en dus het glimmende, blinkende van het smerige vertegenwoordigt. Het Oudindische aktu vereenigt niet alleen beide opvattingen van het smerige, het beduidt niet alleen donkere kleur, nacht en te- vens lichte kleur, straal , maar het heeft ook de oorspronkelijke beteekenis gehandhaafd, het staat ook voor zalf, , smeer. Dat van eon stam met n zoo als ang afleidsels voorkomen zonder n, dat is een in de onverschoven Indogermaansche talen zeer gewoon verschijnsel, waarvan zich ook in de verschoven tak- ken ettelijke gevallen vertoonen , onder anderen daeht naast denken, doeht naast dunken , braeht naast brengen, zacht Agr. scifte en 't Eng. soft naast 't Hd. sanft; ook Ags. sddh , Eng. Booth, waarnaast On. sow (voor sandhr), Deensch sand') Lat. sent in absent-is, prae8ent-is ") Skr. sat, Gr. Ovr voor coin. "). Die n is een gewone versterking van den oorspronkelijken stam, en de genazaleerde en ongenazaleerde vormen staan veeltijds naast elkaar; van beiden vindt men niet alleen afleidsels naast elkaar, maar van 't zelfde ww. worden sommige vormen van den stam met, andere van den stam zonder n gemaakt ; zoo in 't Latijn junetura naast jugum , 't eerste van den stam Jung, het tweede van jug. Van verbale vormen met en zonder n wemelt het in deonverschoven talon. Dat het Oudindische aktu, schoon van ang`, geen g vertoont maar een k, dat is een gevolg van een klankwet die wil , dat gelijk gelijk zoekt, en dus ook dat de zachte g voor de scherpe t in k overgaat. Volgens diezelfde wet vormt b.v. junag' (voegen) zijn 3den pers. enk. aant. wijs tegenw. tijd junakti , schoon de 21 iste pers. junag'mi luidt ; en van ag' komt aktu evenals van jug' het verleden deelw. juktae. Dat het Zendische akhli voor de t geen k heeft , maar kh , dat is ook volkomen in den hack; want kh is de gedaante , die g of g' in 't Zend voor een t aanneemt. Zoo wordt het part. praet. pass. van drug' (bedriegen) drukhta, en 't part praet. med. van drag' (grijpen) drakhta. Daar de g van ag' in aktu voor de t in k was overgegaan, is de h van ukta volkomen in overeenstemming met de wet der klankverschuiving , volgens welke een verschoven h beantwoordt aan een onverschoven k. Doch al ware ook ons woord door mid- del van 't suffix la onmiddelijk van een uit ag' of hover ag ge- boren uk afgeleid , dan zou toch k in h zijn overgegaan; want in het tijdperk door de oudste gedenkstukken der Duitsche talen vertegenwoordigd gaat k voor t in 4 over, zoo levert thagkjan thahta en thugkjan thuhta, ons docht en docht. Bestond er ech- ter een afleidsel van van ang of ag , waarin op den keelklank geen volgde, dan zouden we daarin k moeten vinden en geen En nu bestaat er werkelijk zulk een afleidsel , namelijk 't Ohd. anc- enzero en Mhd. anke boter d. smeer. Hier staat naar behooren enzero en Mhd. anke boter d. smeer. Hier staat naar behooren k. Aileen in 't Oudnoorsch is kt een geliefkoosde combinatie , en zoo daarin kt in tt overgaat, zooals in Etta, dan steunt dat, zegt Holtzman, op een ouder ht. (3tta rust dus op een vroeger ohta of uhta en dit op nog ouder ukta; welke vorm met k in een Noorsch dialect bewaard is, waarin uchtend of, zooals Holmboe het uitdrukt, tidlig morgenstund nog altijd okla luidt. In onze bovenstaande beschouwingen zijn we steeds van de veronderstelling uitgegaan , dat de u van uhla kort is. Hoe zou het er echter uitzien, iudien , zooals Holtzman in zijne Altdeutsche Grammatik beweert, de u van talon, uhla enz. niet kort, maar lang was ? Zou dan nog aktu de vader of de broader van aka kunnen zijn? Dat bezwaarlijk ; want een lenge Duitsche u uit een oorspronkelijk korte a geboren is nog al een bedenkelijk ver- schijnsel. Intusschen zou ook zoo ihta een zeer nabestaande bloedverwant van aktu blijven. 22 We zouden namelijk om die lange u to verklaren moeten aan- nemen , dat, gelijk naast het Skr. ang' het Lat. ungo, naast Skt. agni (vuur) Lit. ugni8 , naast Goth. thagij an (denken) ook thugkj an (,dunken) is ontstaan, zich zoo ook naast ank een unk heeft ont- wikkeld , uit walk unk op dezelfde wijze ihta zon voortkomeu als uit thugkjan (d. thunkj an) het praet. thiata. Immers daar k voor t in h °verging , moest n, die voor h uiet kan blijven , verdwijnen, en dat dit verdwijnen van de n met verlenging van den voorgaanden klinker gepaard gaat is een welbekend taalfeit. Door dit verdwijnen ontstaat 't Ags. /if en ons vijf uit fief; 't Ags. 8111k ons zed (in wed en zijd) uit ninth; 't Ags. 8vcith (sterk , geweldig) , 't Groninsch 8w-id (in ,dat was A swid' = dat zou immers stark, erg zijn) uit 8vinth; zoo Ags. 86th uit 8anth, MIA uit tanth; zoo am uit cunth (ons kond in kond doen) en 't Eng. couth in uncouth (onbekend , vreemd , raar) ; zoo math ait munth Eng, mouth, ons made in Iluiden, Ieelmuden, Gene- muden en andere plaatsen aau riviermonden. In 't Gothisch vindt men volstrekt geene , in 't Ags geen geregelde lengteaanduiding maar in 't Ohd. bij sommige schrijvers een zeer geregelde; en bij dozen least men steeds thiikla, thata, brdhta en ten minste eons iht in ihto sterno; welke langen zich moeilijk anders laten verklaren dan door 't verdwijnen der n. Dat dachte , dochte , brachte en uchte , zoo dit laatste werkelijk vroe- ger een lange u bad, later korte klinkers bezitten, dat is geen ger een lange u bad, later korte klinkers bezitten, dat is geen wonder; want een suff=ix, dat met een consonant begint achter een stam , die op eon consonant uitgaat , leidt licht tot verkorting van den voorgaanden klinker. Zoo ontstaan in 't Eng. de korte klinkers in de praeterita read, dreamt, clad enz. naast de lange in de presentia read, dream en clothe. Die praeterita staau voor readde dreamed (dat men nog hoort met ea = ie) en cladde, en dit uit 't Ags. cicithode. Zoo ontstaat uit 't Eng. wide het subst. width, uit broad, breadth; zoo in 't Groningech bredte naast brzjdte ; zoo hiichte voor heachte, Nedl. hoogte; zoo hochtlid (bruiloft) voor hoogtiid; zoo hij kledt naast ik klijd, Nedl. hij kleedt, ik kleeci. Zoo komen in 't Nhd Hochzeit, Nachbar voor vroeger &laza, ndchbar in de wereld. Ja ch (h) alleen schijnt reeds een verkor- 23 tenden invloed op den voorgaanden klinker to hebben uitgeoefend, waaraan ik het toeschrijf, dat er reeds in 't Ohd. sours een kort- heidsteeken staat , waar men een lengtemerk zou verwachten ; zoo bij Boethius 201 (li'4, 221 jliket , elders Mend° van fitokan en ziokan ; zoo 188 an kdkemo stuole, en 232 Mker gestiget voor hithemo en liner. Iletzij nu de a van Tata lang , hetzij ze kort was, — dat dit woord op een of andere wijze met ang of ag en aktu in verband staat , kan dunkt me , na het bovenontwikkelde aan geen rode- lijken twijfel onderhevig zijn; en bestaat dit verband, dan is het weer duidelijk gebleken, dat de mensch bij zijn taal- en begrip- vormen steeds van het zinnelijke uitgaat; dat aan benamingen ook van het schoonste en schitterendste steeds zinnelijke, soms zeer grof zinnelijke aanschouwingen ten grondslag liggen ; een om- standigheid, die den (Zenker niet tot schaude, maar integendeel tot groote eere strekt. Immers, al laten we den mensch ook niet van een gorilla of anderen aap of olifant of zeehond afstammen , hoe dieper wij door- dringen in de geschiedenis van den oorsprong der menschelijke taal en reds , hoe duidelijker komt het aan den dag , dat 's menschen aanvang hoogst zinnelijk en hoogst bekrompen is geweest ; en de intellectueele hoogte , waartoe hij zich van zulk een begin heeft verheven, getuigt van een aanleg en een kracht tot ontwikke- ling, die waarlijk eerbiedwekkend mag heeten. Jammer maar, dat het oude dier, , ondanks al die verheven ontwikkeling , hier dikwijls nog zoo ontzettend veel heeft intebrengen. A.A.NTEEKENINGEN. l) Hoe snood aan de beteekenis snugger komt, hoop ik een volgenden keer uiteen tezetten ; waarbij het dan tevens zal blijken , dat er ook verschijnselen Ain, die voor de zachtheid der o in dit woord pleiten. de zachtheid der o in dit woord pleiten. 2) In vele streken van 't Land. hoort men steeds shed en recht , en die& voor 24 effen ; terwijl slecht enkel in den zin van boos enz. gebezigd wordt. In de woorden- lijst van Dr. De Vries en Dr. Te Winkel is slicht niet opgenomen , evenmin als lest. Dat is jammer. Door op dit punt al te exclasief te zijn berooft men de taal van nuttige denktuigen en uitstekende middelen om fljne schakeeringen uit te drukken. Hoe nuttig is het Eng. last naast latest, b. v. in ,Charles Dickens' last work en latest work. Ook de Duitschers zijn zoo snugger slicht naast slecht te handbaven. Een zeer sterk sprekend en zeer vroegtijdig voorbeeld van weifeling levert gisteren met zijn familie op. Het Oudind. Ayes (voor ghyas) beteekent niet alleen den dag onmiddelijk vd6r heden, maar, volgens Benfey, , Vedisch ook den dag on- middelijk na heden d.i. morgen. Geen wonder dan ook dat in 't Ohd egesterperendie d. is overmorgen beduidt. De Gothische vertolker wist dan ook seer wel wat hij deed, toen hij gistradagis zette, waar wij morgen zouden bezigen. Gistradagis be- teekende in 't Goth. werkeNk morgen ; zoodat Moritz Heine , als hij in zijne editie van Stamm's Ulfilas achter gistra-dagis aanmerkt ; ,irthanzlich gesetzt statt morgen', den Goth. overzetter ten onrechte van dwaling beschuldigt. Heine heeft dit Stamm in gedaehten nageschreven. Uit zijn noot onder den text blijkt dat bij wel beter weet. 4) Max Muller ve'rhaalt van zendelingen, die na tienjarige afwezigheid bij Ame- rikaansche volksstammen de taal, die zij vroeger wel verstonden, zoo veranderd vonden, dat zij er weinig meer van begrepen. Bij veel •isseling vertoonen er zich ook voorbeelden van vcrbazende vasthondendheid. Zoo beeft is onder elle gedaanten , overal wear het bestaat, nog altijd die abstracte beteekenis, die het ook in de oudste gescbriften , die er bestaan , reeds bezit. 6) Thieme's Neues vollstiindiges laitisches Wiirterbuch der Eng. Sprache is dus de plank een heel Bind mis , als bet overnight door ,tief in die Nacht hinein' uitlegt. Onze mule Holtrop heeft, zooals gewoonlijk , ook Kier het rechte. 6) 't Hd. Schimnzer naast ons schemering is ook een voorbeeld van willekeur en weifeling; eerste dnidt thane dikwijls een sterk, het tweede steeds een flaauw schijnen aan. 7) Gemakshalve neem ik ale vertegenwoordiger van den ouden vorm van one woord 't Aga. aka. 8) Nagna staat in mijn vorig opstel met de vrouw. ft om dezelfde reden , waarom verkeert dear in pleats van verkeerd voorkomt. eiAsi yip jviare 3PFC0.0110 OfhfAZTX, utzpstaV• 9) Deze beteekenis van aktu vond ik in Geiger's Ureprung der menschlichen Sprache opgeteekend. Hij heeft mij ook op, bet denkbeeld gebragt dat aktu met uhta verwant is. Door een vriendelijke hand , die mij reeds meermalen heeft ge- steund, ben ik in staat gesteld op te geven, dat BOhtlingk en Roth in hun Skr. Woordenboek van aktu zeggen. 1) Salbe , 2) lichte Farbe, Licht, Strahl; 3) dunkle Farbe, Dunkel, Nacht (sehr Bufig) (met veel citaten vooral nit den Rig v.). Der gen. sing. (aktds) and Instr. plur. (aktubhis), bei Nacht. 19) In dit Deensche sand is de d niet de oorspronkelijke, (die in 't Oudnoorech reeds geassimileerd was), maar dat eigenaardig Deensch aanhangsel , dat we reeds herhaaldelijk in Hand, Sind, enz. hebben ontmoet. 11) Till ab-sent , prae-sent en de verwante vormeu blbkt , dat men het Lat. awe ten onrechte met een part. praet. ens—entis heeft begiftigd ; ware het in gebruik het zou aens-sentis of volledig asent zijn. 25 12) Ale de Grieken To (letterlijk het zijnde) voor het ware bezigen dan zoo men oppervlakkig niet zeggen , dat dit "6v volkomen hetzelfde woord is ale het Ags. sdth, Eng. sooth, en toch is dit aan geen den minsten twijfel onderhevig. Het part. praes. van as zou volledig asant zijn ; die a viel weg , evenals in sum, ab-sent prae-sent: rest sant; doch nu vallen in 't Grieksch de drie cousonanten die in