TAALENLETTEREN.
Taal en Letteren
ONDER REDAKSIE
VAN
Dr. F. BUITENRUST HETTEMA te Zwolle,
J. H. VAN DEN BOSCH te Gouda, AUG. GITTÉE te Pepánster,
Dr. R. A. KOLI,EWIJN te Amsterdam, J. KOOPMANS te Dubbeldam,,
J. G. TATEN te Zwolle, en Dr. W. DE VREESE te Gent.
TIENDE JAARGANG.
's-GRAVENHAGE,
HAAGSCHE BOEKHAN DEL- on UTT(GI+;VI?R5-MAAT1'Sl.'HAPPIJ.
1900.
INHOUD.
Bladz.
F. BUITENRUST HETTEMA, 't Nederlands en z'n Studie:
A. Over Taal . . . . . . . . . . . . . . . . . 1, 49
B. Overeenkomst en verschil van Algemene Taal en Dichtertalen 361
J. KOOPMANS, Vondel-Studieën. IV. De strijd tegen de Antikrist.
B. Heiden- en Ketterdom . . . . . . . . . . . . . . 10
B. H., Grammaire raisonnée . . . . . . . . . . . . 25, 407
B. H., Alhier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
K. P. DE VRIES, De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1.631.
Inleiding op Vondels Hekeldichten uit dien tijd . . . 31, 89, 151
B. H., Zuid-Afrika, en — Oud-Friesland . . . . . . . . . 37
B. H., Nieuw-nederlandse vers-kunst . . . . . . . . . . . 38
Dr. G. A. NAUTA, Iets over eigennamen die appellatieven geworden
zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 97
Prof. dr. J. H. GALLE, Studie van spraakklanken. 11 . . . . 74
K. POLL, Vallen — zijn . . . . . . . . . . . . . . . 95
Prof. dr. W. L. VAN HELTEN, De Wachtendonckse psalmen:
Naar aanl. van Taal en Lett. IX, 453 en 523 vlgg. . . . . 113
X, 118 vlgg. . . . . . . . 209
Dr. W. F. GOMBAULT, De Wachtendonckse psalmen:
Antwoord aan Prof. W. L. van Helten . . . . . . . 118, 212
J. KOOPMANS, Middelnederlandse romans:
I. De Torec . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
II. De Moriaen . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
III. De Ferguut . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
IV. De Walewein . . . . . . . . . . . . . . . . 465
N. A. CRAMER, Recken . . . . . . . . . . . . . . . 153
J. A. F. L. Baron VAN HEECKEREN, Over Willen van Haren
(1874), medegedeeld door T. N. van der Stok . . . . . . 157
N. A. C., Een volkszangeres . . . . . . . . . . . . . 168
V. D. B., Waereld, wereld, wèreld . . . . . . . . . . . 198
Dr. T. D. DETMERS, Waarom nog niet algemeen aangenomen ? . 199
Dr. R. A. KOLLEWIJN, Vereenvoudigde spelling. (Naar aanleiding
van het artiekel van Dr. Detmers.) . . . . . . . . . . 204
Dr. D. C. HESSELING, Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika 225
VI INHOUD.
Blad%.
B. H., Nederlands en Afrikaans . . . . . . . . . . . . 251
V. D. B., Oude Taal-wijsheid . . . . . . . . . . . . . 251
Dr. J. B. SCHEPERS, Een paar gedachten over het Tweede Philologen
Congres te Leiden, 18 en 19 April 1900 . . . . . . 253
B. H., Individuele zelf-opvoeding en dwang . . . . . . . . 263
Dr. E. T. KUIPER, Eenige opmerkingen naar aanleiding van
Dr. Stoett's uitgave van Hooft . . . . . . . . . . . . 267
N. A. CRAMER, Over Vondel. (Fragmenten uit een lezing over
Vondel als historie-dichter.) . . . . . . . . . . . 281, 387
J. H. VAN DEN Bosex, Taal en spelling . . . . . . . 295, 425
K., Ng en nk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
N. A. CRAMER, Een oud woord in het Westvlaamsch teruggevonden 336
Dr. W. DE VREESE, Over Middelnederlandsche handschriftkunde
in verband met taal-en letterkunde . . . . . . . . . . 337
B. H., Iedealisme ? . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
N. A. CRAMER, Een eigenaardige woordschikking . . . . . . 386
Dr. SALVERDA DE GRAVE, De Taal van Grauwbunderland. . . 391
Dr. J. W. MULLER, De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische
Gedichten . . . . . . . . . . . . . . . . . 481, 525
B. H., 't Nederlandse volk en z'n opvoeding . . . . . . . . 506
J. KOOPMANS, Starings Christendom . . . . . . . . . . . 513
Boekaankondiging :
K. O. ERDMANN, Die Bedeutung des Wortes, door Dr. SALVERDA
DE GRAVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Uit de Methodiek. Een drietal paedagogische opstellen, door
B. BAAS. (J. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Kleine mee-delingen over boekwerken:
Dr. B., Analecta I, II, III . . . . . . . . . . . . . 47
J. N. A. SMEEKENS, In 's Levens Maalstroom. (F.) . . . . 47
Proza en Poëzie, Leesboek ten gebruike op de laagste klassen
der Gymnasiën en Hoogere Burgerscholen en bij meer uitgebreid
lager onderwijs. Verzameld door Dr. G. J. Dozy en
F. DE STOPPELAAR . 4 7
Prof. dr. H. LOGEMAN, The Practical Study of Languages
A Guide for teachers and learners by H. SWEET . . . . 13o
J. G. T., Geschiedenis van den Godsdienst der Germanen vóór
hun ondergang tot het Christendom, door Dr. P. D. CH ANTEr1E
DE LA SAUSSAYE . . . . . . . . . . . . . . . . 134
De Studie van de Slavische talen, door Dr. J. H. KERN Hz. . 135
Lees- en Taalboek, voor Hoogere Burgerschool en Gymnasium,
Normaal-en Kweekschool, door J. H. VAN DEN Boson en
J. L. C. A. MEIJER . . . . . . . . . . . . . 174, 222
B. C. B., A New English Grammar, Logical and Historical,
by HENRY SWEET . . . . . . . . . . . . . . . 175
INHOUD. VII
Bladz.
F., Boon's geïllustreerd Magazijn . . . . . . . . . . 178
K., De Neven, blijspel van P. T. HELVETIUS VAN DEN
BERGH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 9
Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en
Gezegden, naar hunnen oorsprong en beteekenis verklaard
door Dr. F. A. STOETT . . . . . . . . . . . . . . 180
Literair Universum . . . . . . . . . . . . . . . . 181
B. H., Jongeslektuur . . . . . . . . . . . . . . . 221
CARL KRAUS, Heinrich von Veldeke u. die mhd. Dichtersprache
(H. MEYER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Dr. J. M. Hoogvliet's Opvatting van Taalstudie en methode van
Taalonderwijs, door I)r. J. A. DER Mouw . . . . . . . 275
F., Het boek van Nagadrah den Balling, door Dr. A. KEMPE 275
Catherine, door M. ANTINK (L. VAN DEYSSEL) . . . . . . 275
Liederboek van Groot-Nederland, verzameld door F. R. COERS FRZI. 276
B. H., La Hollande . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Cx. KRiENEN, De Zoon van den dorpssmid (B. H.) . . . . 315
Die Spiegel der sonden, uittegeven door Prof. J. VERnAM, le stuk 315
Dr. HERMANN ULRICH, Robinson und Robinsonaden . . . . 316
B. H., Entwurf einer Deutschen Betonungslehre für Schulen,
mit besonderer Rücksicht auf Gedichte, von Dr. phil. WALTHER
REICHEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Eduard Douwes Dekker. Multatuli. Een karakterstudie door
J. B. MEERKERK (VAN HALL) . . . . . . . . . . . 356
A. CRAMER, Ueber die ausserhalb der Schule liegenden Ursachen
der Nervosität der Kinder (F. KEMSIES) . . . . . . . . 356
C. G. N. DE Vooys, Middelnederlandsche Legenden en Exempelen
(J. KooPMANS) . . . . . . . . . . . . . . 457
B. H., Prof. Dr. D. WEISE, Unsere Muttersprache, ihr Werden
und ihr Wesen . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
TH. COOPMAN en I)r. L. SCHARF , Geschiedenis der Vlaamsche
Letterkunde van het jaar 1830 tot heden . . . . . . . 462
B. H., Natuur en Leven, verzen van FRANS BASTIAANSE . . 507
T., Handelingen van het Tweede Ned. Phil.-Congres . . . . 507
J. B. SCHEPERS, Bragi . . . . . . . . . . . . . . . 508
De Arbeid, Maandschrift voor Litteratuur en Kunst . . . . 509
J. POSTMUS, Het Wilhelmus . . . . . . . . . . . . . 509
Dr. J. J. A. A. FRANTZEN, Mittelhochdeutsches Elementarbuch
Von Dr. V. MICHELS . . . . . . . . . . . . . . 552
B. H., Het oude Nederlandsche Lied. Wereldlijke en geestelijke
liederen uit vroegeren tijd. Teksten en melodieën, verzameld
en toegelicht door F. VAN DuYSE . . . . . . . . . . 556
Het leven der Taal, inzonderheid dat van het Nederlandsch,
door P. J. VAN MALSEEN Jr .. . . . . . . . . . . . 557
vul INHOUD.
Biada.
Tijdschrift tot bevordering van de studie der Paedagogiek, onder
redactie van J. GELUK en A. DE RAAFF . . . . . . . 558
De wereld in! door G. J. LIGTIIART en H. SCHEEPSTRA. . . 558
Allerlei: Wat is een dichter? (30). — Het oude Gymnasium en
de juristen (58) — Kanapee (96) — Hoe te schrijven? (112). —
Ter waarschuwing aan Leeraren (112). — Woord-muziek (129). —
Oudere en jongere tekst (154). --Psychologie en Taal (170). —
Onderwijs (171). -- Het „Komische" (172). — Dichters en
Rhetorici (173). — Schrijftaalstijl (196). — Over interpunksie
(197). — Over Beatrijs (219). — 't Juiste taalbegrip (220) —
Oude Grammatici (261). — Poëzie en Volks-eigenaard (261). —
Kern over onze dichters en over dichtertaal (262). — Betekenis
van het oude Historiese Lied (266). -- Over 't Hildebrandslied
(273). — Iets van Bismarck (274). — Woord-muziek (293). —
Kunstenaarstypen (294). — Hoe een Taal bestaat. „Het" Neder
Opvoedende kracht van de oude talen ? (313). —-lands (311). —
Niet allen 't zelfde (336). =-- Friedrich Nietzsche, Richard Wagner
(349). — Uilenspiegel (350). — Urindogermaans, c. a. (357) --
Onzuiver rijm (417). — Fabel van leeuw en muis (418).
Spreekwoorden (452). — Ter overweging aan de voorstanders
van voorgeschreven Schemaas bij 't maken van opstellen — 66k
in vreemde talen (454). — Veeltalige vorming van 't kind —
wenselik ? (455). — „Dood" en levend" in taal (456). — Nieuwe
Klank-studieën (479). — Hoe velen 'auteur'-en (480). --- Kalvinisme
en Humanisme (523). — Bakboord (524). — Rytmiek (547). —
Toekomst-opvoeding (549). — Vooruit, niet achteruit (551).
Erratum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Verbetering: Dr. T. D. DETMERS, met Naschrift van B. H. . . 354
Nieuwe boeken: 88, 135, 182, 223, 279, 317, 358, 422, 463, 510, 559
Inhoud van Tijdschriften :
48, 88, 136, 184, 224, 280, 320, 360, 424, 464, 512, 560
REGISTER.
TAALKUNDE.
Bladz.
á en aa (verschil van —) . 87
a (waarde van —) in Bilderdijk's
„wareld" . . . . . 198
aagje en grietje . . . . . 439
aaltje (van —) zingen) . 106
aanstichting: bij Muller . 491
aarlanderveens (op z'n —) . 73
abberdaan . . . . . . . 65
abelardiseren . . . . . . 111
-ade en -age (termen van eigennamen
afgeleid, op —) . . 104
adieu (den langhen —) = de
dood . . . . . . . . 540
adjektief uit substantief . . 70
adjektieven als „bloedbevlekt' 415
adjektieven als „bereden", „belezen"
. . . . . . 412-413
adoniseren . . . . . . . 111
advertensie en advertentsie . 206
ae (waarde van—) in „waereld" 198
aeloud . . . . . . . . 371
agaat . . . . . . . . . 67
aglaja . . . . . . . . . 97
agnès . . . . . . . . . 61
accent (wat is 't —) ? . . . 355
actaeoniseren . . . . . . 111
albast . . . . . . . . . 67
alcyon . . . . . . . . 108
aldine . . . . . . . . . 101
alhier, hier, hier in de stad . 50
B1ads.
allitterasie, doorlopend, in ons
aller spreken . . . . . 382
allitterasie (hoe de „dichters"
kwamen op —) . . . . 382
als en dan (De Vries over
—) . . . . . . . 407-408
amerij . . . . . . . . . 106
amersfoort . . . . . . . 62
ampère, volt, watt, joule, ohm 103
amphitryon . . . . . . . 61
anjelier . . . . . . . . 63
anjer . . . . . . . . . 70
antimacassar . . . . . . 70
antonomasia . . . . . . 61
appel . . . . . . . . . 63
aqua toffana . . . . . . 99
arabesken . . . . . . . 71
araignée . . 109
arduin . . . . . . . . 67
armozijn . . . . . . . . 66
aronskelk . . . . . . . 107
assassin . . . . . . . . 61
atel = as. atol (in 't Westvl.) 336
atlas . . . . . . . . . 61
automedon . . . . . . . 61
Baai . . . . . . . . . 62
baas kunnen . . . . . . 224
baatje . . . . . . . . . 228
bacharacher. . . . . . . 62
Register (Taalkunde).
Bladz.
bajonet . . . . . . . . 68
bakboord: de juiste verklaring 524
baker en minne . . . . . 304
baccarat . . . . . . . . 67
bakkeljauw . . . . . . . 65
baldakijn . . . . . . . 66
balk ('n —) door zijn karakter 194
ballborniseren . . . . . . 111
baréme . . . . . . . . 109
bargoens . . . . . . . . 70
bastaardwoorden (niet te voort varend
met de —) . . 205
batist . . . . . . . . . 100
bedlam . . . . . . . . 70
begripsontwikkeling (een faktor
van —) . . . . . . 60
behandelen: in dubbelen zin
gebruikt . . . . . . . 531
bekaaid . . . . . . . . 110
Beckeringh Vinckers en Sta
ring over ee en e etc. 443, 444
belazerd . . . . . . . . 104
beleefd . . . . . . . . 413
belezen . . . . . . . . 412
bereden politie . . . 412-413
bergamot . . . . . . . 63
beril . . . . . . . . . 6 7
beschaafd (de norm van het
—) . . . . . . 201, 51-53
beschaafde (een kenner van
't—) Nederlands . . . . 201
beschaamde (met —) kaken
staan: „zoals men in Vlaan
deren zegt" . . . . . . 338
besje (oud —) . . . . . . 394
besje en bestje . . . . . 304
best of bes? . . . . 207 (201)
bestevaar en bestemoer. 304, 305
beteunia . . . . . . . . 64
Betonungslehre (Deutsche —):
Walther Reichel . . . . 355
bevaren . . . . . . . . 413
Bladz.
bijkans . . . . . . . . 305
bilbao . . . . . . . . 68
biljart . . . . . . . . . 105
binette . . . . . . . . 109
binnenland en buitenland. 416
.
bloedbevlekt e. d. 415
. . ..
bloomerisme 104
. . . . ..
bogger, bugger, bougre .70
..
boycotten . 111
. . . . . .
bok (bier) 62
bombarie. . 104
. . . . . . .
. . . . . .
bombast .. 104
. . . . . .
bommezijn 70
. . . . . . .
bordeloe 98
. . . . . . ..
bordeloos 71
. . . . . . .
boston 71
. . . . . . ..
bougie 70
. . . . . . ..
brabander of brusselaar 69
. .
breed 271
. . . . . . . ..
brette .68
. . . . . . ..
brocard 109
. . . . . . ..
brokstuk .. 410
. . . . . .
Celadon . . . . . . . . 59
ch (de spelling met —) 442-443
chapeau claque ... 98
. . .
chartreuse 63
. . . . . . .
chassepot 61
. . . .. . .
chauvinisme 103
. . .. . .
cicerone 106
. . . . . . . .
cingel en sin gel . 447
. . . .
Daalder 68
. . . . . . . .
dahlia .68, 107
. . . . . .
daguerrotype . . . . . . 103
dalmatike 69
. . . . . . .
daltonisme 102
. . . . . . .
damast 66, 60
. . . . . . .
dame-jeanne 109
. . . . . .
damhert, walvis, rendier, diefstal
e. d.. 410
. . . . . .
damiaatjes 73
. . . . . . .
dan en als (de Vries over
. . . . . .
biecht . . . . . . . . . 73 —) .407-408
biersoorten . . . . . . . 62 datief (een ongepermitteerd —)? 515
Register (Taalkunde).
Bladz. Bla.dz.
datisme . . . . . . . . 103 e (waarde van —) in Siegenbeeksdauphin
. . . . . . . . 73 „wereld" . . . . 198
daviaan . . . . . . . . 101
De Vries en Te Winkel clas
sici . . . . . 303-304, 485
De Vries en Te Winkel (karak
teristiek v/h. stelsel:) 433, 444
De Vries en Cobet . . . . 492
dédale . . . . . . . . 109
deelwoorden (voltooide - -) niet
aktieve betekenis . 412-413
delven (het onderspit —) . . 533
,den"-(kritiek van het —)
schrijven . . . . . 437— -442
den en de (over:) „grammamaties
juist" . . . . . 441
„desalniettemin en evenwel
nochtans" . . . . . . 103
dialekt ('t begrip —) 8-9, 56,
394, 396, 429
dialekten (indeling van de —) 396
(artistieke —) . . 220
dialektenkennis (middelnederl.
—) noodzakelik . . 347, 50
dialektstudie voor de filologie
noodzakelik . . . . . . 348
dichtertaal, 7, 9, 50-51, 54-55, 56
361-386
(een kenmerkende
eigenschap van —) . 369-371
dichters die we niet begrijpen 8--9
diefstal, rendier, eikenboom e. d. 410
Dietrich, Klaus, Peterchen. . 106
dilettanterij in taalkunde 380--386
dittografie . . . . . . . 538
dogger . . . . . . . . 68
dolomiet . . . . . . . . 103
donaat . . . . . . . . 110
dronken (un homme bu) . . 413
dukdalf . . . . . . . . 101
dunce . . . . . . . . . 109
,,Dwaasheid zou het zijn ...... 201
ê en ee (verschil van —) . . 87
ee en e (de —) -spelling be
oordeeld . . . . . 443-445
eenieder . . . . . . 219, 220
eenparigheid (het begrip van
spelling—) . . . . 430, 431
eenparigheid (Siegenbeeks ondervinding
met de —) . . 198
eenparigheid (bij veel „vreemde"
woorden kan noch mag spelling—)
. . . . . . . 448
-eren (werkwoorden op —) 110--111
ei en ij . . . . . . . . 207
eigenaardig . . . . . . . 371
eigennamen die gewone woorden
worden 59-73,97-112
verzamelingen van
zulke . . . 59-60
v. Helten, Paul,
Darmesteter 60-61
: Duitse en Franse
voorbeelden . . 61
indeling van Nauta 61
:
geografiese namen: 62-73
dranken, wijnen,
etc. . . . . 62-63
:groenten,vruchten,
kaassoorten .63-64
stoffeii: zij, papier;
tapijten . 66-67, 70
artsenijen, kruiden,
bloemen 64
. . .
paarden, varkens,
honden, vissen etc. 65
aardsoorten, edele
steenen, delfstoffen
..67-68
. .
voertuigen, schepen,
wagens .67-68
wapens .688
. . .
munten .. 68-69
.
kleedingstukken 69 -70
. allerlei .70-73
. .
xii Register (1
Bladz
eigennamen: uit per soonsnamen
: . . 97-112
kleedingstukken,
toilet, versierselen 97-98
dranken, spijzen,
lekkernijen . . 99
sport, spel, wapenen 100
stoffen, meubelen,
voertuigen . 100-101
werktuigen, apparaten,
en andere
„dingen" . 101--103
natuurkundige termen
. . . 102-103
munten . . . . 105
planten, dieren 107-108
allerlei termen 104-107
: termen op -isme 102,103
'aalkunde).
Bladz
fiacre . . . . . . . . . 101
figuren (gelijke —) bij Jan
Alleman en de dichters 361-365
filippe en filippine . . . . 106
filister . . . . . . . . 73
fine (ten —) . . . . . . 90
fytoen . . . . . . . . 107
flandrin . . . . . . . . 109
fleuren . . . . . . . . 110
flikjes . . . . . . . . 99, 59
florijn . . . . . . . . . 69
fonetici (Nederlandse —) : Gallée,
Zwaardemaker, Eykman,
Boeke . . . . . . . 87, 74
fonetiek: norm van klankvorming
in 't Nederlands 408
(moeielikheid om —)
te studeren voor de Neder
-ade, -age 104 . . . . 479
lander . . . .
Franse en Engelse
voorbeelden 109-110
eigennamen die werkwoorden
opleverden . . . . 110-112
elsevier . . . . . . . . 101
Engels (Zuid-Afrikaans in 't—) 2150
„enigst" foutief? . . . . . 41.1
erwt, erft, ert . . . . . . 426
Erdman, die Bedeutung des
Wortes . . . . . 351-354
espiègle . . . . . . . . 109
éíren n es . . . . . . . ' . 109
etymologie (levende en dode —) 445
euclid . . . . . . . . . 110
eunjer en ungher . . . . . 70
euphuïsme . . . . . . . 103
eva . . . . . . . . . 98
explosief (de 1 een —)? . . 76
Faëton
.
fare
. .
fayence .
fazant
.
fenegriek
ferronière
. . . . . . . 101
. . . . . . . 7 2
. . . . . . . 67
. . . . . . . 65
. . . . . . . 63
. . . . . . . 98
fonetiese studiën van Gallée
en Zwaardemaker . . . 74— 87
fonetiese studiën van Gallée:
de afbeeldingen . . . . 52
welke punten te bestuderen
zijn met Zw.'s apparaat 75--76
kwantiteit van de vokalen . 77
de 1 een explosief. . . . 76
vokaliese glides . . . . 76
explosieve dentaal . . . 76
geminasie en verlenging van
konsonanten . . . . . 76
betekenis der kurven; analyse
. . . . . . . 77-78
lengte en kortheid van vokalen
. . . . . . 78-79
onderzoek naar 't beschaafd
van Hollander en Oosterling:
kurven daarvan. . 52
zweigipflige vokalen . . . 86
verschil van á aa, é ee, 6
00 . . . . . . . 86-87
fonetiese werktuigen (Zwaardemaker,
Rousselot,
Marey) 75, 85--86, 87
Register (Taalkunde).%III
Bladz. Bladz.
fonetiese (in hoeverre is —)
spelling goed en mogelik? 136
fontange .98
. . . . . . .
f onteinkoek .99
. . . . . .
franc 69
. . . . . . . . .
francijn 67
. . . . . . . .
frascata 71
. . . . . . . .
. . . . . .
fries of vries 66
Friesland (taaltoestanden in
Zuid-Afrika en in —) 37
. .
fuchsia 107
. . . . . . . .
Gaas . . . . . . . . . 66
galine . . . . . . . . . 99 galmei:
kalamijn, klemijn,
klemmer . . . . . . . 67
galvanisasie . . . . . . . 11 i2
gebrek van: bij Salverda de
Grave . . . . . . . . 354
gehenna — hel . . . . . 73
generen (zich —) : afleiding . 73
,geheugen . . . . . . . 154
genet . . . . . . . . . 65
genevoise . . . . . . . 69
gereetsel . . . . . . . . 54
germanismen (de —) bij ons 236
(J. W. Muller) 545, 546
geslacht: „uit het zadel" . . 335
,, : in zeker zin" . . 516
Gorter gebruikt
„hij", „hem" naast
„haar" . . . . . 37 6
de logiere fout in :
„van een deur moeten
we spreken met
zij" . . . . 438-439
(kritiek van de theorie
van 't grammatikale —) bij
ons : . . . . . . 437-442
geslachtkritiek:
-
de termen manlik en vrouwlik
betekenen in 't Latijn
heel wat anders als in 't
Nederlands . . . . . 438
geslachtkritiek :
-
onjuistheid van: „tafel" is
„vrouwlik" in 't Frans, dus
„vrouwlik" in 't Nederlands 438
of een woord » manlik" of
„vrouwlik" is : in Latijn
en Frans geen permissie kwestie
. . . . . . 438
kritiek van onze ouwe geslachtsregels
. . . 439-440
argumenten tegen de afschaffing
van de verloren gegane
verbuigingsvormen 440-441
de „den"-vorm blijft waar
hij werkelik staat . . . 441
Cosijns oordeel . . . 441-442
onjuistheid van „dit woord
moet een n hebben, ómdat
het manlik is" . . 438
geslachten (de woord—) in de
praktijk . . . . . . . 208
geslachten (hoe de generasie
De Vries en Te Winkel
over de —) oordeelde 251-252
ghetto . . . . . . . . . 73
gibus . . . . . . . . . 98
godfreid (ge—) worden. . . 110
grammaire raisonnée 25-36, 407-417
grammaire raisonnée:
wat het is ? . . . . . 25-26
geen wetenschap meer . . 26
de wetenschappelike metho
de : . . . . . . . 26-27
neemt als eerste objekt de
Algemene Taal: . . . 26
die klank is. . . . . . 27
nieuwe taalbegrippen en prin
cipes . . . . 28-29, 411
specimina van vroegere en
tegen woordige taalbeschouwing
407-410, 412, 414, 415
„quorum numerus est legio" 411
Jonckbloet als antiek taalkundige
. . . . . . 4.14
xtv
Register (Taalkunde).
Bladz.
grammaire raisonmée:
werkelik princiep van taalschepping
en nieuwvorming 415
ideaal van de ouderwetse
taalkundige: de Vries . 416
de taalkundige van nu. . 417
grammatika (de Latijnse —)
beheerst de onze niet
meer . . . . . . 29
(Historiese —) v.
't Nederlands, door
Vercoullie . . . . 319
(een ouderwetse—) 236
(hoofdstukken
nieuwe —) . . . 175
grammatikale (ongewisheid van
de Middelnederl. --)
studie 343-344, 345,
346-347
geschiedenis
Sexagius, de Orthographia
Lingvw Belgie^e . . . . 224
Grimm (Jacob —) over onze
spelling . . . . . . . 435
groenspaan . . . . . . . 68
grog . . . . . . . . . 99
grove dirk . . . . . . . 99
guano . . . . . . . . . 68
guillocheren . . . . . . 111
guillemets . . . . . . . 101
guillotine . . . . . . . 102
guinje . . . . . . . . . 68
Haag-aan-veld . . . . . . 61
Haarlenuuerdijkjes . . . . 73
Halbertsma's taalbegrippen . 431
halcyon . . . . . . . . 108
hannen, hanneke(-maaier) . . 107
Hans v. den Rijne . . . . 62
hansom . . . . . . . . 101
hanssop . . . . . . . . 97
hansworst . . . . . . . 106
hasard . . . . . . . . 71
haverkorntje . . . . . . 98
Bladz.
heller . . . . . . . . . 69
Helten (van —), de Faktoren
v. d. begripswijziging . . 60
hermelijn, hernienie, hermine. 69
hernieties . . . . . . . 107
hes. . . . . . . . . . 69
Holland = onland? . . . 122
hollanders . . . . . . . 71
hongaar, hongre . . . . . 65
hongerlijn (— onderzieltje) . 69
hoofdletter (de —) in de M.E. 344
hopjes . . . . . . . . 99
hou: gehouw en getrouw . . 92
houille . . . . . . . . 109
houwdegen . . . . . . 191
hybridies (een —) monster . 545
hypocras . . . . . . . . 99
„Idiotismen" . . . . (201) 203
ie (de --)-spelling . . . . 445
-ietsje, -iesie : polietsie, poliesie
e. d. . . . . . . 206--207
ieën of iën in 't meervoud? . 445
immigrasie als faktor in Taalwording
. . . . . 247-249
indigo . . . . . . . . . 64
individualisme (invloed v. d.
denkbeelden over taal—)op
de methode v. tekstuitgaaf 495
individualiteit van taal 374-386,
5-7, 8-9
Indogermaans en Semities. . 357
interpretasie (slordige —) van
Hooft . . . . . . 268--269
interpunksie (over slechte en
goeie —) . 197-198
een komma voor
'trelativum altijd? 197
: nooit komma voor
197
„ (de--)in'tonderwijs 175
en „stijl" . 197-198
„ (mededelingen over
Middeleeuwse —) . . 344, 501
Register (Taalkunde).
Bladz. Bladz.
isabel . . . . . . . 104-105 casus positio 114
. . . . . .
-isme (woorden op —) . 102, 103 catoniseren 111
. . . . . . .
„ismen" (juist begrip over de cauwersijn 72
. . . . . . .
—) . . , . . . . . . 353 keizer . . . .. . . .. 106
italique . . . . . . . . 72 Kern over dialekt en dichtertaal.
262. . . . . . . .
Jak 97 kers 63
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jan van Gent . . . . . . 108 kerstfeest 304, 201
japon en japonse rok . . . 69 kersmis en kerstmis .207
. . . . .
. . .
jaquemarts 101 kiekje .205
. . . . . . . . . . . . . . .
jassen .110 kindertaal 6
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
jenever 62 (werken over --) . 54
jenny 101 kitlijm 101
. . . . . . . . . . . . . . . . .
jésus 104 claer in mnl. 536
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
jeune France 70 claer maken: wijn, een rekening 536
. . . . . .
jo en jongen 304 klanknabootsende neus-schöp
jockey 106 fung 377 -378
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
jonassen .110 klankvorsingen van Gallée en
Jonckbloet als antiek taalkun-Zwaardemaker .74-87
. . .
. . . . . . . .
dige 414 klankvorming (slordige -
....
judassen . . . . 110 slappe --) . . . 76
. . . . . . .
jopenbier .62 kleezen . . .
.
. .
.
. .
.
. 527
Klein Jantje 108
. . . . . .
. . . . .. . .
Kabeljauw 65 klemmer .67
. . . . . .
. . . . . .
calembourg .104 Klinghardt, Artikulations-und
. . . . . . . . . . .
calico . 66 Hörübungen 178
. . . . . .
calepin 109, 248 kneppelkoek . . .
.
. .
.
. 412
kalikoet, kalikoen 65 knickerbocker .109
. .. . .
. . . .
. . . . . . . . . . . . . . .
kalkoen 65 koesmoes 56
kamerdoek 66 cognac 63
. . . . .. .
. . . . . . . .
. . . . . . . ...
campêche 64 kollewijnen .372
. . .
kanapee: betekenisontwikkeling 96 komparatief met „gelijk" .408
.
. . . . . . . .
kanarie 65 p : geschiedenis van
kannibaal . 60, 71 als en dan .407-408
. . . . . . . .
kanonnenvlees. . . . . . 265 konservatieve (de spelling De
canopy 96 Vries en Te Winkel: het
. . . . . .. .
canopycouch . . . . . . 96 —) systeem .444
cantaloep . . . . . . . 63 koesonanten (verdubbelde of
carmagnole .7 2 verlengde —) in Zwaarde
. . . . .
. . . . . .
carolusgulden . . . . . . 105 makers apparaat 7 6
. . . .
carronade koper .67
... . . . .
karyatiden en persieken 72 corduaan .
.
. . . . . . . . .
66
casino .71 corollair 101
. . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . . . . .
cassano 64 kortschrift 303
. . . . . . .
%VI Register ('Paalkunde).
Bladz.
Cosijn over de Vereenvoudi
ging . . . 451 etc.
't afschaffen van
de „verbuiging" 437
taalrijkdom .28-29
ertesoep . . . 446
cravatte . . . . . . . . 69
krent . . . . . . . . . 63
krijt . . . . . . . . 60, 67
kunsttaal (een —) in Grau
bunderland . . . . . . 403
kyaniseren . . . . . . . 111
L (de —) in Zwaardemakers
apparaat een explosief . 76
.
. . . . ..
labberdaan .65
. . . . .
labberlotten .. 106
. . . ..
Ladinies ('t —) 392
Land (Prof. —) over onze
spelling . 435
. . . . . .
landauer .68
. . . . . . .
. . . . . . ..
landelik 374
Laurillard (de taal van —) 26
.
lazaret . 104
. . . . . . .
lazarus (op z'n —) : laarzenis 104
lazuur 67
. . . . . . . .
Lex Salica: Malbergse glos
. . . . . . .
sen etc. 560
likkepot 64
. . . . . .. .
Lipsiaanse (de —) glossen 118-119
lloyd . . . . . . . . . 104
lollarden . . . . . . . . 105
lommerd . . . . . . . . 72
Lord Byron . . . . . . 98
louis (d'or) . . . . . . . 61
louisette, louison . . . . . 102
Bladz.
mackintosh . . . . . . . 97
malchus . . . . . . . . 107
Maleis-Portugees . . . . . 228
malvezij . . . . . . . . 62
mansarde. . . . . . . . 109
marionet . . . . . . . . 106
marivaudage . . . . . . 104
marokijn . . . . . . . . 66
marot . . . . . . . 65, 106
marotisme . . . . . . . 103
mats en metze . . . . . . 108
mauser . . . . . . . . 100
maxim . . . . . . . . 100
meanders. . . . . . . . 71
meervoudsvorm: ieën of iën? 445
mercuriael . . . . . . . 107
metaforen (over —) . . . . 353
metodes van oude taal te be
handelen 126-127 214, 342,
344-348
metonymia . . 60, 61, 180, 96
metriese kritiek op Duitse leest 500
middeleeuwse „schrijftaal" : hoe
de kwestie te
behandelen. . 347
(de studie van
het —) proza 343
versbouw (waar
bij de Geyter, Inl. Reinaert) 500
middelnederlandse (ontoereikendheid
van het bekende
materiaal voor de —) taalstudie
. . 342, 343-344, 345
Mittelhochdeutsches Elementarbuch
van Michels 552-556
model (het „waar —) van
lynchen . . . . . . . . 112 . . . . . . 432
taal" ..
Maarte . . . .
maenippee . . .
magneet . . . .
magnesia . . . .
majolica . . . .
maker (dichter) .
. . . . 106
. . . . 104
. . . . 68
. . . . 68
. . . . 67
. . . . 545
mokka . . . . . . . . 63
molik . . . . . . . . . 104
mom (bier) . . . . . . . 99
monitor . . . . . . . . 102
morel . . . . . . . . . 63
mosie = kleine Mozes (Dr.
Detmers) . . . . . . . 2t)1
Register (Taalkunde).xvin
Bladz
mousseline . 66
. . . . . .
. . . . . . .
mozaiek .104
. . . . . . .
muntnamen 63
Multatuli en de taal. . 433
. .
Murray's (uit —) Woordenboeks
Inleiding 311-312
. . . .
.. . . . . .
museum .104
N (de —) -bakterie . . . . 450
naer . . . . . . . . . 538
namen (geografiese —) gewone
woorden geworden 61-73
„ (persoons--) gewone woorden
geworden . 97-110,
110-111
(veralgemening van
scheld—) . . . . . . . 70
nasjonaliteitsgevoel (opkomend
—) zich uitend in taal
-verschijnselen . . . 237-238
„natuurboter, en geen natuur
(iets voor „taalkun--vét"
digen") . . . . . . . 415
Nederlands (het --.geeninventariseerbare
hoeveelheid
. . . 311-312
(Afrikaans in 't —) 250
(het—) in Amerika 248
(het —) in West-
Indië . . . . . 230
(het —) in Zuid-
Afrika . . 238-246
(kansen van 't—)
in Zuid-Afrika in
de toekomst 246--249
Nederlands en Zuid-Afrikaans
in hun verhouding in Zuid-
Afrika 243 —244, 246, 248 — 249
Nederlands (alles slecht —)? 545
Nederlandse (een —) normaal,
uitspraak" vast te stellen?
480-481
negentig : tnegentig etc. . . 214
negus . . . . . . . . . 99
Bladz.
Nellie van Kol over de inter
punksie . . . . . 197-198
ng en nk . . . . . . . 314
nk=ng±k . . . . .314
neologisme (wezen van het—) 415
neologismen . . 416, 374-378
nieuw-vorming in taal 372-374,
374-376
nicotine . . . . . . . . 103
nochtans en altans . . . . 206
nonius of vernier . . . . . 59
numerus („quorum —) est
legio": als der duivelen. . 411
8 en oo (verschil van —) . 87
o en oo (de —) spelling beoordeeld
. . . . . 443-445
odeklonje (noot) . . . . . 448
oerindogermaans (Uhlenbeck
over het —) . . . . . 357
olland (Theutonist) = oland ? 122
onbeschaafd (Dr. Detmers
autoriteit omtrent Beschaafd
en —) : poliesie, besje, ert,
kersfeest etc. . . . . . 201
onderspit ('t —) delven . . 533
onderzieltje . . . . . . . 69
ongheëten — niet gegeten
hebbende. . . • . . . 413
onomatopoia . . . . . . 377
ontboezemen . . . . . . 128
ook: in 't mnl.. . . . . . 542
opname . . . . . . . . 373
opvallend . . . . . . . 545
opzoekingen: Zuidnederlands 530
orconden . . . . . . . . 534
orvietaan . . . . . . . . 64
ottomane . . . . . . . . 101
oudnederlandse (de kwestie van
de —) psalmen 43-129,
209-219
overeenkomen: niet = overeenstemmen?
. . . . . 545
overscharig . . . . . . . 526
xvinRegister (Taalkunde).
Bladz.
Palankijn 68
. . . . . . .
pamela 98
. . . . . . . .
pan tagruelisme .103
. . . . .
pantaloni en St.-Pantaleon 59
.
Papiements ('t —) in West-
Indië . . . . . . . . 230
pasje . . . . . . . . . 373
paskwil . . . . . . . . 104
pasteuriseren . . . . . . 111
patois . . . . . . . . . 73
Paul en Jespersen . . . . 557
pedantisme (staaltjes van „taalkundig"
—) 198, 408 -410,
412-413, 414, 415
perel 67
. . . . . . . . .
perkament en francijn . 67
. .
personifikasie 179
. . . . . .
persoonsnamen gewone woorden
geworden 97-112
. . .
perzik .63
. . . . . . . .
phaëton 101
. . . . . . . .
phare .72
. . . . . . . .
philippe en philippine 106
. . .
pierrot. 105
. . . . . . . .
pietje 105, 69
. . . . . . .
pickwick .98
. . . . . . .
pinchbeck . . . . . . . 101
pistool. 68
. . . . . . . .
platbek 67
. . . . . . . .
poer (zonder —) etc. . 535
. .
polichinel 106
. . . . . .
Portugees-Maleis .228
. . . .
posten 372
. . . . . . . .
psyche 106
. . . . . . . .
purismen ..545
. . . . . .
purist (een —).545
. . . . .
„Radeloos, redeloos, reddeloos" 480
ras — arras . . . . . . 66
ree! . . . . . . . . . 257
reiziger . . . . . . . . 415
rekken (naar huys —) . . . 153
reminiscens: een hybridies
monster . . . . . . . 545
Bladz.
Retoromaans (het —) 393-394,
397-398
rijm (waarde van het —) voor
de grammatiese studie . 222
„ ('t verschijnsel van stafen
ander —) in de gewone
taal . . . . . . . . 382
„ (hoe de dichters kwamen
aan 't—) . . . . . . 382
: rime riche = lettergreeprij
m". . . . . . 52 6
„ (een beetje werkelikheid
omtrent onzuiver" ---) 417-418
ritmen (de nieuwe —) . . . 40
(over de vrije —) 382--385,
547-548
(leer der —) noch verre 129
roede (de drijvende —). . . 191
roede = kruis? . . . . . 540
Romaans (de drie hoofdgroepen
van'ttegenwoordig—) 395
('t —) v. West-Europa
noch niet wetenschappelik
in te delen . . . . 395-396
rotterdammer (-- de gouwenaar,
een diarree) . . . . . . 62
ruin (namen voor —) . . . 65
Rumeens . . . . . . . . 392
Saksen-Weimar . . . . . 98
samenstelling (kopulatieve —) 410
(geen lokatieve
en instrumentale —) bij ons? 415
samentreffen: als germanisme 545
samoreus . . . . . . . . 69
sandwiches . . . . . . . 100
sardijn . . . . . . . . 65
sch = s (Cosijn over —) 442-443
schaep mannetje. . . . . . 99
schakellijm . . . . . . . 59
scharlaken . . . . . . . 67
scharlokeren . . . . . . 111
scheldnamen (veralgemening
van —) : sociaal, bougre . 70
Register (Taalkunde).xIx
Bladz.
schielokeren. . . . . . . 111
schoolmeesterij uit het begin
v. deze eeuw . . . . . 198
schoolmeestersjargon en goeie"
taal. . . . . . . 402-403
schor = stroef . . . . . 271
schriftkunde: plan van de
Vreese voor een
Bibliothecaneer
landica manus
cripta . . 347--348
(hulpmiddelen
voor de palaeo
grafiese —) . . 337
armoede van
de Nederlandse philologie in
dezen . . . . 338, 339, 340
schriftwezen" (plan van een
„Nederlands —) in de Mideeuwen....
. . . . . . 348
schrijftaal (schets van de geschiedenis
van onze
—). . . . 429--433
„ (de Middelhoogduitse
---) . . . 553
(eeneenparigemiddelnederlandse
—)?
499--500
(een gesproken apar
te —) . . 404-403
en algemene taal 396-397
: volgens J. W. Muller
499-500
(de --) en de kunst 55
„schrijftaaltje" (het ouwe —)
196-197
sek en kanariese wijn . . . 62
Semper Augustus: altoos ver
meerderaar des Rijks. . . 16
Sexagius' De Orthographia
Lingvse Belgicae . . . . 224
sherry. . . . . . . . . 62
Siegenbeek en De Vries en Te
Winkel . . 433, 444
Bladz.
Siegenbeek en zijn volgelingen 198
's waarschuwing
tegen de verbastering van
de „uitspraak" . . . . . 198
sigaar en cigaar . . . . . 447
sijs (grote --) cijs . . . . 106
silhouette. . . . . . . . 59
simonie . . . . . . . . 105
singel en tingel . . . . . 447
sinlijk en sinlijkheid in 't
XVIIde eeuws. . . 272-273
sinopel . . . . . . . . 67
sjalot . . . . . . . . . 63
slaaf . . . . . . . 60, 72
slang . . . . . . . . . 312
slaviese talen (studie van —) 135
slungel (woord voor - ) : flandrin 73
smidsvet . . . . . . . . 295
smous . . . . . . . . . 107
sodomiet . . . . . . . . 7u
so? — in 't middelnederl.? . 534
soloecisme . . . . . . . 73
spaak (zich —) lopen . . . 194
spelling van nature foneties en
onfoneties (histories) . 495, 426
spelling als natuurprodukt 436,
300-301
(kriesis in —) . . . 434
(waarom geen —) voor
de eeuwigheid zijn
kan . . . . . . 299
„ (op twee manieren kan
over —) gedacht . 301
(is een fonetiese —)
goed? mogelik? . 436
„ (grondslagen van
elke —) . . . . 436
„ (konsekwensie in —)? 208
(het wezenlike in de —)
De Vries en Te
Winkel 303-304-305
(wat hindert in 't aan
een-nemen van
nieuwe —) ? . . 296
xx Register (Taalkunde).
Bladz Bladz.
spelling (Den Hertog, Grimm spelling: enige onbeschaafde
en Land over onze woorden : poliesie,
—) 435 redenasie, ert, besje,
. . . . . .
van de samenstellin- . . . . 201
kersfeestgen met en zonder n 446 „dwaasheid zou het
(de —) van de vreem- . . . . 201
zijn" ..
spelling:
de woorden 447-448
.
(de —) van de vreemde
woorden een kritiek
punt? .. 448
. .
(de —) van de eigennamen
. 446
. . . .
('t nieuwste argument
tegen de „nieuwe"
—) . 204-205
. . .
(de Taal naar de --)
verhanselt, vroeger
als nu 198, 431
. . .
(de onleerbaarheid v.
onze —) gestaafd 203
.
(ook Van Eeden kent
de —) niet . . . 203
(de —) en de schoolpraktijk
.445
. . . .
(de Maatschil tot Nut
v. 't Algemeen en de
—) 308-31u
. . . .
nog iemand die de
vereenvoudigde „lelik"
vindt .199
. . .
iemand met een „gezonde"
smaak. 199
. .
„enige woorden die
zich te schamen hebben"
.200
. . . . .
iemand die iets niet
inziet .200
. . . . .
iemand die de spelling
konsekwent wil
hebben . . . . . 200
willekeur! .200-201
.
want een woord mag
maar op één manier
bestaan" . 201
. . .
beschouwing over 't
onnodige van Vereen
-voudiging . . 202-203
iemand met „kennis
des onderscheids" 203
(199-203)
spelling (waarde en onwaarde
van —), ook in oudere geschriften,
voor de wezenlike
gram matiek . . . . 219 (216)
spellingeenparigheid bederft de
Taal-zelve . . . . 198, 431
spellingstelsel (het —) niet iets
onverschilligs . . . . . 433
spencer . . . . . . . . 98
spijkerbalsem . . . . . . 59
spinazie . . . . . . . . 63
spinnekop (kop — spin) . . 410
sponzen en sponsen. . . . 304
sporen (met --) slaan . . . 154
spreekwoord in dubbele zin
gebruikt . . . 13
(individuele uitbreiding
van een —) : alle
gekheid etc. . . . . 366, 370
spreekwoorden (de —) in de
zogenaamde „Beschaving" . 453
Staring en Lulofs over e, ee, 0,00 443
StoeLt, Nederl. spreekwoorden 180
stoffel . . . . . . . . 107
stofnamen (ontstaan van) 62-70,
67-68, 99, 100-101
(werkelik geslacht
van de —) . . . . . . 410
stradivarius . . . . . . . 100
Streitberg en Brugmann . . 552
studie v. talen die op elkaar
lijken . . . . . . . . 133
Register (Taalkunde).%XI
Bladz
studie van de Slaviese talen . 135
superlatief van „enig" . . . 411
Sweet, Practical Study of Lan
guages . . . . . 130-133
Sweet, New English Grammar
. . . . . . 175-178
syrinx . . . . . . . . 109
Taal (over —) . . 1-9, 49-58
Taal (over —) :
de term„taal" in 't algemeen 1, 53
spraak en taal bij uitnemendheid
. . . . . . . 1, 54
betrekking v. begrip, voor
stelling, woord ? . . . 2
'tbewuste en onbewuste 2; 3
de individuen vormen elkaar 3--4
mensen met meer en minder
kern . . . . . . . 4
alle taal individueel; zijn
taal = de mens . . 4-5
de overeenkomstigheden. . 5
't verstaan individueel . . 5
kindertaal . . . . . 6, 54
echte en valse dichtertaal 7,
56, 54-55
hoe begrijpt men elkaar 7-8,
55-56
wie verstaat de dichter . 8-9
dichters die men niet verstaat 9
kinderen en vijftigers . 9
taal bestaat in kringen . 49
in hoeverre is er algemene
Taal . . . . . . . 50
dichtertaal en „Algemene"
50-51, 57
„litteratuurtaal" . . . 56-57
Gemeenlandse Taal 51-52, 57
invloed van de dialekten . 52
de Gemeenland-e taal be
staat individualiter . . 52-53
de norm . . . . 53, 57-58
Dichtertaal en Algemene
361-386
Bladz.
Taal (over —):
Dichtertaal en Algemene:
Jan Allemans en dichters
figuren . 361-365
. . .
Jan Allemans en dichters
tropen .369, 365-367
. .
. . .
personifikasie 367-369
eigenaardig woordgebruik bij
dichters 369-371
. . . .
dialektinvloed bij dichters
371-372
neu-schöpfung bij Jan Alleman
372-374
.
bij de dichters
.. 374-376
. . . .
klanknabootsende woorden
377-378
de woordorde . 378-381
. .
klanken spel .. 381-382
. .
klankbiezonderheid in de gewone
taal. 382
. . . . .
. . . .
de ritmen 382-385
verklanking van kleur-en
andere indrukken . 385-386
taal (de —) van Graubunderland:
391-406
. . . . .
Romaans, Ladinies, Retoromaans
.. 392-393
. . .
de drie departementen van
't Retoromaans .393-394
.
hedendaagse toestand 397-398
geografiese en taalkundige
indeling van Graubunderland
398-399
. . . . .
de Graubunderlandse dialekten
.400-402
. . . .
de aparte schrijftaal . 402-403
de pogingen van Bühler
403-406
germanisering van Graubunderland
. 404-406
. . .
„taal" (betekenis nu en vroeger
van 't woord —) .53-54
.
taal (de --) v. 't volk 28
. . .
XXII Register (Taalkunde).
Bladz.
taal (de oude frase van „de
—) is gans het volk" . 432
„ (een Indiese haven—) . 225
„ (een gesproken aparte
schrijf—) . . . 402-403
„ (ontstaan van een Algemene
—) . . . 396--397
„ (hoe „een" —) bestaat
311-312
„ (de dwaling van „de —)
is in de letter" . 301--303
„ (de —) is in de klank 301-303
„ (de —) kleed van de ge
dachte? . . . . . . 456
„ (ieders —) individueel . 429
„ (echte —) is individueel:
gedemonstreerd aan het
bastaardwoord bij Hooft 155
„ („dood" en „levend" in
—) . . . . . . . 456
(onregelmatigheid in —) 403
„ verbastert niet . . . . 28
„ en dialekt 8-9, 56-57,
394-396, 429
„ (schoolmeestersjargon en
goede —) . . . 402-403
de spraak, het denken en
de fysiologiese gesteldheid
der hersenen 170-171
de spraak, het denken
en de hersenontwikkeling
van het kind . . 17
Taal (Het Leven der—) inzonderheid
v. 't Nederlandsch :
door P. J. van Malssen . 557
Taal en Spelling (de verhouding
van —): 295-310,
425-452
dat de taal in de klanken
nooit voor 't oog is . . 297
schrijven is „aanduiden het
woord van heden" . . . 297
de natuurlike regel is de
fonetiese . . 297-298, 425
1B1adz.
Taal en Spelling:
taal verandert altijd, de spelling
verandert niet mee;
de oorzaak . . . . . 298
spelling wordt op den duur
histories, d. i. onfoneties
299, 425-426
twee krachten werken in spelling
tegen elkaar in . . 299
geslachten die streven naar
uniformiteit, en geslachten
die anders willen . 300-301
de ,,generasie van De Vries
en Te Winkel". . 301-302
geslachten voor wie de letter
de Taal is . . . . . 302
geslachten voor wie de Taal
in de klank is . . . . 306
verderfelike invloed van 't
klassicisme . . . . . 302
voor de classicus is etymologiese
spelling de ware. 303
De Vries en Te Winkel
classici . . . . . . . 303
De Vries en Te Winkel in
den aard konservatieven:
bevestigden 't gebruik . 305
spellingvereenvoudiging bestaat
in 't uitbannen van
Etymologie, 't erkennen
van 't woord van heden. 306
niet alles op eens te vereen
-voudigen . . . . 306-307
vereenvoudiging een volksbelang
. . . . . 308-309
vereenvoudiging een eis in
goed onderwijs . . . . 310
de krisis . . . 426-427, 434
't klassicistiese iedee van 't
schrijven . . . . 428-429
geschiedenis van de Schrijf
taal . . . . . . 429-433
de XVIIIde eeuw. . 430-431
de Romantiek . . . 431-432
Register (Taalkunde).
XXIII
Bladz.
Taal en Spelling :
Roorda . . . . . . . 432
de periode 1860-1880 432, 433
het Middelb. Onderwijs. . 433
De Vries en Te Winkel
gekarakteriseerd . 433, 444
het taalonderw. ende spelling 433
de krisis is dààr . . 434-435
Den Hertog, Grimm en Land
over onze spelling . . . 435
een fonetiese spelling ? . . 436
grondslagen van de spelling 436
vereenvoudiging zaak van
onderlinge overeenkomst. 436
kritiek van den, dezen, dien
etc.. . . . . . 437-442
de eh . . . . . . 242-243
de dubbele ee en oo. 443-445
de samenstellingen mèt en
zonder n . . . . . . 446
de vreemde woorden . 447-448
Cosijn over 't vereenvoudi
gen . . . . 442-443, 437
Staring, Lulofs en Beckering
Vinckers . . 443, 444
de oude spelling en het
onderwijs . . . . 449-450
de vereenvoudiging een Zuid -
Afrikaans belang . . . 451
kongres te Kaapstad. . . 451
Leyds te Dordrecht . . . 451
Cosijns slotwoord: „Ons dom
en fier non possumus" . 451
taalbegrip ('t juiste —) bij Van
Deyssel . . . . . . . 415
taalbegrippen (werken over de
nieuwere —) 54, 56
(de nieuwe —) :
Gids 1896 . . . . . . 429
taaleenheid („tegenwoordige"
—) in Nederl. volgens Muller
. . . . . . . 499-500
taalgeschiedenis (een schets van
de litteraire —) . . 429-433
Bladz.
taaliedee (het —) van 't klassi
-cisme . . . . . . 302-303
taalkunde (de principes der
tegenwoordige —) en de
taalkundige van nu . 411, 417
taalkundige (een ouwerwetse
—) die zijn eigen
spelling niet kent
(noot) . . . . 208
(ook'n—)! 199-203,
204-208
„ (de Griekse en Latijnse
grammaticus
naar oude trant,
geen —) . . . . 261
(de —) naar 't iedee
en naar 't beeld
van De Vries. . 416
(de —) van nu . 217
taalkundige anecdote: „gehakt,
Meester !". . . . . . . 439
taalkundigen (door on—) afgekeurde
taal . . . . 41)9-411
taalmenging . . . . 228, 229
in Grauwbunderland
. . . . . . 404-406
taalonderwijs (ons slechte —)
gekarakteriseerd . . . . 433
taalonderwijzende dames van
nu (noot) . . . . . . 431
taalprincipes en -begrippen
(moderne —), die in 't onder
-wijs
moeten gaan werken 26-29
taalrijkdom (wat nu —) is . 28
taaltoestanden in Zuid-Afrika
en Oud-Friesland parallel . 37
taaltoestanden in 't heden
-daagse Graubunderland 402-403
taalstudie (voor —) : Wundt,
Völkerpsychologie I . . . 319
taalverandering (over —) 394-395
taalverloop (is het —) nu
minder snel dan in de
M.E.? . . . . . . . . 497
xxiv Register (Taalkunde).
Bladz.
taalvorming door nieuwschep
ping uit drang van de be
hoefte; dan analogieformasie 415
taalvorser (het ware objekt van
de —) . . . . . . . 398
taalwetenschap (de ouwerwetse
redenerende —) geen weten
schap meer . . . . . 25-26
taalwijsheid (ouwe —) . 251-252
taalwording (v. Deyssel over
—) . . . . . . . . . 415
talen tot iets . . . . . . 534
talige (veel—) vorming iets
goeds ? . . . . . 455-456
tandem . . . . . . . . 100
tarief . . . . . . . . . 70
tateldage = nooit = te atel
dage . . . . . . . . 336
tattersall . . . . . . . . 71
tekstkritiek en taalkunde . . 527
Ten Brink aan 't werk ge
weest in La Hollande 277-278
tesamen en tezamen . . . . 3114
theofile . . . . . . . . 101)
thuis en tans . . . . . . 445
tontine . . . . . . . . 59
topaas . . . . . . . . 68
lornoois . . . . . . . . 69
tot = tot en met, en tot aan 414
tot (vgl. van af) . . . . . 414
tram . . . . . . . . . 101
trojaanse ('t —) paard en ,.trui" 65
tropen en figuren (over—) 361-369
trui = zeug . . . . . . 65
tulle . . . . . . . . . 66
turk (Huygens, Sneld. B. VI)
= pekkrans. . . . . . 68
turken. . . . . . . . . 110
turkey. . . . . . . . . 65
turkoois . . . . . . . . 67
twee: om te versterken in 't mnl. 543
Uitdrukkingen (verkorting
van —) . . . . . 153-154
Bladz.
uitgeslapen . . . . . . . 371
ulster . . . . . . . . . 69
utopia . . . . . . . . . 72
Valentines . . . . . . . 106
valk . . . . . . . . . 65
vallen = zijn . . . . 95-96
van af . . . . . . . . 414
Vandaal ...... 60, 71
vaudeville . . . . . . . 71
vauxhall . . . . . . . . 71
verbuiging (talen met —) staan
niet hoger. . . . 28
» (krietiek van onze
zogenaamde —) 437-442
(de —) inkonse
kwent in de Vereenvoudiging? 206
Verdam over Kerstavond . . 207
vereenvoudiging (kongres voor
spelling —) te
Kaapstad 1897 451
(Leyds vraagt op
't kongres te
Dordrecht om -) 451
„ (wat is —)? 436-437
(het wezen van -) 306
(in hoeverre —)
prakties uit te
voeren. . . . 436
(in hoeverre —)
een konvensie 436, 450
(Cosijnoverde—)
437, 442, 451
(Cosijns slotwoord
over—):
„ons dom en fier
non possumus" 451
(iemand die ver
-stand van --)
heeft . . 205-206
(iemand die tegen
de —) is, maar 't algemeen
gesproken woord wil geschreven
hebben . . . . 250
Register (Taalkunde).
Bladz.
vergilius . . . . . . . . 107
Vermeerderaar (altoos —) des
Rijks . . . . . . . . 16
vernier of nonius . . . . . 59
versterkende uitdrukking met
twee in 't mnl . . . . . 543
vertalen (wetenschappelike
„vreemde" termen te —)? 354
vervolgen = nagaan (Germanisme)
. . . . . . . . 545
vinden (oordeel —): bij Muller 505
vingers (op de —) van één
hand te tellen . . . . . 229
vloeken (verzameling en verklaring
van —) in Nederl.
en Eng. . . . . . . . 536
vokalen (zweigipflige —) . . 86
verschil van á en aa,
é en ee, 8 en oo . . 87
(lengte van de —)
79, 80-86, 87
volksetymologie . . . . . 371
voornaamwoord: eenieder (aan één)
. . . . 219
gebruik van
je en u naast elkaar. . . 410
voorradig: af te keuren? . . 414
voorwerp (lijdend —) met ver
in 't Zuid-Af rik. . . . . 228
vreemde (de spelling van de —)
woorden . . . 447-448
„ woorden nu op z'n
Hollands, vroeger op z'n
vreemds gespeld . . . . 448
vrijddag naast vrijdag . . . 210
vruchtnamen . . . . . . 63
vulkaan . . . . . . . . 104
Wachtendonkse Psalmen en
de Lipsiaanse Glossen (de
kwestie van de —) 113-129,
21)9-219
Wachtendonkse Psalmen:
van Helten's hypothese. . 113
Bladz,
Wachtendonkae Paalmen:
Gombaults hypothesen . . 119
v. H's kritiek op G's eerste
krietiek . . . . 114-117
G.'s krietiek van v. H.'s hypotheseenanti-
krietiek 118-129
v. H.'s weder-krietiek van G.
209-212
G.'s weder-krietiek . 212-219
de beginselkwestie in dit geschil.
. . . . . . . 219
waereld, wereld, wareld: klank
en spelling . . . . . . 198
waggelmussen . . . . . . 34
wallach = ruin . . . . . 65
walnoot . . . . . . 64, 65
walvis, damhert, windhond, rendier,
struisvogel e. d. . . 410
wedgewood . . . . . . . 101
weichsel . . . . . . . . 64
wel en hgd. wol: „ze zijn wel
niet" e. d. . . . . . . 545
welschhuhn . . . . . . . 65
wereldberoemd: onnederland? 415
werktuignamen . . . . . . 206
werkwoord: transitief gebruik
van „herleven" . 366
passief gebruik van
„leven" . . . . 373
aktieve deelwoorden
als „bereden", „belezen"
e. d. . . . . . . 412--413
werkwoorden van eigennamen
„ gevormd . 110-112
(Franse en Duitse
—) uit eigennamen.
. 111-112
(nieuwe —)474-375
werkwoordelike (eigenaardige -)
vorm . . . . . . . . 386
Weise, Unsere Muttersprache
458-462
West-Indië (Hollands in —) :
't Papiements . . . . . 239
XXVI Register (Taalkunde).
Bladz
westinghouse . . . . . . 103
wetenschap (de oude taalkunde
geen —) meer . . . . . 411
wijnnamen . . . . . 62-63
winkelhaak . . . . . . . 410
woord (het sterven van een —) 456
(wezen en karakter van
t —) . . . . 351-354
('t —) bij dichters in
usuele en etymologiese zin
tegelijk gebruikt . . 369-371
woorden (aanspraak--) korten af 304
(vreemde —) niet licht
te bannen . . . . 353
(hoe vreemde —) Nederlands
worden . . 448
(vreemde —) die Nederlands
worden hebben
van nature een
tijdlang twee spellingen 448
(reeks van —) uit het
Latijn en 't Romaans
afkomstig. . . . . 447
(vreen;de —.) „die hun
sporen noch moeten verdienen" 200
woordenschat (de —) van een
taal. . . . . . . 311-312
woordschikking (een eigen
aardige —) . . . . . . 386
worden" („geleefd —) . . . 373
wortels (wat zijn voor de heden
daagse taalwetenschap —)? 357
woordsoort: adjektief uit substantief
(noot) . . . . . 70
Zucht (in 'n —) . . . . . 213
Zuid-Afrika (over de Taal- en
Letterkunde van —). 225-251
Zuid-Afrika (over de Taal v. ---):
oorsprong van 't Zuid-Afrikaans
. . . 225-226, 228
invloed van 't Maleis-Portugees
op 't oorspronkelik
Nederlands 225-227, 228-229
Bladz
Zuld-Afrika(overde Taalv. —):
van 't Hottentots ? . . . 229
van 't Frans? . . . . . 230
invloed van de Bijbel 233, 234
behoudende omstandigheden
230, 234
Olive Schrijners beweringen
omtr. d. taal v/d. boeren 231.234
't Engels . . . . . 235-236
't Zuid-Afrikaans wordt
machtiger . . . . . . 237
de nasjonale beweging . . 238
het Afrikaans in geschriften
238-246
de taalvormen ende komplete
zegging te onderscheiden 243
Hollands en Zuid-Afrikaans
gepaard, en assimilasie
243-244, 246, 248
de Toekomst . . . . . 246
het Engels . . . . 246, 247
immigrasie van Nederlanders
is kondiesie . . . 247-249
de Zuid-Afrikaanders verlangen
vereenvoudiging;
„non possumus". . 451, 249
Zuid-Afrika(gelijksoortige taal
-toestanden in —)enOud-Friesl. 37
Zuid-Afrikaans (geschriften
over 't —) 225, 294
en Nederlands
243-244, 246, 248-249
(invloed van 't
—) op 't Engels . . . . 250
Zuid-Nederlandse geleerden
(onzekerheid van —) ten
opzichte van Noord-Nederlandse
taal-usus . . . . 338
zwaard ('t —) over 't hoofd . 33
Zwaardemakers registrasie-apparaat
. . . . . . . . 75
zwin . . . . . . . . . 534
Íj en ei te wijzigen in de spelling? 207
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxvii
LETTERKUNDE; ONDERWIJS en OPVOEDING.
Bladz.
Achttienhonderd dertig (karakteristiek
van het tijdperk —)
ten onzent 518-520, 520-522
Aesopus . . . . . . . . 418
aesthetiese werking van ,,onzuiver`
rijm . . . . 417--418
aesthetisch (Was ist) ?: van J.
M. Herzog . . . . . . 423
Alberdingk Thijm, De Nederduitsche
spelling, in haar
beginsel, wezen, eischen. . 431
Alexandrijn (natuur van de —) 547
Alphen (van —) en de taal. 431
„Amerikanismus"; en William
Morris . . . . . . . . 551
Ankum (van —), Van ouden
datum . . . . . . . . 154
Antink, Catherine . . . . 275
Anna Bijns (plaats bij —) . 5t$8
Analecta I, II, III, . . . . 46
cí7r Aeyofévov (— slechts
eenmaal voorkomend woord
of uitdrukking) . . . . . 530
Arbeid (de —), maandschrift 509
Arbez (d' —) Zuid-Afrikaanse
romans. . 230, 232, 234, 244
Arthurromans: Torec . 137-150
Moriaen. 185-195
Ferguut. 321-336
Walewein 465-479
der Gral . . 224
die kulturhis
torischen Momenten in Chrestien
de Troyes Romanen:
van Mertens. . . . . . 224
attiek . . . . . . . . . 72
Augusta Peaux . . . . . 40
Bakhuizen v. d. Brink en Geel 432
Bladz.
Beatrijs (Lecoutere) . . . . 224
(de —) uitgaven 210-220
beeldspraak: beentje—beeldje 16
Beers (van —) gedicht „Maer
lant" . . . . . . . . 488
Beets en de taal . . . 441-432
begrijpen (over 't —) . . . 8
Bienboec v. Thomas Cantim
pratensis . . . . . . . 343
Bijbel (invloed van de —) op
't Zuid-Afrikaans . . . . 234
Bilderdijk, Gedichten: bij Kluwer
. . . . . . . . . 423
Bilderdijk en Da Costa (waartegen
—) reageerden
('t Reveil) 516-520
520-522
's strijd tegen de
spelling-eenparigheid . . . 431
Bistnarck over 't klassieke
Talen -onderwijs. . . . . 27 4
Blauwe (de —) Taal . . . 136
Boer, Vergelijking en Karakte
risering (Gunning en Buiten
rust Hettema over —) 263-266
Boons Geïllustreerd Magazijn 178
Bosch (van den —) en Meyer,
Lees- en Taalboek . . . 222
Bredero's Alexandrijnen geen
Alexandrijnen . . . . . 547
Bredero's Alexandrijnen (wezenlike
natuur van —) 547-548
Chantepie de la Saussaye, de
Godsdienst d. Germanen 134-135
chauvinisme. . . . . . . 515
Citadelpoëzie (de —) . . . 515
I Dagverhaal van Van Riebeek 238
XXVIII Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding).
Bladz
Da Costa, Gedichten: bij Kluver
. . . . . . 423
„ 's en Starings Christendom
. . . . . . . 517
d' Arbez, de Zuid-Afrikaanse
schrijver, 244, 234, 233, 232, 230
datering v. gedichten op grond
van de techniek ? . . . . 529
„de" naast „den" = „de"
naast „het" etc. . . . . 206
De Génestet en van Lennep 280
De la Montagne . . . . . 41
Deyssel (van —) over Taal
wording . . . . . . . 415
Dèr Mouw, Hoogvliet's opvatting
v. Taalonderwijs 275, 261,
313, 314
Dèr Mouw, onze medestander,
getuige Gunning . . . . 506
De Vooys, Middelnederl. Le
genden en Exempelen 457-459
De Vries zijn conjectureren 527-528
De Vries een classicus. . . 4^s4
De Wacker v. Zon en de Taal 431
dichterhoogheid . . . . . 9
dichters (zogenaamde —) 54--55
(Russell Lowell over
de grote —) . . . 30
en rheotrici . . . . 173
die stadskinderen zijn 262
dichters lezen (Winkler Prins
over —) . . . . . . . 38
dichtertaal . . . 56, 361-386
Douwes Dekker (Meerkerk) . 356
Dozij en Stoppelaar, Proza
en Poezië . . . . . . 47
Dr. T. D. Detmers . . 199-203
drama's (Verwey over Von
dels —) . . . . . . . 261
Eben (Hendrik —), Tocht
naar Paradijsland . . . . 221
eenparigheid (Bilderdijks strijd
tegen de spelling—) . . . 431
Bladz.
Engelsen (hoe de —) leren
schrijven . . . . 112
Engelsen en Nederlanders zo
verschillend ? . . . . . 239
Ethiek (Kaufmanns —) = aller
mensen ethiek: in één adem
genoemd met Ruskin, W.
Crane en William Morris:
door een Duits imperialisties
paedagoog . . . . 550-551
Fabel van Leeuw en Muis . 418
Fabius-Cremer Eindhoven, Op
avontuur ....... 221
filologen (Muller's mening over
de Nederlandse" —) . . 273
filologie (de —) begint steeds
konkreter te denken . . . 494
Franck (hulde aan —) . . 531
Frans Bastiaanse, Natuur en
Leven . . . . . . . . 507
Friese invloed . . . . . . 263
Geel: Noord en Zuid 1900 . 424
„ (Jacob —) en het jonge
geslacht . . . . . 431-432
geleerden (waarom —) òòk wel
de klassieke talen blijven
doceren . . . . . . . 274
gelijkgenatuurdheid . . . . 56
Germanen (de Godsdienst der
—): goed werk daarover 134-135
geuzenliedjes (Zuid-Afrikaan
se —) . . . . . . . . 239
gevoelswaarde van woorden etc. 29
glossen (onder aan de bladzij) 519
God en Nederland bij de dich
ters . . . . . . .513-516
Gorter . . . . 39, 40, 44, 46
grasie (het dogma van de
algemene —) . . . . . 524
Gunning (Dr. —)'s zeitgemässe
paedagogie 263--264
's „bereikbare
idealen" . . . . . . . 264
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxix
Bladz.
Gunning (Dr.—) 's Gymnasium 257
„ neemt eenheidsschijn
voor -wezen . . . 266
Gymnasium (het oude —) en
de juristen . . 58
(het —) als paedagogicum
. . . . . . 506
Handschriftkunde (over Middelnederlandse
—) . 337-348
Haren (Van —) 's Geuzen,
slot van zang VI .108
.
(W. van —) en zijn
koloniale boetzang 360
.
(litteraire invloeden bij
W. van —) 164, 166-167
(W. van —) 's laatste
levensjaren te Henkenshage
157 -167
„
Haren ( Van —) 's Geuzen:
wijsgerige en theologiese
denkwijze der van Harens
159, 161
antikatholicisme in de Friso 159
Friso en de Télémaque. 159.
zijn natuurzin 161-162
. . .
„'t Menschelijk Leven” slechts
te waarderen door die zijn
leven kent . . . . . 167
Heinrich van Veldeke und die
Mhd. Dichtersprache: van
Kraus .223
. . . . . . .
Helvetius van den Bergh's
Neven 179
. . . . . . .
Holland (hoe men 't buitenland
inlicht over —) 277-278
Hooft zijn eigen gedichten verkeerdelik
wijzigend 155-156
: enige karakteristiek 267
.
. .
Jacob Witz 90, 91
:
„ . .
's Lyriek (Kalff) 48
's „Beroemde Visscherin' 270
„
„
's „Galathea, siet den
dach" . 155-1.56
. . .
Bladz
Hooft's Dartelavondt . . . 156
's Poëzie (Stoett's uitgave
van —) beoordeeld
267-273
„ 's Lyriese Poëzie (enige
plaatsen in -) verklaard 269-273
Horatius: obliviosum Massicum
(farm. Lib. II, 7) = de
vergetelheid aanbrengende
[Massiele] wijn. . . . . 61
Huygens (Constantijn —):
Gids 1900. . . . 224
als zedemeester . . 88
Idealisme . . . . . . . 549
i m i tasie-litteratuur . . . . . 480
Imitatio Christi: twee middel
eeuwse vertalingen . . . 343
impressionisme . . . . . . 45
individualisme ('t Germaans —)
in Onderwijs te onderdrukken?
. . . . . . 263
Jezus aan 't kruis (vergelijking) 539
jongenslektuur (over —) 221-222
Jonckbloet: Lachmann en
Gervinus . . . 491
(de aesthetica
van —) c. s. . . . 456-457
Juste Milieu (Tijdperk v. 't—)
in onze Letterkunde 520-522
Kadans en décadence . . . 383
kalvinisme en humanisme
523-524
Camera Obscura (de —) en de
taal. . . . . . . . . 432
katholicisme (het anti—) in
het tijdperk Van der Palni 521
Kempe, Het boek van Na
gadrah den balling . . . 275
kernmensen . . . . . . . 6
klank-expressie. . . . . . 129
klassicisme (altijd weer het —)
de vijand. . . . . . . 506
xxx Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding).
Bladz.
klassicisme ('t —) als school
van onderdanigheid 264
(de onwetenschappelikheid
van 't—) 261
„ (Dèr Mouw over
het —) 261, 311-312
en spelling . 303-304
„ en Taalwetenschap
302-303
en liberalisme in de
Germ. Philologie . . . . 492
klassicisties ('t —) iedee van
schrijven . . . 428-429, 432
klassicistiese (de —) accuratigheid.
. . . . . . . . 314
klassicistiese voorbereiding onvoldoende
voor juristen . . 58
klassieke (Germaanse mythologie
voor —) ? . . . . 134
klassieke smaak . . . . . 486
klassieke talen (de —) als
talen „unser ein" geworden 28
klassieke talen-onderwijs (Bismarck
over 't —) . . . . 274
klassieken (vermindering van de
belangstelling in de —) =
dat het „Idealisme" verdwijnt!
. . . . . . . 348
classicus (Dr. Gunning de —)
en de „hoogste volks-paedagogie"
. . . . . . . 506
classicus (Van der Palm een —)
430, 431
(oordeel van een —)
over de oude Talen als
paedagogicum . . . 313-314
kleur-indrukken verklankt 385-386
Kloos . . . . . . . 40, 43
komiese (over het —) 172-173
kongres (onvruchtbaar „gescharrel"
op 't filologen
—) . . . 253-256
„ ('t nasjonaal —) voor
vakonderwijs in 1895. . . 172
Bladz.
konjecturen (verkeerde—) door
gebrekkige kennis. . . . 527
Conscience in Zuid-Afrika . 234
Coopman en Scharpé, Geschiedenis
der Vlaamsche Letterkunde
na 1830. . . . 462
Koopmans over O. Baas, Uit
de Methodiek . . . 419-421
Couperus' vrouwefiguren . . 512
„ . studie . . . . 48
Cramer, die Nervosität der
Kinder . . . . . . . 356
Krienen, de zoon van den
Dorpssmid . . . . . . 315
Christus (de „onvergetelike" -) 201
kunst (Nieuw-Nederlandse litteraire
—) . . . . 38-46
„ (Van Deyssel over echte
—) . . . . . 275-276
„ (echte —) is persoonlik 7
„ ('t begrijpen van eens
anders —) . . . . . 8-9
kunstbegrip (vals —) in de
Renaissance . . . . . . 429
kunstenaar (hoe is een —)? 7
kunstenaarstiepen: bourgeois
en bohème . . . . . . 234
Leeuw en Draak (de simbolen
van —) bij de oude dichters 389
Lennep (van —), Iets over
de uitspraak van onze Taal 431
Letteren (Geschiedenis v. de
Nederlandse —) : Scharpé 424
lied ('tHistoriese —) . . . 266
(het Oude Nederlandsche
v. F. v. Duyse . . . 556
Liedboek (Iepers oud —): uit
de Volksmond . . . . . 511
Liedekens (de Schriftuurlijke
v. Dr. Wieder . . . 359
Liederboek van Coers . . . 276
I,igthart en Scheepstra, De
Wereld in . . . . . . 558
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxi
Bladz.
Littérair Universum . . . . 181
littéraire kunst (over echte en
valse -) 54-55
(de Nieuw-
Nederlandse -) . . . 38-46
litteratuur (de taal in de -)
van 't laatst der XVIIIde
eeuw . . . . . . . . 430
litteratuur-en taalgeschiedenis
429-433
Lucifer (over 't ontstaan v.
de -) . . . 388-389
„ ende Engelse Opstand
(Koopmans) . . . . . . 20
n n
Maatschappij Tot N. v. 't Algem.
(de -) en de Spelling
308-310
Maerlants Strofiese gedichten
481-506, 525-546
Maerlants Stro fiese gedichten:
de verschillende uitgaven
483-484
waardering als Kunst 486-489,
489-490
karakter v. de dialoog . . 488
wat ervan vertaald? . . . 487
de Str. Ged. en Vondels reien 490
P. Leendertsz studiën . . 434
Francks beoordeling van
Verwijs z'n uitgaaf . . 493
Mullers verslag, en beoordeling
van Franck-Verdams
uitgave . . 525--546
overzicht v. de inhoud 525-531
wijze v. uitgaaf . . 531--532
aantekeningen op: Mart. I,
23, 131-132, 268, 335336,
389, 492 . . . . 533
aantekeningen op: Mart. I,
517-518, 649, 733, 798,
852, 902, 903, 910, 934,
Mart. II, 7, 40, 73, 186,
177 . . . . . . . . 534
Bladz.
Maerlant; Strofiese gedichten:
Mart. I, 22, 422, 656, 803,
819, 860 . . . . . . 541
aantekeningen op: Mart. II,
211, 226, 243; Mart. III,
3, 5, 36, 40, 176, 194, 205: 535
aantekeningen op: Mart. III,
245, 313, 463; Verk. Mart.
23; Disp. 73, 156,163,267:536
Mart. I, 955, 965; Mart. II,
84; Mart. III, 7, 36, 205,
442; Verk. Mart. 65;
Claus. 50 . . . . . . 542
aantekeningen op: Disp. 411,
418, 428, 482, 502-503,
510, 531, 560; Vrouden
2, 71; O. H. W. 22-24: 537
Claus. 29, 42, 72. . . . 538
r 174, 232, 237, 286,
305, 312, 315, 336, 354,
425 . . . . . . . . 539
Claus. 434, 449, 479, 490;
Oversee 4, 86, 157, 209,
241; Kerkenclaghe 12,
90, 222 . . . . . . 540
opmerkingen ten opzichte
van de orde (waarnaar
eigen eksemplaar te verbeteren)
. . . . 542-544
Duits -Nederlands . . 548-546
drukfouten . . . . . . 546
Maerlant een reformator? . . 488
: bronnen van de Strof.
Gedichten 530, 532, 543
de Lat. en Fr. vertaling
der Martijns
531-532, 533
Disputacie v. O.
Vrouwen etc. in 't
Middel-engels . . . 543
Ons Heren Wonden
en de Vijf Vrouden 528
: nieuwe Martijn-fragmenten
. . . . . 531
xxxii Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding).
Bladz!
Maerlant (Overzee en Kereken
Claghe van —)? . . 528
(Verkeerde Martijn
aan —) toegekend . 528
Maerlant en Martijn: wie is
Martijn ? . . . . 528
„ en 't Mnl. Proza . . 530
Maerlant-kritiek . . . 529, 530
-strofen . . . 528, 529
Marnix en 't Wilhelmuslied . 278
Martinets Natuurkatechismus
en Wereldgeschiedenis . . 518
mercuriael . . . . . . . 107
Middelbaar (het —) Onderwijs
en de Taal . . . . . . 433
middeleeuwen (de grens van —)
en Nieuwe tijd? 390
(rationalistiese
miskenning van
de —) . . 518, 519
(humoristiese opvatting
van de —)
bij Staring . . 519
„ (het oude inkonsekwente
Protestantisme
en de
—) . . . 22, 24
psychologiese
kunst in de —) . . 326-327
middeleeuwse bibliotheken . 340
Middelnederlands: Spieghel der
Sonden, uitgeg. door Verdam 315
Middelnederlands:
Wapene Rogier, de Schrijver 530
Heinr. v. Veldeke u. die
mhd. Dichtersprache: v.
Kraus . . . . . . . 222
Middelnederlands proza (waarom
't —) zo lang verwaarloosd
. . . . . . . . 457
Middelnederlands proza:
(weer een naprater over 't —) 278
des Coninx Summe: Tinbergen
. . . . . . . 359
Bladz.
nliddelnederlandse handschrift
verband-kunde (over --) in
met taal-en letterkunde 337-348
Middelnederl. handschriftkunde:
armoede v. de Nederlandse
filologie in dezen . 338-340
ongewenste gevolgen daar
van voor onze studie 341-343
de interpunksie. . . . . 344
de verkorte schrijfmanier . 345
ouderdom van de hand
schriften . . 345-346, 347
plannen voor de toekomst v.
Prof. W. de Vreeze 347-348
Middelnederlandse:
(eigenaardigheden van — )
handschriften . . 496-497
interpunksie . . . . 344, 501
geschiedenis van de waarde
ring der —) Letteren 484- -486
strofen bouw . . . . . . 528
versbouw (nag: de Geyter,
Inleiding op de Reinaert) 500
(eenzijdigheid van de —)
studies tot nu toe 341,342-343
(ontoereikendheid v. het bekende
materiaal voor de—)
taalstudie 342, 343-344, 345
(ontoereikendheid van het
gewone materiaal voor
de —) Litteratuur -Studie 343
(over 't uitgeven van —)
teksten (zie op ,,Tekstuitgave"
343-345, 490-505, 220
Middelnederlandse romans:
Arthurromans 137-150, 185
195, 321-336, 465-479
Torec : . . . . . 137-150
de vaagheid van de stoffering
in de Arthurromans 137-138
het ideale riddertiepe 138, 144145,
150, 335, 336
kultuurelemen ten in dit tiepe,
in Karel- en in Arthur-epiek 139
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxiii
Bladz.
Middelnederlandse romans:
Torec als ideaal 1411--141, 144
analyse v. de Torec 141— i 43
de moraal 143
. . . . . .
Torec als ideaal v. kiesheid
en hoffelikheid 144--145
.
de ridderplichten .145-146
.
elementen van Paradijstoch
ten en keltiese sagen 147 —150
het Ridderparadijs . . . 149
het essensiële in het idealisme
der Westerse ridderschap 15u
Moriaen :.. 18 5 ---19 5
. . .
.
analyse 185-188, 189-190
waarschijnlike vervalsing v.
de Percevalsage . . . 188
het ethies element in de Moriaen
190-192,195, 188-189
Walewein als volmaaktste
type . 191-192
. . . .
Moriaen en Walewein 191-194
kompilasie van verschillende
verhalen 195
. . . . . .
Ferguut :.. 321-336
. . .
analyse . 321-324, 325-335
kompilasie v. twee questes
324-325
Galiëne . 326-327
. . . .
waardering v. de psychologiese
kunst i. de Ferguut 327
karakter v. de Ferguut-held
323-324, 328, 330, 332,
335-336
Keye 321
. . . . . . . .
snoevende ridders. . 331-333
de Tafelronde het middelpunt
333
. . . . . . .
de Nederl. en de Franse
bewerking 334-335
. . .
Walewein: .465-479
. . .
de Arihurromans ineengevlochten
questes 465
. . .
Heidense en Christelike elementen
. 465-466
. . .
Bladz.
Middelnederlandse romans:
de Walewein, de schitterendste
en uitgelatenste Arthurepiek
. . . . 466-467
Maerlants oordeel. . . . 468
analyse van Walewein 468:
469-471
de wonderpracht en de
Paradijselementen erin
469-471
't ridderleven binnen en bui
ten de slotmuren . 471-472
de Vos Roges . . . . . 473
Isabel . . . . . . 473-478
Walewein meer iedeaal dan
karakter . . . . . . 476
karakteristiek v. de Arthurepiek
. . . . . 478-479
Moedertaal (goed onderwijs in
de —) en klassicisme . . 506
Morsch (Pieter C. van der —) 106
mythologie (een nasjonale —)
in onze kunst (Bragi, van
Schepers . . . . . . . 508
mythologies-zinnebeeldige
(het —) genre v. de Renaissance-
tijd . . . . . 387
Nasjonaliteits-gevoel opwekken
261, 266
national-erziehung . . 549-551
Nederduitse (de —) Helicon
van 1610 . . . . . . . 48
Nellie van Kol . . . . . 221
Nietzsche en Wagner . . . 349
normaliseren (verdediging van
het tekst —) . . . . . 495
0. Baas, Uit de Methodiek:
Koopmans . . . . 419-421
onaesthetiese spelling . 204-205
Onderwijs (gescharrel in zake
Hoger —) . 253-256
„ ('t onpaedagogiesein
't ouwe taal—) . . . . . 417
xxxiv Register (Letterkunde; Onderwijs on Opvoeding).
Bladz.
Onderwijs : moderne ,,humaniora"
. . . . . 112
(de spelling en het -)
449-450
(moderne taalbegrippen,
die tans in
't —) moeten gaan
werken . . . 26-29
(denkbeelden over 't-)
in de moedertaal) a.
't Gymnasium . . 259
(tijdverbeuzeling in
't oude —) . 449-450
(de noodzakelikheid
eenheid te krijgen in
't voorbereidend —):
noot . . . . . 313
„ (Douma, Gesch.
v. 't Lager —) hier 319
de Jugendlitteratur
Gradmesser der Kultur
eines Volkes . . . . . 317
onderwijskwestie v. deze tijd (de
—) een praktiese kwestie 171-172
opvoeding (individuele zelf —)
en dwang . . 264-266
„ (imperialistiese denkbeelden
over —) . . 549-551
Paedagogie (de oude en de
nieuwe —) 263-266
(Tijdschrift tot be
vordering v. de studie der —) 558
Palm (karakterisering v. de
denkwijze v. de tijd van Van
der —) . 518-520, 520-522
Paradijsmythe (de —) . . . 388
Parthenopeüs (Franck's recen
sie v. Van Berkum's —) . 503
personifikasie . . . . 367-369
Plancius (Petrus —) . . . 523
plastiese voorstelling. . . . 370
poëzie (geestelike —): van
Merkens Nachtbespiegeling 166
Bladz.
poëzie (klankexpressie in —) 129
„ en volksaard . . . . 262
A van Gorter, Kloos, Winkler
Prins e. a. . . . 39-46
Protestantisme (het oude —)
en de Middeleeuwen
. . . 22
(nasjonaliteitsiedee
van 't vaderlands
—) . 514
(het XVIIIde
eeuws —) . . . . 517-519
protestants ('t —) bewustzijn
v. de Aufklärung 516-520,
520-522
Rapsode (de —) en de leeskunst
. . . . . . . . 169
rationalisme (karakteristiek in
't XV1IIde eeuws —) 517-519
Renaissance en kalvinisme 523-524
Renaissance-idee ('t —) v. be
schaving . 428-429
-klassieken (de —)
en de kunst die ze
niet begrepen . .
-opvoeding (de
oude —) en -bildung ver
dwijnt voor een andere . . 551
Rhetorici en dichters . . . 173
Reveil (waartegen 't —) rea
geerde . 516-520, 520-522
rijm ('t —) bij Maerlant 526-527
(waarde van 't —) voor
de grammatiese studie en voor
litteraire kwesties . . . . 222
Robinson und Robinsonaden:
v. Dr. H. Ulrich . . . . 316
Romantiek (de —) en de Taal
431-432
w (de slechte periode
der —) : 1860-1880 432, 433
Roorda en de Koninklike
Akademie . . . . . . 432
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxv
Bladz.
Sagen (op elkaar gelijkende —)
zullen onafhankelik van
elkaar ontstaan . . . . 273
Schaepman, Menschen en Boeken
IVde reeks . . . . 511
Schepers over zijn gedicht
Bragi . . . . . . . . 508
schrijftaal (de zogenaamde —)
56-57
schrijven leren naar schema's
454-455
schrijven ('t klassicisties iedee
van —) . . . . . 428-329
schrijven (hoe te —) . 112
schrijven (hoe te —):
schrijf als gesproken. . 112
wees juist . . . . . . 112
wees dierekt . . . . . 112
wees eenvoudig . . . . 112
geef u rekenschap v. de
eigenlike betekenis van
't woord . . . . . . 112
konstrueer in korte zinnen 112
het ene voldoende woord
beter dan twee onnodig . 112
houd voet bij stuk . . . 112
schrijvers die voor Spellingvereenvoudiging
zijn . . . 306
simboliek v. de Zeven hoofd
-zonden . . . . . 389-390
Sint Jakob . . . . . . . 107
Smeekens, In 's Levens maal
stroom . . . . . . . . 47
Solilognium van Augustinus
viermaal in 't mnl. vertaald 343
Staring en zijn tijd . . 513-522
Staring en zijn tijd:
zijn tijd . . . . . 513, 517
zijn Protestantisme . 514-5I5
Citadelpoëzie . . . . .515
contra Frankrijk . . 513, 516
het ethiese in zijn Christendom 517
het XVIIIde eeuwse Ratio
nalisme . . . . 517-519
Bladz.
Staring en zyn tijd:
beschavingswerk . . . . 519
posietsie tegenover het wondergeloof
. . . . . . 520
zijn historie-studies . . . 519
rationalisties-humoristiese
kijk op de M. E. . . . 520
contra de ultramontanistiese
Reaksie . . . . 520-521
St. en het ultramontanisme
519, 521
de Israëlieten . . . . . 521
St. tegenover Bilderdijk en
Da Costa . . . . 520-522
het ethiese in hem . . . 522
Starings Dichterlijke Verhalen
519, 522
Israëlietiese Looverhut 521
Gedicht op Koster . 522
Het Stoomtuig . . . 522
„ Famieliezangen en De
Verjaardag . . . . 522
„guitenstukjes" . 519, 522
Bede aan Mayors en
Spoor aan de Naneef
516-517
„ Aan Parijs . . . . 513
Citadelpoëzie . 513-516
„ De leer der Ultra's en
„Licht, vrije pen en
tong" . . . . . . 520
Verdraagzaamheid. . 521
„ Verschillende Uitleg. 521
Hoofdige Boer . . . 517
stelonderwijs tapart —)? 419-421
stijl (wat de seniores noch —)
noemen . . . . . 196-197
„stijlleer" in nuce. . . . . 112
Stoïcisme bij de van Harens 160
Suffridus Sixtinus . . . . 88
Taal (wat ze vroeger onder
juistheid en fijnheid van —)
verstonden . . . . . . 252
xxxvi Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding).
Bladz.
taalonderwijs (beginselen van
Hoogvliet's —) . 508
(het krieties karakter
v. goed —)
in deze tijd . . 303
-methode van
Gouin en Berlitz . . . . 55
talen (Dèr Mouw over de opvoedende
kracht van de
Oude —) . . . . 313-314
tekst (oudere en jongere —)
154-156
tekstuitgaaf (beginselen van —)
in de Mnl. filologie . . . 490
tekstuitgaaf (beginselen van —) :
de oudere „Duitse" krietiek
(Lachm.) . . . . 491, 492
Jonckbloet . . . . . . 491
De Vries. . . . . . . 491
de Vereniging v. Oud-Neder
landse Letterkunde . . 491
methode v. De Vries en
Verwijs . . . . 491-492
de conjecturaal-kritiek (de
tradietsie der Leidse school) 492
Francks krietiek v. de Nederl.
filologie. 492-493, 494
Franck wordt niet gehoord,
waarover Mullers opinie 494
de tegenwoordige diplomatieke
manier en het ,,taalindividualisme"
. . . . 495
verdediging v. de normaliserende
methode (vgl. 531
noot) . . . . . 495-504
de kwestie . . . . 497-498
waardij v. de rijmen voor 't
vaststellen v. de vorm . 498
de authentieke spelling van
veel gewicht? . . 500-501
Bladz.
tekstuitgaaf (beginselen van—):
De Vreese's denkbeeld . . 502
Franck over de diplomatiese
methode . . . . . . 503
de filiatie v. de handschriften 505
waardering v. conjecturale
krietiek. . . . . . . 505
tekstuitgaaf (De Vreese's argumenten
vóór diplomatiese
—) 343-345
„ (Lecoutere over 't
beginsel v. Mnl. -) 220
De Vreese over
Mnl. interpunksie 344
„ V.XVlldeeeuwers:
naar H. S. of naar oudste
druk ? . . . . . . . . 496
Tine v. Berken, Confetti . . 204
toekomst-opvoeding: nl. voor
't Imperialisme . . . 549-551
Tollens vrijage (Gids) . . . 560
Tropen en figuren (over —)
bij dichters en Jan Alleman
561-569
„tucht" (tegen de Gunningse
—) . . . . . . . 263-266
Uilenspiegel (de —) v. 't Westen
en Oosten . . . . . 350
Val der Engelen (reproduksie
van Hieronymus Bosch z'n
schilderij v. de —) . . . 390
vereenvoudiging v. de spelling
een Zuid-Afrikaans belang
450-451
verskunst (een beetje nodig
licht v. Verwey over —)
547-548
Vijftig uitgezochte gedichtjes,
v. Reitz . . . . . . . 239
„vijftigers" en „kinderen".
Mullers argumenten tegen Vlaamse Letterkunde (Geschiediplomatiese
teksten 500-502, schiedenis der —) v. Coop503
man en Scharpé . . 462, 424
de interpunksie. . . . . 501 .
Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxvii
Bladz.
vloeken (verzameling van —) 536
volkspoëzie (echte —) in Rus
land . . . . . . . . 168
volkszangeres (de —) Irene
Fedorowka . . . . . . 168
Vondel, Poëzie: bij Kluwer . 423
Vondel moet als Katholiek
begrepen worden . . 530
een zuiver Kerkelik
middeleeuws man 12, 390
„ en Maerlant . . 12, 15
zijn overgang tot het
Katholicisme . . . 23
: als historiedichter
(door Cramer) 281-290,
387-390
voor alles burger v. h.
H. Roomse Rijk 281-285
,, en 't koningschap 19-21
en de Turken. 285-287,
288-289
zijn gedicht voor Henriette
Maria. . . . 288
Cromwell en de Stuarts.
. . 288, 289-290
Maria Stuart. 290-293
Vondels Lucifer (Cramer): hoe
de iedee in de dichter ontstond
. . . . . . 388-390
Vondels Lucifer (Cramer) :
de simboliek. . . . . . 389
reproduksie van Hieronymus
Bosch z'n val der
Engelen . . . . . . 390
Vondelstudiën van Koopmans:
de strijd tegen de Antikrist:
B. Heiden- en Ketterdom:
Vondel als Historiedichter 10-24
Vondelstudièn van Koopmans:
denkwijze over Engeland 10-11
historiese ideologie; visie
v. de Geschiedenis . 10-14
betekenis v. 't huwelik met
Henriette Maria . . 10-11
Bladz.
Vondelstudienvan Koopmans:
de Heilige taak v. Oranje 12
van den Lande v. Overzee 12, 15
Amsterdam in V.'s geschie
denis-visie. . . . . . 13
Vondels eenzaamheid .13-14
de werkelikheid . . . 14-15
't Christenrijk en de Turken 15-17
de Nederlanders ende Turken 16
desillusie en Geloof . . 17-18
Lauwerkrans voor Konings
mark . . . . . . . 18
Cromwell en Karel . . 18-20
V. en 't koningschap . 19-20
V's oordeel over Karel II,
vóór en na . . . . 20-21
andere desillusie . . . . 21
V.'s strijd tegen het Pro
testantisme . . . . . 22
centrale stelling v. de transsubstantiasie
. . . . . 22
Vondels overgang: de kriesis
in Vondels
leven. . 23-24
Vondels
argumenten 23
Westerbaen
contra Vondel . . . . . 24
Vondels drama's (Verwey
over —) . . . . . . . 261
Vondel (woordspel bij — ) . 371
(woordmuziek bij —)
293-294
Vondels Hekeldichten: de kerkelike
twisten te Amsterdam
1626-1631. 31-37, 89-95,
151-153
Vondels Hekeldichten:
de Remonstranten 31-33, 94
95, 153
Paasoproer . . . . . 32-33
Smout, Trigland, Cloppen
burgh 31-33, 36, 37, 91, 194
151-152
xxxvin Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding.)
Bladz
Vondels Hekeldichten :
Rommelpot v. 't Hanekot . 33
Dr. Lenerts en J. Wz.
Bogaert . . . 35 89-91
schutterskwestie . . . 35-37
Boeren Catechismus . . . 37
Op 't ontzet v. P. Heyns buit 91
gedichten op de „Christen
tempel" . . . . .94-95
Op Haan Kalkoen . . . 151
Blixem v. 't Noord-Hollands
synode ....... 152
Vondels Hekeldichten op de
Engelse
opstand 22
n : waardering
daarvan . . . . . 22
Vondels Palamedes, oudere en
jongere tekst. . . . 154-155
Vos (Reinaert de —) in Zuid-
Afrika . . . . . . . . 241
Vosmaer (Jacob —) en de Taal 431
volk (de spelling bij een on
verschoold —) . . . . . 433
Weiland en Siegenbeek . . 430
wereldbeschouwing (de christelike
—) . . . . . 388-389
werkelikheidszin (gebrek aan-)
en fraseologie (generasie De
Vries en Te Winkel 251-252
wetenschap (de tegenwoordige
—) revolutionnair 2-3
(,idealistiese" —) . 3
(een —) die geen wetenschap
meer is 25-26
en christendom 523-524
wetenschappelike mannen! 438-439
wetenschappelikheid (ware —) 129
Wilhelmus v. Nassouwe ('t—):
door Posthumus . . . . 509
Bladz
Winkler Prins . . . . . 38, 42
Winkler Prins over dichters
lezen . . . . . . . . 39
woord-muziek . . . . 293-294
Zelfstudie . . . . . . . 290
Zeven (de —) hoofdzonden
simbolies . . . . . 388, 389
Zuid-Afrika (over de Litteratuur
van) . . . . 238-251
Zuid-Afrika :
de nasjonale beweging . . 238
het Afrikaans in geschriften 239
Reitz, Vijftig gedichtjes. . 239
Geuzenliederen; Rhodes . 239
Du Toit . . . 240, 241, 242
„di Patriot" . . . . . . 240
Lion Cachet's Novellen. . 240
Ons Klyntji . . . 240-242
Ons Tijdschrift . . . . 243
de „taalvormen" en de komplete
zegging te onderschei
en . . . . . . 243
Hollands en Zuid-Afrikaans
gepaard, en assimilasie
243-244, 246, 248
d' Arbez . . . . . 244-246
het Engels . . . . 246, 246
de toekomst . . . . . . 246
noodzakelik is Immigrasie
v. Nederlanders. . 247-249
Zuid-Afrika vraagt dat we ver
zullen : Congres-eenvoudigen
te Kaapstad en Leyds te
Dordrecht . . . . . . 451
Zuid-Afrika (Immigrasie van
onze zonen naar —) 248-249
Zuid-Afrika: Dagverhaal van
Van Riebeek . . . . . 238
Zuid-Afrikaanse Novellen-
Bibliotheek . . . . 244-246
'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE. 1 )
A.
OvE:n TAAL.
1.
In taal uit men wat we in één woord noemen gedachten:
alles wat in ons binnenste omgaat.
Wat spreken nu vaak ogen niet uit?
En stelt men niet hele histories in pantomime voor?
Nu, dan is er ogetaal, en gebaretaal, .... en muziektaal:
nlieder ohne worte", en schildertaal: prentjes in reeksen, en
velerlei ander soort van taal noch;. . .. 't meest drukt men
zich evenwel uit in wat velen noemen de taal-bij -uitnemendheid
: de Spraak.
—
Die over taal wil handelen, dient eigelik met de `gedachten',
niet 'hoe denken we' te beginnen.
Alleen, daar begint men pas een wetenschap van te maken;
meer en meer fysioloog-psychologen onderzoeken en studeren.
En nu men éérst zoveel mogelik waarneemt vóór te gaan
redeneren, wat wordt er nu niet gelogenstraft van al wat
volgens de vroegeren wáár heette ! 2)
') In de Gids van 1896 werden enkele gedeelten opgenomen uit het
„Fries en z'n studie". Verschillende omstandigheden gaven mij aanleiding
dit geheel omtewerken in 't Nederlands en z'n Studie. Enkele hoofdstukken
daarvan worden in Taal en Letteren gedrukt. Van de eerste gedeelte,
de Algemene Taalkunde betreffend, za] men hier min of meer terugvinden
wat vroeger enigsins anders al gepubliceerd werd.
') Vgl. Jelgersma, Psychologie en pathol. Psychologie. Rede b. d. aan
vaard. v. h. hoogleeraarsambt a/d. rijks Univ. te Leiden. Op 20 Sept. 1899
uitgesproken.
1
T. & L. X.
2 't Nederlands en z'n Studie.
Weinig weten we noch, grondig, van dat onbekende.
Wel kan men — als sommigen — een massa woorden
zeggen over 'voorstellingen' en 'begrippen', en 'bewustzijn', en
'weten' en `geloof'; en enige mooie volzinnen napraten, die
't geschiktst uit een handboekje zijn te halen; maar — is
dit veel meer dan zich van iets vrij wel onbekends met
`frazes' afmaken? 1)
Om iets te noemen: — hoe influenceert wat onbewust in
ons werkt op wat we, bewust, zijn?
Kan men zich ook een moment-maar niet iets bewust
wezen, dat dadelik daarop weer in 't onbewuste verdwijnt om
nooit terug te keren? Herinnert men zich dit later altijd?
Er zijn gevallen, — die elk bij zich zelf kan waarnemen, —
van niet! En als men 't dan een ander verteld had, of opgeschreven,
of zelfs gedaan had wat men tóen op dat ogenblik
zich een sekonde-maar bewust was; — dan is het toch liegen
tegen beter weten wel in, als men later alles ontkent. Kan, wie
ook — een 'dichter' vooral, die in geestdrift zei of neerschreef
wat in hem was — later altijd aangeven waarom hij 't een
of ander toen zó zei? waarom hij dát woord uitte, dié betekenis
in die klanken voelde? Trouwens, mag dit redelikerwijs
wel van 'em gevergd? Wil, die dit eist, niet tal van
mooie gedachten van de dichter vermoorden?
Hoe of dit alles werkt; welke wetten men voor hersenarbeid
kan aannemen, bitter weinig voorshands weet men
daar van. 't Is noch: wáárnemen de verschijnsels, waardéren
wat men vindt, en naspeurt.
In de 'Philologie' nu kan men er niet buiten dit mee te
registréren. Men doet het, maar veel te weinig, en vooral
niet konsekwent. Men heeft met het alvast gevondene bijna
geen rekening noch gehouden. En juist in verband met de
taal is er al zo veel, van belang om op te letten.
Er gaat wel bijna al 't oude-voor-waar-aangenomene mee
') Vgl. Dr. Ovink, aangehaald in T. & L. III, 253/4.
't Nederlands en z'n Studie.
over boord, en dat zou velen mischen hun hele wetenschap
kosten; maar mag dit wie ook weerhouën?
Dat waartenemene ligt vaak vlak voor de hand; evenwel,
men zoekt naar ouder methode noch meest met het hoofd in
de lucht en noemt dat dan 'idealisties'.
Daarom juist sloeg men wel geen acht op veel, wat ieder,
in zichzelf, kan waarnemen, wat elk-en-een-ieder weet.
't Is bekend genoeg: men is 't éne ogenblik niet als 't andere;
wel verschilt dit maar een heel klein weinigje, maar men is
vandaag toch niet presies zó als gister, en morgen niet als
voor een jaar. Ieder verandert, nu heel langzaam, dan gauwer;
in sommige tijen zo sterk dat die hem intussen niet zagen,
hem niet herkennen.
Verandering naar 't uiterlik; maar evengoed innerlik. Wát
hij denkt, en hóe hij denkt, ook dat wijzigt zich; is nû,
anders als voor een week. In de regel evenwel blijft men zich
in 't diepst innerlike wel gelijk.
Niemand echter helemaal ! Evenmin komen twee mensen
juist met elkaar overeen. Integendeel, de meesten lopen
énorm uit-een, als men maar schérp en nauwkeíirig waarneemt.
Vooral verschilt men onderling in iedeeën.
Elk leeft met zijn eigen leven, denkt met zijn eigen gedachten,
van elkaar verscheiden. Echter niet alléen en op zich-zelf,
want fysies en psychies 2) influenseert de een op d'ander.
Wederkérig. De een geeft wat toe, en d'ander geeft wat
toe — maar de zwakste 't meest — onwillekeurig, en 't vaakst
onbewust.
0 n bewust toch is en werkt bijna alle invloed.
Sterk is dit bij ouders op kinderen. Natuurlik. Er is
bloedverwantschap, er is permanente, dagelikse omgang; er is
') Lees echter Daudet Jr., Héres, Roman-psychologique.
') Onderscheiden naar de funksies, altans zeker.
4 't Nederlands en z'n Studie.
fysieke en psychiese meerderheid en overmacht. Ook influenséren
andere famielie-leden, in de eerste jaren vooral. Later,
komt het kind onder zijn makkers, onder zijn meesters; dat
geeft een nieuwe, een andere invloed, al blijft die van 'thuis'
sterk, vooral omdat het op oud ijs makkelik vriest. Dan leest
hij al gauw ook boeken; de litteratuur — vaak wèlke, ongelukkig!
— suggereert hem groteliks, vooral iedeeën. Soms
gaat dat tegen de omgeving in; ook gaat het wel in dezelfde
richting, sterker of zwakker. Langzamerhand geraakt hij
onder de invloeden van de maatschappij: gezelschap, verkeer
en hoeveel anders noch.
Immers, wordt niet altijd een mens »een kind van zijn
omgeving, van zijn tijd"?
Min of meer evenwel! De een heeft meer kérn als d'ander,
die wéerstand biedt; meer véerkracht naar buiten, die vanhem-
uit influenseert. Dat wèrkt al bij hem als kind, wordt
meer als mens. Soms ook ontwikkelt zich liet heel in 't verborgen.
Er zijn van die 'binnenvetjes'! Die rond zich keek,
heeft er gekend, die niemedal leken, als jongeren; — en die
in rijper leeftijd — niet altijd mensen van veel naam en
popularieteit werden;
maar, van wie krácht uitging in anderen.
Zo de mens, zo z'n taal!
De taal is gants de mens!
Hij spiegelt zich geheel er in. 't Gaat z'n taal zoals 't hem
gaat. Verandert hij elk moment, z'n taal evenzeer. De indruk
van een vorig keer blijft wel, en naar mate 't zich vaker en
korter-op-elkaar herhaalt, en vooral zich dieper inprent, zal
't meer op dezelfde manier gezeid worden, maar nooit presies
aan die vorige maal gelijk. Ook lijkt het er noch vaak meer
op als 't in werkelikheid is; wat men dacht, is anders, en
toch zegt men 't als vroeger; men merkt het verschil niet.
't Nederlands en z'n Studie.
Zo praat men vaak zich-zelf na.
Underling verschillen we allemaal; zó verscheelt dan ook
onderling onze taal. Elk spreken we onze eigen taal. Als het
denken, is alle taal individueel.
Er is evenwel tussen de mensen verkeer, men gaat met
elkaar om. Hoe meer konversasie, hoe groter gewoonlik de
inwerking op elkaar wezen zal. Ook in taal; in die is suggestie
heel sterk: praten we ons-zelf al vaak na, we praten noch
meer mekaar na, — we doen bijkans niets anders.
't Meeste toch, wat we voelen, merken, denken, — drukken
we uit op 'en manier en in klankgroepéringen en
klanken, die we van anderen overkrijgen; 't eerst van
ouderen, 't meest van gelij ktij digers, natuurlik!
Daardoor ontstaat een zekere overeenkomst, al is 'tin geen
geval gelijkheid.
Wat we toch horen, vatten we op, maar hechten ons iedeeën
er aan; wij denken 't onze er van. Wij drukken wat wij
denken, er in uit.
We horen in zekere omstandigheden een woord, een aanduiding
van iets; en we zeggen 't na. Wie kan evenwel kon
wel bij 't geval past? Of de spreker niet wat-troléren, of 't
anders bedoelt als wij menen?
Ieder heeft wel last van misverstand gehad. De schrijfster
van Vorstengunst zegt: alle verschil en alle twist is alleen
uit misverstand. — Nu, wie spreekt tegen dat er noch al wat
veel twist in de wereld is? —
't Verkeerd gevat-hebben blijkt later vaak. Die een vreemde
taal leert, overkwam dit zeker. En in d'eigen taal: een zeldzaam
gebruikte uitdrukking, een wetenschappelike, techniese
term van een biezonder vak, bij die allen gebeurt het ieder
wel eens. Bij dit soort woorden valt zo iets meer op als bij
gewone: — maar de meeste mensen nemen zo slecht waar.
Bij kinderen valt het gemakkelikst te observéren. Zo'n
kleintje hoort over 'stoel' spreken, hij 'vat' wat er mee bedoeld
wordt; maar hij richt het bij gelegenheid ook op een kanapee.
6 t Nederlands en z'n Studie.
Een muts is voor hem iets dat het hoofd dekt, als hij er
over hoorde; en een gouen oorijzer noemde hij een muts.
Dat alles wordt gekorriegeerd door anderen — en die zich
de minder-kundige voelt, de jongere — de zwakste, — schikt
zich er naar.
Maar toch, niet helemaal, hoe kán-die ook? Hij verscheelt
op zijn beurt van die anderen?!
Ik herhaal het: wat hij hoort, vat-ie op, maar hecht er
zijn iedée aan, hij denkt er 't zijne van, hij drukt wat ie-zelfdenkt
er in uit.
Hij denkt. — en spreekt dus ook niet helemaal gelijk met
de overigen. —
Zo krijgt men als kind van de omgeving een klaar-gemaakte
taal. Daartegen slijt de eigen kindertaal uit.
Kindertaal is bij uitstek individueel. Als hij niet van ouderen
kan overnemen, maakt hij — trouwens zoals elk ander —
een nieuwe taal.
Ik herinner me een jongen, die heel vroeg praatte van een
`biebie', en een 'diggeda', 't een was een schip, en 't ander een
wagen. In zijn omgeving verstond men 't best, maar zei 't
zelden of nooit. Toen hij een jaar of zes, zeven werd, gingen
die woorden langzamerhand verloren, tegen de algeméne 'schip'
en 'wagen'. — In een andere famielie gebruikte een kleine
meid 't woord 'noppie' voor een `klein, lief mokkeltje'. De
ouders en bekenden namen 't over, en nu is 't woord in die
famielie, en zelfs in die buurt een gewoon bekend woord
geworden.
Natuurlik, een kind leit het af, in de regel, tegen zijn
omgeving, die suggereert hem.
Maar wie verzet zich tegen die suggestie? Wie suggereert zelf?
Die zich-zèlf is; en zich-zelf kan wezen, — laat-we 't zo
noemen: een kérn-mens.
En de dichter is een kern-mens.
Hij denkt beter, helderder, mooier, heerliker als een gewoneling.
Hij is een apart mens.
't Nederlands en z'n Studie.
En als die z'n binnenste gedachten uit-werkt, dan vraagt
hij niet naar de omgeving.
Taal is individueel; en die zich-zelf is, spreekt met eigen
klank zijn eigen taal!
Hoeveel te meer dan de dichter. Die-z'n taal is de individueelste,
de allerpersoonlikste.
Een `dichter' is een kunstenaar.
Elk-en-een-ieder is min of meer een samengestelde natuur,
min of meer in harmonie gekomponeerd.
Hoe meer nu een kunstenaar van de zo veelvoude natuur
in zich heeft, en hoe meer hij dat veelvóude, harmonies
machtig is, en hoe presiezer hij dit dan — bewust of onbewust
-kan ópen-báren, des te méérder is hij kunstenaar.
In die openbaring heeft de kunstenaar zich verpersoonlikt,
daar zit zijn ziel in, zijn innerst-wezen. Dat is niet er van
te scheiden.
Bij de dichter is zo de juiste levende verbinding tussen
wat-hij-in-zich-heeft, tussen zijn eigen-inwendige-wérkelikheid
— en zijn wóórd:
beide is één.
Dichtertaal is de uiting van een persoonlikheid in zijn eigen
klanken.
Daarom is alle dichtertaal individueler als alle andere:
daarom verschillen die talen van elkaar te méér naar gelang
de persoonlikheden onderscheiden zijn.
Als nu elk zijn eigene taal spreekt, en vooral de dichter
sterk individuéel is in z'n taal — hoe kan dan de een d'ander,
hoe kan men inzonderheid de dichter verstaan?
Men is huisgenoot, standgenoot, verwante, of stamgenoot,
en altijd natuurgenoot. Men heeft met elkaar wat gemeen,
in afstamming, in omgeving, in gelijke omstandigheden. En
verkeert men niet meer of minder druk onder elkaar?
Dat maakt dat men elkaar begrijpt: in 't huisgezin verstaat
8 't Nederlands en z'n Studie.
men elkaar zelfs met halve woorden, met een wenk. En
onder verwanten, en naaste kennissen is 't niet anders.
Onder stamgenoten is éénzelfde band.
Stamgenoten verstaan mekaar.
Maar ook onder wildvreemden — men is ten slotte allen
natuurgenoot! — is een wijzen op de mond en op brood,
voldoende om te laten begrijpen: de mimicus-hier heeft honger.
Verstaan is meégevóelen. In de regel kunnen we dit minder
goed éen die we niet kennen. Of we moeten z'n omgeving
goed kennen en z'n gezindheid. Toch: niets is profijteliker
als persoonlike kennismaking.
Hoe meer omgang dan, hoe beter begrijpen, derhalve?
Begrijpen is allereerst instinktief. Hoe weet een kind aan
wie de moeder voor 't eerst vraagt: wat-is-dat? — wat ze
bedoelt? Hoe heeft een rechter de overtuiging dat de beschuldigde
schuldig is? vaak ondanks de te volgen vrijspraak?
Begrijpen is feitelik analogie-gevoelen. Naar mate iemand
— als de kunstenaar — meer in zich heeft van de veelvoudige
natuur, meer vatbaar is om met velen van de omgevenden,
van de overigen gelijk te gevoelen, zal hij meer en meerderen
verstaan. Die au-fond gelijk-genatuurd zijn, begrijpen elkaar
't best.
Evenwel, alle begrijpen is bij benadering, nooit presies.
Hoe zou 't ook kunnen? Een ander begrijpen, waar iemand
betrekkelik zo weinig zelfs van zich-zelven begrijpt?
Maar gelijkgenatuurdheid: daardoor is 't dat men elkaar
verstaat.
En, zo moet voor 't dichterlike van een 'dichter' gevoel
wezen bij die mèt en van die 'dichter' zal genieten; een
'dichter' vat alleen die hem kan na-voelen, na-denken, die
'm nadichten kan!
Zo wordt een `dichter' verstaan, ook al uit hij z'n eigeninnigst
in eigen klankgroepéringen en klanken, anders als men
gewoon-weg hoort: — natuurlik!
Alle dichtertaal is dialekt, zoals elks taal. En lang niet
't Nederlands en z'n Studie.
allen. kunnen 't dialekt van een `dichter' verstaan; 't blijven
voor velen 'klanken', die nergens 't mee-gevoel aandoen —:
'klink-klank', en grote woorden noemen ze het dan!
Nu kan een man' van vijftig zich wel voor een kind van
vijf verstaanbaar maken, zeker! l n 't kind kan dan begrijpen
wat hij zegt op dat ogenblik. Maar — die vijftiger zegt dan
niet presies wat hij dénkt; uit niet vol-uit zijn iedeeën. Hoog
laat-ie 't kind in de vèrte er iets van mérken. Maar-stens
voluit — dan zegt hij z'n eigen taal, en vraágt niet ot
't `kind' hem begrijpt. En dan zon 't kind zeggen: u praat
klink-klank, want ik begrijp 't niet ! !
Nu zijn er veel meer kinderen dan vijftigers in de wereld:
de meerderheid is bij de eersten. Maar — daar schikt zich
een vijftiger noch altijd niet naar!
Die dichters, die 't hoogste gaan, worlen door de weinigsten
,
begrepen.
Moeten ze daarom liever zwijgen? Grote kunst zouen die
(lat voorstellen, die dat voorstaan — willen vernietigen, als
de Barbaren in de Volksverhuizing, als de Geuzen in de
XVIe eeuw, en de renaissance-klassieken lang daarna noch!
Want grote kunst — woord-kunst — móet afwijken van
't gewone naarmate de geuite iedeeën anders, naar mate ze
hóger, gróter zijn. Sprak de 'dichter' zijn mooi' in de algemeen
bekende klanken, de hoorders zouen — als altijd —
't hunne er dadelik onder brengen, zonder, instinktmatig, voor
't merendeel, 't verschil zelfs te voelen.
Móet hij dus -zelfs niet in andere klanken zich uiten, wil
hij verstaan worden door die 't overeenkomstig voelen als hij?
(Wordt vervolgd.) B. II.
VONDEL-STU DIE ËN.
IV.
DE STRIJD TEGEN DE ANTIKRIST.
B. Heiden- en Ketterdom.
Was Engeland, van een algemeen Christelik standpunt beschouwd,
geen uitverkoren land?
Helena was er geboren, cíe moeder van de grote K o n s tan t ij n, de
held „die, op de Roomsche sloten En 't Apostolisch graf, zijn kruisbanieren
plant, De Razernijen boeit" enz. 1)
De moeder, Helena zelf, had het Kruis gevonden, „waer op de
hemel draeit Om d'aerde, van haer kant met kerken overzaeit." 1)
St.-Ursel was van z'n „begaefde" kust afgestoken om , niet haer
sleep, gelijck een dauw van roozen, op 't Rijngras t' Agrippiji e" te
vallen. En haar kuise bloeddroppels waren de karbonkels geworden
aan de Britse koninginnen-kroon. 3)
Mede had Brittanje de eer, dat aan een van z'n vorsten, door
aller helden stem', de koningstietel van Jeruzalem was aangeboden. )
Z'n zonen hadden zich laten gelden aan 't Heilige Graf, in Lybië en
aan de Nijl; het had de „godgewijde" hand geboden aan de koningen
van Arragon! Was niet vooral Le e u w e n h a r t 'n herinnering waard! 5)
En ons eigen vaderland, wat had dat geen dure verplichtingen aan
het Britse apostelendom! s) Zo had vader Willebrords ijver bewerkt,
dat het land tussen de Lek en de Lauwers „Vulcaen en zon maen
en Wodans woutaltaren, vol duisternis, om 't nooit verduistert licht"
cle rug had toegekeerd. ') En waren bovendien de Angelsaksiese
zendingstochten niet het begin geweest van een reeks van nauwe ver
') Henriette Marie t' Amsterdam, bij Unger (1641—'42), vs. 145-150.
) vs. 151-154. ') vs. 155-166. `) vs. 167-174. ') vs. I75-182.
vs. 187 vg. ') vs. 195 vgg.
Von del. Studieën.
bintenissen, voortgezet in „doorluchte bruiloften, en huwelijkverbont" ?
Wat ook opmerkelik was, ook Frankrijk deed in de vriendschap
mee. Dat ging dan over en weer. Oni te beginnen, was Ada, de
zuster van 't gekroonde hooft der Schotten," met Floris III getrouwd. 1)
Daarop hadden niet minder dan drie „Wilmer 2) 't vier der minnetortse
uitheemsch" gekoeld: „Twee blussen 't in de Seine, en d ander in de
Teems ," terwijl Jan I niet kon nalaten „Elisabeth, De spruit van
Eduart" te „beloncken", en ;,Philippes ziel zijn lelibloem bestraelt,
d'opluickende Michiele". 3) 0ingekeerd, waren Nederlandse graven
dochters de echtgenoten van Franse en Engelse prinsen geworden. 4)
En wat ook weer zo mooi was, ook de Nassau's deelden in de belang
naburen. Al voor drie eeuwen bleken ze-stelling van huweliksgezinde
al gewild en „overwellekom" te zijn bij „Gallen en bij Britten." )
Had Adolf, de Keizer, geen verbond gesloten met Eduard, en had de
Gelderse hertog Reinoud, toch óók uit het huis van Nassau, niet Eleonore
gehuwd? En ook alweer in de jongste tijd, had niet alleen Oranje's
oudste zoon zich met 'n Bourbon vermaegschapt, maar Frederik van
de Palts had door z'n huwelik niet Elisabeth van Engeland, ook de
Stuarts nader tot de Oranje's gebracht. 6)
Al deze antecedenten werden in 1642 door Vondel met biezondere
voorliefde opgehaald, om steun en achtergrond te geven aan een in
zijn oog merkwaardige verbintenis: het huwelik van de zoon van
Frederik Hendrik met de Britse prinses Maria, uit het huis der Medicis
en der Stuarts. ') Drie roemrijke geslachten zouden hiermee verenigd
worden. Van nu af zou er meer gang in de historie komen; van
nu af zou 't verschiet op 'n toekomstige éénheid open worden, en
zou, na zoveel schemeringen en gestoorde verwachtingen, voor de vermoeide
toeschouwer van de wereldstrijd, de morgen dagen van 't vurig
gewenste christen- en vrederijk. Uit is 't voortaan met de toon van
„bloênde zegezangen"; uit is 't met „vervloeckte vreught geschept uit
wonden en verdriet van 't schreiend christendom"; tans klinke de
jubeltoon op Hymens die, Europe „Vermaegschappen, en voên met chris„
telijeke hope van goddelijcken pais, die duizent jaren duurt." $)
Om de waarheid te zeggen, het Oranjehuis gloort bij Vondel eerst recht
') vs. 107 vgg.
2) Worden bedoeld Willem III, Willem V en Willem VII.
') Namelik Filips van Bourgondië.
`) t. w. Bertha, dochter van Floris I, en Filippa, dochter van Willem
III. 5) vs. 76 vgg. `) vs. 123-136.
') In het bovengenoemde gedicht Henriette Maria t' Amsterdam.
") vs. 57-63.
12 J. Koopmans
op, nu 't bestraald wordt met de glans van oud-Katholieke en Katholiekgezinde
Europese vorstenhuizen. Aan namen als Bourbon (Henriette
Marie is een dochter van Hendrik IV), Medicis en Stuart had hun
verleden 'n onderpand gegeven voor een blijvende aanhankelikheid
aan de Kerk en 'n wakkere verdediging van haar belangen.') Welnu,
wat weleer gebeurd was, toen hun voorzaten Ongeloof en 13eidendom
hadden bestreden, dat kon in latere tijden weer plaats vinden, zo
maar de dappere arm van de eene of andere beroemde heirvoerder zich
leende tot de uitvoering van de Riddertaak dier nauw verenigde Vorstenhuizen.
Want de vrede, die jarenlang zo vurig door de (lichter
was afgesmeekt, zou in de eerste plaats slechts de tans onénige, naar
weldra eenstemmige Christenvolken betreffen; de ware Vrede echter
zou dan eerst ingetreden zijn, als heel de aarde zich had verenigd tot
één harmoniese lofzang aan de, op éne wijze aan te bidden, Schepper. 2)
Want in 't Oosten dreigde noch altijd de Antikrist. Wie zou hem bedwingen?
Wie zal de taak der Konstantijns, Karels en Godfrieds aanvaarden?
Dat zal hij, Nassau, zijn, die door z'n huwelik tevens gehouden
zal zijn de ridderplichten over te nemen van de Franse en
Engelse koningen en kruisvaarders naar 't Heilige Graf. Voor hem
dus, zingt Vondel, eeuwen na Maerlant, het lied van Overzee. 3) Ook
deze Willem van Oranje, zal, als z'n naamgenoot en Hollandse graaf,
die tegen de Moren z'n lauweren won, — als „Christen Amirael" van
n aanzienlike zeemacht, met 'n stoet van verwante helden Gods, noch
eenmaal het Oosten bekampen, 'Bizantium bedwingen, en 't Kruis
planten op 't altaar der Sofia-kerk. h) Door zijn heldenkracht zal 't pas
met de macht der Ottomanen uit zijn; met zijn komst zal „Agars
bleeke maan, verdooft door 't schitterend licht van 't Hout," in Arahies
woestijnen verzinken. Kortom, 't zal Oranje zijn, die op de aarde de
rust, en in de Kerk de vrede en de eenheid zal brengen; hij is 't die
't Eden binnenleidt met pais en overvloed; en Tityrus-Vondel, onder
het lommer van de Oranjeboom en 't beukegroen, zing en speelt, hem,
die de tijden vervulde, ter ere: Deus nobis haec otia fecit! s )
Vondel laat z'n ijzer voor 't smeden niet afkoelen. Volgens recht,
meent hij, zou in 1642 noch, die nieuwe morgen moeten gloren.
Henriette Marie heeft toch 'n zuster die niet de koning van Spanje
getrouwd is, en nu zal van zelf de jonge prins van Oranje, bijtijds
') De Hymen van Oranje en Britanje bij Unger (1641—'42), vs.
19-36.
`) Henriette Marie, enz. vs. 477-500.
') ald. vs. 451-472.
) vs. 473-476.
`) Zie De Vorstelijcke Bruiloft t' Amsterdam, bij Unger
(1657—'60); verg. daarin vs. 149-154.
Vondel-Studieën.
bedenkende dat Filips IV, door z'n vrouw, z'n oom is geworden
zich haasten de eertijds door pater Ney geboden vrede te aanvaarden,
om daarmee de gouden eeuw alvast in te leiden. ') Eigenlik is van
nu af aan Spanje al Hollands bondgenoot, altans in hope, en met de
vriendschap van de Habsburgers, ook en vooral van de Duitse, dragers
van 't Keizerschap en regeerders van 't Roomse Rijk, is Vondel ten zeerste
gevleid geweest. Maar ook in de Habsburgers alleen, was 't ook maar,
dat hij bij vóórtduring vastigheid vond. Al 't andere was wankele
vriendschap. Frankrijk, dat voor de Stuarts koel bleef, Maria de Medicis
verstiet, en bij toeneming de erfvijand bleek te zijn van de Habsburgers,
bleek al spoedig z'n simpatieën te verbeuren; Engeland viel de Luciferisten
ten deel. — Zweden bijvoorbeeld? Niemand zal, enkel
Vondels lofzangen op Christine lezende, ooit twijfelen aan haar schoonheid,
haar deugd en haar talenten; niemand, — want licht had
partijdigheid de lofspraak kunnen kleuren, — evenmin twijfelen aan
de adel en de bekwaamheden van Karel Gustaaf, haar opvolger; en
toch zal niemand Vondel onoprecht vinden, zo drie jaar later, dezelfde
Karel Gustaaf, als hij z'n overbuur aan de Sont, letterlik in 't vaarwater
zit, 'n Noordse Nimrod genoemd wordt, die verdreven moet
worden, terwijl aan de andere kant de snaren voor de koning van
Denemarken getokkeld worden. De vraag dringt ons op, wat in al deze
lofspraken en strafdichten 's dichters maatstaf blijkt te zijn l Want
niet dáárom is de Deen hem het naast in die strijd, omdat hij aan de
Stuarts verwant is: de Stuarts zelf blijken ook feilbaar te zijn! Maatstaf
is, — want onmeedogend heeft de historie met z'n dichter-en kerk
gespot, zoals altijd de historie Geloofsverwachtingen bij beurte-iedealen
heeft geschraagd en beschaamd; — er is in dat zoeken en tasten naar een
karakter en 'n Godsdoel in 'n bonte rij van toevalligheden, voor hem
maar één uitkomst en één toevlucht: de roem van z'n Vaderland, van
het Statenbewind van Ridders en Raden, te liever noch van de leidende
Amstelstad, Urbs en Arx, wereldstad en Keizerstad; als de bezitster
van de sleutels der zee, het aangewezen maritiem arsenaal voor kruis
Westers Euroop; als de draagster der Keizerskroon,-expedities van 't
de voorbestemde Rijksstad van 't eenmaal verhoopte universele of bondgenootschapelike
Christen-Wereldrijk. Wat voor iedealen hij ook prijs
heeft moeten geven, deze ene troost heeft hem mogen bijblijven; hij
heeft de overspanning van de staat niet behoeven te overleven; hij
heeft de Republiek, ook in haar zwaarste worstelingen, onkwetsbaar
en sterk gezien; vijf-en-tachtig jaar oud noch, heeft hij tijdens de pijn
Groningens kloekheid mogen bezingen, en mogen juichen-likste kriezis,
over Koevorden verrast. En toch, op welk 'n kleine wereld heeft hij
moeten teren, waar z'n verbeelding de algehele vervulling van 't Apos
') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 437--450.
14 J. Koopmans
telbeeld vroeg. Doch geen noodl 't Geloof geeft kracht tot de leste
snik; ook hij, heeft vijftig jaar lang onder 't roepen van „Vrede op
aarde, o kom!" de volkeren willen verbroederen; en onder het prijzen
en laken van echtverbonden en vredebreuken, in dicht op dicht noch zich
beijverd, z'n offerdienst te ontvouwen en te verdedigen. Hebben ze
gezien, z'n landgenoten, waar hij heen wou; hebben ze begrepen, in
welke omlijsting hij z'n Volk en z'n Stenden het grootst en het roem
dacht? Dan wordt ook het voorbehoud verklaarbaar, waarmede-rijkst
z'n tijdgenoten 'n op zich zelf onschuldig werk als de Leeuwen dal er s
aanvaardden; dan wordt ons ook de lauwheid (luidelik van z'n bowonderaars,
aangetrokken weliswaar door z'n talenten maar afgestoten door z'n
hier en daar zichtbaar werkplan; doch dan voegt ons, naast onze eerbied
voor z'n ongeschokt geloof en z'n verbazende ijver, tevens medelijden
voor z'n eenzaamheid en voor het pijnlike van zich z'n vreemdelingschap
in z'n tijd en in z'n volk bewust geweest te zijn. Want hij heeft het gevoeld,
de rijke arme, al zij het ook bij schaarse uren; hij heeft het
beleden, half deemoedig, half in ootmoedige berusting:
't Gekruist Geduld en heeft geen steê
Als midden op de wilde zee,
Daar zitse en klappertand alleen,
. . . . . . . . . . . . . . . .
Zy ziet een aengevochten schip
Van ver genaaken, en word bly
Maar al vergeefs, het zeilt voorby.
Sy heeft er nochtans vrienden in,
Maer flaeuwe harten, koud van min.
Of roept 'er een met ernst: leg aan;
Al d' andren vreesen te vergaan ,
En schreeuwen om het stijfst: hou af:
Vermy den zerk van 't zoute graf,
Dies 't eenigt dat haar overschiet
Ten troost in 't afgepijnt verdriet,
Is 't goed geweten, 't eenig goed
Van 't afgemartelde gemoedt,
De schat der onderdrukte Deugd
Die somtijts traanen schreit van vreugt,
En, sonder hulp of troost te zien,
Noch spreekt: Gods wille moet geschien. ')
Fiat vol u n t a s ! Maar als bij zo veel anderen, gaat ook bij
Vondel hieraan vooraf: Verlos ons van de Boze, Heer! En die Boze
') Het Christelijk Geduld, bij linger (1646—'47).
Vondel-Studieën. 15
is in de eerste plaats het „swijn van Mahomet"! 't Is in 1634, dat hij
het eerste vuur opent, knalseinen echter noch, om 't Christense Westen
te waarschuwen voor het Turkengevaar. „De Christenvorsten bestrijden
elkander, en 't Christenrijk zelf lijdt last. Here, laat ge dit mogelik
zijn? Help liever op nieuw, op 't Heilige Graf de standaard planten
van 't Kruis!" ')
Dit is de formule, waarin de smeekbeden vervat zijn, die telkens
dringender tot de Regerende Machten worden gericht. In 1661 dreigt
'n nieuw gevaar met de inval in Hongarije, en 't is of 'n andere
Maerlant in 'n nieuwe „Cerken Klaghe" z'n noodkreet uitstort: Volkeren
waakt, en omgordt u! Maar ook als de Middeleeuwer, klopt de latere
bard aan dovemans deuren. Zoals 't noch gaat, en wel zal blijven gaan
zo lang er mensen en menselike hartstochten zijn, — de Christenen
gingen door elkander te bestoken; wel werd het zwaard getrokken,
maar 't traagste tegen de Turk; wel luisterde het oor naar leuzen, maar
niet naar 't hulpgeschrei aan de Donau en op Kreta. Waarom ook!
Vondel wist het wel: „Inheemsche staetreên wet Het zwaert, en geeft
liet ongeloof Den vloeck van Mahomet Het velt gewonnen.'' Maar
treurig was het toch, dat 't zover was gekomen dat 't Christenrijck" niet
waard meer bleek die tietel te dragen; dat het met het ontzag voor
't kruis gedaan was, omdat het Gods kinderen zelf waren die hem,
zoals de Heidenen deden, nu opnieuw griefden en laafden met „gal
en eeck." _)
Ere nochtans, aan wie de eer toekomt! En alsof 't is om naijverige
geesten tot daden te prikkelen, zo kwistig worden de verdedigers van
de bedreigde grenzen, om wat voor redenen ze ook het zwaard opnamen,
met lof bedeeld. Eerst Wladislaus, de koning van Polen, die
dank zij de wapenstilstand, welke hij niet de Zweden sloot, al 'n
„Vredevorst" bleek te zijn, en nu, door z'n gelukkige oorlogen
tegen de Turken, tevens zich als de man doet kennen, (lie de orde
van zaken in 't Kerstenrijk zal weten te handhaven; is 't te verwachten
trouwens van de zoon van Zegemont (no men est omen!), dat hij
de zuil zal zijn, waartegen de Turkse maan haar gekneusde horens
moet breken! 3)
En als later het toneel van de lange kamp tussen de Christenen
en de Ottomanen zich gaat verplaatsen naar de Middellandse zee,
en nu ook de Westersen niet hun vloten in de operasieën worden
') Op de Tweedraght der Christa Princen aen Jesus Christus.
Bij Unger (1630—'36).
`) Nootweer tegen den inbreuck van Turckyen (1661). Bij
Unger (1660—'62).
') Bestand tusschen Polen en Sweden, bij Unger (1630—'36.)
Verg. Geluck aen Louyze Marie. (bij Unger, 1645), gericht aan
koning W lad i s laus' bruid, op haar doorreis door Holland.
16 J. Koopmans
betrokken, hoe gaat het er nu bij Vondel van langs, nu hij z'n eigen
Holland in de gelegenheid is te bewieroken! In 1649 wilde het toeval
dat we de vloot van Venetië met enige schepen versterkten, om de
Turken zo mogelik af te leiden uit Polen, waar ze in hun strooptochten
de oogsten vernielden; en nu straalt natuurlik van de krijgsroem, die
Riva in de baai van Foe h us behaalde, ook 'n aanmerkelik deel op
de brave Hollanders af. 't Komt er niet op aan, dat, heel prozaies, het
dreigend korengebrek, hier te lande de Overheid bewoog tot het uitzenden
der schepen: de Staten zijn nu eenmaal Christenridders, en zullen dat
door dik en dun blijven; uit elk beentje werkelikheid zal hij, hun ten
believe, 'n Christelik-symbolies beeldje draaien; God zelf is 't geweest,
die in 't Hollands hart „de trom heeft geslagen"; hoe kon het ook
anders! de BaLavier" was immers „van outs" al gewoon „'t Ronieinsch
gebiet te stereken"! Men moet dan ook eens zien, wat er van 'n Turkse
vloot terecht komt, als Christen-kampieoenen als de leeuwen van Holland
en van St.-Markus gezamenlik optreden. De wind jaagt, de Faam
vooruit, de rook en de vonken de Bosporus over; de Maan van 't Rijk
betrekt, door de asch en het stof; ja, 't vloeibaar pek van de brandende
schepen druipt in de ogen van de door God geteisterde zonen van
Lucifer! 1)
Van zelf past in dit bestek ook uitstekend, dat de „Batavier" De
Ruyter, in 1656, achtiep Turkse schepen verovert of vernielt; en
eveneens, dat op zijn beurt de Venetiaan M a r c e l l o over de „Erf
zegeviert. 2) En toch zijn, op de keper beschouwd, (leze-vijandt"
zeevoogden maar pieoniers, en zijn Holland en het Dogenrijk eigenlik
weinig meer dan voorposten van 't Heilige Roomse rijk. 't Wordt pas
goed, als er in 't Keizerrijk zelf 'n held opstaat, die de heireu tegen de
Antikrist aanvoert; als Leopold de taak (Ier christenvolken ter hand
neemt, en hij de zon zal zijn, die „de nacht verwint," en „de roock
en smoock van twist en mist van misverstant wegvaagt." 't Programma
is al klaar. In de eerste plaats worden door deze drager van de
Keizerskroon de „Turk en Tarter" verstrooid, clan zal hij „op 's Grootva@
rs spoor" de Barbarijse kusten bekampen, om ten slotte, onder
't aldoor vermeerderen van 't Rijk, bij 't schenken van vrede
en overvloed, de gouden eeuw te stichten. 3) En ook hier hebben de
feiten aan Vondel deze concessie gegund, dat hij z'n profeetsie met de
overwinning door 's Keizers veldheer Montecuculi aan de Raab behaald,
') Op de Neerlaegh der Tnrksehe Vloten (1649). Bij Unger
(1649—'51).
') Op den Zeetriomf der Heersehappye van Venetie (1656).
Bij Unger (1656—'57).
') Op het Kroonen van Leopoldus. Bij Unger (1657—'60). Verg.
bet \ irLiliaanse motto.
Vondel-St udieën. 17
heeft mogen zien bekronen. Maar hoe duur heeft hij deze voldoening
moeten kopen. Zó dreigend was de nood geweest, zo hachelik hadden
de kansen van de schaarse Keizerlike troepen tegenover de driemaal
zo sterke benden van de Grootviezier gestaan, dat in Vondels zegezang
op de beslissende overwinning der Duitsers en de algemene aftocht
der Turken, door de jubeltoon noch de nauw verholen angst heenklinkt:
Nu blijckt het klaer hoe 't hoogh beleit
Veel meer dan 's menschen brein kan vatten
Der dwingelanden onbescheit
Belet in 't woeden uit te spatten.
. . . . . . . . . . . . . .
Nu d' opperste den Room sehen koning
Zoo zegenrijck gehandhaeft heeft. 1)
Was ons 't voorrecht gegund, Vondel noch eens voor 'n ogenblik
deze tijd te kunnen binnenleiden, hij zou bij het zien van de sterk
gekrompen Turkse macht 'n levendige blijdschap gevoelen, en hij zou
met oogluiking, -- want dat kon hij — van 't vele stuitende, dat de
internasieonale verhoudingen zouden te aanschouwen geven, noch eens
de lier hebben aangeslagen voor 'n lofdicht op „Nikolaas de Vrede
naamgenoot van 'n groot heilig man, beschermer van het-stichter",
„Christenrijk", en — in 'n rij van voorzaten, — de bestrijder van
Mahomed. Doch hem was niet eens de troost gegund, het begin van
't verval van 't Turkenrijk te zien; de kriezis zelf heeft hij niet kunnen
kennen; 91 jaar oud ten grave gedaald, stierf hij nochtans te vroeg
om te delen in de vreugde der burgers van Weenen, toen S o b i e s k y
hun de heuchlike verlossing bracht. Integendeel. Hem was beschoren,
dat op de avond van z'n leven, de hachelike toestand in 't Oosten
hem 'n klaagdicht moest ontwringen, Q) die als 'n nagalm van 'n voor
eeuwen geheven zwanezang op de val van Acre en 't Rijk van 't Heilige
Graf, om z'n hopeloze onvruchtbaarheid, ons 'n pijnlik meegevoel
moet inboezemen. Daar zit hij, de eenzame, Kruisridders oproepend uit lang
vervlogen tijden: „Waeckt op Martel Buljon en Kroie, Sint Luidewijck,
en 't Duitsche huis!" — Doch de doden komen niet. — „Als Asie ...
inberst als een zee, Dan zalmen spia de muren mannen, Nu is 't noch
tijt ...." Vergeefs; ook de levenden komen niet. De koning van
Frankrijk denkt om heel andere zaken, en Jan de Witt, met Engeland,
Spanje en Zweden hebben het te druk met Lodewijk. Maar
„Leopoldus Augustus" dan, de beschermer van 't Heilige Roomse rijk,
doet die dan niets! — „Och heilant spaer uw bruit voor 't schennen
') De gezegende Adelaer van Leopoldus bij den Raabs
t r o o m. Bij Unger (1664—'67).
) Kandia op haer Uiterste (1669). Bij Unger (1667—'71).
T.&L.K. 2
18 J. loopmans
Des voorhuitloozen erftyrans!" De Keizer hoort het niet; Vondel zal
blijven de roepende in de woestijn. — En zwijgt hij dan verder? Zo dat
zo ware, dan zou Vondel zich zelve niet zijn. Iiet laatste woord
van de 82-jarige, die 'n mensengeslacht lang voor z'n Iedeaal de vorsten
der aarde aanvuurde en opstiet, kon wel geen viktoriekreet zijn,
maar is ook geen wegstervende zucht; het is het loflied van 'n kinderlik
dankbare Godsman. 0, lof en eer blijft er immers altijd te zingen
aan God, die de helden schept; lof en eer ook immers aan die helden
zelf, die in zelfverlochening, God en Z'n Kruis ten dienst, het zwaard
hanteren; en wat kwam dan de held Koningsmark niet toe, dragende
in z'n naam z'n Godgewijde taak; die door z'n opofferende moed de
ramp op Kapdia zo lang had tegengehouden, en door z'n trouw en
beleid de zwaarte van de val had verzacht! Hem geeft de gelauwerde
Christenbard, de erekrans met het Riddersaluut:
Nu dooft een eenigh helt al d'eer
En glans der ouden, op den wagen
Met staetsie omgevoert ten toon.
Sint Mark onthaelt de deught met offer.
Zelf Rome vlecht een lauwerkroon,
En triomfeert niet dien Christoffer
Dien Christendraeger, groot van faem,
Waervan de werrelt zal gewaegen,
Zoo lang de volken Christus naem
En heiligh merk op 't voorhooft draegen.
Nu stemmen naem en heldenwerk
Nu heet hij billyk Koningsmerk. 1)
Na het „rijk van Mahomet" is er geen land ter wereld geweest,
dat aan Vondel zo veel bezorgdheid heeft gegeven voor de vrede en
de vervulling van het „Kerstenrijk" dan hetzelfde Engeland, dat eens
tot z'n voldoening „over Hollant op twee elementen (zat) En (schreef)
aan zee en lant gestrenge wetten voor. Met ons," 2) en op welks oever,
volgens z'n droombeeld, eenmaal Koningin Henriette Maria, haar
zegevierende schoonzoon Oranje, na 'n welvolbrachte kruisvaart, als
'n twede Augustus en overwinnaar van de aardbodem, in haar armen
zal sluiten. 3) Al die verwachtingen moesten de een na de ander worden
beschaamd. In de tijd dat Karels gemalin deze landen met 'n polietiek
doel bezocht, was weliswaar de burgeroorlog in Engeland in volle
') Lauwerkrans ter eeuwige gedachtenisse van Curtius Christoffer
Koningsmark (1670). Bij Unger (1667—'71).
') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 78-80.
') vs. 473-476.
Vondel-Studieën.
gang; maar niemand ter wereld voorzag hier noch de val van het
Koningschap, en Vondel zelf, goedgeloviger dan al de anderen, had
uittentreure geprofeteerd, niet alleen dat Henriette zelf „ten ooreloogh
geboren", als de nood maar aan de man kwam, noch eens als 'n
Baudicea ten velde zou trekken, maar tevens, dat al de christenmogendheden
onmiddellik elk geschil op zijde zouden zetten, om het
bedreigde huis te kunnen ondersteunen tegen de „Ieren". 1) Maar
zo laf en angstvallig Henriette, — terecht 's konings boze geest, —
zich in het gevaar gehouden heeft, zo onverschillig hebben zich de
al of niet met Stuart en Medicis vermaagschapte huizen betoond. Ver
heeft de weg gefaald, waarlangs de dichter 'n verenigde christenheid
mogelik achtte; trots z'n hoge verwachtingen van de meest „doorluchte
bruiloften", heeft hij de kansen van de Engelse koning bij den dag
moeten zien verminderen. Te meer moest hem dit verloop van zaken
tegen de borst stuiten, omdat de Revolusie tegen de Kroon, sterk
ingreep in het door hem zo hoog geachte Goddelik Recht der Koningen.
Want deze onze landsman, — en hierin onderscheidt hij zich van een
hier te lande verkondigde andere mening omtrent de Souvereiniteit4 E) —
laat wet en recht handhaven door s t e d e h o u d e r s, die niet aan het
v 01k, maar aan de Koning de koningen hun macht ontlenen; de
aardse vorsten zijn Gods Gezalfden; dat sommige van hen despoten
werden, kwam alleen doordat ze door 't kwaad veraardden of dronken
van weelde werden; ze werden dan meteen — want dit gaat altijd
samen, — afvallig van God en dienaars van Satan; licht te begrijpen:
wie eerst God onderhorig was, wou voortaan z'n evenknie zijn; en
wie zich als Z'n gelijke stelt, eindigt met Hem van Z'n troon te ver
manier waren al de Luciferisten ontstaan. 3)-dringen. Op die
Met deze gegevens valt het gemakkelik af te leiden, hoe de partijen
in Engeland, in Vondels beschouwing, tot elkander staan. Karel
Stuart wordt als christenvorst geacht, aan Christus op dezelfde wijze
hulde en manschap te zweren, als z'n legendariese voorvader Lucinus
op 't voorbeeld der Drie Koningen, zich voor het kindeke te Bethlehem
zou neergebogen hebben; terwijl de partijen, 't zij „Ieren" of wie ook,
die tegen hem zijn, trawanten zijn van de Boze; redenen waarom clan ook
de Allerhoogste, zo zeker als tweemaal twee vier is, eenmaal — te
zijner tijd, — „de weereltlijcke Zoon en stathouders van zijn maght"
zal handhaven; want zo hij ze soms al laat verdrukken, ganselik
onderdrukken laat hij ze nooit. 11) Kortom, in de eerste Engelse
revolusie is het Luciferisme, — afval, opstand en dwingelandij, —
') In deze term wordt de staatkundige en godsdienstige opposisie in
Engeland, voor Vondels ergdenkende landzaten gemaskeerd.
') Vgl. Boe ad ale's Lek e n s pie gel, Tweem. Tijdschrift, Nov. 1899.
') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 217-230.
') vs. 231-255.
20 J. Koopmans
ten volle belichaamd. Is het vreemd, dat in 's dichters spel van de
Opstand, — want dit is het, want in z'n Lucifer wordt gesymboliseerd,
— 'n verbloemde voorstelling wordt gezien van de opkomst
van 't Puriteinisme als Staatsmacht? 1) Vondel zelf voelde zich in
de zaak van 't Britse koningshuis nauw betrokken, en hij is niet ten
achter gebleven z'n afkeer voor Karels bestrijders krachtig lucht te
geven. Niet overal is hij gelukkig geweest; 't beste slaagde hij in z'n
verheerliking van Strafford 2) en Montrose, °) mannen trouwens
van 't martelaarsgeslacht en door hun trouw en toewijding van z'n
geestdrift zeker; 't minst gelukkig was hij, ook wat de overdreven en
op bangmakerij berekende voorstelling betrof als zouden de Engelsen
met het Schotse leger het paard van Troje hebben ingehaald, in schot
als de Morgenwecker der Sabbatisten en dergelijke.'')-schriften
Evenzo hindert, al is het peil er hoger, in 'n hierbij behorende klaagzang,
evenzeer trouwens als in het overige, 't eigenaardige en voor ons gevoel
bekrompen, histories inzicht. 5) Feitelik komt men er al lezende toe te
besluiten, dat de dichter, noch meer dan aan de historie, zich zelf geweld
heeft moeten aandoen. Tal van kromme dingen heeft hij willens
en wetens recht moeten buigen, tal van andere heeft hij moedwillig op
zij moeten zetten, om toch van z'n materiaal maar één rechte lijn te
kunnen maken, onverbiddelik strak op 't doel gericht, dat hij zich
schrijvende voorstelt: de heiligheid van 'tKoningschap en de onaantastbaarheid
van hem die 't bekleedt. En wat geeft hein nu al dat
geweldplegen aan zich zelf, dat verdraaien van de feiten, het opschroeven
van de Stuarts en 't spuwen op de Puriteinen ten slotte? Straks
draait plotseling de weerhaan van de meest trouweloze Stuartspolietiek;
dezelfde Karel II, die bij z'n troonsbeklimming de uitbundigste toejuiching
waard was, s) wordt in de zegezangen, die tijdens de twede
Engelse oorlog van Vondel verschenen, — nu hij het trouwens dubbel en
(iwars verdient, — ongemakkelik door hem onder handen genomen. Niet,
omdat het volk, dat hij regeert, uit koningsmoorders bestaat; ') — met
dezulke is toch geen garen te spinnen; — ook niet, omdat Karel zich
heeft te zwak gevoeld, om zich door de Puriteinen, of hoe dan ook
') Mischien wordt deze mening gegrond op vs. 61-66 van Morgenwecker
der Sabbatisten (bij Unger 1642—'45).
') Grafnaelt enz., bij Unger (1641—'42).
Graf-naeldt van Montrose (Mei 1650), bij Unger (1648—'51).
') Zoals Het Radt van Avonturen, en Mundus vult decipi,
bij Unger (1642—'45).
') Klaghte over de weerspannelingen in Groot-Britanje, aid.
) Op d' afbeelding v. Karel Stuart den tweeden. Opgang
enz. De bruiloft van de Teems en Aemstel enz. De kunstkroon
enz. (Bij Unger, 1657—'61).
') De Havenschenderij te Bergen, bij Unger (1664—'67).
Vondel-Studieën. 21
de kinderen van de „Nijd" mogen heten, tot de oorlog te laten overhalen;
1) maar omdat de koning, als de zoon en naneef van de door
en door Katholieke Stuarts, al te veel illusies voor de toekomst der
mensheid had gegeven, dan dat z'n in elk opzicht moedwillige ver
Christenvrede, noch wel door 'n Vorst met zulk 'n-storing van de
roeping, genade in de ogen van de dichter heeft kunnen vinden. Van
die tijd af verloren in Engeland Vorst en Volk beide, voor Vondel
hun bekoring; de Stuarts zijn voor hem geen vorsten „van middelmaat"
meer; ze lijden onschuldig, of, van 't ene uiterste in 't andere, léren ze
onschuldigen lijden; 2) ze willen heren van de zee zijn, en worden
'n vloek voor de naaste en 'n plaag voor hun eigen onderdaan; ze
plengen nodeloos Christenbloed, en als Gezalfden Gods, o schande!
vrijbuiten ze op de oceaan. ') Geen wonder dat in 1660, toen „de
Turksche keizers schepten hoope De zou van 't aengestreén Europa Te
dooven met hun halve maen," deze dienaren van de Antikrist wel
geweten hebben, wat voor vlees Enge land in z'n Stuart ging kuipen. 4)
Maar was 't dan niet treurig om aan te zien, hoe Mahomet zich ver
onhandigheden van iemand, die zich in z'n tietel noch-kneuterde in de
wel de Beschermer van 't Geloof dorst noemen, maar die in z'n ver
Christenheid zo door en door averechts te werk ging?-dediging van de
Maar Karel zou 't voor Gods rechterstoel ondervinden! De Hemel
kon, ja, voor 'n wijle, het geween der onderdrukte volken gewillig
aanhoren, maar als 't er op aankomt, blijft het hoogste Hof aan
niemand schuldig, en zal het hen, die geroepen waren, maar te licht
werden bevonden, als afvalligen veroordelen en verstoten. 5)
Zo was dan ook deze illuzie verloren gegaan. Tachtig jaar was hij
oud nu; wat zouden de tijden baren? Zouden al de verwachtingen
van de heerlikheid der Kerk worden beschaamd? „Siet onze Joost
Die zoekt, maar vindt geen troost," had hij soms gezegd. s) Maar we
weten wel beter, en hij zelf wist het ook wel. Ziet, daar komen weer de
ootmoed en de berusting in 't hart, en brengen van zelf weer de troost;
hij weet nu weer vast, dat na deze „vergangklijckheit, geslagh van
„kloek en uurera", ') hij de heerlikheid zal genieten in het Rijk,
waarvan hij de afschaduwing op aarde, in z'n leven zo gaarne had
verwezenlikt gezien.
`) J a m m e r.k l a g h t, enz. (aid.)
2) Zegezang over den Zeestrijt, enz. III zang. (Bij Unger,
1664—'67).
') III Zang. II Tegenzang.
) II Zang.
°) II Zang.
') Op Joost, bij Unger (1646—'47).
') Grafschrift, bij Unger (1657—'60).
22 J. Koopmans
Strijder naast het volk, — niet met het volk, omdat z'n weg in 'n
heel andere richting naar de vervulling van 't Apostelbeeld gaat, — is
Vondel in de zangen die Hollands roem betreffen; strijder tegen dat
volk, altans tegen de leidende meerderheid, is hij in z'n kerkelike leer- en
strafdichten; en 't is in deze werken vooral dat hij z'n veelomvattende
kennis en z'n merkwaardig talent van zeggen en groepéren heeft getoond.
In deze pleidooien voor z'n Kerk en tegen het Protestantisme
laat hij zich als 'n veel waardiger partij kennen dan in de pamfletachtige
Mo r g e n we c k e r s en in de sterk-persoon like en al te veel opgehaalde
schotschriften tegen de T e e l i n g h's, T r i g l a n d s en anderen.
Deze theologiese strijd was, oveereenkomstig het kader van z'n tijd,
'n zuiver dogmatiese, en werd gevoerd, zonder dat men aan weerszijden
de principieële verschillen bewust was, die in de geestelike beweging,
welke in de Hervorming 'n openbaring vond, tegenover elkander
staan. Men beoorloogde elkander in fijngetrokken disputen, waarbij
voor beide partijen de Bijbel het pleitboek was. Het Protestantisme,
dat wegens z'n vrijmakend beginsel 'n loopgraaf had moeten zijn, was
door de drang van buiten 'n vaste verschansing geworden, waarin men
zich tegenover de Tradiesie der Roomsen, eng omsloten had binnen de
wallen van 't Evangelie. Zo, op de grens van 'n nieuwe tijd, binnen
de afgeperkte ruimte geworpen van dogma en Schrift, had het 'n verouderd
en onmogelik geworden wereldbeschouwing moeten overnemen,
had het de aarde als middelpunt van 't heelal, met 'n hel en 'n hemel
er om, gehandhaafd; had het de Schepper de transcendante God gelaten,
die 't geschapene door de natuurwetten en door z'n rechtstreekse
tussenkomst onderhoudt en had het 't geloof in het wonder, zoowel
het Bijbelse als vele andere, tegenover de twijfel, bestendigd. Alleen
had het, om zuiver op z'n Evangelies standpunt te blijven, in de ontwikkeling
van de M.E. kerk 'n afwijking van de Waarheid, en 'n
toenemende heerschappij van de Antikrist gezien; had daarmee het
M.E. wonder afgezworen, en zo was met alle heiligenlevens en mierakelen,
ook het dageliks wonder vervallen van do transsubtantiatie,
zoals ze geschiedde in het brood en de wijn van de Mis.
Het Kenteken des A f v a l s ') kan getuigen, dat bij Vondel,
het al of niet verwerpen van het dageliks Christus-offer de spil is,
waarom de strijd tegen de Kettersen draait. De ontvouwing van het
Misoffer is dan ook het eerste grote werk geweest, dat hij tot onder
waarheden heeft geschreven, en het ver-richting van de Kerkelike
geoorloofd, dat het ook de betekenis van deze eeuwenoude-moeden is
plechtigheid is geweest, die hem nader tot het Pausdom heeft gebracht.
Brandt, z'n enige levens beschrijver, brengt ons in z'n overigens
aardig boekje, indien we naar het inwendig proces zoeken dat Vondel
') Bij Unger (1645).
Vondel-Studieën.
naar de Oude kerk heeft gevoerd, al zeer weinig verder. Hoe z'n
eerste denkbeelden, en de invloeden van buiten, tot z'n geloofsverandering
hebben kunnen meewerken, hebben we te voren trachten aan
te tonen; voor 't overige zullen we wel altijd in 't onzekere blijven
tasten. Wel valt ons op, dat Vondel, die in deze tijd 'n kriezis doorleefde,
vooral na 't afsterven van dierbare panden, 'n vaste richting
in z'n werken laat zien; en de gissing komt ons aannemelik voor, dat
hij bij het smartbed van z'n dochtertje, z'n onschuldige jongske en van
z'n zorgzame huisvrouw, allen heengaande vóór hem, krachtig is aan
diepe zin van het Offer, en zich van toen af met-gegrepen door de
de drang in 't gemoed der volken, om de e r e di e n St aan de Vader
in z'n offer in Christus te gedenken, ten nauwste heeft laten verzoenen.
Dat op 'n leeftijd als de zijne, 'n aanzienlik deel in de ommekeer
in z'n Geloof, aan z'n inwendig zieleleven toekomt, kan geen
twijfel lijden; uit wèlke diepe verborgenheid hij de kostbare parel heeft
opgedoken, zal ons wel steeds verholen blijven; en dat hij er zelf niet
mee te koop heeft gelopen, getuigen de vage geruchten, die omtrent
z'n geloofsverandering de ronde deden, en die slechts op uitwendige
dingen en laakbare nevenbedoelingen duiden.
Wanneer we het overige, als de verwerping der Traditie, van het
celibaat, van de vasten, enz. ter zijde laten, kunnen we de posiesie,
die Vondel had aan te vallen, binnen de lijnen beschreven vinden,
van de Catechismus (30e Zondag) der Gereformeerde kerken in Nederland,
waarin de herhaalde offerande van Christus, in 't oog der Protestanten,
de énige offerande verloochent, en de Katholiek met de
aanbidding van Christus in het hoogwaarde, afgoderij bedrijft. Tegenover
de op de rede gebouwde positieve stellingen en nuchtere schrift
z'n tegenstanders, handhaaft hij in 'n merkwaardig-verklaringen van
betoog de ubiquiteitsleer en tracht voet voor voet het betwist terrein
te heroveren, ') Twijfelt de Protestant aan 'n verandering van tar w e
en wijn in v 1 e e s en b 1 o e d , dan moet hij ook twijfelen aan de voor
hem zichtbare werkingen bij dieren en planten: hoe de vrucht dijt
door 't vocht, de spijs verandert in moedermelk; ook twijfelen aan God,
die meer kan doen dan de Natuur, te Kana water maakte tot wijn, in
Adam klei tot vlees, in Loth's vrouw, zelfs vlees tot zout, en die altijd
voortging de zelfstandigheden met ongewone kleden te dekken. Verbood
de rede de Protestant, aan te nemen dat een lichaam terzelfder tijd
op meer dan éne plaats kon zijn, dan diende hij ook te verwerpen,
dat God Emanuël kon zijn en Davidszoon, dat hij in de Hemel vertoefde,
en in het lichaam van Maria; dat God zelfs overal kon zijn,
in de Vader, de Zoon en in de Geest, zoals onze ziel overal is in
') Altaergeheimenissen (Bij Unger, 1645) Ie Boek, vs.
24 Vondel -Studieën.
het bloed, en de zon zich overal spiegelt in 't water. Beweerde de
Protestant, dat geen eigenschap van de zelfstandigheid was te scheiden
(vlees en bloed konden niet gesteld zijn als tarwe en wijn!) dan kon hij
ook niet geloven aan de schepping van 't licht zonder zon, op de eerste
dag, en moest hij ook de almacht van God in twijfel trekken, als zou
Hij, die de zon uit het niet had geschapen, ook niet in staat zijn alleen
het licht, zonder zon, uit het niet te voorschijn te roepen. Niettemin
had Vondel, na dit pleidooi, z'n zaak bijlange noch niet klaar gespeeld.
De tegenstand begon eigenlik eerst pas. Hij, die de ontvouwde ubiquiteit8leer
het zwaarst op de proef wist te stellen, was Westerbaen,
die Vondel het vuur zeer na aan de schenen lei, en onder meer met
deze vraag het opgetrokken gebouw liet wankelen, hoe het brood dat
de discipelen uit de handen van Christus hadden aangenomen eens wezend
kon zijn met het lichaam van Hem, die het brood aan hen
had uitgereikt; en hoe Christus kon zeggen: Dit is mijn lichaam, als
het nog moest worden wat het noch niet onder die uitspraak was.
Waarlik, nauw was ook bij deze bestrijder het paadje; maar ook het
rationalisme moest eveneens tot alle hulpmiddelen z'n toevlucht nemen;
't ging partij tegen partij; vernuft en kennis leidden de debatten, en zo
het Protestantisme zich vermocht te steunen op haar zin voor de wer
haar beroep op het verstand, aan de andere kant gaf het-kelikheid en
zich bloot in z'n zwakke halfheid, waarmee het de Bijbelse wereldbeschouwing
en het Bijbelse wondergeloof zocht te handhaven naast de
algehele ontkenning van deze uit die wereldbeschouwing en uit dit
geloofontwikkelde leerstukken en gebruiken.
Getast in dit zwakke punt, kon het Protestantisme zich moeielik
afweren. Zo de kettersen, redeneerde Vondel, na zoveel eeuwen van
beelden en vingerwijzingen in het oude Verbond, noch na de komst
van Christus, voortgingen het teken te nemen voor het afgebeelde,
dan miskenden ze de beloofde Verlosser, en werden dus de Joden
gelijk. Noemden zij zich Christenen, dan waren de Joden het ook, en
dan waren de vóórchristelike tekenen, zoals het Manna, noch betere
spijzigers dan het brood der Protestanten, omdat dit in Christus slechts
ijdele beloften gaf. —
Dit waren de argumenten in de strijd, die Vondel te voeren had, en
die onvruchtbaar was en altijd onvruchtbaar zou blijven. Beide partijen
hadden slechts 'n beperkte beweging, en lagen kort aan de ketting;
beide konden slechts hun toevlucht nemen tot 'n fonds van praemissen
en 'n gang van gedachten, die reeds te voren waren aangewezen en
die alleen tot die uitkomsten konden leiden, die ze zich voorstelden
noch eens opnieuw als onomstotelike waarheden te moeten bewijzen.
J. KooFMaxa.
GRAMMAIRE RAISONNÉE.
Wat dit is, weet elk die aan Taal gedaan heeft. Zo dacht ik lang,
tot meermalen me 't tegendeel bleek. Eens verklaarde zelfs een gepromoveerd
deskundige — befaamd, ja beroemd in den lande — dat
grammaire raisonnée was het toepassen van de spraakleer van
zekere taal op een andere taal; hij 'bedreef' dus de kleinigheid
van in prinsiepieéle zaken oorzaak en gevolg zo maar
te verwarren.
Dit geraisonneer vindt men niet alleen noch bij de studie van de
nederlandse spraakleer; daar komt het wel 't meest noch uit; maar ook
elders. Men kan niet alleen spreken van G r a m m a i r e Raisonnée,
maar van Lexicografie Raisonnée, en van Linguistique, en zelfs
Philologie Raisonnée. Ja, men kan noch verder gaan en zelfs opmerken
een Esthétique Raisonnée.
Zo zal het nu niet ondienstig wezen wat van deze Philologie Raisonnée
in al zijn uitingen te behandelen.
Zal ik een defieniesie er van geven? Mij dunkt dat het heter is van
niet. „Omnis definitio periculosa." En ook hierom niet: „Elke defieniesie
die niet zichzelve in de staart bijt, een sirkel makende, is onjuist."')
Een defieniesie van prinsiepieéle zaken is alleen duidelik voor
wie weet wat er onder verstaan wordt: 't is een kort begrip. Daarom
liever gevraagd: wat kenmerkt deze eigenaardige manier-van-studie.
Dit: men stelt eerst op hoe 't wezen moet, neemt als maatstaf daarvoor
wat uitheems is; keurt af wat men dan vindt.
Komt er wat nieuws aan den dag, dan vraagt men niet of mischien
de opgestelde eisen ook onjuist zijn; maar zegt: weg met dat nieuwe!
') Zie T. & L. III, blz. 339.
26 Grammaire raisonnée.
Is 't niet alsof men een roos vindt die men niet kent, en dan redeneert:
die past niet in ons systeem; dus deugt ie niet! Wij maken kunstrozen.
In zake 'Taal' beweert men dus: die taal moet dit hebben en dat, en
anders maken we 't.
Men is eigenlik niet tevreden met: zo is 't. Maar stelt eerst op hoe
men 't wenst. Dit kenmerkt de iedealist, en zo lijkt 't zeer idealisties.
En echter, staat de optatief in plaats van de indicatief.
En toch maakt men aanspraak op die wetenschappelikheid, die éérst
konstateert, en dan konkluzies trekt!
De wetenschap-van-nu, zal deze op die naam aanspraak mogen maken,
en die op één rang te zetten zijn met de natuurwetenschappen: onderzoekt
eerst wat er is, zoveel mogelik, en vorst clan na: hoe 't zich ver
onderling en tot andere zaken. ') Trekt daarna de konkluzies.-houdt
Hierbij is zuiver, scherp waarnemen vereiste; dit moet gedaan zonder
vooroordeel, 2) zonder dat men in zake Taal noch vol zit van 't ouwe
onderwijs in schrijftaal en spraakkunsttaal 3).
En wat kunnen we nu allen konstateren met de nodige juistheid, en
de meest mogelike volledigheid? De tegenwoordige taal alleen: want
van het verledene weten we zeker dat veel verloren is gegaan, al
kunnen we in den regel zelfs niet vermoeden hoeveel, en vooral wat. °)
Hoe moet dit nu verder gedaan? Allereerst, wat algemeen is mag
niet ondergeschikt aan wat biezonder is.
Welke taal moeten we als de algemene in werkelikheid aannemen?
Niet de schrijftaal. Wat in 't Nederlands geschreven wordt is onderling
zeer ongelijk. Elke schrijver heeft zijn eigen taal. Men onderkent
Potgieter van Da Costa, van ten Kate, van Beets, Lindo van Cremer,
om de jongeren maar niet te noemen. 5) De geschreven rechtstaal is
gans anders als de geschreven kanselstijl. 6) Zullen we nu een mengsel
van deze schrijvers-taaltjes voor de algemene taal houden, onder de
naam van litteratuurtaal? Of zullen we wat algemeen is, met hoogst
weinig nuanceringen clie uitkomen, d. i. de nederlandse spreektaal, van
') Sweet zegt het zo terecht in zijn New-English Grammar. Vgl T. &
L. II, 354.
2) Zie Sievers, Phonetik blz. 150.
') Vgl. T. & L. V, 50/1 een kras voorbeeld.
`) Vgl. T. d. L. VI, 263, v.v. 267, — en Brugmann; en Paul's Prinzipien.
5) Ik zonder natuurlik die prediekanten uit, die zo goed als de algemene
nederlandse spreektaal op de kansel gebruiken, b.v. Dr. Laurillard, e. a.
e) Zie al T. & L. V, 54, 263, vooral.
Grammaire raisonnée.
de meerderheid onder de beschaafden als de algemene taal op stellen? ')
Dat is volgens de eisen van de wetenschap.
Daarna zoeken we in deze algemene taal 't gelijksoortige bij elkaar;
en laten dat zien, als zijnde regel. En niet wat als uitzondering noch
over is van oude verhoudingen en toestanden. Evenmin als wij —
beschrijvende onze hedendaagse kledij, of een ridderharnas daarvoor
uitgeven, — of sprekende over de hedendaagse bouwstijl, die van een
abdij in Middelburg, of van de Loterijzaal in den Haag, of van 'tVal
in Nijmegen, of van oude kloosters en kerken in 't algemeen-kenhof
zullen dekreteren.
Dan zal blijken dat in sommige gevallen vaak meer als een opvatting
mogelik is, individueel verschillend; zelfs zal moeten aangenomen, dat
zowM 't een als 't ander gevoeld wordt. '-') Deze overgangen vooral
nemen we waar; en we zeggen niet: 't moet zijn of dit óf dat! „Alle
gedekreteer op 't gebied van de moedertaal is uit den boze. Als een
bescheiden en belangstellend waarnemer zal hij voortaan tegenover zijn
moedertaal staan, doordrongen van 't besef dat die moedertaal te
machtig is voor zijn bevelletjes of voor die van wie ook. Waarnemen,
altijd maar waarnemen! Elke levende taal is steeds wordende. Welnu,
niet elke verandering, die in klank of gevoel valt op te merken, dient
te worden rekening gehouden. Dat is 't allereerste, zuiver waarnemen,
wat nodig is voor onze moedertaal-spraakkunst. In welke wetenschap
is dat niet zo ?" 3)
Wat heeft deze nieuwe wetenschappelike methode geen omkeer
gebracht in de begrippen omtrent Taal en Taalstudie. Wat is er niet
gewijzigd! „nu we met het leven zelf en zijn altijd nauwkeuriger beschrijving
hebben te doen; nu we niet langer dekreteren in onze schoolse
wijsheid wat behoort te zijn, maar konstateren en definiéren naar vermogen
wat is, en zijn zal." )
Levende taal is gebleken te wezen klank, en geen papierentaal. 6)
') Wat Dichtertaal is, en hoe deze zich in 't algemeen verhoudt tot de
Algemene Beschaafde — daarover 'en ander keer.
') T. & L. V, 248, 247 noot 2, en vooral v, d. Bosch, T. & L. III, 19, 17/8.
') Vgl. Talen. Het bijvoeglik naamwoord, T. & L. V, 108.
) Methode nü van alle wetenschap meer en meer. Zie Pierson, T. & L. III, 49.
°) Vgl. T. & L. IV, 100.
28 Grammaire raisonnée.
De taal van 't Volk is niet meer veracht, en wordt maar door
enkelen meer voor 'patois' gescholden.
De Germaanse talen zijn niet meer lager gesteld dan de klassieke:
deze zijn geen model meer!
Latijn en Grieks zelf zijn van zelfstandige talen met toongevende
autoriteit, boven de germaanse, geworden tot niet anders dan dialecten
van 't Indogermaans. 1) Waren ze toch ook van meer waarde dan
moesten ze anders zijn, andere eigenschappen hebben.
Zelfs hun grotere voorraad aan woordvormen geeft geen hogere
kwalieteit. De dubbelzinnigheden toch die men meende weg te nemen
door die woordvormen, blijken even erg te zijn. 2) De vrijheid van
woordvolging blijkt even groot al zijn de gevallen niet analoog;
natuurlik. ')
't Iedee verdwijnt dat Taal verbastert. Men houdt geen oude woorden
en vormen meer aan de slippen vast, uit vrees dat de taal
verarmen zal. 4) Natuurlik, want we krijgen meer en meer zaken,
waarvan de ouden zelfs geen flauw vermoeden hadden. En onze ver
worden eerder ingewikkelder dan eenvoudig — al nemen we-houdingen
niet veel nota van al die finesses, in 't algemeen. 5) Trouwens de oude
woordvormingen verdwijnen omdat ze overtollig bleken, toen 't zelfde
door eigen woordjes en tal van varieérende preposiesies, enz. wordt
uitgedrukt. s)
Ook bleek de mening verkeerd, dat rijkdom van taal bestaat in veel
woorden en veel vormen. „De spreek-en zegswijzen, de locuties, de
gangbare woordverbindingen, die maken den waren rijkdom eener taal
uit. Gewoonlijk vraagt men bij het taxeeren van taalarmoede of taalrijkdom
naar het aantal woorden zonder meer. Schat men het aantal
woorden van het Nederlandsch b.v. op veertig —, dat van het Engelsch
op tachtig duizend, dan is de slotsom deze: dat de Engelsehman tweemaal
rijker is dan de Nederlander. Die redeneering is volkomen onjuist.
') Daarom ook is hun pedagogiese waarde ook niet groter als de
germaanse. Ja eigelik geringer, doordat ze als dode talen altijd geleerd
worden. Daarover later in den brede.
') Zie T. & L. V. 358/9.
') T. & L. V, 357/8.
°) Zie zelfs Jespersen, die aanneemt dat Taal beter wordt. Lees 't artieke
daarover van Logeman, Taal on Letteren V, blz. 265-281; 329-352.
) Verg. vooral van Duyl, aangehaald T. & L. III, 188.
6) Vgl. T. & L. V, 67/8 vooral.
Grammaire raisonnée.
De woordverbindingen moeten bij zulk een „aanslag" in rekening
worden gebracht als geheel zelfstandige woorden, omdat ze meerendeels
geheel nieuwe begrippen aanduiden. Om het even of ik aaneen-of
vaneenschrijf, of de locutie uit één of uit een half dozijn woorden
bestaat. In den wind slaan; van den prins geen kwaad weten zijn
geen losse verbindingen van een praepositie, een artikel, een substantief
en een verbum, neen, — op den keper bezien zijn het geheel nieuwe
woorden, althans taalelementen, waarbij nog wel aan geen wind, aan
geen slaan, aan geen prins meer gedacht wordt. Een arme duivel,
un pauvre (liable is geen duivel die arm is, evenmin iemand die straat
ongelukkig is zonder meer; niemand dan een farceur zal b. v.-arm of
den rampzaligen Job zoo qualificeeren; het dient niet alleen tot aan
een object in een bepaalden toestand, het drukt tevens-wijzing van
uit wat het sprekende subject voor dat object gevoelt, het vermeldt dus
een oordeel, een gevoel, een stemming. Heeft nu eenig taxator van den
rijkdom van een of meer talen de balans ook juist kunnen opmaken
door dat heirleger van woordverbindingen in rekening te brengen? D e
rijkdom in woorden wordt niet door het simpele tellen
van woorden bepaald."')
Niet in 't aantal woorden schuilt de rijkdom van levende taal.
Evenals in de natuur de betrekkelik weinige elementen zich verbinden
kunnen tot tal van combinasies — en de natuur is rijk, — zo ook zit
rijkdom van Levende Taal in het vermogen om meer te vormen; om
leven te scheppen en te wekken: nieuwe woorden, nieuwe syntaktiese
combinasies van 't oude; in nieuwe verbindingen van bestaande woorden.
En 't onbekrompen en onbenepen gebruiken van dit alles. 2)
Met deze nieuwe prinsiepes dient de beschrijving van taal te
veranderen.
Meer en meer gaat de latijnse spraakleer als richtsnoer voor levende
talen verloren; en wordt vervangen door zuivere eigene taal beschrij
vingen. 3)
Zie vooral Cosijn, aangehaald T. & L. III,' 155.
') Zie hiervoor de Gids 1896. blz. 88, vv. En T. & L. II, 351; nieuwe
woorden zijn fiets, nopje, diggeda, bibi.
') Zie hiervoor passim, T. & L. Ook Behaghel, aangehaald T. & L. VIII,
414, vooral.
30 Grammaire raisonnée.
Maar ook dient in de woordeboeken een andere wijze van bewerken
gebruikt: verba valent usu, moet in zijn konsekwensies uitkomen; niet
de etymologie moet richtsnoer wezen.
En — het hele taalonderwijs dient zeker veranderd! —
De oorsprong van de oude bevoor-oordeelde Taalbeschrijving schuilt
in valse begrippen van taal, en deze in onvoldoende waarneming.
Men ging uit van zekere taal, en wat men daarin vond, nam men
aan als het al gerne ne , ook voor andere talen. Vermengd met het
nieuwe, dat uit geheel tegengestelde prinsiepes is opgemaakt, komt
echter die oude klassieke zuurdesem noch nu en dan sterk uit.
Terecht zegt Hildebrand dat vooral bij Hollanders die van taal
studie maken noch te veel voorkomt; „so und so niuss es sein". 1)
Enige typiese staaltjes bespreken we een volgende keer.
B. H.
') T. & L. II, 313.
ALHIER
schrijven sommigen noch op brieven of soortgelijke zaken, die in de
plaats-zelf, waar ze wonen, thuis horen. Die geen schrijftaal willen
schrijven, vervangen dit door: Hier. Maar ook dit zegt niemand.
Die aan wil geven dat de geadresseerde in de plaats-zelf woont, zal
zeggen: hier in Zwol, hier in Utrecht, hier in Leeuwarden, hier in den
Haag. Of ook: aan die-en-die, in de .... straat of op de .... gracht.
Ik meen dat dit algemeen is. Of zeggen velen, sommigen, enkelen
't noch anders? B. H
WAT IS EEN DICHTER?
There is this unmistakable stamp on all the great poets— that however
in little things they may fall below themselves, whenever there comes
a great and noble thing to say, they say it greatly and nobly, and
bear themselves most easily in the royalties of thought and language. —
And it is for this kind of sight, which we call insight, and not for
any faculty of observation and description, that we value the poet. It
is in proportion as he has this that he is an adequate expresser, and
not a juggler with words. It is by means of this that for every generation
of man he plays the part of „namer.'' Before him, as before
Adam, the creation passes to be named anew: first the material world;
then the world of passions and emotions; then the world of ideas.
JAMES RUSSELL LowELL, The function of the Poet.
Century Magazine Januari 1894 : 433.
DE KERKELIJKE TWISTEN TE AMSTERDAM 1626-1631.
INLEIDING OP VONDELS HEKELDICHTEN UIT DIEN TIJD. I )
Na den dood van Prins Maurits had de Regeering van Amsterdam
een meer gematigde houding aangenomen tegenover de
Remonstranten. Hunne godsdienstige bijeenkomsten werden oogluikend
toegelaten en omstreeks dezen tijd meer en meer in het
openbaar gehouden. Dit wekte natuurlijk de verontwaardiging
op der heftige Contra-Remonstrantsche predikanten, onder welke
Adriaen Smout vooral uitmuntte. Smout had wegens zijn heftigheid,
zijn bulderend preeken en schelden op de Overheid reeds
zekeren naam gemaakt. Brandt weet ons in zijn Historie der
Reformatie 2) te vertellen, dat de Heer Burgemeester Cornelis
Pieterssoon Hooft in zeker geschrift vraagde, of men wel eenigh
Schryver sou kennen aenwysen, die in lasteren en schelden by Smoutius
sou konnen haelen? In 1606 was hij een jaar lang predikant
te Roon geweest en had sedert dien tijd op verschillende plaatsen
gepreekt. In 1613 droeg hij zijn Schriftuurlyk Ja op aan de
Staten van Holland, die echter van oordeel waren dat in dat
boek „gearbeid werdt tegen hunne Resolutien, ook met kennelyke
onwaarheid, ja tot seditie en oproerigheid." Hijl was toen hulpprediker
van Cornelis Geselius te Rotterdam en werd wegens
dit oproerige geschrift binnen de vrijheid van 's-Gravenzande gebannen,
totdat op de eerstvolgende vergadering over zijn zaak
beslist zou zijn. Eiij schijnt zich aan het verbod om die plaats
te verlaten weinig gestoord te hebben en trad o.a. van tijd tot
tijd op in Amsterdam. In September 1620 werd hij aldaar beroepen.
Zijn heftigheid had hij behouden. Den 28sten Januari
1626 schreef hij o.a. 's Lands plagen daaraan toe, dat er lieden
') In hoofdzaken getrokken uit Wagenaar's Geschiedenis van Amsterdam.
Het doel der bijdrage is niet iets nieuws te verkondigen, maar voor sommige
lezers van dit Tijdschrift de studie van die Hekeldichten gemakkelijker
te maken. Wij citeeren hier alleen de meening van Wagenaar, in zijn waar
anders denkenden, en behouden ons voor daarop terug te komen.-deering van
') II, bl. 216.
32 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631.
in de Regeering werden gebracht, die 't Pausdom waren toegedaan
en voer heftig tegen de Staten uit omdat ze schepen naar Rochelle
hadden gezonden. Den 13den April van datzelfde jaar, op Paaschmaandag,
„raasde" hij op den preekstoel aldus: „Indien de Heeren
hun devoir niet beter en doen in 't uytroeyen der ketteryen tot ver
lof, soo sullen de kinderen, jae de-breydinge van Gods en Christi
steenen van de 8traet, den Heere daer in dienen." Dienzelfden dag
werd een vergadering van Remonstranten, die op de oude Schans
bij den Montelbaanstoren gehouden werd, eerst door de straat
gehinderd en later door 't volk uiteengejaagd. De-jongens
glazen werden ingegooid, stoelen, en banken werden de vensters
uitgeworpen, het gebouw afgebroken. De Wethouderschap werd
gewaarschuwd en zond den Majoor Nicolaes Hasselaer met eenige
stadssoldaten om het oproer te stillen. Daar het volk echter
niet wilde wijken en de soldaten met steenen werden bedreigd,
gaf Hasselaer bevel er op in te schieten en een onder hen
viel met een mes in den mond en de handen vol steenen. Dit
hielp, althans voorloopig, maar 's avonds schoolden de oproerigen
weer samen, om zich opnieuw meester te maken van het huis,
dat de soldaten bezet hielden. Weer viel een schot en werd
iemand getroffen, wiens lijk daarop door de verwoede menigte
door de stad gesleurd werd tot voor het huis van den voorzittenden
Burgemeester Jakob van Neck en later voor dat van den Burgemeester
Pieter de Vlaming van Oudtshoorn. Daarna werd het naar
't Gasthuis gebracht. Den daarop volgenden ciag was het nog niet
rustig in de stad. Op de Sint-Antonis of Nieuwmarkt was een
zoodasige volksoploop dat men voor een nieuw oproer vreesde.
De soldaten werden daarom uit het geplunderde huis gelicht en
op de Sint-Antonis Waag gelegd. Nu trok het volk naar het
in den steek gelaten buis, dat tot den grond werd afgebroken.
Als teekenen van overwinning werd met de afgebroken binten en
latten zegevierende door de stad getrokken tot zelfs over den
Dam en voorbij 't Stadhuis. Intusschen was het op de Nieuwmarkt
ook nog lang niet pluis. De schutterij hield de toegangen
tot de markt bezet en bewoog het volk met zachte woorden naar
huis te gaan. Vooral de Burgerhopman Jakob Pietersz. Hoochearner,
die met zijn vendel bij de brouwerij de Haan stond, deed
zijn best om de lui met een zacht lijntje naar huis te krijgen.
Een oude vrouw, een vlaster of zijdewindster van beroep, die
zich onder de menigte bevond, zei van hem: „Deze Heer is niet
Arminiaansch; maar goed Kerksch: ik heb hem, dikwils, in de oude
Kerke, in 't Heeren gestoelte zien zitten. Laat one, op zyn begeeren,
weggaan." I)e menigte begaf zich langzamerhand naar huis; 's
avonds was de rust in de stad hersteld. Onderwijl waren drie
De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631.
oproermakers gevangen genomen, een zekere Swart, scheepskapitein
in dienst van de Westindische Maatschappij en twee Oostindievaarders.
Swart en een van die twee werden met het zwaard
over 't hoofd, de andere met geeseling gestraft. Die straf van
Swart was meegevallen, de kerkelijken hadden gevreesd dat het
hem den hals zou kosten. Daarom was er namens den Kerkeraad
een bezending bij Burgemeesteren geweest, bestaande uit de predikanten
Adriaan Smout en Joannes Cloppenburg en twee ouder
onder welke de Oud-schepen Jan Willemsz. Bogaert, die-lingen,
verklaarden „dat zij , zoo Zwart met de dood gestraft werdt, het
gebed in de Kerke niet voor hem doen, noch de uitvoering van
't vonnis bywoonen zouden, veel min hem vermaanen, om zig
tot sterven te bereiden, alzo hy, in eene goede zaak, geyverd
hadt." 1) Het blijkt later, hoe Burgemeesteren die boodschap
hebben opgenomen. Den 17en April werd door de Wethouderschap
het houden van Arminiaansche vergaderingen verboden, maar ook
het storen daarvan strafbaar gesteld en een vereering beloofd,
aan ieder, die de schuldigen aan 't plunderen wist aan te wijzen.
Uit de bezending aan Burgemeesters blijkt dat de predikanten
openlijk partij trokken voor het volk. Smout vooraan. Van de preek
af noemde hij de tegenstanders der Regeering „instrumenten,-stoel
die God gebruyckt en aendrijft tot dit gants noodige werck, de
verstooringh der ketterye." Een ander bekend predikant, Jacobus
Trigland, even vurig en overtuigd Contra-Remonstrant als Smout,
maar veel geleerder en vooral ook meer beschaafd, bad „dat die
mochten geweert worden, die oorsaeck waren van de tumult,
onlangs in dese stad voorgevallen." Slechts één der predikanten
veroordeelde ten strengste de lieden, die zich aan oproer en plundering
hadden schuldig gemaakt: Kornelis Hanekop, die vroeger
te Breda gestaan, maar na het veroveren van die stad door Spinola,
in Juli 1625 naar Amsterdam was beroepen. De Kerkeraad, die
hem er bovendien van verdacht hield niet zuiver in de leer te
zijn, was nu zoo verontwaardigd over zijn gedrag, dat ze hem,
daartoe ook aangezet door den Oud-Schepen en Raad Warner
Ernest van Bassen, in November van dit jaar schorsten. Ofschoon
hij de bescherming van Burgemeesteren genoot, schijnt hij den
preekstoel sedert niet weer te hebben beklommen. In 1655 is hij
waarschijnlijk te Amsterdam overleden. Zijn jaarwedde had men
hem laten behouden. Naar aanleiding van deze gebeurtenis dichtte
Vondel in 1627 zijn Rommelpot van 't Hanekot.
In het begin van het jaar 1627 waren er weer eenige Remonstrantschgezinden
in de Regeering gebracht. Dat de zoogenaamde
Authent. en Waaracht. verhaal, gedr. 1630, bl. 21.
T. & L. X.
34 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631.
harde Gereformeerden daarover weinig gesticht waren, blijkt uit
het volgende schimpdicht, dat kort voor de gewone vernieuwing
van de Wethouderschap in de stad verspreid werd:
Dit syn de Quanten,
Die oprechten willen de Arminiaense Santen.
Capiteyn Boom, Oetgens, Geurt Diresz., Andries Bicker, Bas,
Albert Coenraet, Teeling, [misschien Tholincx], Schaup, Grootenhuyse,
Hasselaer, Opmeer, W. Backer, Hinlopen, Rcaal,
Overlander.
Dit syn de waggelmussen,
Die door de vroomen syn geraeckt op 't kussen.
Raep, Hudden, Hoochcamer, Vlamingh, Neck, Rennist [Reynst],
Vinck, Tulp, Raephorst.
Wilt niet langer waggelen maer vast staen,
En spannen mette vroomen aen,
En helpen, naer myn vermaen,
Datter op Vrouwendagh geen Arminianen comen aen
Dit syn de vromen.
Pauw, Jan Gysbertz., De Vry, J. W. Bogaert, Hillebrant
Schellinger, Verdoes, Ernst Roeters, Bets, Haringcarspel.
Intusschen liet de regeering van Amsterdam de Remonstrantsche
bijeenkomsten weer oogluikend toe. De Regeerders vreesden voor
verloop van koophandel en nering, wanneer de inwoners te zeer
in het uitoefenen van hun godsdienst belemmerd werden. Dat
achtte men niet in het belang van een handelsstad als Amsterdam.
Den 8sten Maart 1628 werd echter opnieuw een vergadering door
het volk gehinderd. De Majoor Hasselaer trok onmiddellijk
met zijn stadssoldaten op en wist zoo het plunderen van het gebouw
te voorkomen. Sommige van de belhamels werden in
hechtenis genomen. Nu richtten eenige burgers een verzoekschrift
tot Burgemeesteren en Raaden, waarin over de Remonstranten
geklaagd werd en verzocht hun bijeenkomsten te verbieden. De
Wethouderschap daarentegen vaardigde 1 April een keur uit,
waarbij het teekenen van dergelijke verzoekschriften en verder
alle oploopen en samenrottingen verboden werden. Toen ging
de Kerkeraad zich met de zaak bemoeien, waarop de Regeering
der stad, beducht voor grooter ongelegenheid, den Prins van
Oranje verzocht zoo spoedig mogelijk over te komen, om de gerezen
onlusten door zijn hoog gezag bij te leggen. Deze voldeed
De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. 35
daaraan, verscheen 10 April en vertrok na de rust voorloopig
hersteld te hebben, vier dagen later weer naar den Haag.
In Juli 1628 wendden de Remonstranten zich tot de Staten van
Holland met een ernstig verzoek om vrije uitoefening van hun
godsdienst. Ze kregen tot antwoord dat ze zich met onderteekende
verzoekschriften moesten wenden tot hun bizondere magistraten.
Op sterk aanhouden echter van de Zuidhollandsche Synode kregen
al de baljuwen en Schouten der provincie en dus ook de Schout
van Amsterdam, den 14den Augustus, een aanschrijven van de
Staten, waarbij hun gelast werd de plakkaten ten uitvoer te
leggen. De zoogenaamde harde Gereformeerden schepten nu weer
hoop, dat de Arminiaansche bijeenkomsten belet zouden worden.
Maar de Remonstranten gingen voort met vergaderen en de
Wethouderschap besloot in October het getal der stadssoldaten te
vermeerderen. Dit heette te gebeuren om de menigvuldige dieverijen,
huisbraken en straatschenderijen tegen te gaan. De strenge gereformeerden
waren over het aannemen van deze soldaten zeer
misnoegd, daar zij er slechts een middel in zagen om de Remonstranten
te beschermen en hun vergaderingen te handhaven. Aan
het hoofd van de ontevredenen plaatsten zich Dr. Karel Lenertsz.
en Jan Willemsz. Bogaert, Oud-Schepen van de stad. Ze namen
vooral kwalijk, dat men over één der vendels tot kapitein had
aangesteld Jan Hendriksz. Soop, een van de onderteekenaars van
het Remonstrantsch verzoekschrift. Ook vonden ze het vreemd,
dat men Pieter Visscher, die gezegd zou hebben, dat er nu gelegenheid
was, den Predikanten den mond te snoeren, een ven
gegeven had. Lenertsz. en Bogaert deden wat ze-drigsplaats
konden om het volk op te zetten. Tot vermeerdering der ontevredenheid
droeg vooral ook het volgende bij. De kapitein
Volekert Overlander werd benoemd tot opvolger van den overleden
Burgemeester Pieter de Vlaming van Oudshoorn. Het burgervendel,
waarover Overlander het bevel gevoerd had, moest nu van een
nieuwen kapitein voorzien worden. De krijgsraad benoemde daartoe
Jan Claesz. Vlooswijck, die vroeger luitenant van een burgervendel
geweest was, maar in 1618 ontslagen. Toen hij den 12den October
door den kolonel Geurt Dirkszoon, te dien tijde ook regeerend
Burgemeester, aan de schutters van zijn vendel werd voorgesteld,
weigerden zeer velen hem als kapitein te erkennen. De kolonel
liet de namen der weigeraars opteekenen, van welke eenigen later
voor Burgemeesteren ontboden werden. De korporaal Pieter van
Goetthem gaf als reden van zijn bezwaar op: „dat Vlooswyk, onder
„de voorgaande Regeeringen, om zyn lasterlyk spreeken van 's Lands
„Overheid, van zyn Luitenantschap verlaaten was; dat hy zelfs
„nog van de tegenwoordige Regeeringe lasterlyk sprak; dat hy
36 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631.
„Oldenbarneveld hooglyk prees, zeggende dat men hem nog een
„eerebeeld opregten zou; en dat hy een vyand der Gereformeerde
„Religie en een voorstander der Arminiaansche Factie was." 1)
Burgemeesteren dreigden de weerspannigen met ontschuttering.
Uit naam van de schutters uit het vendel, waarover de heer
Overlander kapitein geweest was, werd er nu een verzoekschrift
opgesteld. Het was door 65 personen onderteekend. Daarin werd
geklaagd: „dat men der Burgerye van Amsterdam Kapiteins
„tragtte op te dringen, die berugt waren Paapsch te zyn, en
„kwalyk spraken van de Religie en van de Regeeringe; en dat
„men de schutters, die zulke Kapiteins niet konden aanneemen,
„dreigde te ontschutteren." Verder verlangde men „dat 's Lands
„Staaten de verzoekers by haar Burgerregt, als schutters, wilden
„handhaaven, en voorts zoodanige orde stellen, dat de Regeeringhe
„van de stad, neffens andere steden van Holland, moght worden ge„
conformeert, naer de Ordre en Plattaten van 't Landt." 2) Een zestal
gecommitteerden uit de schutters begaven zich nog voor 't einde
van November naar den Haag, waar zich toen ook de afgevaardigden
van de Zuid-en Noordhollandsche Synode bevonden en
onder hen Johannes Cloppenburg. Met het verzoekschrift vervoegden
ze zich bij een voornaam persoon uit de Regeering, waarschijnlik
den Raadpensionaris Duik, die het overleveren er van ontried.
Op raad en met hulp van Cloppenburg wendden ze zich nu met
een nieuw verzoekschrift tot de Synoden, en vroegen „of zij
„Vlooswyk, dien zij beschreven als een man zonder Godsdienst,
„en een openbaaren vyand van de Gereformeerde Religie en van het
„Vaderland, wel in goeden gemoede, en, volgens Gods Heilig
„Woord, als hunnen Kapitein zweeren mogten?" Uit dit verzoekschrift
stelden de afgevaardigden der Synoden vervolgens vijf
vragen op, die hierop neerkwamen: 1. „Of een Lidmaat der
„Gereformeerde Kerke wel eenen eed doen mogt, strekkende tot
„nadeel der waare Gereformeerde Religie? 2. Of hij zulk een'
„duisteren en ingewikkelden eed mogt doen, dat hy, daardoor, in
„tyd en wyle, zou konnen verpligt worden, de wapenen te ge„
bruiken, of iets anders te doen, tot nadeel der Gereformeerde
„Religie, of tot voordeel van derzelver vyanden? 3. Of hy, het
„regt van nakeur hebbende, eenen Burgerkapitein verkiezen mogt,
„dien hy wist te zyn een gezwooren vyand der waare Gerefor„
meerde Religie? 4. Of hy, van de subalterne Magistraat tot het
„afleggen van zulk een' eed geperst wordende, dien doen mogt
„om de ontschuttering, ontpoortering of andere zwaarigheden,
') Schutters dwang gedr. 1629. bl. 6-11.
') Zie 't Request in de Schutters dwang bl. 13.
De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631.
„waarmede by gedreigd werdt, te ontgaan? 5. Hoe by, om het
„weigeren van zulk eenen eed, ontschutterd, ontpoorterd, of op
„eenige andere wyze, gekweld wordende, zich behoorde te ge„
dragen?" Deze vragen werden aan de schutters voorgelegd om
te weten of hun meening er goed in was uitgedrukt, 't welk ze
erkenden. De afgevaardigden der Synoden wenschten echter geen
antwoord te geven, voordat ze de Theologische Faculteit te Leiden
er over geraadpleegd hadden. De predikanten Hugo Beyerus en
Johannes Cloppenburg trokken nu daarheen. De Professoren in de
Godgeleerdheid te Leiden beantwoordden de vragen schriftelijk.
Op de 4 eerste werd een ontkennend antwoord gegeven; wat de
laatste vraag betreft, zeiden Professoren „dat zulk een Lidmaat
zyn leed lydzaamlyk draagen, en de zaak Gode beveelen moest"
Dit oordeel van de hooggeleerden werd door de afgevaardigden der
Synoden goedgekeurd en onderteekend, en dit schriftelijk advies,
den zesden December, den schutters ter hand gesteld. 1) Naar
aanleiding hiervan schreef Vondel zijn Boeren Categismus (1629).
(Wordt vervolgd.) K. P. DE VRIES.
') Schutters dwang gedr. 1629, bl. 13-24.
ZUID-AFRIKA, EN -OUD-FRIESLAND.
Men weet het, in de tegenwoordige wetenschap „projektirt man die Gegenwart
auf die Vergangenheit", volgens 't mooie gezegde van Streittberg; men
doet het hoe langer hoe meer.
Mooi illustreren de tegenwoordige talen in de Zuid-Afrikaanse Republiek,
een oude kwestie.
Op 't platteland wonen, behalve de oorspronkelike Kaffers c.s., die ook kaaps
hollands verstaan en zelfs spreken, de 'Boeren', die afrikaans spreken. 't Zijngrotendeels veehouders, terwijl ze voor eigen gebruik, en voor niet veel meer,
landbouwers zijn. Voornamelik in de steden zijn tal van vreemden: neringdoenden,
amtenaren enz; de rijksten en machthebbenden zijn noch de oude
Boeren: de Krugers, de Smitten, Wolmaransen, enz., enz. — 't Hooghollandsis gebruikelik in kerk, staatzaal, en rechtbank. Daarnaast hoort men van de
ingeborenen de Boerentaal.
In Friesland is 't in de oude tijd niet anders gegaan. Mogen er al enkele
oude bewoners zijn geweest, deze werden door de Friezen onderworpen. De
nieuwe bewoners waren vee-houders, met zeer weinig landbouw, evenzeeralleen voor eigen gebruik. Op plaatsen waar geschikt markt kon gehoudenvestigden zich uitlanders, vooral Saksen en Franken, blijkens hun taal. In de
daaruit wordende steden waren deze vreemdelingen toongevers wat de taal
betreft. Wel kwamen er Friezen binnen, die de macht vaak in hadden:
hoofdelingen; meer en meer werd de taal van de vreemden ten slotte ofiesjeletaal, kerktaal en taal van de beschaafden. 't Fries bleef op 't platteland, als
't Afrikaans daarginder. De eigen Friezen spreken vaak ook in de steden noch
hun fries. Maar ze zeggen niet zoals vele Afrikaners: „En ieder nasie het syntaal; Ons praat van Kaap tot in Transvaal Wat allemaal maklik kan
verstaan, Wat ga die ander taal ons an."
Dit evenwel daargelaten, de projektie van 't tegenwoordige daargindsheldert het verledene hier duidelik op. B. H.
NIEUW-NEDERLANDSE VERS-KUNST. ')
ZS doet men tegenwoordig meer en meer.
Als een 'dichter verzen zingt die anders klinken als men gewoon
is, dan zegt men niet meer: hoe onzinnig, wat een bombast, 't is allemaal
klink-klank in de oren van 't `beschaafde' Publiek!
....
Maar: laten we eens luisteren; mischien komt het tot ons oor in;
mogelik 'vatten' we 't. En kunnen we van zijn Dichter-kunst genieten.
Men voelt het zoals Winkler Prins in z'n Eenvoud-poëzie 't zegt:
Buiten en binnen.
't Is met de verzen van den dichter
als met zijn huis, dat ge in wilt spi@n:
al schijnt de zon, al blinkt het licht er,
kunt ge in 't voorbijgaan weinig zien.
Ge ziet van buiten door 't gordijntjen,
zoo tusschen hor en valgordijn,
van ieder voorwerp slechts een schijntjen!
een onbepaalden schemerschijn!
Leest gij zijn verzen zoo eens even,
zoo tusschen droom en waken in,
dan speurt ge er in geen lucht, geen leven,
zelfs geen begrijpelijken zin.
't Blijft alles flauw en scheemrig, donker; —
doch kom eens binnen, rust een poos:
gij ziet er beeld-en kleurgeflonker
en op zijn tafel geurt een roos!
We leren meer en meer af eigen-wijs te wezen! We 'komen' binnen,
we rusten een poos; en we — genieten de rozen!
') Dit werd geschreven onder de ïmpressie van de toen pas uitgekomen
Verzen van Noord-en Zuidnederlandse Dichters, bijeengebracht door Pol de
Mont, onder de titel: Sedert Potgieters dood —1875-1897. —
Nieuw-nederlandse vers-kunst.
Of — zeggen: de dichter schijnt anders genatuurd als wij zijn,
schijnt een 'ander' te zijn.
,.Zo genieten we méér als vroegeren, zijn we rijker als anderen, die
alles veroordeelen naar 't geen hun voorgehouden en opgedrongen
is als alleen-mooi en alleen-waar; die als hun aesthetica zich eigen gemaakt
hebben: onnasjonale kunstgevoelens en kunst-iedeeën, overgenomen
van vreemde volken van gants andere stam, in geheel andere
landstreek „ultra montes"; volken, liefst noch van geheel afwijkende,
verouderde beschaving en smaak!
't Bleek — èn wetenschappeliker ook, èn — beter-voor-de-kunst,
voor het nattuirlike eigene kunstgevoel te wezen, hun die afwijken van
vroeger, niet meer uit de kerk te zetten; we zetten — als de Génestet —
liever onze kerk wat uit, om ook naar die te kunnen luisteren.
Ja, — integendeel: — de tijd komt, dat wat verouderd en onnederlands
is, ter zijde zal gezet: dan zal onze Vaderlandse litteratuur
`gereformeerd' — zal eerst eigenlands zijn!
Bij die nieuweren treft op verzen, vol nieuwe plastiese vergelijkingen
en beeldingen; als die in 't begin van Mei van Go r ter:
Een nieuwe lente en een nieuw geluid:
ik wil, dat dit lied klinkt als het gefluit,
dat ik vaak hoorde vóor een zomernacht,
in een oud stadje, langs de watergracht, —
in huis was 't donker maar de stille straat
vergaarde schemer; aan de lucht blonk laat
nog licht; er viel een gouden blanke schijn
over de gevels in mijn raamkozijn.
Dan blies een jongen als een orgelpijp,
de klanken schudden in de lucht zoo rijp
als jonge kersen, wen een lentewind
in 't bosehje opgaat en zijn reis begint.
Hij dwaald' over de bruggen, op den wal
van 't water, langzaam gaande, overal
als 'n jonge vogel fluitend, onbewust
van eigen blijheid om de avondrust.
En menig moe man, die zijn avondmaal
nam, luisterde, als naar een oud verhaal,
glimlachend, en een hand die 't venster sloot,
talmde een pooze wijl de jongen floot.
Zoo wil ik, dat slit lied klinkt....
40 Nieuw-nederlandse vers-kunst.
En in dat sonnet van K loos:
0, 'k heb muziek in mijn ziel voor wel honderd
feestelijke optochten, gaand door de straten
langs buigende lijnen op wisselende maten
van 't aangehouden orkest, dat opdondert
even, weer zacht dan glijdt neer in gelaten
wiegeling der tonen, dat elk verwonderd
hoe de atmosfeer zoo op eenmaal versombert,
gaat zachten staps voort en houdt op met praten .. .
Of in dat October van Augusta P e a u x :
De dagen zijn als robijnen
gezet in zijn zonnering,
waarover hij 't rag van zijn fijnen
blauwwazigen sluier hing.
Beluister dan ook in die verzen die effene gladde, of wilder-golvende
klankenrijen; nu eens monotone, enkel-klinkende geluiden, dan polytone,
veelklankige akkoorden — soms allitererend, en assonerend, en
rijmend, — — maar altijd wel-luidende taal-muziek. In dat „Ik hou
van je" van Gorter, of in die 'Oudejaarsavond' van K 1 o o s. Of in
dit fragmentje-maar
Ga niet te gauw, voorbij, voorbij, voorbij; — de lucht
blij hangende bevende achter u —
verlangende eeuwig naar u
eeuwig, eeuwig, — vlucht niet te vlug —
achter uw rug
rek ik de armen
van verlangen, van verlangen
rek ik de armen
vlucht niet te vlug.
En hoor dat ritme! 'Schandeer' ze nu eens niet naar de vroegere
metriek-iedeeën van kort-lang en konsorten. En plomp nu niet neér
op lettergrepen, die volgens oude schema's het aksent moesten hebben! 1 )
Lees ze zoals 11011 a n d s e verzen moeten 'gezegd' worden, en 'gehoord':
wat tá1 van hoge en lage aksenten, van zware en lichte; hoeveel
schakering in toon; hoe variánt in ritme! —
Rijker zijn we als vroeger!
„Wat onze Nederlandse verskunst in de laatste jaren heeft gewonnen
aan distinctie en fijnheid van gevoel, aan treffende juistheid van vizie,
5 Vgl. ook Van Eeden, Studies, blz. 98/9.
Nieuw-nederlandse vers-kunst.
aan losheid en zwier van ritmen, aan rijkdom van geluid, aan eenvoud
en natuurlikheid van dictie, ja, en wat men ook beweerd hebbe of
beweren moge, aan kracht en waarheid van gevoel en aan diepte en
omvang van gedachten zelfs, dat moet op den duur wel elke beschaafde,
die lezen en vergelijken kán, in 't oog springen ....." ')
Daar is poëzie van de dichter die uit wat allen mee kunnen voelen:
volkspoëzie als van de 1 a Mon t a gn e: 't Oudt Liedeken:
Tsagh eens een cnape stervensgeern
een valsche, wrede, boose deern.
Sei totten cnape! „Hael mi terstont
dijn moeders herte voor minen hont."
Hi ging, en sloech sine moeder doot,
en vluchtte met het herte root.
Mer twijl hi loopt, stuict oppen steen,
en valt, — dat erme herte meteen!
Al botsen op de herde baen,
ving plots dat hert te spreken aen.
Al wenen ving het te spreken aen:
„Och, jonge, hebs di seer ghedaen? ...."
En in dat 's Hoveniers dochterken van Hei è n e Swarth.
En ook deze Zomernoen van Marie B o d da e r t gevoelt elk-eneen-
ieder mee, — mischien slechts in herinnering aan lang vervlogen tijd:
Door de open deur blijdde uit een luid gelach;
een voetstap dreunde er op den vloer, een tweede
viel, lichter trippend, in .....
Daar stonden zij
in 't gulle zonlicht, hij, de volle mand
met kersen boven 't hoofd; zij, d'arm gestrekt
naar 't lokkend, sappig fruit; op beider wang
den gloed van levens lust en liefdes zon.
„Te hoog voor u!" — Zij schertsend: „Niet te hoog!"
Hoe sterk haar vingers bleken en hoe vlug,
zij slaagden niet, den forschen, bruinen arm
des jonkmans neer te trekken.
Plagend keek
hij haar in de oogen; plagend gleed het: „Toch
te hoog!" hem van de lippen
') Inleiding.
42 Nieuw-nederlandse vers -kunst.
en — haar mond
scheen 't na te zeggen; 't blozend, lief gelaat
zei 't luider nog. De wimpers zonken neer
op 't schalke blauw; zij leunde 't lokkig hoofd,
verhit en hijgende aan den deurpost, bei
heur armen slap ter zij.
Behoedzaam kwam
hij nader, blikte, boog zich even ...
— Mijn !"
zoo juichte zij.
Den tuin, den boomgaard door,
en weer terug, langs heg, struweel en perk,
hij springend, zwenkend, rap, — zij, rapper nog,
haar buit in d' arm, hun schaterenden lach
blij schallend door de stille zomerlucht ...
Niet ieder neemt even veel, even scherp waar; minder algemeen,
meer en dieper gevoelend is wat Winkler Prins uit in 't Cor Cordium:
Weet gij, wat 't liefst ik op aarde verricht?
Niet te staren naar 't zich vergaren
der onweerswolken aan de kim;
noch op de baren
naar 't maangeglim,
noch naar de stralen,
die spookrig dwalen
in mist der dalen
als nevelschim.
Maar, als bij 't krieken op purpren wieken
de dag weer aanzweeft over 't woud,
langs 't pluimloos kieken
zijn vleuglen houdt,
zóó 's werelds plagen
verzachten, dragen,
gelijk bij 't dagen
het zonnegoud!....
Bedwingende zijn opgewondenheid, onder de impressie van 't mistieke
zingt met volle uitingskracht V e r we y-z'n Christus van het kruis :
Vestig die oogen niet op mij: hun blik
is stijf als van wie stierf in gruwbre pijn;
het niet die handen — 'k zag ze lang — ze zijn
doorboord; — o God, geronnen bloed kleeft dik
Nieuw-nederlandse vers-kunst.
op uw gewonde voeten; — neen, verschik
ze niet in hunnen dood: — daar is een schijn
van stille glorie rond Hem, en op Zijn
gelaat zie 'k eindloos leed, maar vrees noch schrik.
O liefste God, dien 'k liefheb wijl Ge lijdt,
sluit Gij mijn oogen, dat ik niet meer zie,
bindt Gij mijn lippen, dat ik niet meer spreek!
Opdat ik niet tot stervens bang uitbreek
in hoon en eenen storm van snikken, die
U zouden smetten in Uw heerlijkheid ... .
Maar allen overtreft K loos: krachtig, fors, geweldig, dringt z'n
gemoed, z'n ziel zich uit in dat Oudejaarsavond:
De klok gaat slaan
met droef misbaar.
Het jaar is vergaan, —
vaarwel, droef jaar!
Het jaar is vergaan met al te luide zangen,
van bittere spotzucht en ingehouden hoon.
Het jaar is vergaan en ik lig gevangen,
genepen door gloeiend-heete smartentangen ... .
Het jaar is vergaan,
het jaar is vergaan,
vergaan!
Dit moet het droefste jaar van ganseh mijn leven heeten,
het allerdiepst bedroevende jaar,
omdat ik werd vaneengereten
in angstige kreten,
omdat ik werd omvérgesmeten,
waar ik was gezeten,
van het toppunt mijner droomen tot bijna op de baar
0, snerpend jaar van wieden,
o, wild, woest jaar van zieden,
o, jaar van ellende, o jaar vol gevaar,
o, eindeloos, eindeloos, eindeloos jaar.
De klokken bromuien nog somber door de lucht,
mij, tranendronkene, na ....,
Waar ik roerloos gestrekt-uit klaag en zucht ... .
Het jaar klaagt mij na ....
klaagt mij na . .
na....!
44 Nieuw-nederlandse vers -kunst.
Ben ik dan niet een goed mensch geweest,
was ik niet vroolijk en vierde ik niet feest,
voor ellende onbevreesd,
schoon .... o zoo bedeesd,
zoo bedeesd ... .
Was dan mijn diepste ziel niet vol muziek
hel-hooge muziek, —
een klaar kantiek,
dat ik dacht te maken eens tot een tempel van gelui
om mij heen, voor gevoelige, meevoelende menschen
wat de menschen wenschen,
een wonderzoete buit.
Maar 't is nu alles uit ... uit ... uit .. .
Speelt nu geen vroolijken feestdeun meer,
want alles doet mij zeer,
want alles doet mij zeer.
Laat nu het lied der rouw weerklinken,
ik voel mij zinken,
ik voel mij zinken.
Zal het zijn morgen, dat ik val of éer?
Komt er nieuw licht?
Strak staat mijn gezicht
op de eeuwigheid gericht.
Klachten, versmoort U en Hoop, o vlied;
menschen begrijpen mijn droefenis niet.
Vaarwel, droef jaar ...
Ik staar ... ,
ik staar....
Wie ouwe-jaren beleefde, en zich-zelf beluisterde, — klonk 'et die
niet éens of vaker in die tonen-min-of-meer, na-klinkend in 't oor?
En wordt deze zelf-uiting niet overweldigend aandoenlik als men
weet hoe in dat jaar zijn vriendschap niet de anderen, met Verwey en
van Eeden brak? ... .
Even groots, maar fijner, bijna vrouwelik, uit zich Gorter in zijn
Mijn liefste is dood:
Mijn liefste was dood,
toen ben ik gegaan
alle werelden door,
ik heb gevonden, de wereld is groot,
maar zij was dood.
Nieuw-nederlandse vers-kunst. 45
Ik heb veel gevonden, de wereld is groot,
er zaten veel in den nacht
met witte vingren wenkend, de macht
van mijne doode was heel groot........
Maar ik kan daaruit eigenlik geen paar regels citeren, wel 't geheel,
— — laat ieder 't zelf lezen.
Zal ik het echter wagen voor de lezer, door andere vèrzen verwènd,
een-en-ander er in aan te stippen?:
Hoe 't 'meisje' sterft; en de ziel van de minnaar rondgaat, en haar
vindt op de godsakker, gestorven omdat de vuurziel 't lichaam verteerde;
de minnaar die in z'n zangen haar weer roept; die haar in z'n ver
verschroeid door 't 'vurige' verlangen, wacht! er is gerucht-beelding,
...
van gaanden en komenden, gloeiend in d' avondzon. Vergeefs gezocht
op z'n grote tochten die was.
Maar --wie vergt in gemoede om in gewone alledaagse taal weer
te geven deze dichter -uiting, dit °impressionisme', deze 'extase' in
Woordkunst ?
Zulk `impressionisme' merkt men, voelt men, geniet men. Of —
men is er niet 'vatbaar' voor. Even goed, en even veel, en even knap
is men er, natuurlik! om; — alleen, men mist dit Kunstgenot: als een
ander 't mooie in de muziek, 't mooie in de schilderkunst.
Maar die 't wil trachten te genieten, lees eerst noch die Kind ersproke
van Marie Boddaert, en zo hij het gelijksoortige in beide voelt,
vindt hij niet bewaarheid in die gedachte-weergeving, zoals 't opwelt in
deze fijn en veel-voud werkende dichterziel: wees als de kinderkens,
want derzulken is 't Koninkrijk?
Enig is dit in alle litteraturen: deze hoge door niemant noch bereikte
"sensatie in verzen!"
Ziehier wat dit is, in andere voorbeelden. 1) Men kan uiten:
een impressie alleen:
De stille weg
de maannachtlichte weg —
de bomen
de zo stil oudgeworden bomen —
het water
het zachtbespannen tevreë water.
En daar achter in 't ver de
neergezonken hemel
met 't sterrengefemel.
') Vgl. Van Deyssel, Prozastukken III, blz. 68, vv.
46 Nieuw-nederlandse vers-kunst.
Er kan ook fantazie mee samen werken.
En 't kan alleen fantazie zijn als in dit:
Toen bliezen de poortwachters op gouden horens
buiten daar spartelde het licht op het ijs,
toen fonkelden de hoge bometorens,
blinkende sloeg de Oostewind de zeis.
Men kan sensatie met fantazie hebben als hierin:
Ik liep 's avonds door mijn stad,
Het water zwartvloerig, elk huis had zich van boven tot onder
met rouw behangen,
dat was zo mijn verlangen ... .
Maar 't hoogste is de sensatie alleen. —
Dit allerfijnste op 't heftigst te gevoelen: zo Gorter alleen noch....
Door te uiten in woordklanken wat anderen nauweliks gewaar worden,
heeft hij
„Holland hoog opgestoten midden in de vaart der volken" t) .. .
Zw. '97 B. H.
' Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 17.
Dit alles staat in Pol de Mont's Verzameling. Deze dankt „zijn ontstaan
aan een zeer grote innig-oprechte liefde voor de nederlandse 'literaire' kunst,
zoals die zich, proza en verzen beide, van + 1880 tot + 1896 ontwikkeld
heeft."
Simpatie bewijst gelijk-genatuurdheid ; wijst op 't 'kunnen' verstaan van
anderen: zo-iemant — zélf dichter, zèlf-onclassicus, — zal beter dan iemant
anders, minder bevóóróórdeeld, zonder bedorven „smaak", weten te kiezen
wat mooi is.
Meer noch zou 'k willen aanwijzen dat mooi is daarin: van Lucie Broedelet,
van Boeken, van Marie Jungius, van Perk, van anderen. —
Maar wie zelf zoekt, heeft groter voldoening. En deze 'Collectie' geeft tot
noch toe 't meeste, en 't beste; al wil men veel missen, en verlangt men
meer en anders!
KLEINE MEEDELINGEN OVER BOEKWERKEN.
Analecta I, II, III
Sommigen vragen ons wat -- behalve
de toenemende moeilijkheid van
de opgenomen stukken — 't feitelijk
verschil is tusschen Analecta I, II
en III.
We kunnen daarop antwoorden dat
in de latere deelen meer wordt gezocht
't gemoed te treffen.
Dit lijkt ons wenschelijker dan een
indeeling naar 't verschil tusschen
Epiek en ILyriek en — later zeker:
Dramatiek 1 — en Didaktiek! —
Wat verder andere verschillen aangaat,
wijzen we op 't volgende in
het Voorbericht, met name van Analecta
III:
„Hier en daar wordt de aandacht
al gericht op de verouderde conven
tioneele en onjuiste beeldspraak: van
deze moet de leerling, als van alle
dichterlijke frazes, een afkeer krijgen.
Zelf-vinden, zèlf-werken is meer nog
in 't oog gehouden." DR. B.
In 's Levens Maalstrooi t, door
J. N. A. SMEEKENS. — Breda,
Firma G. G. de Voogt. f 2.—.
Een ouwerwets boek. Ik dacht eerst
dat het ironie en spot was. Lees dit
maar eens: wat 'en jonge klerk van
16 jaar zeggen moet tegen de mevrouw,
die hem nu en dan dikteert:
„Edele dame, het zal mij een on
uitsprekelijk voorrecht zijn (is mij
geweest) eenige alleraangenaamste
oogenblikken in uwe beminnelijke
tegenwoordigheid te vertoeven."
Maar zo is 't hele boek; zo zijn
ook de „levens, liefde, en passie
een-aventuren" van „de held, die
modern genie" moet heten. 't Is net
een roman voor 't stuivers-magazijn,
zoals m'n vriend D. zei. Juist, daar
is 'top z'n plaats.
Of heeft het andere tendenz?
U. F.
Proza en Poëzie. Leesboek ten
gebruike op de laagste klassen
der Gymnasien en Hoogere
Burgerscholen en bij meer uit
onderwijs. Ver-gebreid lager
DR. G. J. Dozy-zameld door
en F. DE STOPPELAAR. 9e verm.
druk, herzien door Dr. G. J.
Dozy, leeraar aan de H. B. S.
met 3 j. c. te 's-Gravenhage,
en Th. Nolen, leeraar aan het
Gymnasium te Rotterdam. —
Tiel, A. van Loon. f 1.65.
„Dat dit leesboek, waarmede kort
na de invoering van het Middelbaar
Onderwijs een nieuwe weg op het
gebied der schoollectuur werd ingeslagen,
zijn recht van bestaan nog
niet heeft verloren, ondanks de velen,
die, vaak op zeer verdienstelijke wijze,
dit voetspoor volgden, wordt voldoende
bewezen door de regelmatig terug keerende
behoefte aan een herdruk.
Zij echter, die toevallig de oor
uitgave van 1868 in-spronkelijke
handen mochten krijgen, zullen heel
wat veranderd vinden in omvang en
inhoud. Was onze keus toen uiterst
beperkt, de toestand veranderde lang
naarmate de werken van-zamerhand,
vele schrijvers uit de eerste helft
dezer eeuw publiek domein werden,
en ook de meeste uitgevers op dit
punt vrijgeviger dachten.
Zoo is gaandeweg de omvang verdubbeld."
[Of 't onderschrapte geheel waar is
laten we aan 't oordeel van de lezers,
die dit boek vergeleken hebben met
die van Dr. B., van Van den Bosch-
Meyer, van Heeris-Toose, e. a. over.
We hopen dit jaar noch onze lezers
een vergelijkende studie te kunnen
geven over onze leesboeken door
een van onze Red.]
48 Inhoud van Tijdschriften.
INHOUD van Tijdschriften:
De Arbeid, 2e jrg., afl. 3, o. a.: Ed. Verhurgh, In theorie. III. —
Albert van Twazel, Sonnetten. — W. Graadt van Roggen,
Verzen.
De Nieuwe Gids, jrg. 5, afl. 5, Jan. 1900, o. a.: Jeanne Reyneke
van Stuwe, Zee-gezichten. — Willem Kloos, Liefde. — H. J.
Boeken, November-nacht. Bede. — W. van Meurs, Stella. —
Dr. J. B. Schepers, Bragi. — v. M., Verzen. — H. J. Boeken,
Aanteekeningen. Twee dwalingen. [„De eerste dwaling is deze, volgens
welke Moderne Kunst iets zoude zijn voor zeer weinigen, en dus
nooit door een groot publiek bewonderd. De tweede dwaling is die,
volgens welke Kunst ook maar eenigszins onderworpen zoude zijn
aan de voorbijgaande gedachtenstroomingen der menschen."]
Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., le afl., Jan. 1900, o. a.: Henriëtte
Roland Holst, Verzen. -- Jac. van Looy, Feesten VI. —.
J. de Meester, Het Avontuur van David Zangvogel -- G. van
Hulzen, Ontredderd. — Albert Verwey, De Heelal-Spiegel. —
Karel van de Woestijne, Gedichten.
De Gids, No. 1, Jan. 1900, o. a.: Prof. G. Kalff, Hooft's lyriek.
(P. C. Hooft, Gedichten. Volledige uitgave door Dr. F. A. Stoett.)
[Wij komen op deze studie terug. Red.] — Maurits Esser (Gerard
van Eekeren), In zwijgen.
Elzevier's Gellt. Maandschr., afl. 1, Jan. 1900, o. a.: -Anna Koubert,
Moeder Wassink (Amsterdamsche schets). — M. Horn, Catharina
Beersmans. — Pol de Mont, Te Veere, 7-14 Augustus 1898.
De Tijdspiegel, No. 1, Jan. 1900, o. a.: H. G. Roodhuyzen, Een
nacht uit poeren, I.
Tijdschrift (Mij. Ned. Letterk.), XVIII, 4: J. te Winkel, Den Nederduitschen
Helicon van 1610. — J. Franck, Mittelniederländisches
aus Köln. — W. van Helten, Het adjectief gul. Een en
ander over en naar aanleiding van het subst. sim, snoer. — F. A.
Stoett, Boontje komt om zijn loontje. — M. M. Kleerkooper,
Coster als pamfletschrijver. Kallefs-Vel (1628). — J. W. Muller,
Holland—011and. — -^ P. L. Bender, Naar aanleiding van Jan,
u arme elerc" in den Lekenspieghel (Dl. III, bl. 278). — M. Leopold,
Doodeter. — H. Kern, Appel.
Dietsche Warande, 12e jrg., no. 6, o. a.: A. Tottmann, De Dans en
zijne ontwikkeling (slot). — F. Mets, Huwelijksgebruiken.
Het Belfort, 14e jrg., no. 12, o. a.: Reimond Stijns, Twintig Dierensprookjes.
— E. P. van den Berghe, Een boek over onze
hedendaagsche schrijftaal. — H. de Marez, Studies van heden
Nederlandsche letterkunde: Couperus.-daagsche
'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE.
A.
OVER TAAL.
II.
Elk spreekt zijn eigen taal; naar gelang evenwel van zijn
omgang met anderen, naar die mate is er meer of minder
overeenkomst.
Dat verkeer nu is meest tussen mensen van eenzelfde
afkomst, stand, beroep, soort en slag, van eenzelfde belijdenis
vaak. Min of meer gelijke taal ontstaat daardoor onder
kooplui, onder schippers: zo de Lingua Franca langs de
middellandse zeekusten; zo 't matroze-engels langs de Noordzee.
Zo ook, maar daarenboven voor veel anderen en meerderen
noch, het maleis in een groot deel van onze Oost. Daardoor
ontstaat een taal van jagers onderling, van boeren, van
studenten, van menisten: »zo, zo! "; van kalvienisten; een
damessalon-taal, een domienees-taal, een schoolmeesters-taal.
Elke kring heeft z'n-eigen algemene taal; evenwel, er
blijft in die groepen-zelf toch noch verschil: elk heeft weer
iets eigens individueels, »spreek en men zegt wie je bent":
heeft ook niet ieder zijn biezondere termen zelfs?
Alle taal is en blijft nu eenmaal individueel' 1)
Tussen al die kringen en groepen is kontakt, konversasie,
is verband: daardoor ontstaat weer kleinere of grotere
overeenkomst. Men hóort bij meer als éen groep; van
') Vgl. vooral Van den Bosch, T. & L., III, 18: mooie voorbeelden.
T. & L. X. 4
50 't Nederlands en z'n Studie.
verschillende groepen komt men geregeld met elkaar in
aanraking: voort-durend is er wisselwerking'.
En op die wijs w b r d t er een min-of-meer algemene taal
bij allen over kleiner of groter streek lands.
Presies gelijke taal is er niet.
Deze Algemene Taal is de n a t u u r l i k e, levende.
't Is de taal die allen in een streek, in een land, verstaan
en kennen.
De meesten verreweg zijn — natuurlik — gewone mensen,
gewoon in hun doen en laten. Geen volk bestaat uit dichters,
of heeft er ooit uit bestaan.
Dichters zijn niet velen, zijn eksepsies. Maar ieder hoeft
»geen groot man te wezen, elk moet wat van een groot man
in zich hebben". Anders werd die ook niet begrepen.
En, gelukkig: elk heeft wat 'dichterliks', wat van de dich
-ter in
zich: arbeider en boer, geleerde en leek, in d' een of
andere tijd van 't leven. De ene vaker, de andere zelden.
Dikwels maar voor een moment. Elk kent zo'n ogenblik.
Als 't hart hem tot spreken dringt, in z'n goeie ogenblikken,
als hij in stemming is, dan uit hij het mooie. Dan heeft
zijn taal de 'dichter'-klank, is individueel.
Maar daarmee is niet de eksepsie-taal van deze biezondere
ogenblikken, de taal van min of meer biezondere mensen,
die in hin taal mooi zeiden wat ze mooi voelden, zoals geen
't na kan doen, omdat elk anders is, — in geen geval is,
noch wordt deze taal de algemene.
Hoe hoger, grootser de dichtertalen, hoe weiniger ze met
de Algemene van doen hebben. Al klinkt het gelijk, al
gelijkt het éender.
Dichters scheppen, vormen Taal, de hunne. Maar niet de
Algemene: dit is 't werk van de »Spraeckmakende Gemeente".
Wie praat men het meest na? De naast-bij-zijnde, of
waar men 't meest mee verkeert.
't Nederlands en z'n Studie.
Zo zullen dus de hoogst-staande dichters dus 't minst invloed
op de anderen hebben. Zij staan te ver af, zijn te hoog voor
de massa. Zo boezemt de generaal-majoor minder ontzag
en vrees in aan de gemeen-soldaat, dan de korporaal.
Van dichters, vooral van de kleinere, van de meer gewone,
komt wel eens een uitdrukking, een woord in groter kring
in gebruik.
Maar — dan wijzigt dat al gauw. Die 't overnemen, gebruiken
't ook al als hun biezonder eigendom; vervormen
't dadelik naar hun beeld en gelijkenis. Dat kan ook niet
anders: zij duiden — als in elks taal — er mee aan wat ze
zelf voelen.
Daarmee gaat er af, wat de oorspronkelike 'Dichter' als
`eigen kunst' er in gevoeld had: 't eigelik poëtiese. 't Wordt
iets gewoons, iets alledaags.
Zo staan de Dichtertalen, de artistieke naast, en wil men,
boven de Algemene, maar — worden nooit de Algemene.
Hoe kan dát ook?
't Zeer-individuéle kan nooit, in zijn alles, tegelijk iets
algemeens wezen ! ! —
't Gebied van een Algemene Taal kan kleiner en groter
zijn. Soms kan hij zich verbreiden over een heel groot terrein;
kan hij worden tot Gemeenlandse Taal. ')
In dit geval is hij voor een zeker aantal in het land,
meestal de beschaafden, de moedertaal; voor anderen, uit het
volk, blijft hij minder eigen. Weinigen echter onder de
laatsten die hem niet geregeld horen spreken. 't Aantal aan
bovendien talrijk, ook omdat die algemene taal-rakingspunten is
') Vgl. Paul, Princ. der Sprachgesch.', blz. 368 (: in strijd met blz. 45
i. f.). Er is geen essentieel verschil.
52 't Nederlands en z'n Studie.
in elke streek onder invloed staat van de volksdialekten. 1)
Die taal is meestal uit een volksdialect ontstaan: gevolg
van allerlei omstandigheden: veelal in de streek waar de
meesten èn in staat, èn maatschappelik, èn kerkelik, èn in
woordkunst de overmacht hadden.
Daarnaast blijven in den regel over groter of kleiner oppervlak
nog volkstalen en volksdialecten gesproken. Uit die
volksdialecten neemt de algemene taal in elke streek bestanddelen
in zich op. Is dus streeksgewijs gekleurd. Die volkstalen
en volksdialecten hebben veel groter invloed op de
Algemene Taal dan die van de hoogstaande dichters. 't Aantal
personen die 't volksdialect spreken is enorm groter in aantal;
bovendien 't aantal aanrakingspunten zoveel te meer.
Die algemene taal verdringt volstrekt niet de volksdialecten,
al influenceert hij er sterk op, en doet hij ze spoediger
wijzigen dan anders.
Trekt men, zoals sommigen, de grenzen van deze Algemene
Taal zeer nauw en krap, dan bevat hij alleen wat
allen die de taal spreken, gemeen hebben. Wat ruimer
genomen, neemt men ook er bij die dialectismen die over
een groot deel van 't land voorkomen, vooral in streken waar
andere volkstalen gesproken worden; dialectismen die vrij
algemeen bekend zijn.
Individualismen laat men er buiten. Maar evenzeer 't geuite
in dichterlike ogenblikken die elk mocht hebben.
Op deze manier wordt die Taal een abstractie, als men
wil! Maar die dadelik voor elk weer werkelik leven wordt,
daar 't van elke spreker een gedeelte van zijn eigen i n d i viduéle
taal is. Elk heeft noch iets, of veel meer. 2)
') Vgl. T. & L. V, 263.
) Zie ook hiervoor blz. 26/7.
J
cs^
1: 3
0
V
01
V^ f
cZT
a,
Ic Th
Ë
T
f
Y
r-^
n O1
^
Wc
q,
't Nederlands en z'n Studie.
Daardoor blijft die Abstractie »Algemene Taal" tegelijk:
Levende Taal; d. i. individuele taal, dialect.
Wat nu in deze algemene levende taal bestaat, mag als
norm gelden. Niet dat elk-en-een-ieder het recht niet zou
hebben anders te spreken en te schrijven. Natuurlik. En
allereerst de 'dichters': wie zou hun ook dwingen? Wie zal
regels voorschrijven hoe een 'dichter', een 'kunstenaar' zijn
eigen-binnenst individueel uitdrukken moet? ') Maar evengoed
als bij 't medies onderwijs in 't algemeen allereerst als 'mens'
wordt voorgesteld de normaal-mens; terwijl als iemand in
biezondere gevallen daarvan afwijkt, niemand hem dit kwalik
zal nemen; of hem dierekt maar voor 'ziek' of 'ziekelik' zal
houden, — zo ook legt men als grondslag de Algemene Taal,
om gemakkeliker overzicht te hebben bij de studie van Taal
en voor pedagogies nut, bij 't Onderwijs.
AANTEKENINGEN.
Vgl. over taal allereerst:
H. Paul, Principien der Sprachgeschichte.
(Makkeliker te lezen is de engelse bewerking van dit boek:)
Strong—Logeman—Wheeler, History of language.
Alles wat in ons binnenste omgaat: wat „refleks-beweging", „gevoelsuiting",
„gedachte", bij anderen heet: alle hersenwerking derhalve.
de Spraak: Sommigen willen onder Taal alleen de Spraak verstaan:
ogetaal, en andere taal heet dan overdrachtelik.
Dat is dus eigentlik: betékenis en definitie van een ding uit de
etymologie van de naam opmaken.
In onze taal van nti — (evenals in elke taal, van wat voor tijd
ook) — moet de betékenis en definitie van een zaak, van een woord,
vastgesteld worden naar de tegenwoordige zin wat men er tans onder
verstaat; en niet naar een vroegere zin; die vaak noch wel eens door
geleerden wordt 'op'-gemaakt.
Wie voelt nu 'taal' noch in enig verband met 'tellen' of 'vertellen',
en 'vertelsel' ?
') Vgl. Taal en Letteren V, blz. 54/5.
54 't Nederlands en z'n Studie.
Niemand, — zelfs die 't geleerd heeft, alleen bij grote uitzondering,
mischien.
Bovendien; als men 'taal' alleen of voornamelik met 'vertellen'
blijft verbinden, hoe maakt men 't dan met de betékenis van: s c h r ij ftaal
en spreektaal 1)? Om dat weer te verklaren heeft men een
grote omhaal nodig. Dat komt er van als men dode etymologie weer
electriseert; alsof die, in de meeste gevallen iets toebrengt om de
woorden van nû goed te verstaan! —
En — is ook de meedéling: 'taal' hoort bij vertellen, enz. niet meer
het antwoord op de vraag: hoe kamt het toch dat als men zegt: Taal
zonder meer, dat men dan allereerst aan 'spraak' denkt?
En waarom vergelijkt men niet (ge)tal er 'teerst mee? Dat klinkt
er 't best mee samen.
alle taal is individueel: wat — onnodig eigelik te zeggen na al het
betoogde — niet moet opgevat alsof alles oorspronkelik, en van elkaar
geheel afwijkend in alles zou zijn.
Kindertaal is bij uitstek individueel: andere voorbeelden van eigen
-maak door kinderen bij: Beckering Vinkers, Taal- en Taalstudie-taal
I, 74, II, 276.
Victor Henry, Antinomies Linguistiques (bewerkt door Salverda de
Grave en ilesseling, onder de tietel: Tegenstrijdigheden in de Taalkunde).
H. Taine, L'Esprit.
H. Steinthal, Ursprung der Sprache.
G. von der Gabelentz, Die Sprachwissenschaft.
Preyer, die Seele des Kindes (al te onomatopoëties).
Een dichter is een kunstenaar: Wat men dichters noemt, zijn gewoonlik
niet veel meer dan goede „feuilletonisteii' 2) of zo ze meer zijn, lui
die wat scherper denken, en wat meer in de gewone omgangstaal, of
vaak van de schrijftaal geverseerd zijn dan een ander mens. Ze weten
wat beter de weg in 't oude taalpakhuis. Geroutineerde o u dpakhuismeesters
zijn 't.
Zo-een neemt makkeliker 't woord, waarmee tot nog toe een gedachte
werd uitgedrukt.
Zo doet het ook de ene verver beter dan de andere; hanteert beter
zijn gereetsel.
Maar daárom is een verver noch geen schilder. En niet alle schil
zijn 'schilders' bij uitnemendheid! zijn kunstenaars. Zo zijn niet-ders
alle dichters kunstenaars. Zo is niet elks taal kunst.
') Ik maak er hier attent op hoe de vorming `spreek taal' een indierekt
bewijs kan wezen dat men met de `Taal' eigentlik de schrijf taal bedoelde.
`) v. d. Bosch, Taal en Letteren I, 16.
't, Nederlands en z'n Studie,
Hoe meer nu een 'dichter' een geroutineerd pakhuis-meester is van
de taal; hoe meer hij zó, zijn 'gedachte' makkelik kan uiten, en
n í e t s m é er; dan mag-hij een veel gelezen 'dichter' wezen; een zeer
begrijpelik `dichter' voor 't volk mischien, of mischien ook niet. Maar
zeker, geen artiest-bij-de-gratie-Gods. Te minder noch zal zijn dichttaal,
wat Vondel noemt, 'Goden-taal' wezen.
Want `dichterkunstenaar wezen' wil niet zeggen allereerst: zoveel moge lik
woorden kennen uit de algemene taal, en presies weten hoe die volgens
vroegere grammatica, stijlleer of verskunstleer-en-zo-voorts in 't
gelid moeten staan. Hoe kan hij zijn biezonder mooi, zijn biezondereigens
uiten in een andermans uitingen: neen, kunstenaar-wezen is
wat anders.
Als we de zon zien ondergaan, en we zeggen: dat is mooi, majestueus,
indrukwekkend: wat zeggen -we dan eigelik? Is dat kunst?
Als we van dichtertaal zeggen: hoe mooi, hoe wel?uidend! — Is
dat kunst? 1)
Als ik een prentje téken, beter dan iemand het zou kunnen, is dat
dan kunst? Omdat ik meer weet van de taal, meer 'geläufigkeit' heb
dan een ander, is mijn taal daarom 'kunst', mijn `stijl' artistiek?
Neen, kunst is wat anders!
Zo niet, dan is 't te léren! Met volharding; de een niet meer, de
ander met minder moeite. Maar te léren is 't! 1) Net als 't latijnse
verzen maken!
Neen, kunst is wat anders.
Want zich als dichter uiten is „het a l l e r p e r s o o n l i k s t e en
allerdelicaatste werk op de wereld doen ," 3) zich-zelf wezen, z i c hz
e 1 f uiten , en dat is niet te léren.
Een nadoener levert geen kunst.
In 't kunstwerk zit de ziel van de dichter, die is daarvan niet te
scheiden. Daarom wordt samenlapsel van stukjes kunsttaal van v e rs
c h i l l e n d e dichters nooit kunst: daarom is de schrijftaal, die sommige
zo wenselik vinden ter wille van de kunst, juist daarom niet
aan te preken.
Begrijpen is allereerst instinktief: Hierop bazeert zich de nieuwe
taal-onderwijs-methode (van Berlitz, Gouin, e. a.). Kort gekarakteriezeerd
toch dit: „Ebenso wie die Mutter zum Kinde in diesem verständlichen
Lauten „ta ta ta" zuerst spricht und es allmählich vorwärts führt,
ebenso beginnt Berlitz mit Wörtern, die dem Lernenden verständlich
') „Men noemt 't maar zoo," Taal en Letteren II, 252a. Vgl. ook
T. en L. IV, blz. 125, i. f.
) Zie T. & L. VIII, blz. 211, v.v. vooral.
') Kloos, Veertien jaar, II, 146.
56 't Nederlands en z'n Studie.
sein müssen, da er die gleichsam lebende Erklärung dafür in Gegen
vor Augen hat, während Gesten des Lehrers den verbindenden-ständen
Text vermitteln."
Gelijkgenatuurdheid: vgl. Wegener, Aus dem leben der Sprache,
— Bréal, Les idées latentes du language.
Een goed voorbeeld daarvan is ook de dochter van Galileï tegenover
haar vader. Vgl. Fararo, Galileo Galilei et Suor Maria Celeste. Zie
ook Tijdspiegel 1895, blz. 4223, v.v.
De in de grond gelijk-genatureerden, — die primaire eigenschappen
gelijk hebben, — zullen elkaar 't eerst begrijpen, vooral bij nieuwere
idéeën, nieuwe kunst, bij al wat nieuw is.
Vaak heet dát dan een `kliek' : de lui die elkaar verstaan, elkaar
waardéren. Een onverdiend verwijt. Zij zijn de enige, die elkaar
begrijpen. Maar waarderen is noch lang niet altijd instemmen met al
wat elk persoonlik wil.
Klinkklank:
Moet dan een dichter geen rationéle, geen verstandige Taal schrijven?
Klinkklank is 't als men bestaande woorden, die een min of meer
bepaalde bekend gerekende betekenis hebben, aan elkaar rijgt, zonder
verband van de gedachten.
Maar als een werkelik Dichter zijn eigen gedachten uit in zijn eigen
Taal? Dat zou klinkklank wezen?
Ja, voor hem die zijn taal niet verstaat. Zo is 't Engels klinkklank
voor die geen Engels verstaat, en zo elke vreemde taal! En zo is
't Fries, en 't Saksies klinkklank voor die 't niet verstaat; en zo elk
vreemd dialect.
Want `dichtertaal' is ook dialect.
Zo zijn er dus vele en velerlei dichter-dialecten.
Beets heeft gelijk: De taal van 't hart heeft mènig dialect,
Wijs die 't hem min verstaanbre niet b eg e k t!
II.
Algemene Taal. Tegenover dit algemene noemt men elks eigenheden
tongval dialect: deze zijn dus telloos.
Zijn de verschillen veel groter als de overeenkomsten, dan spreekt
men van talen.
Eksepsie-taal: Sommigen nemen noch een andere algemene taal aan:
de zogenaamde litteratuurtaal oftewel de schrijftaal. Deze bestaat uit
een mengelmoes, een 'koes-moes' van enige, van tientallen dichtertalen,
van meer dan een eeuw.
't Nederlands en z'n Studie.
Hij ontstaat als men woordkunst zoekt in 't na schrijven van
dichters, zie T. & L. VIII, 214, v.v.
De schrijftaal is in Nederland van brabants-vlaanise oorsprong;
natuurlik zijn nu de volksdialecten daar op eigen wijs ontwikkeld; en
wijken dus evengoed af van die schrijftaal als die in noord-Nederland.
Vgl. Dr. J. W. Muller, T. & L. I, 196-232; — Aug. Gittée,
T. & L. IV, 281-302; 313-329.
Uit dichtertaal in algemene overgegaan: Dat uit dichtertaal (litteratuurtaal)
woorden, enz. in de algemene levende taal overgaan, dat zogenoemde
schrijftaal influenceert op de gesproken taal --daarin menen
enkelen ten onrechte, een verschil te vinden tussen volkstaal en algemene
taal. Wat in de algemene Spreektaal toch indringt, wordt meer
en meer gezegd. Wordt het alleen geschreven, dan leeft het niet
algemeen, al kan 't voor een enkele `dichter' evenzeer leven, omdat
individueel daarin zijn gedachte zich uit. 't Is eigelik ook 't zelfde; of
de uitdrukking, 't woord, de vorm gehoord of gelezen was: 't pakte,
't bleef in 't geheugen. Men v o e 1 d e, dacht, zei het na.
Men vormde 't daarmee opnieuw als eigen. 't Kan mischien
minder bij de eigen oude vormingen passen. Maar nergens — en bij
niemand — is er zogenoemd zuivere taal te vinden, zo men maar
goed waarneemt.
Zo'n afwijkende term is hetzelfde als men van een vreemde, en
uitlander overneemt, navormt wat in andere taal, in ander dialect
thuis is.
Gemeenlandse Taal: Holland is 't voornaamste gewest geworden:
in hoofdzaak is onze algemene levende taal dan ook hollands, al
hebben alle verwante talen, en omliggende volkstalen zelfs van ververwijderde,
er op geïnfluenceerd. Zie daarover latere hoofdstukken.
Norm: Wat een 'übermensch' uit, is van meer waarde dan wat
honderd norm-mensen debietéren: dat nu deze normaal-mens niet als
veroordelend norm mag dienen, blijkt het best uit het aangehaalde in
T.&L. III, 253:
Over het geheel genomen is het een zonderlinge methode, welke
men althans bij de heeren physiologen niet zou verwachten, om van
den mensch een soort van afgetrokken wezen te maken, dat bijna
nergens, in elk geval bij zeer zeldzame uitzondering aldus wordt aangetroffen,
daarnaar al de andere wezens af te meten en bij de eerste
de beste afwijking van de de abstractie te spreken van abnormaal,
ontaard, hysterisch, neuropathisch, krankzinnig.
Wien noemt men tegenwoordig normaal? Na het uitgebreide onderzoek
naar de kenteekenen van het genie schijnt men daarvoor te
58 't Nederlands en z'n Studie.
te moeten houden den tweevoeter, die naar geest e n ii c ha am
ongeveer staat tusschen den middelmatige en den idioot,
— volgzaam, geleidelijk, altijd even beschaafd, zich bewegend met
dezelfde eentonigheid als het rad van een uurwerk.
Als men zulk een type tot grondslag neemt, heeft Voltaire gelijk,
toen hij de wereld het groote gekkenhuis van het heelal noemde, en
de methode van Nordau herinnert mij aan een oud vrouwtje, dat ik
eens ontmoette in een der zalen van een krankzinnigengesticht; zij
legde haar hand heel vertrouwelijk op mijn arm, wees op op een harer
lotgenooten en bracht haar vinger veelbeteekenend aan haar hoofd,
alsof zij zeggen wilde: 't is daar niet pluis. Wij loopen wel een beetje
gevaar, dat de wijsheid van dit vrouwtje een algemeene wordt, maar
daarmee ook — over en weer zulke opmerkingen worden gemaakt,
niet tot algemeene stichting van de comedic van 't leven."
(Wordt vervolgd.) B. H.
ERRATUM:
Blz. 2, i. m., 1.: „dan is het toch geen liegen."
HET OUDE GYMNASIUM EN DE JURISTEN.
De juristen missen, voor het meerendeel, door onvoldoende natuur
een groot voordeel, waar zij met crimineele-wetenschappelijke training
aetiologie (onderzoek naar de oorzaken) zich willen moeien. Niet alleen
missen zij, in voor hen zelven zeer hinderlijke mate, kennis van natuur
feiten en begrippen, maar zij zijn. ook niet door-wetenschappelijke
natuurwetenschappelijke vorming opgeleid in dien zin voor rustige
waarneming en bestudeering van objectieve feiten, die voor den crimineel
onmisbaar is als voor ieder clie den aard en de oorzaken-aetioloog even
van verschijnselen na te speuren heeft.
J. A. VAN HAMEL, Crimineele Aetiologie,
Gids, December 1899.
IETS OVER EIGENNAMEN 1)IE APPELLATIEVEN
GEWORDEN ZIJN.
Het is reeds 30 jaar geleden, dat nu wijlen professor De Vries
in den Taal- en Letterbode (I, 284) schreef: „woorden, aan eigennamen
ontleend, kunnen den taalvorscher, die er niet op verdacht
is, vrij wat nutteloos hoofdbreken kosten. Het is daarom goed
ze bekend te maken, wanneer men ze bij toeval vindt."
Hij wijst dan op een woord als silhouette, zoo genoemd naar
den zuinigen Franschen minister van Lodewijk XV, Etienne de
Silhouette (t 1767), onder wiens bestuur de bedoelde schaduw
kwamen en á la Silhouette d. i. goedkoop te-beelden in de mode
krijgen waren. Pantalon heet zoo naar de pantaloni, de Italiaan
dat kleedingstuk droegen; zij-sche potsemakers op 't tooneel, die
zelve noemden zich naar den H. Pantaleon. Tontine, de onderlinge
lijfrenteverzekering, draagt haar naam naar Luigi Tonti, een
Italiaansch bankier in de 17e eeuw. De nonius, ook wel Vernier
geheeten naar een Fransch wiskundige van dien naam in de eerste
helft der 17e eeuw, een instrument om heel nauwkeurig lengte
te meten is gedoopt naar den uitvinder Pedro Nunez, den Portugeeschen
professor in de wiskunde (t 1577). De Carronade heet
naar Carron, het nijvere Schotsebe dorp met zijn vele ijzergieterijen.
De bruine Bismarck-handschoenen behoeven geen nadere verklaring;
de lichtgroene kleur celadon draagt haar naam naar den verliefden
herder Celadon in d' Urfé's herderroman Astrée, het model van
Johan van Heemskerk's Batavische Arcadia (1637). De graaf van
Almaviva een der personen in Beaumarchais' Mariage de Figaro
(1784) is de peter van den nog bekenden mantel. Flikjes werden
't eerst gefabriceerd door Casper Flick, schakellijm doet ons dadelijk
aan Adriaan Schakel denken, den bekenden Amsterdammer;
minder bekend is reeds spijkerbalsem, naar den in 't laatst der 18e
eeuw te Amsterdam levenden aanspreker Jan Spijker zoo geheeten.
Zoo ver prof. De Vries in zijn bovengenoemd artikel.
De heer De Beer gaf aan den wenk van prof. De Vries gehoor
door zijn opstel getiteld „Waarom zóó", geplaatst in 't zoo
60 G. A. Nauta
uitstekende boek voor de jeugd Bato, jaargang 1874, 1e deel bl.
246 vlgg. Hij wijst daar behalve op enkele ook door genoemden
hoogleeraar vermelde woorden, op andere die in ons artikel te
hunner plaatse behandeld worden.
Voorts spreekt 't van zelf, dat de Woordenschat, verklaring van
woorden en uitdrukkingen, onder redactie van Taco H. De Beer
en Dr. E. Laurillard, de etymologische woordenboeken van
Kluge, Franck, Vercouillie vele van de door ons bedoelde
woorden opgeven.
Voór eenige jaren schreef prof. Van Helten in zijne redevoering,
uitgesproken bij de overdracht van het rectoraat der Rijksuniversiteit
te Groningen Over de `actoren van, de begripswijzigingen der
woorden bl. 20: „Als vierde en laatste factor van begripsontwikkeling
werd boven de aandacht gevestigd op de overdracht van
het oorspronkelijke op het daaruit herkomstige d. i. van den
voortbrenger op het product, van een stof op het daaruit vervaardigde,
van een massa op het daaruit afgezonderde, van de oorzaak
of aanleiding op het gevolg of van het voorafgaande op hetgeen
in den regel daarop volgt. Overbekend is het gebruik van den
naam des schrijvers of kunstenaars voor dièns werk, van een
plaatsnaam voor een uit die plaats herkomstig voortbrengsel:
„men leest Schiller," „bewondert Rembrandt," „speelt gaarne Chopin,"
„drinkt champagne of cognac." Nièt ieder leek daarentegen weet,
dat we in krijt, krent en damast met woorden te doen hebben, die
ontleend zijn aan het lat. Greta, het fransche Corinthe en damas,
oorspronkelijk benamingen van het eiland Greta en de steden Corinthe
en Damascus, waaruit genoemde producten respectief aangevoerd
worden of werden."
Paul in zijne Principien der Spraehgesehiehte 2, 80, in hethoofdstuk
over beteekenisverandering der woorden schrijft: Indem man
sich an eine hervorragende eigenschaft hält, können auch eigen:
namen zu appellativen werden, vgl. den übergang in wendungen
wie er ist ein Cicero, ein Cato und weiterentwiekelung in Kannibal,
Vandale; Hans, Peter, Stoffel, Hinz und Kunz, Trine, Metze (— Mechtild).
Vgl. dazu auch adjectiva wie gotisch, altfränkisch, romantisch.
Men vergelijke voorts: Arsène Darmesteter, La vie des mots,
page 94/95: A ce point de vue, deux sorter de mots sont particulièrement
intéressants á étudier, les noms propres devenus noms
commune et les métaphores.
Le premier point est évident et va de soi. Le mot enclave
rappelle les luttes terribles oü furent écrasés au début du moyen
age, ces peuples de 1' Europe orientale qui dans leur langue,
s' appelaient les „brillante", les „illustres", les „Slaves" et que les
Germains appelèrent corrompant leurs noms dans leur rude pro
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn.
nonciation, les Sclaven, faisant par une cruelle ironie de ce brillant
nom un des plus misérables des langues modernes. Les Vandales
et le vandalisme ont conservé jusq{ á nos jours le souvenir des
atrocité's commises en Afrique par les barbares compagnons de
Genséric. L' histoire littéraire, ancienne, médíevale ou moderne
laisse d' abondants souvenirs dans des mots tels que: agnés, amphitryon,
atlas, calépin, capharnaüm, celadon, cresu8, dédale, epicurien, etc.
Il eet á peine nécessaire d' ajouter les noms historiques de eer
-tains personnages ou de certains lieux devenus célèbres, dont
1' usage général a fait des noms commune: assassin, louie, brocard,
bitoque, ripaille, galetas etc.; les noms d' inventeurs désignant les
objets par eux inventés: ruolz, massicot, chassepot, guillotine etc.;
les noms de lieux désignant les produits de ces lieux: valenciennes,
elbeuf, cretonne, champagne etc.
Dans tons les mots de cette sorte, on saisit clairement l'écho
que laisse dans la langue 1' histoire aver la complexité infinie des
faits qu'elle présente.
Wij laten hieronder een aantal woorden volgen, die evenals de
hierbovengenoemde oorspronkelijk eigennamen zijn of afleidingen
daarvan zijn. Al hebben wij naar volledigheid gestreefd, wij
zullen toch de laatsten zijn die onze compilatie volledig willen
noemen; het feit toch dat vele onzer woorden in 't dagelijksch
leven voorkomende zaken te kennen geven maakt 't reeds waar
dat de geheele voorraad met onze opsomming niet is-schijnlijk
uitgeput; trouwens het nog steeds niet onfeilbare menschenkind
behoeft zich juist niet aan Horatius' obliviosum Massicum te buiten
gegaan te hebben om de dupe van vergeetachtigheid te worden.
Wij nemen de volgende indeeling.
A. De naam van een schrijver of van een kunstenaar wordt
gebruikt voor diens werk(en). Met de weinige door prof. v. Helten
genoemde voorbeelden van deze metonymie kunnen wij volstaan;
ieder heeft ze voor 't grijpen.
B. De eigennaam van een persoon of zaak duidt meer algemeen
aan iemand, die of iets, dat overeenkomstige eigenschappen heeft
met dien persoon of zaak. Ook deze als antonomasia bekende
figuur behoeven we niet met vele voorbeelden te illustreeren: een
Piet, een Jan, een Nero, een Haag-aan-veld (, bolleboos, brani),
een automedon (voerman), een Amphitryon enz. een cicero enz,
(zie boven).
C. De woorden, die den inwoner aan eene stad, een land enz.
te kennen geven: Hongaar, Hollander enz. te veel om te noemen.
D. De naam van een land(streek), eiland, plaats enz. of een
daarvan afgeleid bijv. naamw. noemt het product, een handelsartikel,
kortom een zaak uit die plaats enz. afkomstig.
62 G. A. Nauta
Men rookt portorico, cuba, havanna, manilla, braziell; een minder
fijne tabaksoort is amersfoort (amersfoorder), uit Klaasje Zevenster
bekend.
Over de afkomst van baai zijn de geleerden het oneens, sommigen
willen den naam in verband brengen met de baai van
Chesapeake, waaraan Maryland ligt, anderen met Bahia. Zie Ned.
Wdb. II, 801.
Een liefhebber van bier vergast zich aan bok-, beter bockbier
(vgl. Fr. boc(k)) d. i. bier uit Einbock, thans Eimbeck in Hannover;
het jopenbier heet naar een straat in Danzig.
Niet alleen bij den Franschman doch ook bij andere buitenlanders
heet de jenever 1) naar de plaats bij uitnemendheid, waar ze gefabriceerd
wordt: Schiedam. 2)
Dat men verschillende wijnsoorten door den naam der plaats,
waar ze vandaan komen te kennen geeft is bekend genoeg; wij
noemen bijv. alicante, malaga, port (naar Oporto), Xeres dat in 't
Engelsch sherris luidende naar analogie van perry (perenwijn)
sherry werd en zoo in andere talen overging, madera, teneriffe
champagne, bordeaux, tokój, malvezij (naar Napoli di Malvasia in
Griekenland).
Of sek (Duit. sekt, Eng. sack) de vooral bij onze zeventiende
eeuwsche voorvaderen (vgl. Bredero) zoo geliefde zoete wijn tot
onze rubriek van woorden behoort, is twijfelachtig. Wel mogen
we het woord in onze opsomming opnemen indien 't staat voor
„kanariesek", dus kanarische wijn, doch waarom noemt dan
Godewijck in zijn Wittebroodskinderen 34 naast sek nog apart:
canarische wijn? Ook hoort het woord hier thuis indien de
afleiding van Xeque, een stad in Marocco juist is, maar hoe
spreekt Bredero dan (Sp., Brab. vs. 2030) van „Spaansche sekt"?
Een derde etymologie, en als die de juiste is, hoort 't woord in
onze compilatie niet thuis, is dat wij in sec het Spa. seco, Ital.
secco, Fra. sec te zien hebben, d. i. droog, uit droge druiven geperst
(Vgl. Madera dry).
Voorts noemen we niersteiner, pisporter, hochheimer (Eng. hock)
en meer namen voor, „Hans van den Ryne", zooals in 't Vlaamsch
de rijnwijn eens schertsend genoemd is. De roem van hacharacher,
naar Bacharach bij Coblenz is niet van jongen datum (zie Zwolsche
Herdrukken VII, 90).
') De afleiding van dit woord van Geneve, of Genua is natuurlijk niet
steekhoudend, men vgl. het Latijnsche junipérus.
2) Heel wat anders is een rotterdammer nam. een aanval van diarrhée,
eene ziekte die als gevolg van besmet rivierwater te Rotterdam nog al
schijnt voor te komen.
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn.
Andere dranken, die den naam van hun vaderland dragen zijn
cognac, Curacao; het verkoelende sorbet napolitaine dienen we ook
niet te vergeten en van de likeuren herinneren wij aan de chartreuse
(bij Grenoble).
Gaan wij van de dranken over op de vaste spijzen. Crecy (soep)
en verschillende sausen als yorkshire, worcestershire staan nog tusschen
beide in, evenals preanger, mokka, 1) menado omdat deze
in den vorm van dranken genuttigd worden. Koffie in een glas
op bijzondere wijze toebereid heet mazagran naar een Algiersche
stad van dien naam.
Wij noemen dan: edam(mer) gruyère (naar G. in Zwitserland),
Cheshire alle drie kaassoorten, voorts de peper: cayenne.
Spinazie wil men afleiden van (olus) hispanicum d. i. Spaansche
(groente); 't woord zal echter wel in verband moeten gebracht
worden met 't Lat. spina d. i. stekel. De kastanje heet naar Cas
Bergamot (te peer) zou Of naar Bergamo in Italië-tana in Pontus,
6f naar Bergama in Klein-Azië genoemd zijn, veel aannemelijker
echter is 't er het woord begarmodi in te zien, d. i. heerenpeer;
de perzik is eigenlijk „Perzische (appel)," krent draagt blijkens den
naam korint naar Korinthe haar naam. Sjalot (Fra. échalotte =
ail d' Ascalon) uit (a)scalonia is (ui) uit Ascalon, in Palestina;
kers heet naar Cerasus. De etymologie van appel naar Abella in
Campanie is tegenwoordig niet meer zonder voorbehoud aan te
nemen. Namen van andere planten, kruiden, vruchten en bloemen,
die met den naam van het land, van de plaats waar ze groeien
genoemd worden zijn er nog veel meer. Zoo noemen we nog
anjer, anjelier, volgens 't Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde
17, 159, 263, 265, 320; 18, 202 noot, uit angiere, resp. angeliere
voor (genoffelen van) Angiere, Angeliere d. i. een stadje bij Milaan.
Voorts medicago, de klaversoort, die naar Medie zou heeten; fenegriek,
de bokshoorn, wordt verklaard als ontstaan uit faenum
graecum = Grieksch hooi.
Het woord boon vermelden we alleen omdat enkele etymologen
dit woord in verband brengen met 't door Plinius, Hist. Nat.
4,13 vermelde eiland Baunonia, dat dus boonenland zou beteekenen.
Zie ook Ned. Wdb. 3,438.
Zevenboom is eigenlijk Sabijnsche boom, Lat. arbor Sabina.
Cantaloep, de naam voor den knobbelmeloen is ontleend aan
het pauselijke slot Cantalupo. Te onrechte heeft men den naam
morel voor de zure kers, wel eens in verband gebracht met de
`) Ook als naam voor koffielepeltje in gebruik.
64 G. A. Nauta
Mooren; inderdaad staat 't voor amarel = bittere (kers). 1) Het
woord morel = nachtschade wordt terecht van 't woord „moor"
afgeleid.
Door den graankooper, ook in verslagen betrekking hebbende
op de gesubsidieerde proefvelden, voorts bij 't landbouwonderwijs
enz., wordt gesproken van de petrowski, petkuser, schlanstedter,
waarmee roggesoorten bedoeld worden, zoo van probsteier (haver),
albion, munsterschen, arnhemmers (aardappelen) enz.
In de artsenijbereidkunde zijn namen van planten, die heeten
naar de plaats van herkomst voor 't grijpen. Wij noemen bijv.
carrageen d. i. Iersche mos, naar eene plaats in Ierland, jalappe
naar Jalapa in Mexico, sarsaparilla in Peru; indigo is in 't Spaanach =
Indisch; van rhabarber ziet men in rha den ouden naam van
de Wolga.
In walnoot dat oorspronkelijk walsche d. i. gallische, celtische
noot beteekent zit 't woord wal = Waal, Gallier, Geit waardoor
in later tijd de Franschen (en andere Romaansche) volkeren werden
aangeduid omdat deze oorspronkelijk door de Gelten bewoonde
landen in bezit kregen. Zie noot op bl. 65.
In verband hiermee noemen we cassano (drop) en oruietaan , dit
is de naam van Luppi's alles genezenden likkepot; deze toch
woonde te Orvieto in Perugia.
Angostura is de naam van een boomsoort, zoo geheeten naar
een plaats van dien naam in Venezuela aan den Orinoco; voorts
denke men aan braziel, aan fernambuck en campèche (hout); niet
te vergeten is ook weichsel, 't welriekende hout voor pijperoeren,
men denke aan 't „weicbselroer" van de pijp met „surinamekop'
van den ouden generaal in Ten Hoet's Groote en kleine tertsen.
De beteunia (bloem) wordt wat haar naam betreft afgeleid van
bettonica of vettonica naar de Vettónes, de oude bewoners van
Portugal. Namen van bloemen en planten als de door V on d e l
(Jephta 405) genoemde roos van Jericho behooren strikt genomen
niet tot de door ons behandelde woorden evenmin benzo , uit
loubán djawi = wierook van Java.
Tot zoover over de namen uit 't plantenrijk; wilden we alle
vruchten en planten, bloemen en boomen noemen die den naam
naar eene landstreek dragen — vooral bij de technische termen is
dat zeer gewoon — dan zouden we een geheele reeks namen moeten
opnemen die ook in iedere prijslijst onzer kweekers te vinden is.
Gaan wij over tot 't dierenrijk. Van paarden sprekende heeft
1) Het Hoogduitsche woord Weichsel(kirsche) heeft niets met de rivier
de Weichsel te maken, hoe groot de verleiding daartoe ook is.
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn.
men 't over een ardenner, een hongaar ') een trakhener, een arabier,
een brabander, een percheron (van Perche in Frankrijk). Het woord
genet met of zonder de benaming „Spaansch" in de dichtertaal
voor vurig ros — wie denkt niet aan Pieter Spa bij 't kroningsfeest
van Victoria, die vol verwachting
hoorde 't trappelen der genetten
Alree van 't ruiter-eskadron,
Waar 't feestprogramma mee begon —
komt van het Arabische Zeneta, een stam der Berbers, die uitstekende
ruiters waren.
Waar sprake is van runderen hoort men redeneeeren over een
prieborner, een rosensteiner, een durham enz.; van schapen over
een negretti, merino; van varkens over een yorkshire, suffolk,
düsselthaler. Het woord trui = zeug, Fra. truie (Lat. poreus trojanus
= varken opgestopt met vleesch, gelijk 't Trojaansche paard)
beteekent eigenl. Trojaansch (varken), zie Darmesteter, La vie
des mots p. 57. Kippen zijn brahmapoetra's, bantams, cochinchina's,
crevecoeurs (in Oise in Frankrijk) houdans (in Normandie)
dorkings (in Engeland), paduaners, belgen enz.; honden: St. Bernard,
bernardiner, nieuw foundlander, roquet (naar St. Roch). Onder
een angora kan men een kat of een geit of een konijn ver
Voorts wijzen wij op kanarie, fazant, naar de rivier de-staan.
Phasis in Georgie (Colchis) 2) sardijn (naar Sardinië), kalkoen (naar
Calicoet) 3) labberdaan, abberdaan naar 't land der Basken, le
Labourd, oorspr. Poisson labourdan — labberdaansche visch. ') Het
woord maroc voor aap (naar Marokko) is misschien de oorspr.
vorm van marot, zotskolf Mnl. Wdb. 4, 1192. Onder de namen
voor verschillende soorten van katoen, zijde, wol enz. vinden wij
') Het Fransche hongre beteekent ruin, waar de Duitschers Wallach
(= wallacheier) voor gebruiken; in 't Westen schijnt men dus 't besnijden
van hengsten van de Wallacheiers on Hongaren te hebben leeren kennen.
') Het woord valk is wat de etymologie betreft een moeilijk woord; is
de afleiding van 't Lat. falx = sikkel, wat wegens den gekromden snavel wel
mogelijk is, juist, dan behoort 't woord in ons artikel niet thuis. Beteekent
echter 't woord „Celtisehe, Gallische, Waalsche vogel" (vgl. Oudnoorsch
valr, Ags wealhheafoe = waalsche havik) dan dient 't in onze opsomming
opgenomen te worden. Zie voor dit wal boven bij walnoot, en ben. welschhuhn.
') Bij V o n d e 1, Warande der Dieren (Inleydinge 149) lezen we nog kalikoenen
en XCIX vs. 2, 7 kalikoet. De Engelsehen denken bij dit dier aan
Turkije, turkey; de Franschen aan Indië: dinde d. i. poule d' Inde; de
Duitschers aan Italië of Frankrijk: welschhuhn.
`) Bakkeljauw, de bijvorm van kabeljauw heeft aan Baccalaos in Noord-
Amerika den naam gegeven. Zie Taal en Letteren 9, 276 en Tijdschrift
voor Ned. Taal en Letterk. 11. 225.
T.& L. X.
66 G. A. Nauta
vele die oorspronkelijk eigennamen zijn. Zoo paramatta, de keper
stof van katoen en wol, zoo geheeten naar den naam eener stad
in N. Zuid-Wales; nanking, nankinet, mousseline d. i. neteldoek
uit Moussoul, himalaya flanel, madras, een soort bonte zijde veel
voor zakdoeken gebruikt, naar Madras in Voor-Indie; de naam
der zijden stof baldakijn herinnert ons dadelijk aan den in het
Middelnederlandsch nog bekenden naam Baldak voor Bagdad, gaas
heet naar Gaza in Palestina. Zoo kent men thibet als naam voor
een gekeperde wollen stof, die als zij fijner is kasjimier heet. Het
wollen orleans is oorspr. afkomstig uit Orleans, liege uit Luik;
barge uit Barèges in de hooge Pyrenaeën en tulle uit Tulle, aan
de Correze een bijrivier van de Dordogne. Voor bombazijn, bom
zie men beneden.-mezijn
Het damast met zijn ingeweven figuren heet — de Eng. naam
damask wijst dat nog duidelijker aan — naar Damascus, de overoude
ook uit den bijbel bekende stad; circassienne naar Circassie.
Het krullende astrakan, wijst ons op de Russische stad van dien
naam. Naar Calicut is genoemd 't calico en angora naar de stad
van dien naam midden in Klein Azie. Katoenfluweel heet naar
de welbekende stad in Engeland (man )chester. Fustein een gekeperde
katoenstof draagt den naam naar Fustat d. i. oudtijds Cairo,
terwijl de wollen stof als fries of vries bekend, aan de vroeger in
Friesland zoo beroemde lakenfabrikage doet denken. Het grove
karsaai heet naar een dorp in Suffolk. Avignon, florence, levantijn
zijn even zooveel namen voor zijden stoffen. Een lijnwaad voor
vrouwenkleederen is gingang, welke naam misschien ontleend is
aan Guingamp in Bretagne. Kambrik, cambray, kamerdoek (Hgd.
Kammertuch) herinnert natuurlijk aan Kamerijk.
Het bij onze zeventiende-eeuwsche schrijvers en in navolging
van hen ook bij mevr. Bosboom-Toussaint voorkomende woord
armozijn voor een soort van zijde, wordt afgeleid van Ormuzd.l)
Ook denke men aan de lakensoort die braziel heet.
Waar van tapijten sprake is heeft men 't over smyrna, deventer
axminster, bergamo (in Italië); arras (Arras = Atrecht) is een tapijtbehang,
bij ons luidt 't ook ras (vgl. Hgd. Rasch). Marokijn is
een bekende leersoort evenals corduaan, van Cordova, vanwaar
') Eerie verzameling van stofnamen als de door ons behandelde, die
blijkens Middelhoogduitsche schrijvers oudtijds in Duitschland en dus ook
gedeeltelijk wel hier te lande gebruikt werden vindt men opgegeven in
Schultz, Das hofcsche Leben zur Zeit der Minnesinger I, 25, vlgg. Wij
noemen slechts: achmardi, een zijden stof uit Achmardi in Arabie, aclra7nahut,
uit 't tegenwoordige Adramiti in Klein-Azie, agramantin (i/d. Kaukasus),
aluotansura, amoravine ook beide uit plaatsen van die namen in 't Oosten.
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn.
ook 't Fra. cordonnier = schoenmaker. Perkament en de in Vlaanderen
vooral vroeger doch ook nu nog bekende naam daarvoor
francyn, omdat zij 't uit Frankrijk kregen, dient hier vermeld.
Zie beneden.
Naast Majolica naar Majorca geheeten, noemen wij 't plateelgoed
fayence naar Faënza, in Emilia gelegen, dichtbij de plaats waar
eens de stamvader van 't geslacht der Sforza's woonde. Tot de
categorie van aardewerken behoort ook del ft(sch), sevres, china.
Het baccarat (kristal) komt uit een plaats bij Luneville; een andere
naam voor Thebaansche aarde is galmei, een afleiding van Cadmeia
en dit van Cadmus, Thebe's stichter; bijvormen van dat
woord zijn kalamijn, klemijn, klemmer(steen) Een gouwenaar is
iedereen zeker wel bekend; portland is 't welbekende cement, arduin
heet naar de Ardennen.
Tripel is een fijne aardsoort die tot polijsten dient en heet naar
't onvruchtbare Tripolis in 't Noorden van Afrika, albast(en) is vermoedelijk
van Egyptischen oorsprong, men wil 't woord afleiden
van de stad Alabastrum in Thebais; agaat zou 't eerst gevonden
zijn aan de oevers van de rivier Achates op Sicilie, deze afleiding
is echter aan twijfel onderhevig, zie Ned. Wdb. De donkerbruine
omber heet naar Umbrie, de bedoelde aardsoort werd 't eerst in
die landstreek gevonden; koper heet gelijk bekend naar Cyprus,
krijt naar Creta; jura en rochette(steen), bremer, eschozijn, naar
Escaussines bij Brussel, en quenast en lessines eveneens naar Belgische
plaatsen, verraden hun afkomst dadelijk. Dinanderie, het
koperwerk van dien naam', heet naar Dinant. De turkoois, de
edelsteen, dien de Duitsche kantoorreiziger droeg uit de Camera
(fam. Stastok) en die zeer op prijs werd gesteld, heet zoo omdat
hij uit 't Oosten komende, speciaal geacht werd in Turkije thuis
te behooren. ')
Azuur, lazuur is eigenlijk de naam van een steen en dan, afge
leid, een naam voor de hemelblauwe kleur; in 't Perzisch luidt
't woord ladjuward naar dc mijnen van Ladjward. Sinopel heet
naar Sinope in Paphlagonie. De naam van den groenen steen
beril — men brengt hiermee in verband ons perel, parel (Tijd
voor Ned. Taal- en Letterkunde 18, 131) hangt samen met-schrift
Vidura, den naam van een berg in 't zuiden van Voor-Indie; zie
hierover Max Müller, India, what can it teach us? bi. 266/7.
De etymologie van „scharlaken" is alles behalve zeker; hier is
't van belang er op te wijzen dat men er een verbastering in ziet
van een oostersch woord, dat „Syrisch rood" zou beteekenen.
') In B r e d e r o's Moortje (vs. 2965) lezen we 't woord platbek, dat een
verbastering zou zijn van „klabbeck" d. i. Gladbekersteen.
68 G. A. Nauta
Topaas — roode steen, heette afkomstig van Topazos, een eiland
in de Roode zee.
Voor 't woord magnesia hebben we aan de stad Magnesia, in
Thessalie of 't tegenwoordig Manisa in Klein-Azie te denken, ten
N. van Smyrna; hiervan te scheiden is waarschijnlijk magneet,
magnetisme enz.; salmiak — sal ammoniacum, naar de Ammonsoase
in Libye, tegenwoordig oase Siwah. In 't woord groenspaan =
kopergroen hebben we een navolging te zien van viride hispanum
— spaansch groen.
De boer bemest zijn land met chili (salpeter) terwijl guano, de
bekende vogelmest den naam ontleent aan 'top de kust van Peru
gelegen eiland Guano. Gambage, de gele kleurstof ontleent den
naam aan Combodja in Achter-Indie; de namen adrianopel en
solferino voor de roode kleur verklaren zich van zelve, voorts denke
men aan berlijnsch of pruisisch blauw, welke namen wij alleen
kort aanstippen hoewel zij in onze afdeeling strikt genomen niet
thuis behooren.
Namen van voertuigen, wagens en schepen, die oorspronkelijk
plaatsnamen zijn, zijn de volgende: berline, landauer, naar Landau
in Beieren, rockaway, naar Rockaway op Long-Island, hagenaar
een smal kolenschip, naar Den Haag, Samoreus d. i. schip uit de
streek van Sambre-et-Meuse; dogger wordt al is dit lang niet zeker
van Doggersbank afgeleid.
Palankyn wordt voor een vervorming van baldakijn (zie boven)
gehouden.
Bilbao is een soort zwaard; ook geeft men met dien naam
de voetboei te kennen, die eertijds de galeiboeven aan hunne
plaats kluisterde,
't teeken der galei
Dit schandlijk merk der slavernij,
dat zulke „onheelbre enkelwonden" te weegbracht, gelijk we in
Meier's De Boekanier lezen. Bajonet is gelijk bekend, een afleiding
van Bayonne omdat ze aldaar, wanneer is onzeker, 't eerst
zou zijn gebruikt. Pistool zou afkomstig zijn van de Italiaansche
stad Pistoia.
Biscaien is een soort geweer (kogel), een brette een soort degen,
vermoedelijk zoo geheeten naar Bretagne; in Engeland is een
ripon een sabel afkomstig uit Ripon in Yorkshire.
Persiennes zijn jalouzieën naar Perzie alzoo genoemd. Het woord
turk voor pekkrans dien men op een braadpan verbrandde, dunkt
ons 't best te midden van deze vuurwapenen vermeld.
Wij wijzen op de volgende namen van munten: guinje, de voor
't eerst in 1663 van goud van de kust van Guinea geslagen munt,
daalder, enz. dollar uit thaler, dat een verkorting is van Joachims
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. 69
thaler, daar hij uit zilver van Joachimsthal geslagen werd. Tornoois
bij onze oudere schrijvers, Fra. tournois is een munt te Tours
geslagen; in 't Mnl. komt de Byzantijnsche munt bisant, besant
(vgl. Fra. besant) meermalen voor.
Het pietje of zevendhalfje (32' 2 cent) is eigenlijk een munt van
Poitou, gelijk de oudere naam, die nog uit 't Mnl. (Zie Tijdschrift
IX, 289) te bewijzen is, nam. poitevijn, pootevijn duidelijk doet
zien; uit 't bij Ducange vermelde pitta, moneta pictavensis = geld
van Poitou ontstond in 't Fransch pite en bij ons piet(je). Een
andere verklaring die wij alleen pro memorie vermelden, van den
naam wil men vinden in 't popje, het Pietje, dat er op voorkwam.
Onder een zeeuw verstond men een zeeuwschen rijksdaalder (f 2.60).
De heller zou voor 't eerst te Hall geslagen zijn, de franc heet
natuurlijk naar de Franschen, Franken, gelijk de genevoise naar
genua; of de florijn naar Florence heet is, al was het een florentijnsche
munt aan twijfel onderhevig.
De brabanders of brusselaars worden sedert 1877 niet meer onder
onze centen aangetroffen. Madrid is de naam voor de bij onze
vroegere schrijvers meermalen voorkomenden dubbeloen, een munt
ter waarde van twee pistolen.
Namen van kleedingstukken zijn: carmagnole, tijdens de Fra.
revolutie, gedragen naar de stad in Piémont, cravate eigenlijk croate,
wellicht omdat de Kroatiers het eerst die soort dassen droegen;
carrick, de manteljas draagt misschien dien naam naar een der
twee lersche steden van dien naam (C. on Suir en C. on Shannon),
een hes is een jas gelijk de Hessen veelal droegen, evenzoo denken
we bij polonaise aan de Polen, de tressen daarop heeten brande
Een jersey is een lijfje naar de plaats in Engeland zoo-bourgs.
genoemd, evenals de overjas ulster naar den naam van die plaats
in Ierland, japon staat misschien voor 't oude „japonsche rok",
doch deze afleiding is niet boven twijfel verheven. 1) De dalmatike
der geestelijken is natuurlijk zoo geheeten naar Dalmatie. In onze
oudere taal en nog in het Fransch, waar 't woord hongreline luidt,
komt voor hongerlijn, wellicht omdat 't bij de Hongaren inheemsch
was; het uit Cats 2, 121, 178, trouwens ook met Hooft en Vondel
bekende „onderziel(tje)" dat een keurs of keurslijf was, schijnt er
mee identisch te zijn geweest als men Lefrancq van Berkhey
in zijn Natuurlijke Historie van Holland (3, 521) mag gelooven.
Hermelijn — we hadden dit woord ook onder de diernamen kunnen
rangschikken — is misschien uit Armenie afkomstig, vgl. het
Middelnederlandseh hermenie, hermijn, hermine en 't Fra. hermine.
') In Asse 1yn' s Kraanbed van Zaartje Jans, IIIe bedr. le tooneel:
En moer zat zelfs met 'n Japonse Rok in 'er stoel.
70 G. A. Nauta
Bij gebrek aan eene afzonderlijke categorie plaatsen wij hier
het woord antimacassar, die dikwijls alleen tot sieraad dienende,
oorspronkelijk ten doel had de stoelen en sofa's voor bevuiling
met haarolie, waarvoor macassarolie schijnt gebezigd te worden,
te vrijwaren.
Wat papiersoorten betreft wijzen wij op 't vroeger onder anderen
door Henriette Kegge, veel gebruikte bath, dat uit de Engelsche
stad Bath scheen te komen. Het bommezijn of bombazijn als naam
voor een soort papier minder bekend dan voor zekere katoenen
kleederstof, zou volgens prof. De Goeje (Museum II, 91) den
naam dragen naar Maubidj, het Grieksche Hiërapólis aan de Euphraat;
het Ned. Wdb. 3, 329 verklaart 't woord anders. Perkament
en francijn behandelden we boven.
Thans laten we nog eene reeks woorden volgen, die, daar
geene indeeling te maken was, misschien wel wat bont door
elkaar geplaatst zijn.
De jeune France, de jonge Frankrijk, die volgens Joris Krastem
in de Camera Obscura de oorzaak is geweest van konings- en
zelfmoorden en andere revolutionnaire uitbundigheden, is een
ringbaardje om de kin, in de mode gekomen, toen 't dragen van
een vollen baard of van een knevel niet gedistingueerd meer was
voor student en die studentikoos wilden zijn, vgl. in de Camera
't stukje, getiteld: Huurkoetsier.
Het Engelsche trouwens ook door Beets in de Camera (in het
opstel „Een beestenspel") gebruikte woord bedlam is een wijziging
van Bethlehem, het Londensche gekkenhuis St. Mary of
Bethlehem heeft nog den naam in ouder vorm.
Tarief, de zuidelijkste vesting van Spanje, was de plaats waarde
Mooren eertijds schatting hieven volgens zekeren aanslag, zeker tarief.
Bougie, de kaars ontleent haar naam aan Algiersche stad Bugia.
Borgoensch, de bijvorm van „bargoensch" = dieventaal schijnt
al heeft 't woord er misschien niet mee te maken toch onder invloed
van Borgoensch — bourgondísch ontstaan te zijn, zie Ned.
Wdb. 2, 1022; 3, 565.
Evenals 't woord bogger (Mnl. buggere. Fra. bougre Eng. bugger)
voor een gemeenen kerel oorspronkelijk „Bulgaar" beteekent — de
Bulgaren waren als groote ketters bekend — zoo beteekent eunjer
oorspr. Hongaar. ') Een derde woord is sodomiet, dat naast zijn
speciale beteekenis voor „ontuchtig persoon" de meer algemeene
') K i l i a e n geeft den vorm ungher, die nog als geslachtsnaam bekend
is, Unger. Meermalen komt 't woord als bijv. naamw. voor, zoo in de klucht
v. d. Molenaar van Bredero vs. 376, 428 in de beteekenis: slim, loos. Ook
meen ik 't woord te zien in een oentger wyf vs. 12 van 't Batement van
den Kaimaecker in Trou moet blycken, bl. 263.
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn.
van „smeerlap" gekregen heeft. Kannibaal staat voor karibaal
naar de Cariben, de menscheneters op de Antillen.
Bij vandalisme, vandaal denkt ieder natuurlijk aan de woeste
volksstammen, die zooveel kunstschatten meedoogenloos vernielden,
speciaal te Rome in 455. Van kunstschatten sprekende herinneren
wij aan de versieringen, die wij arabesken en mauresken noemen,
terwijl meanders, de Grieksche wandversieringen, naar de bochtige
rivier .Méander heeten in Klein -Azië.
De wijnhandelaar tapt zijn bordeaux in bordelaises (vgl. het
Mnl. bijv. naamw. bordeloos); de visscher gebruikt zijne trap-seine
d. i. een soort vischnet, zoo geheeten naar de stad van dien naam
op Rhode-Island.
Ieder die eene papierfabriek bezichtigt zal gewezen worden op
de roer-of maalbakken die men hollanders heet.
Een feest bij gelegenheid van de prijsuitdeeling bij een wedstrijd
op schaatsen bijv. hoort men wel in Friesland eens betitelen
met den naam frascati; hebben we hier te denken aan eene gelegenheid,
die naar de schoone, aan villa's zoo rijke plaats van
dien naam bij 't oude Tusculum zich noemde?
Geen zeldzaamheid is 't op feestgidsen te lezen: vauxhall, door
den Schoolmeester (in Het Paard) grappig verbasterd tot fokzaal;
ook hierdoor wordt een gelegenheid tot vermaak van zekere soort
verstaan; ongetwijfeld moeten we denken aan de navolging van
vauxhall-gardens in Londen, voormalige openbare uitspanningsplaatsen,
gelijk de wereldstad er meerdere kent o. a. Pimlico.
Daar die vauxhall-gardens hun naam dragen naar een Franschman
Devaux, die in de 17e eeuw een dergelijk café-chantant zou hebben
opgezet hoort 't woord als zoodanig onder categorie E thuis, waaronder
woorden besproken worden die een eigennaam van een
persoon tot prototype hebben.
Het casino is ook eene gelegenheid om 't „mensehdom vermaak
te scheppen"; we hebben hierbij niet zoo zeer aan den Monte-
Casino met zijn beroemd klooster te denken dan wel aan het
Italiaansche casina, casino dat uitspanningsplaats, buitenplaats
beteekent.
Het bij onze rijwielhandelaars gebruikelijke tattersall voor magazijn
en rijbaan is een navolging van de groote paardenmarkt in
Londen van dien naam, die haar naam ontleent aan Lord Tattersall
(t 1795).
Boston 't kaartspel zou naar de Amerikaansche stad heeten omdat
't daar tijdens een beleg (1775) zou zijn gespeeld; zoo wordt
hasard genoemd naar de stad Hezar in Palestina, waar 't dobbel
zou zijn uitgevonden (zie Schultz, Das höfische Leben zur-spel
Zeit der Minnesinger I, 412).
72 G. A. Nauta
Vaudeville is een verbastering van Val (meerv. Vaux) de Vire
= dal van Vire (in het département du Calvados, in Normandie).
Olivier Basselin, voller te Vire dichtte in de 15e eeuw spot- en
drinkliederen, die den naam van het land des dichters kregen, welke
zich later wijzigde tot Vaudeville. De atellanen, de oudtijds te
Rome zoo gevierde landelijke kluchtspelen, de voorloopers onzer
harlekinaden, heeten zoo naar Atella in Campanie.
Gavotte wil men in verband brengen met den naam der stad
Gap, in de hooge alpen van Dauphiné; het is niet onmogelijk
wanneer men bedenkt dat de carmagnoie naar een stad van dien
naam in Piémont heet, bergamasque naar Bergamo; voorts denke
men aan cracovienne, (n. Krakau) varsovienne, (n. Warschau) écossaise,
allemande, bernoise, (naar Bern), mazurka (naar Masovie) tarantella
(naar Tarente), wij herinneren hier tevens aan brabanconne, marseillaise.
Lommerd, gelijk uit lomberd en lombard nog duidelijk blijkt, is
afkomstig van de Lombardijërs, die in vroeger tijd de groote geldschieters
waren. Dat er echter behalve de Lombardijers en de
Joden nog anderen waren die zich met den geldhandel onledig
hielden, mag men opmaken uit 't Middelnederlandsche cahorsijn,
cauwersijn = bewoner van Cahors in het departement du Lot, dat
ook woekeraar beteekent.
Utopie naar Thomas Morus' schildering van den modelstraat
Utopia noemen we hier voor de volledigheid. Karyatiden, de zuilen
in beeldvorm, gelijk 't Erechteum op de Akropolis van Athene
vertoonde, heetten naar Karüai, een stad in 't oude Laconie, waar
een beroemde tempel van Artemis stond, welks priesteressen
karyatiden genoemd werden (vgl. Vitruvius, de Architectura I, 1);
zijn die beelden voorstellingen van mannen oorspr. krijgsgevangenen
voorstellende, dan heet men de zuilen persieken. De attiek (naar
't oude aan bouwwerken zoo rijke Attica) is een deel der kroonlijst
van een gebouw.
Slaaf is identisch met den volksnaam Slaaf; de beteekenis „lijfeigene"
kreeg het in den tijd der woedende oorlogen tusschen de
Duitschers en Slaven, toen de laatsten als ze krijgsgevangen werden
natuurlijk hunne onafhankelijkheid geheel misten. Uit 't Duitsch
is 't woord overgegaan in de andere Germaansche talen en zelfs
in 't Fransch en Italiaansch. Vgl. Lat. mancipium — met de hand
gevangene en Gri. aopvixc'ros, aopeáxwros = met de lans gevangene,
maar beide ook = slaaf.
Het Fransche woord voor „cursief" is italique naar Italie, waar
't door den bekenden uitgever Aldus Minucius, den vriend van
Erasmus werd uitgevonden, (zie ben. aldine).
Gelijk in 't Fra. phare — een vuurtoren in 't algemeen omdat
op 't eiland Pharos bij Alexandrie een bijzonder groote vuurtoren
Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. 73
geplaatst was, zoo is in die taal galetas een toren of hoog gebouw
in 't algemeen, hoewel 't oorspr. de naam is van den toren van
Galata, een voorstad van Constantinopel.
Het is hier ook de plaats om de door de historische critiek reeds
verdacht gemaakt damiaatjes van Haarlem te vermelden.
Dauphin, dolphijn, delphijn was oorspr. de titel van den prins van
Dauphiné, later (na 1349) werd 't die van den Franschen kroonprins.
Filister, een studententerm die naar 't voorbeeld van 't Hoog
naast 't woord „ploert" — niet-student gebruikt wordt, is-duitsch
oorspr. Philistijn. De Philistijnen werden reeds bij de oude Joden
met minachting genoemd, zie bijv. de boeken van Samuel I, 27,
26 en II, 1, 20.
Ghetto is 't Jodenkwartier te Rome, in meer uitgebreide beteekenis
is 'tin 't algemeen : jodenbuurt.
Patois hoewel een Fransch woord is bij ons zoo gewoon voor
„volkstaal", dat wij niet aarzelen 't hier te vermelden. Het is
ontstaan uit t Latijnsche patavinitas d. i. eigenaardige taal van
Patavium (Padua), van welke de schrijver Livius zich volgens zijn
uitgever Pollio in zijn geschiedbeschrijving zou gebezigd hebben.
Het woord kreeg later de boven meer algemeene beteekenis. Vgl.
evenzoo soloecisme eigenl. woord of uitdrukking in 't idioom van
Soloi in Cilicie.
Tot de Fransche woorden, die in onze taal burgerrecht verkregen
hebben behooren (on)gegeneerd en gene; ook wat deze woorden betreft
zijn de etymologen het niet eens. Sommigen willen 't als
een oorspr. germaansch woord beschouwd zien, samenhangend
met 't Ohd. jehan, Osaka. gehan, Mnl. gin, welks wortel we ook
in ons woord biecht (uit bi-jecht, bi-jicht) aantreffen; anderen denken
dat't, staande voor gehenne, uit 't Middellatijnsche gehenna is voortgekomen.
Dit gehenna is 't uit de evangeliën (Matth. 5, 22, 29,
30; Markus 9, 43, 45, 47; Lukas 12, 5) bekende yériVa, dat een
verbastering is van 't Hebreeuwsche gei-hinnom (zie 2 Kon. 23,
10) d. i. het dal des geheims (bij Hinnom ten z. van Jeruzalem),
in onze vertaling weergegeven door hel, helsche-vuur, waaruit zich
het begrip helsche pijn, kwelling, last, hinder ontwikkelde.
Het Fra. woord flandrin = lange slungel is eigenlijk „bewoner
van Vlaanderen".
Ten slotte wijzen wij nog op de uitdrukking: op zijn (oud)
Aarlanderveensch of Aarleveensch d. i. op een ongemanierde wijze,
daar de bewoners van het Zuidhollandsche dorp Aarlanderveen
zoo 't schijnt niet tot de verlichtsten schijnen behoord te hebben.')
(Slot volgt.) G. A. NAUTA, Warffum.
') Haarle7n7nerdijkjes = standje, ruzie, is speciaal Amsterdamach.
STUDIE VAN SPRAAKKLANKEN.
II.
In den vorigen jaargang van dit tijdschrift, bij gelegenheid van de
bespreking van Je s p e r s e n's Phonetik, heb ik eene mededeeling toegezegd
over het geen bereikt zou kunnen worden niet de experimenteele
methode, indien de onderzoekingen langs dezen weg uitgebreid werden.
Ik zal thans mededeelen wat wij, mijn collega Zwaardemaker en ik,
meenen dat men langs dezen weg kan bereiken.
Voor de kennis der historische ontwikkeling eener taal of eener
dialectengroep is noodig kennis der oudere taalvormen, der woorden
en zinswendingen in verschillende vroegere tijdperken van hare ontwikkeling,
maar niet minder van die welke heden ten dage in gebruik
zijn. De woordenschat van het levend dialect, zijne taalvormen en
wijze van uitdrukking werpen dikwijls licht op wat ons duister is in
hetgeen van vroeger tijden overgeleverd is; de historische ontwikkeling
eener dialectengroep wordt ons te duidelijker, hoe meer men van ver
zijden onderzoekt.-schillende
Naast mijn onderzoek der Taal, die vroeger eenmaal oostelijk van
den IJsel gesproken werd, meende ik studie der hedendaagsche dialecten
te moeten stellen en ik achtte het 't best hiervoor als uitgangspunt
een dialect te nemen, dat ik zelf kan spreken.
Voor de bepaling der klanken van mijn eigen dialect, nl. het dialect,
dat in en om mijne geboorteplaats (Vorden) gesproken wordt, voor de
meer nauwkeurige opteekening van den Geldersch-Overijselschen
woordenschat heb ik eerst mijn toevlucht genomen tot de akoustische
methode en die van Bell-Sweet; d. w. z. ik heb door hooren, zien en
voelen getracht de waarde der verschillende spraakgeluiden te weten
te komen. Bij sommige klanken gelukte dit wel. Maar bij andere
klanken kwam ik, hoe meer ik hoorde en hoe meer mijn waarneming
geoefend werd, tot de overtuiging dat de klank niet eenvoudig,
Studie van spraakklanken.
soms zelfs zeer samengesteld was, en welke nu de waarde der verschil
kon ik niet goed op het gehoor af bepalen; ik zag-lende deelen was
wel standveranderingen van den mond, maar zij waren te snel om goed
geobserveerd en gedefinieerd te worden. Waar veranderingen in den
mondstand plaats hebben, daar verandert de resonantieruimte van vorm
en moet derhalve ook de klank veranderen. Die veranderingen van
den mondstand kunnen wij thans door werktuigen rechtstreeks doen
aangeven en de geschreven curven kunnen wij blijven raadplegen.
Een andere vraag die zich voordeed is: Wat is de lengte van eene
syllabe, hoe lang is het vocalisch gedeelte? Is dit altijd gelijk, hoeveel
verschilt het bij den een, vergeleken met een anderen persoon? Welke
lengte hebben consonanten, welke lengte hebben 'gedehnte' consonanten
of zoo als wij zeggen: verdubbelde? Zijn zij verlengd of verdubbeld?
Deze en meer vragen drongen zich bij mij op.
Omtrent toonssamenstelling en duur konden de rollen van den phonograaf
veel licht geven. In den phonograaf echter ontsnappen vooralsnog
de consonanten aan het met mikroskoop gewapend oog. Met behulp
der machines, die ik kortheidshalve Zwaardemakers-registratiea
ppa raat zal noemen, is het mogelijk geworden een aantal spraak
nader te bepalen. Wanneer men tevens den neusklank-geluidenregistrator
van Rousselot en den larynx-vibrator van Marey (den laatsten,
wat de waardeering der resultaten betreft, niet omzichtigheid te gebruiken,
zooals ik straks zal aantoonen) aanlegt, kan men omtrent verschillende
klanken nauwkeuriger inlichting verkrijgen dan alleen door de akoustische
methode of die van Bell-Sweet te verkrijgen is.
Bij de studie van curven zijn wij op de volgende wijze te werk
gegaan. Wij hebben eerst klankverbindingen van zeer eenvoudigen
aard gezegd, z. a. ba, boe, pa, va, na, ta, toe, to, enz. Daarop zijn
wij overgegaan tot woorden, waarin zich een slotconsonant bevond of
waarin dezelfde consonanten terugkeerden, b. v. mama, papa, naad,
boet, baan e. a. Eindelijk zijn wij overgegaan tot woorden uit verschillende
klanken samengesteld en ten slotte tot korte zinnen.
Zoo zijn wij tot het beter begrijpen van de bewegingscurven gekomen
en onze hieruit gewonnen ervaring heeft ons geleerd, dat wij omtrent de
volgende phonetische vraagpunten langs dezen weg eenige inlichting
konden verwerven.
10 over de quantiteit der vocalen: d. i. de tijdsduur van een vocaal tusschen
twee consonanten, clie sluiting van de kaak vereischen, of waarbij ver
76 J. H. Gallée
andering van den stand der lippen of van mondbodem plaats heeft.
20 over de enkelvoudigheid van vocalen: verandert het vocalisch
gedeelte van klank, dan zal ook de mondholte van stand veranderen
en kaak-of lip- of bodemlijn zullen eene verandering in de
opgeschreven lijn (curve) vertoonen. Hierbij komen dan aan den
dag de overgangsklanken voor of na den domineerenden klank en
de klankverbindingen, die wij diphthongen noemen.
30 de grootte der kaakopening, die, zooals bekend is, in het eene
dialect aanmerkelijk verschilt van het andere.
40 gebruikt men hierbij den larynx-registrator van Marey, dan is
het soms mogelijk het klinkend of toonloos karakter van vocaal of
consonant te bepalen.
5° over het explosief of spirantisch karakter van dentale en labiale
consonanten. In onze curven kenmerkte zich het onderscheid tusschen
dentale en labiale explosiva en spirans o. a. daardoor dat
bij de eerste de kaak volkomen of bijna volkomen gesloten werd
tusschen vocalen, terwijl dit bij spiranten niet het geval is. (Verder
heeft ons onderzoek in dezen zich nog niet uitgestrekt.)
60 over de geminatie van consonanten; of men met ware geminatie
of met verlengden consonant te doen had was in de curven zichtbaar.
7° de r-trillingen die door middel van een luchttransport op een niet
sterk gespannen caoutchouc -membraan werden overgebracht.
80 de nasalen, die duidelijk zichtbaar zijn door de wijze van mondbodemontspanning
en die verder met behulp van den neusregistrator
zichtbaar zijn.
90 ook de mouilleering van n of 1.
10 0 de 1, die volgens thans geschreven curven in het Hollandsch
een slagconsonant is, bij duidelijke articulatie.
11° de blählaut, waarbij ook weder, als hij werkt, de larynx
registrator diensten kan bewijzen.
12 0 de invloed van consonanten op voorafgaande of volgende vocalen.
13° de verzwakking of wijziging die zij ondergaan bij slappe articu
latie (slordige uitspraak).
14 0 de expiratie, die wij registreerden door in een papieren trechter
te spreken aan een buis met luchtkussen en inscripteur ver
-bonden.
De hier volgende curven, ongeveer /2 grootte geven de registratie
van woorden door twee personen A en B gesproken. Ik zal de
beteekenis van eene der curven nader aangeven.
Studie van spraakklanken. 77
De kleine golflijn geeft den tijdsduur aan: 10 golvingen = 1
seconde. Bij enkele curven komt onderaan eene lijn voor door het
signal electrique veroorzaakt. Bij twee is ook de expiratie geregistreerd.
Van de verdere lijnen is in den regel de bovenste de lijn der
kaakopening; elke daling dezer lijn geeft eene opening der kaak
aan, stijging de sluiting der kaak.
De volgende lijn is die der lippen; zijn er twee lipcurven dan
geeft de bovenste lijn de beweging der bovenlip, de tweede die der
onderlip aan. Elke verheffing dezer lijn wijst op verdikking of stulping
der lippen.
De onderste dezer lijnen wijst de beweging van den mondbodem
aan. ')
Alvorens te beginnen met spreken wordt door eene beweging der
organen op iedere lijn een verticale boog gezet, die als nulpunt
dienst doet, van waaruit de schrijfstift zijne beweging aanvangt, welke
lijnen dus als uitgangspunt voor de berekeningen dienst kunnen doen.
Beschouwen wij thans ééne groep meer in het bizonder, nl. Piet eet
een pit; Eet Piet pitten?
De kaak is eerst geheel gesloten, de lippen zijn in rust, de bodem
is niet gespannen.
Bij P wijken de kaken iets van een, de lip wordt vooruitgebracht
en de bodem begint zich te spannen, om bij de t zijn hoogste punt
te bereiken.
Waar de p in 2 overgaat opent zich de kaak, de lippen trekken
zich sterk terug en de bodem is sterk gespannen. Bij het einde der
z^, die hier monophthong (een rechte lijn) is, wordt de kaak terstond
gesloten, de lippen komen iets naar voren en de bodem trekt samen
en ontspant zich, het laatste bij de explosie der t. Hierna blijft de
kaak een oogen blik gesloten.
Bij eet daalt de kaaklijn, de kaak opent zich dus, de lijn der
lippen daalt, de bodem rijst; bij t rijzen de kaaklijn en de liplijn, terwijl
de bodemlijn na sterke stijging daalt bij de explosie der t.
Daarop sluit de mond zich zeer kort. De kaaklijn daalt weinig, de
') Welke spierbewegingen zulks veroorzaken heb ik aangegeven in het
Sectieverslag van de Vergadering van het Utrechtsch Genootschap 1897, en
vergelijk ook Zwaardemaker in Onderzoekingen gedaan in het Physiologisch
Laboratorium der Utrechtsche Hoogeschool, V, 1, 59.
78 J. H. Gallée
lip verheft zich en de bodem stijgt; uit de verheffing van de liplijn
blijkt dat de klinker die met de ee van een wordt aangewezen een
i -klank heeft.
Bij de volgende n wordt de kaak gesloten (blijkens de stijging der
lijn), de lip echter wordt niet voor dentale gesteld, maar met het oog
op de volgende p, waarvoor de lippen gestulpt blijven, in labiaalvorm.
Na de explosie der p wordt de kaak sterk geopend (de kaaklijn
daalt) en ook de liplijn daalt, de bodemdruk wordt sterker zoolang
de i duurt; de druk is echter niet zoo sterk als bij van Piet.
Bij de t sluit zich de kaak, de lip blijft strak, maar verheft zich
na de explosie der t, die ook in de kaak zichtbaar is; de bodemlijn
is laag geworden en begint gedurende de spanning, die volgt, te stijgen
tot de explosie der t.
De ee in Eet is langer dan die in den vorigen zin, en is niet vol
blijkens de beweging die tijdens de vocaal-komen monophthongisch,
door de kaak en door de lippen gemaakt wordt.
Bij de t stijgt de kaaklijn, de liplijn daalt en evenzoo bij de explosie
de bodemlijn; de beide laatste stijgen terstond weder bij de p. Wanneer
de kaak voor geopend wordt daalt de lijn weder, ditmaal niet
sterk, de mond is dus niet sterk geopend, de liplijn daalt (de lip
wordt teruggetrokken) en blijft laag ook bij de volgende t. De bodem
stijgt bij p en is het hoogste bij ie en het begin der t om bij de uiting
der t opeens te dalen. Bij t en p is de kaak gesloten. Bij p stijgen
lip- en bodemlijn; de laatste is ook nog hoog bij de volgende i. Deze
is in de kaaklijn zichtbaar door een vrij sterke daling, terwijl ook
de liplijn opeens daalt. Bij de tt rijst de kaaklijn, worden lip en
bodemlijn na eene kleine verheffing laag. Bij deze tt is eene dubbele
beweging waar te nemen. De kaak opent zich weinig bij de e, de
lijn komt iets vooruit, de bodem stijgt en ontspant zich bij de explosie
der n, waarbij de kaak gesloten wordt.
Uit deze analyse van eene der curven blijkt m. i. voldoende dat op deze
wijze aan te wijzen is waar de verschillende klanken aanvangen en ein
Hierdoor wordt het bij gevolg mogelijk om den duur van conso--digen.
nanten en sonanten met eenige nauwkeurigheid te bepalen.
Uit de hierboven aangegeven punten wil ik dit punt nog iets
nader toelichten en ik zal de lengte van enkele vocalen in cijfers opgeven.
Reeds in 1883, en opnieuw in 1893, heeft Sievers in zijne Phonetik 1
§ 642 e. v., waar hij bij de indeeling der vocalen in overkorte, korte,
Studie van spraakklanken. 79
lange en overlange, de metingen van vocalen in het dialect van
Reutlingen door Ph. Wagner gedaan bespreekt, op de noodzakelijkheid
van nauwkeurige metingen der vocalen gewezen. Nu door
de belangrijke onderzoekingen van Hirt en Streitberg over de
accentuatie, aan lange vocalen en diphthongen een duur van drie
morae, aan korte een duur van twee morae is toegekend (Hirt Der
Indogerm. Akzent p. 62 en 63) is het volstrekt noodig te onderzoeken
welke vocalen in de levende taal tot de lange, welke tot de korte
gerekend mogen worden. Dit onderzoek is niet zoo eenvoudig, want
de lengte is niet altijd gelijk en is soms afhankelijk van bijomstandigheden,
zooals o. a. de emphase waarmede een woord wordt uitgesproken, de
meerdere of mindere nadruk, die op een woord gelegd wordt, de plaats,
die het woord in den zin inneemt.
In de volgende bladzijden heb ik getracht den tijdsduur der vocalen
voor de klanken in sommige woorden te bepalen. Natuurlijk is dit
nog verre van voldoende om hieruit bepaalde conclusies van algemeenen
aard te trekken. De enkele opmerkingen, die ik bij deze cijfers geef,
moeten dan ook opgevat worden als alleen geldende voor het tot nog
toe waargenomene. Waar ik thans eenige resultaten van onderzoek op
zoo beperkte schaal mededeel, doe ik dit in de hoop dat ook anderen
zich opgewekt zullen gevoelen tot dit onderzoek, want alleen door de
klanken bij verschillende individuen en in verschillenden spreekrythmus
te meten, zal men tot zekere resultaten en tot kennis van den alge
toestand kunnen komen.-meenen
Door middel onzer instrumenten zijn curven opgeteekend van woorden
in de Nederlandsche conversatietaal gesproken, van woorden in dialect
gesproken, en van woorden door een Franschman gesproken (deze
curven heb ik elders behandeld, hier deel ik alleen de metingen mede.)
Uit deze curven heb ik thans eenige genomen, die in de algemeene
conversatietaal gezegd zijn door twee Nederlanders, twee (1 en 3) geboortig
uit Holland, de andere uit het oosten van het land, doch sinds lang
niet meer daar woonachtig. De woorden werden gesproken vóór het
plan oni den duur der vocalen te onderzoekon bij ons was opgekomen.
De zinnen werden in den gewonen spreektoon gezegd.
Zij zijn de volgende:
Zij maten met twee maten. Piet eet een pit. Eet Piet pitten? Wat
raad, sprak Clara; en de op zichzelf staande woorden leefde, leven,
baan, boen, ban, bang, bank, baat, boet, bat, boei, bit, biet, bet.
w o w m wib mc ma
o w m m m m(D ó
m
n p t ^' 2t m c 'm á m (D
rvv^
o ¢ R E RO cn 0 m . c¢ m ó m m' 0
.
r
N
A P
`°b
C p y
•0 v
b dm
m p R
b
p m m.,
m m^:^
0 w0 (p 2
Y C O m °
^j
ó
bb
R (p
b
M
é
w
n
a
á
^
A
Á ml^ P
M1 R
» `° t
ó
có
^^
^ c+
ló
^.`F p a
^
N
'
N. O
P °
c: w c;, m
m t-m
m m U
¢M C^
ct O4 Cp^a„
m
'^ ."
°
Á
A A
N ut mc.
KY
"
q óY O^
r
F+
n w < '0
`"' a^
ó
O hc0WY
m
1mm
^ w `r
áá
a^
á có^ 1 `IÁ^
A^ ^D l p
ic
w
é R,
ro,
A `°
't 5c* ^ A cD
M ^
^ oc
`^ G^ F,,
y O ti 09
CO (Q v i0
¢ p
é
AA nR 4
Á
m cQ^ -^ c ~ tvi:>
Ó G
O CO
1(00
Á N G
0 9
m fi o
ars ^ m o
C4
I ^ 1
CD
t09
Á I ^ O
A I N
T I
I
o
ó
1
2
lo
i
o
cu
N
mo
N O
aa
o
„^ O
g 9j .Fmi 1•Y
V^
o.i^^ R^
Ii ;?^ ¢i
N^
ó ry
uJ 1m
C7 ,t10
ÖÓ1 .1
N y^m W
Ó°a^y m
u
a
^a
-
m
a^w rm m
óá
o .a ;aq
0 ..may
m OA
-.p myy
áom
-+mei
° ^ Ra ^ G+f ,QI
rm n
O jp
r-
BA
-_Q_ -p
-')
mca '
OP. .m m—G
Cd ^mF'i•m
Jó-a d 'y _^
. Ö ^ UO % ,U^ ^ ^ N
H 1 1 Jy
m mGL
^1
mG
d
^ ma^ d ^ '^ y N
íNHO-NP^ ^ á^
O^ CmA 0^-i O Q1 m
yp ^4^p )
i-i
^3 d m
Nm
iP_ .3 ... .^ .., :a ,m
„Zwart en Wit, een verhaal uit den Vrijstaatschen Basut000rlog"
(deel 8 der Zuid-Afrikaansche Historie Bibliotheek, blz. 210 vlg.)
„Ons Zuid-Afrikaansch volk is een raar mengsel van deugden en
gebreken, niet dat het daarin nu zeer veel van andere volken
verschilt, die meestal mengsels van een dergelijken aard zijn. Maar
die deugden en ondeugden zijn, zoo verre ons volk betreft, zoo eigen
worden zoo treffend door onze geschiedenis opgehelderd, dat-aardig, en
men somtijds niet weet wat van „onze menschen" te denken. Over
't a]gemeen kan men onze Afrikaners niet beschuldigen van lafheid.
De moed dien zij steeds aan den dag hebben gelegd in hun jagen op
de wilde dieren des velds; de bewonderenswaardige dapperheid en
taaiheid van geest ten toon gespreid in de dagen van den groeten
Trek [er volgen nog vele andere voorbeelden die ik kortheidshalve
oversla], ... dat alles maakt den man die het wagen zou ons volk
een lafhartig volk te noemen, tot een leugenaar. Maar laat nu
eens een commando Boeren eenigen tijd lang in het veld liggen,
zonder iets te doen, of zonder eenige voordeelen op den vijand te
behalen; of laten zij eens hun vertrouwen verliezen in hunnen
aanvoerder, en ziet dan eens hoe gauw zich het ongelukkige
„Huis toe!" laat hooren. In een vorig boekje heeft de schrijver
verhaald hoe die geest zich zelfs vertoonde onder de Transvaalsche
Boeren in het kamp op de Drakensbergen, eenige dagen v6or den
slag van Majuba. En er bestaat ook geen twijfel of diezelfde
geest van verveling en verlangen naar huis, en gebrek aan geest
geduld, vertoonde zich ook in het kamp van de Vrij-kracht en
voor Thaba Bosigo, toen de eerste aanval op-staatsche burgers
dien berg, door ons in een vorig hoofdstuk beschreven, mislukt
was. Er vond heel wat gemor plaats, heel wat verkeerde praatjes
en heel wat ongehoorzaamheid aan de bevelen der officieren; het
laatste zeker niets bijzonders onder een aantal mannen die onder
geen geregelde discipline staan, maar slechts aan elkander verbonden
zijn door het éene doel om het land tegen den vijand te
verdedigen." Op een andere plaats heet het (p. 185): „hoe goed
de Afrikaansche boeren ook mogen zijn om in het open veld te
strijden, zoo is het bestormen van een vesting iets dat geheel
buiten hun aard is, en waartegen zij niet geheel en al opgewassen
zijn. De bestorming en inname van Majuba door de Transvalers
is daarom te meer een bijzondere heldendaad omdat het gedaan
werd geheel en al buiten de gewone manier waarop de Afrikaander
Boeren vechten. Er zijn, meenen wij, slechts nog twee zulke
gevallen in de geschiedenis der Boeren bekend" (een door P. Kruger
in 1868, en een door Nicolaas Smit in 1876 gewaagd). Na Spioenkop
behoeven we niet meer van 2 gevallen te spreken, doch
leerzaam blijft deze opmerking; 't is jammer dat de boeken van
246 D. C. Hesseliiig
d'Arbez nog weinig hier te lande gelezen worden en men de voorkeur
geeft aan berichten en geschriften uit de tweede en derde hand.
Twee kleinere boekjes met korte verhalen, getiteld „Kaapsche
Stories" en „Uit het Afrikaansch Boerenleven" ('t laatste door
J. D. Kestell) zijn niet van geschiedkundigen aard; men zou ze
dorpsnovellen kunnen noemen, interessante bijdragen tot de kennis
van 't leven in Zuid-Afrika. Het in de tweede plaats genoemde
boekje geeft tooneeltjes weer aan de Modderrivier en bevat ook
menige diepgevoelde beschrijving van het landschap. De taal van
d'Arbez en Kestell is een soort van brug tusschen Afrikaansch
en Hollandsch; op dezelfde wijze heeft in poezie Melt Brink, dien
men bij onzen Vader Cats vergelijkt, geschreven.
Na dit overzicht van den toestand doet zich ten slotte de vraag
voor: hoe zal nu in de toekomst zich taal en letterkunde in Zuid-
Afrika ontwikkelen? Zal 't Engelsch langzamerhand de taal der
kolonisten verdringen uit het beschaafd gebruik en haar maken
tot hetgeen waarvoor ze thans door de Jingo's wordt uitgescholden,
tot een „kombuistaal," gesproken tot Hottentotten en Kaffers,
door iedereen naar hartelust geradbraakt en vermeden in rechtzaal
en raadzaal? Of, zoo dit niet gelukt, zal dan 't Nederlandsch de
taal der Boeren meer en meer vervangen en ten slotte onze taal
met geringe afwijkingen ook de hunne wezen? Zal wellicht noch
aan 't Engelsch noch aan 't Nederlandsch de toekomst zijn, maar
aan 't Afrikaansch, nadat het, door vooral aan 't Nederlandsch
tal van woorden ontleend te hebben die in de dagelijksche spreektaal
der Boeren niet voorkomen, tot een middel van vertolking geworden
is, dat, evenals 't Engelsch, armoede van vormen aan
grooten rijkdom van woorden paart? Waar de toestanden zoo
snel zich wijzigen als in Afrika thans het geval is, wordt profeteeren
nog gevaarlijker dan elders; we dienen ons dus tot enkele
beschouwingen te bepalen. De macht van 't Engelsch is ongetwijfeld
een zeer dreigend gevaar, ten eerste omdat de Britten er
nu eenmaal in geslaagd zijn hun manieren als een kenmerk van
hooge beschaving te doen beschouwen en dus de behoefte om voor
wat meer dan de overigen door te gaan, velen tot Engelsch leeren
en Engelsch spreken drijft, vooral wanneer zij gelooven dat men
hun eigen taal voor een verwerpelijk patois houdt. Iedereen heeft
wel eens gehoord van Afrikaansche meisjes die in 't bijzijn van
Hollanders liefst Engelsch praatten, eenvoudig omdat zij dachten
dat haar Afrikaansch voor brabbeltaal zou worden aangezien. Ver
verlichter taalkundige begrippen kan eerst lang--spreiding van
zamerhand die vrees wegnemen en daarmee een machtige reden
voor de hooger ontwikkelden om tot het Engelsch hun toevlucht
Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika.
te nemen. Niet te keeren door eenig betoog is de groote invloed
dien de tallooze Engelsche uitlanders op de taal oefenen. We
zagen dat reeds in 't begin van deze eeuw de Engelschen bij duizenden
naar Afrika togen, en, indien de plannen der Engelsche
regeering tot uitvoering komen, zal in de eerste jaren der komende
eeuw die immigratie nog veel grooter worden. Die vreemdelingen,
als echte Engelschen onbekend met wat andere volken spreken,
gevoelen en doen, zullen niet alleen door hun eigen persoon de
Engelsche taal verbreiden, maar zij zullen ook de invoerders zijn
van een reeks voortrefielijke dichters en schrijvers zooals er slechts
bij weinig volken van ouderen of nieuweren tijd worden aangetroffen.
Alleen immigratie van Nederlanders kan, schoon met
ongelijke wapenen, hier den strijd aanvaarden. Van zulk een
krachtige versterking van het Nederlandsche element hangt dan
ook m. i. alles af. Slaagt Engeland er in de beide republieken
in te lijven en als heer en meester den toevloed van vreemdelngen
te regelen, dan zal gebeuren wat in de Kaapkolonie geschied is:
een langzaam veldwinnen van 't Engelsch naast het Nederlandsch,
dat, zoo 't niet door een onafhankelijk volk in Zuid-Afrika ge
als 't symbool van een nationale partij gehandhaafd was,-steund en
ongetwijfeld reeds veel meer alleen de taal van huiskamer en
keuken geworden zou zijn. Verlies der vrijheid beteekent dus
achteruitdringen van 't Nederlandsch. Behouden de Republieken
haar onafhankelijkheid, dan zal zeker de haat dien Engeland zich
door zijn roofoorlog en door zijn minachtend gesnoef op den hals
heeft gehaald aan onze taal ten goede komen; we kunnen ons ten
minste niet voorstellen dat kort na den oorlog de dochters der
Transvalers weer naar de Engelsche scholen gezonden worden die
zooveel hebben bijgedragen om de jonge meisjes van haar moedertaal
te vervreemden. Maar als eenige jaren verloopen zijn en
opnieuw de Republieken niet slechts door Engelsche goudzoekers,
maar ook door Engelsche winkeliers en handelaars overstroomd
worden, dan zal 't gevaar dreigen dat door den inval van Jameson en
den tegenwoordigen oorlog tijdelijk werd afgewend: de annexatie langs
vredelievenden weg, 't gestadig toenemen van Engelsch sprekende
uitlanders waaronder mannen zullen wezen van ontwikkeling en
smaak die niet van de overmacht hunner troepen maar van hun
rijke literatuur den zegepraal hunner nationaliteit zullen ver
tegen dit gevaar baat alleen een toenemend aantal-wachten. En
ontwikkelde menschen van Nederlandschen stam. Het moge waar
zijn, gelijk Dr. Kuyper aan 't slot van zijn welsprekend pleidooi
in de Revue des deux Mondes 1) gezegd heeft, dat nooit de Re
') Januariaflevering van 1900.
248 D. C. Hesseling
publieken Engelsch zullen worden zoolang de Transvaalsche moeders
haar talrijk, krachtig kroost zullen baren, dat de taal hierdoor
behouden kan blijven valt te betwijfelen; komt niet een andere,
machtige factor te hulp dan kan, bij alle verschil der verhoudingen,
een toestand ontstaan als in Amerika waar de losscheuring van
Engeland niet verhinderd heeft dat zijn taal, reeds in de 18de eeuw
de heerschende, ten slotte bijna alle sporen van 't Nederlandsch heeft
weggenomen en waar, met weinig uitzonderingen, ook zij die trotsch
blijven op hun afstamming van een niet-Engelsch volk toch de
taal hunner voorouders niet meer verstaan. Die machtige factor
kan niet anders wezen dan immigratie van Nederlanders op een
schaal die ten minste eenigermate te vergelijken is met het contingent
dat Groot-Brittanië jaarlijks naar 't land tusschen de Oranjerivier
en de Limpopo zendt'). In de laatste jaren is reeds veel in
die richting tot stand gekomen. Dat onderwijzers in grooten
getale naar de Zuidafrikaansche Republieken trekken kan stellig
een kostbare aanwinst voor 't nationale element zijn, vooral
wanneer ze verlichte denkbeelden omtrent taal meebrengen en
inzien dat de spraakkunst in de eerste plaats dient te constateeren
't geen bestaat en slechts met voorzichtigheid en takt kan meewerken
om het spraakgebruik te leiden. Toch hechte men niet
te veel aan 't invoeren van dit geleerde element; bij deze kwesties
heeft de kwantiteit der nieuwe bewoners een zeer grooten invloed
en vooral is van belang dat een groot aantal vrouwen, de eerste
en beste onderwijskrachten die wij allen in onze moeders gehad
hebben, zich naar Afrika begeven. Van zulk een immigratie is
zelfs te verwachten dat het Nederlandsch gelijk het in Europa
gesproken wordt 't Afrikaansch tot op zekere hoogte aan zich assimileert.
Indien ik mij niet bedrieg zijn reeds sporen van zulk een
assimilatie waar te nemen; ik bedoel de gemengde taal die in Ons
Tijdschrift en , in de boeken van d'Arbez wordt gevonden. Mooi vind
ik die taal, dat wil ik ronduit bekennen, niet. Ik houd te veel van
alles wat echt en onvervalscht is om niet met grooter genot te lezen
wat in 't zuiver Afrikaansch geschreven is dan de taal die een middending
tusschen ons Hollandsch en dat der Boeren kan heeten.
Maar 't is de vraag of zulke overgangsvormen te vermijden zijn.
Een literatuur die werkelijk een bolwerk der nationaliteit zal
zijn, een uiting van 't innigst wezen van 't volk, kan niet zooveel
kunstmatige, niet gevoelde elementen bevatten, zij moet dichter
staan bij de taal waarin men denkt. Doch zoolang de meerder
') Wie een eenigszins belangrijke immigratie voor onmogelijk houdt (een
vraagstuk waarover een deugdelijk oordeel buiten mijn competentie ligt), moet
zich geen illusies maken over 't handhaven onzer taal.
Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika.
heid zich niet los kan maken van 't geschreven woord, taal, stijl
en spelling voor ongeveer 't zelfde houdt (en geschiedt dat nog
niet overal?), zou er een tweede Dante noodig zijn om den toestand
te wijzigen. In die omstandigheden kan Zuid-Afrika de
hulp van 't Nederlandsch, zelfs zooals 't bij ons geschreven wordt,
niet ontberen. Dit gevoelen ook de voorvechters van 't Afrikaansch,
dat was de meening van den vroegeren president Burgers, dat is
ook uitgesproken door du Toit. Ook hier heeft deze getoond, dat,
hoe ook zijn inborst moge wezen, zijn hoofd helder is. Bij zijn
beoordeeling van 't standpunt door den Taalbond gekozen, die
enge a:insluiting aan 't Nederlandsch wilde, schreef hij 't volgende :
„Ver my lyk dit nou, ons moet hulle help so veul as ons kan,
want al wat Nulle win of behou is ons erfgoed. Mar ons het
buitendien 'n grote werk, waarin alle voorstanders van Afrikaans
di hande moet ineenslaan." Dat groote werk is natuurlijk het
bevorderen van een eigenlijke Afrikaansche letterkunde. Wie zal
durven voorspellen in hoeverre dat werk zal slagen? Wie kan
zeggen of 't aantal Nederlanders in Zuid -Afrika zoo groot zal
worden dat onze taal, langs denzelfden weg waarop in ons eigen
land de dialecten langzamerhand onder den invloed komen van
de gemeenlandsche taal, zoo ook 't Afrikaansch meer en meer
verhollandschen zal? Weinig kan hier door uitheemsche schrijvers,
veel door sprekers gedaan worden.
Een belangrijke en invloedrijke groep mannen in Zuid-Afrika ver
voor nauwere aansluiting met Nederland veel van 't invoeren-wacht
eener vereenvoudigde spelling; zelfs zijn zij in dagbladen begonnen
met de nieuwere spelling in te voeren en zij dringen er op aan,
't is geschied bij monde van Dr. Vredenrijk Engelenburg in „de
Gids" van 1897 1), dat ook de Nederlandsche schrijvers die beweging
bevorderen. 't Komt mij voor dat het vraagstuk van de
spelling in deze zaak van zeer ondergeschikt belang is, en dat
veel meer nadruk gelegd had moeten worden op vereenvoudiging
van de taal, een eisch of een verlangen dat in het opstel van
Dr. Engelenburg in 't geheel niet tot zijn recht komt. Het is
niet mijn bedoeling om de uitdrukkingen van dat opstel, waarvan
de strekking mij bijzonder sympathiek is, scherp te kritiseeren
of te vitten op enkele minder gelukkige zinswendingen, maar ik
kan toch niet nalaten 't een en ander er uit aan te halen en de
vraag er bij te voegen: zou voor den Afrikaander een taal die
schoolsche vormen en vreemde woorden vermijdt, al ware ze in
de spelling van Siegenbeek geschreven, niet duidelijker wezen dan
') Dr. F. V. Engelenburg, De spellingkwestie met het oog op Zuid-
Afrika. De Gids 1897 I, blz. 357 vlg.
251) D. C. Hesseling
zulke uitheemsche of nooit gesproken termen in vereenvoudigde
schrijfwijze? Ik lees dan daarin van „de beweging tot spellingshervorming,
welker program", van „eischen welker niet inwilliging",
't een en ander ten gevolge zal hebben. Verder van „de Engelsehe
taal welke wordt gebruikt en geschreven door volken van diverse
klimaten, maar welke met dat al het gewelf is waarop een geestelijk
Imperium rust" enz. enz.
En aan 't slot van 't opstel, in anderhalve bladzijde druks, vind ik
de volgende woorden: „literarische importantie, ornamentale versiersels,
(enecdotisehe historie (histoire aneedotique), discomfort, perpetueeren,
hun afkomst adverteeren. Ik ben werkelijk geen purist, anders zou
ik nog woorden als eventueel, consolidatie, recent, sceptisch, sentiment,
commercieel, incident en gebaseerd (die alle op diezelfde anderhalve
bladzijde voorkomen) willen brandmerken. Is hier nu niet de
hoofdzaak voor iets zeer uiterlijke verwaarloosd? Hoe kan men
iets verwachten van zulke bijkomstigheden als spelling, wanneer
ze niet de uiting blijken te wezen van een algemeen, in alle omstandigheden
en voor elk publiek zich openbarend streven naar
't afleggen van stijlversierselen die aan den dertigcentsbazar
herinneren? 't Beschaafd publiek houdt er van, dat is waar, of
kan ten minste niet begrijpen dat een kale muur mooier is, maar
voorgangers mogen ze nooit ophangen, wie ze ook te gast krijgen.
En daarom, vereenvoudiging van de taal zelf, 't naderen tot het
algemeen gesproken woord ('t daarmee gelijk worden acht ik even
ongewenscht als onuitvoerbaar) moet het middel wezen om tot
elkander te komen. Hoe de taal zich onder den invloed der omstandigheden
in dien zin kan wijzigen, leeren ons thans reeds de
kranten, die allerlei woorden als „spruit, drift, kopje, lager" bij
hun lezers als bekend onderstellen en zelfs zinswendingen gaan
gebruiken die men vóór den oorlog er wel niet in zal aangetroffen
hebben. Men leest, „dat de toestand in Mafeking maar droevig
moet zijn"; een Nederlandsch dokter bij een der ambulances schrijft
van „een tafel waarvan de eene helft dient om kost te vatten", een
andere Hollander dat iemand in Pretoria „zoo maar zoo kwam
om naar zijn vrouw te zien." Een bloemlezing kan ieder die met
eenige aandacht de krant leest zelf maken 1). Het is zeer de
vraag of zulke Africanismen eenigen blijvenden invloed zullen
') In Engelsehe boeken zijn in de laatste jaren een menigte Zuidafrikaansche
(Hollandsche) woorden binnengedrongen. Uit een der werken van
J. Percy Fitzpatrick, The Outspan (Londen, 1897), haal ik aan: outspan,
inspan, veld, koppie, kloof, riempje, stoep, strop, ya, niks, yokeschey (juk
vrouw enz. Alleen 't laatste van deze woorden wordt door den-schei),
schrijver verklaard.
Over (le Lail en letterkunde van Zuid-Afrika.
hebben op de taal hier te lande, maar ze geven ons een proefje
van de wijze waarop in Zuid-Afrika de in zoo langen tijd van
elkaar vervreemde stamgenooten in hun spraakgebruik weer wat
tot elkander kunnen komen. Wanneer men er aan denkt dat op
wel niet vele, maar toch hoogst belangrijke, punten de morphologie,
de spraakkunst in engeren zin, van 't Afrikaansch is gaan ver
onze taal, — ik herinner aan 't verloren gaan van-schillen van
't imperfectum en van 't onzijdig geslacht — dan zal men beseffen
dat voor de Afrikaners het sprelcen van Hoog-Hollandsch
(verstaan doen zij het allen) geen gemakkelijk werk kan wezen.
Ik herhaal aan 't eind van mijn beschouwingen nog eens dat
ik mij aan voorspellingen niet wil wagen. Moge de onafhankelijk
Republieken en de bloei van het nationale leven in al-heid der
zijn uitingen de uitslag zijn van den strijd die thans in Zuid-Afrika
tegen heerschzucht en hoogmoed wordt gestreden.
Leiden, 8 April 1900. D. C. HESSELING.
NEDERLANDS FN AFRIKAANS.
Dr. Schepers verontschuldigde naar aanleiding van deze rede,
van I)r. Hesseling onze Volkstem-redakteur dus in de ,.Groene":
„Mij dunkt, dr. Engelenburg mag zich nu zelf in zijn Gids-artiekel
van noch al wat nodeloze boekegeleerdheid bediend hebben — hij
schreef trouwens ook voor ons, boekgeleerden en (half) verfransten;
hij heeft ons verfranst verlaten en kon niet weten , dat wij in korten
tijd zoveel meer nasjonaliteitsgevoel hebben gekregen."
Er komt ons in deze opmerking zeer veel waar voor.
B. H.
OUDE TAAL-WIJSIHEID.
Op het zesde „Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres", in
1860, hield de Hoogleraar W. G. Brill een Redevoering over Het
Grammatisch Geslacht der Naamwoorden.
In 't Nederlands is het niet meer, in vierden naamval, den stoel
tegenover de tafel. „Moeten wij ons het verlies laten welgevallen van
zulk een sieraad als het onderscheid der geslachten, ook bij de zaaknamen,
der taal bijzet, en den redenaar of dichter versteken van het
252 Orde taal-wijsheid.
voordeel, hetwelk het vermogen om ook met het taalgeslacht te schil
oplevert ?" Merk op de verwarring van denkbeelden! Het-deren hem
antwoord is natuurlik: „Neen ! wij hebben nog niet alles verloren en
het is plicht te behouden, wat wij nog bezitten." Wat bezitten wij
dan nog? Wel „er zijn nog zekere regels te bespeuren, waardoor de
toekenning van het geslacht tot in dezen tijd geleid wordt." B.v.?
Nu b.v. „de namen van groote en sterke dieren zijn mannelijk, die
der kleine en tedere vrouwelijk"; etc. etc. Het is waar, op die regels
bestaan uitzonderingen. „Maar mits men nu slechts niet al te streng
die uitzonderingen wil gehandhaafd hebben, en vergunne ze tot den
regel terug te brengen, opdat men niet genoodzaakt zij het geslacht
eens naamwoords telkens in het woordenboek na te slaan, maar op zijne
eenmaal gemakkelijk verkregen kennis moge afgaan, — zal de strijd
tusschen regel en gebruik kunnen opgeheven worden, en allengskens
de vorm eene duidelijke beteekenis en weldra misschien een nieuw
onverstoorbaar leven bekomen." De strijd tussen regel en gebruik: en
de „regel" is natuurlik de taalkundige waarheid, het „gebruik" is de
werkelikheid maar. Maar nu komt het merkwaardigste: Het vraagstuk
is niet van belang „ontbloot": „Zoo ons in het spreken de bewustheid
kwelt, dat wij niet geheel beantwoorden aan hetgeen de hoogste juistheid
en fijnheid der taal zou vereischen, hebben wij oorzaak ons zelven
te laken" — den stoel, de tong, den voet, de tafel dus eis van hoogste
juistheid en fijnheid van taal — „en zoo de taal iets anders van ons
schijnt te vergen, dan wat den verstandige en beschaafde gemakkelijk
afgaat" (merk de tegenstelling !), — „wreken wij ons op onze taal en
smalen haar in tegenoverstelling van andere minder eisehende of stelliger
regels voorschrijvende talen: Ziedaar een treurig gevolg: Moeten
wij, Nederlanders, om eenige reden afzien van de poging om onze taal
juist zonder pedanterie, bevallig zonder gedwongenheid te spreken, en
werden wij verleid tot de meening dat onze taal bij andere talen in
degelijkheid van gronden achterstaat, voorwaar niet gering zou de schade
zijn: Immers, de verstandelijke vrijheid van den individu staaft zich
door het gemak, waarmede hij in zijn spreken den regel in acht neemt,
en de vrijheid eener natie rust eerst op degelijken grondslag, als zij
hare taal weet te waardeeren." Als hier nu geen humor in zit ! .... Dit
noemt men tegenwoordig „ideologie". Maar, niet waar? buiten ideologie
geen idealisme en wij moeten toch altijd idealen blijven „koesteren".
Wij zijn toch nuchterder geworden!
V. D. B.
EEN PAAR GEDACHTEN
OVER HET TWEEDE PHILOLOGEN CONGRES TE LEIDEN
18 en 19 APRIL 1900.
Wanneer de schoolmannen, hoogleraren en leraren, bijeen komen,
zoals nu niet Pasen voor de tweede maal gebeurd is, dan worden
er natuurlik kwesties van wetenschap besproken, van vakgeleerdheid,
waardoor wat vaag was geworden door niet-onderhouden voor velen
weer duidelik en massief wordt, waardoor men weer bijkomt, enigzins
ten minste, want twee dagen is wel wat heel kort voor wetenschappelike
opvoeding. En dat te meer, omdat ook het vak van allen, maar
vooral van de leraren, de pedagogie, 'en gedeelte van de tijd in beslag
neemt en vooral ook de verzuchtingen over de slechte wetten waar
onder het onderwijs zucht. Uit de rijke stof nu van zo'n kongres
wil ik mij twee sprekers uitkiezen n.l. Prof. C. B. Spruyt, die
het had over het Algemeen Kandidaatseksamen" en Dr. Gunning
die zich in z'n rede over de „Bereikbare idealen" bepaalde tot het
gymnasium.
Het volgende dunkt mij nu van de inrichting van ons letterkundig
taal -onderwijs aan beide inrichtingen.-en
Wat de Akademie betreft, is dit de kwestie: onze tegenwoordige
wet op het Hoger Onderwijs kent niet meer het doktoraat in de letteren,
maar wel doktoraten in de klassieke letterkunde, in de Nederlandse
letterkunde, in de Sernitiese letterkunde en in de taal-en letterkunde
van de Oost-Indiese Archipel. Nu komen in de praktijk de beide
laatste zelden of nooit voor en de klassieke en de Nederl. letteren
blijven over. Op het vorige kongres was nu daarnaast de eis gesteld
om ook de opleiding van de zgn. moderne letteren naar de Akademie
over te plaatsen, zodat men dokter in 't Frans, Duits of Engels kon
worden, maar noch meer wenselik had de spreker van toen het gevonden
als men die splitsing in doktoraten weer varen liet en terug
algemene doktoraat in de letteren. Daarvoor was dan-keerde tot het
natuurlik 'en gemeenschappelik kandidaatseksamen nodig, terwijl niet
het oog op de ontzettende uitgebreidheid van de taalkennis van onze
254 J. B. Schepers
dagen en om de studenten de gelegenheid te geven, om weer terug
te keren tot het terrein van de vrije studie, de kandidaat voor het
doktoraat 'en keuze kon doen uit 'en lijstje hoofd-en 'en lijstje bijvakken.
Wat toen maar even, als ter loops aangeroerd was zou
Prof. C. B. Spruyt na eens op verzoek van het hoofdbestuur 'en nauwkeurige
omschrijving doen ondergaan. Het clenkbeeld lachte de spreker
niet toe, maar het gaf hein aanleiding tot het uitspreken van z'n vele,
vele klachten en het niet-toelachen van dat denkbeeld, zoals spreker
het uitte, kan ik me best begrijpen.
„Il n'y a plus de fautes à commettre!" het werd door hem gezegd van
ons Middelbaar en Hoger Onderwijs en het zal wel waar zijn, want onder
al die 200 leden-onderwijsmannen was er niemand die ook maar één
woordje sprak, ten gunste van de tegenwoordige wet op het Hoger
Onderwijs b.v., want deze vooral had het zwaar te verantwoorden, toen
Prof. C. B. Spruyt er op aanviel met zijn flijmscherpe woorden; integendeel
twee andere Professoren haastten zich er het hunne noch
aan toetevoegen. Nu als dat dan zo is waarom laat de Regering zich
dan bij zulke gelegenheden niet vertegenwoordigen? Wil men niet
verbeteren, wat zo beslist verkeerd is? Staat de hoge politiek hieraan
in de weg? Zou het ook kunnen zijn omdat alle plannen tot
verbetering van de misstanden noch zo vaag, zo tegenstrijdig zijn?
Hoe moest b.v. 'en regeringsafgevaardigde nu wel over de zaak van
„het algemene kandidaatseksamen" denken, als hij op dit kongres
gekomen was toegerust met de kennis der Handelingen van het vorige?
Behandeld zou worden het bovengenoemde eksamen, waarvan de bespreking
vóór twee jaar voor 'en deel de stof geweest was van de
rede van Prof. Symons over de opleiding der leraren in de moderne
talen" terwijl om diezelfde kwestie de diskussie draaide toen Prof.
Kern z'n rede over „Philologie en Taalvergelijking" had gehouden.
Nu had die gekommitteerde daar kunnen lezen, hoe Kern, Symons,
Speyer b.v. de overtuiging hadden dat de linguistiek, de vergelijkende
taalstudie, 'en noodzakelik bestanddeel moest zijn in de opleiding van
moderne en klassieke philologen. Prof. Symons sprak dat wel het
scherpst uit in het debat na de rede van Prof Kern: „Moet de linguistische
studie niet een deel van het hoofdvak worden? Zij is toch een
integreerend deel van de taalstudie. Den philoloog moet zoo spoedig
mogelijk worden geleerd een wetenschappelijke taalbeschouwing; hij
moet bij den aanvang van zijn studie worden ingeleid 1 0 in de kennis
van het leven van de taal, de „Prinzipienwissenschaft" en 2°. in de
phonetiek. Dit college kan gegeven worden door ieder die daartoe
geschikt en genegen is, hier door een classicus, daar door een indoloog,
ginds door een germanist. De beoefening van de historische taalwetenschap
kan zich aansluiten bij elke taal, die de student leert; hij moet van de
verschillende talen weten, wat thans op een gymnasium wordt gedoceerd."
Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 255
Ziedaar de tekst waar over nu de regeringsafgevaardigde 'en preek
verwacht zou hebben; immers nu zouden uit de algemeenheid de biezonderheden
worden opgediept en in kleinigheden nauwkeurig omschreven
worden.
„Eenzelfde candidaatsexamen, gevolgd door een doctoraal, met hoofdvak
en bijvakken ter keuze van den examinandus zou (het) ideaal (van
Prof. Symons) zijn" (Hand. 49). Als een groep mensen, die hoe ver
ook van denkwijze, samen op één doel afgaan, om daarna-schillend
weer ieder z'n weg te kiezen, zo zouden de philologen daar voor zijn
ogen voorbijmarsjeren vastbesloten hun zin ten slotte door te drijven.
En als hij er geweest was, dan had hij z'n oren niet kunnen geloven,
want daar trad op Prof. Spruyt, op uitnodiging van het bestuur,
en vertelde ons hoe het kandidaatseksamen, als het er dan kwam,
waar zijn wijze van zien moest wezen. Blijkbaar was het zijn iedeaal
niet, maar hij zou het dan toch maar zeggen, omdat de Heren daar
op aan gedrongen hadden. Hij eiste dan eksamen in drie hoofdvakken
Latijn, Grieks en Nederlands, ja waarlik het Nederlands ook, maar in
een tamelijk duf gezelschap, de levende tussen twee doden in, en
schrik niet: van die klassieke hoofdvakken zou 'en kennis geeist worden
zo groot als nu bij het kandidaatseksamen in de klassieke letteren.
Welk een toekomst!
Maar waar blijft de deugd, vroeg meester Pennewip bij het Roverslied
van Woutertje?
Waar bleef de linguistiek? Zelfs onder de bij-of testimoniumvakken,
zoals spreker zich die dacht, talrijk als het zand der zee, zodat er
zelfs semesterkursussen voor nodig geacht werden om iemand in staat
te stellen voordat hij 'en grijsaard was van de akademie te gaan,
zelfs daaronder kwam de linguistiek niet voor.
Met schrik werd mij nu duidelik, dat wij aan het laveren waren
geraakt, dat deze gang door de stroom, die erg tegen was, ons eerder
achter-dan vooruit brengen zou en dat het maar beter was het schuitje
aan land te nieren en te wachten op het draaien van de wind of het
keren van het tij.
En mijn schrik werd noch groter toen ik daar zonder de hulp van
de Linguistiek onze Moedertaal zag staan in het macabre gezelschap
van Latijn en Grieks. De arme, ze zou het besterven en bijgezet
worden naast de beide andere om ieder die kwam kijken toetegrijnzen
met mummielach.
Heerlik, heerlik, voor archeologen ten minste!
Och dacht ik zo — laten ze dan mijn frisse, springlevende moeder
asjeblieft sparen? Waarom nu noch eens weer die verstijvings--taal
proeven met dat dartele kind? Ze begon net zo mooi en jolig, zo
levendig en gezond te worden! Laten ze het Nederlands toch schrappen
van de lijst van de hoofdvakken. Laten ze Linguistiek er heen zenden
256 J. B. Schepers
om de baan voor het leven te openen en laten ze ook Latijn en Grieks
weer begraven als hoofdvakken voor het kandidaatseksamen.
Immers zonder beeldspraak, Latijn en Grieks mogen nu hoofdvakken
voor de klassieke litterator zijn, voor de Germanist zijn ze alleen van
belang indirekt voor zijn vorming als beschaafd mens natuurlik, maar
dan staan Frans, Duits en Engels, die het vormende van het gedachten
leven al in voor ons bevatteliker vorm weergegeven hebben, ver boven
beiden; maar dan ook als schakels in de grote keten van Indo-Germaanse
volken, waarbij hij ook vervorming als bij 't Germaans kan
waarnemen, en daarvoor is 'en zo hoog aanvatten als bij het kandidaats-
eksamen in de klassieke letteren vereist wordt niet noodzakelik.
En voor zover ook de niet-klassicist ze nodig heeft zouden ze heel
geschikt besproken kunnen worden op de colleges voor linguistiek,
zoals trouwens Prof. Symons te Groningen al doet.
Rest dus alleen als algemeen vak de grondbeginselen van tie ver
taalstudie. Bij uitstek geschikt is dat vak oni 10 de van-gelijkende
het veel gesmade gymnasium komende en daar bedorven jongelui in
het wetenschappelik gareel te brengen, zoals Prof. Spruyt zich dat
voorstelde, 20 om 'en bazis te zijn voor verder doorwerken op elk
taalgebied van de Indo-Germaanse volkerenfamielie, terwijl het ook
voor de zgn. historici biezonder nuttig zou wezen die grondbeginselen
te hebben geleerd als volks-en oudheidkenners, maar ook omdat zij
bloot staan aan verandering in hun denken, zodat zij bij slot van
rekening Neerlandici resp. classici worden door de praktijk van het
leven en 30 om het bezwaar weg te nemen, dat sommigen opperden,
toen Prof. Symons als enige eis wou gesteld zien 'en algemeen doktoraal
eksamen in 'en paar hoofd-en 'en paar bijvakken. Dat bezwaar was
dit: „dan komen de studenten nooit aan het werk!" Dit bezwaar zou
stellig gewichtig zijn in 'en overgangstijd van ons stelsel tot het nieuwe;
immers het eksamen beheerst heel het gymnasium, heel de akademie
door het jonge-mensenleven en dat zou niet zo maar veranderen; door
dit af te nemen eksamen, waarover men op z'n langst twee jaar kou
doen, zou dit bezwaar weggenomen zijn en in de ideale toekomst,
als alle eksamenvrees en -studie verbannen zou zijn van de Akademies,
ook dan zou de algemene bazis kunnen blijven omdat die
heel prakties moet blijken. En nu had dat eksamen in mijn ogen als
Neerlandicus noch het grote voorrecht dat het studeren in de linguistiek
onmiddellik 'en eind zou maken aan de verkeerde gedachten die
de jongelui van het gymnasium allicht meekrijgen, dat de klassieke
talen staan boven de moedertaal, boven de zgn. moderne, verkeerde
gedachten die niet onze tegenwoordige regeling van gymnasiaal onderwijs
als van zelf zich opdringen aan hun jonge hersentjes. Maar over
het onderwijs in de moedertaal aan de gymnasia moet ik aanstonds
noch spreken.
Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 257
Nu alvast dit: dc tijden veranderen en zo bleek ook het ideaal
van Prof. Symons van vóór twee jaren zich gewijzigd te hebben, zich
van noch meer eksamenwindsels te hebben ontdaan. Voor hem bleef
alleen het algemene doktoraaleksamen in de Letteren meer over; maar
zijn vooruitgang in denken is niet gedeeld door de overigen en allerminst
door de spreker op dit kongres over het algemeen kandidaats
als we nu weer deze weg insloegen, zou menigeen denken-eksamen;
dat we teruggingen ook in taalopvatting tot het oude, zoals spreker de
oude testimonia 'en dodendans liet uitvoeren voor onze ogen, waarbij
'en geestemuziek het „Deutschland, Deutschland über alles" speelde.
Die wijze heb ik trouwens meer gehoord op dit kongres. In werke
zijn we aan 't laveren en nu is het tijd van draaien, willen we-likheid
niet met ons scheepje in het riet te land komen. Me dunkt, we
kunnen nu met de koers die Prof. Symons vóór twee jaar aangaf 'en
heel eind komen. Ree! Daar gaat-ie. Als we dat hoekje kunnen bezeilen,
dan buigt zich het vaarwater en 't wordt wat ruimer vóór de
wind. Dat hoekje is: geen algemeen kandiedaats- maar 'en algemeen
linguisties en foneties voorbereidend eksamen als grondslag voor het
vrije doktoraal eksamen naar de opvatting van Prof. Symons. Zo
komt men tot z'n bestemming, de vrije ontwikkeling.
Dit is dunkt mij wat wij litteratoren van de Akademie mogen eisen.
Nu het veelgesmade gymnasium; valt ook daar niet iets goeds van
te maken, 'en geschikte opleiding voor het studentenleven van de
student in welk vak van studie ook, ja zelfs voor de litterator?
Vat heeft ons het kongres op dit gebied geleerd?
In z'n rede over „Bereikbare idealen" besprak Dr. Gunning veel
dat z. i. mogelik was, om van het gymnasium weer de eenheid te maken
die het nu niet meer is; zo vond spr. 10 dat de rektor grotere macht
moest hebben tegen leraren en autoriteiten — hij moest zowat de „baas"
zijn of de deftige papa van de leraren — 20 dat de leraren meer
samenwerking hadden, meer van elkaars werk moesten afweten en 30
dat de jonges zich weer als delen van één groot geheel gingen beschouwen,
waartoe o.a. een aula veel kon bijdragen. Dat waren moge
maar daarnaast waren, meende hij, ook enige opvattingen-likheden,
van het onderwijs die in Duitsland wel mogelik bleken te zijn, maar
hier onbereikbaar schenen. Het was onder die ogenschijnlik onbereikbare
iedealen, ;dat mij trof: de centrale pozietsie, door het moedertaal
te nemen, wil het goed gaan.-onderwijs in
De natsjonale eenheid, door moedertaal-en (vaderl.) geschiedenis
gewerkt, zou die 'en onbereikbaar iedeaal zijn-onderwijs in de hand
aan onze gymnasia?
Zie bij het akademieonderwijs kan m. i. de hegemonie gerust ontnomen
worden aan de moedertaal; daar is die één in het gelid van
de Indo-Germaanse talen onder bevel van de linguistiek, maar de
T.&L.X. is
258 J. B. Schepers
Nederlandse philoloog moet dan al zoveel Nederlanderschap, zoveel
natsjonale trots, zoveel vaderlandse taal en -geschiedenis in zich opgenomen
hebben, dat hij aan en na de Akademie altijd ,z'n hele leven,
blijft één van de typen van de aan Nederland en z'n taal gelovenden,
en wel één van de edelste typen. En dat zal kunnen gebeuren, maar
dan ook alléén, wanneer bij onze middelbare opleiding (gymnasia en
burgerscholen) de moedertaal wel de plaats inneemt die haar toekomt.
„De klassieken-hater", hoor ik al iemand zeggen en toch daarover
spreek ik nu liever niet. Alleen dit: 'en leraar in de klassieke letteren
gaf mij eens de verzekering, dat men aan het gymnasium volstaan
kon met één spraakkunst en dat daarvoor bij uitstek geschikt was de
Latijnse. In hoever nu van het Grieks iets gelezen en genoten kan
worden, door de benodigde vormenkennis bij de lektuur te geven aan
iemand, die op de hoogte van de Latijnse spraakkunst is, of bezig is
op die hoogte te klimmen, ik kan het niet beoordelen, maar moet
aannemen dat het kan: immers anders had genoemde leraar dat niet
gezegd. Deze toch heeft als z'n lievelingsvak het Grieks gekozen en
zou dus als het niet kon het doodvonnis over z'n eigen vak van keuze
uitgesproken hebben.
Dat zou de zaak al vrij wat eenvoudiger maken voor de verklassiekte
heren en voorstanders, ook niet-litteratoren hebben behoefte aan enige
kennis van Latijn en de a.s. litteratoren zelf zouden in die grammatica
als 't ware de manier te zien hebben, waarop men uit 'en
taal, waarvan het levende woord verdwenen is, de regels opspoort en
groepeert; of men dan later Grieks, Sanskriet of Goties ging bestuderen,
de grondslag was gelegd en daarop voort te bouwen. Maar
dan moet men het levende Nederlands niet meer de regels van het
dode Latijn opdringen. En laten de Latinisten de metode waarop
zij de spraakkunst van die taal zelf doceren, noch eerst eens herzien
naar de denkbeelden van Dr. Hoogvliet.') De kwestie van de splitsing
tussen A. en B. leerlingen laat ik hier buiten: die is op dit ogenblik
voor mij niet aan de orde. Maar hetzij men de B-leerlingen geen of
minder Grieks, minder Latijn en meer natuurkunde of wat ook wil
leren, dit staat vast: naast de kennis van 'n dode taal als model voor
latere dode-taal-studie of voor de praktijk van het leven is voor allen
dringend nodig kennis van 7 vakken: de moedertaal, Frans, Duits en
Engels, Geschiedenis (vooral de Vaderlandse), Natuurkennis en Rekenen,
maar geen van die allen kan in belangrijkheid zich nieten niet
de moedertaal. Wat men ook wordt, dokter, advokaat, predikant, wiskunde-
of taalleraar, men moet de beschikking hebben over z n
eigen kostelikste zieleschat, de taal. Ieder moet ten minste in de eerste
') Zie ook J. A. Dèr Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's opvatting van taalstudie
en methode van taalonderwijs, waarover later meer.
Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 259
drie klassen van het gymnasium het algemene beschaafde Nederlands
leren gebruiken bij z'n lektuur en in z'n opstel of als hij wat vertellen
moet. Hij moet leren inzien, dat men om de eenvoudige eenvormigheid
bij de Latijnse spraakkunst niet 'en soortgelijke eis stellen mag aan
'en levende taal met al z'n schakeringen. Die eenvormigheid heeft
voor mij trouwens altijd noch iets geheimzinnigs; is 't ook 'n kunstmatige?
En heeft hij dat algemene beschaafde leren kennen en
daarnaast al gezien dat er ook in hem 'en individu steekt, dat misschien
in enige opzichten afwijkt van de algemene vorm, dan moet
hem de kunst nader gebracht worden, dan moet hij leren inzien, dat
letterkunst niet anders is dan de uiting van 'en grotere intensiteit
van ons denken; dat ieder die z'n denken zeggen en neerschrijven
kan ogenblikken kan beleven, dat ook hij artiest is en kunst geeft.
De kunst die hem het naast staat is die van z'n eigen tijd en zo komt
men tot deze eisen, aan ieder beschaafd man te stellen: 1° hij moet
kennen het algemene beschaafde Nederlandse woord van z'n tijd;
2° hij moet het kunnen spreken, lezen en schrijven en 't individuële
leren scheiden van het algemene en 3° hij moet leren kennen, begrijpen
en waarderen de eenvoudigste, mooiste kunstuitingen van zijn tijd.
Dat voor de 4', mischien 5 laagste klassen van het gymnasium.
Dan mag 'en beschaafde Nederlandse jonge zich daar niet toe bepalen
en in de Sae klas moet hij nu enige kennis van het 17de en
18de eeuwse Nederlands opdoen naar hetzelfde boven beschreven beginsel,
waardoor hij de algemeen-Nederlands-schrijvenden leert kennen
met ook-híin-afwijkingen-van-elkander-in-taal, terwijl de artiest als b.v.
Hooft geen geheel onbegrijpelike persoon meer voor hem kan blijven.
Immers hij weet wat het artiest-zijn is. En ten slotte kan het middel
klassieke Nederlands hens in de 6e klas nader worden ge--eeuwse, onbracht;
om iemand het leven en de vervorming van 'en taal goed aan
't verstand te brengen, om hem goed duidelik te maken het onnatsjonale
dat de Nederlandse klassieke kunst van de 17ae eeuw en later
over zich heeft, behalve in het bij uitstek inheemse kluchtspel, is
dringend nodig hem de taal van de Reinaerd in al z'n eenvoud en
onopgesmuktheid, in z'n overeenkomst met de onze, in z'n spelling-opde-
klank-af te laten lezen en interessant is het dan om naast de
Middeleeuwse liedjes hem van onze eenvoudigen, onze allernieuwste
artiesten te doen genieten, om hem het onderscheid tussen het algemene
en het biezondere noch eens goed duidelik te maken.
Men ziet ik stel m'n eisen van het Nederlands noch al hoog, maar
de hoofdzaken hiervan kunnen nu, dit staat vast, bij ons beperkt
aantal uren al tot hun recht komen en de vermeerdering van het
aantal Nederlandse lesuren hoefde niet eens zo groot te zijn. De
Neerlandicus moet de zon in liet water kunnen zien schijnen on blij
zijn als de woderne talen bij de nieuwe verdeling ook wat naeer uren
260 J. B. Schepers
krijgen, immers zij breiden de gedachtenkring van de leerlingen uit en
bij goed onderwijs van klassieke zowel als moderne talen zal altijd
parallel daarmee lopen 'en ontwikkeling van het taalgevoel voor de
moedertaal. Zo moet het goed kunnen vertellen van geschiedenis bij
goed onderwijs ten slotte weer neerkomen op ontwikkeling van de
moedertaal van de leerling en datzelfde moet het geval zijn bij natuur
onderwijs. Natuurlik hebben die genoemde vakken ook noch-kenniswel
betere redenen van bestaan aan onze gymnasia, maar, buiten (lie
belangrijkheid om zich zelf, zijn zij voor de algemene eenheid, om de
moedertaal gegroepeerd, toch van het grootste gewicht. En het aller
kan in die zin noch de Vaderlandse geschiedenis en die van-meeste
onze staatsinstellingen doen. Zo zou de zo gewenste eenheid van Dr.
Gunning tot stand gebracht zijn tot profijt van de inrichtingen waar
over nu zo hevige strijd gevoerd wordt en de jonge man, die op die
grondslag naar de Akademie ging met de vrij grondige kennis van één
levende taal, de moedertaal, in zich; niet de voor alle taalstudie nodige
grammatika-kennis, waarbij geen overlading met spraakkunsten schadelik
gewerkt had; met het trotse gevoel, dat hij door zich zelf, door natsjonaal
te zijn, z'n ras vertegenwoordigt en dat waardig moet zijn en
met het uit eigen ervaring opgedane begrip van wat kunst is, waardoor
het hem mogelik zal zijn hein nu noch vreemde kunst te leren waarderen
en kritizeren, zo'n jonge man moet in staat zijn later niet 'en
klaar hoofd de nodige wetenschap in zich op te nemen; z'n smetteloos
kunstbegrip behoudt hij als 'en schat, als de steen der wijzen en bij
al z'n kennis, al z'n kunst blijft hij Nederlander tot in merg en been.
Dit heb ik nu neergeschreven, niettegenstaande op het kongres niet
grote moedeloosheid gesproken werd over de rezultaten van onze snieekbeden
en wel om deze redenen.
Terecht zou men kunnen zeggen, dat wij onze denkbeelden over
het onderwijs aan de Akademie zo weinig vasthouden, dat wij ze
mischien over twee jaar al weer kwijt zijn en men zou dat in regeringskringen
kunnen bijbrengen als 'en verontschuldiging voor stil
niets-doen. En dat mag niet. Als wij zelf gaan wanhopen-zitten en
en niet 'en vaste koers houden, zal niemand ons helpen. Al ons gezucht
is dan doelloos. Mischien nu ook noch wel, maar als men alles
er aan gedaan heeft kan men berustend afwachten en heeft zich geen
zelfverwijtingen te doen.
En dan wat het gymnasium betreft. 1) Waar is de algemene bezieling
van daan te halen die hoog nodig is, ook al bleken de door Dr.
') Men zie vooral ook hierover Taal en Letteren" 8, 516, waar Dr.
Buitenrust Hettema bespreekt (Ie „organizatie van ons onderwijs?" naar
aanleiding van Dr. Gunning in de „(;ids" van November 1898 over dat
onderwerp.
Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 261
Gunning genoemde iedealen alle bereikbaar? Van de godsdienst kan
men die bij onze geloofsverdeeldheid niet verwaehten, maar wel van
het gevoel voor ons land dat nu juist in de laatste maanden zo uitgebarsten
is als 'en grote gloed. Als er bezieling van ons zal uitgaan
moeten wij zelf voor iets bezield wezen en dat moet behalve ons eigen
vak het algemene vaderland zijn, aan de grootheid waarvan wij allen
moeten meewerken.
Haarlem. J. B. SCHEPERS.
OUDE GRAMMATICI.
De groote vergissing is geweest, dat men de Grieksche en Latijnsche
grammatici voor goeie taalkundigen hield en hun benamingen kritiek
overnam, terwijl et toch apriori heel onwaarschijnlijk is, dat 'n volk-loos
dat over 't algemeen de taal niet als ontstaan maar als gemaakt beschouwde,
'n juist klassifikatiebeginsel had. De middeleeuwsche eerbied
voor de dragers van zulke volmaakte talen en de scheppers van zulke
volmaakte litteraturen vond et 'n soort van heiligschennis, aan hun
werk te tornen, als er soms twijfel aan de gegrondheid van hun groepeeringsmethode
mocht opduiken, en toen die twijfel eenmaal opgekomen
was, wist men niets beters te doen dan zich te houen aan de gewoonte
en de heimelijke ontevredenheid over et onwetenschappelijke van et
schema te paaien door zich wijs te maken, dat et er toch eigenlijk
niets toe deed."
Dr. J. A. DER Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's
Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs.
POËZIE EN VOLKS-EIGENAARD.
Inderdaad, zoolang men staande houdt dat een drama van Vondel
op een duitsch schema of op een fransch drama lijken moet, zal men
niet in staat zijn onbevangen te voelen hoe of wat het is. — Zoo min
als men een tulp kan bewonderen als men zich in het hoofd gehaald
heeft dat een tulp een soort roos is, — zoo dat men geen tulp zien
kan zonder te roepen: maar die lijkt niet op een roos, maar die is
heel anders dan een roos; — net zoo min kan men het rechte voelen
van een drama van Vondel als men zijn dramaas fransch of duitsch
wil, en bij elk ervan uitroept dat het niet lijkt op een duitsch of
fransch. — Zooals ( en tulp een bloem op zichzelf en anders dan een
,
262 Poëzie en Volks-eigenaard.
roos is, zoo is een Vondelsch drama een apart drama en geen fransch
of duitsch.
Dát moet eerst volkomen gevat worden.
Naast elkaar in Frankrijk, Holland en Engeland, groeiden, uit
drie verschillende volksstammen, drie verschillende soorten van dramaas.
Geen van die drie volgroeide zonder invioeden van romeinsch-grieksche
letteren. Maar elk van die drie bewerkte een ander fonds van verbeelding.
Het Engelsche n.l., met de krachtigste inheemschheid, een van
werklijkheid en geschiedenis. Het Fransche, weinig inheemsch, een
voornamelijk afgeleid-klassicistisch. Het Hollandsche — ik spreek
hoofdzakelijk — een Bijbelsch-Christelijk.
Dit — en dit is het — is een zaak van immense beteekenis. Als
in 't toenmalige Europa drie invloeden gewerkt hebben: ten eerste die
van de werkelijkhein en de heusche geschiedenis, ten tweede die van
't romeinseh-grieksche klassicisme, ten derde die van Bijbel en Christendom,
— dan zijn: Shakespere de dichter van de eerste soort,
Corneille en Racine de dichters van de tweede soort, Vondel de
dichter van de derde soort geweest.
VERWEY, Een Inleiding tot Vondel.
KERN OVER ONZE DICHTERS EN OVER DICHTERTAAL.
Uit een brief van hem aan Guido Gezelle, Des. 1897 (afgedrukt
Biecorf IX, 85): „Wat het taaleigen uwer gedichten aangaat, wil ik
gaarne mijn meening zeggen. Het gebruik van woorden, die op Neder
taalgebied niet algemeen meer in zwang zijn, hindert mij niet.-landsch
Integendeel, ik zou wenschen dat onze schrijvers, vooral onze dichters,
meer gebruik maakten van zooveel schilderachtige uitdrukkingen die
men in den volksmond hoort, maar niet durft gebruiken, of niet recht
begrijpt. Er is tegenwoordig een streven bij de jongere dichters om
de taal te verrijken met zelfgevonden uitdrukkingen en woordverbindingen,
en dat is het recht van den dichter; ik heb er niets tegen,
maar het kan gepaard gaan met het bezigen van welgekozen reeds bestaande,
in stilte voortlevende woorden en gezegden. Een van de
redenen, misschien wel de hoofdreden, dat er in de gewrochten onzer
dichters, zoowel hier in Holland als in België, over 't algemeen te
weinig kleur is, naar het mij toeschijnt, is dat de meesten hunner
stadskinderen zijn."
INDIVIDUELE ZELF-OPVOEDING EN DWANG.
Vergelijking en karakteriseerinq, door Dr. R. C. BOER.
Amsterdam, Scheltema & Holkema. 1900.
Over deze rede nemen we weldra een aankondiging op van een van
onze medewerkers. We raden alvast de lezing er van aan. Veel zoal
niet nieuw, dan toch wat de aandacht zal trekken staat er in gedrukt.
Dr. Gunning, privaatdocent in de Paedagogie, bespreekt 'em in het
Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding. ') Hij vraagt vergunning er
een korte beschouwing aan vast te knopen.
't Is het volgende:
„Aan zelfingenomenheid lijden alle volkeren, de germaansche zelfingenomenheid
heeft echter dit eigenaardige, dat zij meestal met een
relatief zeer groote mate van zelfkennis gepaard gaat. De germaan
weet, dat hij individualist is, hij kent de gevaren daarvan, hij weet, op
hoeveel schade hem die karaktertrek al is komen te staan, desniettegenstaande
verlustigt hij zich er in. Vergis ik mij niet, dan is deze zelfverlustiging,
dat zich verkneukelen in eigen individualisme tegen beter
weten in, vooral eigen aan het edele, hoogbegaafde Friezenvolk.
Op paedagogisch terrein moeten wij ni. i. zoo redeneeren: „aangezien
„het door de geschiedenis van vroeger en later tijd deugdelijk bewezen
„is, dat ons individualisme tegen elke proef bestand en volkomen onuit,
roeibaar is, en aangezien datzelfde individualisme, ongebreideld en
„zonder tegenwicht gelaten, ontzaglijke gevaren meebrengt, zoowel voor
,den persoon als voor de natie, zoo is 't alleen de tegenovergestelde
„deugd, die de nationale opvoeding moet trachten aan te kweeken." Er
is echter op 't oogenblik ten onzent een richting aan 't woord (!), die
vooral onder de studiegenooten van den heer Boer haar aanhangers
telt, onder welken de friesche invloed trouwens niet te miskennen valt,
die het individualisme, en wel het meest onvervalschte, ongetemperde,
tot leidend beginsel der opvoeding wil maken. Ik acht het den plicht
van ieder, die 't wel meent met ons volk, daartegen te waken en er
telkens en telkens weer op te wijzen, dat de opvoeding van een zoo
') 2e jaarg. 1899/1900, 12e afl., blz, 563.
2G4 Individuele zelf-opvoeding en dwang.
ongeneeslijk individualistisch volk als 't onze, dat geen 't geringste gevaar
loopt de voordeelen van het individualisme te verliezen, gericht
moet zijn op 't aankweeken van gemeenschapszin, tucht en organisatie.
Daarom betreur ik het, dat de heer Boer zelfs in zijn slotwoord uitdrukkingen
bezigt, die, ofschoon ik ze op zichzelf geenszins wil wraken,
sommigen zullen doen denken, dat ook hij zijn leerlingen tot individualisten
pur sang wil opleiden."
We kunnen noch mogen nalaten bij deze beschouwing enige kanttekeningen
te schrijven; we achten het de plicht van ieder die 't wel
meent met ons volk", tegen de Gunningse aandrang te waken.
Allereerst dat edele, hoogbegaafde Friezenvolk" laten we voor
rekening van Dr. Gunning. Men kan hetzelfde zeggen van de Franken
en Saksen, en andere germaanse stammen; zullen we de Noren alleen
maar noemen?
Ons Nederlands individualisme zou tegen elke proef bestand gebleken
zijn? Ons volk zou ongeneeslik (!) individualisties wezen! Maar hoe
klaagt Beets dan over karakterschaarsheid ? Waarom zijn er zo weinigen
zich-zelf, durven 't wezen? Zijn er zoveel onderdanigheid -spelers,
zoveel ogendienaars? Zovelen die met de 'machthebbers' mee gaan? Dat
er noch zoveel individualisme — gelukkig! — valt op te merken,
danken we aan individuën (Friezen of geen Friezen), die niet veronderwijst
en verpedagogiekt zijn, en noch minder verklassiekt, d. i. op
z'n romeins vertucht.') Daarom staan de Engelsen zo hoog; en de
Boeren nog meer.
Niet „tegen beter weten in" willen de voorstanders van 't individualisme
dit aanwakkeren ? ! — Integendeel, ze doen 't, omdat ze beter
weten hoe schadelik die „Tucht" z) is, door klassici ons opgedrongen.
Juist daarom verzetten die individualisten zich tegen meer „tucht", tegen
nog langer 't ons opdringen van hen die vertegenwoordigers hier zijn
van romeinse onderdanigheid.
Zeker, ook die individualisten weten van „eendracht maakt macht":
dat willen ze evenzeer. Zij willen die alleen niet door de Gunningse
tucht verkrijgen. Men vernietigt daarmee alle eigen-initiatief; neemt
') Voor het letter- en taalkundig onderwijs, zie T. & L. VIII, 219, o. a.: noot 1.
) Merkwaardig is dat juist in 't Duitse leger de „getochte" milicien
in de laatste jaren zo sterk aangezet wordt tot — „op eigen initiatief"
handelen. Ook in 't Engelse leger in Afrika wordt dit nu sterker dan ooit
bevorderd.
') Die deze oud-rektor ook aan zijn Gymnasiale kollegaas wil opdringen:
een baas-rektor in de classiciteit, en een partijtje ondermeesters in andere
(bij)vakken. Dat noemt hij in onze tijd: bereikbare iedealen! Lees zijn rede,
in 't Leidse Philologen Congres gehouden
Individuele zelf-opvoedig en dwang. 2(35
alle zelf -verantwoordelikheid weg! Zij schatten zelfbedwang, bij alle
vrijheid, boven dat militair onderdanigheids-sisteem. 3) Ze willen „ééndracht",
maar door, zoals prof. Boer 't aanwees, allen op dieper zieleeenheid
te wijzen; door allen te overtuigen, zich-zelf en het eigen zo nodig
op te offeren voor wat als iedeaal leeft in allen: en daartoe moet
ook opgevoed.
Dat zal het tegenwicht tegen 't egoïsme van 't individu geven; maar
tegelijk zal dat juist het individualisme nog versterken.
Wees u-zelf! Ontwikkel bij ieder-en-elk dit zich-zelf-zijn.
Dan geniet de gemeenschap het voordeel van al de krachten van
elk individu.
Dan ja, zullen de „niemanden", die nu vaak door hun „kommanderen"
alle ware kracht krachteloos maken en waardeloos, hun plaats
moeten ruimen voor die 't „kommando" verdienen om hun individualisties
hoger-wezen, voor die de vrije ontwikkeling zullen bevorderen ook
van die minder begaafd en krachtig zijn.
Maar dan ook zal het gemeenschapsgevoel te krachtiger worden, in de
hogeren en in de lageren.
Men heeft de 'Boeren' als afschrikwekkend voorbeeld aangehaald.
Ten onrechte.
Met hun mindermacht hebben ze 't alléen tegen 't overmachtig Enge
kunnen en durven opnemen, omdat vrijwillige gehoorzaamheid iets-land
anders is als 'getuchte dwang', omdat 't horen, luisteren naar eigen
'meerderen' gaat boven 't bevelen opvolgen van opgedwongen-gevbndenhoger-gerangden.
Waar ze 't verliezen, is 't toch niet door gebrek aan tucht, maar omdat
er onder hun nog te veel lopen die bukken; die juist niet genoeg
zich-zelf durven wezen tot het einde toe.
Waar deze er zijn geeft tucht niets, ook niet in een leger; bij 'getuchte'
troepen ontstaat dan die verlamming, dat niet-er-op-in-gaan,
door de Engelsen soms in Afrika getoond, door de Verbondenen in de
Krim, bij de Malakow-heuvel. 1 )
Waar ééns-gezindheid ontbreekt, gaat een volk onder. Maar deze
'tucht' men er niet in.
't Is waar — indien de meesten onder een volk zo zijn verlamd, zo níetindividuëel
zijn, daar kan tucht een noodwendige, maar een surrogate
vervanging wezen van die individuéle innige samenwerking. Juist
onder die t(icht telt de mindere niet dan als sijfer — in den oorlog
als kanonvleesch.
') Toen alleen onder Napoleontiese vlag de Marseillaise Len slotte de
Fransen vooruit deed gaan! Niet de tocht, maar een lied dat de ende
ziele-eenheid wakker riep!
266 Individuele zelf-opvoeding en dwang.
Nimmer moet de pedagogie daarop gericht wezen. Die mag alleen
't individu ten volle ontwikkelen, in verband met eigen-volks-gemeenschap:
juist dit is voor ons land nodiger dan voor elk ander.
Daarom moet aangewakkerd, al lijkt het chauvinisties: Nederland
groot te maken, in elk opzicht. ')
Dan kan zelfs een klein volk zijn „struggle for life" volhouden
tegen een groot waarvan het individu-zijn onderworpen wordt aan de
tucht van hoger gerangden.
Met deze 'tucht' gaat echter ons volk verloren! dan staat „getal"
tegen „getal": het „getal" telt alleen, niet de eigen-heden van elk.
Zo neemt deze Gunningse tucht bijzaak voor wat hoofdzaak is,
t uiterlike voor 't innerlike, de éénheide-schijn voor 't één-wezen.
B. H.
') Zie hiervoor Dr. Schepers, blz. 261.
BETEKENIS VAN HET OUDE HISTORIESE LIED.
Uit de Kroniek van Praillon, 1444: En temps de guerre plusieurs
sont souvent inventifs de ballades, farces, rondeaux, chansons etc. et
pour ce ne fut possible que en vette guerre n'y en eut aucuns qui
en fissent.
Uit een Parijse Kroniek (La Chronique Scandaleuse), Sept. 1465,
toen het verbonden leger der Bourgondiers en der Franse Hyren bij
Parijs lag: Au dit temps, les ennemis, logés devant Paris, firent plusieurs
ballades, rondeaux, libellee diffamatoires et autres choses, pour diffamer
aucuns bons serviteurs du roi, afin que le roi les prit en sa malveillance
et les chassát de son service:
„Persoonlijke politieke satire dus, bestemd om op den gang van
zaken invloed te oefenen: Telkens ontmoet men in de jaarboeken en
gedenkschriften van deze eeuw vermelding van balladen en liedjes : het
schijnt wel alsof de menschen voortdurend bezig waren hun tijd te
bezingen." — „Waar zijn die versjes gebleven ? Meest door den tijd
die ze voortbracht verzwolgen."
BYVANCK, Gid8 1899, Des.
EENIGE OPMERKINGEN
NAAR AANLEIDING VAN DR. STOETT'S UITGAVE VAN HOOFT.
Verklarende aanteekeningen in een uitgave van Hoofts gedichten
zijn niet alleen en niet in de eerste plaats bestemd voor vakmannen,
maar voor een ruinieren kring van belangstellenden, die zonder eenige
wetenschappelijke bedoeling eenvoudig van 's dichters poëzie komen
genieten. Voor die lezers moet dus de weg zoodanig worden geëffend,
dat ze niet door al te veel belemmeringen worden verhinderd om
een zuiveren indruk te verkrijgen. Aan den anderen kant moet het
den toeschouwer niet zoo gemakkelijk worden gemaakt, dat hij zich
als langs een spoorlijn geleidelijk kan laten voortglijden, en wèl het
landschap ziet, maar zonder iets van het karakter er van te voelen.
Aan belangstellenden ontbreekt het Hooft's poëzie nog niet. Hij
leeft nog voor ons publiek. Zijn verfijnde galanterie is wel geen
hartstocht en hij ziet niet bovenal naar het hoogheerlijke, maar al is
Hooft een volkomen onheroische natuur, hij heeft des te meer hart
voor wat fijnmooi is, en, wat voor ons het meeste zegt, hij kent zijn
mooi, hij is het meester.
Wat men bij Hooft dus verklaart, is dat wat voor een beschaafd
man, die van onze oude taal geen studie heeft gemaakt, niet duidelijk
is. Ik zeg niet, niet duidelijk is op het eerste gezicht. Wilde men
dat alles verklaren, clan zou een dichter als hij bedolven worden onder
een berg van aanteekeningen.
Nu is het zeker zoo makkelijk niet in elk geval uit te maken, wat
voor een beschaafd man van gewoon inzicht toelichting verdient en
wat niet. En het is zeker geen wonder, dat het den lezer maar al
te vaak zal voorkomen, dat de uitgever verklaart, wat voor allen duidelijk
is en onbesproken laat, wat voor een leek bezwaren oplevert.
Maar bij alle waardeering voor de verdiensten der uitgave van Hooft's
gedichten door Dr. Stoett kan ik niet nalaten er op te wijzen, dat in
mijn oog ook zijn verklaringen menigmaal aan dat euvel mank gaan.
Indien inderdaad de bedoeling is geweest van Hooft's gedichten een
voor den gewonen ontwikkelden leek leesbaar en genietbaar boek te
268 E. T. Kuiper
maken dan moest er ongetwijfeld op heel wat plaatsen neer zijn ver
Maar ook bij hoe menige plaats krijgen we toelichting bij-klaard.
wat al helder, en geen licht voor wat duister is.
Zouden er wel lezers zijn die in de verzen (blz. 30) :
Weet iemant beter saus als honger tot de epijsen
Of bedde dat coo sacht als vaecke slapen doet?
met de beteekenis van vaecke verlegen zitten? Of is het ook maar
eenigszins twijfelachtig, wat soet wil zeggen, als de dichter het couplet
besluit:
Soo acht ick rijck sijn soet?
En als een minnaar in verliefden twijfel verkeert, of om „schoon
nymphelijns" hals een snoer paarlen of wel crael als bloet beter zou
passen (blz. 35), is 't dan wel heel vleiend voor den lezer, wanneer
de annotator noodig vindt hem toe te fluisteren: „crael is koraal,
weet je"? Al te conscientieus is het toch ook wel op te geven, wat
hette (blz. 90) is — hoeveel menschen zeggen het nog zoo! — en
doortrapt (113) niet slim te verklaren. Ik zou geen bezwaar hebben
tegen die overbodige terechtwijzingen, waarvan ik hier natuurlijk maar
enkele voorbeelden geef, wanneer we niet dikwijls juist in de buurt
van dat overtollige licht met de duisternis verlegen zaten. Op blz. 20
worden vin (voor vind) en oochschellen vertaald, maar als er staat:
Aen hoer gezicht
Myn siele werd verbonden
En sin verplicht.
dan is het van meergemelden leek niet juist te vergen, dat hij weet,
dat verplichten eigenlijk hetzelfde is als verbinden. In het couplet,
waar het zooeven besproken hette wordt „vertaald", gaat Den crane
der wetendheden onopgemerkt voorbij. Daar had ik liever wat van
gehoord. En evenzoo komt het mij wenschelijker voor om op blz. 113
er op te wijzen dat Mercurius door Hooft, als hij hem »Den cluchtigen
Mercuur" noemt, niet tot clown wordt verlaagd, maar behendig wordt geheeten,
dan de overbodige verklaring van doortrapt te geven. In den
brief van Menelaus aan Helena lezen we (131, 57):
De slaepgodt op zijn luim om vaeck in mij te werken.
Ook daar is het wel duidelijker voor den leek, wat vaeck dan wat
op zijn luim (— op den loer) is, al is de laatste uitdrukking ook nog
niet geheel ongebruikelijk. Toch geeft Dr. Stoet alleen de beteekenis
van vaeck op.
Een dergelijk bezwaar is, dat waar Grieksche of Romeinsche namen
in de gedichten voorkomen, de meest gewone, bijv. Pallas, herhaaldelijk,
Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 269
en minder bekende als Timon (57) en het Idalisch dal (161) niet
worden verklaard. Soms wordt, als Hooft een Romein in zijn verzen
noemt, in de noot eenvoudig de volle naam opgegeven, alsof de annotator
zeggen wilde: „Zoek nu zelf maar, wat de man heeft gedaan,
en waarom hij hier wordt genoemd." (blz. 149.) Misschien zou het
ook aanbeveling verdienen, het Latijn, dat in onze zeventiendeeeuwsche
dichters zooveel voorkomt, althans wanneer het kortere aanhalingen of
gedichtjes geldt, voor den weetgierigen lezer over te zetten.
Plaatsen of woorden, waarbij naar mijn meening een verklaring onmisbaar
of althans op haar plaats ware geweest, zijn de volgende nog.
Ik geef natuurlijk maar enkele voorbeelden.
6,66 gayl; 50 het laatste couplet; 74,43 spoock; 76,111 het geheele
vers; 133 lieveloosen; 83,57 beneden handts; 86,17 Staet op geslacht;
87,51 gelaeden, 92,4 vervreemt; 99,10 sonck (in transitieven zin);
104,40 laster (— berisping), in vs. 54 lasteren; 125,2 ontsach; 130,20
bevallycheen; 148,91 ernst (ijver) enz. enz.
Ik geef deze plaatsen alleen om mijn aanmerking aangaande het onvoldoende
der verklarende aanteekeningen te staven. Nog moet ik
naar aanleiding daarvan wijzen op de volgende plaats, waar mij de
zin onverklaarbaar is, wanneer men de interpunctie niet verandert.
7.191 Dees van Cupido sank den triumphanten wagen
Waer voor de grootste lien de swaerste ketens dragen.
De wijsheits minnaers grijs, de Princen trots en Goon
Di' om aertsche schoonheits lie fd den hoogen hemel vloon,
Soo d'aldersachste sijn d'aldergemeenste plagen,
Wie sou sijn smert met sulek geselschap niet verdragen?
Het is, dunkt me, duidelijk dat de punt na 192 door komma moet
worden vervangen, en na 194 integendeel een punt moet komen te
staan. Ik zou hierop niet in 't bijzonder wijzen, warinneer het niet
zoo dikwijls voorkwam, dat men niet een kleine verandering in de
interpunctie in een ouden schrijver een onbegrijpelijken zin volkomen
begrijpelijk maakte. Want de oude uitgevers — Leendertz wijst er in
zijn Inleiding zelf op — waren daarin bijzonder slordig. Maar ook
als het Hs de interpunctie geeft, zooals zoowel L. als St. die hebben,
dan moet Hooft zich hier toch zelf vergist hebben. De omwerking
wijst dat ook uit.
Intusschen zijn er ook plaatsen, waar naar mijne meening de ver
gegeven wordt onjuist is. Eenige voorbeelden daarvan-klaring, die
zal ik iets uitvoeriger bespreken.
63.65. Meer glans de weldaet heeft, dat niet alleen genoechde
De eoninclijcste ziel des werelds op dat pas
Aen mijnen dienst enz.
270 E. T. Kuiper
St. verklaart genoechde enz.: zich tevreden stelde met mij te dienen.
De bedoeling moet zijn: daarmee, dat ik haar dienen mocht. Anders
valt de tegenstelling in de volgende regels vervat weg: maer noch
haer mildste goetheit swoechde om dienen aen die tot haer dienst onwaerdich
was.
Zij stond mij niet alleen toe haar te dienen, zij diende zelfs mij.
69. Het sonnet Beroemde Vischerin is blijkbaar geschreven ter
begeleiding van gedichten, die Hooft aan Anna Roepiers Visscher ten
geschenke zond. Misschien was het een bundeltje dat juist uitgekomen
was, en dan zou het Den bloemhof van de Nederlandsche jeught
kunnen zijn, want die is van het jaar 1608. In elk geval spreekt
Hooft van dichten en niet van één gedicht, waarmee trouwens nooit
het sonnet zelf kon worden bedoeld, omdat dat moeilijk bestemd kou
zijn om gezongen te worden• In den laatsten regel is het dus niet
het gedicht, zooals St. meent, maar het aenschijn.
80, 30. En hebben niet bedreven
St. vertaalt als L.: pen niets verricht hebben niet die schoonheid".
M. i. beter: en geen vrijerij zult hebben bedreven.
93, 29. De verwijzing naar Aeneis II, 176 vlg. is zonderling.
Hooft zegt; al voorspelde Calchas mij, dat ik, als ik naar Troje ging,
met groote schatten zou terugkeeren, ik zou toch weigeren. In de
plaats uit Aeneïs verklaart Calchas, dat de Grieken om aan Pallas
bedreven heiligschennis weer goed te maken, naar Griekenland moeten
terugkeeren om opnieuw de auspicia te gaan waarnemen. Het verband
is niet heel duidelijk. Evenmin kan ik het goedkeuren dat Dr. St.
in de noot op vs. 41 Odysseus boven aan den mast laat binden, als
hij de Sirenen voorbij zal varen. Wat een lastige positie ook! Bij
Homerus Od. XII, 179 wordt Odysseus gebonden aan den standaard,
waarin de mast vastgezet wordt. De verzen 45 en 46 zijn naar vs.
184 bij Hoin. vertaald.
101, 12. En nu haer hete jacht
T' ontloeren achter 't riet of achter d'elzetakken.
St. heeft hier te onrechte aan de verklaring van het Ndl. Wdb. op
het woord ontloeren de voorkeur gegeven boven die van Leendertz.
Het Wdb. verklaart = afgluren, maar die beteekenis past slecht in
het verband. Immers het kan moeilijk de bedoeling zijn om de meereminnen
de hete jacht van de gaile veldtgoon te laten afkijken, die
daardoor aan hen te laten ontleenen (zie Ndl. Wdb. i. v. afgluren).
L. verklaarde door list te ontkomen. Dat past beter. Maar hij zal
dus gedacht hebben aan loeren in den zin van verschalken. Juister
komt het me voor bij loeren hier te denken aan ineengedoken gluren,
in hinderlaag liggen, en dan komt het dichtst bij ontloeren, ontduiken.
105. 77. Den derden Caisar is natuurlijk niet Caligula, maar
Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 271
Tiberius; dat blijkt ook uit het epitheton loos. De vierde is dus Caligula,
de vijfde Claudius. Dan pas kan nog bovendien worden gesproken
van Nero self.
133, 136. Men roept dat Troyes macht verby alle' ander treedt.
Wie roept het? Troye zelfs. En is 't daerom so breedt?
L. en St. breedt — trotsch. De bedoeling der laatste woorden moet
wel zijn: staat het er inderdaad, al zegt Troye het, wel zoo mooi
mee? vgl. Ndl. `Vdb. III, 176, voor deze beteekenis van breed.
145, 6. Daermede ontnuchterde hij den Uchtend hoeren mondt.
Ontnuchterde wordt door verkwikte onvoldoende verklaard. Er ligt
een woordspeling in met uchtend en met het dronken worden in den
volgenden regel.
16, 45. Vrouw Venus soet
En heeft geen moed
Soo schorren groen te dragen.
L. en St. verklaren schor: dof. Beter Bilderdijk (in de uitgave van
1823): stroef. Venus kan dat harde olijfgroen niet op het hoofd
velen. Ze is maar nauwelijks in staat
De roosen sacht
Op 't teder heyr te lijen
Voorbeelden van schor in dergelijke beteekenis bij Ouderrans.
164, 49. En wie hem dempt, verwaereloost de zon
Aen schepsels blindt, uitroyende alle dieren.
St. verklaart, ongeveer even als L.: doet als hij, die de zon verspilt
aan blinden, die er geen genot van hebben, en laat de wereld uitsterven,
door het dempen van „de min enz." Beiden maken de regels
duister door te verzuimen het juiste verband te leggen tusschen de
beide deelen van den zin. Uitroyende moet door een redegevenden
bijzin worden weergegeven. Die de liefde onderdrukt, maakt, aangezien
hij daardoor alle levende wezens laat uitsterven, dat de zon
alleen voor levenlooze, dus blinde wezens, schijnt. Voor den laatsten
regel lezen we dan ook in de uitgaven:
Uytroyend het geslacht der ziende dieren.
224, 14. 't Koraal uws monds, die lippen lief besneeden
Staan nae den atandt van inborsts lieflijkheden.
St. Staen n. d. s.: „evenaren in schoonheid," minder goed dan L. had:
„zijn zoo gevormd, dat zij het beeld vertoonen van." Immers de regels
zijn de uitwerking van de woorden van Psalm 45, 2, genade is uitge
272 E. T. Kuiper
stort op uwe lippen, in de vulgata: diffusa eet gratia in labiis tuis.
Uwe gratia openbaart zich op uw gelaat, aldus vat Hooft het op,
gratia vervolgens weergevende met inborst lieflijkheden, geheel anders
dan de Staten vertaling en dan Vondel, die in den 44en Harpzang
de woorden aldus omschrijft:
Een dauw van gunst besproeit de roode tippen
En rozen van uwe aangename lippen.
247, 6.
Bij den laatsten regel van het eerste couplet van dezen 103den Psalm:
Gemerkt dat hij uw misdaedt schoon vergeet
teekent L aan: gemerkt: aangezien, schoon heeft hier dezelfde beteekenis
als bij ons in ofschoon; en St. geeft het vers aldus weer: al weet gij
ook, dat hij uw misdaden vergeeft. Beiden trekken gernerkt en schoon
bij elkaar en geven het laatste concessieve kracht. Uit het verband
met de voorgaande verzen blijkt dat dit echter onmogelijk is:
Vergetelheid den dank doch niet en korte
Voor al het goedt, daer hij u mee bestorte,
Gemerkt enz.,
die omschrijving zijn van: Loof den Heer, mijne ziele, en vergeet
geen van zijne weldaden; die al uwe ongerechtigheid vergeeft enz. d. w. z,
want hij heeft at uw misdaden vergeven. Duidelijk blijkt daaruit, dat
schoon hier adverbium in den zin van geheel en al is, en al voor ongerechtigheid
weergeeft. Wel lijkt ons de uitdrukking schoon vergeten
voor een psalm te familiaar, maar voor Hooft klonk ze zoo niet. In
dezelfde beteekenis vinden we schoon blz. 266.
Zijt ghij Godin, alleen vereert
Met offer schoon tot asch verteert?
262, 1.
0 geestige Natuer vol juister zinlijcheit
St.: vol onovertrefbare schoonheid. Ook indien men zinlykheit hier als
schoonheid wil opvatten, blijft er toch nog reden oni te vragen: waarom
juist niet onovertrefbare? Zit dat begrip in juist of in zinlycheit? In
geen van beide, zou ik meenen. Maar bovendien geloof ik niet, dat
het laatste hier als schoonheid is te vertalen. Sinnelijk is, met velerlei
variatiën, in actieve opvatting, (lie begeert, maar ook in passieven zin,
wat begeerd wordt of te begeeren is. In het algemeen is het dus zeer
goed te vergelijken met begeerlijk, dat ook beide beteekenissen heeft.
Bij Vondel vinden wij bijv. in de opdracht van den Jozef in Dothan:
u die de poezy gaarne plaats gunt, onder andere schatten van uitgelezeis
boeken, brieven, beelden, schilderijen .... en diergelijken zinnelijken
Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 27 3
huisraad. V. Lennep verklaart daar: zoodanigen huisraad, die aan de behoeften
van den geest, van het hart, van den smaak voldoet. De opvatting
is daar dus passief. Maar de actieve is veel gewoner, zooals
in het begin van den Inhoudt van het Moortje van Bredero: Sinne
hongerige Leserinnetjes. Evenzoo is het met zinnelijkheid-lijcke lesers en
dat zeer gewoon is in den zin van neiging, lust, maar toch ook voor
kan in den passieven en dan dus aanwijst den toestand van-komen
het begeerlijk zijn, wat inderdaad synoniem kan worden met schoonheid.
Uit de regels die volgen blijkt intusschen, dunkt me, dat we
hier met de actieve opvatting te doen hebben:
Wat moest gij op uw' dreef en op uw snedigst wezen
Wanneer 't u inviel, zooveel' sehoonheên saem te lezen
Als zijn aan 't scheppen van mijn lief te kost gelejdt.
In verband daarmee zou ik vol juister zinlycheit ongeveer vertalen:
die met zoo juisten smaak weet te kiezen.
Leeuwarden.E. T. KUIPER.
OVER 'T HILDEBRANDSLIED.
Wir haben bei Griechen, Kelten, Persern, Russen und Germanen
(Deutschen) eine alte sage von einem kampfe zwischen vater und sohn,
der tragisch, und zwar überall (mit ausnahme der Telegonossage) mit
dem tode des s o h n e s endete.
Wie erklärt sich aber die grosse und auffällige übereinstimmung
unseres sagentypus.
Kann eine sage wie die, dass vater und sohn zusammentreffen ohne
sich zu kennen, und dass der vater unwissentlich den sohn erschlägt,
sich nicht überall unabhängig bilden, oder besser, musste sie sich
nicht von selbst überall dort bilden, wo krieg die normale ausfüllung
des daseins ist, wo verbannung, fremder heeresdienst und blutige
eroberungszüge zu den alltäglichsten dingen des lebens gehörten? Wir
dürfen nicht vergessen, dass derartige fälle sich im heldenalter der
indog. stämme sehr häufig ereignen konnten, und jedenfalls auch
ereignet haben: der vater kehrt nach langer verbannung in die heimat
zurück und findet den sohn als wart an der landesgrenze, oder der
vater hat auf einem seiner wilden wanderzüge irgendwo einen sohn
erzeugt, der nun zu einem stattlichen helden herangeblüht ist und seinen
T. & L. X. 19*
274 Over 't Hildebrandslied.
vater aufsuchen will; beide erkennen sich nicht, oder verhüten selbst
die erkennung; der kampf bleibt unvermeidlich, und als dann die
erkennung endlich erfolgt, ist es zu spät: der vater kniet an der leiche
des eben erst gefundenen sohnes. Das ist alles so einfach menschlich,
so zwanglos, dass ich mir eine unabhängige entstehung dieser sage
bei allen völkern mit ähnlichen culturellen bedingungen sehr wol
vorstellen kann und dass mir diese erklärung die einfachste und zugleich
befriedigendste zu sein scheint.
BR. BussE, Sagengeschichtliches zum Hildebrandsliede.
Beiträge zur gesehiehte der deutschen Sprache,
xxvi. Band, 1. Heft, 15. Mai 1900.
IETS VAN BISMARCK.
Die Unterhaltung lenkte — ich weiss nicht mehr, wie — auf die
alten Sprachen ab. `Als ich Primaner war,' sagte er [— Bismarckl,
`da konnte ich recht gut lateinisch schreiben und sprechen; jetzt sollte
es mir schwer fallen, und das Griechische habe ich ganz vergessen.
Ich begreife überhaupt nicht, wie man das so eifrig betreiben kann.
Es ist wohl blos, weil die Gelehrten nicht im Werthe mindern wollen,
was sie selbst mühsam erworben haben.' Ich [= Moritz Busch] erlaubte
mir an die disciplina mentis zu erinnern und bemerkte, die
zwanzig oder dreissig Bedeutungen der Partikel an wären doch auch
etwas sehr Schönes für den, der sie an den Fingern herzählen könne.
Der Chef entgegnete: 'Ja, aber das ist im Russischen, wenn man an
die disciplina mentis im Griechischen denkt, doch noch viel schöner.
Man könnte statt des Griechischen gleich das Russische einführen; das
hätte auch einen unmittelbaren praktischen Nutzen. Da giebt 's eine
Menge Feinheiten, die bei der Unvollkommenheit der Conjugation
aushelfen müssen, und die achtundzwanzig Declinationen, die man
früher hatte, waren auch was für 's Gedächtniss. Jetzt giebts zwar
nur noch drei, aber dafür um so mehr Ausnahmen. Und wie werden
die Stämme dabei verwandelt — von manchem Worte bleibt nur ein
Buchstabe.'
MoRITz BUSCH, Graf Bismarck und seine
Leute, 1878; I 193/4. —
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
1)r. J. M. HooGvLIET's Opvatting
van Taalstudie en
methode van Taalonderwijs,
door Dr. J. A. DknMouw. —
Amsterdam, S. L. van Looy.
1900.
Wij vestigen op dit geschrift
zeer de aandacht.
Een volgende maal geven we
enkele citaten ter karakteriezering.
RED.
Het boek van Nayadrah den
Balling, door Dr. A. KEMPE.
Leiden, A. H. Adriani. 1900.
Wat dit boek zal wezen in z'n
geheel, daarover kunnen we nog
niet oordelen.
„Bescheidenlijk meenende," zo
zegt de uitgever, „in dit werk van
een denker-kunstenaar een boek
ter markt te zullen brengen 't welk
de moeite van het lezen weer eens
waard is, dat als een tweede Hilda
van Saylenburg hervormend zal
doen optreden, verzoekt hij beleefd
het publiek op de a.s. ver
hiervan alvast te willen-schijning
voorbereiden."
') Zie hiervoor, blz. 276.
Zeker is 't geen boek van zomaar-
iemand : lees maar de Voorrede;
er trilt leven, hartstocht in.
Maar ook iets dat niet echt is, iets
„zo-uit - men -dat -nu-altijd," omdat
„hij gelezen heeft hoe kunstenaars
dat beschrijven en hij 't nu ook wil
doen, ofschoon hij het niet ook
waarlik heeft gezien." 1)
Maar lees het boek-zelve. En —
maar we oordelen nog niet.
U. F.
Catherine, door M. ANTINK,
Haarlem, 1899.
„De auteur is geheel doortrokken
van den naturalistischen geest en
werkt daarin zuiver.
Met het komieke element —
Catherines grootmoeder, die haar
van ouderdom versuften echtgenoot
aanport om zijn verhaal van het
stichten van hun kapelletje op te
zeggen — heeft de auteur zijn alge
manier zelfs overtroffen mis-meene
waar hij geeft een, als-schien,
naturalistische werkelijkheid geziene,
karikaturale, dat is niet niet de
naturalistische werkelijkheid overeenkomende,
voorstelling.
276 Kleine mee-delingen over boekwerken.
Dit stukje, beslaande de bladzijden
47-57, in het Ve hoofdstuk,
en de 7 bladzijden, die het idyllische
IIIe hoofdstuk uitmaken, zijn
de beste deelen van het werk.
Er is hier, binnen de gegeven
levensbeschouwing, een klaarheid
van zien, een kracht van uitdruk
een overwogenheid van elk-king,
woord en een vangen van het soms
moeilijk te betrappen juiste woord,
die den verhaalgang niet breken
maar juist in stand houden. Want
de verhaalgang is juist iets als keten
van allemaal opzettelijk gekozen
woorden. Deze eigenschappen kenmerken
den kunstenaar.
Over de brem, het varengewas,
de boschbessen, schijft de auteur
niet zoo als hij doet, om dat hij
gelezen heeft hoe kunstenaars die
beschrijven en hij 't nu ook wil
doen ofschoon hij niet ze zèlf ook
wáárlijk heeft gezien; maar hij heeft
ze zèlf wáárlijk gezien, met zijn eigen
verbeelding. Daaruit blijkt dat hij
een kunstenaar is."
L. VAN DEYSSEL,
Tweem. Tijdschr., Mei 1900.
Liederboek van Groot-Nederland,
verz. d. F. R. COEES FRZN. —
Amsterdam, C. A. J. van Dis
-hoeck. Per afl. f 0.50.
Hierin zal door de heer F. R.
Coers Frzn. worden verzameld ene,
zoveel mogelik, volledige verzameling
van oude en nieuwere Liederen
in de Nederlandse taal, uit Noorden
Zuid-Nederland, Transvaal,
Oranje-Vrijstaat, Amerika, Vlaanderen
enz., met uitmuntende pianozettingen.
De inhoud zal zijn:
Volksliederen. Vaderlandsche
Liederen. Geestelijke Liederen.
Hekelliedjes. Verhalende Liederen.
Geschiedzangen. Minneliederen.
Drinkliedjes. Studentenliederen.
Kluchtliedjes. Verhalende, schalk
Liederen enz.-sche
Het verschijnt in: 30 afleveringen
à 50 cent. —
Dit moet nagestreefd:
Ze moeten gezongen worden onze
liederen. Ze moeten leven, ze
moeten weer groeien en bloeien
vrij in zonnelicht. Ze moeten
klinken in het huisgezin in plaats
van die bloedlooze dingen. Ze
moeten gaan van moeders tot
kinderen. Ons Volk moet ze hooren
en meezingen.
Algemeen luidt het oordeel zoals
Dr. J. B. Schepers 't uitsprak:
„Dit is werk van geestdrift en
van kracht." Wie 'tin zijn ver
heeft en zich Nederlander-mogen
voelt, laat hij den heer Coers en
den uitgever steunen in hun uitgave
van het Liederboek van
Groot-Nederland.''
La Hollande. (Avec 222 gravures
et 9 cartes.) — Paris,
Librairie Larousse. fr. 5.—,
geb. fr. 7.50.
Dit boek bevat:
Le Pays, par Louis van Keymeulen.
— La Race, par Zaborowski.
— Moeurs et coutumes, par
Kleine mee-delingen over boekwerken.
Jan Suys. — Institutions politiques
et administratives, par C.-H.-B.
Boot. — l'Armée et la Marine,
d'après le lieutt-colonel Le Marchand.
(Arme d'Europe. — Troupes
coloniales. — Marine.) — La Religion,
par Louis Bresson. (1'Évolution
religieuse. — Statistique religieuse.)
— l'Instruction Publique, par Gustave
Lejeal. — La Presse. — La
Vie .LEconomique, par Franccois Bernard.
— Le desséchement du Zuyderzée,
par Louis van Keymeulen. —
La Littérature: I. Des origines It
1815, par Louis Bresson. II. De
1815 à nos jours, par Jan ten
Brink. -- 1' Art, par E. Durand-
Gréville. (l'Art avant 1500. — l'Art
au xvie siècle. — Transition du
xvie au xviie siècle. — Le Siècle
d'or. — La Décadence et le xviiie
siècle. — xixe siècle). — La Musique,
par A. Flaeg. — La Science,
par Louis Bresson. — Relations
intellectuelles de la Hollande et
de la France, par Louis Bresson. —
La Hollande avant le xvine siècle,
par Antonin Lefèvre-Pontalis. —
Les Pays-Bas depuis le traité
d'Utrecht, par Louis Legrand. (La
fin du stathoudérat. — La période
francaise. — Le royaume des Pays-
Bas.) — La Politique contemporaine,
par Louis Bresson. — Les
Colonies, par Adrien Mellion. (Les
Indes orientales: Sumatra; Bangka
et Billiton; Riouw-Lingga; Java;
Bali; Lombok; Soembawa; Soemba;
Florès; Timor; Nouvelle-Guinée;
Archipel des Moluques; , Archipel
de Célèbes ; Bornéo. — Les Indes
occidentales: Antilles néerlandaisee;
Guyane hollandaise.) — Le Caricature,
par John Grand-Carteret. —
Appendice. — Bibliographie. —
Index.
Aantrekkelik zijn vooral de stuk
-ken van Van Keymeulen, Durand
Gréville, Jan Suys, Bresson.
Over twee artiekelen geven we
enkele opmerkingen.
Allereerst over dat van Dr. Jan
ten Brink.
Wat is de reden dat hij sommige
auteurs bespreekt, en anderen
niet noemt. Heeft hij alleen de
grote auteurs uitgezocht? Wat
was daarbij zijn maatstaf?
't Lijkt mij toe dat t. Br. dacht:
ik ga berichten alleen over schrijvers
die populair waren of zijn
in een bepaalde tijdvak.
Dat is ook een systeem.
Maar dan mochten niet zo maar
genoemd Justus van Maurik, en
Th. Hoven zelfs verzwegen. Beiden
horen tot de meest gelezen
auteurs. Ook had Cremer minstens
even veel verdiend als de Oude
heer Smits. Mina Krusema kon
daarnaast gerust alleen genoemd,
zonder meer; evengoed als Vosmaer.
Naar dit sisteem worden terecht
uitvoerig behandeld: Tollens, Van
Lennep, Bosboom-Toussaint, Beets.
Ook Potgieter krijgt als veelgelezen,
z'n vermelding, met Da Costa;
maar zou Bilderdijk in dit geval
niet te veel eer gebeuren? —
Van de Nieuwe Gids-schrijvers
wordt 't volgende bericht:
„Quelques-uns de ces jeunes, qui
commencent déjà á se faire vieux,
oat du talent, et certaines poésies
de M. J. Van Eeden, de M. A.
Verwey, de M. Kloos, meriteraient
les plus grands éloges ei les auteurs
278 Klnine mee-delingen over boekwerken.
ne se complaisaient pas trop dans
leur gofit pour un mysticisme qu'il
est permis de trouver obscur."
Enigsins vreemd steekt daarbij
de ekstra-uitvoerigheid af waarmee
Couperus — een leerling trouwens
van ten Brink — wordt behandeld.
Zeker hoort deze tot de meest gelezen
schrijvers. Of echter zijn
Majesteit „provoqua un cri universel
d'admiration", is de vraag;
Eline Vere is zeker meer gezocht.
Geheel anders is opgezet het
artiekel van Louis Bresson over
de oudere litteratuur, tot 1815.
Maerlant wordt genoemd, maar
geen Reynaert, noch de Liederen,
noch het mooie Proza. Dit laatste
wordt zelfs afgedaan met „I1 n'y
a rien de bon à dire, de la prose
hollandaise du xve siècle et de Is
première moitié du xvie "
Marnix heet de dichter van het
Wilhelmus; `) dit gedicht „valut h
M. le Surnom de Tyrtée".
Over Cats wordt vrij goed geschreven,
al verwijt men hem nog
altijd wat hij niet deed. z)
Terloops is er sprake van Wolf
en Deken, en van Langendijk.
Gezwegen wordt van Van Effen
en zijn Spectator! —
Karakteristiek is dit: „Après
Vondel, le théatre vécut surtout de
traductions, et de traductions franc
ccaises. A l'Académie dramatique
fondée à Amsterdam en 1617 par
Samuel Coster, on représenta Le
Cid, Andromaque, Iphigénie, Cinna,
Mithridate, Britannieu8, Nicomède,
.Électre. Quand on revient aux
pièces du cru, de Bredero ou d'Asselyn,
ce sont des oeuvres telles qu'on
se demande comment la scène a
Pu les supporter; le spectateur,
méme après les touchers de mariées
qu'on ne nous ménage pas aujourd'hui,
nous semble soumis ä
une rude épreuve, et il faut cependant
que les notions de moralité
soient tout autres, puisque Bredero
n'hésite pas à dédier sa Lucelle à
une jeune fille de dix-huit ans, sa
Lucelle qui ferait rougir un sapeur.
Aussi en 16! J8 le magistrat se décide-
t-il 8 interdire les représentations,
et en 1650, pour arréter Ie
scandale, le théátre est fermé, et
reste fermé pendant sept ans."
Hoe dit te noemen?
Dat heb ik tegen dit werk, 't is
zo oppervlakkig.
Waarom ook niet de schrijvers
anders ingedeeld: de typiese uit
behandeld, en de kleinere-voeriger
meedoeners genoemd?
Nu kunnen voorde Fransman nog
verzachtende omstandigheden ge
pleit, maar voor de Nederlander ?
Zo worden de Buitenlanders niet
op de hoogte gebracht. En deze
hebben toch al zulke wonderlike
iedeeën over ons land en volk, taal
en letteren. Moeten eigenlanders
dat nog bevorderen?
B. H.
') J. Postmus in Taal en Letteren. VII, 285, wijst het tegendeel aan.
') Van Heeckeren in T & L V, 84-87.
Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stamp
e r i u s. Heusden, L. J. Veerman. 80. Per serie (6 dltjes), gecart.
f3.60; geb. f5.70.
Ve serie, no. 2: L. A. B. ULEHAKE, Van drie Jannen. Een vertelling
uit den tijd van den belgischen opstand. 2e druk. (94 blz.,
m. 3 gekl. pltn.). Gecart. f 0.75; geb. f 1.10.
Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf.
8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 123. TRUIDA KOK, Toni. (48 blz.).
Literair Universum. Verzameling der beste romans en novellen van
hedendaagsche schrijvers. Haarlem, Gebrs. Nobels. Kl. 8°. Per jrg.
(24 nrs.) f 4.80. Afz. nrs. f 0.25.
No. 17. RUDYARD KIPLING, Verhalen wit Voor-Indië.
Amerikaansche detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna en Zoon. 8°.
Per nr. f 0.30.
No. 9. ARTHUR GRIFFITHS, In den exprestrein Rome-Parijs.
(166 blz.).
Slothouwer's Reisbibliotheek. lIe serie. Amersfoort, G. J. Slothouwer.
Kl. 8°. Per. nr. f 0.10.
No. 5. H. VON ZOBELTITZ, Haar portret. Uit het duitsch. (63 blz.).
Kwartjes-Bibliotheek. Amsterdam, Cohen Zonen. 8 0. Per dl. f 0.25;
geb. f 0.50: A. K. GREEN, Een geheimzinnige misdaad. Naar het
engelsch (164 blz.).
Tooneelstvkjes voor dames. le serie. Culemborg, Blom & Olivierse.
8°. Per serie (6 nrs.) f 2.50. Afz. nrs. f 0.75.
No. 6. EVA WESTENBERG, In 's levens lente. Dramatisch schetsje
[4 d.]. — J. EIJSTEN, Piet. Blijspel in één bedrijf. [5 d.]. (64 blz.).
LODEWIJK MULDER, De kiesvereeniging van Stellendijk. Blijspel in 4
bedrijven 15 h., 2 d.]. 4e druk. 's-Gravenhage, J. W. N. Koch.
(118 blz.). f 0.90.
Dr. JAN TEN BRINK, Monsieur de l'Espinay. Eerste episode uit het
leven van Elisabeth Stuart, Koningin van Bohemen. 1645-1646.
Schiedam, H. A. M. Roelants. Gr. 8°. (VII, 319 blz.). f 2.90;
geb. f 3.40.
HÉLÉNE LAPIDOTH-SWARTH, Najaarsstemmen. Amsterdam, P. N. van
Kampen & Zoon. Kl. 8°. (III, 108 en 4 blz.). f 1.50; geb. f 1.90.
J. REITSMA, Geuzentijd. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. 8°.
2 din. (III, 292; III, 288 blz.). f 5.50; geb. f 6.50.
DOROTHEE A. VAN WALREE, Sterken en zwakken. Amsterdam, P. N.
van Kampen & Zoon. 8°. (III, 228 blz.). f 2.25; geb f 2.75.
F. F. HASPELS, Vreugden van Holland. Amsterdam, P. N. van
Kampen & Zoon. 8°. (III, 284 blz.). f 2.90; geb. f 3.50.
280 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften.
Mn VAN HooRN, Eigen rechter. Roman. 2e druk. Amersfoort, Valkhoff
& Co. 8°. (III, 301 blz.). f 1.50; geb. f 1.90.
ERNST VON WILDENBRUCH, De witte Dorothea. Naar de 9e duitsche
uitgave. Utrecht, H. Honig. 8°. (III, 299 blz.). f 2.90; geb. f 3.40.
MINA KRUSEMAN, Parias. Dordrecht, J. P. Revers. 2 dlln. Gr. 8°.
(291 en 273 blz.). f 5.90; geb. f 6.50.
I N H O U D van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, jrg. 5, Juni 1900, o. a.: W. S t e e n h o f f, Een levens
Moerkerken Jr., Dies Irae. — Jeanne Rey--gril. — P. H. van
neke van Stuwe, Kerk-gezicht. — Willem Kloos, April-Storm.-
Willem Kloos, Levens-onweér. — Willem Kloos, Liefde. —
H. J. Boeken, Apollo. — G. C. van 't Hoog, Stemming. —
Joh. W. B r o e d e l e t, Dramatisch Overzicht.
Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 3e afl., Mei 1900, o. a.: Albert Verwey,
Tijdzangen. — M. A. Rabbie, Rozefee II. — Albert Verwey,
De Hodja Nasr-Eddin. — Doctor J u r i s, Tobias Bolderman. —
Emile Erens, Gedicht in proza.
De Gide, Juni 1900, o. a.: Louis Couperus, Langs lijnen van geleidelijkheid.
II. — Prof. G. K a l f f , Constantyn Huygens. II. —
Hélène Lapidoth Swarth, Sonnetten.
Elzevier's Gei l. Maandschr., afl. 5 en 6, Mei/Juni 1900, o. a.: J. Tersteeg,
Doode Lente. — M. R., Ontnuchterd. — Hélène Lapidoth-
Swarth, Ile. — Ida Bakker, Zondag. — Fiore Della Neve,
Malaghies, dramatische schets in drie tafreelen.
Boon's Grill. Magazijn, No. 12, Juni 1900, o. a.: Alfred Slade,
Een (laad van opoffering. --- N. H. Wolf, Rosier Faassen, 18331850-
1900. — Voordrachten enz.: J. A. Holtrop, Een gebroken
vaas, naar Sully Prudd'homme. J. A. Holtrop, de nieuwe spoorweg.
De Tijdspiegel, No. 6, Juni 1900, o. a.: Anna C. Croiset van der
Kop, Horace Mann. Een staatsman-paedagoog.
Nederland, jrg. 1900, No. 5, o. a.: Cyriel Buysse, 'n Leeuw van
Vlaanderen. — C. v. H., Een vader.
De Navorscher, 50e jrg., afl. 4, o. a.: Mr. C. Bake, Van Lennep en
de Genestet. [De Koninklijke Akademie van Wetenschappen is in
het bezit van eene verzameling werken, in druk en in handschrift,
van Mr. Jacob van Lennep, door wijlen den heer P. Knoll bijeengebracht
en aan die instelling vermaakt. Bij het snuffelen in dat
schrijfboek werd mijn aandacht getrokken door een vers, getiteld:
Aan den Heer P. A. de Genestet na ontfangst van zijn gedicht:
Morgen is mijn dichter jarig.] — Aanwas maar geen aanwinst. Taalkundige
aanteekeningen van wijlen Dr. A. de Jager (vervolg).
Tjeunken. — Leiden is in last. — Een merkwaardig jongens-spel.
Noord en Zuid, 1900, No. 3, o. a.: Dr. F. A. Stoett, Hij hangt den
gebraden haan uit. — Verscheidenheden (o. a.: Nijdas. — Een
motto van den Schoolmeester). — Dr. J. A. Worp, Drama's naar
Rotrou. — Dr. F. A. Stoett, Gesalijd. — Dr. F. A. Stoett, Fasol.
OVER VONDEL.
(FRAGMENT UIT EEN LEZING} OVER VONDEL ALS HISTORIE-DICHTER.)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holland, schoon• in zeker opzicht minder klein dan nu, was
toch ook in de 17e eeuw een beperkt, klein landje. Wie zijn
blik niet in de wijdte slaan kon, kon niet leven, althans niet,
als hij dichter was en Vondel heette. Alle eerbied voor onzen
vrijheidsoorlog, maar hij heeft Holland niet enkel groot gemaakt,
hij heeft het ook verkleind. Hij heeft helaas, naar het schijnt
voor goed een scheiding gemaakt tusschen ons en België. Hij
heeft ook de elastische banden doorgesneden, die het weleer ver
Heilige Roomsche Rijk, dat eerwaarde Rijk bij-bonden met het
uitnemendheid, welks Keizers met de Pausen en in worsteling met
deze, de Westelijke Christenheid naar lichaam en ziel hadden
beheerscht of althans daarop, als op een recht, hadden aanspraak
gemaakt. Eigenlijk leeft Vondel nog met heel zijn ziel in dien
tijd. Te veel heeft men hem enkel voorgesteld als Hollander,
als Amsterdammer. Neen, bovenal is hij burger van het Rijk.
Waar de Rijn stroomt, daar is zijn vaderland. Die voor al wat
Duitsch spreekt schier geheiligde rivier huldigt hij als zijn „treckende
geboortestroom" of als „zijn zoeten droom", hij bewondert haar
gracieuse en onverwachte kronkelingen, haar „wuften ommeswaey",
hij prijst den wijn, die op haar bergen wast, en vooral de grijze
en hooggetoornde kathedralen in de oude stichten aan haar oevers
met baar onvergetelijke herinneringen aan de geloofspredikers en
haar gewijde legenden. Maar helaas een „Hydra" geboren uit
„Kerkgeschil en haat van Heeren" verdeelt thans Duitschland.
Gij weet welk een vreeselijke crisis het Rijk in het tweede jaartiental
der 17e eeuw ingetreden was: den dertigjarigen oorlog. In
Bohemen was tusschen Roomschdom en protestantisme de tweede
nu beslissende strijd ontbrand, welke het geheele Rijk in vlammen
zette. Aanvankelijk zijn de protestanten overal in de minderheid
en tegen 1630 schijnt hun zaak verloren. Schier alle vorsten en
T. & L. x. 20
282 N. A. Cramer
steden hebben zich aan den keizer en zijn katholieke verbondenen
onderworpen: het kloeke Maagdenburg blijft weerstaan. Maar de
beroemde veldheer Tilly weet het ten slotte te vermeesteren en
laat — volgens de voorstelling van dien tijd, welke echter ten
deele onjuist is — de stad op een gruwelijke wijze plunderen en
geheel opbranden. Doch reeds is een wreker in aantocht. De
Zweedsche koning Gustaaf Adolf, jong en eerzuchtig, beducht
voor het overwicht der keizerlijken aan de Oostzee, beducht voor
het Protestantsche geloof, het zijne en dat van zijn volk, bovendien
gedreven door dat zeker-iets, dat het midden houdt tusschen genie,
roekeloosheid en geestdrift en dat erfelijk schijnt te zijn geweest
in zijn huis, landt aan de Duitsche kust en rukt, eerst tegengehouden
door de kleingeestige zelfzucht en jaloezie van Noord
vorsten ten slotte zuidwaarts om dwars door Duitschland-duitsche
een krijgstocht aan te vangen, die even uniek is in de wereldgeschiedenis
door zijn verblindenden voorspoed als door zijn plotse
tragischen afloop. De eerste groote overwinning was die van-ling-
Leipzig, bevochten op Tilly, den beul van Maagdenburg en door
Vondel bezongen in een krachtig vers. De dichter beschouwt haar
als een hemelsche wraak voor de Maagdenburgsche bloedschuld;
vandaar ook de titel „Maeghdeburghs lyckoffer". Tal van mooie
plaatsen zijn in dit gedicht:
Op, Sanggodin, en huw uw' heldenluyte
Aen't zegespel der koningklycke fluyte:
En volgh de maet van Saxens trommeldans,
Bohemen vlught, en Sweden wint de kans.
Fortuyn verkiest, om d'eeu, wt soo veel' koppen,
Een hoofd: om dat, tot walgens toe, te kroppen
Met roofschat en triomfen, reys op reys:
Tot glori van een Keyserlyck paleys.
Wie met dees' eer bewieroockt vaert ten grave,
Eer by veraerd: bedanck haer, voor die gaeve;
Want menigh, daerse lang meê heeft gepopt,
Verbastert, en ten troon word wtgeschopt.
Tilly getuyght van desen keer der dingen:
Tilly, voor wien de sloten open springen:
Voor wiens gesicht heel Duytschland ruymt het veld:
Wiens swaerd bereyckt den Donau en de Belt.
Wat gruwel trapt, met Christen hoofds banieren,
Op maeghdepalm, tot schennis van laurieren!
En schaeckt'er weeu en wees haer' roosekrans:
Op 't versehe lyck van vaders en van mans!
Over Vondel.
Die tyranny past Turcken en Maraenen.
Ach hemel! strem, op 'taenschyn, dese traenen,
En kuyschen dau, tot parlen altemael:
Dit suyver bloed, dees' sprengklen tot korael.
Wat Albaes swaerd en fackel heeft gebrouwen,
Sal Nederland en Spanjen eeuwigh rouwen.
De weereld brand, door eenen Faëton,
Die reuckloos ment den breydel van de son.
Die sich, aen 't vier des oorlooghs, niet wil sengen,
De gal der straf, met honighraet, leer mengen.
De sondaer kust de roe, en blyft haer vriend,
Die lieflyck quetst, wanneer by 't streng verdient.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gods arrem maeyt, met syn' gerechte zeyssen,
Een' ysren oegst: en deckt de grond van Meyssen,
Veel' mylen velds, met lycken sonder tal.
Vergeefs gevloon: de Dood is overal.
De Dood verslind, en scheurt, met staele tanden.
Een' roodo zee die bruyst, op d akkerlanden.
De klepper gaet, tot aen den buyck, te wedt:
En wascht syn sweet en stof, in 't laeuwe bed.
Ook na den slag bij Leipzig laat Vondel niet na den tocht van
den schier fabelachtigen held met bewondering te volgen. Van
Sagen trekt Gustaaf Adolf naar den Rijn en bedreigt er — naar
Vondel vreest — de stad Keulen, zijn geboortestad, waar hij altijd
een groote voorliefde voor heeft gehad. Nu richt hij idealiter tot
Gustaaf Adolf „den Olyftack", een dichterlijke bede om die stad
te sparen.
't Wild vogelkijn dat singt, daar 't onbeknipt is:
Al d'ope lucht is mijn:
Noch steent het, om te sijn
Bij 't lieve nestje, daar het uitgekipt is.
Ick meed; hoewel mijn blyde geest vaart speulen
Daar draaiboom sluit noch heck;
Een heimelicke treck
Verleit het hart naar mijn geboortstad Keulen.
Daar heb ick eerst om honigh uitgevlogen,
Ontrent den blonden Rhijn,
Beplant met Rinschen wijn;
En als een bie violendau gesogen.
Uit dit geboortsogh word mijn sorgh geboren,
284 N. A. Cramer
Nu 't Sweedsche vaandel vlieght
Daar ick ben opgewieght;
Nu 't grof geschut vast dondert in mijn ooren.
Hoe wensch ick, als een Rijnswaan, Mars t'ontmoeten,
En met de borst in stroom,
Aldus door sang sijn toom
Te temmen, langs het stof van paardevoeten!
Dan vergelijkt Vondel Gustaaf Adolf met Alexander den Groote
van wien de overlevering — niet de geschiedenis — gewaagt, dat
hij, op zijn grooten veroveringstocht, na de inneming van Tyrus,
bij Jeruzalem gekomen, slechts van de verwoesting dier heilige
stad was weerhouden door den Hoogepriester Iaddus, die hem in
zijn volle symbolieke ornaat en omringd door den priesterstoet te
gemoet was gegaan.
De sware smack van Tyrus trotse muuren
Deê zidderen in 't rond
Den Asiaanschen grond,
En schreeuwde, dat 'er niets gemaackt is om te duuren.
't Verslegen Sion laat sijn schilden hangen.
Het heiligh Priesterdom
Sich statigh toereed, om
Den dappren triomfeerder wel t' ontvangen.
Hij naackt in end: Iäddus treed hem tegen,
Met Godgewijde pracht
Van 't Kerckelijck geslacht,
Om den gesteurden veldheer te bewegen.
De jonge krijghsheld blijft verwondert staren
Op 't priesterlick gewaad;
En 't Goddelijck cieraad
Sijn bittre wraack verweldight tot bedaren•
Hy leest Jehovaas dieren naam gesneden
In 't voorhoofd, op den hoed.
Hy siet der steenen gloed,
Den glans van goud en purpere offerkleeden.
Ootmoedigh stijght hy van den hoogen paarde,
En eert den priester Gods,
En Salems tempelrots,
Met neigend hoofd en afgeleiden swaarde.
Hierusalem, bekleed met groene meyen,
Hem feestelijck begroet;
Terwijl hy met sijn stoet
Op Davids burgh sich vreedsaam laat geleyen.
Over Vondel.
Volgt een vergelijking van Alexander en Jeruzalem met Gustaaf
Adolf en Keulen, en toespelingen op de oude Keulsche
legende, volgens welke de drie koningen of wijzen uit het Oosten,
door Vondel „Perziaansche wijzen" genoemd te Keulen begraven
zijn, van waar ook de drie kronen in het Keulsche wapen, en op
de legende van de Heilige Ursula en de 11.000 maagden, die te
Keulen den marteldood door Attila's hand zouden hebben geleden.
Ieder kent in den Keulschen kerkschat de prachtige zilververgulde
en met edelgesteenten rijk versierde schrijnen, waarin tot op heden
de reliquien èn der drie koningen en van Ursula en de maagden
worden bewaard.
So vreedsaam wensch ick dat met fluit en cyter
Mijn Rijcksstad u onthaal,
Met geestelicke praal,
En Roomschen bisschopsstaf, en witten myter:
Dat sy niet swijm voor uwen rooden stander;
Maar hou haar verwe braaf,
En groete u, o Gustaaf,
Als een van God gedreven Alexander.
Ghy sult haar grijsen ouderdom verschoonen,
Wanneer sy heusch en mild
U toont den wapenschild,
Het bloedigh veld, gewijd met goude kroonen.
Dat 's d'eeuwige eer der Persiaansche Wijsen,
Die met geschenck en stem,
In 't nedrigh Bethlehem,
Den grootsten koning offeren en prijsen.
Dat 's 't jammerteecken, dat haar oude straten
Gedoopt zijn so verwoed
In 't kuische maaghdenbloed,
Vergoten van Barbarische soldaten.
Maar wat zijn heldendaden, vergeleken bij de jammeren en
vooral de gevaren, die genoemde Hydra over het Rijk heeft gebracht?
Nog altijd wordt de Zuid-Oostgrens ervan, ja de geheele
Christenheid, bedreigd door de Turken, die nu een schoone kans
schijnen te hebben door in te grijpen in den dertigjarigen oorlog.
Wij, die niet meer te midden van die eeuw verwikkelingen staan,
maar ze van uit de verte in haar geheel kunnen overzien, wij
weten nu wel, dat reeds in Vondels tijd de kracht van het Turksche
rijk zeer was afgenomen en het gevaar van die zijde in dezelfde mate
verminderd. Maar Vondel en zijn tijdgenooten hadden den vreeselijken
voortgang van den Islam in Europa nog versch in 't geheugen,
zooals die als een springvloed de Balkan- en Donaulanden
286 N. A. Cramer
had overstelpt. Constantinopel in der Turken handen. De Aja
Sofia, de heiligste kerk der geheele Oost-Europeesche Christenheid,
schier haar symbool, veranderd in een moskee. De Turken tot
aan, tot over de Donau voortgerukt. 't Hongaarsche volk in
afhankelijkheid gebracht. Rechtstreeks het Rijk bedreigd, zelfs
Weenen berend en slechts gered door den heldenmoed harer
burgers. Kruistochtgedachten duiken telkens op, maar komen
niet tot verwezenlijking, al had ook Tasso, een geestverwant van
Vondel, door zijn heldendicht deze eigenaardige soort van krijgsexpeditiën,
wier heugenis zeer verflauwd was, met een nieuwen
luister omhuld. Innerlijke tweedracht verlamt de Christenheid en
doemt haar tot een wellicht naar den ondergang voerende lijdelijkheid.
Aldus is Vondels beschouwing:
De Christe Princen sitten vast
Malkanderen in 't hair.
Gants Christenrijck geraeckt in last,
En 't uiterste gevaer;
Als 't schip, dat met gekerfden mast
Flus schipbreuck lijden sal,
En drijft na lager wal.
De felle Turek, die Christus kruist,
Siet ons krackeelen aen.
d'Erfvyand lacht vast in sijn vuist,
En hoopt den klaeuw te slaen,
Van bloed geverwt, van stof hegruist,
In 't hart van 't blind gevecht,
Dat hy 't geschil beslecht.
Soo 't hem gelucken magh na wensch
Met sijnen woesten hoop,
Dat hy 's Geloofs verswackte grens
Op 't onversienste sloop,
En vel en vil soo menigh mensch;
Help God 1 wat wil 't een dagh
Van rouw zijn en beklagh.
Gelijck een ingeborsten stroom
Sal 't ingelaeten heir
Verdrencken al den Duitschen boom,
En bruisen als een Meir,
En spoelen den bebloeden toom
Te Keulen in den Rijn,
Daer sal sijn Paerdstal zijn.
. . . . . . . . . . . . . . .
Over Vondel.
Dan voeitmen hoemen heeft gefaelt,
En uit den Burgertwist
En brand verdoemden roof gehaelt,
En wolven opgehist
Na Christus schaepskoy: dan betaelt
Men self sijn eige roe,
En schreit en sucht sich moe.
0 Jesus, keer dit voorspoock af,
Verdrijf die duistre wolck.
Herplant veel eer op 't heiligh graf
Door uw geloovigh volck,
Den Tureken tot gherechte straf,
Den standerd van uw' naem,
Op dat sich d' afgrond schaem.
Zijn heele leven lang houdt Vondel zich met de worsteling
tusschen Turken en Christenheid bezig. Dan eens bezingt hij een
overwinning ter zee op hen door de Venetianen bevochten, dan
eens een te verwachten aanval der Polen op de Turken. Nog in1669, op 82-jarigen leeftijd, dichtte hij een krachtig vers op den
uitersten nood van Creta, dat toen nog in 't bezit van Venetië was
maar door de Turken ten felste werd bestookt, en waarin de volgende
schoone passage:
De felle Turksche sabel schittert,
Te moedigh op haer halve maen,
Terwijl men, onderling verbittert,
De zon van 't kruis ziet ondergaen.
Wij staen, als met gevleugelde armen,
En zien al koel dien ondergang
Van 't kruis, het welk men kon beschermen,
Vergeefs verdaedight eeuwen lang.
Waekt op, Martel, Buljon, en Kroie,
Sint Luidewijk, en 't Duitsche huis:
Men haelt het Griexe paert in Troie,
En niemant zet zich scharp voor 't kruis.
Maer als gansch Asie, aengespannen
Met Tarters, inberst, als een zee,
Dan zalmen spa de muuren mannen,
En 't zwaert ontkleeden van zijn schee.
Nu is 't noch tijt, naerdien de vrede
De Christe-werrelt overstraelt,
Dat elk om 't eerst het slaghzwaert smede,
En zette alle ongelijk betaelt.
288 N. A. Cramer
Het algemeen karakter van de worstelingen in Duitschland en
in den Griekschen archipel kan men weergeven met de woorden:
geloofsverschil, veroveringszucht en rassenhaat. In Engeland was
ook een geweldige worsteling, maar met een ander karakter: daar
was het de strijd tusschen volksvrijheden en vorstenmacht. Koning
Karel Stuart gesteund door zijn minister Strafford, had er gepoogd
het de Spaansche en Fransche vorsten zoo wel gelukte streven na
te volgen om naar het model der latere Romeinsche keizers, niet
beperkt door Parlement of Staten, als een God op aarde over hun
volken te regeeren. Maar na tien jaar het Parlement thuis te
hebben gelaten, had de regeering zich door den Schotsche opstand
gedwongen gezien het toch weer bijeen te roepen. Dit Parlement
nu, het zg. Lange Parlement — over het ephemere zg. Korte spreek
ik nu niet — had den strijd op leven en dood met 's konings
regeering aangebonden. Men weet, dat die strijd, waarin Cromwell
gaandeweg de hoofdfiguur wordt, met den dood van den koning
op het schavot geëindigd is. 't Was in het begin van die worsteling,
toen de toestand wel ernstig was, maar koning Karel nog
de bovenhand had, dat een huwelijksverbintenis werd gesloten
tusschen diens dochter Maria en den zoon van Prins Frederik
Hendrik, den lateren stadhouder Willem II. Ieder kent het prachtige
schilderij van Van Dijck in het Amsterdameche Rijksmuseum,
dat de 16- en 11 jarige bruidegom en bruid voorstelt. In Mei
1642 werd de jeugdige „Princesse Royale", zooals haar titel was,
naar Holland gebracht door haar moeder zelf, koningin Henriette
Marie. Die begeleiding was een voorwendsel om in Holland
onopgemerkt politieke verbintenissen aan te knoopen en om er
geld op te nemen op een deel der kroonjuweelen. De koningin
bezocht ook Amsterdam, waar zij luisterrijk ontvangen werd. Bij
die gelegenheid dichtte Vondel te harer eere een groot dichtstuk
getiteld „Henriette Marie te Amsterdam." Daarin worden de
oude betrekkingen van Engeland en zijn vorsten ter eener en
Nederland en Oranje ter anderer zijde op poëtische wijze ontvouwd.
Eigenaardig is het te zien, welke illusie Vondel blijkens dit dichtstuk
zich schept van de groote gevolgen die het huwelijk van
Prins Willem met het Engeleche princesje zal kunnen hebben.
Volgens hem zal het ons met Spanje verzoenen en in het algemeen
den vrede brengen op het vaste land. Door dit huwelijk toch werd
de jonge Willem — en dit is werkelijk heel curieus — neef, d. i. oomzegger
van onzen bitteren vijand den koning van Spanje. Diens
vrouw nl. was een Fransche princes en zuster van de koningin van
Engeland, nu Willems schoonmoeder. Ja zelfs profeteert Vondel of
liever stelt hij zich als mogelijk en wenschelijk voor, dat na den
algemeenen vrede een gemeenschappelijke vloot der christennatiën
Over Vondel. 289
onder aanvoering van prins Willem naar het Oosten varen zal,
als in een laatsten en beslissende kruistocht om te Constantinopel
de Turken te verjagen, er het aloude Oosterech-Romeinsche Rijk
te herstellen, en het Heilige Land van den smadelijke heerschappij
der ongeloovigen te bevrijden. Sommige nuchtere, of al te nuchtere
menschen zullen wellicht over deze phantasie glimlachen, maar ik
vraag mij af: was dit denkbeeld zoo geheel een hersenschim? En
dan antwoord ik ontkennend. 't Is nl. zeker, dat er in 't begin der
17e eeuw in de Europeesche diplomatie een plan bestaan heeft om
een algemeene verzoening der christenvolken tot stand te brengen
en daarna met vereende krachten de Turken te lijf te gaan; het
gemeenschappelijke leger zou dan door onzen Prins Maurits worden
aangevoerd. Welnu, dit niet uitgevoerde plan kan een jaar of veertig
later weer opgerakeld zijn geworden en gewij igd in den geest, als
Vondel aangeeft. Ja zelfs in onze eeuw tusschen 1820 en 1830 is
tusschen de Fransche en Russische diplomatie een plan besproken
geworden, om ten einde een hechter vredetoestand in ons
werelddeel te vestigen, de bestaande grensverdeelingen vooral der
groote mogendheden grondig te herzien en in verband daarmede
een einde te maken aan de Turksche heerschappij in Europa.
Het huis van Oranje zou dan op den konings- of keizerstroon van
Constantinopel gevestigd worden. ') Het zou mij niet verwonderen,
als in dit laatste plan nog reminiseenzen naklinken van het zoo
even genoemde plan of de plannen der 17e eeuw. Zulke phantastische
ontwerpen blijven soms zeer lang slingeren in de kanselarijen
van gezantschappen en ministeriën om telkens weer eens
voor den dag gehaald, gewijzigd en opgepoetst te worden, maar
dan al heel gauw als onuitvoerbaar weer ter zijde te worden gelegd.
't Was te verwachten dat Vondel scherp partij zou kiezen voor
den Engelsehen Koning en tegen het Parlement. Trouwens zoo
was de algemeene opinie hier te lande in overeenstemming met
het monarchaal karakter van ons volk. Want al waren wij
staatsrechtelijk toenmaals een republiek, het was een republiek
zonder republikeinen, uitgezonderd in de kringen van de stedelijke
regenten en hun aanhang in den groothandel en onder de gestudeerde
menschen. Het volk had zijn monarchale sympathie
van het oude, wegens zijn verspaansching onmogelijk geworden,
vorstenhuis eenvoudig op het huis van Oranje overgebracht.
_)
') Zie Emile 011ivier, 1'Empire liberal I, 212.
') Het in zulke gevallen klassieke middel van het op den troon brengen
van een jongere linie, dat tweemaal in Engeland en eens in Frankrijk en
Zweden ie toegepast geworden, was ten onzent onuitvoerbaar, schoon dit
denkbeeld wel zal meegewerkt hebben tot het in he land roepen van den
Aartshertog Matthias.
290 N. A. Cramer
Het beschouwde de Oranjes als zijn monarchen en begreep niets
van de subtile onderscheidingen van het staatsrecht. In dit opzicht
— ik zal waarlijk niet zeggen in alle opzichten — gevoelde
Vondel identiek met zijn volk. Maar er was nog een andere
reden, waarom hij zoo warm de zaak der Stuarts toegedaan was.
Juist in dien tijd was hij Katholiek geworden. En al wat Katholiek
was gevoelde voor de Stuarts, in wie men een neiging tot
den Roomschen godsdienst onderstelde, omdat zij afstamden van
de beroemde Maria Stuart, die, zooals gij weet, als een soort
katholieke martelares door haar gelukkige mededingster koningin
Elizabeth na een schijn van rechtspraak uit raison d'état om het
leven was gebracht. Later zijn dan ook werkelijk de Stuarts en
het aan hen nu verwante Paltische huis tot de Roomsche kerk
teruggekeerd.
Op de gebeurtenissen in Engeland dichtte Vondel vele gedichten
die soms, 't moet erkend worden, niet veel meer zijn dan zeer
scherpe, eigenlijk onbillijke, schimpschoten, b.v. het versje getiteld:
Protecteur Weerwolf, waarmede Cromwell bedoeld wordt.
Tot deze reeks van historiedichter reken ik ook zijn treurspel
„Maria Stuart," een zeer gevoelige dramatische schildering van het
droevige einde dier — spijt alle zelfschuld — immer sympathieke
koningin, vol toespelingen op den Engelschen burgeroorlog en
als 't ware een sombere voorspelling van het gelijke lot, dat Maria's
kleinzoon een paar jaar later ondergaan zou. Niet dat het stuk
als geheel nu zoo voortreffelijk is — ik zou dit betwijfelen — maar
er zijn zeer mooie passages in, b.v. het afscheidsgesprek tusschen
Maria en de Rey harer staatsjonkvrouwen:
Maria.
Myn ziel, eens afgesolt op d' ongestuime baren
Der weerelt, na verloop van vijfmael negen jaren,
Verlangt, als 't moede schip, naer een gewenschte kust
Van veiligheit, en loopt de haven van de rust
Met volle zeilen in, op 't rijzen van de stralen
Der zonne, vroeger op om mijn geluck t' onthalen
Met levendiger vier en glanssen danze plagh.
'k Begin door 's weerelts damp en nevels nu den dagh
Der zaligen te zien, en vrydom te genieten,
In 't onbenijde licht, na kerekers en verdrieten
En ketens zonder endt. Het juichende gemoedt
Begeert naer zulck een prijs te rennen door het bloedt
Der adren, en om hoogh t' aenschouwen, vol genoegen,
Hoe hier de vyanden, geknaeght en bleek van 't wroegen,
Over Vondel.
En onverzaet van wraeck, geen vatten vinden aen
't Onsterflijck deel, de ziel, nu 't lichaem moet vergaen.
Rey.
Och l och! ghy Koningen van Engelschen en Schotten,
Hoe stappen nu helaes! uw dochters de schavotten
In ste van troonen op. Wat is ons bang te moe'!
Men vloeckt uw afkomst zelf den scherreprechter toe.
Waer toe vervalt de stam der Koningen, eilaci!
Maria.
Gelooftme, dat de dagh van mijne bruiloftstaetsi,
Die my, door zulck een' drang van 'tjuichende Parijs,
Te kereke en koore leide, in 't bruiloftsparadijs,
Daer 'teenigh oir des Rijcks Francois op 'theerlijckst praelde,
En in de bloem der jeught zijn lieve Bruit onthaelde,
Noit blijder scheen clan nu in mijn ontloken hart.
Schept moedt, ick zie het honck van mijn gelede smart.
De weerelt is maer roock met al haer ydelheden,
Een oogenblick, een niet. De mensch, die hier beneden
Iet zekers zoeckt, is blint. Wat baet een hantvol tijt?
Terwijl men grijpt naer 't aertsch zoo wordt men 't hemelsch quijt.
En iets verder Maria's troostwoorden:
Mijn dochters, zijt getroost: ghy kunt met al dit kermen
En jammeren ons niet beschutten, noch beschermen:
De tranen baten niet, en zijn een krank geweer.
Vergeefs omhelst ghy ons: uw armen zijn te teêr,
De vyanden te sterck, en zonder mededoogen.
Genoeght u aen Godts wil: by roept my uit den hoogen:
My dunckt, ick hoor zijn stem. Nu sus, mijn kinders, sus:
Ontfangt den lesten groet, Maries lesten kus.
Mijn kinders, matight u: ghy zult in droefheit sticken:
't Is wijsheit zich naer tijts gelegenheit te schicken,
Te kunnen sterven, als men immers sterven moet.
Volhardt in 't out geloof, het welck ick met mijn bloet
Bezegel, en zoo wijdt gehoorzaemt d' overheden.
Schept moedt: gedenckt mijn ziel voor Godt in uw gebeden.
Eindelijk de klacht der Rey na Maria's onthoofding:
Ontfang ons klaghte en lijekgebeden,
0 Roomsche Roos, noch versch gesneden
Van uwen steel; hoe knap
Verliest ghy geur en sap!
292 N. A. Cramer
Hoe ras verwelcken en verslenssen
Uw bladera! Sterfelijeke menschen,
Het schoonste, dat ghy ziet,
Wat is het schoonste? niet.
Een oogenblick, een blick gaet strijcken
Met d' eere en 't licht der Koningkrijcken.
Een buy ontkleet die bloem
Van al haer pracht en roem.
Een nevel, och ! voor ons te duister,
Berooft die zon van al haer' luister,
Benijt ons droef gezicht
Dat hartverquickend licht.
Die flonckrende oogen zijn geloken,
't Aenminnige gezicht gebroken,
Die scherpe stralen stomp,
Het lichaem slechts een romp.
Mooi ook de woorden, Maria Stuart in den mond gelegd in
een gedicht, dat achter het treurspel afgedrukt staat:
Iok roemde op geen doorluchte troonen,
Noch grijzen stam, noch schoone Jeught:
Maer stelde mijn gewijde koonen,
Uit liefde tot de hooghste Deught,
Godtvruchtigheit, in Godes handen,
Van wien ikze al te leen bezat,
En hierom in benaeude banden
Beooghde en koos een wisser schat.
Hoe schielijk vloeiden d'andre heenen!
Mijn Koninglijcke Bruydegoom
Gelijck een leli is verdweenen.
Het is vergeefs mijn Faem te smooren,
Die op der wijzen tongen leeft,
En haere loftrompet laet hooren
Zoo verr' de zon haer loopbaen heeft.
Gelijck besnoeide boten bloejen;
Het graen versterft eer 't rijcker wast;
De lelien in doornen groejen;
De palmen steigren tegens last;
Zoo triomfeert de Deught na rampen,
Die hemelhoogh door druck gevoert,
Haer glori ziet geveeght van dampen
Des lastermondts, uit spijt gesnoert.
Over Vondel. 293
Heldinnezielen voeght naer 't strijden
Alleen dees uitgeleze kroon.
Hoe feller wean het hart doorsnijden,
Hoe grooter, hoe volmaeckter loon.
Wie zich getroost voor Godt te sterven,
Zal 't eeuwigh Rijck en leven erven.
Juist, toen de Engelsche burgeroorlog zich ten ergste begon te
wenden, eenige maanden voor de onthoofding van Karel Stuart,
was op het vasteland een betere tijd aangebroken. De Westfaalsche
vrede maakte een einde aan onzen strijd met Spanje en
aan den vreeselijken oorlog in Duitschland, die tot een overheering
door de meest verwilderde soldateska was ontaard. Vondel bezong
dien vrede in een groot gedicht „den Getemden Mara,"
stellig een der schoonste, die hij ooit heeft geschreven . . . .
(Wordt vervolgd.) N. A. CRAMER.
WOORD - MUZIEK.
Hier zit den Wijngod zelf met zijnen platten kroes
Op zijn gezadeld ros;
en:
Cupido en de Dood zich leiden om te slapen
In een zacht bloemendal;
en van een godenmaal de twee:
men dekt er
Des tafels breeden rug met ambrozijn en nektar,
[1J-
Vrouw Venus, zoete snol,
Die maakten meen'gen spronk en luchte kariol.
Als een dichter schildert doet hij het niet met woorden maar met
letters. Fijnheden als het voortzetten van de z en de t doen het hem
in dat „zitten" „met zijnen platten kroes" „op zijn gezadeld ros" van
den wijngod. „Cupido en de Dood": aan de zachte d-deining voelt
men al het liggen gaan, en in de 1-golving: „zich leiden om te slapen"
de slaapzoekende beweging. Niet het woord „bloemendal" schildert
294 Woord-muziek.
hier, maar de letters d en i. Lekker in de verf zou een schilder ook
zeggen van dat è-vers, het derde van deze:
een armen man vol puisten en vol zeeren,
Waarop de vliegen vast al gretig en verwoed
Zich mesten vet en dik met etter en met bloed.
Met nu en dan te wijzen op het effekt van een assonantie of alliteratie
pretendeer ik niet het mooie van de verzen „uit te leggen." Dat mooi
zit 'm ten slotte niet in een deel, maar in het heele vers, en beter
dan alle uitlegging is het dát te lezen, en meètedragen. Maar dat
lezen en meédragen is het juist, wat ik, ook met mijn opmerkingen,
bedoel. De ooren van veel menschen, merkte ik dikwijls, zijn zoo
weinig open, dat ze niet bij een eerste lezing het geluid van een mooi
vers opvangen en verstaan. Ik laat éen klank uit dat vers dan nog
eens naklinken: mogelijk worden er dan attent.
VERWEY, Een Inleiding tot Vondel.
KUNSTENAARSTYPEN.
Er zijn twee typen van kunstenaars: de bourgeois en de bohème, —
ik geef de Fransche namen omdat bij ons het artisten-karakter minder
scherp ontwikkeld is. Zij kunnen nooit geheel van elkander worden
gescheiden, daar in ieder gezeten-burger-kunstenaar een neiging naar
het zwerven bestaat, en bij iederen zwerver iets van den gezeten burger
blijft hangen. Om 't met een enkel woord te zeggen, zij verschillen
hierin: dat de eenen, uit hun tweestrijd, tot evenwicht met het leven
zoeken te geraken, terwijl de anderen er pleizier in hebben om het
evenwicht in hun persoon en hun kunst te verbreken.
Neem Victor Hugo, het is de bourgeois; hoe majestueus gelukkig
troont de dichter boven de wereldsche contrasten! Maar Arthur Rimbaud,
maar Paul Verlaine, zijn bohèmes. Gorgelt er Verlaine niet in
zijn hoogste godsdienstige extase een straatwoord naar de omheining
van zijn tanden, en moet hij bij het allerheiligste niet 't beestje
loslaten ? ...
Goethe en Shakespeare zijn bourgeois ondanks wat zij voor zwervers
bezitten; Rossetti daarentegen, met al zijn gevoel voor plastisch-aard
schoonen vorm, blijft een bohème. Op die manier zou men tal van
voorbeelden kunnen opnoemen, maar genoeg: — die oppositie tusschen
de karakters van artisten bestaat. De een voelt het instinctmatig van
den ander dat zij in 't hoogste en intiemste hunner kunst van elkaar
gescheiden zijn.
BYVANCK, De Gids, Juli 1900.
TAAL EN SPELLING.
(Lezing, gehouden te Gouda op Dinsdag 14 Maart.)
Wanneer het mij gelukken mocht uw belangstelling te wekken voor
mijn onderwerp, dames en heereu, dan zult u straks misschien dat
onderwerp niet droog meer vinden; maar het staat als zo droog, ja zo
Mtllerdroogst aangeschreven tot zelfs bij mannen van 't vak, dat ik
waarlik wel beginnen mag met uw welwillende aandacht te verzoeken.
Schenkt ze mij, bid ik u, en laat mij beproeven, of ik het spellen van
de taal tot iets interessants voor u maken kan. Dat het spellen 'n zaak
van gewicht is, daarover zijn we het allen eens. Zijn tàkl niet te
kunnen spellen, beschouwen wij als 'n sprekend teken van gebrek aan
beschaving, om niet te zeggen van onbeschaafdheid. En wanneer ons
'n geschrift onder de ogen komt dat 'n andere spelling vertoont dan de
gebruikelike, dan laat ons dat niet onverschillig, maar de vraag dringt
zich aan ons op: Zou dit wel goed zijn te keuren. Ik denk dat ik u
niet te vergeefs om uw aandacht verzocht zal hebben. Want het zal
ook geen van u onbekend zijn, dat er onder (te vele aanhangige kwesties
van onze dagen, ook 'n spelkwestie is. Enige jaren geleden, toen de
kwestie gesteld werd, bracht dit niet maar tal van pènnen in beweging,
maar vele gemdèderen bracht het in beroering. Zij slaan de schendende
hand aan het histories monument van de Moedertaal," zei de een; en
'n ander verzekerde, alsof-ie 't gezien had: „De Nederlandse Taalmaagd
staat te weenen" : hij bedoelde dat ze tranen stortte van zielsverdriet.
„Gèèn man van wetenschap en beschaving", getuigde 'n derde, „zal aan
dit taalbederven meedoen". U merkt, er was een werkelike beróèring,
er was 'n hartstochtelik verzet. Niet enkel de meerderheid van de
„deskundigen", ook aan het ontwikkelde, beschaafde publiek, scheen
de verkondiging van cie Nieuwe Spelling 'n gevaarlike ketterij. Tot
zelfs in onze Volksvertegenwoordiging werd een-en andermaal de zaak
ter sprake gebracht; er waren er die, oordelende dat de spelling 'n
regeringszaak was, de minister aanzochten de Nieuwe Spelling te verbieden.
Wanneer ik u nu meedeel, Mijne Hoorders, dat ondertussen
Prof. van Helten, Prof. Symons, Prof. Speyer, Prof. Logeman de
spelling-voorstellen ondertekenden, dat 'n zo klassiek man als Prof.
296 J. H. v. d. Bosch
Moltzer van die ondertekening toen werd afgehouden alleen maar door
z'n meningsverschil omtrent de spelling van de vreemde woorden, dat
ook de ouwe Prof. Cosijn het in het prinsiepe en wat de toepassing
betreft ook in de hoofdzaken eens was, — als ik u dit meedeel, of
't u herinner, wordt u dan niet 'n weing nieuwsgierig om te vernemen
wat voor 'n kwestie de spelling-kwestie dan toch eigenlik wel is? Dat
er tegenstand was, is te begrijpen. Wij spellen het woordje mijn in
„mijn vader" met zo'n lange ij, en de Duitsers spellen datzelfde woordje
met 'n ei. Als we nu morgen in 'n Nederlands boek mijn met ei zien
staan en al die woordjes met 'n lange ij allemaal met ei, dan schrikken
we; en als we dan in 'n Duiits boek al die woordjes met 'n ei. zien
staan met 'n lange ij (b.v. mijn Vater und mijn Mutter) dan schrikken
we ook. U ziet, het is maar net zo als we 't gewend zijn. Dat mijn
en de woordjes snijden en bijten kunnen zo goed met ei staan als met
lange ij, maar in 't Duits zijn we 't za gewend en in 't Nederlands
anders. Wat volgt hieruit? Dat 'n zeker mensengeslacht altijd zal
ingenomen zijn met de spelling die 't gewoon is voor zijn oogen te
hebben; men ziet dat het best, aan de gekke spelling van 't Engels.
En dat dat mensengeslacht altijd zal afkeuren, een nieuwe spelling,
waar 't nièt aan gewoon is. Hadden we allemaal boomen met éne o
leren spellen zodat we in elkaars brieven en boeken en kranten nooit
anders zagen dan bomen, met éne o, dan zouden we ons nu allerheftigst
verzetten als men ons nu boomen met twèè o'8 onder de ogen
bracht. Onze ogen zouden dat weigeren. Het is er mee als met zo
veel: gewoonte is 'n twede natuur. Zoudt u wel denken dat de voor
Nieuwe Spelling andere ogen hebben? Neen; ook-stellers van die
hun ogen hebben zich moeten wennen. Welnu; zoals we nu de tegen
recht hebben laten wedervaren door te erkennen dat een-standers
Nieuwe Spelling in 't begin onacceptabel is voor 't oog, laat ik eraan
toevoegen, onacceptabel ook voor de hand en de pen die gewoon zijn
als de eerste o van boomen gezet is, er noch eentje te zetten, — laten
we nu àlzo rechtvaardig zijn voor de mannen van de Nieuwe Spelling.
Wat ging er toch bij die ketters om dat zij licht achtten het grote
bezwaar van zovele anderen, dat toch èvenzeer gevoeld werd door hí n?
Het is u duidelik, er moet iets zijn, dat zij gewichtig achtten, maar
waar de tegenstanders gèèn drie maanden onaangename aandoening
van de ogen voor over hadden, dat ze als geen de minste opoffering
waardig beschouwden. Het is inderdaad omdat ook bij mij zwààrwegende
„iets", dat ik juist bij het Publiek van de Maatsch. tot Nut
v. 't Algemeen belangstelling in de spellingkwestie zou wensen te wekken.
Maar vaar ik het noem, wens ik de vraag te beantwoorden: Mag
men de spelling van 'n taal veranderen? En daartoe moet ik u onderhouden
over „wat is Spelling?" „wat is de natuur van de Spelling?" —
„hoe moeten we Spelling beschouwen ?"
Taal en spelling. 297
Onderscheidt wèl, Taal, en spelling van Taal. Een kind wil iets
vragen aan haar Oom, maar de Oom is van huis en het kind wil
toch vragen. Nu neemt het kind de pen, en het is noch natuurlik, en
in tekens duidt het aan wat het te zeggen heeft: „Oom mag ik morgen
wat bloemen plukken in uw tuin ?" Die zwarte tekens daar op het
wit papier, dat is de spelling van 't kind haar taal, en dit die tekens
hoort de Oom de kinderstem tot hem komen. Wij moeten die tekens
niet de afbeelding noemen van de kindervraag, want de klank is voor
het oor en 'n klank als zodanig is niet af te beelden. Het is niet
meer dan 'n aanduiding. En het is 'n sobere aanduiding: want in
de geluiden van de stem is 'n rijzing en daling, daar is 'n hoog en
laag in, let op uw eigen spreken en u zult merken dat de taal zich
uit in een oneindige variasie van golfbeweging: maar in rechte lijn
staan daar, de tekens van de spelling. Op haè velerlei wijze zeggen
we niet ons enkele woord „Ja": 't gewone toestemmende „ja" —
kort en met nadruk — „jàà" lang en met nadruk — „ja-a-a" met een
beweging van op en neer (= „wat zal ik je zeggen") „jà-a", op en
neer, maar korter en met nadruk (— „ja daar kan 'k niets aan doen")
— jè — tja, tjè — i-jè, i-jà: u hoort wel dit is volstrekt niet altijd
een en hetzelfde woord, het is telkens de uiting van iets anders
binnen in ons; en ga nu noch na die verscheiden nuanses van 'tvragende
„ja". Hoe armoedig is nu niet het teken, het gespelde woord
dat bij al deze verscheidenheid nooit anders zijn kan dan een j plus
'n a? Met een paar leestekens kunnen we noch ietwat variëren, maar
de armoe blijft er even groot om. En neem nu een boek, laat het
zijn wat het wil, — recht als rijen van gehoorzame soldaten in 't gelid
staan daar de tekens: waar zijn de accenten, de sterkere en de mindere
nadruk, waar het snellere en langzamere tempo, waar de hogere en
lagere tonen, waar hèèl die beweging van de klankenreeksen, waar
de ziel van de levende mens zich zo direkt in uit, haar gevoel, haar
innigste intensie, haar stemming? Want eerst als we hoorden hoe
iemand iets zei, het volle moduleren van zijn zinnen, eerst dan hebben
we op dat ogenblik z'n taal gehad en weten we wat hij te zeggen
had. En dààrom, kan het teken dat voor het oog is, niet zijn de
taal, —• die alleen door het à ir tot ons kan komen.
Wanneer wij nu 'n vriend die vertrekt naar Amerika, ons laatst
vaarwel toe willen roepen en we kunnen niet naar 'm toegaan en we
doen als het kind van daareven, wij nemen de pen om ons „vaarwel"
in tekens te brengen, — van welk beginsel zullen we dan onwillekeurig
uitgaan? Zullen we schrijven: „ Verwal"? Of „ Voerwol" ? Nee ;
we zullen geen „eerwal'' schrijven en evenmin „voerwol". Het woord
zèlf zullen we aanduiden. Ook op het papier voelen we ons als sprèkende
in onze taal. De natuurlike regel van ons spellen zal zijn, dat
we áánduiden de klank. Met z'n wetenschappelike naam heet dit: de
T. & L. X. 21
298 J. H. v. d. Bosch
„fonetiese" regel, d. i. de klank-regel. De spelling dus is van nature
foneties, omdat ze is, aanduiding van klanken.
Maar de spelling van de talen is een van de eigenaardigste dingen
van de wereld. Alle levende d. w. z. alle door een gemeenschap van
mensen gesproken taal verandert voortdurend. Er is 'n tijd geweest
dat wij allemaal, onze voorvaderen namelik, kerke, reize, kerke, zeiden;
vrouwe, vreze, stemme, nonne, koninginne; zoete, rijke, schone; ik hoor
was ik hore, ik vind — ik vinde. Je hoort was du horea. Ik dronk,
ik bond luidde eenmaal ik drank, ik band. Zo was het in de Middeleeuwen.
Ik laadde was toen ik Toed; ik bakte ik boek, ik lachte ik
beg; ik zond was ik zendde en ik schond ik schendde. Ik ben was ik
bem, met 'n m, en ik gun was ik an, zonder de g; ik durf ik dar,
zonder de f. Als we dat alles geregeld na zouden gaan, door al de
vormen van ons spreken heen, dat zou ons lang bezig kunnen houden.
Het is zeker dat hier in dit zelfde Holland 500 jaar geleden heel
anders gesproken werd dan nu. Ook de klanken waren toen heel
andere. Woorden als huis, buigen, duivel, klonken toen huus, bigen,
d4vel; mijn was mien, wijn wien, blijven blieven etc. etc. Een gedeelte
van de woorden waarin wij een e zeggen, had toen iets van 'n tweeklank
in zich, zo iets als deilen (ons „deeles"), noch hoort men 't zo b.v. in
Zeeland; of ook wel (in andere streken), ze hadden ei, net als nu noch
in verbreiden (vergelijk breed). Ook in veel woorden met o hoorde men
iets van 'n tweeklank: loopen, kool: luister noch, naar de Zeeuwen. En
gaan we van de XIVde eeuw noch eenige honderde jaren verder ach
dan zijn de klanken en de vormen alweer andere. Taal ver-teruit,
altijd, en dit veranderen gaat niet met plotselinge sprongen,-andert
maar àllengs, làngzamerhand; zo dat de sprekende mensen het zich
niet of nauweliks bewust worden. Stelt u nu voor, dat de mensen
omtrent zekere tijd beginnen te schrijven. Hun spelling, nietwaar, zal
van nature foneties zijn, ze zullen met hun tekens gaan aanduiden hun
woorden. Laat ons onderstellen dat er vrij véél, in die tijd geschreven
wordt. Nu zal de hand van de schrijvende mensen gewoon worden
om de woorden op die bepaalde manier te schrijven; en hun oog zal
gewoon worden ze aldus te zien. Wat zal er nu gebeuren als na een
zeker tijdsverloop de taal zozeer veranderd is, dat andere klanken en
ook sommige andere vormen weer algemeen zijn geworden? De ouwere
mensen zullen de ouwe teekens blijven schrijven, en de jongere mensen
zullen dat schrijven van hun overnemen; ook het lezen van al de in
vroeger tijd geschreven boeken zal de ouwere tekens bij het jongere
geslacht inprenten. En zo zal er dan, door de macht van het voorbeeld
en door de kracht der gewoonte, een verschil zijn gekomen tussen
de Spelling en de Taal die een andere is geworden; de Spelling
zal niet meer in allen dele 'n fonetiese, een klankspelling zijn. Stellen
Taal en Spelling. 299
wij ons goed voor wat dit zeggen wil. Laat er b.v. van 't jaar 1600
tot het jaar 1700 'n dergelike taalverandering hebben plaatsgegrepen,
dan zal de Spelling van het jaar 1700 reeksen van spelvormen bevatten
die niet de woorden van 't jaar 1700 maar noch altijd de woorden
van 't jaar 1600 te lezen geven. Natuurlik kan de ouwe spelvorm
daarom wel gelezen worden alsof het nieuwe, het levende woord er
stond. Waar dit toe leiden kan, zien we al heel mooi aan de Spelling
van het Frans en het Engels. Elke bladzij in die talen zit vol van
spelvorinen waarin noch altijd het ouwe woord bewaard is, en het wordt
gelezen alsof het nieuwe woord, het hedendaagse, er stond. Vuur is
fair in 't Engels, maar in de Spèlling staat het middeleeuwse fire,
want za is de klank eenmaal geweest. Gezien is sien, maar de óàwe
klank seen staat er noch altijd in de tekens. Droom is drxem, maar
de spelling dream heeft noch het ouwe drè-am bewaard. In de spelling
van de Engelse woorden voor „macht", „nacht", nl. might en night
staan de aizd-engelse woorden noch.
Denk aan I know „ik weet", dat een k vertoont die in de tààl niet
naeer is. Een vorm als mais in 't Frans (= „maar"), was werkelik de
fonetiese spelling van ma-is; chaud „warm" was, als noch in de spelling,
oudtijds sja-oed (u = oe). Zulk een oudere woordvorm is 'n zogenaamde
„etymologiese" vorm en wanneer een woord van heden, van
1899, gespeld wordt zoals 't vroeger was, dan noemen we dat 'n etymologiese
spelling. Etymologies gespelde woorden zijn dus net, alsof wij
mensen rondgingen met de mombakkesen of, eerbiediger uitgedrukt,
met de maskers van onze voorouders voor ons gezicht.
Wat, Mijne hoorders, hebben we nu gevonden? Dat de Spelling
van 'n taal van nature foneties is, maar dat ze van nature ook altijd
etymologies dat is ónfoneties gaat warden. In de Spelling is het dus
altijd als in 'n huis dat tegen zich zelf verdeeld is. Volgt hier nu
niet dadelik uit, dat kale Spelling zich zelf altijd weer opheft, dat
gèèn Spelling, ooit zijn kan voor de eeuwigheid? De Taal verandert
en de Spelling mèt haar. Dit is 'n natuurwet. Want 'n Spelling
kan zeer onfoneties worden, zodat de helft van de woorden of meer,
loopt met het masker van z'n voorvader voor; maar de neiging om
foneties te schrijven, om niet te schrijven het woord van honderde
jaren geleden maar het woord van heden, de klank van nu, blijft
dóarwerken. Zolang de mensen niet met elkaar afspreken, om de
Spelling, als ze in zekere tijd eindelik zo en zo geworden is, nu ook
zo te houden, — zal er altijd weer nieuwe fonetiese Spelling ontstààn,
daar de ouwe heen en nààst de ouwe. In de geschriften van alle
perioden van de taal, kan men dit zien. En ook al spreken de mensen
dtt af. Er zijn inderdaad tijden dat de mensen een zodanige zin voor
stabiliteit en voor dniformiteit in alles aan den dag leggen, dat ze
de van nature veranderlike spelling, als 't ware dwingen tot 'n kom
300 J. H. v. d. Bosch
promis, tot 'n kompromis van de in haar werkende tegenstrijdige
krachten; en dan heet elke zich door 't werken van de fonetiese neiging
voordoende afwijking van 't nu vastgestelde een fout: als iemand
dan hoet en ik wort met een t schrijft en thans zonder h, dan is dat
'n fout. Maar tegen het dwingen tot uniformiteit, zal op den duur
altijd weer reaksie komen, daar zal altijd weer 'n tijd aanbreken dat
de mensen weer stèrk gaan voelen de realiteit van de taal in hun,
d. i. de realiteit van de klank; dat zij die klank gaan voelen en liefhebben
als het eigenlike leven en de etymologiese Spelling als mummie,
als iets doods, als iets wat begraven moest worden. En dan gaat
weer blijken dat, al wordt Spelling altijd bij 't veranderen van de taal
van nature etymolagies, immers door de kracht der gewoonte en door
de macht van het vaarbeeld, — dat de oorspronkelike kracht die de
spelvormen schèpt, de fonetiese neiging, nièt ophoudt, op haar beurt
in de Spelling te heersen. Dat spelling altijd weer verandert, is 'n
natuurwet en die er zich als de tijd van verandering gekomen is,
tegen verzet, verzet zich tot z'n eigen scha en hij verzet zich te ver
Gaat het niet zo met al wat des mensen is, met onze instel--geefs.
lingen en met onze denkbeelden?
Wij kennen nu, Mijne hoorders, de natuur van de Spelling. En
ik heb u tot het inzicht trachten te brengen dat ze 'n natuurprodukt
is. Maar het zal u niet ontgaan zijn dat ik zoeven van 'n nieuwe,
een derde faktor in de spellingvorming gewaagd heb, nl. van wat men
wel eens met 'n zonderlinge term „de willekeur des mensen" noemt.
Ik zei immers: de mensen van zekere tijd zeggen somtijds „zb zal de
spelling nu voortaan zijn." Ik had er bij kunnen zeggen: de mensen
van dien tijd wijzigen dan zelfs wel de spelling. En in 't begin van
m'n betoog, hebben we de vraag gesteld: „Mag men de spelling
wijzigen ?" Klinkt ook deze vraag eigenlik niet, alsof de mens boven
de natuur stond, alsof hij er ten slotte uit pure willekeur over te beschikken
had hoe of de Spelling zijn zou.
In de grond van de zaak (en bp die grond moeten we nu zien te
komen want anders zijn we niet waar we wezen moeten), in de grond
van de zaak is die vraag inderdaad gekheid. Want wèl kunnen
mensen met bewustheid in de spelling ingrijpen, wel zijn b.v. de tijdgenoten
van De Vries en Te Winkel het samen over 'n bepaalde
spellingregeling eens geworden, — maar ze regelden niet uit willekeur
maar omdat ze 't niet laten konden. Er werkte iets in hun dat hun
daartoe drong en, gegeven alle omstandigheden, werd die drang ook
'n dwang. En metèèn was 'n dwang, dat ze de Spelling regelden op
die en die manier. Want wanneer b.v. De Vries en Te Winkel tot
deze tegenwoordige jongere generasie behoorden, dan zouden ze niet
meer zijn De Vries en Te Winkel van toen; ze zouden niet willen
wat ze toen gewild hebben. Of ook wanneer ze, hoezeer zijnde van
Taal en spelling. 301
deze generasie, toch van zodanige natuur en opvoeding en opkweking
waren dat ze zich noch in strijd voelden met het geslacht van tegenwoordig,
dan zouden ze toch geen drang voelen tot het ontwerpen van
'n stelsel als dat van 1865; of ook indièn ze er, onder bizondere omstandigheden
toe kwàmen, dan zouden toch de mènsen van nu die
spelling niet meer accepteren. En zo staat het ook met de mannen
van de Nièuwe Spelling. Ook hun willen is niet „een willekeur". In
1865 zouden ook zij anders hebben gedacht. Of zo een enkel man,
uit kracht van z'n eigenaardige natuur, b.v. 'n Roorda uit kracht van
z'n bizonder sterk Friese natuur, 'n Spelling als nu deze nieuwe reeds
toen gewild had (en dit is inderdaad het geval), dan zouden de mènsen
van toen toch z'n denkbeeld eenvoudig schouderophalend hebben aan
alleen hebben laten staan, — en ook dit is gebeurd.-gehoord en hem
Neen wij moeten niet vragen: Mag men de Spelling veranderen? —
we moeten eenvoudig dit konstatèren: in sommige tijden kamen de
mensen er toe (ze worden er toe gebracht) om — met bewustheid in te
grijpen. Zo was het op 't laatst van de XVIIe eeuw, zo was het in
de XVIIIe, zo ontstond in 't begin van deze de Spelling Siegenbeek,
en in 1865 die van De Vries en Te Winkel. Zo is het nu weer. Zij
konden het niet laten, en ook wij, wij worden gedreven. En de kracht
die drijft is de kracht die werkt in 't gehele mensen -samenleven van
'n zekere tijd; — dat wat men met 'n te weinig zeggende term „de
geest des tijds" noemt. Ook het bewuste ingrijpen in de Spelling, de
derde faktor in de Spellingvorming, geschiedt met noodwendigheid, gaat
niet werken dan als de tijd daartoe gekomen is; of het geschiedt of
niet geschiedt, het hangt aan het grote geheel dat samenleving heet en
dat een deel van de natuur is; — in wèlke fase of in wèlk stadium
het grote geheel zich bevindt.
En welk was nu het Spelling-iedee dat zich in de hoofden van De
Vries en Te Winkel en hun toenmalige en noch tegenwbórdige tijdgenoten
bevond en bevindt, — en welk bevindt zich nu in onze hoofden?
Na mijn betoog zult u van zelf inzien dat er prinsipieel op twee manieren
over Spelling gedacht kan worden: èf men voelt voor het fonetiese,
af men voelt voor het etymologiese; voor het etymologiese gevoelt,
die zich zijn eigen woord weinig bewust is, voor wie iets zeer reëels is
de letter die hij heeft leren schrijven, die hij altijd geschreven ziet; die
zich sterker bewust is de klank die hij zegt en hoort, voelt voor het
fonetiese. In de dagen van De Vries en Te Winkel voelde men de
realiteit van de klank maar zwak.
In de dagen van De Vries en Te Winkel voelde men de realiteit
van de klank maar zwak; men erkènde die realiteit wel, theoreties,
maar de letters zoals ze daar welgedisciplineerd in gelid in de boeken
stonden, dat waren de eigenlike imponerende feiten, de feiten als
huizen voor hun. De lste persoon Enkelvoud Aantonende Wijs
302 J. H. v. d. Bosch.
Tegenwoordige Tijd van 't werkwoord worden had, zeiden ze, een d;
dat die vorm 'n t heeft dat wisten ze wel maar het gold niet, dat de
mensen het altijd zètten met 'n d, dat was het reële. Zo beweerden
ze ook dat in 't Nederlands de 3de persoon van worden dt had, en
terwijl wij nu zullen zeggen dat er tussen die eerste en derde persoon
in werkelikheid helemaal geen onderscheid is, zeiden zij dat het er
wel dègelik was want ze schrèven het zo. Wij zouden nu zeggen:
waarom schrijven jullie het dan, schrijf het dan eens anders. Maar
— de letter was voor hun dè vorm, het echte. Zij voelden de klank
niet. Zij onderscheiden de Spelling niet van de Taal. Het klaarst
blijkt dat, als men in het Taal-anderwijs komt, — zoals dat nach
door veel mensen gegeven wordt. Daarin bestaat het Nederlands uit
zesentwintig zwarte letters, maar de x en de y komen niet zoveel voor.
Dit zou 'n interessant onderwerp voor u zijn om 't er eens over te
hebben. Maar om mèè te oordelen zoudt u zich toch eerst een juist
begrip van Spelling moeten eigen maken, daarom nu over de Spelling.
Ik kan er niet over uitweiden hoe de letter zulk 'n realiteit in 't gevoel
van de mensen geworden was. Verschillende faktoren hebben daartoe
samengewerkt. Maar 'n zeer voorname faktor wil ik toch noemen, ik
bedoel het „Klassicisme". Het is u bekend dat er 'n tijd geweest is
toen in de hoofden van de meest-ontwikkelden dit dogma zat: Het
Latijn en het Grieks dat zijn dè talen, in die talen is ook dè Litteratuur,
en als er nu in 'n andere taal òòk Litteratuur zal komen dan
moet dat vanzelf zijn naar 't model van de" Litteratuur. Tegenwoordig
beginnen we dit dogma te boven te komen. De geest nu die er van
deze vroegere klassieke-talenbeoefening uitging, noem ik „het Klassi
Ik denk er niet aan om de stelling te gaan volhouden dat-cisme".
het een „booze" geest was. Maar het Klassicisme hèèft ontzettend
veel kwààd gewerkt. Wat hier nu ter zake dient, is al 'n zwàre aan
mensen de klank vergeten. Van het Latijn en-klacht. Het deed de
het Grieks kènde men de klank niet, men las het maar net als het
daar stond, men beschouwde het als letter want het was letter; die
ouwe Romeinen en Grieken had niemand ooit horen spreken. Nu beoefende
men die klassieke talen zo algemeen, zo druk, zo respectueus
en dat eeuw in eeuw uit, dat wanneer men 't ging hebben over z'n
eigen taal, over wat wij nu noemen de moderne, dan dacht men aak
ènkel aan letters. Men dacht er niet aan, dat men van deze moderne
talen de klank nu wèl wist, want dat men zelf noch leefde, en sprak.
En hierdoor is het, dat het Klassicisme tot voor 25 jaar aan de eigenlike
Tààlwetenschap in de weg heeft gestaan. Door het Klassicisme
was Taalwetenschap eeuwen lang onmdgelik. Het Klassicisme deed
noch meer. Het Latijn en het Grieks waren in de schatting van de
mensen de talen. Zoals diè waren behoorden alle talen te zijn. Ze
hadden dusgenaamde verbuigingen b. v.: zelfstandige naamwoorden en
Taal en spelling. 303
bijvoeglike naamwoorden hadden verschillende vormen al naar gelang
de woorden stonden in de zin. Het woord voor heer b. v. kon zijn
dominos, domini, domino, dominum. De talen nu waartoe het Nederlands
behoorde, de Germaanse, hadden dat ook eenmaal zo gehad.
Maar nu hadden ze dat niet meer. Ja, zei men, dan zijn die talen,
dat Engels en dat Nederlands, verbasterd. Dat in het Nederlands hier
van de XVIde eeuw gezegd werd: Ik zit op de stoel, en ik zit op
mijn stoel, en niet meer: Ik zit op den stoel en op mijnen stoel, dat
noemden ze verbastering. Ja, zo sprak men, dat was de aparte „spreek
(zoals 't heette), maar de spreektaal was dan ook, de taal in haar-taal"
verbastering, en zo schrèèf men natuurlik niet, men moest de taal ten
minste onverbasterd schrijven: „ik zit op den stoel bij de tafel", —
zoals 't eenmaal gewèèst was. Voor de zogenaamde conjunctief, bij 't
werkwoord, had het Latijn en Grieks aparte vormen. 't Was verbastering
dat het Nederlands die niet meer had. De ouwe vormen, nu
dood, moesten dus blijven in het schrijven. Zb zat men gevangen in
het iedee dat 'n goeie taal veel vormen had, dat klassicistiese schrijvers
en taalkundigen er vormen bij-fabrieseerden die nooit bestaan hadden:
zo werd er vastgesteld dat men in 't eene geval hun zou schrijven en
in 't andere geval hen; dit verschil van hen en hun had nooit bestaan.
De geschiedenis van de Nederlandse Spraakkunst doet ons zien hoe
allengs die Spraakkunst, mèt het Nederlandse schrijven, geheel verlatiniseerde.
Wat men nu noch de jongens op de scholen, tot op de
Akademie zelfs toe, als Nederlandse Spraakkunst doceert en inprent,
dat lijkt er maar heel in de verte op, en wezenlik Taalonderwijs kan
in deze overgangstijd niet anders zijn dan kritiek van de Spraakkunst
en van de hele klassicistiese taalbeschouwing. Dit is geen gezonde
toestand maar het kan niet anders. Ik denk dat u nu zelf wel zien
zult in wèlke richting het Klassicisme, dat ook de mensen van de dagen
van De Vries en Te Winkel noch geheel in zijn macht had, op de
Spelling werkte. Ik toonde u aan hoe Spelling foneties dat is van de
klank uit, begint, en boe bij 't veranderen van de taal de ouwe vormen
dan in de Spelling, die een gewoonte wordt, blijven staan, zodat de
Spelling etymologies wordt: zo zei men eenmaal voor thans te hande
en nu staat noch in tans als wij 't schrijven, die h van te harde. Het
Klassicisme werkte er toe mee, dat de mensen de klank vergaten, ja
het bracht de klank d. i. de vorm van het heden in minachting: men
vaèlde de klank niet meer, en men zei abk : die klank, die heden
vorm mag er niet zijn, het is een verbastering, die óüwe vorm, dat-daagse
is de echte: schrijven moeten we de onverbasterde taal, de ouwe vormen.
En hoe behoorde men dus te spellen? Zoveel mogelik etymologies.
De taal was te vèèl veranderd dan dat er van zuiver etymologies spellen
sprake kon zijn, maar het etymologiese had het hart van de mensen;
principieel beschouwde men de spelling etymologies; aan de moge
304 J. H. v. d. Bosch
likheid van een prinsipieel fonetiese konden ze niet ernstig denken.
Wel was nu voor De Vries en Te Winkel de klank al, op zich
zelf beschouwd, iets reëlers dan honderd jaar voor hun, wel was Taalverandering
voor hun al niet meer kortweg verbastering, maar toch
staan ze histories op de lijn van het Klassicisme. Vooral De Vries
was 'n echt Klassiek man, door familietradisie, opvoeding, vorming, en
door aard misschien. Klassiek ..... hier moet ik zeggen ook Klassi
staaltje daarvan is, in het Grote Nederlandse Woor--cisties. 'n Tiepies
denboek, de manier, waarop hij beredeneert dat men niet moet schrijven
groter als maar groter dan. En hoe règelden zij dan de Spelling?
Wanneer ik u nu op 't ogenblik vraag: Kijk eens, gelooven, boomen met
twee o's is etymologiese Spelling, dat wil zeggen met ène o is 't nöch
geloven en net zo gaèd geloven, maar wij schrijven 't met twèè o's omdat
onze grootvaders in de dagen van Karel de Grote, 1000 jaar geleden,
gelouven zeiden, met 'n tweeklank, — daarom ter herinnering aan die
twee-klank schrijven wij noch twee o's, — als ik u nu eens vroeg, wat
vindt u nu geschikter, om 't etymologies te doen of maar eenvoudig
zonder etymologie, wat zoudt u dan zeggen ? Ik hoef 't niet dadelik
te weten. Maar De Vries en Te Winkel hebben gezegd: in de dagen
van Karel de Grote was het gelouven, — wij kunnen al die woorden
die vroeger 'n on of 'n au hadden noch heel geschikt met twee o's
schrijven. En zo behoren we ook al die woorden die vrbèger de tweeklank
ei hadden en nu 'n e, al zulke woorden als b.v. teeken behoren
we ook met twee e's te spellen. Ook in de spelling van de medeklinkers
behielden ze veel etymologie, brachten ook nieuwe etymologie erin. Als
u let op het beschaafde spreken dan zult u als meervoud van b.v.
spons minstens zo vaak sponzen, met z, als sponsen niet s boren. Zij
zeiden: sponsen zal alleen maar met s zijn. Waarom met s? Het was
de etymologiese vorm. Hoe echt die vorm met z is, dat merkt u wel
daaraan dat u nooit zult zeggen danzen of kouzen, wel sponzen. Wij
zeggen te samen, met s, maar in de Spelling van 1865 is het te zamen, —
naar de oorspronkelike vorm. Wij zeggen ook in beschaafd spreken
kersfeest; De Vries en Te Winkel achtten dit een „slordigheid" en
„een onchristelike spelling;" het behoorde kerstfeest met t te zijn, naar
Kerst, de middeleeuwse naam van Christus. Een sprekend voorbeeld
van etymologiese manier van redeneren zal ik u noch geven. We
hebben het woord besje, een oud besje, het besjeshuis, hesje zat in
't knekelhuis. Wat is de etymologiese oudste vorm van dit woord? U
weet we korten eigennamen graag af, het is zo gemakkelik: Petrus
Piet, Hendrik Hein, Cornelia, Cor, Johanna Jo. Zo doen we ook namen
die veel nèt als eigennamen, om iemand aan te spreken gebruikt
worden: vader va, moeder moe, zuster zusje, jongen jo. Zoo is ook in
't aanspreken ons baker uit bakermoer, minne uit minnemoer ontstaan.
Voor grootvader zei men vroeger bestevader, bestevaar net als noch
Taal en spelling. 305
beste jonge, beste vriend. En zo ook voor grootmoeder bestemoer. Maar
voor z'n grootmaèder is men licht liever noch dan voor z'n grootvader,
en zo werd in de aanspraak, met het liefkozende achtervoegsel je-,
grootmoeder grootje en bestemoer besje, — besje zonder t evenals vogelnesje,
vesjeszakje, kinderhoofje, want in de verbinding stj en ftj verdwijnt
altijd de t. Welnu, die herkomst van 't woord besje kenden De Vries
en Te Winkel òòk en.. .. en daarom brachten zij er een t in. Ziedaar
etymologiese Spelling-beredenering. 'n Verkeerde voorstelling zou 't echter
zijn als ik u in 't iedee bracht dat z' er op uit waren zoveel mógelijk
de ouwe woorden weer in de Spelling in te brengen. Maar dit karakteriseert
hun Spellingregeling: dat ze zich, konservatief, met zekere
angstvalligheid regelen naar het Gebruik. Zich regelen naar het Gebruik
nu, levert in veel gevallen juist 'n fonetiese spelling: zo bleven ze
schrijven bijkans zonder t, dus niet etymologies, want bijkans wil zeggen
„bij 't kantje af." Maar om het Gebruik èók, behielden ze de
Spelling met twee o's en twee e's in woorden als boomen, gelooven,
deelen, teeken etc. etc. etc. Om 't Gebrdik behielden ze tk word met
d, hij wordt met dt, verhuisd, uitgedoofd niet d, hoed, haard etc. goed
e. a. met d; en hoezeer dit hun hart had blijkt uit hun verdedigen van
die d: ze zeiden, dan kwam hoed, goed, ik word beter overeen met
hoeden, goede, worden, alsof die zogenaamde overeenstemming ergens
toe dienstig was. Om 't Gebruik ook behielden ze de h van thans.
Wel stelden ook zij de fonetiese regel, 't spellen naar de klank voorop,
en ze noemen dit zelfs „de Natuurwet der Spelling ;" mààr, hoezeer
met enige voorzichtigheid, het etymologiese in het Gebruik lieten ze bij
voorkeur onaangetast, ze hebben het bevestigd; en ook met weinig steek
argumenten. Waar is het, dat hun voorname argument voor-houdende
't etymologiese was, dat men 't Gebruik eerbiedigen moest; — maar uit
alles blijkt dat ze voor de klank weinig voelden, dat ze van 't etymologiese
hartelik veel hièlden, dat ze voelden overeenkómstig het Gebruik.
Ik heb u doen zien dat de etymologiese Spelling ook, naar natuurwet
bestaat. De Vries en Te Winkel noemen het de Natuurwet der
Spelling fonèties te zijn; maar zèlf stonden ze in dienst van de andere
wet, de Etymologiese. Dat zij er niet aan dènken konden om voor
't gewone schrijven de vorm den af te schaffen, spreekt van zelf;
natuurlik tekenden zij geen protest aan tegen schrijfvormen als mijne,
eene, mijnen etc. Ook hierin werkte dezelfde voorliefde. Maar hier zat
toch noch meer in. Ik mag daar nu niet over spreken; als het anders
dààrover gaat, darn krijgt Oud geslacht en Jong geslacht elkaar eerst
recht „bij de haren,'' „de Nederlandse Taalmaagd" staat er dan bij te
huilen, dan voelt ze de „Taal," het „historiese Monument" schudden
op haar grondvesten,
Ik mag, denk ik, onderstellen. Geachte Hoorders, dat uit al het
voorgaande 'n goeie kijk op de Nieuwe Spelling bij u ontstaan zal zijn.
306 J. H. v. d. Bosch
Zomin als bij De Vries en Te Winkel de voorliefde voor 't Etymologiese
'n gril was, zo min bij Cosijn, Moltzer, Gallée, Symons, Speyer,
Van Helten, Gittée, Logeman, Vercoullie, Hoogleraren allemaal aan
verschillende Universiteiten, en bij tal van Doctoren in Taalwetenschap,
de voorliefde voor 't fonetiese, de Klank. De tijden zijn veranderd.
Ook de Taalwetenschap is veranderd. 'n Wezenlik modern taalbeoefenaar
beschouwt niet de letter als het eigenlike maar de klank. Hij
weet dat Spelling van nature etymologies wordt, maar de klank daar
houdt hij van; met de klank houdt hij zich voor alles bezig en die is
hem sterk bewust; ik wort heeft voor hem geen d maar 'n t, en de
voorwerpsvorm van de en die en deze en onze is bij hein geen den,
dien, dezen, onzen, maar net als in de zogenaamde eerste naanival de,
die, deze, onze, en zó behoorde men naar hun mening te spellen. In
't gevoel van deze mannen is iets veranderd, ze kijken anders; wat
voor de vroegeren grote feiten waren, is voor hun schim geworden en
heel andere feiten zien zij. Dat zij andere mannen zijn als hun leermeesters
is hun schuld niet, ook dit is natuurwerking en wetmatig.
Op welke wijze de natuur nu werkt zult u ook inzien. Zij ging op
nieuw weer uit van de Klank, en de etymologie, de ouwe woorden
die in de Spelling noch als schimmen voortbestonden, de etymologie
werd uit de Spelling uitgewerkt, niet alles want andere machten in
ons houden altijd tegen, het. is 'n proces dat lange tijd aan kan houden.
Van veel woorden vielen de maskers af, de maskers van de vóórouders
die ze droegen. Het woord in ons, het woord van deze tijd drong om
erkend te worden, en het wèrd erkend. Dus zal de Spelling-verandering
in 'n tijd waarin men sterk de Klank voelt, van zelf Spelling- Vereenvb
diging zijn. En omgekeerd zal het in Spelling-Vereenvoudiging
altijd aankomen op het uitbannen van Etymologie.
Van Kollewijn, Buitenrust Hettema, Gerard Keller e. a. ging straks
het initiatief uit tot het doen erkennen van 'n Nieuwe Spelling; en
met schrijvers als Martellus Emants en Brandt van Doorne, Pol de
Mont, Johan Been, Boele van Hensbroek, Smit Kleine, Johan de
Meester, Swart Abrahamsz., niet tal van Doctoren, ook in de Klassieke
Talen, met tal van erkende taalkundigen, en van onze beste schoolmannen
in Lager, Middelbaai en Hooger, zijn allerlei soort van mensen,
uit allerlei beroepskringen, daaronder akademies gevormden van alle
faculteiten, en Hoogleraren als van Rees en Bellaar Spruit een Vereniging
gaan vormen, ') terwijl de eigenlike Spelling-voorstellen door
vier van de genoemde Hoogleraren in Taal mee ondertekend waren.
Heel wat is er sinds in Nieuwe Spelling verschenen, aan onze Akademies
is men met Proefschriften in Nieuwe Spelling gepromoveerd.
Is nu in deze Spelling alles foneties? Neen. Laat ik u dadelik ge
1) Doctoren van allerlei soort zijn er een 70 lid.
Taal en spelling. 307
ruststellen. Ik word, ik houd, hij houdt, heeft z'n d en dt behouden;
verbaasd, geplooid etc., hoed, goed en al zulke woorden staan ook nu
noch met d. De eene helft van de woorden die de tweeklank ei
hebben, blijven we schrijven, etymologies, met de lange ij. Ik hoop,
Mijne Hoorders, dat U hierin erkennen zult de gematigdheid waarmee
de Spelling-vereenvoudigers zijn te werk gegaan. Want niet uit liefde
voor het etymologiese als De Vries en Te Winkel, hebben ze dit alles
in de traditie gelaten; waren zij naar hün hart te werk gegaan, ik
wort zou 'n t, hoed zou 'n t vertonen, — maar ze begrepen dat ze
niet 'alles konden verlangen, dat het Gebruik in de natuur gegronde
rechten bezit. Het voornaamste van wat ze hebben voorgesteld is dit:
wij schrijven niet meer met twee o's en twee e 's wat er staan kan
met één zonder onduidelikheid te veroorzaken. Wij schrijven niet
meer die eh in woorden als vals, wensen, wassen, hollandse die sinds
eeuwen en eeuwen verdwenen is. Wij leren onze kinderen niet meer:
eene vrouw, mijne moeder, mijnen vader en b. v. den (N. B.) armen
onderstand te verleenen is Christenplicht. En eindelik lezen we in de
Voorstellen: „De kunstmatige (en daarom op zich zelf al te veroordelen)
poging om, met verkrachting van het eigenaardige karakter van onze
tegenwoordige taal, in 't geschreven woord de oude onderscheiding te
handhaven van de vrouw in de vierde naamval en den man, de zuster
en den broeder, de tafel en den stoel, --deze poging veroorzaakt zowel
letterkundigen als leken zoveel onnodige en overbodige last en doet
bij 't Onderwijs zoveel tijd verspillen," dat we wel zullen doen, wanneer
we ons aanwennen die n te besparen. 't Zelfde geldt dan natuurlik
voor de n van 't bijvoeglik naantwoord. Zoals dus b. v. ik van
avond tot U spreek, zo als U allen doet in uw beschaafdste, uw
meest verzorgde natuurlike spreken, zo schrijven we dan.
Die proberen gaat, Mijne Hoorders, zoals hier is voorgesteld, zal
het 'n korte tijd, 'n weinig vreemd zijn, lastig voor z'n hand, oneigen
aan z'n oog. Dit is de gewoonte, het natuurlike konservatieve in
onze natuur. Waarom is het nu, dat ik u allen wel in overweging
zou willen geven: probeer het eens. Niet alle leden van de Vereniging
hebben zich aangesloten om dat ze het woord van heden liever hadden
dan het woord van eeuwen geleden, — al zal die liefde bij hun allen
komen. Een grote massa is toegetreden en onder hen vele van onze
beste mannen, omdat ze de Vereenvoudiging van de Spelling een
algemeen Volksbelang achtten. Niet een belang voor de kringen van
de nicest Beschaafden in de eerste plaats. Het is waar dat zelfs gèèn
tàhlkundige onze Spelling geheel kent; het is wèl aan te nemen dat
de meesten van ons, hoe beschaafd en ontwikkeld ook, voor onze
komplete schooldicteetjes gezet, meer fouten zouden maken dan zij
zelve zich zouden willen permitteren; — maar och, u schrijft niet zóveel
dat uw gebrekkige kennis u hinderlik wordt; en èvenmin hindert
308 J. H. v. d. Bosch
het u in uw boeken-en krantenlezen als u b. v. hoonen dan met twee
o's en dan met één o onder de ogen voorbijstrijkt, dwepen dan met
één dan met twee e's, dominee dan met twee e's clan met 'n e accent
aigu (i), critiek dan met c dan met k; dit alles gebeurt u 's morgens
en 's avonds, maar het hindert u niet, u merkt het niet. Kennen
doen we de Spelling mogelik geen van allen, u niet en ik niet; wij
onderwijzers leren het wel zowat doordat we 't dagelijks de jóngens
leren, als we enige jaren gehakt hebben niet ons bijltje, maar kennen
in de puntjes doen ook wij de Spelling niet; zelfs niet de mannen
van 't eigenlike vak, — 't mocht zijn 'n heel enkele speciale Spellingspecialiteit
die in z'n leven niets beters vinden kon om te doen dan
zich met letters te amuseeren, — his er zo iemand is; en er zou 'n
lang register, een eindeloos register zijn op te maken van allerlei
zonden tegen onze etymologiese taal-codex, bijeenverzameld uit de geschriften
van al onze eerste schrijvers, letterkundigen, taalkundigen,
doctoren, professoren, ook in „Nederlandse taal"; hoe zal het dan nu
zijn bij de leken? — maar zij merken zo niet hoe 't niet hun staat,
zoveel hebben we, door al ons lezen, wel in de macht van onze
Spelling, dat onze onwetendheid ons zelf en ons anderen verborgen
blijft. Maar hoe zal 't nu zijn, overal waar minder gelezen wordt, in
ruime kringen van de middenstand, in de kleine burgerstand? En
àllertreurigst is het gesteld bij 't eigenlike volk. Daarom was het mij
aangenaam voor de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen hier over
de Spellingkwestie te mogen lezen. Want staat niet dit in uw eerste
artikel te lezen:
„Wij trachten mee te werken tot verbetering van den verstandelijken,
zedelijken en maatschappelijken toestand des volks, bepaaldelijk door
invloed te oefenen op de opvoeding en het onderwijs, de veredeling
van volksbegrippen en de verheffing zoowel van het arbeidsvermogen
als van den levensstandaard der werklieden." Hier staat bepaald
„werklieden"; maar de Maatschappij zal dit zeker wel heel ruim willen
hebben opgevat.
Is het dan zo erg als men niet weet welke letters men zetten moet?
Ik beeld mij niet in, Toehoorders, dat letters brood zijn, maar niet
te weten welke letters men zetten moet, zijn wij gewoon 'n teken van
onbeschaafdheid te achten, daar kleeft voor 't gevoel van XIXde-eeuwse
beschaafden iets smadeliks aan, iets hèèl smadeliks omdat het geschrevene
zich voordoet als 'n onmiddellike uiting van de geest. En om
'n moeielike Spelling te lèren, daarvoor is nodig veel onderwijs, en
later veel lektuur en tijd en lust tot lektuur. 'n Zeer kleine minderheid
heeft maar het voorrecht van veel onderwijs, en later lektuur met
tijd en lust. Wij moeten dus niet tot die minderen in stand zeggen:
Beschaaf Ti, maar wij moeten hun tegemoet komen. Ik weet wel:
aangenomen dat de meeste mensen onder gegeven omstandigheden
Taal en spelling. 309
goede schepsel kunnen zijn, is algemene, wèzenlike beschaving, die
van binnen zit, 'n ekonomiese kwestie d. w. z. 'n zaak van materiële
welvaart maar daarom behoeft de minder beschaafde en de onbeschaafde
toch niet smadeliker te zijn dan hij is. Hieraan Mijne Hoorders,
kunnen wij iets doen. Wij kunnen van onze beschaving zoveel moge lik
binnen het bereik van die minderen brengen, ik denk aan 't openstellen
van Museums en zo, waar mensen die geen fatsoenlike kleren
hebben of op wie altijd 'n zware last van arbeid en financiële zorg en
kommer drukt, anders weinig aan hebben; maar voor alles, indien wij
wilden zouden we kunnen ophouden met de Beschaving in z'n uiterlikheden
zover mogelik te brengen buiten hun bereik. En dit laatste
doen wij, met ons de weelde te veroorloven van 'n Spelling zo moeielik,
dat ze voor de meerderheid van de naatsie niet te leren is. De
ouderwetse beschaafden, de noch bij duizendtallen te tellen vertegenwoordigers
van de ouwe Renaissance-beschaving met z'n klassiek taal
z'n klassiek etymologies Spellingbegrip verlangen 'n zodanige-begrip en
Spelling; aan Spelling behoort een reuke der geleerdheid te zijn,
spelling moet niet makkelik zijn, binnen ieders bereik. En zulk 'n
spelling vinden ze evenwel toch nasjonaal, — omdat ze de grote hoop
gelijk ze 't noemen, in werkelikheid niet tot de naatsie rekenen. Daarom
zei een Franse Professor: indien ik mijn spelling foneties laat
worden, wat onderscheidt mij dan noch van mijn keukenmeid? Ik
weet wel, Z.H.Gel. overdreef hier, maar er openbaart zich 'n geest in
dit zeggen. Maar wij hebben ook ons „indien ": indien wij onze Spelling
vereenvoudigen, zal er minder smaad op de mindere man en het volk
kleven. Want het is smadelik voor uw gevoel z'n taal niet te kunnen
schrijven. Indien U, Mijne Hoorders, uw spelling vereenvoudigt, zal
er in 'n zeer hoog opzicht, altans niet meer afstand tussen u en de
grote meerderheid zijn dan er behoeft te zijn; want ziet dit wèl in:
wanneer de Beschaafden hun Spelling wijzigen, dan is de gewijzigde
Spelling daarmee de Beschààfde Spelling geworden. Het is niet zo
dat de Beschaafden zich daarmee aan 'n onbeschaafd spèllen zouden
schuldig maken, maar 'n zes of zeven maal groter aantal mensen
zal voortaan spellen als U, d. i. zij zullen beschààfd spellen, wij
zullen onze beschaving binnen hun bereik hebben gebracht.
Er is meer Toehoorders, er is iets noch groters en ook dat 'n zaak
van beschaving. Het is niet enkel dat de Spelling onleerbaar is, maar
de Spelling, op de Lagere School, laat geen plaats voor het werkelik
Taal-onderwijs, laat geen tijd over om het jonge Nederland te oefenen
in het uiten van z'n gedachte. Ik kom hier binnen de kring van 'n
veel omvattende kwestie: Moet ons tot in het binnenste merg ver
Taalonderwijs d. i. ons Taalonderwijs dat geheel en al en-klassiekte
principieel, sinds eeuwen, buiten het Leven d. i. buiten de levenskring
van het Individu staat, — moet dit niet op 'n andere voet worden
310 J. H. v. d. Bosch
gebracht? Ook deze zaak is wel binnen de bevatting van 'n beschaafd
publiek te brengen; maar nu kan dit niet. Hierom gaat het: dat 'n
zo groot mogelik aantal mensen zal kunnen praten en spreken òòk
bij biezondere gelegenheden, ook op vergaderingen, ook op het papier.
Dit wordt nu niet geleerd, het is 'n bekend feit. Ja de samenstellers
van de meest gebruikt wordende Lagere-School-taalboekjes zeggen het
ronduit: het zeggen van z'n eigen gedachte (zij noemen dit het Vrije
„Opstel") ligt buiten de Lagere School. Daar hebt u het. Maar die
mensen zijn er zelf mee schuld aan. Handen vol werk heeft de Lagere
Onderwijzer om z'n kinderen de etymologiese, de nu dode maar als
schim noch voortbestaande „taalvormen" te leren. En hij mbèt, z'n
Schoolopzieners dwingen hem, zij dwingen hein in naam van de Beschaving,
de oude meer en meer verouderende Beschaving. Indien nu
de Spelling veranderde, dan zou het nieuwe Taalonderwijs daarmèè
noch niet gegeven zijn, maar er zou plaats, er zou tijd zijn. En het
nieuwe Taalonderwijs ontwikkelt zich al, zoals de nieuwe Aardrijkskunde
en de nieuwe Geschiedenis, in heel 'n nieuw Onderwijs. Het
is alsnoch onmachtig. Onmachtig òòk op Hogere Burgerschool en
Gymnasium. Want het kind dat van z'n zesde jaar tot z'n twaalfde
onderwijs in letters kreeg, al maar in letters, dat is niet dan bij uit
goeie weg te krijgen, het is bedorven voor goed.-zondering weer op de
Zie Mijne Hoorders, hier wordt het belang van die meerderheid die
maar weinig onderwijs genieten kan, weer het eigen belang van ons
allen. Hogere Burgerschool en Gymnasium bouwen op de Lagere.
In Onderwijs kan zich het eene niet hervormen zonder het andere.
Zullen nu de scholen, Hogere en Lagere, ophouden kweekplaatsen
van taalbederf te zijn, dan moet het Beschaafd Publiek meer dan het
tot nu toe deed, de Spellingbeweging bevorderen ') Het Beschaafd
Publiek! Het spijt mij dat ik zeggen moet: ook de leraren van onze
hogere inrichtingen, niet de Professoren in de hedendaagse Taalwetenschap,
die interesseren zich, laten er zich mee in, betuigen adhesie,
sluiten zich aan, steunen, de meeste van hun; maar 't is er net mee
als in, b.v. in theologie; de eigenlike dogmatisten zijn de mannen van
't vak, de deskundigen van 't Ouwe stelsel, de specialiteiten in ééne
bepaalde opvatting die niets meer zien daarbuiten. De mannen van
't vak dat zijn altijd gedurende zekeren tijd de grote sta-in-de-wegs; ze
kennen hun lesje zo goed. En daarom wordt de wereld, telkens als
't er op aankomt, ook niet door de deskundigen geregeerd, maar door
het instinkt van de ondeskundige massa die z'n ogen gebruikt oni te
zien, z'n oren om te horen en die gehoor geeft aan het fijne raadgeven
van het fijn waarnemende hart. Daarom in de taal-en spellingkwestie
als in de politiek en de godsdienst: wees wakker, voel, zie, aanachouw,
') D. w. z. dan moet ook dit gebeuren; niet, dat we er dan zijn.
Taal en spelling.
en durf, en doe het zonder de altijd trage, bevooroordeelde officiële
deskundigheid. Zb hebben gedaan in groot getal de mannen van het
Lager Onderwijs. Aan hun geen verwijt! Van 't Openbaar en het
Bijzonder zijn ze bij massa lid van de Vereeniging. Van 't begin af,
ook toen de Geletterden noch zwegen, hebben ze de innigste belang
getoond en ze hebben gehandeld. Ze hebben getoond school--stelling
mannen te zijn. Het zal u misschien niet onbekend zijn gebleven,
hoe sinds verscheiden jaren 'n krachtige hervormingsgeest door heel het
Lager Onderwijs gaat, hoe de iedee van 'n Nieuwe School daar in
alle richtingen werkt. Tekent het niet, dat de meeste van die mannen
die daar de zware arbeid verrichten om die fundamenten te leggen
zonder welke ook 'n duurzaam nieuw Middelbaar en Hoger Onderwijs
niet zal kunnen verrijzen, — ook ijverig zijn voor de Nieuwe Spelling?
Het is goed om te weten, dat wanneer dat Eerste van alle Instituten,
het Lager Onderwijs, zich zal hervormd hebben, dat daar in 'n nieuw
Taalonderwijs ook 'n nieuwe Spelling geleerd zal worden, niet langer
'n Spelling voor, zoals men 'tin 't begin van deze eeuw genoemd zou
hebben, voor ,,Beschaafde Lieden van den Deftigen Stand'. Maar
het zal er te eer toe komen, naar mate dat Beschaafde Publiek het
inniger als 'n verplichting gaat gevoelen om de wereld méé vooruit te
helpen, en fijner gaat beseffen dat het daartoe krachtdadig moet willen
werken in de richting van het meest algemeene welzijn. Is, onder de
dingen die 't meest voor de hand liggen om er zich voor te interesseren,
niet die veel geminachte en in alles misdeelde Lagere School? Letters
zijn geen brood; maar ieder die er toe meewerkt dat de Nieuwe Spelling
met meer spoed algemeen wordt en binnen niet te lange tijd in
de School geduld zal kunnen, of ook bij verzet van konservatief
schooltoezicht, door hen geduld zal mbèten worden, die zal iets beters
gedaan hebben dan filanthropie, hij zal voor 'n betere Toekomst het
zijne hebben verricht.
Gouda, J. H. V. D. BOSCH.
(Wordt vervolgd.)
HOE EEN TAAL BESTAAT.
(„Het" Nederlands.)
The vocabulary of a widely-diffused and highly-cultivated living
language is not a fixed quantity circumscribed by definite limits. That
vast aggregate of words and phrases which constitutes the Vocabulary
of Enghish-speaking men presents, to the mind that endeavours to grasp
it as a definite whole, the aspect of one of those nebulous masses
312 Hoe een taal bestaat.
familiar to the astronomer, in which a clear and unmistakable nucleus
shades off on all sides, through zones of decreasing brightness, to a
dim marginal film that seems to end nowhere, but to lose itself imperceptibly
in the surrounding darkness. In its constitution it may be
compared to one of those natural groups of the zoologist or botanist,
wherein typical character is forming the characteristic nucleus of the
order, are linked on every side to other species, in which the typical
character is less and less distinctly apparent, till it fades away in an
outer fringe of aberrant forms, which merge imperceptibly in various
surrounding orders, and whose own position is ambiguous and uncertain.
For the convenience of classification, the naturalist may draw the line,
which bounds a class or order, outside or inside of a particular form;
but Nature has drawn it nowhere. So the Enghish Vocabulary contains
a nucleus or central mass of many thousand words whose ,,Anglicity"
is unquestioned; some of them only literary, some of them only
colloquial, the great majority at once literary and colloquial, — they
are the Common Words of the language. But they are linked on
every side with other words which are less and less entitled to this
appellation, and which pertain ever more and more distinctly to the
domain of local dialect, of the slang and cant of „sets" and classes,
of the peculiar technicalities of trades and processes, of the scientific
terminology common to all civilized nations, of the actual languages of
other lands and ploples. And there is absolutely no defining line in
any direction: the circle of the English language has a well-defined
centre but no discernible circumference. 1) That centre is occupied by
the „common" words, in which literary and colloquial usage meet.
„Scientific" and „foreign" words enter the common language mainly
through literature, „slang" words ascend through colloquial use; the
„technical" terms of crafts and processes, and the „dialect" words
blend with the common language both in speech and literature. Slang
also touches on one side the technical terminology of trades and
occupations, as in „nautical slang", „Public school slang", the „slang
of the Stock Exchange", and on another passes into true dialect.
Dialects similarly pass into foreign languages. Scientific terminology
passes on one side into purely foreign words, on another it blends with
the technical vocabulary of art and manufactures. It is not possible
to fix the point at which the „English Language" stops, along any of
these diverging lines.
A New English Dictionary on Historical Principles,
edited by JAMES A. H. MURRAY; General Explanations, VII.
') Zie het diagram waarmee Murray dit taalbestand illustreert, overgenomen
Taal en Letteren 1899, bladzij 207.
OPVOEDENDE KRACHT VAN DE OUDE TALEN
Et staat bij me vast, dat 'n jongen veel helderder voorstelling van
de oudheid krijgt door er veel over te lezen of liever nog te hooren
spreken, dan door grieksch of latijn te lezen; et zou, als men inzicht
in de klassieke gedachtenwereld wenscht bij te brengen, veel beter zijn
de lektuur tot bijzaak en de bespreking tot hoofdzaak te maken dan
omgekeerd.
Et schrappen zelfs van latijn en grieksch als onderwijsvakken zou
ik 'n bizonder verstandige maatregel vinden; nog niemand heeft et nie
ook maar waarschijnlijk gemaakt, dat de studie van die talen als
paedagogikum, I) als excitans van schoonheidszin, weetgierigheid, plezier
in begrijpen en nauwkeurigheid, als middel derhalve tot vorming van
wetenschappelijke mannen, die bovendien ook smaak en kunstgevoel
hebben, niet met voordeel zou kunnen vervangen worden door grondiger
studie van nieuwe talen en öf zooveel wiskunde, dat niet te moeilijke
astronomische en physische berekeningen begrijpelijk worden, cbf enkele
hoofdstukken uit de biologie. Wilde men dan et inzicht in ethnopsychologische
„denk" beperktheid (begrensdheid van de voorraad begrippen
en van de samengroeiingswijze daarvan tot gekompliceerde gedachten)
nog levendiger maken dan et door nauwkeurige lexikografische
behandeling van nieuwe talen en syntaktisch trouwe reproduktie van
et gelezene wordt, dan zou men in de hoogere klassen enkele punten
uit de psychologie kunnen behandelen, desnoods toegelicht door voor
oud-indische, grieksche of latijnsche voorstellingsaaneen--beelden van
schakeling, en zoodoende zeker even veel bereiken. Vooral wie, zooals
de heer Gunning, meent dat antieke begrippen 'n jongen van veertien
jaar toch niet bij te brengen zijn, zou, wat oefening in begripssplitsing
betreft, de vervanging van latijn en grieksch door nieuwe talen niet
betreuren. En waarom et vertalen van Livius geprezen als zoo bizonder
verstandscherpend, en logika en kennistheorie genegeerd? Door et
verdwijnen van de klassieke schrijvers zou men tijd winnen voor de
behandeling van enkele hoofdstukken uit die allergewichtigste vakken;
et is volstrekt niet noodig alle kwesties die zich daarbij voordoen, te
bespreken, om de jongens belangstelling te doen krijgen in die vragen,
`) [Indien het een beter paedagogicum was, dan de nieuwere talen, dan
moest die taal andere grondeigenschappen hebben dan de nieuwere; dit is
natuurlik onmogelik.
De Vergelijkende Taalwetenschap heeft al lang uitgemaakt dat 't Latijn
niet méer is dan een van de vele indogermaanse dialekten.
Integendeel, juist de studie van de nieuwe talen is ook hierom wenseliker
dan die van de oude, daar deze beoefend wordt naar dezelfde methode als de
natuurwetenschap: ik herhaal 't, zo komt in de propaedense éénheid.
Zie al vroeger hierover Taal en Letteren VIII, 516/7, 519. B. H.]
T. & L. X. 22*
314 Opvoedende kracht van de oude talen?
waarvan ten slotte toch onze heele wereldbeschouwing afhangt. Ook
zonder zich te verdiepen in voor jongens onbegrijpelijke hypothezen,
kan men door de methodische behandeling van wat wel binnen hun
bereik ligt, hun deze dubbele dienst bewijzen: ten eerste, hen attent
maken op et bestaan van 'n probleem, dat onze wereldopvatting voor
'n groot deel beheerscht (waardoor hun vermogen tot verwondering,
hun begeerte naar begrijpen, hun inzicht in de noodzakelijkheid van
de pijnlijkste nauwkeurigheid allicht meer zal groeien, dan door et
zoeken, waar dat adjektief bij hoort); ten tweede, hen innig doen begrijpen,
diep laten voelen wat wetenschappelijke methode is, nu is et
alleen de wis-en natuurkunde, die hun eenig idee van methode geven
kan. En vindt men de laatst genoemde onderwerpen te moeilijk, dan
hebben we nog altijd keus genoeg.
Dat de keus zoo groot is, zal juist de oorzaak zijn van 'n nog vrij
lange doodstrijd van de klassieke opleiding. Men kan zegevierend
vragen: waardoor zullen we de oude talen vervangen? omdat men
zeker weet, dat er zooveel antwoorden zullen inkomen, dat et heel
moeilijk zal zijn et eens te worden. We lijken allemaal op de schermmeester
en de muziekonderwijzer uit Le bourgeois gentilhomme, die
ieder z'n eigen vak aanprijzen als et gewichtigste; en dat waarborgt
de dooie talen 'n lange, rustige levensavond.
Dr. J. A. DER Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's
Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs.
Ng EN nk.
In de tweede jaargang van dit tijdschrift (1892, blz. 9(3) vestigde
Dr. R. C. Boer er de aandacht op, dat nk niet is een verscherping van
ng. Het is, dunkt me, niet overbodig, hier nog eens op te wijzen.
Bij Terwey (Nederl. Spraakk., 9e druk, blz. 178) leest men: „Van
de tusschenletters verscherpt men ..... de ng voor je ..... rottinkje,
koninkje enz." Bij den Hertog (De Nederl. Taal II, 1898, biz. 204):
„De ng is één medeklinker gelijk ook nk in dank, denken" enz. Den
Hertog vindt het dan ook niet overbodig er de aandacht op te vestigen
dat „de medeklinker nk" in woorden als denken niet verdubbeld wordt
(t. a. p. 224).
Bij langzame uitspraak kan ieder er zich gemakkelik van overtuigen,
dat de nk niet is een verscherping van ng (de ng kn niet verscherpt
worden, evenmin als 1, m, n, r), maar ng ± k. Danken wordt uitgesproken
dang-ken; vinken: vingken; bonk: bongk.
De ng is wèl één medeklinker, maar de nk niet. Bij rottinkje,
koninkje enz. heeft men te doen met inlassing van k (rotting-k-je),
evenals men bij bloempje en laantje inlassing heeft van p en t.
K.
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
De Nieuwe Bibliotheek voor de
Jeugd, onder redactie van
J. Stamperius:
De Zoon van den dorpssmid,
door On. KRIENEN, met
illustratién van W. K. de
Bruin. 8 °. 99 blz. — Heusden,
L. J. Veerman.
Ik heb het in handen gegeven
van enige jonges en meisjes van
12 à 14 jaar.
Ze leenden 't uit — „omdat", zo
zeien ze, „het mooi was. Er staat
zo van alles in, dat aardig is. En
't zal wel een waar verhaal wezen,
ook!"
Dit ter karakterizering!
De vertel-trant is goed.
't Briefje vooral van 't meisje is
goed geschreven.
Goed is ook 't afscheid.
De taal kon eenvoudiger: „blik
ken die elkaar ontmoetten" en
zulke oudsigheden konden er wel uit.
't Past in de serie, die nastreeft:
„Een kinderverhaal moet boeiend
zijn."
„Het kinderboek moet voedsel
bieden voor hoofd en hart. Een
schat van nuttige kennis kan er
door worden aangebracht."
„Het kind moet nooit in ver
gebracht worden, het kwaad-zoeking
toe te juichen, omdat het in behaaglike
vorm is voorgesteld."
„Eerbiediging van ieders godsdienstige
begrippen worde in acht
genomen."
B. H.
Die Spiegel der sonden,
Uittegeven door Prof. J.
VERDAM, le stuk.
De inhoud van het hs. is een
leerdicht over de zeven hoofdzonden,
doch de stof is geheel anders bewerkt
dan in den gelijknamigen
„Spiegel der Sonden" van Jan
de Weert.
De dichter gaat achtereenvolgens
de verschillende hoofdzonden na
in haren aard en werking, en in
de verschillende gedaanten, waaronder
zij zich voordoen; hij beschrijft
het kwaad dat er uit voortspruit,
en de schadelijke gevolgen welke
de zonde heeft voor den bedrijver
en zijne medemenschen, en geeft
de middelen aan waarmede men
haar kan bestrijden. Daarbij beweegt
hij zich bij voorkeur op
geestelijk gebied, zijne bewijsgronden
en geneesmiddelen puttende
voornamelijk uit den bijbel en de
kerkvaders, nu en dan ook uit
ongewijde schrijvers, en van tijd
tot tijd zijne uitspraken of die van
anderen toelichtende met exempelen
of toepasselijke verhalen.
Doch dat de behandeling van dit
onderwerp ook aanleiding moet
geven tot zedeschildering, en dat
men nu en dan kijkjes moet krijgen
in de beschavingstoestanden van
des dichters tijd, de l4de eeuw,
spreekt vanzelf.
Uit de Prospectus.
316 Kleine mee-delingen over boekwerxen.
Litterarhistorisehe Forschungen.
—
Robinson und Robinsonaden.
Bibliographie, Geschichte,
Kritik. Ein Beitrag zur vergleichenden
Litteraturgeschichte,
im besonderen zur
Geschichte des Romans und
zur Geschichte der Jugend
HERMANN-litteratur, von Dr.
ULRICH. Teil I. Bibliographie.
Ladenpreis 9.— M.;
Subskriptionspr. 8.— M. —
Weimar, Verlag von Emil
Felber, 1898.
„Es war zunächst nur auf eine
Bibliographie der Robinsonaden
abgesehen. Aus der Lektüre sämtlicher
in Betracht kommender Bücher,
deren Inhalt in Auszügen
festgehalten werden musste, erwuchs
aber nun naturgemäss der Plan,
diese Materialien zu verwerten für
eine Geschichte des Robinsonmotivs,
die freilich, wie mir immer klarer
wurde, ihre eigentümlichen Schwierigkeiten
hat. Eine solche wird
nämlich ihren Schwerpunkt mehr
nach der kulturgeschichtlichen als
nach der litterarisch-ästhetischen
Seite haben müssen und dann nicht
unwichtige Beiträge zu einer Bil
speziell des deut--dungsgeschichte
schen Volkes, liefern. Dieser Teil
der Arbeit wurde mir durch mein
Thema aufgenötigt; ich für mein
Teil hätte ihn gern einer berufeneren
Kraft überlassen. Was ich jetzt
einstweilen vorlege, ist nur die
meines Erachtens unentbehrliche
Vorarbeit: eine genaue Bibliographie
der Ausgaben, der Ueberset
zungen, der Bearbeitungen und der
Nachahmungen von Defoe's Roman.
Zu dieser Erweiterung meines bibliographischen
Planes gelangte ich
erst vor wenigen Jahren. Nachdem
ich nämlich die Hauptmasse der
Nachahmungen Defoe's, die Robinsonaden,
bei einander hatte, erschien
es mir als ein Unrecht gegen das
Thema der Gesamtarbeit, nicht auch
die Ausgaben, Uebersetzungen und
Bearbeitungen zu verzeichnen. Aus
einem Verzeichnis der Ausgaben,
meinte ich, müsse sich ein Bild
gewinnen lassen, ob Defoe's Robinson
auch unter dem Wandel
der Geschmacksrichtung in England
in den verschiedenen Zeitaltern an
Teilnahme verloren habe oder nicht,
aus einem Verzeichnis der Uebersetzungen,
abgesehen von der Verbreitung
des Buches, die mehr oder
weniger grosse Empfänglichkeit
eines Volkes für neue Ideen zu
ersehen sein, aus einem Verzeichnis
der Bearbeitungen unter anderem
— da jeder gewissenhaften Bearbeitung
eine mehr oder weniger
scharfe kritische Lektüre des Originals
vorangegangen sein muss —
der Standpunkt, den die Bearbeiter,
bezüglich die verschiedenen Völker
zu dem Original eingenommen haben.
Alle diese Aufgaben, die
freilich wohl kaum ein Einzelner
zu lösen unternehmen wird, sollten
in meiner Bibliographie eine sichere
Grundlage vorfinden. Ferner sollte
sie sich hilfreich erweisen für eine
Geschichte der Jugendlitteratur,
welch letztere ohne den sich als
ewig jung erweisenden Robinson
gar nicht zu denken ist. Die Berücksichtigung
der Jugendlitteratur
Kleine Inee-delingen over boekwerken.
wird nun freilich, wie ich fürchte, demnach alle mir bekannt geworvon
den Fachgenossen, oder doch denen Werke, die das Hauptmotiv
einem Teil derselben, als Ballast des Robinson, insularische Abgeempfunden
werden. Aber da ich schlossenheit von der menschlichen
meine Aufgabe wesentlich kultur-Gesellschaft, zum Mittelpunkt der
geschichtlich auffasse, da ich der Erzählung machen oder doch epi-
Meinung bin, dass vielleicht einmal sodisch verwerten, mögen sie sich
die Zeit erscheint, wo man die als Robinson oder Robinsonade be-
Jugendlitteratur zum Gradmesser zeichnen oder nicht."
der Kultur eines Volkes machen Aufgenomme sind:
wird, so habe ich diesen Teil des Ausgaben, Übersetzungen, Be-
Materials nicht weglassen dürfen. arbeitungen, Nachahmungen, Apo-
Aufgenommen und als Robin-kryphe Robinsonaden, Robinson
sonaden von mir bezeichnet sind auf der Bühne.
NIEUWE boeken:
W. MEERWALDT en J. G. NIJK, In woord en beeld. Leesboek voor
de lagere school. Amsterdam, A. Akkeringa. 8°. le stukje. B. (66
en 2 blz., m. afb.). f 0.25.
Een bonte rij. Leesboek voor de laagste klassen van middelbare scholen,
verzameld door Ida Heijermans. Utrecht, H. Honig. 8°. Dl. II,
(VII, 307 blz.). f 1.50.
Nieuwe bibliotheek voor zondagechool en huisgezin. Red.: H. W.
S[piering] en mevr. Wildeboer. Haarlem, De Erven Loosjes. 16 0
.
CHRISTINE DOORMAN, Klokjes-luiden. Verhalen voor jongens en
meisjes. Utrecht, W. de Haan. Gr. 16°. (141 en 3 blz., m. 4 pltn.).
f 1.50; geb. f 1.90.
Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Wa
rendorf. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 124. F. DE SINCLAIR, Een vleugelslag van 't geluk. (48 blz.).
No. 125. MARIE CORELLI, Drie wijze mannen van Gotham. Naar
het engelsch. (48 blz.).
Amerik. Detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna & Zn. 80. Per nr. f 0.30.
No. 10. ERNST VON WALDOw, De Dubbelganger. (178 blz.).
Boon's geïllustreerde Roman-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. Kl. 8°.
Per ditje f 0.30; geb. f 0.60.
HUGH CoNvAY, Levend of dood. Naar h. engelsch d. Carlota. (197 blz.).
Boon's geïllustreerde novellen-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. 8°.
Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 97. GEORGE OUNET, Marguerite. Naar het fransch. (46 blz.)
Kwartjes bibliotheek. Amsterdam, Cohen Zonen. 8°. Per dl. f 0.25;
geb. f 0.50. II. E. P. OPPENHEIM, Gewroken. (174 blz.).
318 Nieuwe hoeken.
Bibliotheek van „De Jonge Gide", onder redactie van Herm. Heijermans
Jr. Amsterdam, D. Buys Dz. Gr. 8 0 .
VII. L. H. A. DRABBE, Het dappere Hollandrehe leger. Met een
bijschrift van Herm. Heijermans Jr. (VII, 54 blz.). f 0.50.
MARA Born, Ralph Banner. Oorspronkelijke roman. Amsterdam,
N. J. Boon. Gr. 16°. 2 dln. (III, 206; III, 265 blz.). f 4.80; geb. f 5.25.
M. Buys, In het hart der Preanger. Leiden, S. C. van Doesburgh.
8°. (VII, 214 biz.). f 2.40; geb. f 2.90.
C. VAN NIEVELT, Fragmenten. Winter- en zomerbeelden. 2e druk.
Leiden, S. C. van Doesburgh. 8°. (VII, 226 blz.). f 2.40; geb. f 2.90.
MAURITS WAG}ENVOORT, De droomers. Amsterdam, H. J. W. Becht.
Gr. 16°. 2 dln. (IX, 244; III, 214 blz.). f 5.50; geb. f 6.50.
LOUISE STRATENUS, De liefde van een boer. Roman uit Transvaal.
Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. Gr. 8°. 2 dln. (III, 218; III, 218
blz.). f 5.—; geb. f 5.50.
A. S. H. Booms, Tempo-doeloe. (Uit het verleden.) Amersfoort, Valkhoff
& Co. 8°. (246 blz.). f 2.50; geb. f 2.90.
HENRI BOREL, Het zusje. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon.
Gr. 16°. (192 blz.). f 2.50; geb. f 3.—.
THÉRÉSE HovEN, Nonnie Hubrechts. Lidische roman. Amersfoort,
Valkhoff & Co. 8°. (287 blz.). f 3.—; geb. f 3.50.
A. W. SCHELTEMA—TIDEMAN, Uit het vrouwenleven. Amersfoort,
Valkhoff & Co. 8°. (207 blz.). f 1.90; geb. f 2.40.
MAYNE REID, De landverhuizers uit Transvaal. Roman. Utrecht,
A. W. Bruna & Zn. 8°. (III, 148 blz.)
ERNST SCHRILL [S. Keller], Dokter Voorwaarts' strijd en overwinning.
Een verhaal uit Zuid-Rusland. Naar het duitsch door H. J. Han a.
Geïll. d. WiIm Steelink. DI. I. Nijkerk, G. F. Gallenbach. 8°. (VIII,
383 blz., m. 4 pltn.). f 1.80; geb. f 2.20.
W. HEIMBURG, Op de waterhoeve. Vertaling van Hermina. Arnhem,
P. Gouda Quint. 8°. (303 blz.). f 2.90; geb. f 3.50.
A. CONAN DOYLE, Het treurspel van de „Korosko." Naar het engelseh.
2e druk. Amersfoort, G. J. Slothouwer. 8°. (235 blz.). f 1.90;
geb. f 2.40.
TOR HEDBERG, Judas. Eene passiegeschiedenis. Uit het zweedsch
door Margaretha A. S. Meijboom. 3e druk. Leiden, A. H. Adriani.
Gr. 8°. (VI, 198 blz.). Geb. f 1.90.
AGNES HOFFMAN, Op den Lindenhof. Vertaald door mevr. J. van
der Hoeven. Geïll. d. J. de Waardt. Amsterdam, C. L. G. Veldt.
Gr. 8°. (220 blz., m. 4 pltn.). f 1.9Q; geb. f 2.50.
FR. LION CACHET, De worstelstrijd der Transvalers aan het volk van
Nederland verhaald. 3e druk. Amsterdam, Boekhandel vrhn. Höveker
& Wormser. Gr. 8°. (VIII, 660 blz., m. 1 portr., 5 pltn. en
1 krt.). Geb. f 4.60.
Nieuwe boeken.
A. REYDING, De operette-koningin. Blijspel in 4 bedrijven (7 tafereelen).
[8 h., 5 d.). Amsterdam, Cohen Zonen. (IV, 100 blz.). f 0.60; geb. f 0.90.
C. KLEINGELD, Zuiver schrijven. Taaloefeningen voor het 3de, het
4de en het 5de leerjaar. Amsterdam, A. Akkeringa. 8°. (6 stukjes).
Tn. KUYPER, Nederlandsche taaloefeningen. Groningen, P. Noordhoff.
16°. Per ditje f 0.30. I: Regels, feiten en opgaven. 2e, omgew. dr.
(IV, 68 blz.). II: Oefeningen, 2e, omgew. dr. (III, 108 blz.).
J. KoorasANs, Leesoefeningen voor het vijfde schooljaar. A. Dordrecht,
J. P. Revers. 8°. (96 blz.). f 0.30.
C. H. DEN HERTOG, Voortgezet taalonderwijs. Leiddraad voor de eerste
drie leerjaren van het voortgezet onderwijs. II. Oefeningen in het
waarnemen en toepassen van het taalgebruik. 2e bundel. Amsterdam,
W. Versluys. Gr. 8°. (144 blz.). f 0.90.
J. H. COLENBRANDER, Uit dichters der 19e eeuw. Taalopgaven met
behandeling ten dienste van hen, die voor de hoofdacte of voor vergelijkende
examens studeeren. Zinsontledingen, woordverklaringen
en paraphrasen. Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (VII, 164 blz.). f 1.50.
J. VERCOULLIE, Schets eener historische grammatica der Nederlandsche
taal. Phonologie en flexie. 2e, herziene uitgave. Gent, J. Vuylsteke.
8°. f 1.25.
CORNELIS EVERAERT, Spelen. Vanwege de Maatschappij der Nederl.
letterkunde te Leiden met inleiding en aanteekeningen uitgegeven
door dr. J. W. Muller en dr. L. Sch arp é. Afl. 2. Leiden, Boekhandel
en drukkerij vrh. E. J. Brill. Gr. 8°. (Blz. 265-556.) f 3.60.
HENRI BOREL, Opstellen. Amsterdam, L. J. Veen. Gr. 16°. (VII,
178 blz.). f 2.25; geb. f 2.90.
Dr. F. A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uit
Gezegden, naar hun oorsprong en beteekenis ver-drukkingen en
Thieme & Cie.-klaard. 2e, 3e en 4e Afl. — Zutphen, W. J.
H. Doui^n, Geschiedenis van het lager onderwijs en de schoolopvoeding
in Nederland, mede ten dienste van candidaten voor de hoofdacte.
Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (VIII, 344 blz.). f 3.—.
H. DOUMA, Handboek voor de methodiek der leervakken, ten dienste
van hen, die studeeren voor de hoofdacte en voor vergelijkende examens.
5e dr. Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (XII, 480 blz.). f 3.90;
geb. f 4.25.
Dr. J. H. GUNNING Wz., Bereikbare idealen. Gedachten over de eenheid
der school. — Leiden, Boekhandel en drukkerij vrh. E. J. Brill.
W. WUNDT, Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze
von Sprache, Mythus und Sitte. I. Bd.: Die Sprache. 1. Thl.
Leipzig, Wilhelm Engelmann. Gr. 8°. M. 14.—; geb. M. 17.—.
H. HUGRES, Die Mimik des Menschen auf Grund Voluntarischer
Psychologie. Frankfurt a. M., Joh. Alt. Gr. 8°., m. 119 Abb.
M. 14.—.
320 Inhoud van Tijdschriften.
INHOUD van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, jrg. 5, Juli 1900, o. a.: Stijn Streuvels, Zomer
Kloos: Liefde. Van bloemen-kunst. Levens--land. — Willem
vreugde in den dood. Levens-mijmering. — Jeanne R e y n e k e
van Stuwe, Zee-gezicht. — G. C. van 't Hoog, Herfst. —
P. C. Boutens, Verzen.
Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 4e afl., Juli 1900, o. a.: W. L. Penning
Jr., Gedichten, — J. de Meester, Deemoed. — P. C. Boutens,
Verzen. — G. van Hulzen, Nieuwmarkt. — Albert Verwey,
Tijdzangen. — Henri Hartog, Rondom het inboeltje.
Woord en Beeld, Juni en Juli 1900, o. a.: P ar v u s, Inkeer (monoloog). —
G. van Hulzen, Keesie. — Dirk Haspels vertelt zijn leven, naverteld
door M. J. Brusse. — Ina Bakker, Schets. — Johan
Gram, De Nelri van Cornelis Troost.
De Gids, Juli 1900, o. a.: Louis Couperus, Langs lijnen van gelei
-delijkheid. III. — Prof. G. Kalff, Constantyn Huygens. III. —
P. C. Bouten s, Sonnetten.
Elzevier's Grill. Maandschr., afl. 7, Juli 1900, o. a.: Herman Robbers,
De bruidstijd van Annie de Boogh. — Evangeline : Pelgrimsreize.
Bittere bron. Meinacht. Uw oogen zijn ...
Nederland, jrg. 1900, No. 6, o. a.: G. van Hulzen, Het damesorkestje.
— Willem van Santen, Voor de liefste. — Ina Bakker,
Najaar.
Boon's Geill. Magazijn, No. 13, Juli 1900, o. a.: Thérèse Hoven,
De reddende hand. — Guy Boothby, De vrouw van het noodlot. —
Voordrachten enz.: Jonkvr. Sophie Wichers, Stijfkopje, blijspel
in één bedrijf voor salon en liefhebberijtooneel.
Ons Tijdschrift (Afrikaans), afl. 11, Maart, o. a.: Dokter Santerne. —
Jim de Vioolspeler. — Dirk Uys. — Voor onze kinderen.
Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 12e jrg., afl. 10 en 11, o.a.:
A. van Werveke, Het huwelijk (Oude Vlaamsche gebruiken: mislukte
huwelijken; — scheiding.) — A. de Cock, Spreekwoorden en
zegswijzen, afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. (De Meiboom.)
— P. Gertenbach, Volksliedjes uit Zandvoort. — A. de
Cock, Spreekwoorden en zegswijzen over de vrouwen, de liefde en
het huwelijk.
Tijdschrift voor Onderwijs en Handenarbeid, 4e jrg., No. 5, 1900, o. a.:
I. H. Blum, Onze wenschen met betrekking tot de invoering van
den slöjd op de lagere school. — W. Swart, Houtslöjd (vervolg).
Neue Jahrbücher für das klassische Altertum, Geschichte und Deutsche
Litteratur und für Pädagogik, 3. Jahrg. 1900, V. u. VI. Bandes,
1. Heft, u. a.: Dr. Ernst Schlee, Die Reformschule und der
Unterricht in den Sprachen. — Prof. dr. Alexander Wernicke,
Weltwirtschaft und Nationalerziehung.
MIDDELNEDERLANDSE ROMANS.
III.
DE FERGUUT. 1)
Aan het hof van Artur is Keije de Loki, de twister en de
snoever. De ridders lachen hem uit, of toornen; de Koning wijst
hem terecht; en 't rechtsgevoel der volksdichters bestrafte z'n
overmoed met z'n vernedering, door een eervolle en smetteloze
held op hem af te sturen, die hem tot loon voor z'n ijdelheid uit
het zadel stoot en met gebroken ledematen ter aarde werpt. Ook
hij is 'n spiegel, de boze.
Weer heeft Keije gespot. Er is 'n jonkman aan't hof gekomen:
een vreemde eend in de bijt: meer dorper dan edele. Ieder kijkt
op van z'n verouderde wapens, z'n verroeste halsberg, z'n boerse
broek, en de twee koppen van verslagen rovers, die aan z'n zadel
hangen. Maar z'n rusting is sterk, z'n zwaard scherp, z'n stoot
zeker, z'n moed en z'n kracht zonder grenzen; en waar 't vooral
op aankomt, 'n vurig verlangen om de Koning te dienen en onder
z'n ridders opgenomen te worden, heeft hem van achter de paarden
naar 't verwijderde hof gedreven. Z'n vader, 'n rijke hereboer,
die van z'n jongens werkezels wou hebben, had z'n oudste willen
sláán, toen hij z'n ploeg had omvergeschopt, en hij had hem
gescholden. 2) Maar de moeder, iemand van hoger afkomst, had
het voor haar zoon opgenomen, en gezegd, dat er mischien noch
wel wat groots voor hem was weggelegd; in haar geslacht waren
immers ook goede ridders; bovendien zouden er na z'n vertrek
noch twee broers voor 't akkerwerk overblijven. En de driftige
vader had na het ernstige waardige woord van de moeder, toegegeven
en verschoning gevraagd voor z'n voorbarige taal; daarna
had hij uit de rommelkamer van 't slot het beste uitgezocht wat er
') Ferguut. Nieuwe uitgave Verwijs -Verdam. Groningen 1882.
') vs. 252-362.
T. & L. X.
23
322 J. Koopmans
was, en dit aan z'n zoons uitrusting besteed. En veel van dat
oude noch, bleek bij gebruik, van deugdelike makelei te zijn.
Veel verder dan men gewoon was, reed de jongeling de vorstelike
„sale" binnen, om de koning te begroeten; 1) maar Artur,
even heus als altijd, sprak hem vriendelik toe en gaf hem de
gelegenheid z'n woord te doen. „Ik heet Ferguut," zei de vreemdeling;
2) „ik heb de toorn van m'n vader en 't verdriet van m'n
„moeder doorstaan, om u te volgen en u te dienen. Neem mij op
„heer, en verwaardig mij uw raadsman te zijn!" Toen was het
dat Keije, ouder gewoonte, had gespot. 3) „Wel jonkie, 't is waar
„ook, je lijkt presies op 'n koninklik raadsheer. Leve de man
„die je stuurde; we zaten net met de handen in 't haar. Zo waar
„is 't wat er staat: God vergeet de zijnen niet. En als God je
„bewaart, zullen we veel aan je hebben. — En wat 'n volmaakt
„ridder ben jij! Van stukje tot beetje, kant en klaar, ook in
„wijsheid en zo. Wat 'n helm! Prinselik inderdaad, de stand
„van de speer, de houding van 't schild, de dracht van het zwaard!
„Hij mag wel oppassen, de reus die je tegen komt. De nar heeft
„het al gezegd te voren, dat hier de ridder zou komen die de
„sluier en de horen van de zwarte rots zou halen. Heer, houd
„hier die man, geloof me, dan kan hij morgen de horen halen,
„en de zwarte ridder verslaan, dan krijgt hij lof en eer, en wordt
„hij hier 't ventje!"
Zo zei Keije. Maar de ridders werden boos; Walewein voer
zelfs tegen hem uit; 't meest vergramd evenwel was Ferguut zelf. 4)
„Wees dankbaar," zei hij, „dat de koning hier is; anders was je
„spot al gewroken! Om hier te komen, heb ik vier roovers ver„
slagen; twee van hun koppen hangen aan 't zadel! — Waarom,
„koning, neemt U me niet op! Vergun me uw raadsman te zijn,
„en morgen haal ik de sluier en de horen." — Eerst weifelde de
koning, maar ten slotte gaf hij toe, en smeekte de bescherming
des hemels over de jongeling af. 5) Daarop maakte deze zich ver
om zich toe te rusten tot het gevaarlike werk, dat door-blijd op
velen was beproefd, maar waarin tot nu toe niemand was geslaagd.
Hij wiens dapperheid dit vermetele waagstuk volbrengt, moet
in z'n geheel met al de voortreffelikheden van 'n volmaakt ridder
toegerust zijn. En Ferguut is op 't uur dat hij aan 't hof komt,
noch iemand die 't gebruik van sporen niet eens kent. s) De
boerezoon moet eerst 'n metamerfoze ondergaan. Een van de
kamerheren des konings, 'n biezonder hoofs man, onderricht de
onbedreven jongeling in de riddergebruiken, en wijst hem op de
') vs. 579-590. ) vs. 597-604. '; vs. 605-654. ) vs. 655-677;
686-699. ') vs. 700-704; 709-710. ) vs. 478.
Middelnederlandse romans.
noodzakelikheid van 'n nieuwe uitrusting. 1) Ferguut, hoe node
ook, moet van z'n verouderde wapens scheiden: hij trekt 'n nieuw
stel kleren aan, en wordt de volgende dag door z'n gastheer noch
eens naar 't hof gebracht om de ridderslag te ontvangen. Nu,
beter uitgedost en hoofser gemanierd, trekt hij aller bewondering; 2)
want Ferguut is 'n zeer schoon jongeling. Op de stille aanwijzing
van de kamerheer valt hij de koning te voet, en vraagt de ridder
koning, die hein in 't eerst niet eens herkend heeft, zoekt hem-slag. De
noch van z'n al te stout voornemen af te brengen; 3) ook Walewein,
die voor 'sjongelings leven vreest, biedt zich als z'n deelgenoot
aan; ") alles om niet: Ferguut is besloten, en de koning eindigt
met hem de bewapening van 'n ridder te brengen. ó) Walewein
reikt hem de helm aan; Percheval het zwaard, ('n geschenk van
de kamerheer,) dat de koning zich zelf verwaardigt hein aan te
gorden; de kamerheer spant de nieuwe ridder z'n linker spoor,
Lancelot de rechter; Ywein helpt hem te paard stijgen; kortom,
nooit was aan 's konings hof aan 'n vreemde ridder meer ere geschied,
maar ook nooit was er zulk 'n volmaakt ridder aan het
hof geweest. 1) De koning was opgetogen. „God moge Keije tot
„schande brengen, dat hij door z'n spot zulk 'n ridder van 't hof
„heeft verdreven!" zei hij. 7) En de nar riep er overheen: $) „Heer
„word niet boos; nooit werd 'n ridder eervoller bejegend. Binnen
„kort ziet ge hier de zwarte ridder met gebroken schild komen,
„en u geknield aan uw voeten de sluier en de horen aanbieden!"
Dit zei de nar, en Keije wond zich tot berstens toe van ergernis op. 9)
Wat de nar heeft voorspeld, gebeurt. In Cumberland ergens,
lag, steil oplopend, de zwarte rots; boven op stond 'n kapel, en
in de kapel 'n ievoren leeuw; om de hals van die leeuw hingen
bewaakt door 'n berucht ridder die de omtrek beheerste, de befaamde
sluier en de horen. Aan de voet van die rots komt
Ferguut. 16) Z'n paard bindt hij aan 'n boom vast, en met het
zwaard in de vuist, beklimt hij de steilte. Zwaar valt hem de
beklimming door 't gewicht van z'n rusting. Soms mist z'n voet;
soms valt hij op z'n knieën terug; aan ruwe dorens zoeken z'n
handen 'n steunpunt. Geen lid aan z'n lichaam of 't doet hem
pijn. Op 't laatst kan hij van moeheid niet verder meer komen;
hij gaat zitten en kijkt om zich heen: voor hem liggen Engeland 11)
en Cornwallis. Waar blijft dan eindelik de leeuw? Komt dat
dier nu noch niet, en was, wat aan 't hof verteld werd, een
vs. 736-947. ') vs. 981-1008. ') vs. 1014-1024. ) vs. 1037-1042.
vs. 1057-1091; 1098-1112. ) vs. 1087-1089. Walewein uitge
zonderd, zegt de tekst (vs. 1092--1096). ') vs. 1120-1124. 8) vs. 1125-1134.
") vs. 1135-1140. '°) vs. 1557-1726. ") IerIand?
324 J. Koopmans
sprookje? ..... Daar ziet hij de kapel, en vóór de kapel 'n
kolossus van 'n ridder met 'n geduchte metalen hamer in z'n hand.
„Zeg mij waar de leeuw is!" roept de held. Maar de reus antwoordt
niet. Nu neemt hij 'n steen, en werpt die naar de reus;
een van z'n armen breekt en de hamer valt naar omlaag. Ferguut
bedreigt hem opnieuw; maar ziet tot z'n verbazing dat hij slechts
met 'n beeld heeft te doen; hij snelt de kapel binnen, en neemt
van de hals van de eveneens onbewegelike leeuw de sluier en de
horen. Driemaal laat hij, zodat het vijf mijl in de rondte klinkt,
z'n viktoriekreet horen. De mensen uit de landstreek schrikken
voor hem. „De rampzalige!" zeggen ze, „is hij z'n leven moe ?"
Zo zeker achten ze hem verloren. En zie, beneden gekomen, en
na z'n paard van de boom losgemaakt te hebben, hoort hij in
't bos 'n vreselik rumoer, en ziet hij de zwarte ridder, 'n nikker
gelijk, te voorschijn komen. 1) Eerst bespotten ze elkaar, tarten
malkaar, en rijden tweemaal op elkaar in, zonder beslissing. Geprikkeld
door de weerstand van z'n tegenpartij, wordt de zwarte
ridder woedend; en er ontstaat 'n verbitterde kamp met het
zwaard. Ze stonden elkander, als twee leeuwen. Nooit waren er
twee smeden, die beter slag op 't aanbeeld hielden, dan deze twee.
Elk sloeg de andere grote stukken van z'n hoofdhelm af. Hun
schilden lagen gebroken. Geen van bei zou het ooit opgegeven
hebben, maar de zwarte ridder sloeg z'n zwaard in stukken, en
hij moest genade vragen. „Ga", zei Ferguut, „tot koning Artur;
„breng hem de sluier en de horen, en vertel hem wat hier is
„gebeurd!" — „Heer, dood mij, liever dan dat de koning mij rad„
braakt; ik heb hem zo menig man gedood, en hij heeft over
„mij zó menige klacht gehoord! ....” — „Wees niet bevreesd; zeg
„hem wie u gezonden heeft, en hij zal u vergiffenis schenken:
„breng hem ook mijn groet, en groet van mij alle ridders, alleen
„groet Keye niet; want hij heeft mij bespot, en die spot zal hem
„tot leed zijn!" Toen verdween de ridder, en bracht de sluier
en de horen naar koning Arturs hof.
Met het volvoeren van z'n veroveringstocht heeft Ferguut zich
van z'n belofte aan de koning gekweten, en het verhaal had met
'n herinnering aan Keije's beschaming of met het verhaal van 'n
nadere genoegdoening, gevoegelik 'n einde kunnen nemen. Dit
nu is niet het geval: de avontuurlike beklimming van de Zwarte
rots is slechts het begin van 'n reeks andere even avontuurlike
') vs. 1731-1964.
Middelnederlandse romans.
waagstukken. Daarbij zijn er ook, die zoals in de Tore c, los in
't verhaal zijn geplaatst, om onze bewondering in te roepen, maar
vooral, om koning Artur verbaasd te doen staan over de voor
deze dolende held. Elke keer namelik, als-treffelikheden van
Ferguut één of meer ridders de baas wordt, stuurt hij de begenadigden
naar 't hof met de boodschap: „Kompliement van Fer„
guut, en hier ben ik om boete te doen." Ieder ridder krijgt 'n
groet, en elke keer wordt er bijgevoegd: „Groet Keije niet, want
hij heeft mij bespot!" Maar ook elke keer roept de overwonnene
voor 'et aangezicht van Artur uit: „Nooit zagen onze ogen zulk
„'n held en zulk 'n volmaakt ridder!" Zodat de koning hoe
langer hoe spijtiger wordt, en de Tafelridders hoe langer hoe
nijdiger. „'t Is Keije's schuld dat hij weg is!" roepen ze. En allen
gaan op 't koninklik bevel er op uit, om de vurig begeerde held
te zoeken en naar 't hof te voeren. 't Is vruchteloos: ze vinden
hem niet.
Trouwens, Ferguut heeft z'n eerste koers verlaten, en vervolgt
nu 'n ander doel. Er is een zij in 't spel gekomen, en de „vrouw"
is zoek. Het hof met de koning raakt op de achtergrond; het
leven is nu voor en om de geliefde. Waar haar te zoeken?
Ergens op de wereld, — heeft 'n dwerg hem georakeld, — wordt
'n helblinkend wit schild bewaard; en eerst als Ferguut zich van
dat schild weet meester te maken, zal hij de bezitter worden van
haar, met wie z'n gedachten zich onverpoosd bezig houden, en
wier bezit hem nu des te begeerliker voorkomt, omdat hij haar
aangeboden liefde, — toen hij z'n woord aan Artur noch moest
lossen , — versmaad had als liggende buiten de scherp getrokken
lijn van z'n zaak van eer, gedreven en geprikkeld als hij was door
Keije's spot en eigen beledigde trots.
Zij, die na de onderwerping van de Zwarte ridder de nieuwe
lijn spant, waarom Ferguuts schitterende daden zich moeten
kristallieséren, is Galiene, de nicht van 'n hoofdridder, wiens
kasteel in Cumberland nabij de Zwarte rots ligt, bij wie Ferguut
de nacht vóór de avontuurlike beklimming doorbrengt, en waar
heen hij, op verzoek van z'n minzame gastheer, ook na z'n overwinning
weer terugkeert. Zodra hij, voor de eerste maal, het
slot was binnengereden, had Galiene de stijgbeugel gegrepen om
hem bij 't afstijgen behulpzaam te zijn.') Ferguut zelf had, indachtig
aan het voorschrift van de kamerheer, om ook aan de
dames ere te doen, bij de verwelkoming 'n vriendelik gelaat getoond;
2) en toen hij, van z'n rusting ontdaan, in z'n wapenrok,
') vs. 1212-1214. 2) vs. 1203-1205; 1215-1222.
326 J. Koopmans
met z'n welgevormde leden zich aan haar ogen vertoond had, had
Galiene haar gelaat niet van hem kunnen afwenden. ) „Toen zag de
Min," zegt het verhaal, z) „dat het tijd was om in haar hart door
„te dringen en haar in liefde te ontsteken. Ze nam een pijl op
„haar boog, en schoot de jonkvrouw door 't oog zo diep in het
„hart, dat geen heelmeester hem er ooit uit kon krijgen, en hij
„er voor altijd moest blijven zitten." .... „Laat niemand mij dat
„kwalik nemen," vervolgt de verteller, 3) „omdat ik zeg dat de
„Min pijlen kan schieten; och heer, 'n man in 'n sterk kasteel,
„geharnast en wel, wordt wel doorschoten, als ze er op mikt!" ...
Galiene was dus verliefd; 4) en toen zij voor de maaltijd in de zaal
waren gegaan, en beide naast elkaar op 'n rustbed hadden plaats
genomen, zeiden ze beide niets: Galiene niet, omdat ze uit vrees
voor oneer geen woorden van liefde over haar lippen wou laten
komen, en Ferguut niet, omdat hij niet wist waar hij 't over
hebben moest. Zo zaten ze en zwegen stil; en iemand had, zegt
het verhaal, al de tijd dat ze zwegen, wel 'n grote mijl ver
kunnen lopen.
In de nacht lag Galiene al vroeg wakker. Ze dacht aan Ferguut
en zuchtte. „Ach Ferguut," peinsde ze, „hoe weinig weet je wat
„ik lijd, m'n geliefde! — Geliefde? .... Zottin die ik ben! Eenmaal
„noch maar, zag ik hem, en morgenvroeg rijdt hij weer weg.
„Wat zou hij aan mij denken! Deed hij 't overal, met alle dames,
„hij had wel werk! ..... Maar als 't nu eens m'n dood is, en
„hij wist 'et, zou hij dan zo onbeleefd zijn mij z'n liefde te
„weigeren? Maar hoe zal hij 'et weten als i k het niet zeg? En
„als ik 'et zeg, waar blijft dan m'n eer? Wat moet ik doen?
„Vluchten mischien, naar anderen uitzien, en hem vergeten! Ik
„moet immers volgens m'n vaders wil, 'n koning trouwen of 'n hoge
„prins, noch schoner dan hij ! .... Noch schoner, zeg ik? Als
„of dat kon! Hij zou zelfs als hij die smaad over hem hoorde,
„mij nooit kunnen beminnen! .... Wat zeg ik? Hij heeft me
„níß al in 't minst niet lief. Want hoe ging 't gister? Hij zat in z'n
„eentje naast me, en zei geen woord. Had hij me lief gehad,
„dan had hij wel gesproken 1 Of zou hij 't niet bij machte zijn te
„zeggen ! Maar wat hèb ik dan aan zo'n man. En dan, morgen bij het
„grauwen van den dag gaat hij al heen, en z'n schoonheid is
„toch verloren voor mij! Ben ik eigenlik wel zo'n uitnemend
„man waard! Mogen die moed en die kracht wel voor mij zijn!
„Zou 't mij geen leed doen, zo ik ze hem afnam! Waarlik,
„veeleer zou ik z'n gaven willen verhogen!" 5)
vs. 1222-1229. ) vs. 1230-1236; vs. 1247 vg. ) vs. 1237-1246.
) vs. 1249-1276. 5) vs. 1356-1418.
Middelnederlandse romans.
In de Moriaen vermeit zich de bewerker in het uitspinnen
van 'n tweestrijd in de boezem van 'n gastheer, die, ook niet
tegenover de moordenaar van z'n zoon, het gastrecht wil schenden;
een tegenhanger van dit fragment is bovenstaande analyse van de
zielsfasen van de verliefde Galiene. Het geheel, dat men — het
trekje valse smaak aan 't slot vooral niet uitgezonderd, — allerminst
zou verwachten in 'n M.E. Ridderroman en veeleer dat aan de
Renaissance-tijd doet denken, doet ons zien, dat onder de schaarse
proeven van psychologiese arbeid, op loffelike bewerkingen valt
te wijzen. Galiene is zozeer de speelbal van haar aanvechtingen,
dat haar gedachten tussen hoop en vrees niet minder heen en
weer slingeren als zij zelve onrustig op haar legerstee woelt. En
de dichter laat haar niet los; onbarmhartig drijft hij ze tot over de
grens van maagdelike schaamte en eergevoel. „Dus gelt die Minne
„achter lande Den ridder haer saut menegerhande Der joncvrouwe
„heft sijs oec gegeven(:)" 1) In 't kort, Galiene staat op en kleedt
zich; zij gaat naar Ferguuts kamer; ze keert terug, en gaat noch
eens. Zij wringt haar handen, zucht en schreit, omdat het haar
oneer dunkt. En toch, hoe kan zich de ridder over haar ontfermen,
zolang hij niet weet wat ze lijdt, en zij 't hem zelf niet
gezegd heeft! Er is geen andere weg: zij nadert en wekt de
jongeling, en klaagt dat ze heur hart heeft verloren. „Waar is
„het, m'n liefste; kom, geef het mij! Zeg niet: ga heen; maar
„houd het en bewaar het; want 't is geheel tot uw dienst, en ik
„geheel aan uw wil onderworpen. Zonder u weet ik niet wat
„blijdschap is; om u lijd ik last, gij zijt de meester over m'n
„leven en over m'n dood !" 2)
De lezer make zich niet ongerust; de auteur weet goed wat hij
doet; hij mag Galienes' hartstocht 'n oogenblik laten vieren, maar
houdt haar vast aan de koord. Ferguut wordt namelik zo tam als
'n eend gehouden; hij weet van geen hart, zegt hij naïef; had hij het,
hij zou 't niet vóór hem houden; en voor 't overige neemt de ridder
van de Zwarte rots zozeer z'n hoofd en z'n hart in beslag, dat hij
niets anders kan zeggen, dan dat Galiene maar op z'n terugkomst
moet wachten; dan pas zal hij tijd hebben om met haar over de
liefde te handelen. 3) Galiene, tegen haar verwachting afgewezen,
keert vol schaamte en hartzeer naar haar kamer terug, en als de
volgende morgen vroeg de jongeling is vertrokken, verlaat zij
heimelik het slot, en gaat naar haar vaders woning, haar oom in
grote onrust achterlatende. 1) Haar neiging kan zij evenwel niet
onderdrukken; voor altijd blijft de liefde vast in haar hart geworteld.
') vs. 1423-1425. ) 1427-1494. ') vs. 1495-1512. ) vs. 1513-1532.
328 J. Koopmans
De lezer begrijpt reeds, dat Galiene's schoonheid, — die uitvoerig
en met voorliefde beschreven wordt, ') — en haar nachtelik
aanzoek als verlokkingen bedoeld zijn, die Ferguut van z'n fiere
tocht moeten afleiden, en die hij zelfs zo sterk is zonder enige strijd
van zich af te wijzen. Aan de andere kant is Galiene's radeloosheid
en haar geheimzinnige vlucht, het gewicht, dat het raderwerk van
't tweede bedrijf in beweging houdt. Zodra met het bedwingen van
de Zwarte ridder, aan de eer van Ferguut en van de Tafelronde
is voldaan en Keije's spot is beschaamd, verlaat de draad z'n
koers, en neemt ze 'n andere wending. 't Is nu Ferguut zelf, met
wie moet worden afgerekend. In 't kasteel Liddel 2) teruggekomen
hoort hij de wenende en klagende ridders en jonkvrouwen grote
rouw bedrijven; 1) de burchtheer treurt over de verdwijning van
de ongelukkige Galiene; en van stonden aan wordt het Galiene,
die Ferguuts doen en z'n laten beheerst. Wil de troosteloze gastheer
door 'n wending van het gesprek aan z'n smart 'n afleiding geven,
dan komt Ferguut weer op de jonkvrouw terug; beproeft de een
nadere inlichtingen over de gelukkige volbrachte veroveringstocht
op de rots te krijgen, de andere hoort nooit genoeg biezonderheden
over de verdwijning van Galiene. Ferguut eindigt met boos op
zich zelf te worden: dat wat z'n handen grijpen konden, heeft hij
met z'n voeten vertreden! Nu wil hij weg, en haar zoeken, waar
ook, al is 't in wouden en zeeën. Nooit zal hij het opgeven; alles
zal hij er voor doorstaan. De dood zal hij tarten, zal hij zoeken.
Ja, scheurde maar 'n vijand z'n hart uit het lijf, dan was hij
vrij van z'n smart! ... .
Van zulke bittere gevoelens vervuld, gaat hij de wereld in, met
het zwaard in de vuist, ridders en rovers bespottend, tartend,
bekampend, dodend of opzendend naar Artur, en ondertussen
weeklagende over Galiene, z'n schone. Ja hij zou ten slotte noch
uitgeteerd zijn, hij en z'n paard, zo de wonderbron ruiter en ros
geen nieuwe krachten terug had gegeven. 4) Aan die bron is het
dat plotseling de dwerg verschijnt, (en even plotseling weer verdwijnt,)
en hem als de voorwaarde tot Galiene's bezit de ver
witte schild oplegt. 5) Natuurlik gaat hij er op-meestering van 't
uit, het witte schild te zoeken. Waar en waarheen, is 'n tweede
vraag. Maar wat is ook 'n ridderleven zonder vaagheid? Het
dolen hoorde er bij! Na lang rondtrekken komt hij aan 'n water;
maar dit is geen beletsel; hij gaat er over. s) De visschers of
schippers in de boot blijken rovers te zijn; ze vallen hem aan.
') vs. 1163-1200. 2) Zie over de topografie v. d. Ferguut de Inl.
(Verwijs) met de verwijzingen naar Martin en Michel. ') vs. 1975-2142.
`) vs. 3018-3081. ') vs. 3084-3160. °) vs. 3177-3181.
Middelnederlandse romans.
Ook dit is geen bezwaar: de rovers worden gedood, op één na,
die naar Artur gestuurd wordt. ') Eindelik is dan aan de overkant
de burcht gelegen, die 't witte schild verbergt. 2) Een reuzin
met 'n zeis, moet eerst worden gedood; 3) dan verspert 'n vuur
draak z'n weg, die ook verslagen wordt; ') ten slotte-spuwende
komt de reus zelf, die twee en twintig voet lang is en boomstammen
als knodsen hanteert. Hier neemt het epos bizarre afmetingen
aan; en 't opgedreven hoogtepunt in deze avonturen-reeks vraagt
hier 'n krietieke toestand bij 'n weifelende kans. De reus ver
zo maar zadel en ros; de stam dringt-plettert met 'n slag van 'n boom,
wel acht voet diep in de grond, en terwijl de man rukt en
trekt, slaat Ferguut hem 'n arm af; met de andere arm neemt
de reus nu Ferguut, en loopt er mee weg om hem te verdrinken;
de gevangene werkt zich los en vlucht; een wedloop begint; daar
slaat de held de reus de andere arm van 't lijf; gelukkig scheidt
hij met 'n flinke houw het hoofd van de romp; en 't zware lichaam
dat vier sterke paarden niet van z'n plaats zouden krijgen, ligt
ontzield aan z'n voeten. 5) Ziedaar de hoofdtrekken in deze worsteling,
die, naar de Middelnederlandse bewerker meende, van 'n
te grote betekenis was, om voor de geschiedenis verloren te mogen
gaan; en om de wezenlikheid waarschijnliker, en de herinnering
gemakkeliker te maken, gaf hij tot steun, aan de reus de naam
Lokifeer 6), en aan de reuzin de naam Pantasale. 7) Doch
laten we zo eerlik zijn te bekennen, dat we geen andere afloop
hadden mogen verwachten, bij de aanwezigheid van 'n schild, dat
blinkend van ievoor, keurig gepolijst, en met edelstenen bezet,
niet alleen midden in de nacht drie mijlen in de rondte de omtrek
verlichtte, maar dat z'n drager onoverwinnelik maakte en
hem het vermogen gaf, z'n tegenstanders uit het zadel te lichten
en zelf van de zwaarste wonden te herstellen. 8)
Nu door de dood van de reus, Ferguut van 't bezit van 't schild
verzekerd is, laat het zich horen, dat hij in staat is grote dingen
te doen, en als 't er op aan komt, gehele legerafdelingen kan
staan. En voor het werk dat er noch overblijft, en dat de bekroning
moet worden op al wat er tot noch toe gebeurd is, mag
dan ook wel wat buitengewoons gevergd. Een jonkvrouw als
Galiene kan zo maar niet klakkeloos de prijs van 'n veroveraar
worden. Het epos behoudt daarom z'n forse trekken; alleen, om
de stoute lijnen slingeren zich bevallige bloemen. In 't slot van
de reus zitten sedert twee jaar twee jonkvrouwen gevangen, 9) die
') vs. 3182-3271. ') 3274-3329. 3) vs. 3330-3411. `) vs. 3416-3469.
vs. 3486-3607. e) vs. 3607. ') vs. 3411. 8 ) vs, 3105-3141, waar
noch meer eigenschappen worden opgesomd. °) 3609-3687.
330 J. Koopmans
de welkome Ferguut met tedere zorgen overladen, en hem,
als hij vermoeid en gewond uit z'n moeielike ekspediesies terugkeert,
opnieuw bemoedigen en opvroliken, z'n wonden zalven, en z'n
tafel voorzien. Deze dames blijken ook in staat te zijn, hem
— schoon toevallig — inlichtingen te verschaffen omtrent z'n geliefde;
zeven mijlen van haar kasteel, — delen ze op z'n verlangen
naar avonturen mede, 1) — is voor 'n ridder, belust op strijd,
roem en eer te behalen. Daar verweert zich in haar stad, tegen
'n koning die haar tot vrouw begeert, de landsvrouw van Rikensteen,
en deze koningin draagt de naam van Galiene. Ferguut
besluit haar te helpen, en de tochten die hij van z'n kasteel uit
tegen de koning onderneemt, komen haar biezonder te stade: de
belegeraars wijken terug, en de belegerden krijgen nieuwe moed. z)
Evenwel verdwijnt hij 's avends, na overdag de nieuwsgierige aandacht
van Galiene te hebben getrokken, weer spoorloos in 't bos.
Belangrijke diensten bewijst hem in z'n gevechten z'n nieuw strijd
paard van de reus, dat geruimen tijd in 'n-ros Pennevare; 'n
onderaards verblijf gevangen is gehouden, maar dat nu opnieuw
door Ferguut getemd, door z'n voortreffelike eigenschappen, het
verlies van z'n eigen, uit 't ouderlik huis medegebracht ras ten
volle vergoedt. 3)
Het verhaal, dat met de weder-ontdekking van Galiene's nieuwe
faze wordt binnengeleid, wordt aldoor belangwekkender. Bij een
van z'n tochten, waarin hij de koning op de vlucht drijft, wordt
hij door vijf honderd ridders omsingeld; de vijanden, wel beseffende
wat ze met z'n dood zullen winnen, beijveren zich hem onschadelik
te maken, en slagen er in hem uit het zadel te werpen. Pennevare,
hollende over het slagveld, verkondigt aan de belegerden
hoe hun onbekende bondgenoot in gevaar verkeert. Hachelik
inderdaad is z'n toestand; z'n helm is gekloofd; hij bloedt uit
vele wonden; maar met het schild aan de arm en het zwaard in
de vuist, houdt hij zich noch staande en velt menigeen neer;
eindelik komt er hulp van uit de stad; men brengt hem z'n paard;
Ferguut bestijgt het, en houwt zulke gaten in de drom van z'n
vijanden, dat het daardoor onmogelik geworden is, — zegt het
verhaal, — al deed men er noch zo veel moeite op, om z'n
dapperheid in woorden te beschrijven. Y)
De toeleg van heel deze scène, Troje's velden niet onwaardig,
is geweest om met goed fatsoen Ferguut uit de omgeving van
Rikensteen te verwijderen; en deze afwezigheid, waarbij vooral
niet aan 'n vlucht gedacht mocht worden, moest gerechtvaardigd
worden door de overmacht van de ridders des konings.
') vs. 3827-3864. ) vs. 3865-4032. ') vs. 3688-3824. ) vs. 4033-4174.
Middelnederlandse romans.
Terwijl toch de jonkvrouwen op het kasteel weer heel wat te
zalven en te baden hebben gekregen, ') is de koning door de
ondervonden tegenspoed tureluurs geworden, en heeft hij, ook op
aanraden van z'n grote heren, besloten de plaats te bestormen. z)
Galiene moet in 't nauw worden gebracht; het verhaal wil 'n ontknoping;
de koning stelt zich dus aan 't hoofd van z'n troepen, en
maakt het, geholpen door Ferguuts afwezigheid, de belegerden zo
bang, dat Galiene zich haast, 'n schorsing van de vijandelikheden
voor te stellen, en op 's konings hernieuwd aanzoek om haar
hand, alleen deze uitweg voor haar geopend vindt, dat zij de
beslissing van haar lot in de uitslag van 'n kampstrijd legt. Wat
de koning zeer aannemelik moet voorkomen, is, dat één door
háár aan te wijzen ridder het zal moeten opnemen tegen de vorst
zelf en een door hem te kiezen strijdgenoot. De vraag is nu,
welke ridder de ongelijke kans zal wagen! Galiene gaat zoeken,
maar vindt er geen. De gestelde termijn van veertig dagen zal
spoedig verstreken zijn; Galiene zal zich moeten haasten. Ten
einde raad, wendt ze zich tot koning Artur. Lunette, een van
haar edeldames, reist naar 't hof, om aan de koning om 'n dapper
ridder te vragen, die Galiene zou kunnen ondersteunen. Maar
Arturs paladijnen zijn uit, om 'n verdwenen held op te sporen,
en Lunette moet na eenige dagen wachtens, ongetroost heengaan.
Straks is, met de afloop van 'et bestand, de kans verkeken; wat
zal dan 'et lot van haar meesteres zijn? Dodelik bedroefd neemt
zij de terugweg aan, en komt zonder hulp bij Galiene. Geen
uitkomst! Alleen, deelde ze mee, had haar 'n ridder met 'n wit
schild in 't bos aangesproken, en haar naar de reden van haar
bekommering gevraagd; en deze ridder had haar dan verzekerd, dat
haar meesteres op zijn hulp kon rekenen. Die belofte was de
enige hoop en troost, die Lunette kon brengen. Maar daar had
Galiene niet aan, zei ze. „Juist hij die m'n hart heeft, kijkt niet naar
„me om; en wat de ridder betreft daar je van spreekt, die heeft
„dat zeker maar voor de leus gezegd, om je verdriet te verzachten.
„Laten we opstaan, tot het gebed! De Heer is onze Helper.
„Moge hij, zo het naar z'n wil is, onze rampen lenigen!"
De dag van het kampgevecht nadert. Vóór de poort van de
stad vertonen zich koning Galarant en z'n neef Macedone; de
koning vol moed en hoop, omdat nu het ogenblik zal aanbreken,
dat hij Galiene z'n vrouw zal kunnen noemen. Beide mannen
zijn gewapend met de beste en de schoonste rusting; nergens
ter wereld waren er praalvoller ridders. — „Kom op, Galiene,
„met uw kampieoen. Hij zou immers hier zijn, en 't is al noentijd.
') vs. 4079-4091. ') vs. 4093-4661.
332 J. Koopmans
„Zou ik langer wachten? Uw land, uw slot en uw hand zijn
„toch de mijne. Kom liever u géven, dan dat ik u met geweld
„moet winnen. Doe open de poort, en haal uw genade van hier!"
Vergeefs roept Galiene: „'t Is noch geen vesper, heer koningl
„Mijn ridder kan noch komen." Er kómt geen ridder, en Galiene,
bedroefd en verontrust, roept haar raadslieden bijeen. Ook deze zien
geen licht, en raden haar aan zich over te geven. Zo wordt dan
besloten; alleen, men zal noch wachten tot de dag voorbij is. De
ongelukkige Galiene, van elk verlaten, gaat naar haar vertrek,
sluit de deur, en geeft zich aan de wanhoop over. Liever, roept
ze uit, wil ze zich doden, dan zich buigen voor Galarants will
En ondertussen vordert de dag, en nadert de avend.
Wat raad! .....
Daar komt, omstraald door 'n blinkend licht, de Witte ridder. 1)
Haastelik komt hij, want 't is laat op den dag: Pennevare galop
grote sprongen over het slagveld. Altijd noch staat-peert in
Galarant voor de poort, roepende: „Doe open, of ik hang je
„allemaal op! Waar dient dat vele roepen toch voor!" .....
Maar daar komt de Witte ridder, en zegt: „Wat voor praatjes
„zijn dat toch! Als die vrouw u niet hebben wil, moet u ze dan
„met geweld zien te krijgen? Laat ze met vrede, en keer terug
„naar uw land!" Koning Galarant vraagt hem alleen of't hem in z'n
bol scheelt, en of hij verkiest door te gaan. Neef Macedone ook, scheldt
hem uit, en zegt dat hij dan maar Galiene's kampvechter moet
worden. „Goed," zegt Ferguut, „ik hoop het klaar te spelen, en
„voor we van hier gaan, je 't bluffen ook af te leren." Dat hoorden
de mensen in de stad, en Galiene ook, dat de vreemde ridder voor haar
wou opkomen; en ze baden God en Onze Lieve Vrouwe, dat zij
die hoofse ridder mochten zegenen, en z'n eer mochten verhogen.
En nu hun harten waren verlicht, werden ze ook nieuwsgierig.
Galiene zelf vroeg: „Wie is toch die ridder! Kent iemand hem
„ook?" Menigeen keek uit met aandacht, maar allen zeiden:
„We kennen hem niet, maar aan de uitrusting zouden we zeggen
„dat het dezelfde helper is als van onlangs. Maar hoe het zij,
„z'n naam kennen we niet!" Daarop zagen ze de kampstrijd beginnen.
De Witte ridder kreeg het hard te verantworden. Een
geduchte schok wierp hem bijna uit 'et zadel. En ondertussen
snoefden en scholden z'n tegenstanders om 'et hardst. Hevig vertoornd
schoot Ferguut op Macedone toe, en wierp hem van het
paard, zodat hij 't bestierf. Nu zong de koning 'n lager toontje.
„Ach lieve neef, klaagde hij, „m'n troost, m'n schild en m'n
„speer! Hoe weerloos lig je voor m'n voeten. M'n hart zal
') vs. 4663-4829.
Middelnederlandse romans.
„breken, zo ik je dood niet vergelden kan!" En de koning sloeg
Ferguut op z'n helm, dat hij er door bedwelmd werd; en onophoudelik
gejaagd en verontrust, begon het de Witte ridder alles
behalve gekheid te worden. Maar hij verzamelt opnieuw z'n moed,
werpt zich op Galarant, en slaat toe; de houw mist de koning,
maar doodt zijn paard. Het gevecht wordt nu verder te voet
voortgezet. Want de koning was 'n stout en geweldig krijgsman.
„Meen niet," zei hij, „dat ik verwonnen ben; ontkomen doe je
„me niet; hier is de plaats waar je blijven moet!" En als 'n
ongenadige en geduchte zwaardvoerder, sloeg hij Ferguut door z'n
helm en z'n helmhoed 'n gat in 'et hoofd; zodat deze mismoedig
werd en z'n einde nabij waande. Verbitterd dat de dag zb voor
hem moest aflopen, stiet Ferguut toe; hij wierp de koning omver,
en wilde hem onder z'n voet doodsteken. Maar dit mocht niet:
Galarant moest om genade smeken. „Ridder," zei hij, „laat mij,
„zo ge 't doen kunt, door uw genadige goedheid leven. Ik lig
„verwonnen en afgestreden. Gaarne zal ik uw dienstman worden,
„en draag u mijn goed op als leen!" — „Goed," zegt Ferguut,
„ga naar de koningin van Rikensteen, — zo heet immers Galiene? —
„en doe haar uw hulde; wees haar 'n raadman en bewaar haar voor
„onspoed. Onder die voorwaarde moogt ge leven. Doe dan dit:
„ga naar Artur te Londen, en geef u gevangen. Zeg hemr dat ge
„verslagen zijt door 'n ridder met 'n wit schild, dezelfde, wien
„Keije bespot heeft. Groet allen aan 't hof, alleen Keye niet; zeg
„hem alleen dat ik noch met hem heb af te rekenen. Als ge dit
„doet zal ik u de vrijheid geven!"
Deze kamp, — de laatste om Galiene's behoud, — had, zou men
zo zeggen, Ferguut en de jonkvrouw voor goed tot elkander kunnen
brengen. De jonkman wist van Lunette, dat Galiene's hart noch
altijd aan hem behoorde; í) en hij had zich alzo maar op Rikensteen
te vertonen, om dadelik daarop de nodige beschikkingen
voor z'n bruiloft te kunnen maken. Doch niet alzo. Ferguut
verdwijnt na z'n overwinning, ouder gewoonte weer in 't bos, tot
grote teleurstelling van de wrevelig geworden belegerden, die
gaarne de hulpvaardige held binnen hun muren zouden hebben
ontvangen. 2) Niet Rikensteen evenwel, moeten we aannemen,
maar Kardoel of Londen, of waar ook Arturs hof mag vertoeven,
moet de plaats van de ontknoping zijn. Zo was 't ook in de
Torec, en in de Moriaen. Middelpunt is de Tafelronde; in
háár midden vragen de dapperen 'n plaats. Dapper is hij, die al
de ridders van de Tafel overwint. En zo zal ook in de Ferguut alleen
') vs. 451ß-4523. ) vs. 4842-4855.
334 J. Koopmans
'n toernooi 'et bevredigende slot mogen zijn. De vraag is nu, op
welke manier dit toernooi moet worden verzonnen, en de loop van
't hoofdverhaal, hoe Ferguut door alle moeielikheden heen Galiene
weer terugvindt, tijdelik moet worden gestremd of afgeleid. Men
voelt het, er komt 'n kronkeling in de lijn. Het stuk verspringt.
De franse bewerker vond er dit op: aan 't hof van Artur zoekt
men noch altijd tevergeefs naar Ferguut; eindelik vindt men 'n
middel hem te voorschijn te roepen; 'n groot toernooi wordt afgekondigd;
en zie, ook Ferguut verschijnt; hij overwint, en nu
vraagt Galiene, — die ook mee de hand in de list heeft gehad,
in de hoop hem in de Witte ridder terug te vinden, — aan Artur,
om haar de moedige kampieoen als echtgenoot te willen geven. ')
Anders doet de Nederlandse bewerker. R) In strijd met z'n vorige
beweringen, dat Galiene haar liefde nooit zou kunnen onderdrukken,
laat hij haar hartstocht verkoelen, om haar gevoegelik naar de
koning te kunnen laten gaan, en hem 'n dappere ridder tot echt
te kunnen vragen. De koning, die haar gaarne de waar-genoot
geeft, houdt 'n toernooi; aan de winner zal Galiene dan-digste
toebehoren. In 't kort, in de eerste bewerking dient het ridderspel
er voor om Ferguut op te roepen, met de vereniging van beide
gelieven tot gevolg; in de tweede bewerking dient het spel om
Galiene uit te huwen, en wordt Ferguut, — alleen wegens z'n
dapperheid, — de gemaal van Galiene. Zo wordt echter het verband
te los. Vermoedelik heeft de Nederlander reeds in het franse gedicht
het af breken van 't hoofdverhaal te ongemotieveerd gevonden, en
de afdwaling naar het koninklik hof willen rechtvaardigen met
het verslappen van de liefdesbetrekking tussen Ferguut en Galiene,
vervolgens naar dit nieuwe schema het oorspronkelike gedicht
gewijzigd, en is zodoende nolens volens van Scylla in Charybdis
vervallen. Wat voor dit vermoeden mag pleiten, is z'n streven,
om trouw aan z'n vinding, ook noch bij de toewijzing van Galiene aan
Ferguut, haar de onverschillige te laten spelen: al lezende krijgt
men de indruk, dat de bruid, zuchtende over 't noodlot, in
's konings beschikking berust. 1) Evenwel, de tegenzin blijkt zo
groot niet te zijn, en zo de „verzuchting" verdacht is, de „verkoeling"
is minstens gezocht. Wat de Middelnederlander er bij
won, is, dat hij Ferguut binnen de grenzen van diens „karakter"
houdt; zijn kracht is 't, die hem Galiene doet winnen; niet, zoals
in 't Franse verhaal, kon hij Ferguut laten opvragen door Galiene.
Niet de maagd, maar de koning beschikt 1 — Overigens is de ver
verhaal naar Arturs hof hierom te billiken, omdat-plaatsing van 't
Zie de analyse in de Inleiding, X—XXI. ') Vgl. XXI—XXVIII.
vs. 5547-5555.
Middelnederlandse romans.
de roman oorspronkelik ook van 't hof is uitgegaan, en de brede
querte Ferguut-Galiene, hoe node ook af te breken, in elk geval
toch diende besloten te worden door de bestraffing van Keije. In
het toernooi nu vallen beide eindpunten samen. Galiene's trouw
wordt in onze bewerking goed gemaakt door de aandik-verzakingking
van Ferguut's riddereer. Keije, de eerste, die opkomt, valt
door de Witte ridder bevochten, met 'n gebroken been in een
modderpoel; 's avonds na de afloop klaagt de held over 't verlies
van Galiene: 'n nieuwe prikkel tot noch groter daden; Percheval
wordt uit 't zadel gelicht; Walewein wil nu in 't krijt, om de
nederlaag der Artur-ridders te wreken: allemaal trekken, die in de
Franse tekst veel minder krachtig getekend zijn. 1) Met Walewein
eindigt de `jeest'. 1) Ferguut wil hem, die eertijds z'n voorspraak
geweest is, niet bevechten; veel liever wil hij hem z'n strijdros
aanbieden, als teken van z'n onderwerping. Walewein wordt bevreemd,
en nu maakt de Witte ridder zich bekend als Ferguut.
De verloren ridder wordt nu naar 't hof gevoerd; z'n terugkomst
wordt feestelik gevierd, en 'n bisschop zegent z'n huwelik met
Galiene in. De ridders brengen de jonggehuwden naar Rikensteen.
Daar mocht Ferguut, die jaren lang naar z'n bruid had gezocht,
haar z'n hele leven lang behouden. 3)
Eén lofuiting in 't stuk blijkt voor ons gevoel, aan z'n keerzijde,
'n onkiesheid te zijn. Artur zegt, dat indien Ginevra dood ware,
hij zelf Galiene tot vrouw zou nemen. ") Voor 't overige worden
de dames met ere bejegend. Van verboden verhoudingen merkt
men niets. Ferguut leeft met de twee jonkvrouwen op 't kasteel,
als 'n broer met z'n zusters. Lunette's ontmoeting in 't bos met
Ferguut heeft iets naïefs en idillies. Het landschap heeft zachter
kleuren, de vrouw komt naar voren, en toont haar waarde en
moed. Galiene is 'n heldin; niet minder Lunette. Voor de moeder
van Ferguut, ontbloten we het hoofd. Even eerlik zijn noch
immer de rovers en ridders; ze doen wat ze zeggen, gaan goed
naar 't hof en lopen niet weg. 't Zijn allen heren en dames-moeds
met hoge eisen en fiere karakters. Maar 't hoogst opgeheven wordt
Ferguut. Door 't hele stuk roept z'n stem: „Spot niet, al lijk ik
„'n boer, want ik ben meer dan 'n ander 1" Wat hij doet, doen
z'n eer en z'n liefde. Eerst z'n eer, dan z'n liefde. En al de
edelen des konings, gezegd de Tafelridders, de mannen en de
helden, ze hebben, — uitgezonderd de boze geest Keije, — eerbied
getoond voor de jongeling met de boerse ouderwetse wapendracht,
die tot voor de voeten van de koning rijdt, en als antwoord op
') Zie de Tekstanalyses. ) vs. 5410-5555. ) vs. 5556-5589. ) 5058-5060.
336 Middelnederlandse romans.
'n anders spot, dadelik uit wil om de Zwarte rots te beklimmen;
ze hebben hem z'n wapens aangegespt en hem doortocht gelaten;
ze hebben hem gezocht en ingehaald, en hem als de Witte ridder
Galiene, de prijs voor z'n dapperheid, toegeschikt.
Zulke hoofse heren waren het, die Tafelridders van Artur, en
zulke heldenharten eisten ze in de mannen, boeren of geen boeren,
om opgenomen te kunnen worden in hun koninklike kring.
J. Koorn^ANs.
EEN OUD WOOED IN HET WESTVLAAMSCH TERUGGEVONDEN.
In Loquela van 1892, n° 5, bl. 39 lezen wij de te Oostende gehoorde
uitdrukking tateldage niet de beteekenis: nooit, b.v. „wanneer
zal ik die boeken thuis krijgen, peis -je? Tateldage." De verzamelaar
vraagt: „is dat te ateldage, gelijk te middage, te avond, te morgen, of
wel is 't tateldage, gelijk Zaterdage, Zundage in casu temporali?" Ik
antwoord: het eerste. Tateldage is te, d. I. op den atelen dag. Atel
is hetzelfde als het uit het Oud-Engelsch overbekende atol = verschrikkelijk.
De atele dag is de verschrikkelijke dag bij uitnemendheid,
de dies irae, die van het laatste oordeel. Zegt men nu, dat
iets zal gebeuren op dien dag, dan komt dat er in de praktijk op neer,
dat het nooit zal gebeuren, en zoo verklaart zich de Westvlaamsche
beteekenis.
N. A. CRAMER.
NIET ALLEN 'T ZELFDE.
„Ontwijding" heeft de dichteres in een in onze Juni-aflevering opgenomen
gedicht de daad van hen genoemd, die woest in de snaren van
haar „heilige, teedere harp" grijpend, ruw uitvaren tegen wat zij noemen
haar „getreur om dwazen droom van Eden lang verloren". En er zijn
er zeker nog altijd die, hoe ook het talent van Hélène Lapidoth-Swarth
bewonderend, er geen vrede mee kunnen hebben dat de grondtoon
harer verzen steeds die is van diepen weemoed. Alsof men het maar
voor 't kiezen had! Alsof de dichter een orgeldraaier was, die maar
een knop te verzetten heeft om na het weenend adagio het straatpubliek
een vroolijke polka voor te orgelen.
Er zijn nog altijd velen, die in stille aandacht plegen te luisteren
naar wat deze „godeboden tusschen hemel en aard" hun te zeggen
hebben.
VAN HALL, De Gids, Juli 1900.
OVER MIDDELNEDERLANDSCHE HANDSCHRIFTKUNDE
IN VERBAND MET TAAL-EN LETTERKUNDE.')
Er is een hulpwetenschap van de philologie van het Nederlandsch,
die, tot groote schade van dat vak, zoowel in Noord-als in Zuid-
Nederland schromelijk verwaarloosd wordt. Ik bedoel de Nederlandsche,
speciaal de Middelnederlandsche handschriftkunde, waardoor ik
niet alleen versta: kennis van het schrift, maar van alles wat het
geschreven boek betreft, zijn samenstelling, zijn inrichting, zijn
geschiedenis, zijn bestemming, en dus ook de wetenschap welke
handschriften bestaan en bestaan hebben. En die verwaarloozing valt
thans meer dan ooit in het oog, nu, dank zij der Hollandsche weten
ondernemingsgeest, de klassieke philologie-schap en den Hollandschen
met zulk voortreffelijk palaeographisch materiaal toegerust wordt. Duitsche,
Fransche en Engelsehe philologen kunnen, desgevraagd, met gerecht
wijzen op verschillende uitgaven, waaruit hunne mid--vaardigden trots
deleeuwsche handschriftkunde in 't algemeen, en de ontwikkeling hunner
middeleeuwsche schrijfkunst in 't bijzonder bestudeerd en gekend kan
worden. Ik hoef slechts het Recueil de facsimilé's van de Parijsche
Ecole des Chartes, het Album paléographique van de Société de l'
Ecole des Chartes, Le cabinet des Manuscrits en de Mélanges de
paléographie et de bibliographie van Léopold Delisle, het Manuel de
paléographie latine et francaise met bijbehoorend album van Maurice
Prou, het Album paléographique van Flammermont; de Facsimiles
van de Paleographical Society, Wattenbach's Schriftwesen, Könneck's
Bilderatlas, de Schrifttafeln van W. Arndt, de Altdeutsche Handschriften
van Enneccerus, de Monumenta paleographica van Chroust en
Schnorr von Carolsfeld te noemen, om nu nog te zwijgen van wat
in andere landen is gepresteerd, om u een werkmateriaal voor den
geest te brengen, zooals men er geen beter wenschen kan en dat
een Neerlandicus, voor mijn gevoel althans, moet doen watertanden.
Men heeft het zelfs bij geene „schriftproben" gelaten: geheele hand
schriften, ook van zeer uitgebreide werken, heeft men gereproduceerd,
en dat niet alleen in Frankrijk, Duitschland en Engeland, maar ook
in Italie, in Spanje, in Denemarken, in Zweden, tot in Rusland toe.
Voordracht uitgesproken op het tweede Nederlandsch Philologencongres.
T. & L. X. 24
338 Willem de Vreese
Wat maken de Nederlanden daarnaast een pover figuur!
Want mocht ons, Neerlandici, gevraagd worden wat we op dat gebied
kunnen toonen, dan zouden wij met beschaamde kaken staan,
zooals men in Vlaanderen zegt, daar wij geen ander antwoord kunnen
geven dan dit: het oudste, maar tevens het eenige werk dat handelt
over Nederlandsche handschriftkunde is een boekje van Jacobus Koning,
getiteld Algemeene verklaring van he oud letterschrift, in 1818, dus
voor ruine tachtig jaren, door de Maatschappij tot nut van 't algemeen
in „steenplaatdruk" uitgegeven. Buiten dat werkje, dat voor zijn tijd
niet geheel onverdienstelijk was, maar natuurlijk al sedert lang zelfs aan
bescheiden eischen niet meer voldoet, hebben we niets anders dan de facsimile's
van de gebruikte handschriften, bij eenige uitgaven van teksten gevoegd.
De meeste daarvan zijn echter onbruikbaar, omdat ze vervaardigd
zijn met procédés die niet onafhankelijk zijn van de mindere of meerdere
vaardigheid van den teekenaar en van diens verbeelding, noch van
het doel door de uitgevers beoogd. Die facsimile's moesten immers
dienen tot „opluistering" der uitgaven, en zoo werd de keus bepaald
niet door de meerdere of mindere belangrijkheid van het specimen uit
een zuiver palaeographisch, dus wetenschappelijk oogpunt, maar door
hunne mindere of meerdere fraaiheid: aesthetische consideraties gaven
den doorslag. Dit laatste is overigens ook later het standpunt gebleven,
toen men ook hier van volmaakter bewerkingen ging gebruik
maken; waarbij nog komt, dat de reproducties niet zelden op kleiner
schaal dan de origineelen worden vervaardigd, waardoor ze alweer een
nieuw gedeelte hunner reeds geringe studiewaarde verliezen.
Het is nu natuurlijk mijn bedoeling niet te beweren, dat er daarom
ook geen Neerlandici zijn, die Middelnederlandsche handschriften
kunnen lezen. In geenen deele. Er zijn er genoeg, die daarin doorkneed
zijn, we weten het allen. Maar hunne kennis is iets persoonlijks,
dat met hen te gronde gaat, zoodat het eerste vereischte om
van een gevestigde wetenschap te kunnen spreken, ontbreekt, nl. dat
een zekere hoeveelheid kennis aan een volgend geslacht wordt overgeleverd,
om daarop voort te bouwen.
Hebben wij zoo goed als niets gedaan om de ontwikkeling van ons
schrift te leeren kennen, we zijn niet veel ijveriger geweest in het
navorschen der talrijke andere vraagpunten, die zich bij een handschrift
voordoen. Want een middeleeuwsche codex is immers, evenals alle
dingen, een voortbrengsel van verschillende krachten. Vooreerst geen
schrijver zonder schrijfmateriaal, papier, perkament, inkt enz. Terwijl
in alle andere landen, geen enkel uitgezonderd, het middeleeuwsche
papier ernstig bestudeerd werd, is bij ons van een dergelijke belangstelling
weinig te bespeuren. Men schijnt hier niet te beseffen, dat
aan de kennis van het papier veel gelegen is, dat die kennis een
Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 339
onmisbare hulp is om den ouderdom van een handschrift nader te
bepalen, dank zij de watermerken die de papierfabrikanten gebruikten.
De ondervinding leert, dat eenzelfde soort papier, herkenbaar aan het
watermerk en aan zijn plaats niet betrekking tot ribben en roeden,
de zoogenaamde „vergeures" en „pontuseaux" van den vorm, over geen
langer tijdruimte dan ongeveer 25 jaar voorkomt, en het zegt niet
weinig, als men dat bij het bepalen van het tijdstip waarop een of
andere codex vervaardigd werd, in rekening mag brengen. Toch zijn
er wel Nederlanders geweest, die het belang der watermerken hebben
ingezien, maar het meeste daarvan is onuitgegeven gebleven, en som
Koning, hadden bijbedoelingen die hun blik be--migen, zooals J.
nevelden. In elk geval, het jongste dezer werken is dat van Mr. J.
H. DE STOPPELAAR, die nu reeds meer dan dertig jaren geleden een
zeer nuttig boekje heeft geschreven over het Papier in de Nederlanden
inzonderheid in Zeeland, dat ook thans nog zeer goede diensten kan
bewijzen, al zijn de afbeeldingen der watervlerken wat te zeer verfraaid
en buiten alle verband met vergeures en pontuseau's afgedrukt.
Om het niet te lang te maken, ga ik thans dadelijk over tot de
strivers en scriversen onzer handschriften. Wie waren zij? waar
werkten zij? hoe en wanneer? Hoeveel tijd besteedden zij aan het
schrijven hunner codices, en wat lieten zij zich voor hunne moeite betalen?
Wat weten wij van het opteekenen op het gehoor af? Op
deze en nog vele dergelijke vragen blijven wij het antwoord schuldig.
Wel zijn er werken, waar die vraagpunten ter sprake komen, zooals
b.v. in de Geschiedenis der Nederlandsche Taal van Prof. Verdam en
in het met roem bekende werk van Prof. Acquoy over het klooster te
Windesheim, maar alles samen genomen is dat zoo weinig, dat de
behoefte aan meer er des te beter door uitkomt.
Is de codex eenmaal geschreven, dan dient hij gebonden te worden,
en over onze middeleeuwsche bindkunst en binders zijn we al niet
veel beter ingelicht dan over al de rest, terwijl we het overgroot gedeelte
van 't geen we er over weten, dan nog verschuldigd zijn aan
een vreemdeling, nl. aan James Weale die reeds voor jaren in het
Belgisch tijdschrift La Flandre en kortgeleden in zijne Bookbindings
and Rubbings of Bindings in the South Kensington Museum ook aan
Nederlandsche binders en Nederlandsch binderswerk zijn aandacht
heeft geschonken. Maar 't is er verre van dat hij dit onderwerp zou
uitgeput hebben, en wat hij heeft medegedeeld smaakt naar den trog
om nog.
Een handschrift is verder geen individu dat alleen stond op de
wereld, maar een lid van een gemeenschap, een deel van een geheel,
nl. van een boekerij van stad of klooster, van vorst, geleerde of
letterlievend poorter. Kennen wij die bezitters die handschriften be,
telden, maar er ook schonken, legateerden of kregen, de kosten van
340 Willem de Vreese
het schrijven of van het binden betaalden, papier of leder verstrekten,
en weten we welke prijzen in dergelijke gevallen besteed werden?
Kennen we die bibliotheken, hun omvang, hunne inrichting, hunne
onderlinge betrekkingen? weten we wat er geworden is van hunne
schatten? Neen, we hebben over dat alles maar zeer vage inlichtingen.
Van de talrijke catalogussen van dietsche boeken, die nog bestaan,
zijn er, afgezien van 't geen vóór ruim 250 jaar door Sanderus werd
medegedeeld, niet meer dan twee uitgegeven en gecommenteerd : de
catalogus van het Sint-Barbaraklooster te Delft en de lijst der dietsche
boeken van 't Rooklooster in 't Sonienbosch, en even weinig weten we over
de dietsche handschriften die particulieren, als de Gentsche poorters
Jan de Beere, Willem van den Pitte en meester Symoens Elyoes, bezaten.
Het zou geen moeite kosten over al die punten veel uitvoeriger te
spreken, maar de omstandigheden laten dat niet toe en hoog noodig
is het niet. Het gezegde zal volstaan om de bewering te rechtvaardigen,
dat een Nederlandsche handschriftkunde, in den breeden zin van het
woord, niet bestaat. En als ge de proef op de som wilt hebben, sla
eenige beschrijvingen van handschriften na, hetzij in een of andere
uitgave, hetzij in een of anderen bibliotheekscatalogus. Een beschrijving
die aan alle eischen voldoet, dat wil zeggen die zoo ingericht is
dat elke belangstellende, hij zij dan palaeograaf, bibliotheconomist,
philoloog, historicus of archeoloog, schilder of boekbinder, er in kan
vinden wat het beschreven handschrift voor zijn vak oplevert, zoodat
na kennisneming der beschrijving bij hem geen twijfel kan overblijven of
het handschrift hem al of niet van dienst kan zijn, zulk een beschrijving
is eenvoudig een witte raaf. Gewoonlijk gaat de beschrijving slechts
van één gezichtspunt uit, en men mag zich overgelukkig achten, als
er niet meer dan drie of vier verwaarloosd zijn. Dat een beschrijving
van een papieren handschrift eerst dan volledig is, als de watermerken
mede afgebeeld worden, daaraan schijnt nog niemand gedacht te hebben;
het is reeds een uitzondering dat men ze niet een paar woorden
aangeeft.
Die toestand is intusschen wel te verklaren. Zeker is de voor
oorzaak hierin gelegen, vooreerst, dat men er met niet al te-naamste
zware oefening in betrekkelijk korten tijd kan toe komen, het middel
ook het zestiendeeuwsch schrift te leeren lezen (toch is-eeuwsch en
dat een gevaarlijke redeneering, zooals zelfs uit tekstuitgaven uit de
allerlaatste jaren blijken kan). Verder, dat het materiaal waarop en
waarmede men schreef, de in- en uitwendige vorm der middeleeuwsche
boeken, en ten slotte het schrift zelf, dat dit alles hetzelfde is, of
althans schijnt, als in Latijnsche handschriften, zoodat hij, die wat wil
weten over Middelnederlandsche palaeographie, zich verantwoord acht,
als hij b.v. een boek als dat van WATTENBACH, Das Schriftwesen im
Over Mnl. band chriftknnde in verb. m. taal-en letterkunde. 341
Mittelalter, even doorwerkt. Ten derde heeft er zeker ook heel wat
toe bijgedragen dat in Noord-Nederland de studie der geschiedenis
geconcentreerd is op wat men zoo terecht genoemd heeft onze gouden
eeuw. Alleen de kerkhistorici behandelen af en toe een of ander, dat
tot het gebied der handschriftkunde behoort.
Maar is de toestand verklaarbaar, een andere vraag is het, of hij
ook verschoonbaar is; vooral of wij, Neerlandici, daar wijs aan doen,
ons heelemaal niet geene handschriftkunde bezig te houden, en of het
niet de moeite loonen zou datgene, wat thans nog individueele kennis
is, tot een vak van wetenschap te verheffen.
Voor we daarop een antwoord geven, moeten we het gevolg van dien
toestand onder de oogen zien.
Dit gevolg is, dat er een stilstand dreigt te komen in de studie
van het Middelnederlandsch, hoe paradoxaal dat ook klinke. Er is een
tijd geweest, dat het Middelnederlandsch het vak a la mode was, en
even vaak als men der Nederlandsche philologie verweten heeft, dat
aan de lexicographic naar verhouding te veel aandacht werd geschonken,
heeft men haar het verwijt toegevoegd (lat zij zich bij voorkeur met
de taal der middeleeuwen bezig hield. Maar die tijd is lang voorbij,
en het laatste verwijt hoort men alleen nog af en toe in België. Ver
omstandigheden hebben er toe medegewerkt om het Middel-schillende
zijne opperheerschappij te ontnemen. In dien bloeitijd was-nederlandsch
de Middelnederlandsche taalstudie sterk literarisch getint; de studie der
grammaticale vormen ging gepaard met een levendig gevoel voor het
aesthetisch schoone; maar niet de jaren kwam daarin verandering, en
er kwam een oogenblik waarop sommigen den vorm der middeleeuwsche
gedichten — want het proza was een quantité négligeable — alles
meesterlijk vonden. Het was toen juist de tijd eener alge-behalve
evolutie, ja revolutie in de taalwetenschap; de vergelijkende taal--heele
kunde was bezig datgene te worden wat wij er thans door verstaan.
Maar juist in dit opzicht is er met het Middelnederlandsch niets
aan te vangen, zooals Cosijn het uitdrukte, zoodat menigeen, die in de
mnl. literatuur geen genot meer vond, haar ontrouw worden moest,
daar de vergelijkende taalkunde, waarvoor hij het Dietsch niet gebruiken
kon, hem krachtiger lokte. Later werd daarenboven het besef hoe
langer hoe levendiger, dat er voor het jongere Nederlandsch der 17ae
eeuw — want eerst in de laatste jaren is men meer aan dat uit de
16de eeuw gaan denken — nog zooveel te doen overbleef, een besef
dat zeker steunde op de onuitgesproken gedachte, dat de taal en letterkunde
der middeleeuwen nu als bekend konden beschouwd worden;
dat er nog wel kleinere of grootere fragmenten, maar zoogoed als zeker
geen onbekende teksten of handschriften meer aan het licht zouden komen.
Ik geloof dat vooral dit laatste grooten invloed heeft gehad: immers
een jong geleerde komt liefst met wat nieuws voor den dag, en
342 Willem de Vreese
zachtjes aan achtte men zich genoopt, dat nieuwe in een ander tijdvak
te zoeken.
Het is in de laatste tien jaren herhaaldelijk gebleken, dat er volstrekt
geen grond voor die pessimistische beschouwing bestond; maar al was
dat niet gebleken, er zou toch geen grond voor die meening geweest
zijn, om de goede reden dat er in de stads-en rijksbibliotheken nog
duizenden handschriften bewaard worden, waarin geen enkel Nederlandsch
philoloog ooit een blik heeft geslagen. Door het niet bestaan eener Neder
handschriftkunde weten wij niet alleen niet hoe onze hand--landsche
schriften er uit zien, hoe ze geschreven zijn, waar ze heengegaan zijn,
noch waar ze vandaan komen, we weten zelfs niet dat ze er zijn. We
doen althans alsof we 't niet wisten, en vergenoegen ons bij de studie
onzer middeleeuwsche taal en letterkunde niet een apparaat dat met
buitengewone eenzijdigheid. bijeengebracht is. Of is het niet waar, dat
men geene andere teksten heeft uitgegeven dan dezulke waarvan men,
terecht of te onrecht, meende dat ze literaire verdiensten hadden, dat
ze tot de fraaie letteren behoorden? Alles wat niet geschikt scheen
om in een geschiedenis der Nederlandsche letterkunde met een of ander
epitheton vermeld te worden, is zonder mededoogen onuitgegeven gebleven;
was de letterkundige waarde wat ver te zoeken, men deed liever zijn
smaak geweld aan, dan er rond voor uit te komen dat deze of gene
tekst alleen waarde voor de taalkunde had.
En zoo heeft men een groote hoeveelheid onschatbaar materiaal tot
heden toe ongebruikt laten liggen. Onschatbaar voor de grammatica
en voor den woordenschat. Die handschriften waarop ik doel, zij bevatten
hoofdzakelijk de zoogenaamde godsdienstige literatuur der middeleeuwen;
het zijn afschriften van eenzelfde werk of verschillende, van
elkander onafhankelijke vertalingen, in verschillende gewesten en op
verschillende tijdstippen vervaardigd, waaruit de verschillende Middel
dialecten, waarover we nog zoo verschrikkelijk weinig-nederlandsche
weten, kunnen gekend worden; waarin men ziet hoe een of ander
woord door een ander vervangen wordt; waarin men op elke bladzijde
woorden tegenkomt, die in het Mnl. Wdb. met een enkel, en soms met
heelemaal geen voorbeeld vermeld staan, zoodat we geneigd zijn ze als
zeldzaam te beschouwen, terwijl ze dat in den grond niet zijn; waarin
men vormen vindt, die in onze tegenwoordige taal voorkomen en die
we tot nu toe tevergeefs elders gezocht hebben; waarin, met een woord,
de taal der 15(18 eeuw te vinden is, middelnederlandsch naar de klankleer,
nieuwnederlandsch naar de syntaxis, terwijl de woordenschat voor
een zuidnederlandsch oor haast modern klinkt, zoodat ze soms verrassend
dicht bij de hedendaagsche beschaafde spreektaal staat. Ge zult me
tegemoet voeren dat de heeren Verdam en Van Helten wel degelijk
naar die handschriften hebben omgezien. Ik vraag u op mijne beurt:
wat hebben de twintig hss., die zij misschien allegaar gebruikt hebben,
Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 343
tegenover de drie a vier duizend waar geen sterveling heeft naar om
gekeken, te beteekenen?
Maar niet alleen de taalkunde, ook de geschiedenis onzer letterkunde
heeft onder dat eenzijdig kiezen van het werkmateriaal zwaar geleden.
Of zijn wij werkelijk verantwoord, als wij zien dat zelfs in de uitgebreidste
werken over onze middeleeuwsche literatuur nog geen 40 blad
een zelfs 5 bladzijden voldoende zijn om alles wat van-zijden, en in
de literatuur in proza overgebleven is, te beschrijven? Wat geluk, dat
er naast David in België, in Holland een Moll geweest is en een Acquoy,
want anders hadden de geschiedschrijvers onzer letterkunde wel kunnen
doen, alsof er nooit een letter proza in het Dietsch geschreven was.
Of zou men waarlijk meenen, dat onze middeleeuwen b.v. geene andere
oorspronkelijke sermoenen opgeleverd heben dan die van Geert Groote,
Jan Brugman en Jan Brinckerinck? geene andere oorspronkelijke
ascetische traktaten dan die van Jan van Ruusbroec, Jan van Leeuwen
en Hendrik Mande? Wat zeggen de geschiedschrijvers onzer letterkunde
over de uitgebreide exempelen-literatuur? over de geschiedkundige
en „wetenschappelijke" werken der middeleeuwen ? haast niets, als ze niet
berijmd zijn. En als het waar is, dat literatuurgeschiedenis beschavingsgeschiedenis
is, moeten we dan ook geene aandacht schenken aan werken die
niet oorspronkelijk in 't Dietsch geschreven zijn, aan de vertalingen van de
geschriften van mannen als St. Augustinus, St. Bernardus, Bonaventura,
Thomas van Aquinen, Thomas a Kempis, enz. enz. Of is het voor ons
van geen belang, dat b.v. de Imitatio Christi in twee verschillende
gewesten op hetzelfde tijdstip werd vertaald? dat het Soliloquium van
St. Augustinus, waarvan door Moltzer een fragment is uitgegeven, door
vier verschillende personen in 't Dietsch werd overgezet? dat ook van het
Bienhoec van Thomas Catimpratensis verschillende vertalingen bewaard
zijn? De vraag stellen is ze beantwoorden.
Dat alles wil intusschen nog niet zeggen, dat men uit het materiaal
waarmede men tot nu toe gewerkt heeft, alles heeft gehaald wat er uit
te halen is. En dat er nog veel meer in zit, dan er uit gekomen is,
zal ook eerst blijken, als de Nederlandsche handschriftkunde naar behooren
zal beoefend worden. Het wordt tijd, geloof ik, dat wij er ons
van doordringen dat de overgroote meerderheid onzer tekstuitgaven niet
langer bruikbaar is, omdat ze ons niet geven wat in de handschriften
staat '). Zoogenaamde kritische uitgaven zijn niets anders dan aesthetische
liefhebberijen, voor taalkundige studie ongeschikt. Historische taalstudie,
1) Ik weet wel, dat er niet aan te denken valt alle teksten opnieuw uit
te geven. Voor een zeker getal is dat kortweg noodzakelijk; van de andere
zouden er collaties kunnen genaakt worden door verschillende personen naar
één zelfde methode, en niet hier en daar verspreid, maar in een bundel
vereenigd.
344 -Willem de Vreese
dat is studie van vormen zooals ze zijn, niet zooals een of ander uitgever
ze belieft te maken. Als men de moeite neemt eenige Middel
tekstuitgaven, zelfs diegene die onder de beste gerekend-nederlandsche
worden, met de handschriften te vergelijken, dan staat men verbaasd
over het vele willekeurige dat men er in aantreft, en houdt men zijn
hart vast, als men bedenkt dat vele van die zoogenaamde stilzwijgende
verbeteringen in de grammatica van Prof. van flehen, die natuurlijk
moest roeien met de riemen die hij had, als bewijsplaatsen van taal
gelden, terwijl de ware eigenaardigheden verdonkere--eigenaardigheden
maand zijn. Daarin is nu niet zoozeer verbetering te verwachten, doordien
de beoefening der handschriftkunde ons de teksten beter zou
leeren kennen dan thans: ik heb het reeds gezegd en erkend, dat men
het daarin met betrekkelijk weinig moeite heel ver kan brengen, en
dat er menschen genoeg zijn, die daarin uitmunten. Ik geloof, dat wij
ze anders zullen leeren lezen, want iets anders is het, een handschrift
te kunnen lezen, en iets anders, de middeleeuwsche schrijfkunst te
kennen. Laat ik u mijne bedoeling duidelijk maken.
In elke inleiding onzer uitgaven van Midtlelnederlandsche teksten
komt het bericht weer, dat de interpunctie van den uitgever is, en het
schijnt wel, dat men algemeen in den waan verkeert, dat er in de
Middelnederlandsche handschriften geen interpunctie bestaat. Maar
welk een zelfbedrog, waarschijnlijk ontstaan, doordien in verzenhand
schriften de leesteekens inderdaad zeldzaam zijn. Maar lees eens eenige
prozahandschriften, en ge zult gewaarworden dat er wel degelijk een
interpunctie bestaat. In de oudste handschriften al treft men vooral
de punt aan, gewoonlijk niet voor een hoofdletter, waaruit natuurlijk
blijkt dat de hoofdletters zelf tot het interpunctiesysteem behooren, en
dat die punt andere diensten doet dan de onze. 1) Naast de punt komt
reeds in de veertiende eeuw, ook in dichtwerken, een teeken voor dat
verschillende vormen heeft, en gewoonlijk eenigszins gelijkt op ons
vraagteeken. Het heeft daarvan dan ook de waarde, en soms die van
een uitroepteeken (het is dat teeken dat Hirsche zoogenaamd ontdekt
heeft in de hss. van Thomas a Kernpis). In de eerste helft der 15de eeuw
vindt men reeds het schuine streepje, dat later de komma geworden is;
tegen het midden komt het gebruik op, ook punten te zetten vóór hoofd
tweede helft verschijnt de dubbele punt, gewoonlijk-letters, en in de
echter met de waarde van een komma of een punt-komma.
Dit zijn slechts enkele opmerkingen, zeer onvolledig; de palaeographie
zal dus het Dietsch interpunctiesystem dienen te leeren kennen, opdat
we de middeleeuwsche teksten dan kunnen uitgeven en begrijpen met
híinne interpunctie, en niet niet de onze, want dat deze laatste vaak glad
') Vergelijk daarmede het gebruik van kleine letters, na een punt, in de
17de eeuw, o. a. in Vondel's werken.
Over Mnl. handsehriftkunde in verb. ni. taal-en letterkunde. 345
verkeerd is, komt eerst duidelijk aan het licht als wij een tekst naar
een weinig geïnterpungeerd handschrift uitgeven en interpungeeren, en
dan later een ander vinden, door den Dietscher geinterpungeerd.
Nog in ander opzicht zal de kennis van de schrijfkunst der middeleeuwen
veranderingen in onze manier van uitgeven en in onze grammatica
brengen, doordat we de verkortingen beter zullen leeren oplossen.
Dat klinkt ontzettend naief en brengt u een glimlach op de
lippen, want er is natuurlijk maar een middel om de verkortingen voor
m, n, ende, niet, dat, waa, heit enz. op te lossen. Maar daarnaast
zijn er verschillende teekens, die meer dan ééne waarde hebben,
zoo bij voorbeeld dat voor er, dat ook gebruikt werd voor ar, aer en
r alleen. Dit laatste geval kan tot geen moeilijkheden aanleiding
geven, de andere echter wel. Het is immers lang niet onverschillig
of men een of ander woord leest met ar of met aer, b.v. mar of maer,
dar of daer; of men d' oplost als daer of als der, of men h'e oplost
als hare of als here (pron. poss.). Het is duidelijk, dat de oplossing
moet berusten op de voluitgeschreven vormen. Tot nu toe hebben onze
uitgevers haast algemeen, stelselmatig, de oplossing aer verkozen; kwam
er een voluitgeschreven vorm als der, dar, here voor, dan werden die
zoogenaamde fouten vaak verbeterd, maar nog vaker eenvoudig ver
Vandaar alweer, dat de beschrijvers onzer middel-donkeremaand.
grammatica als bewijsplaatsen een aantal vormen aanhalen,-eeuwsche
die in de gebruikte handschriften eigenlijk niet staan, terwijl diegene,
die er wel in staan, buiten beschouwing blijven, zoodat ten slotte het
juiste inzicht in de zoogenaamde afwisseling van korte en lange a en
e voor al of niet gedekte r ons ontgaat. Ik zeg zoogenaamd, omdat het
mij waarschijnlijk voorkomt dat uit voortgezette studie zal blijken, dat
die afwisseling niet bestaan heeft, maar dat in het eene gewest de e
zooniet heerschte dan toch overheerschte, in de andere de a, zooals
thans nog altijd het geval is: het vlaamsche dietsch heeft b.v. nooit
een vorm harte gekend, maar alleen herte; en mocht het niet precies
zoo uitkomen, een ding is zeker: dat die afwisseling niet heeft gegolden
voor alle woorden en op alle tijdstippen.
Doch is er nog veel uit het reeds bekende materiaal te halen, zeker is
het dat dit materiaal nooit voldoende zal zijn, hoe zorgvuldig wij het
ook bewerken mogen, om het antwoord te erlangen op de menigvuldige
questieuze punten die in de Middelnederlandsche grammatica, als zoovele
voetangels en klemmen, den weg belemmeren. Niet alleen moet er
nieuw bijkomen, maar én het oude én het nieuwe moet door het licht
der handschriftkunde beschenen worden.
Wie het Middelnederlandsch bestudeert met de hulpmiddelen die we
thans bezitten, zal ongetwijfeld getroffen worden door het weinige dat
we weten van de chronologie der meeste taalverschijnselen. Alles schijnt
346 Willem de Vreese
wel even oud of even jong. Het spreekt vanzelf dat zoo iets onmogelijk
is; maar de ongewisheid waarin we daaromtrent verkeeren komt voort
uit onze gebrekkige kennis van de chronologie van ons middeleeuwsch
schrift, zoodat we over het algemeen onze middeleeuwsche handschriften
als veel te oud voorstellen, waartoe vroeger ook medewerkte, bewust of
onbewust, een zeker patriotisme (om niet te zeggen chauvinisme), zoodat
b.v. Verwijs, toen hij voor het Leidsche handschrift der Naturen Bloemen
beredeneerd had dat de vooraanstaande almanak kon slaan op de jaren
1307, 1391 en 1402, „om het schrift" meende het eerste jaartal voor de
vervaardiging van dien codex te moeten aannemen, terwijl het schrift
dat jaartal onmogelijk maakt. Thans laten we ons misschien minder dan
voor 30 jaar door dergelijke motieven leiden, maar we zijn daarbij van
Scylla naar Charibdis verzeild. Ik meen te weten dat velen, als zij den
ouderdom van een handschrift willen bepalen, hun toevlucht nemen tot
vergelijking met de Schrifttafeln van Arndt, of tot de Lateinische Palaeographie
van Wattenbach enz. Maar daarbij komt men bedrogen uit.
Inderdaad, als men gedateerde Middelnederlandsche handschriften
vergelijkt met overeenkomstige, evenzoo gedateerde „schriftproben" in de
uitgaven tot studie der latijnsche palaeographie, dan komt men tot de
ontdekking dat, bij nagenoeg volkomen gelijkheid van het schrift,
ónze handschriften meestal meer dan een halve eeuw, ja, soms een heele
eeuw jonger zijn dan de Latijnsche. Dat laat zich overigens volkomen
begrijpen: vooreerst, we weten van elders, dat onze hss. jonger moeten
zijn, ten gevolge van de natuurlijke ontwikkeling der beschaving in
onze gewesten; ten tweede en vooral: laat ons niet vergeten dat het
scriven van den middeleeuwschen kopiïst geen schrijven was als het
onze, het was teekenen, neen het was NATEEKENEN van hetgeen hij
vóór zich had, zoodat zijn eigenlijke hand er heel anders uitzag dan
het schrift, waarin hij een of ander hs. afschreef; ja er zijn zelfs
indices die doen vermoeden, dat er kopiïsten geweest zijn die konden
scriven, maar niet schrijven.
In de allerlaatste jaren schijnt dit overschatten van den ouderdom
onzer handschriften te verminderen, maar daarom is men nog niet
veel dichter bij de waarheid gekomen, daar men zich gewoonlijk ver
een aanwijzing als: 14de of 15áe eeuw. Ook hier dus moet-genoegt met
de handschriftkunde tusschenbeide komen: de eigenaardige vormen van
het schrift, de afkortingen, hun aard, hun getal, hun vorm, het papier,
alles moet en kan medewerken om den datum van een handschrift zoo
nauwkeurig mogelijk te bepalen.
Is onze Middelnederlandsche grammatica een mengelmoes van allerlei
vormen, waarvan de chronologie nog maar zeer vaag is, nog meer is het
een mengelmoes van allerlei vormen uit alle gewesten der „lage landen
bider zee", en dit wezenlijk of vermeend gebrek aan eenheid heeft
vooral voor een beginneling iets verbijsterends. Ik heb er reeds op
Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 347
gewezen dat het niet aannemelijk is, dat die verschillende vormen in
eenzelfde streek naast elkander zouden bestaan hebben, en het is
zeker een eisch der toekomst, dat er orde in dien baaierd gebracht
werde. Met andere woorden: het i,j een eerste vereischte dat we tot
een heldere voorstelling komen van de verschillende dialecten uit de
middeleeuwen, en eerst als dat geschied is, zal het vraagstuk der
schrijftaal, de wederkeerige invloed van schrijftaal en tongval, kunnen
opgelost worden. De kwestie der dialecten nu is zeker niet op te
lossen, zonder o. a. een zoo volledig mogelijke keunis der herkomst onzer
teksten. En die kennis moet en zal de handschriftkunde ons geven.
Want niet alleen zijn talrijke codices voorzien van aanteekeningen,
waaruit hunne herkomst blijkt; ook langs andere wegen is die te
vinden. Een der meest voorkomende gevallen is b.v. dit, dat een handschrift
waarin geen enkele aanwijzing voorkomt, geschreven is in
dezelfde hand als een ander, waarvan de herkomst bekend is. Soms
ook is ze te herkennen aan den band: er hoeft niets in te staan, en
toch zijn al de hss. die eenmaal in het klooster Sion bij Oudenaarde
geschreven, verlucht en ingebonden werden, dadelijk herkenbaar, want
de stempels dezer binderij bestaan nog. Te Brugge heeft een meester
binder gewerkt, Jan Guillebert, die op de meeste zijner banden zijn
naam heeft geprent en zijn handteekening er in geschreven. Maar toch
niet op alle, en 't spreekt van zelf dat men de laatste door de eerste
leert kennen. Verder: men schreef op een zelfde tijdstip niet op dezelfde
manier in alle gewesten, en in één gewest niet op dezelfde manier
op verschillende tijdstippen, en ook dát kan een hulpmiddel worden.
Ten slotte: als men eenmaal uit een of meer teksten, waarvan de
herkomst bekend is, de taal van een streek of plaats zal kennen, zal
het mogelijk wezen om andere, waarvan de herkomst op geenerlei
andere wijze te bepalen is, maar hunne taal met meer zekerheid dan
thans te beoordeelen.
Ik zou nu nog een heel reeks dergelijke argumenten kunnen te pas
brengen, maar het gezegde zal wel voldoende zijn om op mijne vraag
van daar zooeven, of het niet de moeite loonen zou datgene, wat thans
nog individueele kennis is, tot een vak van wetenschap te verheffen,
een forsch ja tot antwoord te krijgen.
Nog een enkel woord. Ik aarzel het uit te spreken, omdat het
allicht den schijn kon hebben, dat ik een pleidooi „in eigener sache"
gehouden heb. Maar als ik het verzwijg heeft men het recht mij te
beschouwen als iemand die wel goed is om af te breken, maar niet
om op te bouwen. Daarom zal ik er maar rond voor uitkomen, en u
zeggen dat ik een verzoek aan u heb. Geleid door de gedachten
die ik hier voorgedragen heb, en die stellig bij velen onder u moeten
opgekomen zijn, heb ik reeds eenige jaren besteed aan het verzamelen
van het materiaal voor een Bibliotheca 1Veerlandica Manuscripta, die
348 Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde.
op hare beurt bouwstoffen zal leveren voor een Nederlandsch schriftwezen
in de middeleeuwen en voor een palaeographisch album met facsimile's
van meestal gedateerde handschriften en met een woordenboek
van verkortingen. Ik ben daar reeds zoover mede gevorderd, dat de
inhoud van haast alle handschriften, die in eenige openbare bibliotheek
van Holland, België, Frankrijk, Duitschland en Engeland bewaard
worden, mij bekend is; alsook van bijna alle handschriften, die maar op
eenigerlei wijze uit boeken kunnen gekend worden. Er zijn er duizenden,
en van een kleine duizend kon ik de geschiedenis, van het
oogenblik waarop ze geschreven worden tot nu toe, nagaan. Maar er
is nog veel te doen. Er zijn vooral nog vele kleine bibliotheken in
kerken, hofjes en godshuizen verscholen; er zijn nog zoovele particuliere
bibliotheken, waarvan het bestaan mij onbekend is. Mijn verzoek luidt:
wie iets weet, springe mij bij, geve er mij kennis van; alle mede
gering ook, zullen welkom zijn, dankbaar aanvaard-deelingen, hoe
en aangewend worden tot meerder eer en glorie onzer moedertaal, de taal
des vaderlands.
Gent. WILLEM DE VREESE.
IEDEALISME?
„De koorts van het praktische heeft het ideaal gestemde Duitsche
volk aangegrepen; doen, doen, alweer wat nieuws doen, wat doen voor
het heden, wat doen, dat de intensiteit van het inaterieele leven sterkt,
dat is de koorts, die het leven van gelooven, weten en vertrouwen
ondermijnt.
Er is voor den Duitschen philoloog inderdaad grond voor eene sombere
stemming. De belangstelling in de classieke studiën is,
vooral in de laatste tien jaren, gaandeweg verminderd. Zelfs
werken waarvan de uitgave reeds begonnen was, kunnen niet worden
voortgezet: men denke aan het Lexicon Livianum, aan de Inscriptions
Latinae selectae van Dessau, aan de Formae orbis antiqui van Kiepert,
om nu alleen werken van den eersten rang te noemen.
't Zij mij vergund daaraan eene mededeeling van gelijksoortigen aard
toe te voegen.
Met de firma Teubner sloot ik 8 Nov. 1882 een contract over de
uitgave van een Lexicon Lucretianum waarvan in Teubners bekende
Mittheilungen kennis werd gegeven. Op bepaald verzoek dezer firma
zou het werk niet in afleveringen, maar in eens compleet verschijnen.
Toen ik er eenige jaren aan gewerkt had en honderden pagina's voor
de pers gereed waren, wendde ik mij tot de firma Teubner met de
Iedealisme ? 349
vraag, wanneer zij met het drukken zou kunnen beginnen. Tot antwoord
ontving ik de mededeeling, dat Teubner de zaak niet meer aan
liever zag dat ik mij tot eenen anderen uitgever wendde.-durfde en
Ieder pbiloloog begrijpt echter dat dit niets geven zou; als Teubner
een philologisch werk niet kan uitgeven, kan een ander het nog minder.
En dat Teubner het niet kon, blijkt wel uit het aanbod der firma om
mij schadevergoeding te geven, wat ik natuurlijk niet aannam. Ik heb
het werk verder laten rusten."
Dit schreef naar aanleiding van een recensie Prof. WOLTJER in
't Museum van Juni 1900.
Is dit niet nog al éénzijdig? Omdat de klassieke studieën gaandeweg
minder belangstelling vinden, zou „het leven van geloven, weten en
vertrouwen" ondermijnd worden ?!
Laten we er op wijzen dat de belangstelling in de studie van M wat
germaans is, sterk toeneemt. Zowel wat aangaat de óudgermaanse talen
als de tegenwoordige, zowel Mythologie als Folklore; zowel wat betreft
de meer of minder kostbare uitgaven van Sievers, Steinmeyer, Symons,
Boer, Kluge, Gallée (Altsächs. Denkm.), Sauer, Erich Schmidt, Muncker,
Cook, Sweet, Murray, als wat betreft de tijdschriften van Streitberg,
Brugmann, Paul, Braune, Gering, Wülcker, Schroeder, Steinmeyer,
Roethe, Kauffmann, enz., enz., enz. Zelfs hier in ons kleine land kan
het Ts. van de Mij van Letterkunde bestaan. En kan een goedkope
uitgaaf als de Zwolse Herdrukken geregeld worden voortgezet.
Is dus Woltjer, de professor in de klassieke talen aan de Vrije
Universiteit, niet al te éénzijdig in z'n opvatting?
Zeker, de klassieke studieën vinden minder belangstelling dan vroeger.
Maar zou de oorzaak ook een andere wezen? Zou het geloof aan de
alleen-zaligmakende kracht van die klassieke studie ook aan 't verdwijnen
zijn? — —
Wanneer ook school 't 'geloof' alleen bij de classici?
Dichters, schilders, wetenschapsmannen zijn er genoeg nog om het
beweren van prof. Woltjer te logenstraffen. Neen, 't geloof aan 't iedeale
vermindert niet! —
B. H.
FRIEDRICH NIETZSCHE, RICHARD WAGNER.
Man wird es Nietzsche danken, dass er unserer Sprache neue Formen
für eine Fülle von tiefen Gedanken abgerungen hat, aber man wird
auch stets dabei bekennen müssen, dass sich bei ihm in der schönen
Hülle Gesundes und Krankes dicht nebeneinander findet.
Man wird es Nietzsche danken, dass er sich gegen die Überschätzung
des Intellektes gewendet hat, welcher den Willen zwar leiten, aber
350 Friedrich Nietzsche, Richard Wagner.
nicht die Thatkraft lähmen soll, und welcher Platz lassen muss für
die Anschauung und vor allem nicht hindern darf, dass die 'Sonne
des Gefühls' gelegentlich aus der Tiefe hervorbricht. Das wird man
ihm danken, aber man wird in Nietzsches `Willen zur Macht' keine
letzte Bestimmung sehen können.
Man wird es Nietzsche danken, dass er dem Massenbegriffe unserer
Zeit mit seiner nivellierenden Wirkung die Kraft der Persönlichkeit,
sie von dem allzu starken Drucke des Geschichtlichen befreiend, entgegengestellt
hat, man wird aber dabei betonen müssen, dass diese Persönlichkeit
zwar im Diesseits wirken, aber im Jenseits wurzeln soll.
So wird man in Nietzsche einen Menschen sehen von gewaltiger
Tragik, der künstlerisch zu fein angelegt war, um sein eigenes nagendes
Denken ertragen zu können, und nicht Künstler genug, um das Wogen
seines Innern in Kunstwerke zu gestalten — und der darum zusammenbrach.
Dagegen ist Richard Wagner der echte Erbe jener echten Kunst,
bei welcher eine grosse Persönlichkeit im Kunstwerke gespiegelt wird,
damit sie von diesem aus in das ganze Volk hinüberfliesse.
Diese Kunst hat Wagner im Zeitalter der werdenden Weltwirtschaft
gehütet und weitergeführt, indem er dem heimischen Boden die herrlichen
Gestalten entsteigen liess, die nun aus seinen Musikdramen zu
uns sprechen.
Prof. dr. ALEX. WERNICKE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg.,
V. u. VI. Bandes 1. Heft.
UILENSPIEGEL.
Evenals in het Westen Uilenspiegel, leeft in het Oosten de Hodja.
Of men hem als een duitschen nar of als een franschen clown ziet,
hij staat met zijn doorgaans onschuldige scherts tegenover den hatelijken
spot van Uilenspiegel. En juist om hem in deze tegenstelling te teekenen
wil ik verder gaan en beweren: Tegenover den uit het hartstochtelijk
broeiende germaansche innerlijk — dat innerlijk waaruit ook de
gotische kathedralen voortkwamen — ontstanen Uilenspiegel, staat de
Hodja, voortgekomen uit den veel meer verstandelijk verfijnden geest
van de Muzelmannen, den geest die het Alhambra heeft voortgebracht.
Uilenspiegel en de Hodja zijn uitersten. Het brandende germaansche
gemoed heeft den een, de sierlijke mohamedaansche geest heeft den
anderen voortgebracht. De schertsen van den Hodja, hoe ook, als elke
scherts, naar éen zijde spot, satire, wraak, moralisatie, zijn in hun wezen
niets anders dan een spel van hooge verstandelijkheid.
ALBERT VERWEY, Tweem. Tijdschr., Mei 1900.
BOEKAANKONDIGING.
K. O. ERDMANN, Die Bedeutung des Wortes. —
Leipzig, Avenarius, 1900.
Het denkbeeld dat ten grondslag ligt aan de reeks van semasiologische
onderzoekingen waaruit dit werkje bestaat, is: dat de waarde
van het woord als middel om tot de kennis van iets te geraken nog
altijd te hoog wordt aangeslagen; nog altijd stellen interpretatores
onrechtmatige eischeu van ondubbelzinnigheid en onveranderlijkheid
aan de woorden welke zij moeten verklaren. Hoogst zelden komt het
voor dat een woord slechts één scherpbegrensd begrip uitdrukt: de regel
is dat het meer dan één beteekenis heeft en, behalve het hoofdbegrip,
min of meer vage bijbegrippen bevat.
Op heldere, en toch diepzinnige, wijze wordt dit gronddenkbeeld door
den schrijver toegelicht: zijn voorbeelden zijn bijna altijd treffend.
Misschien zou men hem mogen verwijten dat hij het „woord" te veel
als iets geïsoleerds beschouwt en te weinig als deel van den zin —
het is duidelijk dat door deze beperking aan de natuur van het „woord"
geweld wordt aangedaan. Een „woord", zooals de schrijver het overal
opvat, bestaat niet in werkelijkheid, tenzij in woordenboeken. Het
gevolg is dat, in de beoordeeling van het karakter der „woorden", te
weinig rekening wordt gehouden met het feit dat „taal" alleen bestaat
voor zoover zij gesproken wordt; dat aan het „woord" wordt toegeschreven
wat alleen een uitvloeisel is van het verband waarin het
wordt gebruikt, en dat, vooral, de toon waarop het wordt gezegd geheel
buiten bespreking blijft. Dit belet echter niet dat het mij wenschelijk
voorkomt hier een korte analyse van het werkje te geven, welke ik
slechts enkele malen door korte opmerkingen zal afbreken.
De dubbel-of meerzinnigheid van een „woord" kan bestaan: óf in
de „suppositie", d. i. dat een grammatische vorm meer dan ééne beteekenis
heeft (b.v. hij speelt piano = „ hij kan p. spelen" of „op dit
oogenblik speelt hij p.") — of in de relativiteit van het begrip, waar
het woorden betreft die noodzakelijk een aanvulling noodig hebben
(b.v. nieuw) — üf in de „amphibolie", wanneer n.l. het woord meer
dan één begrip kan uitdrukken (b.v. slot). Dit laatste geval is meestal
ingewikkeld : een woord drukt n.l. nieestal een complex van voorstellingen
uit, die in een min of meer nauw verband tot elkander staan.
Erdmann vergelijkt het niet een kring welke het middelpunt (de „kern")
352 Boekaankondiging.
vormt van een aantal daaromheen getrokken cirkels, getrokken niet
met een scherp potlood, maar met een breed, in de verf gedoopt penseel
(het »grensgebied"). De kern is dan het begrip dat in alle
gevallen met het woord is verbonden, de breede, vagere buitenkring
zijn de voorstellingen die het soms kan opwekken, doch niet altijd opwekt.
Zoo is van het woord Duitscher de kern: „zij die behooren tot
het Duitsche rijk"; men kan er echter tevens onder verstaan „zij die
van duitsche afkomst zijn", en „zij die Duitsch spreken". Naarmate
men het grondbegrip met een der bijbegrippen of met beide verbindt,
duidt de naam „Duitscher" andere personen aan. De oorzaken van
het ontstaan van een „grensgebied" kunnen zijn: de onbepaaldheid der
grenzen van het begrip zelf (b.v. jeugd, hoop), de mogelijkheid om een
ding of persoon aan te duiden die zich in een toestand bevindt, of wel
die de geschiktheid bezit er zich in te bevinden te eeniger tijd (b.v.
een speler — „ iemand die op dit oogenblik speelt" en Jemand die
ervan houdt te spelen"), en de overdracht van beteekenis.
Dat een woord vele beteekenissen heeft, is dus iets zeer gewoons,
iets normaals; vandaar dat het onmogelijk is er, hoe gewoon het ook
is, een absoluut juiste en volledige definitie van te geven. Toch moet
dit soms geschieden, vooral bij wetsinterpretatie. Maar in de meeste
gevallen is het onnoodig de grenzen van de beteekenis te kennen, en
is het voldoende te weten met welk doel de uitdrukking is gebezigd,
nl. of zij subject is of predicaat (? de bedoeling van den schrijver is
mij niet duidelijk; hij geeft geen voorbeeld), of zij in het algemeen of
in het bijzonder wordt gebruikt, en of zij bij den hoorder een voorstelling
moet opwekken of wel hem moet doen denken (vgl. » Deze
cathedraal is in gotische stijl gebouwd" en „Faust zit in een gotisch
vertrek"; in het tweede geval dient het adjectief uitsluitend om een
stemming bij ons op te wekken, in het eerste alleen is kennis van de
kenmerken der gotische bouworde onmisbaar).
Na eenige beschouwingen over de min of meer scherpe of vage begripsonderscheidingen
— de eerste noodig in de wetenschap, de tweede
verkieselijk voor hen die op het gevoel der hoorders willen werken —
gaat de Schrijver over tot de bespreking der moeielijkheden welke
voortvloeien uit dit veelzijdig karakter van het „woord," wanneer men
wil trachten, hetzij het te analyseeren, hetzij het te definieeren. In
het eerste geval staat men lijdelijk tegenover de taal, in het tweede
grijpt men altijd eenigszins eigenmachtig in het taalgebruik in. Wat
de analyse betreft — de groote woordenboeken geven duizenden voorbeelden
— beveelt de schrijver de volgende middelen aan, om de beteekenissen
van een woord te kenschetsen: het zoeken van tegenstellingen,
de vergelijking met vreemde woorden, de beschouwing der
afgeleide woorden. Wat aangaat het definieeren der beteekenis van
een woord, wij hebben reeds gezien dat dit eigenlijk onmogelijk is:
Boekaankondiging. 353
alleen voor een bepaald doel kan het noodig zijn het te probeeren, maar in
geen geval kan men spreken van een goede of van een slechte definitie.
Is een walvisch een visch? Dit hangt af van de vraag of men visch
als wetenschappelijken term bedoelt, of wel daaronder verstaat wat de
gemeene man er mede uitdrukt. In geen geval mag men in het algemeen
zeggen dat men een walvisch niet een visch mag noemen, immers
visch voor een in het water levend dier" is zelfs veel algemeener dan
visch in den zin dien de zoölogen eraan toekennen. De zaak is dat
de beteekenis van een woord niet alleen, zooals wij daareven zagen,
meestal vaag is, doch bovendien afhangt van de volgende differencieerende
elementen: de bijzondere wijze waarop het 't begrip uitdrukt
(vgl. krijgsman en soldaat) en de stemming welke het weergeeft
(vgl. vluchten en op den loop gaan). Er zijn zelfs woorden waarin
de stemming welke erdoor wordt uitgedrukt overheerschend is en het
begrip op den achtergrond treedt. Dit is het geval met de scheldwoorden.
En ik herinner mij de geestige definitie die een taalgeleerde gegeven
heeft van het woord patser, dat n.l. volgens hem „een woord is waarover
men boos moet worden als iemand het tegen je zegt". Dat metafers
alleen berusten op de stemming die een woord weergeeft, is een in de
jongste literatuur vaak voorkomend verschijnsel, doch reeds uit Goethe
haalt de schrijver aan den regel: „Und grün des Lebens goldner
Baum". Hij neemt dezen in bescherming, evenals den zin van Schiller
waarin van een ziel wordt gezegd dat zij „feurig und geschäftig ", en
tegelijk dat zij „der List und der Liebe gleich unbetretbar" was. Het
is mij steeds voorgekomen, dat de Duitschers minder fijngevoelig zijn
dan wij bij het gebruiken van beeldspraak.
Er bestaan geen woorden die precies hetzelfde uitdrukken, evenmin
in éénzelfde taal als in verschillende talen. Dit brengt den schrijver
tot het bespreken van het gebruik van vreemde woorden, en wat hij
daarover zegt lijkt mij juist en gematigd: alleen wanneer een inheemsch
woord absoluut hetzelfde begrip, met dezelfde nuances, weergeeft als
het vreemde, is het gebruik van dit laatste te laken. Ik meen echter
dat het onjuist is in se promener nog de etymologische beteekenis
„zichzelf op den voorgrond stellen" terug te willen vinden, en ik zou
den schrijver hier hetzelfde willen verwijten dat hij aan een duitschen
criticus voor de voeten werpt, die „parfum" alleen in de beteekenis
„odeurtje" kende. Dat eigen woorden deftig, vreemde woorden daarentegen
minachtend zijn (vgl. komediant en tooneelspeler), is vaak waar,
doch de oorzaak hiervan is niet de eerbied dien men voor eigen
goed heeft, maar, naar mij voorkomt, alleen de omstandigheid dat de
vreemde woorden algemeener gebruikt zijn, terwijl de inheemsche
oorspronkelijk boekentermen waren, of wel een tijd in vergetelheid zijn
geweest en nu weer zijn opgediept: het ongewone heeft iets deftigs.
Een woord kan een objectief „oordeel" of een subjectieve „beoordeeT.&
L.X. 25*
354 Boekaankondiging.
ling" bevatten. Vaak beide tegelijk. En hierdoor komt het dat woordenstrijden
zoo talrijk zijn, vooral omdat sommige woorden, ook als het
begrip dat zij weergeven verandert, nog lang dezelfde stemming als
vroeger reflecteeren. Dit dubbele karakter is hinderlijk bij kalme onder
doch voor redenaars, en in het algemeen voor hen die op-zoekingen,
den wil der menschen werken, is het een groote kracht.
Het hoofdstuk dat handelt over de vraag of woorden „per se" een
voorstelling bij ons opwekken — natuurlijk antwoordt de schrijver met
neen — en dat onderzoekt waarin het min of meer aanschouwelijke
bestaat der taal van dichters en redenaars, staat niet in onmiddellijk
verband met de overige behandelde vraagstukken en lijkt ons een
„hors d'oeuvre" '). Dit is echter geenszins het geval met het laatste
hoofdstuk, dat zeer scherpzinnige opmerkingen bevat over „het gebruik
van woorden zonder nadenken ". Ik vermeld o. a. de juiste kritiek van E.
op de pogingen die in Duitschland worden aangewend om de grammatische
termen door duitsche te vervangen: dat dit niet gelukt, komt
niet hiervan dat het Duitsch te weinig vorniingskracht heeft, maar is
hieraan toe te schrijven dat hetgeen wij onbewust door den tot nu toe
gebruikelijken term aanduiden, niet door één enkel nieuwgevormd woord
is weer te geven. Welk een rol het gebrek van nadenken in de taal
speelt, en hoe gelukkig het is dat wij het talent bezitten om den etymologischen
zin van een woord te vergeten, toonen woorden als „in staat
zijn", „in het oog houden", welker algemeen gebruik alleen daardoor
mogelijk is geworden. Een treffend voorbeeld van het afslijten der
beteekenis leveren, dunkt mij, de namen van straten. Welk een rust
dat, als wij van de „P. C. Hooftstraat" of de „van Limburg Stirumstraat"
spreken, de gedachte aan deze groote mannen ons niet altijd
komt storen. SALVERDA DE GRAVE.
') Eenige denkbeelden die het bevat hebben wij reeds hierboven ingelijfd.
VERBETERING.
Tot mijn spijt heb ik in mijn artikel over Vereenvoudigde Spelling
(Juni-nummer van T. & L.) onzen dichter Willem Kloos ten onrechte
van onnauwkeurigheid beticht. Het t. a. p. bedoelde gedichtje is van
de hand des heeren J. Winkler Prins, getiteld „Maaiers", staande op
blz. 140 van den 3e11 druk van „Dichters van dezen tijd''.
Titisee, 22 Juli 1900. T. D. DETMERS.
NASCHRIFT: En nu is nog de vraag of die „onnauwkeurigheid" geen
drukfout is, niet van de hr. Winkler Prins, maar van de uitgever!
Waarom niet geraadpleegd de originelen, of betrouwbare herdrukken?
B. H.
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
Entwurf einer Deutschen Betonungslehre
für Schulen, mit
besonderer Rücksicht auf
Gedichte. Von Dr. phil.
WALTHER REICHEL, Mitglied
des Kgl. Sächs. Stenogr.
Instituts. — Leipzig, Verlag
von Ernst Wunderlich, 1899.
Preis M. 1.60, geb. M. 2.—.
Dit boekje is zeer aantebevelen.
't Is prinsiepieëel beter dan Gaarenstroom,
De klemtoon in 't Neder
vindt men daarin veel-lands; al
voorbeelden die bruikbaar zijn.
Immers „der Fortschrift der neueren
Forschungen besteht nach meiner
Meinung in der Untersuchung der
lebendigen Rede." Juist dat maakt
het boekje bruikbaar, vooral ook
voor Nederlanders. ')
Ook wij kennen tal van mensen
die niet weten, „wo sie den Hauptton
im Sätze hinlegen sollen.
„Beim Sprechen ist doch kein
Streit.
„Die Betonung ist dem gesprochenen
Satze angeboren; wenn der
Satz aber einmal gesprochen ist,
vergisst man den Ton, der darauf
gelegen hat, und würde in Fällen,
wo die Betonung zwéifelhaft ist,
ihn schwer wieder finden, weil man
sich nicht klar ist, nach welchen
Grundsätzen man verfährt. Noch
schlimmer, wenn man den Ton
finden soll für eine fremde Vórlage,
und doch müssen wir das
thun, wenn wir ein Gedicht, ein
Schriftstück vorlesen.
Betonen heisst die Worte ver
aussprechen, genau-schieden stork
genommen verschieden stärk, verschieden
hoch und verschieden lang,
und das thun wir deshalb, weil
einige Worte des Satzes oder auch
ganze Sätze weniger wichtig sind
(gleichgültig mehr oder weniger),
oder leichter ins Ohr fallen (leicht
selbstverständlich-verständlich,
sind)."
We geven hier de Inhoud nog aan:
Für den Lehrer. Kunstlose Rede.
Der Satz. Hauptton: Beweglicher
Ton, vom Sinn abhängig: Erweiterungen
und Erläuterungen. Fester
Ton, ohne Rücksicht auf den Sinn:
Rangordnung der Wortklassen.
Höreinheit. Gleichartige Worte.
Frageton: Höhe und Tiefe im
`) Men moet natuurlik er aan denken dat 't Nederlands ook in toon
verschilt van Duits.
356 Kleine mee-delingen over boekwerken.
allgemeinen. Die nicht hauptbetonten
Teile des Satzes. — Das
Wort. — Geschichtliche Begrünung.
— Beurteilung und Gesetz
Satzes et des Wortes. —-gebung des
Kunstsprache: Allgemeiner Standpunkt.
Sondergesetze. Versdichtung.
Besprechung von Gedichten. —
Für den Schüler: Unterstufe, Oberstufe.
Verder kan men hierbij van de
aantekeningen gebruik maken in de
Leesboeken van Van den Bosch
en Meyer, en die voorkonten in
Analecta I, II, III; zie daarvan
ook de Inleiding. 1)
B. H.
Eduard Douwes Dekker. Mul
Een karakterstudie-tatuli.
door J. B. MEERKERK. Met
4 portretten. Groningen, P.
Noordhoff. 1900. —
Wie ziet hoe de heer Meerkerk
gebruik maakt van de Brieven en
van hetgeen hem van elders omtrent
Multatuli en zijn leven bekend
werd, heeft moeite om, zooal
niet aan den ernst van dezen
Multatuli-vriend, dan toch aan zijn
talent als zielkundig opmerker en
ontleder te gelooven. Waarin het
nut van deze „karakterstudie"
gelegen mag zijn? Ik heb het niet
kunnen ontdekken. Naar eene
methodische ontleding en eene
zich daaraan vastknoopende belangrijke
verklaring van Multatuli's
karakter — wat dan toch het doel
van een karakterstudie moet zijn —
zoekt men in dit boek te vergeefs.
Bevreemden moet het bovendien,
dat de man die meent te mogen
beweren: „Hoe minder men van
Dekker's leven weet, des te meer
is men ingenomen met zijn werken",
rechts en links is gaan zoeken om
toch nog maar meer van dat leven
te weten te komen, en liefst van
het „scandaleuse" daarin ... .
VAN HALL,
De Gids, Aug. 1900.
A. CRAMER, Ueber die ausser
Schule liegenden-halb der
Ursachen der Nervosität der
Kinder. [Sammlung von
Abhandlungen aus dem Gebiete
der pädagogischen Psychologie,
hgb. von H. Schiller
und Th. Ziehen. II.
5. H.] Berlin, Reuther &
Reichard, 1899. 28 S. 80
.
M. 0.75.
Eine Zusammenstellung aller
der Momente, die Nervosität bei
Kindern im Gefolge haben können.
Die nervösen Kinder werden unter
hysterische, neuras--schieden in
thenische, rein nervöse (selten) und
solche mit degenerativen Symptomen,
die beiden letzteren (nach
Koch) als „psychopatisch minderwerthige"
zusammengefasst. Als
Ursachen der Nervosität kommen
innere und äussere gleichzeitig in
Betracht. Die ererbte Disposition
ist am gefährlichsten, wenn auch
für sich allein nicht entscheidend,
wie die Erblichkeitsstatistik bei
') Zie ook T. & L. VIII, IX, Uit de Praktijk.
Kleine mee-delingen over boekwerken.
Gesunden zeigt. Schädlich in besonderem
Maasse sind manche
Einflüsse, denen das Kind während
seiner intrauterinen Entwickelung
untersteht, seien es konstitutionelle
Erkrankungen oder psychische Depressionen
der Mutter. Von der
Geburt bis zum schulpflichtigen
Alter, auch während der Schuljahre
spielen die schweren Kinderkrankheiten:
Scharlach, Diphtherie,
Darmaffektionen, namentlich phy
sische und psychische Traumen
und Suggestionen eine Rolle. Durch
verkehrte Erziehung in der Familie
kann das Zentralnervensystem
sich leicht frühzeitig erschöpfen,
andererseits kann die Erziehung
der Dispostion mit günstigem Erfolge
entgegenwirken.
Uit een recensie van
F. KEMSIES, in de
Deutsche Litteraturze-itung.
URINDOGERMAANS, C. A.
Wij weten thans, dat verreweg het meerendeel der idg. wortels
tweesilbig is geweest en het aantal der eensilbige bases is reeds tot
enkele weinige ingeslonken. Het is zelfs niet onwaarschijnlijk, dat
onder die weinige bases, welke wij voor het oogenblik eensilbig noemen,
feitelik nog tweesilbige verscholen zijn. Hoe kort ligt het tijdperk nog
achter ons, waarin Schleicher de eensilbigheid der idg. wortels als een
onoverkomelijk bezwaar tegen de zoo vaak onderstelde en zoo vaak
ontkende verwantschap van onzen taalstam met het Semitisch wilde
doen gelden! Thans weten wij, dat het oudst-bereikbare Indogermaansch
uit woorden bestond, die reeds eene millenniën-lange veranderingsgeschiedenis
als woorden hadden doorloopen, dat onze stamtaal niet aan
het begin een er ontwikkeling staat, maar slechts een schakel is in een
eindeloozen keten. Als wij in onze dagen van wortels spreken, dan
bedoelen wij niet anders dan woordstammen, die met casussuffixen
voorzien als nomina of pronomina optreden, maar met aanhechting der
persoons-uitgangen als verba fungeeren, tenzij wij het om praktische
redenen soms noodig achten zekere psychologische abstracties niet den
naam van wortel aan te duiden. Zal niet eerlang de tijd komen,
dat de Indogermanistiek hare grenzen verruimt en licht gaat ontsteken
in de voorgeschiedenis der Chamitische en Semitische talen?
Prof. dr. C. C. UHLENBECK :
Hirt, Der indogermanische Ablaut,
Museum, No. 3, Mei 1900.
358 Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
P. J. ANDRIESSEN, Historische verhalen. Leiden, A. W. Sijthoff.
Gr. 8°. Per dl. f 0.90; geb. f 1.20.
III. De weezen van Vlissingen of hoe onze republiek onafhankelijk
werd. Een verhaal uit het derde tijdperk van den tachtig-jarigen
oorlog. 6e druk. (VIII, 184 blz., m. afb. en 4 pltn.)
De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder red. van J. Stamperius.
Heusden, L. J. Veerman. 8°. Per dltje. bij inteek. gecart. f 0.60;
geb. f 0.95. Afz, dln. f 0.75; geb. f 1.10.
XIVe serie. No. 2. C. JOH. KIEVIET, Uit den riddertijd. Een
historisch verhaal uit de jaren 1195-1197. Met illustratiën van
A. Rünekel. (100 blz., m. 4 pltn.).
P. LOUWERSE. Bloemlezing uit de 1001 nacht. Amsterdam, L. J.
Veen. Gr. 80. 3 dln. (236 blz., m. 5 pltn.). Per dl. f 0.60; geb. 0.90.
I. Lotgevallen en reizen van Sindbad den zeeman. — Geschiedenis
van de eerste tot de zevende en laatste reis.
II. De drie appelen. — De pasteibakker van Damaskus. — Geschiedenis
van den kleinen gebochelde.
III. De koopman en de geest. — De koning der Zwarte eilanden"
Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf.
Kl. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 126. CHRISTINE FRIS, Zijn vader. (48 blz.).
Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 80. Per nr. f 0.10.
Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. 0.90.
No. 81. P. TESSELHOFF JR., Tusschen eer en liefde. (48 blz.).
Jux. Voordrachten voor bruiloften en andere partijen. 's Gravenhage,
Van der Meulen & Co. 8°.
TRJRÈSE HOVEN Beter zoo. [2e druk]. Amsterdam, L. J. Veen. 8°.
(III, 170 blz.). f 1.40; geb. f 1.90.
Melatie van Java [MARIE SLOOT], Romantische werken. Schiedam,
H. A. M. Roelants. Kl. 8,1. Bij inteek. per dl. f 0.50. Afz, dln. f 0.75.
I. De jonkvrouwe van Groenerode. 4e druk, (III, 300 blz.).
SUZE LA CHAPELLE-ROOBOL, Schuld. Haarlem, De Erven Loosjes.
8°. (III, 206 blz.). f 2.50.
A. HOWARTH, .fan, een Afrikaander. Uit het engelseh door Cora.
Delft, A. W. Segboer. 8°. (379 blz.). f 2.25.
QUIDA, De wateren der Edera. Uit het engelseh door Jeanne
Salomonson-Asser. Delft, A. W. Segboer. 8°. (376 blz.). f 2.75.
METTA, De oorlog van 1899. Een familie-geschiedenis uit Pretoria.
Amsterdam, Allert de Lange. 8°. (135 blz.). f 1.25.
WILLEM DE RUYTER, Onder Boerenvlag. Historische roman uit Transvaal.
Amsterdam, Allert de Lange. 8°. (125 blz.). f 1.25.
Nieuwe boeken.
G. BRANDES, Die Litteratur des 19. Jahrhunderts in ihren Hauptströmungen
dargestellt. I. Bd.: Die Emigrantenlitteratur. 2. Aufl. Leipzig,
Veit & Comp. Gr. 8°. M. 5.—; geb. M. 6.—.
R. LE GALLIENNE, Rudyard Kipling; a criticism; with bibliography
by John Lane. London, J. Lane. Cr. 8°. 3 sh. 6 d. net.
RUDYARD KIPLING, Stalky & Co. Amsterdam, N. J. Boon. Gr. 8°.
(205 blz., m. afb. en 1 portr.). f 1.90; geb. f 2.25.
P. C. HOOFT, Gedichten. Volledige uitgave door dr. F. A. S t o e t t.
2e, geheel herziene, opnieuw bewerkte en vermeerderde druk van de
uitgave van P. Leendertz Wz. Dl. II. Amsterdam, P. N. van
Kampen & Zoon. Gr. 8°. (VII, 494 blz.). f 5.—; geb. f 7.50.
Bibliotheek van middelnederlandsche letterkunde, onder redactie van
dr. J. V e r d a m, en dr. J. ten Winkel. Groningen, J. A. Wolters.
Gr. 8°. Per afl. f 1.50.
Afl. 64'65. DR. C. TINBERGEN, Des Coninx Summe. (Blz. 1-208).
DR. F. C. WIEDER, De schriftuurlijke liedekens. De liederen der
Nederlandsche hervormden tot op het jaar 1566. Inhoudsbeschrijving
en bibliographie. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. Gr. 80. (VIII,
203 blz.). Akad. Proefschr.
W. GREIF, Neue Untersuchungen zur Dictys- u. Daresfrage. I:; Dietys
Cretensis bei den Byzantinern. Progr. Berlin. R. Gaertner. 4°. M. 1.—
WALING DIJKSTRA, De fryske husfrjeon. Rym en onrym ut carder en
letter tiid. 1900. Afl. 4. Ljouwert [Leeuwarden], R. van der Velde.
8°. (Blz. 145-192.). Per dl. (6 afl.) f 1.50.
R. K. KUIPERS, Geillustreerd Woordenboek der Nederlandsche, taal
bevattende alle gebruikelijke zoowel Nederlandsche als bastaardwoorden,
opgehelderd door aanhalingen uit Nederlandsche schrijvers
en door vermelding van spreekwoorden, zegswijzen en synoniemen.
[Met afbeeldingen tusschen den tekst.] Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij
„Elsevier". Gr. 4°. (Afl. 24: Potaschzieder—Rijswaard.)
(Afl. 25: Rijswaarderhout— Schoolzorg.)
Prof. Dr. C. C. Uhlenbeck, Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch
der gotischen Sprache. 2. verbesserte Auflage. Amsterdam, Johannes
Müller. Gr. 8°. (VIII, 179 blz.). f 2.75.
F. G. MOHL, Les origines romanes. Etudes sur le lexique du latin
vulgaire. Prag. Fr. Rionác. Gr. 8°. M. 2.—.
Aus: Stitzungsber, d. k. böhm. Gesellschaft d. Wiss.
ETIENNE BRICON, Psychologie d'art. Les ma3tres de la fin du XIXe
siècle. Paris, Société francaise d'éditions d'art. Iu-18. 3 fr. 50.
0. J. VAN DER HAER, La superstitions des campagnards. Recherches
sur les idées superstitieuses des campagnards quant aux plantes,
aninlaux et hommes. Arnhem, S. Hijman Jz. 8 0. (195 blz.). f 1.50.
F. ZELLE, Die Singweisen der ältesten evangelischen Lieder II: Die
Melodien aus dem Jahre 1525. Progr. Berlin, R. Gaertner. 4 °. M. 1.—.
360 Nieuwe boeken. — Inhoud van tijdschriften.
P. RUNGE, Die Lieder u. Melodien der Geiszler des Jahres 1349 nach der
Aufzeichnung Hugo's v. Reutlingen. Nebst .... Beiträge zur Geschichte
d. deutschen u. niederländischen Geiszler v. H. Pfannenschmid.
Leipzig, Breitkopf & Hartel. Lex. 8°. M. 10.—.
Louis FAVRE, La musique des couleurs et les musiques de l'avenir.
Paris, Schleicher frères. In-12. 1 fr. 50.
INHOUD van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, jrg. 5, Aug. 1900: J. Reddingius, Verzen. --
Stijn Streuvels, Zomerland. — Jeanne Reyneke van Stuwe,
Herfst-woud. — Willem Kloos, In Memoriam. — Id., Liefde. —
Id., Literaire Kroniek: Hélène Lapidoth-Swarth, Najaarsstemmen. —
Joh. W. B r o e d e l e t, Drammatisch overzicht. Twee artisten-drama's:
Hendrik Ibsen: „Wen wir Toten erwachen"; Gabriele d'Annunzio:
„Gioconda."
Van Nu en Straks, No. 4, Juli 1900, o. a.: Karel van de Woestijne,
Uit „het Vader-huis". — Alfred Hegenscheidt, „Lenteleven"
van Stijn Streuvels.
De Gids, No. 8, Aug. 1900, o. a.: Jeanne C. van Leijden, Te
laat. — Hélène Lapidoth-Swarth, Sonnetten.
Elsevier's Geu ll. Maandschr., afl. 8, Aug. 1900, o. a.: Herman Robbers,
De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg).
De Tijdspiegel, No. 8, Aug. 1900, o. a.: S. Kalff, W. van Haren
en zijn koloniale boetzang.
Boon's Gei l. Magazijn, No. 14, Aug. 1900, o. a.: Verhalen van de
vereen. voor ernstige zieken: III. De Diana Saffier. — Voordrachten
enz.: J. A. Holtrop, Goeden nacht.
Tijdschrift (Mij. Ned. Letterk.), XIX, 2: J. J. Salverda de Grave,
Eenige w000rdafleidingen: 1. Abreye, Abreiscap, 2. Baanrots, 3.Oorre,
4. Springaal, 5. Karabijn. A. Kluyver, Naschrift. — P. H. van
Moerkerken, Guarand, grand. — H. Kern, Over eenige verwanten
van ons woord vak. Id., Katteeker. Id., Een Hoogduitsch en een
Nederland sch klankverschijnsel. Id., Slecht. — G. A. Nauta, Pottaart
(Bredero, Moortje, 950). Id., Eenendartich (Bredero, Moortje,
3151). — J. Daniels, Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende. —
J. W. Muller, Borgen (Bredero, Moortje, 2937). — F. A. Stoett,
Beitel. — J. Verdam, Naschrift op „Nieuwe Merlijn-fragmenten".
Id., Naar aanl. van Rose 8832. Id., Mi liever. Id., Een paar
plaatsen uit den Reinaert: I. Past (2680), II. Scoien (2867), III. Rei
2804. Id., Int noort (noorden) staan. — P. L e e n d e r t z Jr.,-naert I,
Maerlant's Strophische Gedichten.
De Navorscher, 50e jrg., afl. 6, o. a.: A. M. Molenaar, Nalezingen
op Oudemans' Middenned. Wdbk. (Vervolg.)
Noord en Zuid, No. 4, 1900, o. a.: Prof. Dr. Jan te Winkel, Geschiedenis
der Nederlandsche taal. (Vervolg.) Naschrift tot toelichting,
van de uitgevers [waarin de uitgevers zich verantwoorden waarom
zij de opname van te Winkels Geschiedenis staken].
'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE.
B.
OVEREENKOMST EN VERSCHIL VAN ALGEMENE TAAL
EN DICHTERTALEN.
Samenhang is er tussen Algemene Taal, en Individuele
Taal, en ook met Dichterdialect. Wie nu deze waarneemt
en stelt naast en tegen elkaar, merkt overeenkomst bij minder
of meer groot verschil. ')
Dat blijkt o. m. vooral uit de verschijnsels, waarvoor ik
ook schrijvers aanhaal, die de gewone spreektaal in gesprekken
weergeven.
Men haalt in een gesprek de omstanders in, op hun beurt:
„Jullie denken dat hij 't nu liet? Geen kwestie van 1 Jullie
zult dat natuurlik ook hoogst onverstandig vinden ....."
Bij 'dichters' wordt dit gedachtewisselen met de hoorders
en lezers, sistematies, schreef ik bijna. Hoort het niet tot
Potgieter's en de Génestet's karakteristieke stijl?
Vraag en antwoord, en in-de-rede-vallen en uitroep wisselt
in de dagelikse taal van elk. Men laat een ander 't slot van
zijn zeggen uitwerken:
Niewaar? Is 't niet zo? — Zeker, gelijk heb je. — Och kom,
schei nu maar uit. — Wel! well — Maar je weet 'et verdere
well — Nee, hou even. — Niet meer hoor! —
' Zie verder 't Hoofdstuk De karakteristiek van 't Nederlands, en dat
over Dichtertalen en hun biezonders.
T.&L.x.
26
362 't Nederlands en z'n Studie.
Zo kan ieder zelf meer waarnemen en opmerken.
Karakteristiek vindt men dit bij de dichter; gaat het in
zijn binnenste anders? Zo is Da-Costa-iaans dat vraag-en
-antwoord? 1) En Staring houdt van in-de-rede-val.
Men zegt in-eens 'en op-wellende gedachte, zonder de voorgaande
in al zijn bijkomstige en volgends te uiten:
Iemand, die lastig was en op alles wat te zeggen had, droomt
in de hemel te wezen: daar kwamen twee engelen hem tegen met
een balk, die ze overlangs droegen, wat zijn ergernis opwekt.
't Was die balk, die iemand in 't oog gehad had, toen hij
de splinter in 't oog van zijn broeder opmerkte.
Of ook, men herinnert zich bij 't gewaarworden van iets
mals of iets plechtigs, plotseling iets ernstigs of grappigs:
„Die man hing zich op,
En toen kon hij zich niet meer bemorsen."
Men geeft geleidelik of plotseling zijn gedachtevolging een
andere richting, dan men gewoon-weg doet.
Bootsman, je moet je ..... ja, toen kwam er zo'n vreemd woord
uit, ik weet niet meer hoe 't was. 2)
„Daar moet u niet boos om worde, mevrouw, ik zeg 't u natuurlijk
als .... als dokter, en ik moet u wezelijk ernstig op het hart drukke
dát, u weet wel, niet meer te doen .... Dáarvan alleen is u ziek
geworde .... of is u gelukkig beter .... 0, als ik u es vertelde,
wat ik al heb bijgewoond .... van menschen, die zich de grootste
ellende op hun hals hebbe gehaald en dikwijls gest6rven zijn ... .
ja zeker gestorven .... van dat drinken .... o, u weet niet .... En
't zou ook te akelik voor u zijn om te hoore ...." 3)
„Ik ben 'n beetje in den late van morgen! .... Dat moet je me
maar niet kwalijk nemen ! .... zoo Zondags 1 .... dat is zoo de
eenige dag in de week .... zie je, meneer Brandt, dat ik m' ook
maar de weelde gun van 'n beetje langer (ze gaf Bernard een oolijk
knipoogje) te slapen, weet je.... Dat moet een mensch dan toch
') Zie van den Bosch, Taal en Letteren IV, 77 noot.
) Weruméus Buning.
') Van Deyssel, 71/2.
't Nederlands en z'n Studie.
ook zoo ééns in de week er 's van hebben, wat jij Henk ! .... En
de meisjes doen toch alles zoo graag voor d'r oude moeder, nietwaar?
.... hier Bets, pak 's 'an! .... geef 's even aan Jansje en
zeg dat ze me gauw de gekookte melk brengt, .... en jij Hans
(tegen 't jongste meisje) roep pa en de jongens 's even, maar
schreeuw niet zoo hard, hoor! Betje heeft hoofdpijn.... arme
meid!.... 't Was nog al d'r uitgaansdag vandaag! .... Ja, 'k heb
er mee te doen, hoor! Alle harten bij je eigen! .... ze moest nu
maar omruilen heb ik al gezegd .... Maar, je begrijpt, hij komt
'r halen 1 .... En ze gaat voor 't eerst met 'r nieuwen winterhoed ...
'n aardig hoedje is 't geworden.. .. ik heb 't voor haar opgemaakt! ... ,
ze was er zóó blij mee! .... 0 die meid! .... Och ja, wat wil je,
in de winkels worden die meiden dikwijls zoo bedot ....' )
Bij welk dichter vindt men ook deze wijze van doen niet? 2)
Men hoort in de Algemene Taal 't achtereenvolgens noemen
van vele, alle biezonderheden:
Heb je wel bij je je handschoenen, je zakdoek, je portemonnee,
je paraplu, je tasje, je reisdeken, heb je wel alles? —
En heb je gelet op dit, en dat, en dit en dat; en merkte je wel
dit en dit, en dat en dat? —
Bij dichters wordt dit opeenstapelen even vaak gevonden.
Cats is er voor bekend. Men herinnert zich onder veel zijn:
Wilt gij kwakel of patrijs
Of een korhoen uit het rijs?
Of een kieviet met haar kuif,
Of een vette tortelduif.
Of een snipje, lang gebekt
Of een smientje dik gespekt,
Of een meerel uit het woud,
Of een lijster uit het hout?
Of een spreeuwtje, of een vink
Of een ander lekker dink?
Of misschien een lekkere hoen,
Of een malsche huiskapoen
') Phocius, De roman van Bernard Brandt.
') Zie ook John Ruskin : Taal en Letteren VIII, 249,
364 't Nederlands en z'n Studie.
Of een kalicoensche haan
Of de jongen van een zwaan? enz.
Welk dichter doet het niet?
Men herhaalt vaak wat men zei. Wie hoorde niet:
Vergeet niet daar even aantegaan om .... Vergeet ook niet dat
te bestellen voor .... Vergeet ook niet om even te vragen aan ....
En vergeet vooral niet om ... .
Wie kent de waarschuwing niet:
Doe dat toch niet, — doe dat toch in hemelsnaam niet. —
Ook de Dichters doen 't zelfde; slechts twee getuige:
Wat was die stad klein! Wat was zoo'n dag klein, zoo'n leefdag:
morgen, middag, avond, morgen, middag, avond .....
regelmatig wentelde 'tom en om en om. (Fr. C o e n e n Jr.)
Ik houd van het proza, dat als een man op mij toekomt, met
schitterende oogen, met een luide stem, ademend, en met groote
gebaren van handen. Ik wil den schrijver er in zien lachen en
schreyen, hooren fluisteren en roepen, voelen zuchten en hijgen.
Ik wil, dat zijn taal als een tastbaar en klinkend organisme voor
mij opdoeme, ik wil dat, als ik hem lees op mijn kamer, hij mij,
uit zijn voor mijn oog bevende letters, een geest doe gewaarworden,
die mij nadert en van zijn bladzijden uit in mij op schijnt te varen.
Ik houd van het proza, dat van uit de oneindigheid der kunstenaarsziel
als een klankenzee komt aanstroomen, met zijn wijde
golving kalm voortspoelend, naderend, naderend, altijd nader,
effen en breed, plotseling verlicht door hevige glansplekken.
Ik houd van het proza, dat op mij toedruischt, op mij aanraast,
op mij neêrdondert in een stormenden stortvloed van passie.
Ik houd van het proza, dat onbewegelijk en ontzachlijk is als
bergenruggen.
Ik houd van proza, dat dartelt en jubelt als een waayend
zomerwoud vol vogels.
Ik houd van het proza, dat ik daar zie staan met zijn volzinnen,
als een stad van marmer.
Ik houd van het proza, dat over mij daalt als een gouden
sneeuw van woorden.
Ik houd van volzinnen, die loopen als scharen mannen met
't Nederlands en z'n Studie.
breede ruggen. zich rijend schouder aan schouder, steeds elkaar
in breeder rijen opvolgend, berg op berg af, met het gestamp
hunner stappen en den zwaren voortgang van hun schrijden. Ik
houd van volzinnen, die klinken als stemmen onder den grond,
maar opkomen, stijgen, stijgen, luider en meer, en voorbijgaan
en stijgen en zingend doorklinken hoog in de lucht.
Ik houd van woorden, die plotseling aankomen als van heel
ver, goud te voren schietend uit een bres in den blauwen horizont,
of als donkere steenklompen hoog in de lucht kantelend, diep uit
een worstelenden en brandenden afgrond.
Ik houd van woorden, die op mij neêrbonken als vallende
balken, van woorden, die mij voorbijgissen als kogels.
Ik houd van woorden, die ik ineens zie staan, als klaprozen of
als blauwe korenbloemen.
Ik houd van woorden, die mij uit den loop van den stijl plotseling
toegeuren als wierook uit een kerkdeur of als reukwater
van een vrouwenzakdoek op straat.
Ik houd van woorden, die eensklaps onder den dreun van den
stijl door, als een neuriënde kinderstem zachtjes opklinken.
Ik houd van woorden, die heel even ritselen, als gesmoorde snikjes.
Ik houd van het proza, dat zijn vreugde en zijn verrukking
boven mij uitsterrelt, dat gloeyende zonnen van liefde ontsteekt,
dat mij voert over het ijle ijs zijner minachting, door de ruige,
zwarte nachten van zijn haat, dat mij den groenen, koperen klank
van zijn spot en lachen tegenschettert.
Men stelt zaken tegenover elkaar, gebruikt tegenstellingen,
zo nu en dan. Wie heeft nooit gevonden:
„Treurig dat het waar, en waar dat het treurig is."
„Wat-ie nieuws vertelt, is niet waar; en wat-ie waars vertelt,
is niet nieuw."
Bij de dichter wordt dit vaak iets typies.
Ieder vergelijkt, elk brengt zijn gedachten, meer of minder
vaak, in beeld. 1)
') Hierbij vooral te raadplegen E 1 s t er, Prinz. der Litteraturgeschichte,
zie 't uitvoerig stuk van Talen, Taal en Letteren VIII, vooral blz. 179-182.
De oude klassieke indeling vervalt, — dit alles dient geheel herzien.
Vooral in de noch-vigerende boekjes voor onderwijzers en 't onderwijs.
366 't Nederlands en z'n Studie.
Ieder kent:
Dat kind loopt al als een kievit. — Zit toch stil; je zit net op
je stoel te draaien als een priktol. — Hij loopt altijd net alsof ie
een paal geslikt had. — Hij heeft 'en mond als 'en brievebus. —
Hou toch op met die apegrimassen, apekuren. — Wat een ezel
domkop, domheid. -achtige
Zo ook de dichter. Veel wat in hem is, beeldt hij uit,
vergelijkt hij, zóals zijn mede-levenden; min of meer geeft hij
aan die algemeen-bekende eigen karakter; maar voor hém
is 't alsof-ie ze voor 't eerst vond: hij h e r 1 e e ft ze.
Hij merkt andere, nieuwe, en ze verschillen van al de
bestaande meer of minder.
Zo bij Da Costa:
Tachtig jaar .... eer nog Vrede
Haar olie uitgoot op de branding.
Zo bij Van Deyssel; als hij tekenend schrijft:
„Alle gekheid op een stokje als een vlaggetje dat wordt opgerold."
Zo bij Van Looij:
Traag schommelend daalde de sneeuw, als donzige veêrvlokken
rijzend en dalend op den adem van een spelend kind.
Zijn forsche slag (van de wind) joeg de dolle vlokken voor zich
uit en brokte ze tot glinsterende schubben, tot fijn stuivend poeder,
dat heel de sneeuw één rag van dunne, draaiende draden scheen,
een groot doorzichtig weefwerk met witte verdiksels van plooien
en krooken, wapperend op de richting van zijn adem.
Zo bij Fr. Coenen Jr.:
Geen stem sprak troost uit dit onmetelijk zwijgen tut hem, die
alleen was met zijn begrijpen. Met dit kon hij niet één zijn. Het
ging voorbij aan hem zooals aan alle menschen, sedert lang
vervreemd. En zij hijgen in benauwdheid, tastend uit de laagte
naar omhoog, als rupsen tegen den wand van een doos.
Zo bij Van Groeningen:
Een paar lantaarns staken als druipende vuisten uit de natte
muren der huizen.
Zo bij Gorter: ....... Zij huppelt blijd,
op maat schomlen haar armen als de ra
't Nederlands en z'n Studie.
van 't schip in golven.
ze daalde en viel niet:
zoo valt een riethalm over in den vliet
Zo bij Lapidoth-Swarth:
Ze hoorde in de stille kamer geen ander geluid dan het stage
knagen van muizen achter het grijze behang en het schelle fluiten
van den tram, die zwaar dreunend aan kwam rijden door de stille,
nu geheel verlaten straat.
En als de muizen met hun scherpe tandjes, knaagden de smarten
die zich niet laten verjagen aan haar hart. En als de tram, die
de ruiten deed trillen, kwam het logge onverschillige leven op
haar aan.
op REIS.
Gelijk een reizende, in een schoone streek,
terwijl de trein door woud en velden vliedt,
wel koren golven, boomen vluchten ziet,
maar 't eigen beeld daartusschen, roerloos bleek;
.......
tot zij van 't landschap luttel meer geniet,
wijl 't spieglend glas, hoe ze ook dien blik ontweek,
met de eigen oogen haar in de oogen keek,
zoo vaak zij tuurde .... Langer duldt zij 't niet.
Smette ook een stofwolk 't lichte zomerkleed,
neer glijdt het raampje en binnen vliegt de rook,
maar veldlucht streelt haar onweerkaast gelaat. —
Zoo zie 'k in 't leven steeds mijn eigen leed,
en 't staren op mij zelv' verdriet mij ook.
En 'k ruk aan 't raampje ..... , dat niet opengaat.
En zo bij alle dichters.
»Stoute tafel", zegt een kind, dat zich stoot; »beroerde
pen", soms iemand die schrijft.
Zo schijnt het, dat -- al is 't enkele keren maar — voorwerpen,
maar ook wel onstoffelikheden als levend, als wezens, worden
gezien, gehoord, gevoeld, gemerkt. 't Meest noch wat beweegt.
Vaker v e r s t o f f e 1 i k t men, wat niet stof is. Of, zonder ook
368 't Nederlands en z'n Studie.
maar gevoelde persoons-verbeelding, spreekt men van eigenheden
alsof 't levende wezens, alsof 't stoffelikheden waren.
De wind schudt de bomen heen en weer. — De tocht slaat de
deur toe. — 't Onweer komt nader bij. —
't Donker maakt de kinderen bang. — 't Licht doet aangenaam
aan. — De schaduw trekt over 't land. —
Een koude rilling ging me door de leden. — Daar komt een
andere geest in die jonge. —
De mensegeest doet toch soms wonderlik. — Troost kan ik je
weinig geven. —
Wat zal ik zeggen: de handel kwijnt, de scheepvaart is stil; de
welvaart is niet groot. — De zaak levert een kwijnend bestaan
op. — Zijn krediet wordt er niet groter op. —
Die pen wil niet.
Maar toch ook, en duidelik: »'t Brandde ! .... de vlam vrat
het hout op," zei een brandweerman. —
Veel vaker merkt de Dichter het levenloze als bezield: leeft
niet veel, vaak niet alles voor zijn geestesoog?
Jules speelde. Hij vond de volle accoorden zuiver als bij intuïtie;
door het geween der klanken heen liep die zelfde muzikale figuur
hooger en hooger op als met zilveren voeten van reinheid tegen
luchtig omhoog geblazen regenbogen van kristal, en bereikte ze
het hoogste van den glasboog, dan stiet ze haar kreet, maar nu
met dronkenschap, uit in majeur, als sloeg ze hare wijde armen
blijde op naar hemelen van ontastbaar blauw. En het werden als
menschenzielen, die eerst leven en lijden en uitstooten haar klacht,
die dan sterven, beginnen te stralen met lichamen van klaarte,
wien lange vleugelen ontschieten als weêrlichten van zilver, hunne
zieleschouders uit; ze trippelen achter elka .r de regenbogen over
als over bruggen glazen blauw en roze geel getintel, en er komen
al meer en meer; het zijn volken van zielen en reppen en reppen
hare zilveren voeten, ze dringen zich over den regenboog, ze lachen
en zingen en duwen elkaar; in hun gedrang stooten hare vleugels
elkaar, verstuift er zilver dons. Op den top van den boog staan
ze nu en zien ze op, gróote naïveteit van lachende kinderoogen,
en ze durven niet, ze durven niet, maar achter hen dringen de
zielen; ontèlbare komen ze, meerdere, meerdere altijd door; ze
't Nederlands en z'n Studie.
duwen op naar den hoogsten top, hunne vleugels recht in de lucht,
vlak tegen elkaftr. En nu, het moet: ze mogen niet meer aarzelen:
éen haalt er diep adem, geeft een schok, spreidt open zijn vlucht
en slaat zich met éen slag uit den dichten drom, de lucht in. Hem
volgen er dadelijk vele, de een na den ander; ze stijgen in blauw
in bezwijmeling; het glanst alles om hen rond. Nu, diep onder
hen, welft zich, dun als een draad, de boog, maar ze zien er niet
naar; stralen vallen er hun te gemoet; zielen zijn het, die ze
omhelzen; in omhelzingen nemen zij ze meê. En dan het licht;
het licht, dat overstraalt; oplossingen in het supreme licht; niets
dan het licht, klanken zingen het licht, de klanken zijn het licht,
er is niets meer dan het Licht, eeuwig ....')
In 't meest voorkomende, in 't meest typiese, in 't meest
interessante begrijpt men tegelijk al 't bijkomstige in.
Men verlangt »zilver, geen papier". Men zegt: »kijk die
aardige krullekop daar eens"; men smaalt op, men ergert
zich aan een »zwartrok "; men schelt iemand voor »jong
broekje", men jouwt van: doodskop ! : 't woord wil niet uit
de pen bijna!
Scherper noch merkt dit de dichter, hij treft zo veel juister
het typerende —
't Gebruik van uitdrukkingen en woorden met dubbele
zin is sterk bij vele dichters: Bredero en Staring z) zijn er
om bekend.
Bij sommige wordt dit bijna 'en manie: geen regel zonder
woordenspel: van Hooft vooral, en van Huygens kent men
ze, die `conchetti'.
In de algemene taal is 't niet zeldzaam. Heet niet vaak
iemand die gelukkig 'stopt' op 't biljart, een 'zakkeroller'? —
»Neem me niet kwalik!".... »Die kwalik neemt, is een dief." —
Lus-jij wat een koe in de mond heeft gehad? vraagt men
om grappig te wezen. — »Wil je 'm overspelen", zo men een
') Couperus, Extaze.
) Van den Bosch, Poëzie van Staring, b1z. 101.
370 't Nederlands en z'n Studie.
'mispunt' make op een biljart; en 't antwoord is vaak: »overspel
is niet gepermitteerd."
Als allen voelt de dichter de woordgroepen, en woorden
in de betekenis ongeveer zoals ze meestal gevat worden; hij
speurt er 'en andere betekenis in, meer volgens zijn mening
met de eigelike, met de afkomst overeenstemmende; hij merkt
meer andere verwante betekenissen. Hij laat dat uitkomen.
Ieder kent zogenoemde overdrachtelike uitdrukkingen, —
en gebruikt ze. Algemeen zijn wel:
't Plan valt in duigen, — hij staat niet vast in z'n schoenen, —
zij staat met de mond vol tanden, — zijn pet staat op een oor, —
hij wil ijzer met handen breken, — loopt met 't hoofd tegen de
muur. — Door dik en dun meegaan, — soep met een vork eten, —
onder handen nemen, — 't hoofd breken met, — in de pan hakken.
Desnoods voegt men iets aan 't bestaande toe, om de uitdrukking
te verduidelikert. Zo laat men in 't noorden van
ons land op de uitdrukking: »Een koe vangt wel'en haas", —
vaak volgen: »ten minste als hij er op trapt!" Staring ver
bekende: »Loop naar de pomp," met »en drink-duidelikt het
je nuchteren."
En als Van Deyssel 't begin beknuffelt van een zeurderig
verhaal, eindigt hij:
„met deze soep maakt hij ons met-een beu van het hele maal,
dat wij verder dus maar onaangeroerd zullen laten." 1)
Of als deze Netscher kapittelt, zegt hij:
Ik kan hem nu niet meer de hand geven, want natuurlijk heeft
hij na de vorige bladzijden mij al lang den rug toegedraaid; nu
ga ik hem dus alleen maar een beetje op zijn schouder kloppen,
om dat ik het toch wezelijk goed met hem meen. 2)
Men noemt dit dan »plasties", aanschouwelik voorgesteld.
') Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 338.
') Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 93.
't Nederlands en z'n Studie.
Elk vat het woord vaak op in zijn volle zin. Voor velen
is 'eigenaardig' nog ten nauwste samenhangend met 'eigen'
en 'aard'; en is 'uitgeslapen' tekenend iemand die niet
dommelt, en soest.
En zo kan men als antwoord horen op: wacht, ik zal je
helpen —: »o, dat hoeft niet, ik kan 'talleen wel af." —
In Holland, heet het, is heel veel Fries bloed in omloop;
en men voelt 't laatste woord in zijn volle betekenis.
Minder of meer doet ieder zo. En nu 'dichters'?
Staring schrijft: 1)
En 's anderen daags zet Huibert-baas ... .
Zich bij de lamp reeds aan zijn taak,
Zoo wakker als hij kan....
en ook:
't Onthutst gezelschap druipt uiteen.
Voor Vondel is de 'godheid' de hoogste 'goedheid'; in de
Leeuwendalers zinspeelt hij met K o m m e ry n op 'kommer.'
En zo talloze keren meer.
Want: een woordreeks, een uitdrukking, een woord in
kérn-betekenis optevatten, is kenmerkende eigenschap
van élke dichter.
Dikwijls klankt men 't bestaande om het geheel of gedeeltelik
te verduideliken. Wordt het vreemde 'portemonnaie', —
zij 't dan ook woordspelend — soms niet genoemd 'po(r)teme(
t)niks'? En gebruiken dichters niet `ael-oud', om 't edele
van 't oude aan te duiden, voor 'al-oud'? Is »Zondevloed"
niet duideliker in zich-zelf als »zondvloed"? En vormde men
zo niet 'gaanderij' naast 'galerij'. — En »geeuwhonger", e. a?
Oude woorden, die niemand of zeer weinigen meer kennen,
geven de `dichter' juist aan wat hij uiten wil. Wat weinig voorkomt,
treft hun vaak meer dan een ander; 't wordt hun iets
') Zie talrijke voorbeelden van der Heyde, T. & L. VIII, 126 — 128. —
Van den Bosch, Poëzie van Staring`, blz. 88/9.
372 't Nederlands en z'n Studie.
eigens, vaak sistematies gebruikt 1 — Men herkent er Potgieter
aan; en Staring.
Wat niet in de algemene taal, maar wel alleen in volkstaal
of streek-dialect bekend is, geeft aan de 'dichter' zijn
cachet: aan Cremer, en Justus van Maurik, en Daum. —
Wie gebruikt trouwens geen zin-orde, geen woordvolging,
geen woord of klank, die eigen is aan bepaalde streektaal ?')
Elk maakt telkens weer op nieuw taal.
Zo hij 't nodig voelt, maakt hij nieuw-vormingen van 't overgeleverde
oude en bekende; of schept hij wat heel nieuws.
Dat nieuwe, die nieuw-vormingen wijken af. Dat frappéert
in 't begin; 't vindt niet altijd instemming. Of zo wel,
dan wordt het nagesproken, en algemeen verspreid. Ze
kunnen alléen blijven in hun vorming; maar ook kunnen ze
serie-gewijs na-gevormd worden, dan ontstaan er tal van
dergelijke. 2)
Ieder gebruikt de woordverbindingen van af, van uit,
tot en met.
Vrij algemeen is al een samenstelling als: koffie -drinken,
in: wij koffiedrinken om half één vanmiddag.
'En vogue' komt ook de nieuwe afleiding in: K o 11 e w ij ne n
ze hier ook aan de school? Of de-Vries-en -te-Winkelt
men noch? Bijna alles pasteurizeert men. ') Velen posten
hun brieven.
Karakteristiek is ook het nieuwe passieve: »Henry is gezelfmoord."
`) Onze hulpmiddelen zijn noch erg gebrekkig om deze zaken overal
te kunnen konstatéren. 't Was wenselik dat onze onderwijzers in plaats
van te etymologiséren — waar ze noch al te vaak toe aangezet worden, als
een hoogst taalkundige oefening — deze studiën gingen maken.
Laten ze uit Cremer eens de dialektwoorden opgeven; en uit Staring. —
Natuurlik niet allereerst uit de in dialekt geschreven stukken, al kunnen
die ter vergelijking dienen!
Z) Zie over deze gevallen Taal en Letteren II, blz. 324/5.
3) Zie Nauta, Taal en Letteren hiervoor, blz. 102.
't Nederlands en z'n Studie.
Evenals het meer dan eens gezegde: »men leeft niet, men
wordt geleefd."
Anders zijn: Zijn haar grijst erg (= wordt erg grijs).
Nieuw, en in zichzelf duideliker als het vreemde stenografie
is de nog jonge vorming kortschrift.
In de laatste tijd is ook opgekomen: minimum-lijder,
onderkruiper. Evenzo: stempotlood, plakzegel, kwast,
spuitwater, natuurboter, zaalrijen, peddelen, draadantwoord,
schoolhoofd, uitlander, heilsoldaten, wijkverpleegster.
Perron-kaart, sukkel-trein en vooral
bommel-trein, maar daarnaast snel-trein. D-trein,
harmonica-trein.
Zo ook: Tijdopname, momentopname, prikkeldraad;
enz.
Minder algemeen mischien, altans nieuwer nog is pasje,
een overstap-kaartje voor meer dan één sectie op de trem.
En van niet veel langer tijd dateert het rookzwak buskruit.
En voor »wat is 't hier gehorig" is duideliker, ofschoon
niet algemeen nog: »wat is 't hier »goed-horig".
Zo zegt men ook al: een eerdere (= vroegere) keer had
hij 't ook al gedaan. — Heb-je de foute volzinnen in de thema's
overgeschreven?
Men herhaalt meer dan eens: de Nederlanders zijn'en leeuwerig
volk. Men qualificeert sommige schrijvers als nieuw
kent »Kuyperianen en Bronsveldianen; en nog-gidsig. Men
vele andere -anen".
En hoe jong zijn nog de »onder-onsjes"?
Wie kent niet de »Manusjes van alles" (= die van alle
markten thuis is), en de »Droogstoppels". ') Wie hoorde
niet van een »Schaepmannetje" (= borreltje). Van een 'kiekje'.
In nieuwe biezondere zin worden gebruikt de oude overgeleverde
woorden: spoor, kar (= fiets), een blikje
(groente), een spuit (paraplu), uitzuiger (= een rijk werk
') Multatuli.
374 't Nederlands en z'n Studie.
gever), vergunning, trappen (= fietsen, frans: pétaler),
kikkeren (als een kikker springen), landelike meetings.
Behalve nieuw-vormingen in woorden, zijn er ook nieuwe
nieuwe meestal weer naar analogie van andere:-konstruksies,
in »een rijkelui's wens" staat de 's achter een pluralis. 1)
Bij dichters zijn deze nieuw-vormingen talloos. Zij laten
zich minder influenceren, zij suggereren zelf nieuws. Bij hen
zijn ze vollediger dikwels. En systematies min of meer.
Meestentijds eigen-aardig voor de dichter-zelf.
Zo vindt men bij Aletrino:
Gedachteloos en suffend speelde ze met haar hand in een trommel
met houtwol, de scherpe zachte stukjes opnemend en wegglijdend
tusschen haar vingers.
Bij Couperus:
En nu zij haar man steeds wezenloos op Eline zag staren, werd
zij geërgerd, dat hij niets deed.
Bij Robbers:
Er was iets goedig-ouds, iets aantrekkelijk rustigs in 't uiterlijk
van dat huis.
Bij Van Looy:
Zacht ruischte de regen uit.
Bij Van Groeningen:
Koud klamden Frans de kleeren aan 't lijf.
Een ongezellige koude kleumde in het vertrek.
„De vlammetjes ..... strakten in de regen."
Bij Heijermans Jr.:
Het licht blankte rozetten en loovers in het wit zijner oogen,
de stippen der pupillen kringden wijd-zwart in angstige spanning.
Weer loomde melankolie door de schemering der kamer.
Bij Aletrino:
Hoog in de lucht witte een scherpe zon, strak glanzend in de
') Zie verder Taal & Letteren II, blz. 345: Over woordvorming, en
IV, blz. 97, slot van noot 1.
't Nederlands en z'n Studie.
ver-blauwe welving. Voortdurend gleden wollige wolken, van den
verren horizont af boven de plassen, aan elkaar brokkend tot
groote massa's en weér uiteendrijvend in vreemdrandige stukken,
snel gestuwd door den bollen wind, groote, donkere, angstige schaduwen
over den grond glijdend, die geluidloos voortjoegen en in
de ruimte verdwenen, schimmig en spoorloos.
Bij Van Looy:
Achter haar man's stoel heupte zij zich om, vroeg as-je-blieft
de glaasjes.
Bij Aletrino:
.... drifte ze uit in een wild klanken.
Bij Netscher:
Ze huismoederde erg.
Bij Erens:
De rook uit de sigaren steeg spiralend in de hoogte.
Zo bij Robbers:
Zij groette haar broer 't eerst en gaf hem een zoen, waarvoor
hij zich — wat houterig en licht verlegen — tintelblikkend vooroverboog
terwijl zij op haar teenen ging staan.
Maar Hendrik en Bernard bleven nog zitten, wiegwippend met
hun stoelen.
Bij Van Groeningen:
Het glinsterende, rookende zeepsop schuimvlokte langs haar armen.
Bij Coenen Jr.:
Rechts op de spoorbrug metaaldaverde een trein aan, met statig,
zwaar schokkend rhythmus.
Bij Netscher:
..... liep ze met elegante wiegheupingen.
Er was over haar een soort van verzwaring, verlogging, verhuis
gekomen.-moedering
Bij Fr. Erens:
In de geopende ramen stonden de kaarsen met hun gele vlammetjes
met Christusbeelden en Mariabeelden; zij brandden tussohen
bloemen, geen licht verspreidend in de hartlichtenden dag, die
geweldig licht-kaardste tegen de eene huizenrij met bibberende
branding.
376 't Nederlands en z'n Studie.
En met wijden cadans als een miserere zong het „wees gegroet
Maria" door de bloembestrooide straat.
En de goudschitterende glazen gingen in de hoogte naar de
reikende lippen, en lang gingen de kelen op en ne@r.
Bij Van Groeningen:
De lantaarns leken dun en teer, en hun treurige, bekoperrandgele
vlammetjes met zwarte hartjes strakten in de regen, die grijs
gestreept neersabelde in het opeengepakte kildonker tusschen de
huizen.
Bij Fr. Erens:
De zilvering van vorken en lepels glom kostbaar, liggend in
orde tusschen het porcelein en het glaswerk. In een porceleinkom
gloeiden de aardbeien in een zacht rood-donzig en trekkend
de hoopvolle blikken.
De gezichten glansden in een zelfvoldane verdikking.
Bij Van Groeningen:
Uit tal van reten lekte het (water); fijne dunningen, dooraderd
van straaltjes lantaarnlicht.
Bij Erens:
„met bibberende branding."
Bij Robbers:
Na lang luiig praten over de grijze lucht en de kans op regen
besloten ze 't toch maar wèl te doen.
Bij Erens:
De dag vervloeide luidloos in den grooten, alommen nacht.
De aardbeien (gloeiden) in een zacht rood-donzig.
Analogie-construksie heeft Da Costa in: »eens moeders
diepe smart".
Terwijl in Gorter's oren het best en welluidenst klinkt:
De lente komt van ver, ik hoor hem komen
0 ik hoor haar komen,
o ik voel haar komen
ik heb het wel altijd geloofd,
Nu is hij gekomen.
Niet alleen nieuw-vormingen. maar ook, zo nodig, maakt
't Nederlands en z'n Studie.
elk geheel nieuwe woorden. 'Fiets' ontstond; en 'liplap',
en ook 'biebie', en 'diggeda' en 'nopje'.')
Maar de dichter vooral schept ze. Gorter, en Van Deyssel,
als Cremer en Hooft.
Men klanknabootst vaak en veel. Ieder kent:
ff! sst! fft! hm! hm. pst! pats! boe, boe! bè. poef. tu, tu! plof! —
Kinderen tjiengelen op een piano. Iemand patst tegen de grond.
Men h'mt! Een bij zoemt. Een kikker rikkekikt, kwekt.
Dichters horen scherp; bij hun vindt men deze klanknabootsingen
nog veel meer: Vooral bij de jongere.
Zo heeft Van Looij:
Door de wagenpoort was een Arabier komen aansloffen, klep
klep-klep, en hij stond nu voor de toonbank stil.-perdeklep-
Zo Roosdorp:
Toen met een harden boenk en korten knip van 't droge slot, de
deur dichtsloeg van verre, met doffe dreuning door de lange gang.
Zo Heijermans:
Maar kort-aadmig van opwinding, had ze kurkig gehijgd, met
zwaar-dichte oogen en alleen het knoerstig gesnurk van de varkens
naast-an had geklonken.
Zo Van Dokkum:
Zacht plitslend schuift een schip op 't schulpend water.
Zo Koenen Jr.:
Het geluid van een deur verderop, die piepend openging .... .
hard klakkend dichtsloeg .... de gewone traptreê hoorde hij kraken .. .
Zo Van Deyssel:
Een klinkend smederij-gebeuk.
Zwaar bomberderommelde een wagen met de dofkloppende
paardentrappen en schoof klakkend ratelend op de steenstraat over.
Zo Van Groeningen:
De goot op het plaatsje pitte-pette: de regen scheen opgehouden
') Zie hiervoor, blz. 6.
Vooral is in dit opzicht merkwaardig, voor 't frans het boek van V il l att e,
Parisismes.
Zie Taal en Letteren II, blz. 311, daarover.
T. & L. X.
378 't Nederlands en z'n Studie.
te hebben. Soms even zwiensde het water langs het zink en plits
pletste op de gele steentjes.
Tusschen de sluisdeuren brabbel-zwapte het water met witte
bruisjes.
Zo Van Looij:
De bui snelde aan, de druppels ratelden al kwaad in de
boomen, klikkeklakten rumoerig op den weg, sloegen boos gaatjes
in het water.
De vrouwen hiha-den met de mannen mee.
De toon (van de guitarre) zoemde.
Zo Van Groeningen:
De pompzwengel piep-bonsde.
Zo Van Deyssel:
Het ijl-witte water spatter-dartelde en spoelkrioelde den handdoek
doorzuigend in de kom, en hooger klefferend tegen het gezicht,
en even er over-gedauwd blijvend in striempjes en schrampjes en
straaltjes en blaartjes en kwijlende druppeltjes van bobbelende
nattigheid, waaronder licht-roode frischte door de bovenwangen
opzette.
Zo Aletrino:
In een dwarrelende klettering straalden de dikke druppels neer
op het rijtuig, waarvan de zeiltjes waren neêrgelaten en donkerden
de bruine huid van het paard, dat kittelig zijn ooren schudde
en met zijn regelmatigen stap droomerig voortsopte over den
natten weg.
En zo Van Deyssel:
De zittenden plompten den tinnen lepel in de geel-sneeuwbrokkige
aardappelen.
Men houdt zich niet altijd aan de gewone volgorde van
zinnen en woorden: dat hangt van veel omstandigheden, o. m.
van de gemoedstoestand af:
„In de derde minuut na dat besluit wordt een puts vlak boven
zijn hoofd met een zware slag, .... vlak boven het hoofd van
't Nederlands en z'n Studie.
Dokter Petter wordt het ding boven op het dek neergesmakt of
neergegooid of hoe je 't noemen wilt." 1)
„Pff! Water asjeblieft! ben benauwd — kan niet meer — geen
stuk meer — weet wat er nog komt — Pff — Lamsvleesch met
snijboontjes — kip met peren Pff — Zalm — Pff — pudding
dessert — Pff."
„Wil liever alles opbiechten! Pff! dank U — 't wordt al beter. —
Had pas gegeten in den Doelen; 't zelfde menu — vóór ik hier
kwam ..."
„Wil eerlijk bekennen — Pff! nog wat water alsjeblieft? Had
schandelijk de afspraak vergeten — kwam hier om excuses te maken."
„Ja! door die grog-americain en die champagne van gisteren
avond — 'n beetje laat opgestaan — haarpijn — dof in 't hoofd —
glad vergeten hier geïnviteerd — Pff!
„U begreep me niet — 'k was gegeneerd — wou niet onbeleefd
wezen. Eerst na 't diner in 't Hotel schoot 't me te binnen. 2)
De dichter gaat veel verder, natuurlik. Hij combineert de
klankreeksen anders als in het algemeen, omdat hij die anders
samen valt. Zo Gorter, Van Deyssel, Ary Prins,
Aletrino, en velen van de nieuweren; zo Staring, en
Potgieter, en Hooft.
Zo is de woordvolging eigen-aardig bij Gorter:
„Zóó als een bloem van zomerrood, papaver
Rustig vol rood staat, midden in de gedaver
Van zonnevuur dat valt den grond in stuk
En smoort en schroeit het gras: maar zijn geluk
Blijft even groot: hij laat zijn rooden vaan
Wapp'ren op wind of in de zon stilstaan —
Zóó stond ze in het grootst en stilst genot
Het onbegrepen', in den gloed van God
Den Vader, en hield recht het hoofd omhoog,
Haar armen stil, terwijl niets óverwoog."
Konstruksies die weinig voorkomen, worden vaak als be
hoefte voor dichters.
') Weruméus Buring, De Scheepsdokter.
') Vgl. Justus van Maurik, Grog Americain.
380 't Nederlands en z'n Studie.
Weinig hoort men soortgelijke:
Is dat een gedeelte van de boeken, door jou verstuurd? —
Nog één stap, en ik schiet. — Noch ééns dat lawaai, en je
moet weg. —
Zo nodig, kun je je op mij beroepen. — Kom maar, mits niet
te vroeg. —
Kom je thuis, de deur open, kachel uit, lamp niet aan, 't raam
op 'en kier, sneeuw op je portefuië met mooie platen, ... natuurlik
uit je humeur. —
Om nu alleen weer de jongeren te noemen — en van
Hooft en zo veel anderen te zwijgen — Gorter, Kloos,
Van Deyssel, Ary Prins zijn er vaak om gescholden.
Als de laatste in een gevecht zich in-voelt, uit hij zijn
ziening zo:
Doffe sterke slagen heen door harnassen, diep in vleesch —
Oprijzen van lichamen in het zadel, vol levenskracht, en neer in
stervens-wankel — Lauw vocht, gulpend van onder borst-stukken
— Armen in smart-kramp omhoog gestrekt, zonder wapen —
Holle metaal-klanken als klokkehameren — Buigen van lijken-tepaard,
ingeklemd, die niet konden vallen — Oogen-in-bloed-enschaduw
onder helmkappen en groot-open van wreedheid — Pluimhuiveren
op lichaam in doodsrilling — Hoon-grinneken, roofdiertanden
bloot, na een goeden houw of stoot — Rauwknarsen
van paarde-pooten over schilden, glad van bloed — Rochel-stooten
uit hoofden-naar-achteren — Valsche klanken als staal afgleed op
staal — Smart-gehinnik uit boven de menschenkreten — Monden
open in waanzin-lach, en even daarna een stroeve doodspleet —
Smoorkreten van onder gevallen paarden, en die schenen te
komen uit den grond — Gezichten bijeen inwoest-krankzinnige
evenaanschouwing — Vleesch-blank, dat bezoedeld grauw werd —
Bloed-zaaien van wildstijgerende paarden — Kraak-schroeven omlage
lichamen in enge openingen — Borst-reutelen door harnaskneuzingen
— Rood-nat op gouden helm-duiven, die gespleten
werden — Vloeken in doodstrijd van gevallenen-in-bloed, die
opzagen met gebroken oogen naar het paarden-beweeg — Handen
afwerend vergeefs een stoot, die aankwam, snel, met blanke
schittering — Plots-storten van paarden, met rammelingen, door
't Nederlands en z'n Studie.
stooten op van omlaag — Zwijn-wentelen van stervenden in
vreeselijk lijden. En het laatst een rauwe, lucht-rijtende kreet.
Geen ridder uit de stad meer in leven.
En Van Deyssel tekent zo juist met zijn:
Geen-zijde de zwemschool snelgleed een versch-bruine giek voor-bij.
waar »gleed snel" een heel andere gewaarwording opwekt.
In de taal van elk wisselen klank na klank elkaar af,
veeltonig of enkel-tonig; zacht en fors, helder en dof. Elk
kan 't horen, zo hij maar af-luistert.
En in dichtertaal onderscheidt men 't zelfde. Ja vooral hier.')
De dichter maakt die klankvolgingen tot woord-muziek. 2)
Hij hoort die in z'n binnenste. Onbewust waarom 't hem
mooi-klinkt, waarom hij 't zó doet op 'en bepaald moment?
Hij kán niet anders.
Hém klinkt het goed, en al die anderen die met hem ge
zijn. Er zijn er die 't helemaal niet horen en-lijkgenatuurd
ook die 't lelik zullen vinden.
Of er die laatste zullen zijn, zo ze 't volgende horen?
Eens heb ik de dalende zon gevraagd
te wachten,
eens heb ik van dichte nacht-schaduw
het luchte, vluchtige vlieden beklaagd —
en nu! — en nu! —
Nu glijden de tijden zoo langzaam aan,
de dagen, de tragen, ze willen niet gaan
en lang — lang — lang zijn de uren der nachten.
Eens hield ik de goudene uren te goed
voor klachten,
eens vuld' ik den levenden, helderen dag
met bloemen en blijheid en liederen zoet,
maar ach! — maar ach!
') Dit maakt dat velen — die alleen dichtertaal voor taal uitgeven, —
beweren: de ene taal is welluidender dan de andere.
') Vgl. voor 't fries: J. G. van Blom, 't Harmonische in de Fr. Dichtkunst
(ook Vrije Fries III).
382 't Nederlands en z'n Studie.
Nu zullen zich vullen zoo nacht als dag
met bange gezangen en droef geklag —
en lang — lang — lang zijn de uren der nachten.
Bij deze woord-muziek komt vaak herhaling voor van
zelfde klankreeksen, — evenals dit te vinden is bij de
gedachte-reeksen; in oorsprong is dit èn 't stafrijm of
allitterasie, èn 't halfrijm of assonance, èn 't rijm-zelf.
Pietje begietje de bloemen wel alle dagen? — Dit is wel vel
vijf. — Met spoedig bericht verplicht u .... — Dat zou-je nu elke
keer weer doen? — Een ander maal helemaal kaal knippen, hoor. —
De kachel snorde, en de poes spon, en 't water in de ketel zong.
In de algemene taal hoort de dichter deze rijmen, neemt
ze naar zijn mooi gevoel zoals 't hem goed klinkt.
Hoe sterk is ook noch bij de germaanse volken 't gebruiken
van allitterasie; zelfs in elks gewone spraak valt dit optemerken :
Wat moet die man hier? — Zóu je (zo goed willen zijn) me
't zout even (willen) aan (te) reiken. — Levert dit de leverancier
dan niet de gewenste winsten, dan.... — Wat moet die man hier
doen? — Een hartig hapje. — Morgen kan ik toch moeilik van
die meeting wegblijven. — Ik had graag gauw antwoord. — Als
u geen bericht krijgt, kom ik dinsdag. — Voel me nu een boel
beter als .... — Men praat over koetjes en kalfjes, als men met
z'n werk kant en klaar is. — 't Kind komt op zekere leeftijd onder
z'n meesters, onder z'n makkers. — Dat begint al bij hem als kind,
dat wordt meer bij hem als mens. — Met wat de Taalwetenschap
van nil heeft gevonden dat Taal werkelik was.... — Zie er naar
en zorg er voor dat zondags de schoenen schoon zijn. — Wat wilde
Weyland. — Wat wou Wijtse? — Waar woont de weduwe
Wennink? —
Van zulk algemeen-gebruikt stafrijm maakt de Dichter zijn
kunstvol stafrijm. Ook naar elke gedachte, zo hij 't nodig
acht, eigen-aardig, afwisselend.
En welke dichters kennen dit niet? Bredero, en Pot
gieter natuurlik.
Niet alleen is er woord-muziek, er is ook ritme in taal:
't Nederlands en z'n Studie. 383
eigenaardig-volgende klankgolving. Al wordt dit weinig of
niet in 't gemeen opgemerkt door de meesten; de Dichter
hoort het.
Elke gedachte heeft zijn eigen ritme:
/1111 111 I/ / / //ll l ! .... 11111 llll ..... l ll / I 1
„Stilstaan na de beweging 1.... stilstaan, .... al stond-je ook op
lil .... l///l ///
je kop .... stilstaan!"
1111/ ll , 111 / I 111 11 I l/ 11111!
„Kijk nu, God-zal-me-liefhebben eens hier!"
//// /! / I// !
„Bakboord je roer!"
l 1111 /l .— II l ll( l. — llll 111 I.
Natuurlik. — Vergezellen. — Watbliefje.
Karakteristiek wordt dit bij de Dichter. Hij maakt zijn
eigen dichter-ritme, zo nodig, — evenzeer van elke gedachte
eigen-aardig, afwisselend. ')
Nu is dat algemene taalritme geen ouwerwets versschema:
oftewel conventsie. Het Taalritme hangt vaak in veel gevallen
af van de verschillende woord(klank)volging; na 'n zal 't anders
wezen dan na 't. Dit vindt zijn eerste oorzaak wel in syntaktiese
construksie van vroeger tijd. —
Zo is dan ook 'et dichter-ritme geen noodwendige regelmatige
kadans. Wat meer is: kadans bij een dichter is niet
veel anders als 'decadence', zo hij er zich toe laat dwingen:
onmacht, die zich uit, van een wouldbe-kern-mens, van een
decadent.
Waar een dichter gedwongen cadanseert »omdat het zo
hoort", is hij decadent. Waar 't ongedwongen, — uit eigen
aandrift geregeld-afwisselend wordt, is hij trouwens de uitvinder
van dat ritme, opnieuw. 2)
Alleen in zangverzen, en ook daar nog niet altijd, —
bewijze de volkspoëzie: de eigene van 't Volk, niet die door
') Zie al door Leopold, in Taal en Letteren II, 161/2: van Da Costa, en
Bilderdijk enkele proef-regels, aangehaald.
') Vgl. Van Deyssel, over Thorn Prikker.
384 't Nederlands en z'n Studie.
»mannen van 't vak" ekspresselik gemáákt wordt voor 't volk, —
in zangverzen kan regelmatig terugkerend ritme wezen.
Tal van ritmen zijn er dus: al kunnen ze worden tot
strofe-ritme, en koeplet-ritme, en zelfs regel-ritme.
't Dichter-ritme is zo een eigenaardig, hem typerende vaak
afwisselende opvolging van de talloze aksenten die ieder in
de taal kent.
Dat eigen-vrije-ritme hebben de nieuwere Dichters vooral;
en 't volkslied; — en dat vrije had Hooft in z'n jonge
tijd, en de middelnederlandse zangers.
Eén enkel vrij-vers als proeve:
Zij heeft geleden
ál wat een mensch kan lijden,
goed en rein;
en wils-sterk, hoog Haar smarten steeds gedragen
bóven de hoofden van die om Haar waren,
dan — bij hun opzien,
of niet een droef gerucht van zuchten ging —
met weggedrongen tranen -glimlach
Ze gesust.
Nu is ontgleden
der blanke ziele 't lijf,
verteerd van pijn.
0, ween zoo luide niet!
Laat niet dit heftig lichaams-schokken
verstoren stil-gewijde doods -rhythmiek.
0, ween zoo luide niet!
Hier passen niet die tranen
elders 66k vergoten.
Wees stille hier ...
Sprei zacht
de teere bloempjes van de sneeuw,
kussend heèl zacht
het lieve zilver-grijs
van éénen nacht.
't Nederlands en z'n Studie.
De vrede daalt ... .
Verjongde, heil'ge schoonheid geeft zachte dood Haar weer,
Spreidt marmeren volmaking van lijnen ijskoud neer.
Zij heeft geleden
ál wat een mensch kan lijden .... 1)
Zo hoort men de woord-muziek en klank-golving : zo ziet
men vaak bij elke klank tegelijk kleur.
Men spreekt van 't rose als de kleur van de liefde; 't geel
duidt op haat; 't blauw op trouw; 't rood op boos-zijn;
't zwart op rouw, 't groen op hoop.
Zo zien velen werkelik geluiden in kleur. 2) Kinderen zelfs
spreken van »een grijs geluid", van »een donkere stem". 3)
Evengoed, als omgekeerd, men spreekt van »schreeuwende
kleuren"; van de 'toon' van een schilderstuk.
Zelfs reuk-indrukken doen klanken in 't oor klinken.
Dichters hebben sterk deze aandoeningen. 4)
Zo bij Van Deyssel:
Het was een grijs geluid zonder kleur.
Bij Van Looij:
met donkere krachtgeluiden in zijn harden buik stampte de
Atlantic vooruit.
Bij Aletrino:
Dan grijsden weken na weken heen, eentoonig kleurend de
gelijke drooming der dagen, vér lichtend in een langzame nadering
den dag die hij weêr zou gaan naar huis.
Bij Van Groeningen:
Een donker-paarse walgelijke heliotroopgeur wikkelde alles in
z'n plooien.
Bij Van 1)eyssel:
En de verte-boomen, de slanke hoogboomen van de dicht-bij-verte,
') A. van Breull, De Nieuwe Gids, Febr. '97, blz. 303.
') Vgl. de onderzoekingen van prof. V i n e t, overgenomen in Taal en
Letteren III, 221-251.
') Vgl. ook Dr. J. W. Muller, Taal en Letteren IX, 213, noot 5.
) Rabelais schreef al over: bloed-rode woorden, groene woorden, blauwe
en grauwe woorden en ook vergulde woorden (Roll. vertaling, 1682, II, 215).
386 't Nederlands en z'n Studie.
druischen zingende roepingen af uit hun fladderende gebladerten.
Een koperen glans-schijn galmt door den hoognacht.
Zo bestaat er grote samenhang tussen Algemene Taal en
individuéle Taal en Dichterdialect. Zo is er bij veel overeenkomst
veel verschil.
En waar elk afwijkt in z'n taal van 't algemene, daar
doet elk-en-een ieder dit alles zonder te vragen: wat zouën de
mannen van de stijl-en taalgeleerdigheid er wel van zeggen?
Wat denken taalstudie-lui hier van? Vinden ze 't wel goed?
Vooral de Dichters doen dit.
Voor hun toch is de taal niet allereerst een converzasiemiddel
om er zich in verstaanbaar te maken voor Jan- en
Alleman, maar om presies te uiten wat zij in hun dichterbinnenste
voelen .....
Zo alleen zégt een 'dichter' presies wat hij voelt.
Dat is zijn stijl, zijn taal.
Individueel verschillend.
B. H.
EEN EIGENAARDIGE WOORDSCHIKKINU.
Dat in onze taal het praedicaat, wanneer het optatieve beteekenis
heeft, soms voor zijn subject staat is uit „Leve de Koning" algemeen
bekend. Het zou de moeite waard zijn in oudere en jongere litteraire
en omgangstaal naar meer voorbeelden te zoeken. Ik vond er een in
van Lennep's Klaasje Zevenster: „Ja, zei Karoline, ik heb haar tegen
dien Franschen gouwverneur hooren zeggen — weten de Heeren, ze zei
het op z'n Fransch, maar ik verstond het toch genoeg," enz.
N. A. CRAMER.
OVER VONDEL.
(FRAGMENTEN UIT EEN LEZING OVER VONDEL ALS HISTORIE-DICHTER.)
(Slot.)
De „Getemde Mars", gedicht toen het sluiten van den Westfaalsche
vrede zekerheid geworden was, is ongetwijfeld een toonbeeld
van het mythologisch-zinnebeeldige genre, door Vondel en zoo
vele dichters uit dien tijd zoo gaarne beoefend. 1)
Oppervlakkig zou het schijnen, of er twee persoonlijkheden in
die dichters woonden, een Christelijke en een Heidensche. Daar
waar het het algemeen-menschelijke geldt, in de sfeer — om die
orthodoxe term eens te gebruiken — van de algemeene genade,
schijnen zij Grieken en Romeinen, veelgodendienaars en stoïsche
philosophen. Maar het is slechts een inkleeding, een manier, een
mode als ge wilt, die men te dier tijde in andere kunsten evengoed
gebezigd vindt, b.v. in de schilderkunst door niemand minder
dan Rubens en een heele enkele maal door Rembrandt, maar die
kon er niet mee overweg. Wij zijn tegenwoordig mijlenver van
die manier verwijderd en ze wordt soms scherp veroordeeld. M. i.
ten onrechte, al zijn niet alle bijgebrachte bezwaren ongegrond.
't Is waar, wanneer pruldichters zich er van bedienen, ontstaat
er niet dan een belachelijk ten toon spreiden van geleerdheid.
Maar hoe anders bij een kunstenaar als Vondel! Haar schaduwzijde
is zeker haar exclusivisme, d. i. dat ze een zekeren graad
van geletterdheid onderstelt, om niet te zeggen geleerdheid, en
de breede kringen der niet-geletterden daardoor te veel van de
kunst verwijderd houdt.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zoo hoog gestegen, moest de dichter, die tal van grootsche gebeurtenissen,
binnen en buiten de grenzen van zijn vaderland in
de verschijning had zien komen, zich wel afvragen, wat in al dat
enkele het algemeene zijn mocht, wat de oorzaak, het motief, de
drijfkracht, is een woord het kenmerkend essentieele in alle historisch
verloop. Met het verkrijgen van een bevredigend antwoord
`) In de lezing werd het gedicht in zijn geheel ingelascht. Hier is dit
niet noodig; het is te vinden in Ungers Vondel-editie, 1646-1647, p. 113 vv
388 N. A. Cramer
op die vraag kon hij niet voldaan zijn: voor alles was hij dichter
en de onafwijsbare behoefte moest wel bij hem geboren worden
om nu dat geheele geschiedverloop als 't ware in een greep te
resumeeren en het beeldend voor te stellen in den hem zoo geliefden
vorm van een drama. Dit werk zou dan de bekroning
van zijn rijk kunstenaarsleven zijn.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Is de vooruitgangsleer een nieuwe leer, dan volgt daaruit, dat
Vondel haar niet gekend heeft en zij hem niet kon dienen tot
beantwoording van zijn vraag naar het wezen van het geschiedverloop.
Vondel vindt zijn antwoord niet in wat de natuurwetenschap
leert of schijnt te leeren — trouwens wat was die weten
toen, bij nu vergeleken? — maar èn in zijn eigen levens--schap
ervaring èn in de studie der geschiedenis, beide verlicht, gevormd
als gij wilt, door kerkleer en Grieksch-heidensche traditie.
Noch die kerkleer noch die traditie kenden het denkbeeld van
den vooruitgang: integendeel, in beide ligt de volmaaktheid niet
voor, maar achter ons. De Grieken stelden in den aanvang aller
dingen hun gouden eeuw, afglijdend tot de zilveren en verbasterend
tot den ijzeren leeftijd. In den grond der zaak is dit hetzelfde
denkbeeld als dat van den Christen-mythe van het Paradijs en
den zondenval met zijn straf, de vervloeking, waar zoowel de zedelijke,
als de stoffelijke wereld onder ter nederliggen. Evenwel, daar
het Christendom de beteekenis en de bestemming van het menschdom
niet in het eindige stelt, leidt de waarheid in den Christenmythe
vervat, volstrekt niet als die in den Heidensche, tot troosteloos
pessimisme. Integendeel.
Zoo wordt niet alleen de geschiedenis van den enkelen mensch,
maar evengoed de wereldgeschiedenis een eindelooze tragedie, de
rustelooze worsteling van een oorspronkelijk schuldelooze menschelijke
natuur met de woedende en sluipende furiën der hartstochten,
welke uit de oerzonde zijn voortgesproten, of van die
hartstochten onderling. En waar het de wereldgebeurtenissen
geldt, treden onder die hartstochten vooral naar voren de twee,
die volgens de oude moralisten de ergste zijn: hoogmoed en afgunst,
welke beide elkander aanvullen, elkanders keerzijden zijn, zoodat
men de eene den aristocratischen, den andere den democratischen
hartstocht bij uitnemendheid zou kunnen noemen. De strijdende
menschelijke hartstochten de oorzaken, de drijfveeren, het essentieele,
de eenige elementen der wereldgeschiedenis, ziedaar het antwoord
door Vondel gevonden op zijn vraag naar het wezen van het ge
kwam het er voor hem op aan, kunstenaar-schiedverloop. Nu
als hij was, die waaarheid te reproduceeren, buiten zich te zetten.
Over Vondel. 389
Het kenmerkt hem als een dichter van den eersten rang, dat hij
deze, ik zou haast zeggen, meest grandiose van alle stoffen, heeft
aangedurfd en in die poging schitterend is geslaagd. Het zijn
toch juist de zeer groote dichters, die zich tot het in beeld brengen
van de groote wereldraadselen hebben geroepen gevoeld. Niet,
naar u reeds gebleken is, dat Vondels opvatting van het geschied
zich zelf oorspronkelijk is, maar hij heeft haar op een-verloop op
oorspronkelijke en aan de stof adaequate wijze gesymboliseerd.
Daartoe koos hij de uit enkele bijbelplaatsen opgebouwde oud -
Christelijke sage van den opstand der Engelen, die rechtstreeks hun
nederlaag en val en middellijk den zondeval der Paradijsmenschen
ten gevolge heeft gehad. Die opstand, verwekt door hoogmoed en
afgunst, is voor hem eerste oorzaak, tevens beeld en prototype der
wereldgeschiedenis. Zoo ontstond het drama „Lucifer", Vondels
meesterstuk en tevens het schoonste product onzer litteratuur.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Na het vierde bedrijf van den Lucifer is de oorlog tusschen
de getrouwe Engelen en de aanhangers van Lucifer uitgebroken.
Er heeft een veldslag plaats gehad, die op de wijze van de treur
dien tijd door een bode Uriël, Michael's schildknaap-spelen van
in het vijfde bedrijf in heroische verzen geschilderd wordt. De uitslag
was dat Lucifer en de zijnen verslagen werden en ze uit den
Hemel in de diepste Hel werden neergeslingerd. Merkwaardig en
hoogst zinrijk is wat er tijdens dien val geschiedt. Gedurende
dezen veranderen de Engelen van gedaante. Zij worden in ijzing
herschapen. Zooals gij weet, telden de oude-wekkende monsters
moralisten, en Vondel op hun voorbeeld, zeven hoofdzonden. Wij
zagen reeds welke de voornaamste zijn: hoogmoed en afgunst.
Dan verder: hebzucht, traagheid, wulpschheid, toorn en zwelgzucht.
Volgens de naieve, hoogst dichterlijke oude opvatting heeft
elk dezer ondeugden of hartstochten een dier tot zinnebeeld. Gij
hebt straks reeds vernomen van die van hoogmoed en afgunst, den
leeuw en den draak. Daar nu deze zeven hoofdzonden ten gevolge
an Lucifer's misdrijf in de wereld gekomen zijn, wordt hij onder
het vallen herschapen in een monster, dat op al die zeven zinnebeelddieren
gelijkt.
Gelyck de klare dagh in naren nacht verkeert,
Wanneer de zon verzinckt, vergeet met goud te brallen;
Zoo wort zyn schoonheit oock, in 't zinken onder 't vallen,
In een wanschapenheit verandert, al te vuil;
Dat helder aengezicht in eenen wreeden muil;
De tanden in gebit, gewet om stael te knaeuwen;
390 N. A. Cramer
De voeten en de hant in vierderhande klaeuwen;
Dat glinstrend parlemoer in eene zwarte huit.
De rugh, vol borstlen, spreit twee drakevleugels uit.
In 't kort, d'Aertsengel, wien noch flus alle Englen vieren,
Verwisselt zyn gedaente, en mengelt zeven dieren
Afgryslyck onder een, naer uiterlycken schyn;
Een' leeu, vol hoovaerdy, een vratigh gulzigh zwyn,
Een' tragen ezel, een rinoceros, van toren
Ontsteken, eene sim, van achter en van voren
Al even schaemteloos, en geil en heet van wert,
Een' draeck, vol nyts, een' wolf en vrecken gierigaert.
Nu is die schoonheit maer een ondier, te verwenschen,
Te vloecken, zelf van Godt, van Geesten, en van menschen.
Dat ondier yst, indien 't de blikken op zich slaet,
En deckt met damp en mist zyn gruwelyck gelaet.
Met opzet leg ik nadruk op deze symbolieke inkleeding, omdat
ik er een argument uit put tegen de opvatting van sommigen,
als zou Vondel met zijn kunstrichting zich in lijnrechte tegen
bevinden met de dichters der middeleeuwen. Neen, hij-stelling
behoort eigenlijk veel meer tot de Middeleeuwen dan tot den
nieuwen tijd. Dergelijke symboliek is echt middeleeuwsch. M. i.
is trouwens de scheiding, die men gewoonlijk op staatkundig,
religieus, artistiek, wijsgeerig gebied tusschen Middeleeuwen en
Nieuwen tijd maakt onjuist, of liever de grens is onjuist aangegeven.
In den loop der 185e eeuw veeleer komt de groote
omkeer in de denkbeelden, die een scheiding in afgezonderde
tijdperken wettigt.
Toevallig vond ik in het Rijksmuseum te Brussel een merk
schilderij van Hieronymus Bosch, een schilder van be--waardig
gin 1500, dat den val der Engelen voorstelt en als 't ware een
illustratie van deze passage van den Lucifer vormt. Het is een
uitstekend schilderij, al lijkt het ons modernen misschien minder
sympathiek. Ook moet men erkennen, dat de schilder een onovertroffen
vaardigheid heeft in het bedenken van de meest
verscheiden monsterachtige figuren. 1)
Zwolle, Maart 1900. N. A. CRAMER
v. Mander, Schilder-Boeck, uitg. v. 1618 fo 13S vo spreekt van de
„wonderlijcke oft seldsaem versieringhen, die Jeronimus Bos in 't hooft heeft
ghehadt, en met den Pinceel uytghedruckt, van gespoock en gedrochten
der Hellen, dickwils niet also vriendlijck als grouwlijck aen te sien". — Ben
reproductie van het in den text genoemde schilderij wordt den lezer hierbij
ter nadere kennismaking aangeboden.
DE TAAL VAN GRAUWBUNDERLAND. 1)
Tweemaal hebben de omstandigheden mij veroorloofd geruimen tijd
in Grauwbunderland te vertoeven. Dit schoone bergland laat bij hen
die het bezocht hebben onuitwischbare herinneringen achter van geestelijk
en lichamelijk welbehagen: de lucht die men er inademt is zoo
zuiver en licht; de groene dalen, door muren van sneeuwbergen inge
sloten, doen ons schoonheidsgevoel zoo weldadig aan en werken zoo
verheffend op onze stemming; de grootsche stilte op de toppen der
bergen is zoo geschikt ons tot onszelven te doen inkeeren, en de kalme
bedrijvigheid aan hun voet zet aan het landschap zulk een ver
kwikkende levendigheid bij! Diep beneden u de bruisende wateren van
den Rijn of van den Inn; vóór u, bij elke kromming van den postweg,
telkens nieuwe groepeeringen van pijnboomen, rotsen, sneeuwvelden, en,
geheel in het verschiet, verblindend wit, ongenaakbaar hoog, de trotsche
gletschers; overal rondom u een natuur die, zelfs waar zij de sporen
van menschenhanden draagt, verrassend en schilderachtig is.
En wanneer (helaas, dit is onvermijdelijk!) door een verblijf van
langen duur het oog gewend is aan al die pracht en de geest niet
langer, in dezelfde mate als aanvankelijk, door het natuurschoon wordt
geboeid en nieuw voedsel zoekt, dan zal de plantenkenner niet tevergeefs
trachten zijne collecties te verrijken in het land van het edelweiss, van
de blauwe gentianen en van de grillige orchideeën; dan vindt de
geoloog, in de verschillende formaties van den bodem, een ruim terrein
van studie en nuttige gegevens voor de kennis der aarde uit verre,
verre eeuwen; en dan vinden zij wier studie gericht is op den mensch,
zijn uitingen en zijn ontwikkeling, in dit land een bevolking die een
nadere kennismaking overwaard is.
Want dit bergvolkje, langen tijd als afgesloten van de buitenwereld,
heeft niet alleen hoogst eigenaardige instellingen; niet alleen bevat
zijn geschiedenis merkwaardige bladzijden — zooals zij weten die
Conrad Ferdinand Meyer's roman „Georg Jenatsch" gelezen hebben —
maar bovendien spreekt het een taal die, vooral wegens haar bijzondere
ontwikkeling, den geleerden een belangrijk veld van waarnemingen
aanbiedt.
') [We vestigen de aandacht op de vele kwesties, die in deze studie besproken,
ook voorkomen bij de bestudering van onze taal. Vooral van
i^clang zijn ze voor de volkstalen, met name voor het Fries, met z'n eigen
litteratuur, en de plannen om in die taal onderwijs te laten geven. RED.]
392 Salverda de Grave
Tusschen de drie deelen van Zwitserland waar, in het eene het
Fransch, in het andere het Duitsch en in het derde het Italiaansch,
getuigen van de herkomst der bewoners, heeft zich, in de dalen van
Rijn en van Inn, een groep dialecten weten staande te houden. Gesteund
door hun natuurlijke afzondering en door den vrijheidlievenden aard van
het volk welks moedertaal zij zijn, hebben zij, als een keurbende van
Spartanen tegenover de van twee zijden aandringende legerbenden van
Xerxes, weerstand geboden aan hun, door politieke en sociale wapenen,
machtige vijanden. Zullen zij ten slotte, evenals Leonidas en de zijnen,
bezwijken? Dit is waarschijnlijk. Het is met de taal als met een modeartikel:
noch de innerlijke schoonheid, noch de practische geschiktheid,
noch de voorliefde eraan geschonken, beslist over het succes, maar
het gezag van hem die er zich van bedient; het verschil tusschen
beide is dat, voor de zegepraal eener taal, hoogere beschaving en ontwikkeling
beslissend zijn, elementen van weinig belang waar het de mode
betreft. Hoe zouden dan tongvallen, gesproken door eenige duizendtallen
bewoners van betrekkelijk onvruchtbare dalen, boeren meest wier streven
meer op de practijk dan op geestelijke ontwikkeling gericht is — hoe
zouden zij niet ondergaan in den strijd met wereldtalen?
Naar mijn ervaring te oordeelen, beschouwen de reizigers de taal
van Grauwbunderland als een soort Italiaansch; hun verbazing was
steeds zeer groot bij het vernemen van den waren stand van zaken:
dat men hier te doen heeft met een afzonderlijke, veelgesplitste taal,
die een voorwerp van nationalen trots is voor de bewoners dezer dalen.
Thans, nu de strijd dezer taal met het Duitsch en het Italiaansch
nog in vollen gang is, zal een bespreking ervan niet onwelkom zijn,
dunkt mij, aan hen die Grauwbunderland bezocht hebben of gaan
bezoeken en zich niet tevreden stellen niet de korte —doch juiste —
opgaven van hun Baedeker.
I.
,,Romaansch" zegt het volk, van „Ladinisch" spreken bijwijlen inheemsche
geleerden en schrijvers, en beide namen, echte patronymica,
hebben het voordeel licht te werpen op de genealogie der taal van
Grauwbunderland. Evenals de term „Rumeensch" voor de taal die
in het oude Walachije gesproken wordt, wijzen deze namen op de verwant
dialecten van Grauwbunderland met de taal van het oude-schap van de
Rome, dat niet moede werd zijn kooplieden en soldaten in alle richtingen
te verspreiden, en dat daardoor zijn taal tot op dezen dag heeft doen
voortleven 1). Daar evenwel alle volken voor welke het Latijn der
') Zie over deze namen G. Paris, Romani (Romania I, 1).
De taal van Grauwbunderland.
kooplieden en der soldaten een moedertaal is geworden, aanspraak op
den naam „Romanen" maken, meenden de geleerden dat deze niet
kenschetsend genoeg was voor een bepaalde groep van „romaansche"
talen. De naam „Rumeensch" was nu eenmaal ingeburgerd en onder
zich door zijn bijzonderen vorm; anders was het gesteld-scheidde
met het hier bedoelde Romaansch". Sommigen verklaarden zich
vóór „Ladinisch", en in Italië is dit, door het voorbeeld van een der
beste kenners van de „romaansche" dialecten, Ascoli, de officiëele naam
geworden; ook deze was evenwel niet geheel te verdedigen: vaak werd
hij uitsluitend gebruikt voor bepaalde onderdeelen van het gebied dat
wij beschouwen, en bovendien is „Latijnsch" niet minder algemeen dan
„Romaansch". De term waarop ten slotte de meerderheid der stemmen
zich heeft vereenigd is: „Retoromaansch". „Retië" toch was de
naam dien de Romeinen, naar de oorspronkelijke bevolking, de Reti,
gaven aan de provincie gevormd uit het hier door hen veroverde land,
en het zijn de grenzen dier provincie welke aangeven tot hoever de
Romeinen hier hun macht hebben uitgebreid en hun taal hebben gebracht').
Dit gemeenschappelijke romeinsche bestuur is de eenige band geweest
die, in de wereldgeschiedenis, alle retoromaansche dialecten tot één
geheel heeft vereenigd; tegenwoordig zijn de Retoromanen politisch
gescheiden. Want niet alleen in Grauwbunderland wordt het Retoromaansch
gesproken, men vindt de „Retiërs" ook elders.
Het gebied dat zij het hunne noemen kunnen, is, sedert de tijden
van het oude Retië, zeer ingekrompen. Zoo werd, nog in de 9e eeuw,
in Vorarlberg uitsluitend Romaansch gesproken, en eveneens, in de
7e en 8e eeuw, in Salzburg; tegenwoordig zijn deze beide landstreken
duitsch. Men kan het gebied waarop tegenwoordig het Retoromaansch
de heerschende taal is, in drie, duidelijk van elkander gescheiden,
deelen splitsen; het eerste omvat het grootste deel van Grauwbunderland,
het tweede behoort tot Tyrol en het laatste valt ongeveer samen met
de italiaansche provincie Friaul. Van deze drie „taaleilanden" bevat
Friaul, de noordoostelijke punt van Italië, het grootste aantal der
Retoromanen, n.l. 464.000, dus minder dan de helft van het getal inwoners
onzer provincie Zuid-Holland; de gedeelten van Tyrol waar „Retisch"
wordt gesproken, tellen ongeveer 11.000 bewoners (evenveel als Hoogeveen),
en in Grauwbunderland wonen 40.000 „afstammelingen van Retus"
(iets minder dus dan Leiden inwoners telt). Men houde bij het ver
') De hedendaagsche patriotten in Grauwbunderland zijn niet weinig trotsch
op hun afstamming van de dappere Reti en noemen hun land gaarne
„Rezia". Men behoeft slechts den eersten den besten dichtbundel op te
slaan om verzen te lezen als: „Wanneer gij ons roept, o Rezia, dan snellen
wij toe !" Zelfs legt de dichter J. A. Bühler den legendarischen aanvoerder
der Reti, Retus genaamd, een monoloog in den mond waarin deze zijn
nakomelingen, de trouwe „Bündner", oproept ten strijde vóór de taaleenheid!
T. & L. X. 28
394 Salverda de Grave
gelijken dezer cijfers het verschil van volksdichtheid in het oog: die
van Zuid-Holland staat als 20 : 1 tot die van Grauwbunderland, om
slechts dit te noemen.
Gegeven nu het feit dat de bewoner van een dal in Tyrol een boer
uit Flims in het Oberland niet of onvolkomen verstaat, dat in de kerken
van het Engadin een andere Bijbelvertaling wordt gebruikt dan
bij de godsdienstoefeningen in een gemeente van het Domleschgdal,
dat zelfs een schrijver uit het Beneden-Engadin een andere taal gebruikt
dan de redacteur van een bovenengadinsche courant, dan rijst de
vraag: Hebben wij het recht van het" Retoromaansch te spreken als
van een eenheid? Voorzeker neen, in den zin waarin wij „het" Fransch,
„het" Italiaansch zeggen. Doch om duidelijk te maken waarin het
onderscheid tusschen het Retisch en b.v. het Fransch bestaat, is een
uitweiding noodzakelijk tot toelichting der begrippen „dialect" en
„schrijftaal", welke wij tot kenschetsing van het verschil noodig
hebben ').
Daar de, van het wezen der taal onafscheidelijke, gestadige verandering
der menschelijke spraak, bij ieder individu zelfstandig plaats grijpt,
en daar elke verandering een onderling verschil tusschen de individuen
veroorzaakt, omdat het ondenkbaar is dat zij bij allen gelijk zou zijn,
zou men, „dialecten" noemende de verschillende nuances die een taal
aanneemt op het gebied waarop zij gesproken wordt, kunnen zeggen,
dat er evenveel dialecten bestaan als individuen. Men spreekt evenwel
eerst dan van een „dialettischen" karaktertrek, wanneer deze, afkomstig
van één persoon of spontaan bij meerdere ontstaan, zich over een
grootere of kleinere groep van menschen heeft verspreid. En deze
verspreiding behoort evenzeer tot het wezen der taal als de bovengenoemde
neiging tot individueele afscheiding. Immers, de taal dient
voor den omgang met anderen, en men zal dus zooveel mogelijk trachten
zich verstaanbaar te maken voor hen met wie men verkeert, m. a. w.
zijn taal zooveel mogelijk aanpassen aan die zijner omgeving. Er bestaan
dus in de taal twee stroomingen die in een tegenovergestelde
richting voeren: één die leidt tot oplossing der oorspronkelijke eenheid,
en een andere die de ontstane verscheidenheden tracht op te heffen.
Waar evenwel deze laatste niet werkt, d. i. waar twee individuen geen
omgang samen hebben, is bij hen het uiteenloopen eener oorspronkelijk
gelijke taal onvermijdelijk. En hetgeen waar is van twee personen, is
ook juist wanneer het twee groepen van personen geldt, nemen wij b.v.
twee dorpen. Blijven zij geïsoleerd, clan zal dezelfde taal zich, in deze
beide plaatsen, op verschillende wijze ontwikkelen. Zoo moest het
Volkslatijn, verspreid over een gebied dat arm was aan verkeerswegen,
') Voor de bibliographie van dit onderwerp verwijs ik naar een artikel
van Dr. Horning, in het Zeitschrift f. rom. Phil. XVII, p. 160.
De taal van Grauwbunderland.
op de verschillende punten waar het zich kwam nederzetten, noodzakelijk
van elkander afwijkende vormen aannemen.
Met deze algemeene taalwet werkte, tot de oplossing der oorspronkelijke
eenheid in zulk een veelheid, samen het stamverschil der volken
die hun moedertaal voor het Latijn lieten varen; reeds van het eerste
tijdperk der ontleening was, door het verschillende accent waarmede het
Latijn gesproken werd — vooral door de vrouwen, daar de mannen,
als soldaten b.v., meer in directe aanraking niet het romeinsche volk
kwamen — het uitgangspunt voor de verdere ontwikkeling ervan niet
hetzelfde in de verschillende middelpunten van latijnschen invloed 1).
En eindelijk, in de romeinsche kolonies, het krachtigste element van
romaniseering, is niet overal terzelfder tijd het nieuwe leven van het
Latijn begonnen, zoodat, behalve plaatselijke, ook chronologische ver
aanleiding hebben gegeven tot een groote verscheidenheid van-schillen
vormen 2).
Er ontstonden dus, om eenige brandpunten van verkeer, verschillende
taalgroepen. Bij het toenemen der beschaving waren deze met
elkander in aanraking gekomen en hadden zich — krachtens de tweede
taalwet waarvan wij boven spraken — in meerdere of mindere mate
aan elkander aangepast: het was natuurlijk de omvang van het verkeer
die den graad van aanpassing bepaalde. Daar waar zich niets tusschen
beide stelde, werd de overgang van het eene dialect in het andere geleidelijk
gemaakt door wederzijdsche ontleening van taalvormen, met
of zonder behoud van eigen goed. En alleen dan bleven naburige
dialecten zelfstandig, wanneer natuurlijke beletselen, hooge bergen of zeeën
of volken die zich tusschenin schoven, ze volkomen van elkander afsloten.
Het is dus zeer moeielijk, uitgaande van den tegenwoordigen toestand
der taal, waarin geleidelijke overgangen de grenzen der oorspronkelijke taal
hebben uitgewischt, deze te herkennen. Weten--groepen grootendeels
schappelijk gesproken kan men thans slechts drie romaansche talen
onderscheiden: het Rumeensch, het Sardisch en de massa der, uit het
Latijn voortgekomen, dialecten van West-Europa. Om het geheele ge
deze laatste naar behooren te splitsen, zou men de middel--bied van
punten moeten kennen van waaruit het Latijn er zich heeft uitgebreid;
de schaarschte der bronnen voor locale geschiedenis beperkt onze kennis
daarvan tot die enkele plaatsen waarvan wij weten dat zij centra
van verkeer en beschaving waren, en dus waarschijnlijk ook van taalinvloed;
voor het oogenblik is een wetenschappelijke indeeling der
dialecten van West-Europa dus nog onmogelijk.
') Grundriss der roman. Phil. I, p. 353; Schuchardt, Vocalismus des
Vulgärlatein I, p. 85.
') Gröber in Archiv für latein. Lexik. I, p. 204 vlgg. (vgl. echter G. Paris,
in A nnuaire de 1'École des hauten Etudes, 1893, p. 25.)
396 Salverda de Grave
Toch heeft men zulk een indeeling gemaakt en onderscheidt men
niet alleen talen", zooals het Spaansch, het Italiaansch, maar zelfs
„dialecten", b. v. het Picardisch in het Noorden van Frankrijk, het
Bourgondisch enz. De vraag is: Waarop berust die indeeling? Welke
waarde heeft zij? Bespreken wij eerst de verdeeling van een gebied
in dialecten. Deze heeft slechts belang voor de praktijk, daar zij het
overzicht over het geheele terrein vergemakkelijkt. Kenmerk voor de
samenvoeging van eenige taalgroepen tot één dialect, zijn haar geogra
phische samenhang en haar overeenstemming in enkele klankontwikke
lingen; men houdt dan opzettelijk geen rekening met het onvermijdelijke
feit dat enkele deelen van die vereenigde stukken andere klankontwikke
lingen gemeen hebben met taalgroepen welke niet behooren tot het kunst
matig samengestelde dialect. Zoo hebben b. v. deelen van het Picardisch
taaltrekken gemeen met den normandisehen tongval en, nam men die
trekken tot basis eener dialectindeeling, dan zouden genoemde deelen
niet tot het Picardisch, maar tot het Normandisch gerekend moeten worden;
de verdeeling in Picardisch en Normandisch steunt daarentegen op andere
gronden, en wel op klankontwikkelingen waarin die deelen samengaan
met het picardisch of met het normandisch taalgebied. Men gevoelt
echter dat de keuze der klankontwikkelingen waarop men een dialect
indeeling wil gronden, niet van willekeur ontbloot is.
Nu is evenwel, door den verschillenden graad van aanpassing tusschen
aan elkander grenzende dialecten, een indeeling niet overal even
moeielijk. Met name in de retoromaansche landen — en hierin hebben
wij een eerste onderscheid tusschen de talen van dit gebied en b. v. het
Fransch — gaan, tengevolge van het slappe verkeer dat tusschen de
verschillende landsdeelen bestaat en altijd bestaan heeft, de locale talen
niet zoo geleidelijk in elkander over als in de zoo nauw verbonden
stukken van Frankrijk.
En nu de indeeling in „talen". Voor de vorming van deze is beslis
geweest het feit dat, over staatkundig verbonden landstreken, zich-send
één spraak heeft uitgebreid, die, de nuancen (ier locale taalontwikkelingen
bedekkende met een effen kleed, nationaal goed is geworden van een geheel
volk '). Door haar worden de ontwikkelde inwoners van een staatkundig
vereenigd gebied in staat gesteld onmiddellijk met hun landgenooten
te verkeeren, ook wanneer deze, als moedertaal, een anderen tongval
spreken dan zij zelven. Als algemeene taal fungeert overal de locale taal
— zooals de beschaafden die spreken — van een landstreek die door
beschaving of politiek een overwicht over de andere deelen van het
staatkundige geheel heeft gekregen. Alleen dus voor degenen die tot
den nauwen kring behooren waaruit de „algemeene taal" is voortgekomen,
bestaat er weinig of geen verschil tusschen deze en hun moeder')
Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte', p. 378.
De taal van Grauwbunderland.
taal; voor de minderbeschaafden en voor hen die niet behooren tot
de streek die zich de taalhegemonie heeft verworven, wordt het ver
taal" in zekeren zin een vreemde-schil grooter en is de „algemeene
taal, die zij moeten aanleeren. Men denke aan de Friezen, die zich op de
scholen het Hollandsch eigen maken en zich ervan bedienen met een
correctheid welke alleen mogelijk is bij het spreken eener vreemde taal.
Eigenlijk is het verkeerd te zeggen dat een bepaalde locale taal gekozen
wordt om als algemeene taal dienst te doen: zoodra aan deze behoefte
wordt gevoeld, dringt zij zich op: wanneer het plan opkomt een
algemeene taal te scheppen, is er reeds een begin van uitvoering aan
gegeven door het overwicht dat een locaal idioom heeft gekregen.
Zulk een „algemeene taal" nu bestaat er voor alle landen van het
Retoromaansch niet, omdat men er nooit behoefte aan heeft gevoeld.
En ziedaar een tweede verschil tusschen het Retisch en b. v. het Fransch.
De „algemeene taal" kan tevens als „schrijftaal" dienst doen, en zij
wordt als zoodanig bij alle beschaafde volken gebruikt. In de retische
landen heeft zich wel niet één algemeene schrijftaal gevormd, maar is
er toch, door de pogingen van letterkundigen in de 16e en 17e eeuw,
voor sommige deelen een opgesteld. Behoudens de twee punten van
verschil die wij vermeld hebben, verkeeren die deelen onderling, ten
opzichte der schrijftaal, in denzelfden toestand als Frankrijk in de
Middeleeuwen. Want de algemeene schrijftaal voor het geheele rijk is
aldaar van betrekkelijk jongen datum, hetgeen begrijpelijk wordt, als
men bedenkt dat vooral de boekdrukkunst waarde gaf aan gelijke
taalvormen voor alle deelen van het land; in de Middeleeuwen namen,
onder de handen van den afschrijver, de manuscripten als vanzelf de
taal aan van het speciale gebied waarvoor zij bestemd waren, kleedden
zich als vanzelf in het gewaad van hun nieuwe woonplaats'). In
het Frankrijk van vóór de 15e eeuw heerschten, evenals thans in
Grauwbunderland, verschillende schrijftalen, en als, in 1180, de dichter
Quenes de Béthune, geboortig uit Artois, zich beklaagt dat men hem
te Parijs verweet niet goed Fransch te schrijven:
„ ... men langage ont blasmé li Franchois",
dan is de oorzaak hiervan deze, dat de taal waarin hij schreef, feitelijk
een andere was dan die van het Isle de France, welke eerst later de
gewestelijke schrijftalen zou verdringen. Juist zoo zal een Oberlander
slecht engadinsch schrijven — doch hij zou daarover niet klagen: het
gevoel van gelijkgerechtigheid leeft te sterk in hem.
Bovenstaande beschouwingen — en hiermede komen wij tot ons
punt van uitgang terug — brengen ons tot het besluit dat, wetenschappelijk
gesproken, het Retoromaanseh, een groep van dialecten die onmiddellijk
aan andere romaansche dialecten grenzen, geen eenheid vormt,
1) Paul, o. 1., p. 394.
398 Salverda de Grave
en dat tevens een kunstmatige indeeling die, door het bestaan eener
algemeene taal, groepen tot één verbindt als b. v. „het" Fransch, „het"
Italiaansch, hier onmogelijk is. De vereeniging der retische dialecten
onder één vlag, heeft dus slechts beteekenis voor de praktijk en berust
op deze overwegingen, dat er eenige taaleigenaardigheden zijn die
bijna dit geheele gebied kenmerken, in tegenstelling tot andere romaansche
talen, en dat deze tongvallen noch tot het Fransch, noch
tot het Italiaansch, noch tot welke andere grootere taalgroep, ook kunnen
gerekend worden.
Zooals de titel van ons opstel reeds zegt, hebben wij, uit den geringen
samenhang tusschen de retoromaansche landen, het recht geput
slechts een gedeelte ervan te behandelen. Maar het is het gewichtigste
deel. Want, op Friaul na, waar een weinig beteekenende literarische
beweging valt waar te nemen, zijn alleen de talen van Grauwbunderland
een schrijftaal en een letterkunde rijk. En hoewel de taalvorscher
zich bij voorkeur bezighoudt met de spontane evolutie der levende
dialecten, verdient in dit geval bovendien de schrijftaal onze aandacht.
II.
Beschouwen wij vooreerst de geographische uitbreiding der taal van
Grauwbunderland en haar groepeering 1). Het zal, na al hetgeen hierboven
omtrent dialectverdeeling is gezegd, duidelijk zijn dat daar waar
het verkeer het slapst was, de afscheiding der dialecten het grootst is.
En daar alleen in een doorloopend dal de communicatie onbelemmerd
is, ligt het voor de hand dat de hoofdverdeeling der taal samen moet
vallen met de geographische splitsing van Grauwbunderland in de
dalen van den Rijn en zijn armen, en het Inndal.
Wanneer men, op den grooten postweg van Chur naar Andermatt,
uitstijgt bij het dorpje Trins, halfweegs tusschen Chur en Flims, heeft
men, op de ruïne die zich aldaar op een steile, in het dal vooruitspringende,
hoogte verheft, een goed oriëntatiepunt. De voet van den
heuvel waarop men staat, wordt bespoeld door den Voorrijn, welken
gij, aan uw linkerzijde, bij het dorp Reichenau, ziet samenvloeien
met den Achterrijn, die komt aanstroomen uit het heerlijke Domleschgdal,
dat zich vlak vóór u opent, aan den ingang als het ware verdedigd
door de burcht Hohenrätien, die met haar rood dak scherp
afsteekt tegen het groene dal. Rechts van u, aan den kant vanwaar de
') Wij bezitten van het Retoromaansch een voortreffelijke Spraakkunst
van Gartner.
De taal van Grauwbunderland.
Voorrijn tot u komt, strekt zich het Oberland uit. Van uw hoog
standpunt beschouwt gij aldus twee dalen, die elk een onderdialect
vertegenwoordigen der Rijntaal: het Surselvisch aan uw rechterhand,
liet Sutselvisch links en recht vóór u, in het Domleschgdal. Ja, zelfs
nog verder strekt zich het Sutselvisch uit. Want aan het einde van
het Domleschg, terwijl het zich rechts, bij Thusis, verlengt in de
sombere Via Mala, opent het zich links door den Schynpas in een
ander gebied van retische dialecten. Het is het dal van de Albula,
die naar den Achterrijn stroomt en zich in het Domleschg met dezen
vereenigt. De dialecten nu, in het Albulagebied gesproken, vertoonen
teekenen van verwantschap met die van het Domleschg en het overige
sutselvische gebied en worden daarom, evenals deze, tot de Rijndialecten
gerekend. Met één naam noemt men deze laatste: het „Ober.
landsch". Deze naam is evenwel dubbelzinnig en men houde in het
oog dat hij, in engeren zin, gebezigd wordt voor den surselvischen
tongval. Men kan zelfs beweren dat hij vooral in de laatste beteekenis
voorkomt en ook eigenlijk alleen past voor het Surselvisch, de
taal van „het Oberland".
Vervolgen wij onzen weg door het Albulagebied. Na door den
Schynpas het Domleschg verlaten te hebben, houden wij de route van
den Albulapas en komen, over Tiefenkasten en Bergün, bij Ponte aan
in het Engadin, het dal van den Inn. Evenals nu deze weg over den
Albulapas als het ware een brug is tusschen het Rijn- en het Inndal,
evenzoo zijn de Albuladialecten een verbinding tusschen het Oberlandsch
en de taal van het Engadin. En dit is de tweede hoofdgroep die wij
in de talen van Grauwbunderland gaan onderscheiden. De tongval
van het Inndal kan, met het oog op sommige verschilpunten tusschen
twee deelen ervan, onderling gesplitst worden in de taal van het
Boven-Engadin en die van het Beneden-Engadin, zoodat ook hier de
taalgrens met een geographische grens samenvalt; daar evenwel de
beide dalen zonder belemmering in elkander overgaan, houde men
het betrekkelijke van zulk een taalgrens goed in het oog. Het Boven
strekt zich uit van de bronnen van den Inn, bij Silvaplana,-Engadinsch
tot Zernez, en het middelpunt van dit taalgebied is Samaden. Van
Zernez tot Sent spreekt men het Beneden-Engadinsch (hoofdplaats
Schals) en van Sent tot de Oostenrijksche grens vindt men een dialect dat
als een aanhangsel van het Beneden-Engadinsch kan beschouwd
worden.
Het spreekt vanzelf dat wij ons hier, waar wij den lezer een denkbeeld
willen geven van den afstand die de verschillende dialecten van
Grauwbunderland van elkander scheidt, tot enkele grepen moeten bepalen.
Trouwens, zelfs bij een volledige behandeling der stof, zou men
de stijlleer en de woordvorming buiten bespreking kunnen laten. Immers
kenschetsende syntaxisregelen zijn onze dialecten niet rijk: hun stijlleer
400 Salverda de Grave
is die van het Duitsch of die van het Italiaansch, en dit is begrijpelijk.
daar de schrijftaal van Grauwbunderland zich onder den invloed van
deze beide talen gevormd heeft. Eigen kracht tot het scheppen van
nieuwe woorden, b. v. door toevoeging van een uitgang aan een bestaand
woord, ontbreekt hier eveneens bijna geheel. Daar bovendien vooral de
klanken een goede „test" zijn voor een dialectische indeeling — want
alleen voor overeenstemming in klankontwikkeling is onmiddellijk verkeer
noodzakelijk, terwijl eigenaardigheden van syntaxis moeielijker zijn
thuis te brengen — willen wij ons beperken tot de bespreking van eenige
klankverschillen en een beknopte vergelijking van den woordenschat.
In het volgende lijstje breng ik eenige woorden bijeen in den vorm
dien zij in Samaden, Tarasp en Flims hebben aangenomen, van welke
plaatsen de eerste tot het Boven-Engadin, de tweede tot het Beneden-
Engadin en de derde tot het Oberland behoort. Ik voeg bij elk
woord den correspondeerenden franschen vorm en heb de klanken op
hollandsche manier geschreven, zoodat men slechts zijn eigen uitspraak
bij het lezen der woorden behoeft toe te passen, om deze juist weer
te geven.
Flims Samaden Tarasp
1. clef klaf kleef klaaf
2. chèvre kawra tchevra tehavra
3. pré praw pro pra
4. dur dir duukr duur
5. heure oera oegra oera
6. long lèoenk loentch loenk
7. plein plejn plajnj plajn
8. bien bejn bajn bajn
9. lac laak leej laj.
Elk hiergenoemd woord moet als vertegenwoordiger beschouwd worden
van een grooter of kleiner aantal andere termen, waarin dezelfde
oorspronkelijke klanken in dezelfde positie voorkomen. Op één der
verschillen wil ik hier den nadruk leggen. Als men de groep Samaden
vergelijkt met de groep Tarasp, d. i. ongeveer het Boven-Engadin
met het Beneden-Engadin, dan ziet men dat aan een franschen e,
zooals in clef, in het eerstgenoemde gebied een e, in het tweede
een a beantwoordt. Welk een diepe kloof daardoor tusschen deze
beide dialecten ontstaat, kan men beseffen, indien men bedenkt dat
in Engeland eveneens de geaccentueerde a in e wordt veranderd in
de uit het Fransch ingevoerde woorden, en indien men dan nagaat
welk een verschillenden indruk, aan den éénen kant pale, je déclare,
lac, en, aan den anderen, pale, I declare, lake op ons maken ').
') Een enkele blik is voldoende om een bovenengadinschen tekst van een
benedenengadinschen te onderscheiden, want b.v. de verleden deelwoorden
De taal van Grauwbunderland.
Bovenstaande voorbeelden mogen voldoende zijn om den lezer de
overtuiging te geven dat wij hier met verschillen te doen hebben,
grooter b. v. dan die tusschen het Stadsfriesch en het Hollandsch, en
dat de indruk dien men, zoowel bij het hooren als bij het lezen, van
deze tongvallen krijgt, is: dat zij verwant, maar toch zeer verschillend
zijn. Deze indruk wordt nog versterkt, wanneer men het verschil in
woordenschat nagaat dat tusschen de dialecten bestaat. Niet alleen
hebben dezelfde woorden soms in naburige dialecten een verschillende
beteekenis, maar niet zelden vindt men voor dezelfde begrippen verschil
woorden gebruikt. Zoo hebben de twee taalgroepen van het-lende
Engadin ieder een afzonderlijken term voor: 1) nog, te veel, vandaan;
2) lui, zachtmoedigheid, lichtzinnigheid; 3) akker, weefstoel, brandende
kolen, muis, long, wagenkussen, wagenladder, sport van den wagen
wiel). En ziehier eenige begrippen of-ladder, bandspijkers (van het
voorwerpen die in het Oberland door een ander woord aangeduid worden
dan in het Engadin: 1) na, bij, niet, slechts; 2) geloof; 3) rots, heuvel,
kapel, haan, schaap, woud, boom, bliksem, schotel, oom, borst, geel;
4) haten, zoeken, rukken, schreeuwen. Deze lijst zou in niet geringe
mate kunnen worden uitgebreid door de vele duitsch-geromaniseerde
der eerste vervoeging, die op elke bladzijde verscheidene malen voorkomen,
zijn even zoovele punten van verschil tusschen deze dialecten (volgens no. 1
en 3). „Geliefd huis" luidt in het 0. E. „chesa ameda", in het B. E. „chasa
amada". „J'ai chanté un peu" luidt in Samaden „Aia hè chantó ün po",
en de bewoner van Tarasp zegt daarvoor „Aia na chanty ün pa". Vergelijk
verder b.v. Mattheus IV, 13: „Et, ayant abandonné Nazaret, il a habité
Capernaüm" (niet opzet verander ik de officieele vertaling, oni den franschen
tekst nader te brengen tot de engadinsche overzetting), zóó als het in de
bovenengadinsche vertaling luidt „ed, haviand banduna N., ho el habitó in C.",
met den benedenengadinschen tekst: ,, ed, aviand bandund N., a el abitA in C."
Ik voeg nog de volgende opmerkingen aan het lijstje toe: Minder algemeen,
hoewel zeer merkwaardig, is het feit, vermeld onder No. 4 en 5, nl. de
bovenengadinsche invoeging in bepaalde gevallen van een g of k, een karak
tertrek waardoor dit gebied zich zoowel tegenover het Beneden-Engadin als
tegenover het Oberland plaatst. Trouwens dit is niet het eenige geval van
een overeenkomst dezer beide laatste dialecten in tegenstelling tot het eerste
(Vgl. No. 6). Kenmerkend voor het onderscheid tusschen het Engadinsch
en het Oberlandsch is vooral No. 4, want het onbepaalde lidwoord (oberl.
in, eng. uun) is daardoor reeds voldoende om deze dialecten te onderkennen.
Het voorbeeld van No. 2 doet ons het verschil van behandeling zien, in
deze tongvallen, van een latijnschen k vóór a (Fransch eh): het Engadinsch
is op weg naar de fransehe uitspraak, terwijl Flime en andere plaatsen in
het Oberland k behouden hebben. Wegens het veelvuldig gebruik der klank,
is ook de verschillende uitspraak, vermeld onder No. 7 en 8, alle aandacht
waard en eindelijk behoort de klankontwikkeling van No. 9 tot de opmerke
lijkste van het Engadinsch.
402 Salverda de Grave
woorden die in het Oberland worden aangetroffen en in het Engadin
ontbreken.
Ik heb deze woorden voor de hand weg gekozen en maak voor
mijn opsomming geenszins aanspraak op volledigheid. Trouwens, het
feit dat voor de taal van het Oberland andere woordenboeken bestaan
dan voor die van het Engadin, bewijst voldoende hoever zij van
elkander afstaan. Het zijn talen die men, ieder afzonderlijk, moet
leeren, al kan een vergelijking, steunende op de kennis van het Latijn,
de studie van het Oberlandsch b. v. vergemakkelijken voor hem die
reeds het Engadinsch machtig is, en omgekeerd. Voor de beide dialecten
van het Engadin bestaan geen afzonderlijke dictionnaires, maar in het
bekende woordenboek van Pallioppi worden, bij elk bovenengadinsch
woord de afwijkende vormen van het Beneden-Engadin en van het
Münsterthal aangegeven of, zoo noodig, het woord dat, in deze tongvallen,
beantwoordt aan den bovenengadinschen term.
III.
Toen ik hierboven zeide dat in Grauwbunderland geen algemeen
gesproken taal bestaat, heb ik met opzet geen rekening gehouden met
het feit dat, wanneer zij deftig willen spreken, de bewoners van het
land zich bedienen van de schrijftaal, die, daar zij boven de verschillende
volksdialecten een eenheid vormt„ in zekeren zin hier dus als
algemeene spreektaal dienst doet. „In zekeren zin" zeg ik, want er
bestaat verschil. In de eerste plaats gebruiken zelfs de meer ontwikkelden
die „deftige" taal hoogst zelden, nooit in het dagelijksch verkeer,
zelfs niet wanneer zij niet personen uit een ander dorp samenkomen,
en bovendien blijft een algemeene spreektaal in nauwere aanraking
met den tongval waaruit zij is voortgekomen en leeft met dezen mede,
hetgeen niet een gesproken schrijftaal niet het geval is. Het is de school
die deze laatste tracht te verbreiden; men zou haar kunnen vergelijken
met de taal van iemand die, zich correct willende uitdrukken, zou
zeggen: „Ik ben eenigen tijd daar geweest", met een duidelijk hoor
n in eenigen, alsof die letter niet reeds lang, ook uit de alge-baren
spreektaal, verdwenen was 1). Een gids dien ik opmerkzaam-meene
maakte op de omstandigheid dat zijn taal zooveel verschilde van die
welke ik in de boeken had geleerd, verontschuldigde zich dadelijk, door
te zeggen dat hij niet de „goede" taal sprak, die hij op de school had
') Zoo luidt ik heb" in Samaden dè, in Tarasp na; deftig sprekende zegt
evenwel een bewoner van het Boven-Engadin he, en een Beneden-Engadiner ho.
„Gij hebt" luidt avaivet in de volkstaal van Schuls; havais is de officiëele vorm.
De taal van Grauwbunderland.
geleerd. Ik deed natuurlijk vergeefsche moeite hem aan het verstand te
brengen dat, als er van een „goede" taal sprake was, het dan alleen zijn
eigen dialect kon zijn. Maar uiterst leerzaam was het voor mij te vernemen
hoe den man, niet alleen van taalvormen, maar vooral van woorden,
een schat van doubletten ten dienste stonden, kunstwoorden naast
volkswoorden, die toonden hoe goed men op de scholen onderwijst, maar
tevens welk een fout men begaat door een schoolmeestersjargon voor
„goede" taal te verslijten. Zonder de verhoudingen uit het oog te verliezen,
zou men kunnen zeggen dat deze toestand in vele opzichten te
vergelijken is met dien van het Griekenland onzer dagen.
Dat tusschen volkstaal en kunsttaal ook elders in Grauwbunderland
niet zuiver onderscheiden wordt, blijkt uit een poging tot het scheppen
eener algemeene schrijftaal voor alle retische bewoners van Bündnerland,
welke in 1867 door J. A. Bühler, leeraar aan de Kweekschool van
Onderwijzers te Chur, tevens bekend dichter, is gewaagd. Groot patriot
als hij is, wilde deze tegen de steeds verder voortdringende vreemde
talen een dam opwerpen door een samensmelting van alle dialecten. Het
is hier niet de plaats al de phasen welke zijn voorstel heeft doorloopen,
in het breede te vermelden I). Wij willen slechts opmerken dat, indien
het al bijna onmogelijk is om een algemeene taal te stichten voor
een gebied waarvan sommige deelen reeds hun eigen schrijftaal hebben
die in de naaste behoeften voorziet, dit zeker nooit kan geschieden op
de wijze, voorgesteld en in practijk gebracht door J. A. Bühler. Ziehier
zijn redenering; daar geen enkel retisch dialect aanspraak kan maken
op de hegemonie, zoo moet men de goede vormen en woorden van ver
dialecten combineeren. Wat hij onder „goede" vormen en-schillende
woorden verstond, werd niet verklaard; het zouden natuurlijk zeer
subjectieve overwegingen zijn geweest, die hem bij zijn keuze zouden
hebben geleid. Immers, zoodra een vorm eenmaal in een dialect bestaat,
heeft hij ook recht van bestaan en evenveel recht van bestaan
als welke parallelle vorm dan ook uit een ander gebied; het middel nu om,
van twee gelijkwaardige zaken, het beste te kiezen, is niet zoo heel
gemakkelijk te vinden. Inderdaad zien wij dan ook dat Bühler hoogst
merkwaardige klankontwikkelingen als „onjuist" verwerpt, omdat zij
hem op het eerste gezicht minder regelmatig voorkomen: hij bedenkt
niet dat, in de taal, onregelmatigheid juist het kenmerk van het
echt overgeleverde is. Zoodat zijn poging om op deze wijze eenheid
van taal in Grauwbunderland te krijgen, als mislukt kan beschouwd
worden; zijn locaal „volapük" is trouwens nooit populair geweest.
Doch de taak waartoe hij zich, voor zijn vaderland, geroepen achtte,
was tweeledig; er zou niet alleen een algemeene schrijftaal komen,
') Het is uitvoerig behandeld door Prof. Dr. H. Morf in „die sprachlichen
Einheitsbestrebungen in der rätischen Schweiz", Bern 1888.
404 Salverda de Grave
maar deze zou bovendien gezuiverd worden van wat hij noemde „die
ellendige verduitsching". Grijpen wij deze gelegenheid aan om, met
enkele woorden, de rol te bespreken die het Duitsch in de retoromaansche
landen speelt. Op twee wijzen wint deze wereldtaal steeds
veld: vooreerst onmiddellijk, doordat de sociale omstandigheden haar
uitbreiding begunstigen, maar tevens middellijk, door de romaansche
taal te germaniseeren. Vermoedt de vreemdeling die in het Engadin
of het Oberland verpoozing komt zoeken, dat hij zijn steentje er toe
bijdraagt om de taal van het land waar hij verblijft en waaraan de
bewoners gehecht zijn, uit te roeien ten gunste van een andere, die
misschien niet eens zijn moedertaal is? En toch is het niet anders.
De Romanen van Grauwbunderland — zoo niet alle, dan toch de
de meeste — zijn wel verplicht Duitsch te leeren, om zich verstaanbaar
te maken voor de talrijke bezoekers van hun land, op wier geld
zij terecht zeer gesteld zijn; en steeds gebiedender wordt die noodzakelijkheid,
daar het vreemdelingenverkeer steeds toeneemt. Niet
minder groot is de invloed die uitgaat van wat men noemt de „duit
taaleilanden": geheele gemeenten, door koloniseerende Duitschers-sche
midden tusschen de romaansche bevolking gesticht, als waren zij
gezonden om, evenals de romeinsche „deductiones", hun taal in een
onderworpen land te verspreiden.
Terecht wordt op de scholen rekening gehouden met de steeds gebiedender
eischen van het Duitsch, maar daardoor worden ook zij
krachtige propaganda-middelen. Vooreerst zijn de eenige leerboeken die
in het Retoromaansch zijn geschreven, leesboeken; zonder duitsche werken
is het den jeugdigen Romaan onmogelijk zijn kennis verder dan tot de
allereerste beginselen uit te breiden. Vervolgens is, in de laatste jaren, de
leeftijd waarop het onderwijs in het Duitsch aanvangt, telkens vervroegd,
en steeds meer tijd wordt aan dezen tak van onderricht besteed, ten
koste van het Romaansch. In Flims is de toestand aldus: op hun 5e
jaar op de school gekomen, vangen de kinderen reeds op hun 6e jaar
aan met het Duitsch; om de jeugdige leerlingen ontvankelijker te
maken voor de vreemde taal, streeft men er naar, gedurende de eerste
twee jaren van het Duitsch-leeren, alle onderwijs in het Surselvisch op
te heffen; in de hoogste klassen wil men dan de studie van de moedertaal
hervatten, opdat de leerlingen in staat zullen zijn, althans een courant of
een brief daarin te lezen. Het ligt voor de hand dat, met deze achterstelling
van het Retisch in de gemeenten — die, gelijk men weet, autonoom
zijn in onderwijszaken, behoudens enkele rechten van de kantonale
regeering, die, voor sommige vakken, niet voor het Retoromaansch
evenwel, maxima en minima van leertijd aangeeft — rekening wordt
gehouden op het Lehrerseminar te Chur. Nadat, tengevolge der
patriotische beweging, in 1867 door Bühler e. a. in het leven geroepen,
de uren, aan het Romaansch gewijd, waren vermeerderd, is dit
De taal van Grauwbunderland.
onderwijs sedert steeds meer ingekrompen. En kenmerkend is het
volgende: toen ik te Tarasp informeerde naar iemand die mij onderricht
in het Beneden-Engadinsch zou kunnen geven, werden mij dadelijk vier
personen genoemd, waaronder drie leerlingen van het Lehrerseminar en
tevens een man van hoogen leeftijd, een geacht burger van Schuls; ik
helde er toe over een der jongeren te verzoeken mijn meester te willen
zijn, doch van alle kanten ried men mij aan, mij tot den „Herr
President" te wenden, omdat deze ouder was en „dus" meer van het
Engadinsch afwist dan de anderen.
Ten opzichte van deze sociale uitbreiding van het duitsche element
staan het Oberland en het Engadin gelijk, want, hier gelijk daar, zijn
het vooral Duitschers die het land bezoeken en leest men voornamelijk
duitsche boeken en couranten. Wat evenwel de germaniseering der
taal aangaat, deze is in het Oberland sterker dan in het Engadin.
In alle romaausche talen komen woorden voor van germaanschen
oorsprong; de duitsche woorden welke het Retoromaansch met de
zustertalen gemeen heeft, moeten, als niet kenschetsend, hier buiten
bespreking blijven. Voor de speciaal, deels aan het geheele retoromaansche
gebied, deels aan Grauwbunderland of stukken ervan,
eigen germaansche woorden en zinswendingen, moet men natuurlijk
een onderscheid maken tusschen de volkstaal en de schrijftaal; bij deze
laatste hangt de germaniseering veel af van den schrijver en hebben
de syntactische germanismen de overhand. Anders dan men zou verwachten,
komen in de volkstaal meer duitsche woorden voor dan in
de schrijftaal: zoo is b.v. in eenige sprookjes, uit den mond des volks
opgevangen en vóór weinige jaren uitgegeven, de germaniseering zoo
sterk als men ze zelden in gedrukte boeken aantreft.
Alleen een uitvoerige mededeeling van feiten zou in staat zijn te
doen zien hoever het Duitsch hier reeds om zich heeft gegrepen. Ik
bepaal mij tot de opsomming van eenige duitsche woorden die, in
min of meer geromaniseerden vorm, in het Retoromaansch voorkomen.
Voorop stel ik een woord dat, juist wegens zijn algemeen gebruik,
kenschetsend is. De gids over wien ik daareven gesproken heb,
noemde zijn kinderen „ils bups" („die Buben"), of „ils kinders", doch
voegde er met een lachje bij: „Eigenlijk moest ik hen „ils mats" of
rile mattun8" noemen, want dat is echt romaansch". Dat men
nieuwe uitvindingen, machines b. v., met duitsche namen bestempelt, is
begrijpelijk, maar dat men voor een zoo gewoon begrip als „kinderen"
een vreemd woord bezigt, dat moet ons hoogst zonderling voorkomen.
Ziehier verder eenige andere duitsche woorden die, in enkele streken
van Grauwbunderland of in meerdere tegelijk, voorkomen: bauen, buch
gast, reue, kegel, aber, bauen, bettlen, blatt, feiss, dampf, begehren-stabe,
,
gerne, gewalt, grob, mangel, meinen, nützen, oder, pFlug, ratte, sauber, schaffen,
tafel, tier, braut, bald, bitter, brust, eigen, frei, leute, meister, schon enz. enz.
406 De taal van Grauwbunderland.
Deze woorden behooren alle tot de volkstaal. In de boeken vertoont
de invloed van het Duitsch zich vooral in den vorm eener letterlijke
vertaling van uitdrukkingen en samenstellingen, die vaak alleen te
verstaan zijn door ze weer in het Duitsch terug te vertalen; zoo vinden
wij in alle boeken woordelijke overzettingen van: wohlgefallen, wohlstand,
fensterglas, dadurch, aufgeben, auslegen (verklaren), ausgeschrieen
werden für, ausstehen (dulden), beistehen, zugeben. Bovendien blijkt
de germaniseering uit woordvormingen als Its Rhetiers, ils Helvetiers
en uit constructies als „sie seien wo sie wollen", „unter einander",
die, evenals vele andere, trouw nagevolgd worden. En zeer merkwaardig
is de invloed, door het Duitsch op de beteekenis van sommige woorden
geoefend: zoo wordt het werkwoord audir, (lat oorspronkelijk —
evenals het Fransche ouïr — slechts „hooren" beteekent, sedert de 17e
eeuw, onder den invloed van het duitsche „gehören", ook in den zin
van „passen, betamelijk zijn" gebezigd. Wat eindelijk betreft het gebruik
of misbruik van duitsche woorden door retoromaansche schrijvers, er
bestaat hierin een te groot verschil tusschen deze onderling, dan dat
wij een algemeene beschouwing over dit punt kunnen geven.
Daar voor puristen een taal des te schooner is naarmate er minder
vreemde woorden in voorkomen, begrijpt men dat het streven der
Bündnerpatriotten moest zijn: uitroeiing van al wat duitsch is. Dit was
evenwel een zeer delicate zaak: die woorden, zij mogen dan oorspronkelijk
duitsch zijn, maken thans toch een levend deel van de taal uit en men
kan wel zeggen dat, waar de invloed van het Duitsch zóó langdurig
heeft gewerkt — overgeleverde liederen uit de 15e eeuw bewijzen dat —
afsnijding van alle germanismen levensgevaarlijk zou zijn. En wanneer
men ze al uitsluit, waardoor zal men ze vervangen? Li elk geval door
een latijnsch of italiaansch woord van dezelfde beteekenis; er staat
geen andere weg open. Zoo het een zuivering der schrijftaal betreft,
heeft deze verwisseling geen bezwaar, maar hoe wil men in de volkstaal
woorden invoeren die het volk vreemd zijn, die het niet begrijpt? Men
dringt een volk geen woorden op, of, indien (lit een enkele maal
mogelijk is, dan alleen aan een volk van een geraffineerde beschaving,
voor hetwelk academies en salons toongevend zijn — zoo Frankrijk,
waar woorden in de 17e eeuw uitgedacht door een Chapelain, een
Ménage, een Balzac, een Corneille, thans in de omgangstaal gebruikt
worden. Maar zeker niet bij een volk waar de letterkunde steeds een
„hors d'oeuvre" gebleven is.
Leiden. SALVERDA DE GRAVE.
GRAMMAIRE RAISONNÉE.
II.
In de nieuwe Taalwetenschap stellen we dus geen regels van
te voren op, hoe 't in Taal moet wezen; maar constatéren hoe en wat
't is. We geven tegelijk aan of 't waargenomene algemeen voorkomt,
meer of minder, of dat het iets singuliers is. Daarna verklaren we 't
zoveel we kunnen, — niet beredenéren, niet beraisonnéren we 't!
In geen geval kan het ooit in ons opkomen een spraakgebruik dat
minder of meer algemeen is, aftekeuren!
Vroeger deed men dit gewoonlik wel, en nog zijn er zo.
Ziehier enige typérende kwesties.
Men weet dat na de komparatief als 't gewone woord is bij verreweg
de meeste beschaafden; dat enkelen — omdat 't hun zo geleerd is —
ook wel, of alleen, dan gebruiken. 't Nederlands heeft dit gemeen met
het engels (as), het duits (als), het fries, het saksies, het nederfrankies
en zelfs niet 't opperfrankies (in Beijeren as).
Hoe doet men nu in de grammaire-raisonnée?
Dan redeneert men aldus : 1)
„Achter den comparatief is in de 16de eeuw ook als in gebruik ge
dat, allengs toenemende, vooral in de volksspraak, zoozeer is-komen,
doorgedrongen, dat het thans nog in de spreektaal, in Noord en Zuid,
de meest gewone uitdrukking is. In de schrijftaal bleef dan zich handhaven;
doch ook daar moest het veelvuldig, door den invloed der
spreektaal, voor als wijken, dat in de geschriften der drie laatste eeuwen
ta.Ilooze malen wordt aangetroffen. Inzonderheid was dit het
') Vgl. Ned. Woordbk. bij als. En Dr. Kluyver, Proefschrift, Stelling
XVII: „De beschouwing over dan en als in het Ndl. Wdb. is eigenaardig
voor dit werk." —
408 Grammaire raisonnée.
geval in de 17de eeuw, toen de invloed der taalgeleerden zich nog niet
had doen gelden, die later krachtig gewerkt hebben om dan, althans
in de geschrevene taal, in zijn oud recht te herstellen.
„De meeste schrijvers der 17de en 18áe eeuw gaven de voorkeur aan
dan," — want juist deze waren er sterk voor dat er moest wezen een
aparte schrijftaal; ze meenden: kunst in taal is onderscheiden van
't gewone; en in dat afwijkende in uiterlike van wat algemeen is moet
dit te merken wezen. Toch, de Natuur was ook bij hun sterker als
de Leer: ze gaven wel de voorkeur aan dan,
„ofschoon zij niet zelden zich van als bedienden, dat natuurlijk
het meest voorkomt bij hen, die in de gemeenzame volkstaal schreven,
bij Cats, in de kluchtspelen, enz. In het midden der 18de eeuw
traden de taalbeoefenaren op, om het recht van dan te handhaven.
H u y d e c o p e r inzonderheid wijdde er een warm pleidooi aan. En
zijne vermaning, ofschoon af en toe (door W a s s e n b e r g h, E p k e m a
en anderen) bestreden, vond gehoor. In onze spraakkunsten en in het
onderwijs bleef dan de geijkte term." —
Merkwaardig echter:
„Op zich zelve beschouwd, zijn de beide woorden geschikt om de
betrekking van den comparatief uit te drukken.
Dat als niet ongeschikt was om eene comparatieve verhouding te
kennen te geven, blijkt nog te meer uit analoge voorbeelden. In 't
Hoogd. is wie, dat voor als in de plaats trad, toen dit laatste het
oude denn begon te vervangen, later zelf in de volkstaal opgetreden
als uitdrukking van den comparatief: weiszer wie schnee, älter wie du,
enz. En bij ons vindt men in de 17áe eeuw bij sommige schrijvers,
met dezelfde overdracht, nevens als, ook gelijk gebezigd.
Dan en als zijn dus beide historisch te rechtvaardigen." —
Men zou zeggen, dan is de zaak in orde. Maar neen:
„Zal men daarom in de schrijftaal beide gelijkelijk erkennen, of
wel, alleen op de spreektaal lettende, als voor dan in de plaats
stellen? Het ware niet te wenschen." 2)
Dat „te wensen" of „niet te wensen" komt telkens voor in de
'grammaire raisonnée' : 't is niet de taal beschrijven zo als die werkelik
is, maar zoals sommige, enkele geleerden meenden, en wensten of niet
') De tegenstrijdigheden, dat het eerst gelijkelik goed; en dan toch juister
is, laten we achterwege.
Grammaire raisonnée.
wensten dat-ie was! .... dat werd aangeprezen, in de tijd, toen de
nieuwe Taalwetenschap nog niet de oude doctrinaire begrippen had
verdreven.
Daardoor konden, zoals Cosijn schreef: „noodlottige onderscheidingen
als tussen hen en hun, het possessieve hun en haar" gehandhaafd „als
van ouds bestaande taalregels, ofschoon ze zeer bepaaldelik het werk
waren der ook door hem (de Vries) in abstracto zo gesmade grammatiese
betweterij." )
Hoe komt men eigelik tot deze redeneringen?
Men gaat er van uit dat Taal op schrift staat, en vervat is in
een woordenboek.') Hoe meer woorden daarin staan, hoe beter. Men
telt ze! En die taal is 't rijkst, die de meeste heeft. ') Maar dan ook,
die aanneemt dat de meeste woorden te hebben gelijkstaat met rijkdom
van taal, voor die is 't ook: hoe meer onderscheidingen hoe beter; hoe meer
synoniemen, hoe rijker, hoe meer vormen, hoe heerliker. Zijn ze er
niet, dan moeten ze opzettelik aangemaakt. Die dit aanneemt, houdt
feitelik 't uiterlike voor 't voornaamste, neemt het uiterlik voor 't innerlike,
de schijn voor 't wezen.
Voor die is de oudere taal met meer woordvormen, rijker als de
jongere met zijn veel-en-veel meer syntaksiese koppelingen.
Met die begrippen komt men er toe met een ouder stadium van 'n
taal te beginnen, als schema zo nodig aangevuld uit verwante talen;
of desnoods uit de fan tazie. ')
Dan zoekt men het oude op, en wee zo 't tegenwoordige daarvan afwijkt!
In lichte laaie vlam staan, is nu een sterk-sprekende uitdrukking. Daar
ontdekt er één dat laaie in vroeger tijd een substantief was, en toen
vlam' betekende! Alsof niet tal van vroegere substantiva nu adjectiva
zijn! En men pochte er op dat door middel van een krant, die
veel gelezen werd, door verscheidenen deze algemene uitdrukking
verbeterd geschreven werd: in lichte laaie.
Algemeen zegt men: korte wetten met iets, of iemand maken."
Sommigen willen dat enige honderde jaren geleden de uitdrukking was:
') Cosijn, Gids Nov. '92, 242.
') Zie vooral Van den Bosch, Taal en Letteren VII, 217. — Vgl. T. & L.
VI, 105/6, en V, 45.
') Hoe onjuist dit is, daarop wees Cosijn al, zie Gids o. d. a. pl. blz. 2,
en Taal en Letteren III, 155.
) Zie vooral Taal en Letteren V, blz. 38.
T.&L.X.
410 Grammaire raisonnée.
korte metten, en dat men dan doelde op de vroegdienst (matutinae), waar
de priester zich gewoon met een Jantje van Leiden afmaakte. 't „Domme
volk" dat dit woord later niet meer verstond, de samenhang van 't spreek
vroegdienst niet meer kende — dank zij 't protestantisme-woord met de
mischien, — maakte er van: wetten. Dat mag niet: de juiste vorm
moet weer ingevoerd! En men examineert — 't is 'en uitstekend middel
om te zien of iemand z'n taal kent! — wat of metten betekent!')
Soortgelijk is 't geval bij „allerhande soort van mensen": allerhande 1)
betekent al soort, vroeger wel te verstaan. En zo veroordeelt men tal
van wijzigingen. Men vraagt zich af hoe die lui willen niet brokstuk,
winkelhaak, damhert, walvis, tortelduif, spinnekop, muilezel, wind
hond, rendier, struisvogel, diefstal, scheenbeen, meekrap, eikeboom,
beukeboom, enz. enz. Maar daar dachten onze grammaire-raisonnée
isten zo dadelik niet aan, toen ze „allerhande" en „in lichte laaie
vlam" en soortgelijke te lijf gingen. Trouwens veelal vonden ze 't bij
toeval, want van sisteem en methode, is in de regel weinig te
ontdekken; van konsekwentsie wel 't minst! En indien ze konsekwent
werden, — bleef er dan van ons Nederlands nog wel over? — —
Afgekeurd wordt — en men noemt het verbastering, verwarring; of
onsistematies, ja anarchisties — zo 't in de Taal heet van het paard,
vooral zo men er mee op heeft, „hij loopt zo goed", 3) terwijl dezelfde
persoon in een ander geval of op een andere tijd zal zeggen: och, het
loopt wel goed.
Afgekeurd wordt dat in de ene streek — oostelik— alle stofnamen
vrouwelik zijn en men dus hoort van soep, dat ze goed is, van inkt,
dat ze waterig is, terwijl in een andere — westelike — streek men
daarvan hij, of ie zegt; en tussen beide landgedeelten in men
veelal in subjecto van hij, -ie, in andere gevallen van ze spreekt.
Soms zegt men je, en met aksent tegen dezelfde persoon 12, omdat
jtij, jou te familjaar, of te lomp zou klinken. Er zijn er die dit —
willekeur noemen. Maar is dit nu erger dan dat naast hij: -ie, en
') Tot deze vaak afgekeurde taal hoort ook:
Weet-je hoe of 't hem gegaan is? Hij dee zijn best om daar voor te
zorgen. Ze waren met z'n achten. Om zeven uur ergens moeten wezen.
Hij vertrok naar Amerika, om nooit weer terug te keren (= en keerde
nooit weer terug). 't Was je me wel de moeite waard. Ik kan me niet
begrijpen. Die jongen die gelooft het niet. Vgl. T. & L. V, 41.
') In de XVIe eeuw was 't al anders; zie Taal en Letteren II, blz. 341.
') Lees het juist opgemerkte door Kollewijn, T. & L. V, 226.
Grammaire raisonnée.
hem; naast ik, mij, en daarnaast wij, ons, staat; of dat bij 't werkwoord
zijn, ook vormen zijn als was, en ben; .... en dan nog tal van vormen
die in de spraakleer schijnbaar willekeurig naast elkaar staan ?!
Hoe komt men er toe, dit allemaal aftekeuren?
Ook hier is 't uitgangspunt weer: Taal mag niet veranderen. Oude
Taal is beter als nieuwe; Taal verbastert als-ie verandert.
Maar Taal verandert permanent, daarin bestaat zijn leven, 't gaat
evenals de stofwisseling in 't organiese lichaam; zonder die verandering
is taal dood ! ')
Toch mocht al verouderd wezen 't sisteem, dat men 't een of ander,
wat vroeger algemeen was, als norm van 't tegenwoordige stelde. Boven
dat vroeger verscheelt voor bijna elke categorie van woorden, ja-dien
bijna voor elk woord. 2)
Dat als norm stellen van vroeger voor nu, is zo door-en-door onwetenschappelik.
In welke wetenschap doet men 't meer dat men een
vroegere faze voor maat-gevend stelt voor latere vorm? „'t Is alsof men
de weinige zogenoemde overblijfsels uit vroeger periodes, de vermoede
rudimenta van een vroeger-bestaan als normaal, het massa-gewijzigde
bij wijze van toegift, liefst als aftekeuren, beschouwde!"
En wij willen toch onze wetenschap niet minder gerekend zien dan de
natuurwetenschap?
III.
De grammaire-raisonnée-ist komt eerst recht in z'n element, als hij in
de historie geen gegevens kan vinden, hoe een of andere uitdrukking,
dit of dat woord of woordvorm vroeger was. Dan 'raisonneert' hij eerst
„sans peur", maar niet langer »sans reproche"! Hij vraagt natuurlik
niet: hoe i s 't nu? en verklaart niet: verder weten we niets er van;
maar, hoe vind ik als taalmeester — „quorum numerus est legio",
evenals dat der duivelen, — dat het wezen moet.
Als hij „enigst kind" ergens leest, dan schrikt hij op, en schreeuwt:
„enig heeft geen trappen van vergelijking".3) „En ons hele volk zegt:
mijn enigste zoon, zijn enigste kind, mijn enigste uitspanning, dat is
') Vgl. hiervoor, blz. 4; T. & L. II, 315.
') Zie T. & L. V, 38 noot, en blz. 43.
') Spectator 1892, 12 Nov.
412 Grammaire raisonnée.
het enigste wat ik nog heb, wat me nog rest, het enigste is maar, dat etc.
Al onze wezenlike auteurs hebben het met alle natuurlike sprekers gemeen.
Zo zeggen we ook: beste moeder, waardste vriend. „0 ja," zegt u heel
vlug en geleerd, „maar dat is een absolute superlatief!" Juist; goddank,
dat we daar weer een „term", een „woord", een „kapstok" hebben.
Hebt u wel eens gehoord, dat er gemoed in die term stak ?" Maar wat
dunkt u van „de grenzenloze pedanterie tegenover de taal van een
geheel volk, die gij daar lucht in den toon van een paar regels." 1)
Ieder zegt „van nul en gener waarde", ook dat keurt de raisonnée-ist
af, en beredeneert: 't moet wezen „nul en van gener waarde. Hij verbetert
't algemeen bekende „iets of iemand op 't oog hebben" in: „'t oog
op iets hebben." „De drie eerste", 2) dat kan niet; en hij schrijft voortaan
„de eerste drie"; — of ie 't zegt, daar wil wel niemand voor instaan.
't Spreekt dat de éen hier goed weet te praten wat de ander als onjuist
beweert. Hoe is 't? „een riem onder 't hart" of „hart onder de riem"?
De een vindt: een riem onder 't hart, want anders zakt het hart in de
schoenen; neem een riem, bind die om je lichaam, en 't hart blijft op
z'n plaats! De ander acht dit onzin, en redeneert: 't hart is symbool
van de moed, dat bindt men iemand onder z'n riem; want let er wel
op: riem is gordel! —
Maar de ene redenering zowel als de andere is en blijft onwetenschappelik!
IV.
Er zijn ook nog onder deze grammairiens, zij die toegeven: ja, 't oude
weer intevoeren gaat niet! maar we moeten bewaren wat we nog hebben.
Daarvan mag niets af en niets bij, en zo er al iets bij komt, dan
moet dat overeenstemmen met wat er is.
Kort geleden schreef iemand in 't Schoolblad :
„Het zou mij een cadeautje waard zijn, (niet te hoog in waardij,
maar bijv. een paar Engelsche bokkings of een Deventer-kneppelkoek),
wanneer ik te weten kon komen, wie de vrijmoedigheid heeft
gehad, om het eerst het tegenwoordig deelwoord van het werkwoord
') Van den Bosch, Pleidooi (1893), blz. 7
') Vgl. ook T. & L. II, 105/6.
Grammaire raisonnée. 413
rijden te verwisselen met het verleden deelwoord van datzelfde werkwoord
en te schrijven bereden in plaats van rijdende, zoodat wij lezen:
bereden politie, bereden wapens, enz. in plaats van rijdende dito, gelijk
het behoort. Het zal toch niemand in het hoofd komen om te schrijven:
gegeten kinderen, voor etende kinderen, of voor stelende knapen te
zeggen: gestolen knapen.
Soms wordt deze of gene verleid, door overeenkomstige uitdrukkingen
in andere talen, onnederlandsche woorden binnen te smokkelen; doch
in deze is daarvan ook geen sprake."
Daarop gaf Den Hertog dit antwoord:
„Over de actieve beteekenis van attributief gebruikte voltooide deelwoorden
in uitdrukkingen als: een geleerd man, een gestudeerd persoon,
een bereisde Roel, een belezen mensch, een beleefd mensch (— die veel
geleefd, veel met menschen omgegaan heeft, dus 8avoir-vivre bezit'),
een ervaren man (lett. die veel gevaren, gereisd heeft), een bevaren
matroos, een bereden huzaar, een dronken man (— een veel gedronken
hebbend man, vgl. fr. un homme bu), e. a. vindt de geachte inzender
belangrijke aanteekeningen in het Ned. Wdb., dat al deze woorden,
behalve bevaren en ervaren, reeds behandeld heeft. Verder vindt hij
de quaestie besproken in mijne Ned. Spr. III § 100 en wil hij het
naadje van de kous weten, dan vindt hij uitkomst bij Prof. Van Helten
in het Tijdschrift voor Ned. t. en 1. XI, bl. 187-197. Ik wil niet
zeggen, dat de (vrager) op die wijze den onverlaat zal te weten komen,
die het eerst „de vrijmoedigheid heeft gehad" zich dit gebruik te veroorloven,
maar dit doet er ook minder toe; de man moet al eeuwen
dood zijn. En al zal het niemand in het hoofd komen van gegeten
kinderen" te spreken, bij zijne onderzoekingen zal de geachte inzender
vinden, dat onghe ten voor „niet gegeten hebbend" (lat. incenatus) in
het Mnl. wel voorkwam.
Als men al, wat door vreemde invloeden in onze taal kwam, als
„onnederlandsch" zou willen uitroeien, zou men een geweldig verdelgingstooneel
moeten aanrichten.
Intusschen is het waard, dat in het tegenwoordig gebruik van bereden
weer een nieuwe begripsovergang is op te merken, nl. van „veel gereden
hebbend en dus geoefend in het rijden" tot eenvoudig „kunnende
rijden"." — —
') Vgl. echter Ned. Wdb. II kol. 1686.
414 Grammaire raisonnée.
Tot werd en wordt veel gebruikt voor tot aan, maar ook voor tot en
met. Een boek kan wel tot 1250 bladzijden tellen; wie houdt het er
dan voor dat de laatste pagina 't sijfer 1249 heeft? Bij aanwijzingen
waar 't presies op aankomt, laat men op tot volgen: en met, om alle
onzekerheid te voorkomen. Tot en met de laatste bladzij, tot en met
het laatste huis van de straat, — en dergelijke aanwijzingen meer
kunnen nodig zijn. Presies-wezen is toch geen fout.
„Prijzen van af ..... en hoger," leest men in bijna elke winkel, in
iedere advertensie, overal.
Hoe vaak is dit niet afgekeurd; nog altijd wordt er door leraren en
onderwijzers tegen gewaarschuwd.
Wat voor reden geven ze op? Dezelfde die zo vaak opgegeven
wordt: men zei niet tot toe, en met mede, of dergelijke meer! Alsof
dat een reden was? Herinnerden die lui zich niet dat tot zelf
ook uit samenstelling ontstaan is, uit to-te (vgl. mhd. zuo ze). Maar
bovendien, — 't woord blijkt nodig te wezen, en zo blijft het n'en
déplaise les grammairiens. — —
Zo heet voorradig spottend „een fraai woord, dat sedert eenigen tijd in
alle aankondigingen van kooplui en winkeliers gevonden wordt, maar dat
daarom niet minder onverstaanbaar blijft, als men het aan andere, aan
echt-Hollandsche woorden toetst. Het wordt van goederen gebruikt,
die voorradig heeten; maar hoe dat mogelijk is, vat ik niet, daar het
desnoods alleen maar van het magazijn of den winkel zou kunnen
gezegd worden. Immers de door middel van het achtervoegsel ig
gevormde bijvoeglijke naamwoorden geven een bezit te kennen van
datgene wat de stam uitdrukt. Een bloedig zwaard is een zwaard,
waaraan bloed kleeft; een krachtig man, zoodanig een, die kracht
heeft. Wil men het woord behouden, dan zou ik in beraad geven, nog
een' stap verder te gaan, en, gelijk citroenen, waarvan men een' voor
heeft, voorradig worden, zoo ook kousen, waarvan men zeker aantal-raad
heeft, aantallig te maken. Misschien zou het ook gepast zijn en ter
taalverrijking dienen, om, evenals men „ik heb in voorraad" omzet in
„ik heb voorradig", dit uit te breiden tot andere spreekwijzen, en voortaan
ook toe te laten, dat men goederen bezittig, troepen soldijig of de
wijsheid pachtig heeft")
Hoe dwaas is deze redenering. „Ergens overnachten" kennen we,
') Jonckbloet.
Grammaire raisonnée. 415
maar „overdagen" ? Omdat we 't laatste niet zeggen, moet daarom
't eerste ook afgekeurd? „Reiziger" zeggen we, naast reizen", maar
geen „reizer", nbch „reizigen"!
We praten van houtwol, maar niet van ijzerwol; wel van natuurboter,
maar niet van natuurvet. Enz. Enz. Enz.! We zouën aan de
gang kunnen komen; en wat bleef er van ons Nederlands over, dat
bruikbaar was ?
Zo is ook algemeen bekend en gebruikt wereldberoemd. Er zijn er
die dit afkeuren als een onjuiste samenstelling, want — men kan niet
zeggen: stad-beroemd. 1) 't Is weer dezelfde redenering
Bovendien, zeggen ze, de vorming is in strijd met het nederlandse
taaleigen; we hebben geen samenstellingen met lokatief-, met
instrumentaal-vormen. 2)
Ze zijn er echter, maar al waren ze er niet dan blijft het toch
onwetenschappelik deze nieuw-vormingen aftekeuren. Want wat is het
uitgangspunt ook hier weer? Taal mag niet veranderen, vooral, mag
niet in een nieuwe richting wat nieuws opnemen!
Dit nu is in strijd met al wat omtrent Taal is waargenomen.')
Eén nieuw-vorming moet toch de éerste eens wezen ? !
Dit is immers 't kenmerk: de nieuw-vorming is nodig, en daarom
doet men 't zo, vaak zonder opzet, zelfs zonder 't te merken dat het
afwijkt van wat gewoon is. 't Is nodig.
Nu kan men meer soortgelijke nodig hebben; goed, dan vormt men
het na, en de formasie is vruchtbaar. 4)
') Zelfs de Vries vond soortgelijke, als bloedbevlekt, mosbegroeid,
niet aftekeuren. Van den Bosch, Pleidooi 7/8, noot.
') Vgl. echter de substantief-samenstellingen zeestad (stad aan zee) zeevis;
draadbericht, vleesvoeding, stoomboot.
') Eigenaardig hoe hier Taalwetenschap en Kunst in samenstemmen.
Van Deyssel, de artiest, die van Taalwetenschap niet afweet, wat 'em eer
voor- dan nadelig is, zei 't al zo terecht: „Sommigen hebben tegen nieuwigheden,
wanneer deze niet, zo als zij zeggen, op de taal gegrond zijn, niet
volgends de leer der taalvorming zijn te verklaren, maar dit zijn (verouderde)
taalgeleerden of taalkundigen, die, bij het beoordelen van taal, van een andere
praemisse uitgaan als wij. Al zou een woord ten zeerste strijden tegen de
geschiedenis, tegen de genealogie van de taal, — zodra het met zijn klank
nauwkeuriger iets aanduidt dan een bestaand woord zou kunnen, is een
artiest, (en elk ander ook) volkomen gerechtvaardigd, wanneer hid zo een
woord gebruikt.
') Vgl. Taal en Letteren II, blz. 334 v.v., over Woordvorming.
416 Grammaire raisonnée.
Zo ging 't vroeger, maar zo gaat het nu nog.
Toen de Germanen de ablaut als tempus-onderscheid gebruikten, was
dit ook iets dat afweek van het vroegere.
Maar dit gebeurde langzamerhand, zegt men. Dat wil zeggen: zo
lijkt het ons nu toe, nu we 't retrospektievies beschouwen. Die het
't eerst deed, voelde er evenmin iets abnormaals in, als die nu van af
't eerst of bij herhaling gebruikt.
Ja, maar de taalkundigen — van onze dagen — moeten toch voor
't bederf zorgen; die waren er toen nog niet, maar nu wel. En zij ... .
Maar de moedertaal — de levende — laat zich geen juk opleggen,
van wie ook. „Beproeve het, wie wil, het fiere Nederlands te bedwingen:
het duldt geen opgedrongen juk, het spot met de vermetele poging." 1)
Alsof een taalkundige ooit iets heeft tegengehouden wat de Spraeckmakende
Gemeente, ja elke spreker, nodig had.
Wat hebben jaren geleden, sommigen zich niet geërgerd aan de
woorden Binnenland en Buitenland; en — welke krant mist ze tegen
Wie kan ze missen? Ondanks de afkeuring en tegenstand-woordig?
van de taalgeleerdigen zijn ze algemeen gebruikelik.
Trouwens, de taalkundige is niet „de hovenier, die de fraaiste sier
uitkiest, ze zorgvuldig kweekt, bevallig groepeert en tot een-planten
liefelijk geheel vereenigt. Hij overweegt de woorden en vormen in verband
met het doel, waartoe zij bestemd zijn. Hij tracht de taal naar
haren eigen aanleg te ontwikkelen en te volmaken, haar te zuiveren
van de smetten die haar aankleven, haar vooruit te helpen op de
weg der beschaving, haar meer en meer in overeenstemming te brengen
met de eischen der kunst, in wier dienst zij hare roeping heeft te
vervullen." z) Dat is niet 't werk van de taal-kundige.
Immers „elk heeft wat 'dichterliks', wat van de dichter in zieh:
arbeider en boer, geleerde en leek, in de een of andere tijd van
't leven. De ene vaker, de andere zelden, dikwijls maar voor een ogenblik.
Elk kent zo'n ogenblik; dan spreekt hij 'dichtertaal', artistiek.
In zijn goede ogenblikken, als hij in stemming is, dan wil hij niet
zeggen wat mooi is, hij zegt het mooie. Dan is zijn taal iets individueels;
') De Vries zei het zo goed in de Inleiding van het Nederlands
Woordenboek. Alleen, die fierheid kan van elke taal worden gezegd, of
van geen enkele — 't laatste is natuurlik 't enig juiste. Deze waardering
van de Vr. was een prinsiepieële fout'
2) De Vries, Nederlands Woordenboek, Inleiding.
Grammaire raisonnée.
niet de algemene. Naar elks individualiteit zal die verschillen. Zingt
elke vogel niet op zijn eigen wijs?
Dan is de dichter als de bloemist, die het mooie uitzoekt, meest
instinctief; en het schikt. Dan is hij meer dan dat: hij is schepper
van taal.
Maar de taal-kundige is als de plantkundige, die beide opmerkt en
aanwijst." 1)
En de Spraeckmakende Gemeente neemt het over of niet; 't blijft
zuiver-eigen idioom, 't wordt minder of meer algemeen.
En echte wetenschap constatéért dit, onbevooroordeeld!
Juist dit laatste is zo nodig ook bij 't Onderwijs. „Goeie pedagogie
eist: zèlf zuiver laten zien, iemand zelf nauwkeurig léren opmerken.
In de taal waarnemen wat is, niet wat 'geleerden' willen fingeren,
ontwikkelt — ik weet dit bij ondervinding — het waarnemingsvermogen
van de leerling, 't scherpt zijn zin voor 't uit-elkaar-leggen van
wat ingewikkeld is; — ook in dichtertaal; — 't verscherpt sterk zijn
eigen-taal-gevoel." ')
En te meer is dit nodig; omdat het anders bederft zijn juiste
eigen-taal-maak: waar hij wat anders dan 't oude nodig heeft, en
wenselik acht voor 't uitdrukken van wat hij te zeggen heeft.
B. H.
') Prospektus Fries Woordenboek, Voorbericht.
') Zie T. & L. V, blz. 263.
ONZUIVER RIJM.
H. v. Gum p p en berg, Das euphonische gesetz der unreinen reime.
Allg. zeitg. beil. 74, 1-5.
auch unsere besten dichter brauchen unreine reime, viele davon
wirken auf unser ohr beleidigend, andere nicht, der grund liegt in
gewissen harmonischen beziehungen der vokale. die musikalische har
kennt fälle, in denen ein einzelner ton einem akkorde, dem-monielehre
418 Onzuiver rijm.
er der regel nach nötig ist, mangelt, aber unbeschadet des wohlklangs
dadurch ersetzt wird, dass der komponist ihn unmittelbar vor diesen
akkorde bringt, der vorweggenommene ton summt dann im ohr des
hörers noch nach, wenn der zugehörige akkord erklingt, sodass kein
mangel empfunden wird, ebenso wenig ist zwei tönen im intervall
einer terz oder sexte die Wirkung des harmonischen zusammenhangs
ganz abzusprechen, wenn sie statt gleichzeitig, sehr rasch hintereinander
erklingen, diese musikalischen thatsachen geben die erklärung zu den
ästhetischen wirkungen gewisser unreiner reime, denn diese verursachen
kein missbehagen 1. wenn die betonten silben eines anderen wortes
das häufiger dem II., seltener dem I. reimwort vorausgeht, oder auch
eine dem II. oder I. reimwort unmittelbar vorhergehende unbetonte
silbe den wünschenswerten reinen vokal, umlaut oder diphthong enthält;
oder wenn 2. der wünschenswerte umlaut in die klanglich ihn zusammensetzenden
zwei laute zerlegt wird und diese seine komponenten auf
das betreffende reimwort und noch ein ihm vorhergehendes anderes
wort verteilt sind, wobei der dem umlaut klanglich nähere komponent
dem reimwort zukommt. 3. zuweilen erscheint die harmonisierende
wirkung des ersteren ausgleichsmittels noch dadurch gesteigert, dass
sowohl dem II. reimwort der reine vokal, umlaut bezw. diphthong des
ersten, als auch dem ersten reimwort der reine vokal, umlaut bezw.
diphthong des zweiten in einer betonten silbe vorhergeht. — z. b. zu
1. ach ich bin des treibens müde süsser friede. sie trübt mir ja den
blick ( in meinem auge zurück. 2. mein busen fülht sich jugendlich
erschüttert 1 von zauberhauch, der euren zug umwittert. 3. das gräflein
es blicket hinüber es dünkt ihn, als läg er im fieber.
Uit: Jahresbericht über die
erscheinwngen auf dem gebiete der Germanischen Philologie.
FABEL VAN LEEUW EN MUIS.
Ebers doet in deze verhandeling') opmerken dat de meening dat
Aesopus een Afrikaner was, bevestigd wordt door dat wij bij de
Aegyptenaren den oorspronkelijken vorm van de fabel van leeuw en
muis vinden.
DE GoEiE : Museum, No. 3, Mei 1900.
') Aegyptzsche Studien und Verwandtes von Georg Ebers. Zu seinem
Andenken gesammelt. Stuttgart und Leipzig, Deutsche Verlags-Anstalt. 1900.
(Pr. M. 8, geb. M. 9)
BOEKAANKONDIGING.
Uit de Methodiek. Een drietal paedagogische
opstellen, door B. BAAS, hoofd der school te Blesse.
P. Noordhof. Groningen. 1900. — 50 cent.
Opstellen maken, weten we al lang, is 'n moeielik ding voor de jeugd:
„Waar moeten ze 't over hebben ? Je kunt toch niet schrijven over
,,nie inedal!"
»Neem 'n koe, of laat ze schrijven over 'et veen, of over iets uit
„de geschiedenis! 't Is toch zo klaar als koek, dat ze er niet over
„kunnen schrijven of ze moeten er eerst wat van weten!"
„Wat moeten we dus eerst ?"
„We moeten eerst maken dat de kinderen weten. En eerst als ze
„'t weten kunnen ze 't zeggen, met de mond en met de pen: spreken
„en stellen."
Zo wordt er gezegd.
Op deze manier is 't stellen van zelf 'n kontrole-middel geworden,
evenals 't repeterend opzeggen bij 't navragen.
Voor velen wordt dat wel wat min voor zo'n „belangrijke" kunst.
Om 't nu wat minder dor te maken, zeggen ze er bij: ja maar, zo
menen we 't niet. „Het verstand kan er door gescherpt, en 't geleerde
„kan vaster wortel schieten in den geest, door 'tin verband te brengen
„met vroeger verworven voorstellingen en begrippen" (blz. 54). Ze
bedoelen er dan geen eenvoudig repetéren mee, maar bespreken en
uitbreiden bij het opschrijven.
Dit nu is zelfmisleiding om 'n naam te redden. Stellen moet nu voor
hen eenmaal horen bij Nederlandse taal. „Immers al iemand aan„
neemt ons in eene vreemde taal te onderrichten, dan rekenen wij er
„op, dat hij ons niet alleen de regels der spraakkunst zal onderwijzen,
„maar dat wij na verloop van den leertijd ook een boek in die taal
„zullen kunnen lezen, haar kunnen spreken of althans er in kunnen
„correspondeeren. Toch heeft men vroeger, zoo 't schijnt, gemeend,
420 Boekaankondiging.
„dat men met het inprenten van eene beknopte spraakleer genoeg
„deed" (blz. 55).
Ja dat is zo; vroeger dacht men, taal is spraakleer, en spraakleer
is taal. Zoals men ook dacht: op s t e 1-maken is schrijven; dat is:
de dingen die je te zeggen had, vaardig in letters op 't papier te zetten,
zoals noch heden iemand die 't geen hij te zeggen heeft, vaardig op
papier zet, altijd noch 'n schrijver genoemd wordt. Iemand die 'n
onberispelik stuk kon leveren over „Het nut der insekten" of over
„Hulpvaardigheid", heette er goed over te kunnen schrijven, zonder
dat er bij gedacht werd of dat nu iets uit de natuurkunde dan wel
uit de zedeleer was. Men eiste van de schrijver — kennis sprak
van zelf, — of hij de vaardigheid bezat z'n kennis te ordenen en ze
op 'n heldere en gemakkelike manier aan anderen mee te delen.
„Der Name deutet nicht", — daar zijn we 't over eens. Als ze het
maar goed leren.
Maar toch ligt er in dat brengen van de reproduksie-oefeningen
onder 't hoedje van de „Nederlandsche taal" 'n gevaar voor onpedagogiese
stel-oefeningen.
Men zegt zo licht: de kinderen weten nu wel de inhoud, maar nu
moeten ze 't gedachte-verband leren uitdrukken: voegwoorden, bijwoorden,
zinschikking etc.
Of: eerst drukken ze 't uit in de makkeliker eenvoudige zin, later
leren ze 't uitdrukken in samengestelde en moeieliker te konstrueren zinnen.
Wat allemaal gekheid is!
In 't voorstellen ligt de uitdrukking. Is de voorstelling schetsmatig,
in korte lijntjes, dan is de uitdrukking ook kort. Is de voorstelling
onevenredig en overladen in de details, dan doezelen ook in de uit
uitwassende omtrekjes uit, en 't weergegevene is allicht-drukking de
onduidelik en verward.
Wie 't zakelikste en helderste onderricht geeft, krijgt de reproduksie
ook in de zuiverste lijnen. Maar dan is toch de duidelikheid van het
zeggen de duidelikheid van 't zien. Dan geven toch de woorden de
scherpe vorm van de dingen en de juiste geziene afstanden weer
terug. Waarvoor dan te vragen: zeg 't nu is anders, met dat woord
voorop, of met 'n ander woord voor dat woord, of in 'n langere zin
met 'n bijzin ! .... Waarom 't anders te laten zeggen dan 'et op z'n
duidelikst gezien wordt! Men schiet er niet mee op!
Anders is 't natuurlik, om bij 't weergeven, de kinderen bij de eerste
en de tweede keer met 'n woordje of wat tegemoet te komen. Maar
dit „helpen" ook, hoeft noch geen taal-onderwijs te zijn.
Alleen als 't werk wordt nagekeken, en er wordt gezegd: „hier staat
'n o te veel, en daar 'n n te weinig: schrijf die woordjes is over;"
— dan heeft 't men enkel over de woordjes op zich zelf, als schrapjes
Boekaankondiging.
en haaltjes, en wordt er dan 'n regeltje bij geleerd of betracht, ja
dan heeft men taal-onderwijs. En dat zal er altijd wel bij dienen te
blijven.
De schrijver wil onderscheid maken tussen opstellen en andere
steloefeningen.
Zo hij de eerste wil leren maken, ben ik 't wel met hem eens. En
dat is eigenlik voor de school ook genoeg.
Waar al die tweede soort oefeningen voor nodig zijn begrijp ik niet.
In elk geval vind ik, op bovenstaande gronden, onopvoedkundig:
2. Het afschrijven van een les of lesje met vervanging van een
deel der woorden door hunne synoniemen. 1)
4. Het afschrijven van een opstel van den onderwijzer z) over een
behandeld onderwerp, met verandering der woordschikking.
5. Idem, maar met verandering van volledige zinnen in beknopte,
of omgekeerd.
6. Idem, het uitbreiden van een gegeven opstel door bijvoeging
van bepalingen ') en bijzinnen.
Alles te veel omhaal, en van de weg afhelpen. Vreemd, omdat de
heer Baas zich ongunstig uitlaat over de steloefeningen van de heer
Stellwagen, als liggende buiten de leerstof der school. „Aan de hand
„van zulke boekjes krijgt het stellen het karakter van een afzonderlijk
„leervak, wat het niet mag zijn." Juist daarom, hoe minder oefeningen,
hoe beter.
Het boekje van de heer Baas bevat drie gedrukte lezingen:
I. Is de Vaderlandsche Geschiedenis een geschikt leervak voor de
lagere school?
II. Tweeërlei concentratie.
III. Het stelonderwijs.
't Is mischien de bedoeling niet geweest: maar deze opstellen brengen
ons niet veel verder. De schrijver prijst sterk de tegenwoordige tijd boven
't verledene; maar is zo voorzichtig z'n vingers niet te branden aan
't nieuwe. Daarom staan de opstellen wat zwak. ) Ook zijn ze wat slap
en breedsprakig; de schrijver komt niet op gang en zeurt over bijzaken.
Lezing-gebreken uit de ouwe verhandelingen-tijd, mischien. Want we
zijn noch wat ouderwets in veel dingen.
Overigens is 't 'n boekje dat er aardig uitziet, van papier, letters, en zo.
J.B.
') 't Zelfde wordt aangeprezen bij 't leren briefschrijven; in beginsel(blz. 67) geeft hij de ware weg.
') Zo geschreven, dat de kinderen 'n „verbeterde editie" leveren.
') blz. 64 en 65. ') Zie vooral blz. 63.
422 Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
Oranje-bibliotheek voor ,jongens en meisjes. Geïllustreerd. Amsterdam,
Van Holkema en Warendorf. Gr. 16 °. Per dl. f 0.90; geb. f 1.25.
No. 1. TRUIDA KOK, De kleindochters van mevrouw Westlandt.
Geïllustreerd door Wm. Steelink. (III, 260 blz., m. 4 pltn.).
Blijde Harten. Leesboekje voor roomsch katholieke scholen. Nijmegen,
L. C. G. Malmberg. 8°: No. 1 (64 en 2 blz.) f 0.27ó; No. 2 (78
en 2 blz.) f 0.30; No. 3 (80 en 2 blz.) f 0.30.
A. VINCENT, Het eerste lees-en schrijfonderwijs, in 6 dltjes., m. hand!.
Nijmegen, L. C. G. Malmberg. 8°: le ditje. Se, geheel omgewerkte
druk (32 blz., m. afb.) f 0.20; 2e dltje., Se geh. omg. dr. (38 en 2
blz., m. afb.) f 0.20; 3e dltje.., Se geh. omg. dr. (54 en 2 blz., m. afb.)
f 0.22 5 ; 4e ditje., 8e geh. omg. dr. (46 en 2 blz., m. afb.) f 0.25;
5e ditje., 8e geh. omg. dr. (46 en 2 blz., m. afb.) f 0.25; 6e dltje.,
Se geh. omg. dr. (62 en 2 blz., m. afb.) f 0.25.
L. DE VRIES, Eenvoudig taalwerk voor de lagere school. Groningen,
P. Noordhoff. 8°: le dltje. (48 blz.) f 0.20; 2e dltje. (88 blz.) f 0.30.
Schuitemaker's Humoristische Voordrachten. Purmerend, Firma J. D.
Schuitemaker. 8°. Per nr. f 0.10.
Boon's geillustreerde Roman-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. 8°.
Per dl. f 0.30; geb. f 0.60.
No. 26. ANDRE THEURIET, Gebroken harten. (157 blz.).
No. 27. MAX VON WIESENTHURM, De vervulde vloek. (176 blz.,
m. 1 pit.).
Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10.
Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 83. R. KOOPMANS VAN BOEKEREN, Een ongeluksvogel. (48 blz.).
Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Waren
geb. f 0.90. -dorf. 8°. Per nr. f 0.10; per dl. (6 nrs.) f 0.60,
No. 127. N. VAN HARPEN, Een huwelijksadvertentie. Humoreske.
(48 blz.).
No. 128. P. TESSELUOFF Jr., Het succes van den rechercheur. (48 blz.).
Slothouwers Reisbibliotheek. IIe serie Amersfoort, G. J. Slothouwer. Kl. 8°.
No. 6. E. A KöNIG, Over boord. (114 blz.).
Vaderlandsche Volksboekjes. Rotterdam, D. Bolle. 8°. Ve aerie
(6 dltjes) f 1.20.
M. L. GAGNEUR, Russische jonkvrouwen. Roman vertaald door mevr.
B. de Graaf f van Cappelle. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 8°.
2 dln. (VII, 198; VIII, 214 blz.). f 5.50
FR. J. PAJEKEN, Hoe Bil Willem8 burgemeester werd. Naar het
duitsch door C. van de Vliet. Met 6 platen. Amsterdam, C. A.
J. van Dishoeck. Gr. 8°. (III, 231 blz.). f 1.50.
Nieuwe boeken.
JEROME K. JEROME, Drie man op een fietstocht. Naar het engelsch.
Utrecht, Honig. 8°. (III, 253 en 3 blz.). f 2.—.
OTTMAR LAUTENSCHLAGER, Verhalen [naar het duitsch]. le reeks.
Venlo, G. Mosmans Sr. 8°. Per ditje f 0.40; geb. f 0.65. Kompleet
in 20 à 24 ditjes.:
No. 6. Twee Kerstavonden of verloren en weergevonden. Vertaald
door P. van Zuiden. (104 blz.).
J. J. KERSBERGEN, Gildebroeders. Haagsche roman. 's-Gravenhage,
A. Sijthoff Jr. Gr. 8°. (170 blz.). f 1.90.
Mr. WILLEM BILDERDIJK, Gedichten. Met portret en aanteekeningen
ten dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. Deventer, 1E. E. Kluwer.
Gr. 8°. (108 blz.). f 0.30.
Mr. Is. DA COSTA, Gedichten. Met portret, en aanteekeningen ten
dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. Deventer, . E. Kluwer.
Gr. 8°. (132 blz.). f 0.40.
VONDEL, Dramatische en lyrische poëzie. Met portret, en aanteekeningen
ten dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. 2e, veel verm. dr.
Deventer, A. E. Kluwer. Gr. 8°. (278 blz.). f 0.75.
A. L. G. BosnooM-TOISSAINT, Verzamelde werken. Met 100 platen.
Rotterdam, D. Bolle. 8°. Per afl. f 0.25. Per dl. f 1.—; geb. f 1.40.
XIX. Mejonkvrouwe de Mauléon. — Diana. — (431 blz., m. 4 pltn.).
Dr. F. A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uit
Gezegden, naar hun oorsprong en beteekenis ver--drukkingen en
klaard. 5e en 6e Afl. — Zutphen, W. J. Thieme & Cie.
Liederboek van Groot-Nederland, verzameld door F. R. Coers Fzn.
Afl. 2. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 4°. (Blz. 25-48).
Per afl. f 0.50; per dl. f 2.75, geb. f 3.50. Per afl. afz. f 0.60.
G. RENARD, La méthode scientifique de l'hiatoire littéraire. Paris, Felix
Alcan. In-8. 10 fr.
Prof. Dr. C. C. UHLENBECK, Kurzgefaastes etymologisches Wörtenbuch
der gotischen Sprache. 2. verbesserte Auflage. Amsterdam, Joh.
Müller. Gr. 8°. (VI, 179 blz.). f 2.75; geb. f 3.50.
J. M. HERZOG, Was ist ae8thetisch7 Ein Beitrag, zur Lösung der
Frage. Leipzig, H. Haessel. 8°. M. 2.40; geb. M. 3.—.
P. PADOVA, Siegende Mächte: Kultur, Kunst, Kritik. Wissenschaftlichlitterarische
Essay. Leipzig, Eduard Avenarius. 8°. M. 1.50.
A. BASTIAN, Die Völkerkunde u. der Völkerverkehr unter seine Rückwirkung
auf die Volksgeschichte. Ein Beitrag zur Volks-u. Menschenkunde.
Berlin, Weidmann'sch Buchh. Gr. 8°. M. 3.—.
Betrekkingen voor vrouwen, [onder redactie van] JOHANNA VAN WOUDE,
Amsterdam, L. J. Veen, 8°. Per deel f 0.30.
XII. Tooneelapeelster-Gymnastiekonderwijzeres 1. en m. o. (31 blz.).
XV. Pianostemster. — Geagrééerde op een registratiekantoor. —
Rijkaklerk. — (26 blz.).
424 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften.
XVI. Notaris. — Adjunct-inspectrice van den arbeid. — Bibliothecaris.
— Archivaris. — (36 blz.).
XVII. Architecte. — Kapster. — Boekhandelaarster en uitgeef
28 blz.). -ster. — (
W. A. PALM, Vlugschrift over kortschrift. Kritische beschouwing van
de beide jongste stenografische stelsels in Nederland. Helder, C. de
Boer Jr. 8°. (32 blz.). f 0.40.
INHOUD van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, jrg. 5, September 1900: Jeanne Reyneke vanStuwe, Tragische Levens. — J. de Meester, Geertje. — Willem
Kloos, Verzen. Levenswijsheid. Oud en Nieuw. — Dr. H. J.
Boeken, Kunst en Revolutie. — Willem Kloos, Literaire Kroniek.
Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 5e afl., Sept. 1900, o. a.: Guido
Gezelle, Sint Jans Vier. — Prosper van Langendonck, HetKoren. — Karel van de Woestijne, Kronos. — Stijn Streuvels,
Een Speeldag. — L. van Deyssel, Stille Wegen. — Albert
Verwey, Pinksterheil. — Is. P. de Vooys, Verzen.
De Gids, No. 9, Sept. 1900, o. a.: Louis Couperus, De stille kracht. I.
Boon's Géill. Magazijn, No. 15, Sept. 1600. o. a.: Holda, Het landvan Santa Claus. Een verhaal voor kinderen. — Guy B o o t h b y,
De Vrouw van het Noodloot. (vervolg). — L. T. Meade en Robert
Eustace, De arrestatie van kapitein Vandaleur. — Voordrachten
enz.: A. Dreyfus, Gerokt, naar het Fransch door S. J. BoubergWilson. —
Woord en Beeld, Sept. 1900, o. a.: Anna van Gogh-Kaulbach,
Geld. —
Elzevier's Geill. Maandschr., afl. 9, Sept. 1900, o. a.: Herman Robbers,
De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg). — Ed. Thorn
Prikker, Het Einde.
Tijdschrift voor Onderwijs en Handenarbeid, 4e jrg., no. 6, o.a.:
D. V., Handenarbeid en zelfwerkzaamheid, I. — J. Stam, De
opvoeding moet een alzijdig karakter dragen. —
Noord en Zuid, No. 5, 1900, Johanna A. Wolters, Een en ander
over Geel.
Leuvensche Bijdragen, 4de jrg., lste all.,: L. S ch arp é, Van De Dene
tot Vondel. — L. Goemans, Antonius Sexagius' De Orthographia
Lingvm Belgic.v, herdrukt en niet inleiding en aanmerkingen voorzien
(vervolg). — J. Jacobs, Geschilpunten der Oudfriesche klanken
vormleer.
Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 12e jrg., afl. 12. o.a.: Dr.
A. Beets, Palmpaasch. — A. De Cock, Spreekwoorden en zegswijzen
afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — Dr. N. J.
Singe is, Zorg voor volksgezondheid. — A. D e Cock , Tooverij
in liefdezaken. — A. D. C., Waaraan men de heksen kan herkennen.
— A. D. C., Boersche grappigheid. — Kroniek. — Boek
-beoordeelingen. —
TAAL EN SPELLING.
(Lezing, gehouden te Gouda op Dinsdag 25 April.)
I.
Wat was ook weer Spelling? Spelling is de aanduiding van de
taal met tekens. 'n Woord is 'n klank. In reeksen van geluiden komt
immers op dit ogenblik de taal tot u. In Spelling heb ik het hier op
het papier. Hoe daèt iemand die taal met tekens aan wil duiden? die
b.v. het woord kast wil spellen? Hij onderscheidt de afzonderlike geluiden:
er zijn in kast vier verschillende geluiden, en die duidt hij aan
elk met het er voor vastgestelde teken: k, a, s, t. Let wel: niemand
zou schrijven kist, of kost of post. Het spreekt dus van zelf dat de
natuurlike regel van spellen is: op den klank af. Met z'n wetenschap
naam heet dit: de fonétiese regel. De Spelling is dus van nature-pelike
foneties, en dat — omdat het is, aanduiding van klanken.
Maar zei ik, „de Spelling van de talen is een van de eigenaardigste
dingen van de wereld." Alle levende, d. w. z. alle door 'n gemeenschap
van mensen gesproken taal verandert voortdurend. Er is 'n tijd
geweest dat hier in Holland gezegd werd: Ik gebruke den hamer:
gebruke: en niet zo als nu de' hamer maar dèn; wi drinken den koelen
wien: wi en niet wij, en den koelèn wien voor de' koelè wein. Stelt
u nu voor dat de mensen omtrent zekere tijd beginnen te schrijven.
Dat zal foneties gaan. Laat ons onderstellen dat er vrij véél, in die
tijd geschreven wordt. Nu zal de hand van de schrijvende mensen
gewoon worden om de woorden op die bepaalde manier te schrijven,
en hun oog zal gewoon worden ze aldus te zien. Wat zal er nn
gebeuren als na zeker tijdsverloop de taal veranderd is? De ouwere
mensen zullen de ouwe teekens blijven schrijven, en de jongere mensen
zullen dat schrijven van hun overnemen. In die jongeren zou wel de
neiging werken om 't weer foneties te doen, op de klank af, — maar
in hun eerste jeugd hebben de ouderen hun natuurlik beduid, dat ze
behoren te doen als zij. En zo zal er dan door de kracht van de
gewoonte en door de macht van 't voorbeeld, 'n verschil zijn gekomen
tussen de Spelling en de Taal, — die 'n andere is geworden: de
T.&L.X. 30
426 J. H. v. d. Bosch
Spelling zal niet meer in alles foneties, klànkspelling zijn. 'n Voorbeeld:
de mensen hebben eenmaal erwt gezeid. Maar nu heet die
veldvrucht niet meer èrwt, het woord van 1899 (en van lange tijd al)
is ert. Die nu èrwt schrijft met 'n w, die schrijft het waard van
èèuwen geleden, en hij doet eigenlik net, alsof z'n eigen woord, het
woord van zijn tijd er niet zijn mag. Het woord van nû, luidt mart,
de Grote Mart, de Kippemart. Voor eeuwen had het 'n k: en met
'n k wordt het ons in onze jeugd op school noch altijd voorgedaan. 1)
Men noemt zulke ouwe verdwenen woordvormen de etymologiese vormen
en de Spelling van 'n woord van heden za alsof het helemaal niet
veranderd was, heet met z'n geleerde naam etymologiese Spelling. Men
zou het ook kunnen noemen: Historiese Spelling.
Waar komt dit nu op neer? Hierop: „dat de Spelling van 'n taal van
nature foneties is, maar dat ze van nature ook altijd „etymologies", histories,
dat is ónfoneties gaat worden. In de Spelling werken altijd twee
tegenstrijdige, mèt elkaar strijdende principes. Want 'n Spelling kan
zeer onfoneties worden, zodat de helft van de woorden of meer loopt
met het masker van z'n voorvader voor; maar de neiging om foneties
te schrijven, om niet te schrijven het woord van honderde jaren geleden
maar het woord van heden, de klank van nu, blijft doorwerken.
Zolang de mensen niet met elkaar afspreken, om de Spelling als ze
in zekere tijd eindelik zo en zo ongeveer geworden is, — nu ook zo
te houden, — zal er altijd weer nieuwe fonetiese Spelling ontstààn,
daar de ouwe heen en nààst de ouwe. En wanneer de mensen nu zo
met elkaar afspreken? Wel dan blijft de Spelling op dat aangenomen
punt stààn, en de Taal gaat voort te veranderen; en nu wordt het
aantal verschilpunten tussen de Taal in tekens en de Taal in klanken
hoe langer hoe groter; hoe langer hoe groter wordt de afstand tussen
wat de grote mensen de kinderen leren schrijven en de beschaafde
levende taal van de beschààfden zelf, — en ..... en daar komt
eindelik een krisis: de afstand wordt te groot, de mensen gaan dat zo
vaèlen, ze gaan dat zo inzien en begrijpen; ze worden meer of min
onverschillig voor die vastgestelde spelling, die ze ouwerwets gaan
vinden, het woord in hun, het eigenlike woord, het woord van hizn
Heden gaat weer in hun werken, — de fonetiese neiging is weer
werkzaam geworden, schept weer nieuwe spelvormen en het schrijven
van de taal beweegt zich weer in de fonetiese richting. Zelf zult u
dit nu al goed en wel hebben ingezien. In de Spelling is het als in
') Het hoeft nauweliks gezegd, dat het opgemerkte omtrent ert en
mart niet geldt voor het Beschaafd van die streken waar de k en de w (ook
f) noch in het dialekt en daardoor in het Beschaafd bewaard zijn. Die in
z'n jeugd van „de mark" of „de markt" sprak en van „erften", „'n errefien",
„erftenries", zal onder invloed van onze Historiese Spelwijze", noch lang,
beschaafd, „erwt" en „markt" zeggen; laat hij ook aldus schrijven. v. B. B.
Taal en spelling. 427
'n huis dat tegen zich zelf verdeeld is. 't Móèt eenmaal op 'n krisis
uitlopen. Alle Spelling heft zich zelf altijd weer op en gbbn Spelling
kan zijn voor de eeuwigheid. De Taal verandert, en achter haar aan
verandert de Spelling op den duur mèt haar. Het is 'n natuurwet.
In m'n vorige lezing heb ik niet in biezonderheden de vraag beantwoord:
Wannèèr is de krisis dàár? Het lokt me wel aan daarover
te handelen, maar ik zal er ook nu niet op ingaan, het ligt buiten
ons plan van dezen avond. Maar dit moet ik er toch over zeggen:
Het hangt niet af van het ààntal van de verschilpunten. Het getal
kan zeer groot zijn geworden en het kan noch betrekkelik gering zijn.
Het ligt Of in 't gevoel van de mensen, Of het ligt in overwegingen
van praktiesen aard bij hun. Het ligt in hun gevóèl dat ze weer lbs
worden van de etymologiese Spelling, — als de klank in hun, hun
weer bewust gaat worden, als ze hun taal weer als iets heel reëels gaan
voelen, en dit zal hièrmee samenhangen, dat in zulk 'n tijd de mensen
weer in alles ontdogmatiseren, begerig worden de feiten van hüu tijd
te kennen. Men wordt weer reëel, men wordt weer skepties', men
wordt weer oprecht jegens zich zelf. Men houdt op voldààn („satisfait")
te zijn, men heeft begrepen dat men er noch niet is, en men gelooft
dat het menselik intellekt noch altijd in staat is om verder te komen.
Ook, zei ik, ligt het in overwegingen van praktiesen aard, als we een
zekere vastgestelde Spelling weer los gaan laten. We gaan namelik
inzien, dat die Spelling moeiliker is dan een Spelling behoeft te zijn,
te moeilik voor de algemene praktijk. En 'n Spelling die ondanks
zorgvuldig onderwijs, voor de praktijk niet blijkt te deugen, is schàdelik
voor dat Onderwijs, al was het allèèn maar omdat ze zoveel tijd rooft,
die nuttiger besteed kon worden. Nu zal 't u ongetwijfeld duidelik
zijn, dat dit prakties worden van de mensen zich in dezelfde tijd zal
voordoen als waarin hun ogen weer scherper gaan zien, de zin voor het
feit weer gevoeliger wordt, — de tijd waarin de mensen weer nuchterder
gaan worden. Mensen die weer anders zien en voelen, vormen zich
weer andere ideeën, beschouwen alles weer anders. Er is noch 'n derde
faktor, waarover straks.
Laat ons nu zien hoe 't met de Spelling in 't Nederlands gegaan is.
Op twee manieren, niet waar, kan er principieel over Spelling worden
gedacht: Of men voelt voor het fonetiese, Of men voelt voor het etymologiese:
voor het etymologiese gevoelt, die zich z'n eigen woord
weinig bewust is, voor wie iets zeer reëels is de letter die hij heeft
leren schrijven, die hij altijd geschreven ziet; die zich sterker bewust
is de klank die hij zegt en hoort, voelt voor het fonetiese. Sinds het
laatst van de XVIIde eeuw nu, voelde men, tot op onze dagen, de
klank maar zwak. In de XVIIIde eeuw zat als 'n hoofddogma in
de menschen, dat Taal niet veranderen mocht; dat taalveràndering
taalverbastering was, iets kwaads, bederf. Het spreken, ook het
428 J. H. v. d. Bosch
beschaafde, dat was de taal in z'n verbastering. Daar moest ten minste
òòk 'n Nederlands zijn dat nièt verbasterde. Dit denkbeeld had ook
in de XVIde en XVIIde eeuw al gewerkt, het was de invloed van
het klassicisme. ') En er was nu ook inderdaad zulk 'n gerestaureerd
Nederlands, gerestaureerd nààr het Latijn, mèt de dooie vormen uit
de oudere verdwenen taal. De XVIIIde eeuwers waren 'n deftig slag.
Ik zal het begrip „deftigheid" niet ontleden. U voelt wel dat Gij
waart en gevoeldet Gij deftig zijn. Daarmee komt men zo optima
forma gekleed voor den dag. Op dit geklede waren de mensen van
die tijd uit. Het was 'n verbond van Klassicisme en Deftigheid. In
de Spelling als in alle Taalgebruik, wilde men Statigheid en Uniformiteit.
Z'n eigen altijd noch min of meer natuurlik dageliks leven,
vond men beneden z'n eigenlike waardigheid, en de thhl van de mens
in zijn waardigheid moest daarom bditen dat leven staan. Hier werkte
ook dit andere klassicistiese begrip onder ('n Italiaans Renaissancebegrip)
: dat als iemand wat schreef, al schreef hij maar 't eenvoudigste
briefje aan z'n vrind of z'n moeder, dan moest dat, dan hoorde dat
bij ieder die aanspraak maakte op de naam van Beschaafde „zo iets
als Kunst" te zijn. En die ouwe Renaissance-mensen hadden noch
wel gevoeld en begrepen dat de kunst van de brieven van Cicero in
de fijn-klare bewustheid van mooi zieleleven zat, dat dààrdoor z'n taal
kunst was. En Erasmus ideaal was noch wel geweest: 'n Cieeroniaan
te zijn in dèze zin, — nièt dat men Cicero imitèèrde, maar dat men
hem evenaarde, in fijnheid van denking en zegging. Maar waar was
het niettemin op uitgelopen? Op imitasie, op imitasie! Hooft las
twee en vijftig maal Tacitus, en toen schreef hij de Nederlandse Historiën
niet op z'n eigen manier maar op de manier van Tacitus. Waren het
nu enkel de Nederlandse Historiën maar geweest die er mee bedorven
zijn geworden, het was noch minder. Maar aan het begrip „letter"
is van 't begin van de Renaissancetijd af dit idee vast geweest: „hij
die zich ter neder zet om eene letter ten papiere te brengen, vaart op
als in hoogere sferen": de sfeer namelik van de Geletterdheid. De
letter was 'n soort feties geworden. Geletterdheid was de grote voor
Beschaafd zijn. De eis dat men veel letters en boeken-waarde van
had gegeten, was een van de voornaamste elementen van de Renais
terwijl nu 't Geletterd zijn in enger kring hierin-sance-kultuur. En
bestond dat men het Latijn kon, minstens in vertaling de klassieke
schrijvers gelezen had, dààrbij zich als men Hollands schreef op behoorlik
Latijnachtige wijze uit kon drukken, — bestond het in ruimer
kringen hierin, dat men schrijvende, zich niet uitdrukte in eenvoudige,
natuurlike, zakelike en direkte taal. Die dit laatste deed, deed niet
beschaafd. Om noch ietwat annèks te zijn met de Beschaving, moest
') Zie over het klassicisme de Eerste Lezing.
Taal en spelling. 429
men minstens op papièr z'n gewone dhgelikse natuur, die dude Adam,
weten uit te schudden; men moest kunnen laten merken, dat men wist
van tweeërlei taal, wist van dat rhhr doen met 'n ernstig gezicht
waarbij 'n mens zich kon inbeelden nu boven de gewone mensennatuur
verheven te zijn. En zowel bij de eenvoudige dagelikse mens als bij
de massa's der Beschaafden was het beginsel van dit schrijven: Imiteer!
doe nà deze uw hogere, doe na! Want iemands Tààl is het merk
van z'n geest, en bij de grote auteurs, de Taalartisten, dhhr had je
eigenlik de Taal in z'n hele rijkdom en schoonheid; die nu 'n fijn
merk van geest wou hebben, die had in z'n schrijven en ook als hij bij
biezondere gelegenheden wat zèggen wou, — de grote schrijvers maar
na te volgen. Het was de verwarring van kunst en gewone praktiese
gedachtenmededeling, de verwarring van de biezondere artisten-of fijn
1) en de Algemene Beschaafde Taal, de Taal. Altijd-denkers-dialekten
heeft deze zeer principiële en verderfelike fout en dit Imitasie-begrip in
de Renaissance-beschaving in gezeten. 2)
Maar niet altijd heeft het even verderfelik gewèrkt. In den beginne,
'n periode van verjonging van de volken, had tegelijkertijd gewerkt,
krachtige oorspronkelikheid en zelfbewust nationaliteitsgevoel, en het
kan denk ik niet ontkend worden dat het klassicisme toen ook opvoedend
geweest is. Maar toen 't met de oorspronkelikheid uit was en de
eenmaal ziele-levende ideeën puur dogma's waren geworden, toen ook
cle helle vlam van 'n fier patriotisme was uitgedoofd, — toen werden
inderdaad de tijden vervuld, de periode van de voor allen een en
dezelfde SCHRIJFTAAL was daar. In de XVIIde eeuw had elk
van de grote auteurs, Vondel, Huygens, Cats, Hooft, elk z'n eigen
taal geschreven en hun moeders dialekt was in hun taal; en ook in
de kleinen was individualiteit geweest en beschaafde vrouwen hadden
hun brieven geschreven in de taal van hun beschaafde spreken. Ondanks
het klassicistiese dogma was het XVIIde eeuwse schrijven vol
') Dialekt is hier en elders = taal gebruikt. — Dialekt van elkaar zijntwee (of meer) talen die dezelfde zijn maar toch niet in alles, die dezelfde
taal zijn maar verschillend. Men kan evengoed zeggen: „het Nederlands is
een dialekt van 't Duits" als: „het Duits is een dialekt van het Nederlands":
't is een en dezelfde taal maar verschillend. En zo is de taal van een
beschaafd Nederlander ook dialekt van die van z'n even beschaafde vriend
of buurman. Ieders taal is in z'n geheelheid individueel. Maar op een
zeker aantal punten overeenkomende met de taal van die hem omringen. —
Meest individueel is de taal van denkers en dichters. Individueelst van al
de taal van de echte dichter in z'n meest biezondere momenten. v. D. B.
') Zie over oude en nieuwe Taalbegrippen vooral de opstellen van
Buitenrust Hettema in de lopende jaargang van Taal en Letteren: 'tNederlands
en z'n Studie, met name dat in de vorige aflevering. Ook van dezelfde
schrijver in de Grids van 1896: 't Fries en z'n Studie. v. D. B.
430 J. H. v. d. Bosch
geweest van individualiteit, van echte taal. Nu zijn we in de XVIIIde
eeuw en zelfs zij die zich dichters noemen, hebben niet meer hun
eigen individuele en momentane dialekten; behalve 'n algemeen
dichterjargon schrijven ook zij de gemeenschappelike zielloze Schrijftaal,
mengsel van kanselarijschrijfmanier en dichterdialekt waar het persoon like,
de ziel, was uitgedistilleerd. Ik zal het, hoewel het wel op onze
weg ligt, niet verder gaan onderscheiden. Dat de Spèlling etymológies
was, behoef ik niet te zeggen. Dat de grammatikale vormen etymolagiese
waren d. w. z. dooie, lang uit de werkelike taal verdwenen,
spreekt van zelf. Dat het vol dooie woorden zat, hebt u begrepen;
ik voeg er bij: met veel Zuid-Nederlands. Het is dikwils gezegd, dat
de Staten-Bijbelvertaling er ook sterk op geïnfluenseerd had, maar dit
moet noch altijd bewezen worden.
Tegen deze aldus geworden Schrijftaal, Mijne Hoorders, hebben wij
nu noch altijd de strijd. De strijd is tegen het dooie, etymologiese woord,
tegen de dooie etymologiese grammatika, tegen de dooie, etymologiese
spelling.
Want we zijn niét meer in de XVIIIe eeuw, maar de XVIIIe eeuw
werkt noch na en .... wij zijn noch altijd in de Renaissance-tijd.
Wij gaan de nieuwe Tijd, die de Renaissance-periode opvolgt zoals de
Renaissance de Middeleeuwen, die Nieuwe Tijd gaan we wel in nu,
maar het is noch Overgang, en wij zijn noch altijd onder de invloed
van het ouwe Klassicisme met z'n vals kunstbegrip en z'n vals taalbegrip,
onder de invloed ook van het ouwe onartistieke, onnatuurlike
hoogheidsgevoel dat „Deftigheid" heet. Maar in de XVIIIe eeuw,
zijn we niet mèèr. Laat ik vlug schetsen hoe het ging. Op het eind
van die eeuw, later dan in Engeland, Frankrijk, Duitsland, kwam de
Reaksie, en daarmee began de overgang, begon de XIXde eeuw:
± 1780. De stroom van de echte Taal die in het dagelikse spreken
als onder de grond was blijven doorgaan, kwam in van Alphen, in
Betje Wolf, in Bellamy en z'n vrienden, in Feith weer voor den dag.
De kracht van deze beweging werd gebroken. Het duurde niet lang
of alles zat in de Politiek: ik behoef u de Geschiedenis des Vaderlands
niet te herinneren. En onderwijl bleef het Ouwe Geslacht machtig.
Op het laatst van de XVIIIde eeuw was het aak, dat vele klassiek
gevormde mannen er zich voor beijverden, om wat er noch te wensen
overbleef ten opzichte van de Eenheid van Spelling en grammatikale
vorm in orde te brengen en de XVIIIde eeuwse EENHEID te
kodificeren, en te bestendigen voor de eeuwigheid. En het kwam er
toe in de jaren 1804 en 1806, dat de grammatika van Petrus Weiland
en het Spellingstelsel van Matthijs Siegenbeek van Regeringswege (lét
wél!) van Regeringswege geaccepteerd, en voor het Onderwijs van heel
de naatsie, daarmee voor de naatsie zelve, verplichtend werden gesteld.
Minister van Onderwijs was toen de hoogbegaafde en voortreffelike
Taal en spelling. 431
Joannes Henricus van der Palm, — dezelfde die 10 jaar later toen
na onze Restaurasie als zelfstandig volk, de prijsvraag werd uitgeschreven
„een gedenkschrift te leveren van Neerlands Herstelling in
de stijl van Sallustius", die ouwe Latijnse historieschrijver, — dezelfde
Van der Palm die de prijs toen behaalde en Neerlands Herstelling
beschreef niet in z'n eigen stijl, maar in de stijl van Sallustius. Denk
aan Hooft.
Maar deze Regeringsdaad was nu ook het begin van het einde.
Krachtig protesteerde Bilderdijk, de sterke Germaan. Hij die de
Nederlandse geleerden altijd opnieuw weer zei dat ze hun grammatika
niet kènden, dat ze in hun taalopvatting verlatiniseerd waren. Bilderdijk
wilde geen Eenparigheid. Hij had het gezien, dat eenparigheid, de
fiksie van in allen een en dezelfde taal, 'n boei was voor de zielen,
in schrijven en in alle hogere spreken. Hij had het gezien dat in die
fiksie de letter de taal wordt, niet meer de letter de aanduiding van
de klank; hoe de letter op die wijze de klank van het Beschaafde
Spreken-zelf bederft. 1) Het verzet baatte niet. Maar het zuivere water
van de Levende Taal, de door de gemeenschap gesprokene, blèèf
overal opborrelen. Lees De Wacker van Zon, lees Vosmaer, niet
onze overleden tijdgenoot maar z'n oudoom. En terwijl Staring in deze
tijd echte kunst voortbracht in z'n persoonlik ideoom, sprak Halbertsma
tot z'n leerlingen en in z'n geschriften zodanig over de Taal en het
Schrijven, dat we in z'n denkbeelden de denkbeelden die nu onze tijd
bewegen, embryonies herkennen. En eindelik ..... de Romantiek:
Beets, Van Lennep, Kneppelhout, Toussaint, Potgieter, Hasebroek,
Bakhuizen, Heye, ik noem ze maar door elkaar; want in hun aller
werken is, als in van Alphen, Bellamy, Betje Wolf met wie de
XIXde eeuw in de Taal en de Kunst aanbrak, dit éne verschijnsel:
de mensen gaan zich bevrijden, ze willen in hun schrijven zich zelf
weer worden, ze willen weer individualiteit zijn in hun tààl. Wel is
in het eerst hun kunstbegrip vals, maar daar begint zich toch eigen
dialekt te vertonen bij dichters en prozaïsten beide. Midden tussen
die jongeren staat hun oudere en wijzere, die tegelijk nuchteren en
diepzinnige Jacob Geel, de Graecus. Hij was al de fijne en onverbiddelike
kritikus van het oude en de wegwijzer naar de toekomst
geweest, toen zij noch bijna kinderen waren. Van hem vernemen ze
dat „dichterlike tààl" geen poëzie, geen kunst is; dat alle waarachtige
') Zie over dit punt ook: Siegenbeek, Waarschuwing tegen eenige in zwang
gebragte verbasteringen onzer Moedertaal (zie Taal en Letteren 1900, pag. 198);
J. A. Alberdingk Thijm, De Nederduitsehe Spelling, in haar beginsel, haar
wezen en ei sehen beschouwd, 1847; Jac. v. Lennep, Iets over de uitspraak
onzer Taal in de Nederlandsche Volksalmanak van De Bull (bij Van
Kesteren) 1860. En let op die dames die hun best doen om altijd hij, hem,
het, „zo zo zei Piet" etc. etc. te zeggen.
432 J. H. v. d. Bosch
taal persoonlik is; van hem vernemen ze wat kunst is. En onder
worden ze een dag ouwer; ze beginnen tot zich zelve te komen.-tussen
Bakhuizen van den Brink verklaart hun Geel; in Potgieter verpersoonlikt
zich een klaarder en dieper kunstbegrip. En nu ook brèèkt de stroom
van de Algemene Levende Taal voor den dag uit de bodem. Midden
in de Romantiek staat daar 'n teken, 'n simbool, het Boek de Camera.
Het was 'n zeer jeugdig boek, de diepe alles begrijpende poëzie van
Potgieter, de vier jaar ouwere, is er niet in. Maar hierin is de grote
simboliese betekenis van de Camera, dat het uit die tijd het zekerste
teken is, dat het Nederlands eenmaal niet langer meer 'n dode Schrijftaal,
maar waarlik Het Nederlands weer zijn zal, de veel genuanceerde taal
van „gans het volk. ' Ik zou niets liever doen, Mijne Hoorders, dan m'n
schets te vervolgen, te vervolgen tot op onze dagen toe, om U te
doen zien hoe de oude schrijftaal zich in de loop van deze eeuw al
meer en meer is gaan ontbinden en oplossen; hoe we dan nu zijn
gekomen in 't begin van 'n tijdperk, waarin de hele naatsie zal kunnen
lèren schrijven, in Levende Taal. Maar ik mag niet verder gaan.
Ik heb de Richting gewezen, waarin het Nederlands zich ontwikkelt,
en dit volstaat om U de Spellingbeweging van tegenwoordig in haar
eigenlike, haar historiese betekenis te doen begrijpen. Het was omtrent
1860 dat een reactionair tijdperk weer aanbrak: 1860 tot 1880. In
1855 sloeg de Fries Roorda, Hoogleraar te Leiden, voor, om het
Nederlands eenvoudiger te gaan schrijven: z'n voornaamste voorstel was,
niet meer te schrijven de etymologiese n van het lidwoord etc.: dus
altijd de grote man, de harde stoel. Hij wendde zich tot z'n niede-
Hooggeleerden, de mannen van de Koninklijke Academie." Er kon
niets van komen. De Vries en Brill waren met het advies belast
geworden. Beiden waren innig tègen. De Vries beschouwde Roorda's
beginselen als „zeer gevaarlik en verderfelik." Brill zag in de taal
van een kiesen en smaakvollen redenaar" het waar model van taal.
Klassicisme! Ze bewezen voor de zoveelste maal wat 'n superlatief
van 'n frase dat was, als zij praatten: van „de Taal is gans het Volk",
„de ziel van 'n Volk is in zijn Taal." Roorda gaf in 1858 z'n boek,
maar het was 'n roepen in de woestijn. Het slechte tijdperk 1860-1880,
toen heel de naatsie op banen van valse ontwikkeling raakte, was
aanstaande. Het was er. Huet en Multatuli zijn toen onze Rechters
geweest. In de Litteratuur was het het einde van de Romantiek. In
het schrijven werd de tradietsie van de Camera allengs vergeten. De
taal werd weer letter. Het baatte niet dat Beets wààrschuwde tegen
de verlettering van de Taal en er ogen voor trachtte te openen, dat
Dé Taal bij de Ongeletterden is. Zie het stuk van 1867 Over de
betekenis der Ongeletterden voor de Letterkunde"; te vinden in Ver
Het zou noch twintig jaar lang door alle „deskundigen"-scheidenheden.
gelezen worden en door bijna niemand begrepen zijn. Het baatte niet
Taal en spelling. 433
dat Eduard Douwes Dekker telkens op nieuw toonde en zeide, wat
Taal was, dat het klank was en dat het was natuurlike zielsuiting.
En terwijl de Regeringsgrammatika en Regerings-spelling van Weiland
en Siegenbeek naait algemeen erkènd was geworden, tal van auteurs
als Alberdingk Thijm, van Lennep (twee mannen over wie ik afzonderlik
had moeten spreken als ik uitvoeriger had kunnen zijn), Beets,
Hofdijk, Potgieter, Toussaint, in 't spellen altijd hun eigen gang waren
gegaan (iets wat eigenlik van zelf spreekt, nl. bij 'n onverechoold volk), —
werd nû, tussen 60 en 80 'n schijn-spelling-eenheid bereikt. Toen in
1865 De Vries en Te Winkel het Spellingstelsel van Siegenbeek hèrzagen,
voltooiden, naar hin inzichten wetenschappelik bevestigden en
opnieuw kodificeerden, werd deze daad als 'n zegening ontvangen.
Het was in de eerste jaren van het Middelbaar Onderwijs, en straks
werd de XVIIIde-eeuwse eenparigheid overal aan het opwassende
Nederland voorgesteld als 'n hoogste opbloei van de Taal. Slechte
jaren zijn het voor ons schrijven geweest, tussen 60 en 80; en bij de
grote massa van beschaafd en onbeschaafd die niet tegen de slechte
leer van z'n meesters bestand is, slecht ook tussen 80 en nu Het
had en het heeft, verschillende oorzaken. Maar het Spellingstelsel
was er een van. Want in 'n Spellingstelsel huist 'n geest. In 'n
Spellingstelsel werkt 'n Taalbeschouwing; ook uit Taalbeschouwing is
het geboren. En het 'n XVIIIde-eeuwse stelsel Siegenbeek-De Vries
en Te Winkel, niet de etymologiese grammatika er mee anneks, is, in
geest en in waarheid onderwezen, 'n Taalonderwijs dat buiten het
Leven staat: dat niet iiit kan gaan van de levende dingen, niet ahn
de levende dingen onderwijzen kan, dat gèèn zin voor feiten wekt en
nièt met feiten leert omgaan.
Ik behoef U niet te zeggen, Geachte Hoorders, dat Siegenbeek, De
Vries, en Te Winkel goede, erentfeste, geleerde en scherpzinnige mannen
geweest zijn. Maar .... de tijden veranderen. U herinnert zich wat
ik van Roorda vertelde, hoe hij aan de illustre mannen van de Kon.
Ac. voorstelde, of men niet zou ophouden te schrijven de etymologiese
n van den, dien, wien, goeden, armen etc. Hoe alles zich daartegen
verklaarde; De Vries z'n beginselen bestempelde als zeer gevaarlik en
verderfelik. En nu, veertig jaar later, daar verklaren de nû-eminentste
mannen, de evenknieën van de mannen van toen, als zij ook leden
van Akademies van Wetenschappen, dat het voorstel van Roorda 'n
eis des tijds is geworden. De vorige maal deelde ik U mee, hoe de
Voorstellen ter Vereenvoudiging van Spelling en Schrijftaal mèè zijn
uitgegaan van de Hoogleraren Symons, Van Helten, Speyer en Logeman,
en hoe zich in beginsel, en helemaal of ten dele met de Voorstellen
zèlf, bijna al onze Hoogleraren in „Nederlandse Taal- en Letterkunde"
met hun eensgezind hebben verklaard. De taalwetenschap van 40 jaar
434 J. H. v. d. Bosch
geleden, Mijne Hoorders, is niet meer de onze. Dit is die derde
faktor die Spellingverandering bewerkt, die derde die ik straks zeide
noch te zullen noemen: het voortschrijden van de wetenschap. Het
zou U allen, denk ik, interesseren als ik U er over mocht onderhouden,
wáàrom de wetenschap waarop het stelsel De Vries en Te Winkel
rust, voor ons geen wetenschap meer is, hun stelsel onwetenschàppelik.
Maar het zou ons te lang bezig houden. Wat voor hun verbastering
en taalbederf was, nl. de taalveràndering, is voor ons geworden taalontwikkeling.
De taalwetenschap is gekomen op het standpunt van
de natuurwetenschap; door de invloed van de natuurwetenschap heeft
ze haar ware objekt, haar eigenlik terrein gevonden, zelf is ze natuurwetenschap
geworden. Ik zal gelegenheid vinden er noch op terug te
komen. Maar ook die twee andere faktoren zijn gaan werken: De
mensen zijn prakties geworden; daarom willen ze 'n ander onderwijs.
En hun taalgevoel is veranderd. Na 1880 is er 'n reaksie komen
opzetten zo geweldig, dat we na 20 jaar nu, Geestelik Nederland
nauweliks herkennen. In het Schrijven zijn de jongere generasies zich
sterker dan in de dagen van de Romantiek en vèèl algemener, hun
eigen taal die klank is in hun, bewust gaan worden. Het Nederlandse
Schrijven ontwikkelt zich weer krachtig in de richting van de Camera.
Als we uit het geschrevene van de laatste 20 jaar 'n grammatica
maken, ziet hij er totaal anders uit, in vormen, in syntaksis, in alles,
dan het noch altijd als taalkundig gedoceerde ouwe boekje. Wat de
Spelling betreft, merkt men bij de schrijvers 'n onverschilligheid die
zich volstrekt niet poogt te bemantelen. Op allerlei wijze wijken ze
af van het hun op school ingeprente „gebruik" en bekommeren zich
om geen woordenboek. Het is merkwaardig om te zien wat onze
eerste schrijvers zich omtrent ei en ij, dubbele en enkele e en o permitteren.
Zelfs onder de ouderen, bij de meest geletterden onder hun
vertoont zich die onzekerheid en onverschilligheid. Het schrikwekkendste
voorbeeld hiervan is Prof. ten Brink in z'n geïllustreerde Geschiedenis
van de Nederlandse Letterkunde. Door z'n hele boek heen schrijft
hij om maar iets te noemen, telkens 4de naamvallen in de eerste
naamval, presies die dingen die ons het wijze hoofd doen schudden als
op admissie-eksamen voor Gymnasium en H. B. S. de 12-jarige er
zich mee vergist; tal van keren schrijft hij die voor dien, ook, o Hemel,
als betrèkkelik voornaamwoord: de man die ik zag komen. En 't was
noch wel Ten Brink die op het Dortse Kongres zei, dat het kostelikste
wat de Kongressen ons bezorgd hadden — de Spelling-eenheid was.
Is deze onverschilligheid, Mijne Hoorders, iets goeds? Niet de slordigheid;
de slordigheid van schrijf maar zonder beginsel raak." Slordigheid
is altijd 'n kwaad. Maar het is 'n teken, dat de mensen uit de
waan geraken dat de letter de taal zou zijn, en dit is iets goeds.
Moeten we er nu niet bijzijn; en zorgen dat de mensen van deze tijd
Taal en spelling. 435
die zich van het ouwe stelsel dreigen los te maken, niet op hol slaan?
Als we hun niet de teugels vieren, hun geen ruimer vrijheid toestaan,
dan zal het gebeuren. Ik verzeker u er is 'n tijd komende, dat de
mensen, en let wel die mensen die we in 'n vroeger tijdperk als de
toongevers beschouwd hebben, de Schrijvers, de echte klassièke Schrijvers
ook, als we niet op ons qui vive zijn, de vrijheid zullen nèmen, 'n
vrijheid, die ons nu bandeloosheid zou schijnen. Ziet hoe 't was in de
XVIIde eeuw, — toen onze Litteratuur almee op z'n allermooist was!
U zult het zeker met mij eens zijn, dat het niet de verstandige manier
is wat zeker soort deskundigen" in de onderwijzers-eksamen-kommissieën
veel hebben gedaan, ook dit jaar weer zullen doen, — de eksaminandussen
gebieden: allemaal schrijven mijne, eene, mijnen, etc.! Is dan niet
vrij wat verstandiger wat een van onze degelikste en verdienstelikste
taalkundigen, maar 'n man van het ouwe régiem, C. H. den Hertog,
voorstelt: „Bij examens late men het gebruik van een woordenboekje
toe — zooals men logarithmentafels, passer en liniaal toelaat"?
Maar indien deze laatste wanhopige uitspraak door 'n man van het
blwe régiem gedaan wordt; als het zo dubbel en dwars waar is, dat
het siesteem Siegenbeek—De Vries en te Winkel is, wat de grote
taalvorser Jacob Grimm het noemde nl. „te geleerd"; als we, diezèlfde
man van zoeven horen zeggen: „Zij die niet voor den druk schrijven,
kunnen het zich, wat de Spelling betreft, zoo gemakkelijk maken als
zij willen, en als men iets voor den druk bestemt kan men het laten
nazien" — mijne Hoorders zullen we dan niet noch verstandiger doen,
als we eindelik, nu de tijden rijp zijn geworden, eens ter harte nemen
wat die bezadigde grote en meest veelzijdige geleerde, de Hoogleraar
Land in 1870 reeds zeide:
„De Spelling die eenvoudig de spraak moest weergeven is nu een
nadeel voor de geheele maatschappij; is een belemmering geworden
voor het juist verstand der klanken en lettergrepen, een eeuwigdurend
struikelblok voor het onderwijs. De moeite aan het aanleeren en het
herzien onzer Spellingen besteed, wordt ons door nièts vergoed; en
er is zooveel anders en beters dat dààrom ongedaan blijft! Juist bij
het volksonderwijs komt het er dubbel op aan, dat de korte schooljaren
zoo min mogelijk door noodeloozen omslag en door beoefening van
hetgeen ons in niets een beter inzicht geeft, worden ingenomen. Wat
men ook niet genoeg kan inscherpen is, dat alle schrift een uitgevonden
kunstmiddel is, een ding van ondergeschikten rang; en dat het levende
voertuig van 's menschen gedachte, het ware voorwerp van alle taal
taalonderwijs gegeven is in het gesproken woord ". -studie en
Wanneer we dan nu erkennen dat er 'n Spelling-kwestie is en er
ons voor zetten hem op te lossen, hoe zullen we te werk gaan? De
krisis die in elke spelling die zich veretymologiseert, noodwendig
436 J. H. v. d. Bosch
eenmaal komt, is daar. Het schrijven verandert weer in de fonètiese
richting, de richting van de klank. Ik kan me voorstellen dat iemand
zegt: „welnu mààk de spelling dan fonèties". Dit zou zeer ondoordacht
zijn. Als we het vraagstuk dieper behandelden, zou 't u blijken
dat niet alleen 'n wezenlik in alles fonetiese spelling 'n onmogelikheid
is, maar dat daarbij 'n zelfs maar rüw fonetiese spelling individueel
dat is zuiver foneties opgevat, zeer schadelik werken zou op het algemene
schrijven, ja schadelik werken zal op de ontwikkeling van 'n
volk. We behoren in de eerste plaats aan te nemen 'n norm (natuurlik
zal de norm eenmaal 'n andere zijn); en die norm kan niet anders
zijn dan het Algemeen Beschaafd zo als het in de toongevende kringen
gesproken wordt. Vervólgens, moeten we overeenkomen om elk woord,
in 't schrijven, een vaste vorm te geven; in werkelikheid namelik wijzigt
zich de woordvorm: het lidwoord is meestal de, maar als we nièt zeggen
„ob-de toren" zeggen we „op-te"; niemand zegt „op-de"; overeenkomen
moeten we nu om te schrijven „de" en „op" als vaste vorm, geen „ob",
en geen „te". Daarbij verwaarlozen we dan, bij 't foneties weergeven,
die verschillen, die bijna niemand tot bewustzijn komen, b.v. de
verschillende soorten van r's. Maar zullen we dan nu het Beschaafde
woord in alles foneties, naar de klank gaan schrijven? Als we dit
deden, mijne Hoorders, zouden we door bijna niemand worden gevolgd.
We zouden zoveel veranderingen krijgen, dat het oog er niet aan
zou kunnen gewennen; wèl bij taalkundigen die zich altijd niet
klanken bemoeien, maar wij willen niet andermaal 'n spelling scheppen
voor geleerden; wij immers van deze tijd, erkennen dat 'n Spelling
moet zijn voor de gehele naatsie. Maar ook al wilden wij: tegen
de grote massa, zelfs alleen van de Beschaafden, zouden we niets
vermogen. De Spelling van 'n taal is niet in de hand van individuen.
De Spelling van 'n taal ontstààt niet uit het biezondere iedee van 'n
individu; ze wordt niet gemaakt. Hoe het schrijven van 'n zekere
tijd is, ook hoe haar letters zetten is, dat hangt onlosmakelik samen
met de hele fysionomie van die tijd, dat is produkt van haar hele
organisme; het is als de mens en al wat des mensen is, natuurprodukt.
En in de natuur gebeuren geen sprongen, en men kan haar ook geen
sprongen laten doen. In de grote massa is de natuurmacht; en zo
zien we het vraagstuk „hoe moeten we nu aan 't begin van de XXste
eeuw handelen in zake het spellen" tot 'n praktiese kwestie worden
het ouwe spellingstelsel kan niet op eenmaal verdwijnen, we moeten
het verschil delen, we moeten geven en nemen. Alleen dan kunnen
we hopen, dat alle partijen het in der minne met de fonetiese neiging
zullen willen schikken. Meer kunnen we voor onze nakomelingschap
niet doen, dan het ouwe stelsel vereenvoudigen, vereenvoudigen in de
fonetiese richting, om het mèèr in overeenstemming te brengen met de
taal van het Heden. En dan moet de nakomelingschap maar verder zien.
Taal en spelling. 437
Wat gaan we nu doen? Spelling, van nature fonèties, wordt van
nature op den duur etymologies: de woorden staan dan niet meer in
de vorm die ze in ons hebben, maar in 'n vorm die ze hadden bij
vbórvaderen van ons. Dit is oneenvoudig. Nu komt de krisis. De
mensen gaan weer voelen 't woord in hun. Waarin zal nu bestaan
't eenvoudiger worden? Dat het woord van Heden in de Spelling
weer voor den dag komt. Wààrin zal bestaan ons bewust vereenvoudigen?
In 't uitbannen van de Etymologie, de dooie vormen.
't Eerst komt dan in aanmerking het schrijven van den, dezen, dien,
Wien. Als u 't eens goed voelen wil hoe etymologies dit schrijfhaaltje
n is, probeer dan bij uw eerstvolgende allerdefstigste visite eens met
n's te spreken. Of probeer 't van avond is als u thuis is gekomen:
„dien lepel dien je daar ziet liggen, wil ik er voor gebruiken": „Piet
zet den hoed op en ga wat blauwen inkt halen in den nieuwen winkel
op den hoek." De Fransman hoeft niet te vragen aan z'n woordenboek
of het is le pain of la pain, le chapeau of la chapeau: hij wèèt
het, want het is niet etymologies, het zit in hem; de Duitser heeft
et in zich of het der of die is, hij wèèt het, zoals de Nederlander
wèèt of het de schaap, de kind is of et schaap, et kind. Ik weet
wel dat veel Nederlanders als ze lèzen, zeggen „den hoed" »den
pennehouder", »niet dien stoel bedoel ik, maar dezen", „dien Piet
vind ik eenen naren jongen", den man dien je zoo goed vertrouwt,
houd ik voor eenen groten bedrieger," — maar M. H. daar hebt u
net wat Bilderdijk zei en wat van Lennep in 'n apart opstel betoogd
heeft: nl. dat 'n etymologiese eenparige Spelling de Beschaafde Spraak
zèlf bederft. Hoort de ouwe Prof. Cosijn daarover: „Wat dan in de
eerste plaats afgeschaft? Indien ik van advies dienen mag, zou ik
aanraden een begin te maken met de executie der n's in den derden
en vierden naamval, die zelfs geen redenaar meer hooren laat; schoolmeesters"
(wij moeten hierbij ook aan vele Zèèrgeleerden en zelfs
Hooggeleerden denken] — en pedànten niet te na gesproken." Zo
Cosijn. Als ik u uitvoerig ging verhalen, hoe we aan al die den's in
ons tegenwoordig woordenboek en in onze scholen gekomen zijn, ver
ging van die drie eeuwen lang voortgezette onwetenschappelike-halen
knoeierij, dan zoudt u met verbazing zeggen: „Hoe? Is dat nu de
Nederlandse Grammatika?" En u zoudt op eenmaal helaas! genezen
zijn van het kinderlike geloof van uw kinderjaren. In de middeleeuwen
zèi men noch „den grootsten balk". Sinds eeuwen is dat anders. Het
Nederlands is, net als het Engels, 'n zo goed als verbuigingsloze taal
geworden. Alleen de voornaamwoorden, b.v. me naast ik, hebben
noch enige fleksie, en het adjektief heeft noch voor woorden die geen
het hebben 'n e: „de grote kerk", „ik heb uw oudste broer gesproken".
Het woord jas heeft altijd de voor zich, het woord rok heeft altijd de
voor zich. Wanneer nu dus iemand zegt: als je schrijft, moet het
438 J. H. v. d. Bosch
zijn „dé jas" en „dèn rok'', dan zegt hij in werkelikheid dit: de jas,
dat woord heeft de permissie om in 't schrijven nèt te zijn wat het is,
het mag de hebben; rok? dat woord heeft niet de permissie om te
zijn wat het is, het moet zijn dèn, den rok. „Mannelik zijn" betekent
in werkelikheid dus niets anders dan, niet de permissie te hebben om
te zijn net zo als is. 't Vrouwelik zijn is: wèl de permissie hebben. U
herinnert zich dat we 't op school za leerden, die indruk heeft elk
kind er van: alsof zo'n woord dan met 'n n moest omdat, ja omdat
het mannelik was zie je, in dat manlike daar zat et em in, en in dat
vrbí wlike; daar was iets biezbnders aan zó n woord; daar zat iets in,
en daàrdoar moèst het nu 'n n hebben, of gèèn n, daardoor had het
'n n, als 't niet manlik was, dan zou 't geèn n hèbben. Ik denk dat
u het nu anders zien zult, Manlik zijn en 'n n krijgen van de mensen,
is presies het zelfde. Daar is geen „omdat". Als u in 't woordenboek
ziet dat 'n woord „manlik is", dan moet u denken: „zo zo, zeggen ze
van je dat jij niet zonder 'n n mag staan ?" Op de vraag: „waarom
moet dit woord 'n n hebben" is geen antwoord te geven; want het
„moet" helemààl niet.
Dus vrouwlik zijn is: dit woord heeft de permissie om te zijn zo
als 't is. Manlik zijn: het heeft de permissie niet. En nu kan ik u
meteen het volstrekt zin-loze doen inzien van 'n redenering als deze:
„dit woord, tafel bevoorbeeld, is uit het Latijn, tabula; tabula is in
't Latijn vrodwelik, dus is tafel in 't Nederlands vrouwelik". Deze
redenering zou mogelik schitterend opgaan — als. . . . als „vrouwelik" in
't Nederlands dezelfde betekenis had als in 't Latijn. Maar wat betekent
het in 't Latijn, „tabula" is vrouwelik? — dat als er 'n
bijvoeglik naamwoord bij „tabula" komt, dan gaat dat bijvoeglik
naamwoord uit op a: b.v. „'n ronde tafel" „tabula rotunda". Maar
„vrouwlik" in 't Nederlands betekent, dat 'n woord de permissie heeft
om net te zijn zo als 't is. En nu krijgen we dus dèze gèkheid:
„'t bijvoeglik woord krijgt bij tabula een a, dus mag dat woord in
't Nèderlands wel permissie hebben om nèt te zijn zoals 't is." U ziet,
hier zitten we zo ver mogelik in 't ongerijmde. Dezelfde dwaze redene
g krijgen we nu met 'n woord dat uit het Frans is en daarin
b.v. manlik is. „Manlik" en „vrouwlik" betekent in 't Frans heel wat
anders dan bij ons. Het is geen permissie.kwestie, maar of 't woord
in de werkelikheid nl. in 't spreken, de klank-kombinasie le, of la
voor zich krijgt. Laat nu 'n woord uit het Frans zijn en daar le
hebben. Redenering: Dit woord heeft in 't Frans le, dus kan het in
't Nèderlands niet de permissie hebben om net te zijn zo als 't is: men
is wetenschappelik en moreel verplicht om er het n-krabbeltje achter
te zetten. Let op dit „dus"! Ach hadden we de permissie tenminste,
om er soms ook is 'n torentje of 'n roomhoorntje of 'n inktkokertje
achter te tekenen. U ziet, Geachte Hoorders, hoe gevaarlik van die
Taal en spelling. 439
wetenschappelike termen kunnen zijn; die pest in alle onderwijs aan
kinderen en jongelieden. U ziet hoe de wetenschappelike mensen zelf de
dupe zijn geworden van hun aan de klassieken ontleende terminologie.
„Dit woord is vrouwelik", zeiden ze, „deur is vrouwelik: o, dan is 'n
deur 'n vrouwtje, dus moeten we van 'n deur spreken met zij: „Jan doe
haar eens dicht, zij staat open." 1) Ziedaar wat er terecht komt van 'n
wètenschap doen, waarin men denkt met zo iets als natuurwetenschap
niet te maken te hebben; dat niet zèlf natuurwetenschap is.
ik zal u niet vermoeien niet te vertellen waarvan men 't afhankelik
gesteld heeft of 'n woord de permissie hebben zou of niet. Maar ik
wil er u toch iets van vertellen. ") Hierbij heeft zich vooral Te Winkel
verdienstelik gemaakt; en Brill. De namen van schepen hebben de
permissie wel. Waarom? Oni „de bijgedachte aan schuit", en schuit
had, vroeger, werkelik niet den maar de bij zich. Goed. Dus wie
spreekt van de Tromp, de Zeehond, denkt eigenlik aan de Trompschuit,
de Zeehondschuit; de Koningin Emma-schuit. Natuurlik moet men
nu ook schrijven: „de Zeehond verloor haar masten." Vreemd, dat
we niet de bijgedachte hebben van schip, en dat die woorden niet
onzijdig zijn, — „het" schip. Net als met de scheepsnamen, is 't nu
met de namen van bergen; want berg had, eenmaal, werkelik (d. i. in
de Taal, d. i. in de Klank) den voor zich; de namen van vruchten
en bloemen; want vrucht en bloem hadden ook, in de middeleeuwen
de voor zich. Welzeker; en dat spreekt van zélf, dan moeten we van
'n peer en een roos ook met zij spreken; daarbij komt dat roos in
't Latijn (rosa) 't bijvoeglik woord op a heeft; dus dubbel en dwars 'n
zij, net als onze zuster of onze vrouw. Maar de vruchtnamen op oen
hebben de permissie toch niet, die hebben den; want citroen in 't Frans
heeft le voor zich, dat sluit als 'n bus; en 6ók de vruchtnamen op
ling, el en er hebben geen permissie, dat heeft natuurlik al weer z'n
goeie reden, je denkt bij peer ook aan peervrucht, maar bij appel
denk je niet aan appelvrucht. Dat de appel àcàgt evenwel vrouwelik
is, is te begrijpen, want hij is genoemd naar Sinte Agatha. En griet?
Van de griet is het niet zeker of hij iets met „onze Griet" of niet Sinte
Margriet te maken heeft. Maar nu mag toch griet ook vrouwelik zijn,
dan heeft Aagje 'n zusje. U zoudt denken dat, net als appel, nu
alle vruchtnamen op el, er manlik zijn? Mis. Want komkommer,
') In deze fraaie taalkundige redenasie zit een dàbbele fout : Io men
denkt er niet aan dat manlik en vrouwlik hier niet de gewone geslachtelike
betekenis hebben; 20 „deur is vrouwelik" heeft geen betrekking op de
deur-zelf, maar op het woord „deur". 't Laatste is een soortgelijke vergissing
als Levie beging toen de meester vroeg: „Levie, noem jij nu is een woord
Knet 'n ei derin!": ,, Gehakt! meester. v. n. B.
') In 't volgende is een en ander aan de opstellen van Kollewijn
ontleend. v. n. B.
440 J. H. v. d. Bosch
mispel, morel, amandel die kunnen de permissie van de weer wel
hebben; U vermoedt al, dat dit weer met de bestaansmanier van die
woorden in vreemde talen in verband staat. Het zou U zeker niet
moeielik vallen om er 'n aantal regels van deze kracht zelf bij te
bedenken: meubel is onzijdig: het stoel-meubel „het" stoel; het kleedingstuk:
het jas(-kleedingstuk); de namen van dieren onzijdig, het hondedier,
van wege dier. Maar de uitzonderingen er bij vast te stellen,
dat zou u niet zo gemakkelik vallen; daar is geleerdheid toe nodig.
U zoudt misschien kunnen denken dat de muziekinstrumenten, om
instrument en speeltuig onzijdig waren. Of mànnelik, omdat ze zoveel
bombari maken. Ze zijn vrouwelik. „Niet onwaarschijnlik toch, zegt
te Winkel, „heeft men ze als vrouwelike wezens beschouwd, om de
lijdelike rol die ze vervullen". Wist u wel, Toehoorders, dat wijfjes
mannelik en mannetjes-hyena vrouwelik is. Of men nu van-olifant
die vrouwelike mannetjes-hyena moet schrijven „zij verscheurde haar
wijfje" daarover, merkt Kollewijn op, zijn de grammatika's het niet
geheel eens: de meeste bewaren op dit punt 'n geheimzinnig stilzwijgen.
Kievit en koekoek zijn mannelik omdat men er vogel bij denken kan.
Maar, vroeg Kollewijn, zijn lijstervogel en meesvogel niet even goed
of slecht als „kievitsvogel" en „koekoekvogel"? En geeft het voor
koe, dat het is ,,ht koebeest." Van de Donau en de Tang „behoort"
men (let wel „behoort") men te zeggen: „Hij is buiten zijn oevers
getreden". Best. Maar de Mississippi en de Waal treden buiten haar
oevers. Ik heb hier het woord weer aan Kollewijn gegeven, en aldus
gaat hij voort: Het kost moeite om er ernstig bij te blijven; en dat
lukt helemààl niet als men leest dat de namen van rivieren manlik
zijn „wanneer men er het manlike stroom of vloed bij verstaan kan,"
en vrouwelik „wanneer men er rivier of beek bij denken karr. Stel
u 'n klas voor, waarin de belangrijke vraag behandeld wordt of men
schrijven moet de of den Obi. Ja, is de Obi 'n stroom? of is hij 'n
rivier? De onderwijzer voelt er iets voor de Obi 'n stroom te noemen;
— maar zijn leerlingen halen zegevierend 'n aardrijkskundig boekje te
voorschijn, waarin de Obi wel degelik en deugdelik 'n rivier heet. Ik
zal er u niet meer van vertellen. Wat was de fout in dit alles?
Dat men zei: „bij 'n woord dat gèèn het heeft, daar sta je voor de
kwestie, heeft het nu den of de?" — en 't feit was dat er geen
woorden met den meer waren. Wat dunkt u Toehoorders, zullen we
er niet 'n beetje aan mee gaan werken om aan al deze dwaasheid een
einde te krijgen?
Ik hoor hier en daar 'n bedenking. Is 't niet lelik, altijd de? Ik
antwoord: Is het Beschaafde Nederlands lelik? Is het spreken van
uw Moeder, — is het spreken van uw dochters lelik ? En uw Engels,
dat U zo graag leest, is het lelik? Als uw oor zich is 'n poosje geoefend
heeft in 't horen van uw eigen taal, dan zult U »Dien Jan
Taal en spelling.
vind ik een naren jongen" onuitstaanbaar gaan vinden. Of de dichters
dan dén armèn wel zullen willen ontberen? Dat moeten zij zelf weten.
Daar hebben wij niet mee nodig. Wij hebben het over de Algemene
taal, over de Praktijk van het Leven, over het Algemène Schrijven.
Ik hoor iemand zeggen: Als we geen den meer schrijven, wordt dan
niet heel veel onduidelik; je ziet er toch z^Imaar de naamval aan. Ik
antwoord: En hoe maakt u het dan met de vrouwe like woorden; meer
dan de helft van de woorden hèèft immers nooit geen n? 'n Zin die
duidelik is als er in de vierde naamval 'n moeder of 'n zuster in
voorkomt, wordt diezelfde zin onduidelik als er 'n vader of een broer
in komt? 'n Zin met 'n tafel („tafel" heeft de) wordt die onduidelik
als er 'n stoel in plaats van 'n tafel in is ? Proef op de som : denk
aan uw dagelikse spreken, aan mijn spreken dezen avond: gebeurt
het u ooit in gesprek met 'n ander, dat u noch eens àànvragen moet,
omdat u de naamval niet duidelik is? En denk aan Uw Engels; is
er éene taal soms die er 't Engels in overtreft oni niet direktwerkende
presiesheid alles te zeggen? Indien we niet uit de ouwe school waren,
M'n Hoorders, we zouden niet op het iedèè komen, of 'n taal zonder
buiging wel van presiese en heldere zegging kon zijn. We zouden
van zelf bedenken dat gèèn woord immers op zich zelf staat in de
taal; dat taal in zinnen bestaat en daarin elk woord in verband met
mèèr woorden en in den regel elke zin in verband ook met mèèr
zinnen; waarbij komt, om van accent en ritme te zwijgen, dat in
buigingsloze talen zich 'n eigenaardige woordschikking ontwikkelt. Opmerken
wil ik nog even, dat blijft, al wat van buiging is gebleven:
's Rijks belastingen, 's werelds loop, 's lands wijs 's lands eer, 't Koninkrijk
der Nederlanden, 's avonds en 's morgens, om den broode, op den duur,
aan den drank, aan den dijk jagen, onder den duim, voor den dag
komen, Looft den Heer: dit en meer dat in beschaafd Nederlands (of in
dicht-of bijbeltaal) werkelik gehoord wordt, net als Den Haag, den Briel
e. d. dat blijft natuurlik om dat het er is. Voor 't overige geldt al het
opgemerkte ook voor deze, die, wie en de bijvoeg like naamwoorden. Dat
de dichters zelf moeten weten wat ze doen, dat herhààl ik nog eens. En
de redenaars ook. Maar als ik 'n redenaar was, dan zou ik het niet
willen zijn, en ik zou 'n Spreker worden, ik zou in lèvende taal
willen sprèken, als ik levend was. Ik eindig hierover met nochmaals
'n uitspraak van de praktiese, omzichtige Cosijn: „Wij dienen ons
buigingsstelsel te herzien, schrift en spraak in overeenstemming te
brengen. Dan eerst spreken en schrijven we „grammatisch" juist.
Naar mijn bescheiden meening maken we ons voor de oogen van alle
vreemdelingen belachelijk door als „vrouwelik" op te vatten en te
verbuigen, wat de Algemeene Taal niet een hij aanduidt. Waarop
berust het vrouwelik geslicht dér sabel? een huzarenofficier trèkt hem,
de oppasser pèètst hem -- hèm die volgens het reglement een zij is.
T. & L. X. 31
442 J. H. v. d. Bosch
Een beschaafd man kan, als hij wil, elke spelling, ook de moeielijkste,
de ongerijmdste aanleeren. Maar geen sterveling heeft de geslachten
der duizenden Nederlandsche zelfstandige naamwoorden in zijn hoofd.
Daarom laat ons dreigen en slaan met de stok, de degen, de sabel,
en zorgen we dat hij goed aan komt, — onverschillig of veel eeuwen
geleden een enkele dezer een zij was. Te eischen dat een beschaafd
akteur van een bloem zegt dat bij haar ontbladert, van een roos dat
hij haar in het knoopsgat gestoken, van een courant dat hij haar of
ze gelezen heeft, dat is in lijnrechten strijd met de beschaafde taal."
Nu over de eh: de eh in woorden waar hij vroeger 'n ek was,
'n werkelike klank dus, maar in de Middeleeuwen al niet meer, —
toen al 'n s. Hoort wat Cosijn er van zegt: „U kent de anekdote
van Bismarck als gezant in Petersburg? Hij wandelde eens in de
tuinen van het Keizerlik paleis, toen hij tot z'n grote verbazing 'n
schildwacht zag staan bij 'n grasperk, waar zo'n man best gemist
kon worden. Nieuwsgierig informeerde hij naar de beteekenis van
die post. Waren dààr soms nihilisten te duchten? Niemand kon
hem 'n afdoend antwoord geven. De schildwacht stond er, — omdat
daar altijd 'n schildwacht had gestaan. Echt Russies. Maar toen
eenmaal de nieuwsgierigheid was gaande gemaakt en de zaak ten
langen leste de Czhar te ore kwam, werd er onvermoeid onderzoek
gedaan naar de reden van dat wonderlik geschilder. En ten laatste
bleek, dat keizerin Catharina juist op die plek eens 'n viooltje had
zien bloeien en om te voorkomen dat het geplukt werd, gelast had
daar 'n man op wacht te zetten. En het viooltje verwelkte en de
sneeuw viel en de felle vorst kwam en Veilchen ging dood, —
maar de post werd niet ingetrokken en 'n schildwacht zou er zeker
noch staan, als Bismarck niet in 'n ogenblik van verstrooidheid zich
daarover had gelieven te verwonderen. Echt Russies. Maar wat dunkt
u van uw eh in mensch, arch, bosch etc.? in dorschen, eischen, heerschen
etc.? en van uw eh in alle bijvoeglike naamwoorden die op 'n
s uitgaan? Reeds lang vóór Catharina was dat viooltje al dood, die
letter verstomd, maar noch altoos schildert die eeuwige eh op het graf
van de overledene." Hebt u er ook wel niet is bij stil gestaan, Geachte
Hoorders, als u schreef: „Dat's valsch, dat is een slinksehe streek" —
en u was bezig aan die haal daar achter aan : wat moet die eh nu
eigenlik? Als ik u herinner aan paars, kras, dras, dwars, wars, bits,
spits, flets, los, vos, gewis die ook allemaal geen oh hebben, dan zult
u toestemmen dat we, naast 'n paarse bloem zonder eh ook gauw
zouden wennen aan 'n slinkse streek, en 'n valse redenerinag zonder eh.
En denk ten overvloede noch aan het fraaie onderscheid tussen : 'n
wekelijksch loon mèt eh, en hij verdient wekelijks zoveel zonder eh,
gaar het vergissen algemèèn mee is. Eindelik is hier de lastige kwestie
mee anneks bij al zulke woorden als schainsch, schaarech, fiksch,
Taal en spelling. 443
gluipsch, slaafsch, barsch, maisch etc. etc. of die eerst 'n bijwoord,
of eerst 'n bijvoeglik naamwoord zijn geweest: zijn ze namelik eerst
bijvoeglike naamwoorden geweest, dan moeten ze ook als bijwoord eh
hebben; maar waren ze eerst bijwoord, dan hebben ze als bijvoeglik
naamwoord 'n eh, maar als bijwoord niet. Het is aardig om te zien
hoe de verschillende woordenboeken en drukken van woordenboeken,
ook van De Vries en Te Winkel zelf, op dit punt afwijken. Vrage:
is dat altijd uit te maken of 'n woord eerst dit was of dat; wat betèkent
dat „eerst" : doet het spreken van de mensen hierin ook mee?
of is b.v. XVIIde eeuws en XIXde eeuws, alleen wat er op papier
gezet is? U ziet, reden te over om het pennekrabbeltje van de ch
eindelik eens in de pen te gaan houden.
Derde hoofdpunt. Dubbele e en o! U weet, het onderscheid is dit:
van de woorden die in ons Beschaafde Spreken de o-klank hebben,
hadden sommige een (luizend jaar geleden de tweeklank ou, andere hadden
géén tweeklank, zo min als nu. Die woorden nu die oorspronkelik
'n ou hadden, leren we onze kinderen schrijven niet twee o's: dus gelooven,
oogen, loover; de anderen mogen niet èèn. En evenzo met de e. Overal
waar de e in ons Beschaafd eenmaal 'n ai of 'n ei is geweest, 'n
tweeklank was, daar moeten 't ter herinnering daaraan twèè e's zijn,
anders is één genoeg. Toen Siegenbeek die onderscheiding weer bestendigde,
verklaarde de bekende Staring, de echte dichter en praktiese
landekonoom, dat hij het bewuste verschil spitsvondig en overtollig
vond, en de Hoogleraar Lulofs oordeelde, dat deze bedenking niet
gemakkelik te weerleggen was. Maar wie hebben het andermaal bevestigd?
De Vries en Te Winkel. Hoe konden ze dit doen? Luister
goed, Mijne Hoorders: „de doelmatigheid, zeggen ze ergens, schrijft
eigenlik in de Spelling dit voor, om alle woorden die gelijke klank
hebben maar iets anders betekenen, ook verschillend te spellen, de
doelmatigheid — want hoe gemakkelik zou men dan zien welk woord
bedoeld was.' Daar hebt u het. Zòá dit doelmatig zijn? Ik vraag
noch liever: zou 't nodig zijn? Ik herinner er u aan dat de klank
baren 't navolgende betekenen kan: meervoud van baar „golf" van
baar „staaf goud", van baar „nieuweling", van baar „draagbaar", en
't wèrkwoord baren? De klank post kan betekenen: „posterij", „postwagen ",
„postkantoor", „postbode", „postpapier", „deurstijl", standplaats", van
'n schildwacht, „last", „amt", „bediening", „onderdeel van 'n begroting",
'n plant en 'n vis. Komt het u nu ooit voor dat u in uw
spreken met 'n ander, of in uw lezen vragen moet: welk baren, welk
post is hier nn bedoeld? Dit overkomt u evenmin als dat u ooit, als
er gezegd wordt: we zetten het op de tafel, vragen moet: wat bedoelt
u, Tegenwoordige tijd of Verleden tijd? Want „zetten" niet waar,
kan evengoed Tegenwoordige tijd als Verleden zijn; en zo tal van
andere werkwoorden. Hoe komt dat? Wel omdat 'n woord altijd in
444 J. H. v. d. Bosch
'n verband staat, omdat we in ons spreken met elkaar niet uitgaan
van woorden, maar altijd van zaken. 't Zelfde als bij de verbuigingen.
En 'n scherp licht valt er hier dunkt me op, dat De Vries en Te
Winkel helemaal geen grondslag onder hun voeten hadden, ze stonden
niet in het leven, ze stelden zich de dingen niet voor. Ze waren in
het Taalbeschouwen uit die school, waar men altijd konstruerende
uitging van de enkele woordjes, die in „naamvallen" stonden en altijd
bepaalde uitgangen hadden. Niemand zal toch ooit in werkelikheid
iets zeggen van deze kracht ('t voorbeeld is van Kollewijn): De post
kwam met 'n post uit de post, liep langs 'n post, en kocht naast 'n
post wat post, 'n post, 'n post, en 'n post. Welnu, M. H., om het
doelmatige! hebben De Vries en Te Winkel de dubbele en enkele
e en o gehandhaafd: het is van zodanig belang zeggen ze, dat met
recht te eisen is, dat woorden als beren „verscheurende dieren" en
beeren „varkens" slepen „slepende gaan" en sleepen „doen slepen" etc.
in de Spelling onderscheiden worden." Ondertussen spelden ze zelf
naar de etymologie: noten „vruchten", noten » aantekeningen", noten
„muziektekens" alle drie op dezelfde manier; sporen, van 'n haan en
'n ruiter, sporen „voetprint", „indruk van het wagenrad" en dus aan
-
sporen, nasporen, sporen „spoorwegen" sporen, met de trein reizen,
allemaal etymologies, met éne o. En ziehier wat ze er noch aan toevoegden:
„het kan de vraag niet zijn '), of men niet beter zou gehandeld
hebben met alle woorden te spellen met ène o en ène e;
men moet met het bestaande ví rtwerken." Er blijkt uit dat ze niet
alleen geen werkelike grondslag hadden, maar ook het reële niet
begèèrden. Ik zal mijn kritiek hierop niet voortzetten, u niet gaan
vertellen hoe van verscheiden van die woorden de etymologie niet
bekend was en nach niet is. Ik eindig met dit woord van Beckering
Vinkers, de latere Groninger Hoogleraar, de man die het best de een
o-kwestie kende (hij heeft er toen, in 1864, 'n heel boek over
geschreven): »Alles wel beschouwd, blijft het onderscheiden der enkele
en dubbele e en o in vele opzichten een kansrekening, een struikelblok
voor geleerden en ongeleerden, een taalkundige troetelpop, een soort
enfant terrible, waarmee geleerden en ongeleerden ontzettend veel te
stellen hebben, en waarvan we in 't eind nog weinig pleizier beleven;
ja dat, vrees ik, ten langeleste wegens al den last, dien het den lande
berokkent, voor goed zal worden aan den dijk gejaagd. Hadden De
Vries en Te Winkel in dezen de stoute schoenen aangetrokken en tot
regel gesteld dat voortaan de e en o evenmin zouden worden verdubbeld als
de a in jaren en de u in uren (wat op hetzelfde neerkomt!), ze zouden
wellicht hun wetenschappelijke consciensie =) eenige wroeging, maar aai)
') Ik kursiveer; hier komt de echte konservatief uit die denkt dat hij en
zijn wereldje eeuwig zijn, niets veranderen mag.
') Wel te verstaan de „wetenschappelike consciensie" van 1865!
Taal en spelling. 445
het spellend Nederland een groot gemak hebben bezorgd en gewerkt
in den geest des tijds, die wil vereenvoudigen en al wat afgeleefd is,
ten grave dragen."
Drie hoofdpunten heb ik nu behandeld. Enkele andere punten nm
ik eenvoudig: de klank ie schrijven we in de nieuwe Spelling enkel
met ie (i + e): de enkele i is dus altijd = i in smid (dus tralien,
Januarie, fabriekant, Russies). 1) In monniken, prachtige, heeft de i tot
dusver de waarde van de onduidelike klinker gehad: in monniken niet —
daar hoort u geen i: monneken: 't is zowat 't zelfde als in bereiden,
verlegen. Welnu dat blijft zo; maar nu, komt de i ook in de uitgang
lijk, omdat die òòk toonloos is: dus waarlik, dierlik, menselik, dageliks:
allemaal met i: net als in vonnis, notaris dus.
Woorden als ert, kermis, kersboom, tans, besje, schrijven we net als
ze nu zijn. We gaan niet op de wijze van De Vries en Te Winkel
woorden als slabbdkken op grond van onbewijsbare etymologie vervormen
tot slaphakken. Maar thuis blijven we spellen met h, omdat
we dat woord telkens als we 't zeggen als 't ware weer afleiden van
huis: anders gezegd, ieder voelt noch de samenhang van thuis met
huis; maar dat thans vroeger van hand kwam (in 't gevoel en begrip
van de mensen), dat kan wel iemand als 't hem niet verteld is weten, maar
in werkelikheid voelt niemand dat meer. De etymologie is in thuis
levend, in thans is de etymologie, de afkomst dood. Zo is ook de
etymologie van vestjeszakje nl. van vest, van vogelnestje namelik van
nest levend: telkens als we 'tzeggen, leiden we 'tdaar weer van af;
maar de etymologie van bentje, namelik van best („beste moer", lieve
moeder) is dood, we voelen 't niet meer, en daarom schrijven we vogel
met t, maar besje zonder t. Cosijn zegt omtrent het door de-nestje
Vries zo vurig voorgestane Kerstmis: „ik durf het niet te verdedigen;
het verleidt tot een verkeerde uitspraak, inzonderheid op den kansel.
') Tegen deze wijziging schijnen veel mensen iets tegen te hebben. Dit
zit 'em wel hoofdzakelik in 't ook voor anders juist niet ouderwetse lieden
ietwat rare van vormen als pieano, vieool. Wat mij betreft, ik kan er ook
niet aan wennen. Woorden als deze zetten bepaald kwaad bloed. Op de
laatste Algemene Vergadering was een voorstel ingekomen om op te houden
de mensen daarmee te ergeren, en de Vergadering nam ook een besluit in
deze zin (zie het Verslag). Toch was men van mening dat het spellen van
rievier, dierekt, iedee, lieniaal, tietel en meer zulke echt Nederlandse
woorden (ie niet onmiddellik door een andere klinker gevolgd) voor het
onderwijs aanbeveling verdient: de schoolpraktijk in het Lager Onderwijs
leert het. Wat betreft het oude onderscheid tussen traliën en melodie-en,
evangelien en profetie-en : de algemene neiging is om al die woorden met
iën te schrijven, niet met ie-én; ieder taalonderwijzer weet dit. Dit bewijst
dat ook hierin de nieuwe regeling niet de beste is.
In elk geval blijft ie in Russies, evangelies e. d. van wege 't vervallen van
de eh in Russisch, evangelisch etc. v. D. B.
446 J. H. v. d. Bosch
Dat Kerst daarin „Christus" beteekent, gevoelt niemand meer." En
van de ert: „Ik begrijp die voorliefde voor ertesoep ten volle. Zijn
er hartstochtelijke voorstanders der officieele erwtensoep, laat hen er
zich aan te goed doen: die dwaze w zal hun ten laatste slecht bekomen,
wanneer allerwegen slechts erten gewild zijn."
Natuurlik raken we 't sisteem der samenstellingen van De Vries en
Te Winkel ook weer kwijt. Het geldt hier deze vraag: moeten we
schrijven hanènkam of hanekam, vossènvel of vossevel , paardènpoot of
paardèpoot, apenliefde of apèliefde, apèkop of apenkop, hazèlip of
hazenlip, kattèkwaad of kattenkwaad, kippeborst of kippenborst, paar
of slakkengang, speldèkussen of-dèvoet of paardènvoet, slakkègang
speldenkussen, pijpekop of pijpenkop, krentèbrood of krentenbrood,
ganzélever of ganzenlever, enz. enz. enz. Wat De Vries en Te Winkel
hieromtrent hebben vastgesteld, grenst aan liet ongelooflike. Ze hebben
het 'aldus beredeneerd, dat het moet zijn b.v. apèkop als het is de kop
van het dier, maar „'n apenkop van 'n jonge", apenliefde maar b.v.
weer apèstaart, paardenvoet, maar paardèpoot; kattèstaart (ook als
plant) maar kattenkwààd; slrakkèngang maar slakkèhuisje; kippeborst,
maar 'n mens met 'n „kippenborst"; hanèkam, ook als bloem, maar
hannégevecht; 'n ganzèlever maar 'n pastei van ganzenlever; schape- of
sehapenvleesch, naar gelang het vlees van één of meer schapen is;
speldenkuseen maar speldeprilc, pijpekop maar pijpenwroeter, flessebakje
maar flessènrek. Wat eigenaardige onderscheidingen hierbij gemaakt
werden, daarvan zal ik u toch 'n enkel voorbeeld geven: namen van
planten die niet 'n dierna4am zijn samengesteld: er is 'n plant kattestaart,
die heet zo om z'n overeenkomst niet 'n kàttestaart; nu is het
kattèstaart, dus is ook die plant kattèstaart; maar er is ook 'n plant
kattedoorn: de doorn lijkt niet op 'n kat, maar 't is 'n doorn vbór
katten of zo iets: omdat het nu 'n doorn is voor katten, daarom is
dit kattèndoorn. En zo behoort u nu te schrijven, o plantkundige,
paddènstoel maar ganzèvoet, paardeslaart maar geitenblad enz. enz.
Wat dunkt u hiervan, mensen van het praktiese leven? En nu
hebben we er noch niet alles van gehad. Ik heb noch niet over de
s in samengestelde woorden gesproken ook. Ik geloof dat ik mij de
krietiek hierbij wel besparen kan, en volstaan kan niet er de regel
van de Vereenvoudiging eenvoudig tegenover te stellen: Waar algemeen
in de beschaafde taal, geen n of s als tussenletter in samen
gehoord wordt, wordt er ook geen geschreven: zedeleer, sterre-stellingenkunde
(net als plantkunde, dierkunde) kattekwaad, hanekam, apekop,
ganzelever etc. Eigennamen, ook de Aardrijkskundige, heeft de Spel
geoordeeld, behoren onveranderd te blijven. De juristen-ling-Kommissie
onder ons zal dit zeker genoegen doen, want zij zullen ongetwijfeld
van mening zijn, dat dit is, geen taalkundige, maar 'n juridiese
kwestie. Zierikzee dus met z, als van oudsher, niet met s.
Taal en spelling.
En nu heb ik noch maar een punt te behandelen, en dan is 't uit.
De vreemde woorden. Ik zal 'is wat vreemde woorden noemen: aap,
aalmoes, beker, brief, dichter, duivel, engel, ezel, fles, klok, kachel,
kaal, kalk, kamer, kar, kaas, kat, kelder, kaars, ketel, kerk, kers,
kussen, kist, kok, kool, kop, keuken, koper, kort, leeuw, mijl,
meester, molen, munt, offer, pacht, pik, paal, pan, pauw: wil ik het
hele alfabet zo doorgaan? Als ik het dan zo doorgeweest was, dan
zou ik het noch wel is en nóch wel is kunnen doorlopen, want ik
heb volstrekt niet in iedere letter al het vreemde genoemd. Wilt u er
noch 'n paar van uw meest gewone woorden? Zuiver, zegen, vlam,
troon, staat, oester, kroon, kleur, blond, braaf, plukken, koken,
proeven, tasten, schrijven, venster, klaar, dubbel, zeker .... Maar
nu schei ik er uit; ik zou anders op deze kort en krachtige manier
noch 'n heel poosje aan de gang kunnen blijven. De kracht van het
betoog zou hièrin zijn, dat het u noch meer overtuigen zou, dat 'n
woord dat uit 'n andere taal in 't Nederlands komt, er gerust Hollands
mag uitzien, wanneer het tich burgerrecht heeft verkregen, wanneer
het algemeen is geworden, wanneer het een nèderlands wóèrd is geworden.
Indien wij sjées, van chaise, schrijven met sj net als de
klank is, groep van frans groupe, met 'n oe, portret, van frans
portrait met ai, met 'n e; klasse ondanks frans classe met 'n k, lokaal
met 'n k, dokter met 'n k, sigaar niet 'n s, — wàárom zullen we 't
dan niet goed vinden sijfer te schrijven met s, zooals we ook singel
niet met c schrijven, prinses niet met c, die evenzeer vreemde woorden
zijn die oorspronkelik c hadden? — Waarom niet? Omdat het vreemd
staat? Zeker. Maar hoe komt het dat u troep niet vreemd vindt,
met z'n echt hollandse oe, frans troupe met ou? Hoe komt het dat u
klasse niet vreemd vindt met z'n k? Immers omdat u 't zo gewènd
ben. Het zal dus maar af hangen van het aantal keren dat u 't woord
in z'n fonetiese spelling, 't woord zo als het werkelik is in uw mond,
gezien zult hebben, wànneer u Oven natuurlik als singel, sigaar, klasse,
troep en sjees, zult vinden: reels met ee, trem met e, presies met s,
bloeze met oe-z, redaksie met s, brosjure niet sj, masjiene met sj-ie,
sjaal met sj, boeket met oe-k, buro met een o, kade met k-o, vormen
waarin deze en andere woorden ook bij schrijvers, zelfs de meest
artistieke, die geheel buiten de Spelling-vereniging staan, sinds 20
jaren te vinden zijn. En in 'n verrassend korte tijd zult u er gevoel
voor krijgen dat cadeau werkelik niets anders is in uw mond dan
k-a-d-o, rails niets dan r-ee-1-s, — wanneer u er de proef eens enige
malen van neemt om het zelf te schrijven. Dan zal uw oog al heel
spoedig niets natuurliker vinden. En als 't gevoel voor de natnnrlikheid
bij u gekomen is, dan zal 't gevoel van de gewóónheid wel volgen.
Ziehier wat de Spelling-Kommissie met 'n k, u voorstelt: Vreemde
woorden die algemeen, zeer algemeen Nederlands zijn, schrijf die zo
448 J. H. v. d. Bosch
als ze in werkelikheid zijn, schrijf ze niet etymologies maar , f oneties,
naar de klank. Of altans, als, voor uw eigen gebruik, u 't echt
Hollandse woord toch liever ziet in z'n ouwe franse pak, — alsof
't eeuwigdurend een frans woord bleef, — tracht u er van te doordringen
dat als andere mensen buro schrijven met o, zoals it troep
met 'n oe, reels met 'n e zoals d sjees met sj-ee, en masjiene met
sj-ie, zoals u kwartier met kw, karkas niet k-k, kapitein niet k-ei,
penseel met s, vermiljoen met lj, stukadoor met 'n k, — doordring er
u van, dat die anderen nièts wonderliks doen, nièts doen dat strijdig
zou zijn met de beschaving. Wees rèdelik hierin. En indien u goed
en simpatiek denkt over het Algemeen, over de brede schare, — gaat
er niet licht over heen en bedènkt u eens of het niet op ûw weg ook
ligt, om het smadelike van geen vreemd woord te kunnen spellen van
hun àf te nemen, — als dat „niet eens kunnen spellen" de schuld is
van ons die ons verhèdgen in, die trots zijn op onze kennis van vreemde
talen en die maar niet kunnen begrijpen, dat al kennen wij frans, dat
daarom 'n frans woord noch even goed als vroeger nederlands kan worden. ')
') Op twee achtereenvolgende Algemene Vergaderingen van de Spelling-
Vereniging is een en andermaal besloten, de leden in overweging te geven
het beginsel „laat het van vreemde oorsprong echt Nederlandse woord ook
Nederlands gespeld zijn" niet dan met voorzichtigheid toe te passen. De
spelling van de vreemde woorden is inderdaad niet zulk een kritiek plint
als het schijnt. Er zijn een macht van woorden die niemand als, in ruimere
kring, gewoon Nederlands zal beschouwen, met name allerlei soort van
techniese termen. Er zijn er ook niet weinige die ieder onbevooroordeelde
voor algemeen dageliks Nederlands grifweg erkennen zal. Een eerste soort
woord vind ik b.v. socialisme, een tweede soort woord b.v. kado. De spelling
cadeau keur ik zowel af als de spelling sosialisme, al zijn ze niet volstrekt
foutief. Nu zijn er tussenwoorden. Een woord is nooit vandaag noch vreemd
en morgen inheems, 't maakt een tijd van overgang door. De een voelt het
dan als Nederlands, een ander meent het noch als vreemd te moeten beschouwen,
weet mischien ook niet hoe ruim wel de kring van 't dageliks
gebruik is. Een tijd lang zullen er dan twee of meer vormen zijn en beide
geschreven: Zo vinden we in oudere boeken naast kleur couleur en koleur,
naast singel cingel, naast portret portrait en pourtrait, naast kantoor comptoir,
poudre, poedre naast poeder, troop, troubel naast troep en troebel, point en
punct naast punt, fournais naast fornuis, fait naast feit etc. etc. Dit ver
zal zich natuurlik ten allen tijde voor doen, altijd zijn er vreemde-schijnsel
woorden bezig Nederlands te worden. Ten tijde van De Vries en Te Winkel
was 't niet anders. Voor zulke woorden van tweeërlei bestaanswijs één
schrijfwijs vast te willen stellen, zou natuurlik geheel ontaalkundig zijn, n.l.
onwetenschappelik. En onprakties. Want de genegeerde vorm zal toch door
breken, de nergens toe nutte en evenwel dwaselik geëiste eenparigheid zal
niet verkregen worden. De tweeërlei spelling behoren wij, onbekrompen,
voor vele woorden te erkennen. Zo beschouwd, is het punt van de spelling
der vreemde en bastaardwoorden niet zo kritiek als menigeen zich pleegt
Taal en spelling.
En nu bij dit alles, denkt aan het onderwijs. Ik moet het u ten
slótte noch eens op het hart drukken:
U zult het hoop ik bij u zelf bedacht hebben onder 't geen ik tot u
gesproken heb: 'n onderwijs dat zich met die geslachten, die ch's, die
e's en o's bezig houdt, dat dààrin 'n kind wil leren wat taal is; dat
de mens dit soort taalkennis als 'n geschenk op z'n levensweg meegeeft;
'n onderwijs dat uit de beginselen en naar de metodes van de taal
waaruit deze spelling en deze grammatika zijn voortgekomen, 'n-kunde
kind verstandelik ontwikkelen wil, — zulk 'n onderwijs deugt niet, het
is schadelik: is deze gedachte niet door uw hódfd gegaan soms? Dat
het verderfelik is, hoe verderfelik, ik zou het u uit m'n onderwijspraktijk
elders en hier te Gouda zó kunnen aantonen dat u het záàgt met uw
ogen. 'n Afzonderlik betoog zou er toe nodig zijn, ik vertrouw echter
dat mijn verzekering enige waarde voor u hebben zal. U bent er van
overtuigd, dat de uren besteed aan die Spelling en die grammatika die
wij niet in ons hebben, nuttiger besteed konden zijn, besteed ook aan
verstandelike ontwikkeling. Hebt u er wel enig iedee van, hoe groot
het ààntal van die uren wel is ongeveer? Op de H. B. S. zou het
mij schelen, in de eerste klasse minstens 1 /3 van de tijd, in de tweede
klasse 1/3 van de tijd. Op het Gymnasium in de eerste klasse de
helft van de tijd, in de tweede klasse ongeveer de helft van de tijd.
En dan is tegenwoordig noch dit het resultaat, dat we maar àànnemen
dat ze hun zaken kennen, maar in de hoogste, de vijfde en zesde
klasse de próèf genomen, is het daar treurig vèr van af. Wil men
iets bèters bereiken, dan moet er noch veel meer tijd aan gegeven.
En bedenk nu, dat in de eerste klas dan weer avergeleerd is al wat
bij toelatingseksamen wordt geëist, in de tweede vbèl van het toen
reeds geëiste, wat altans geëist kan worden (ik zelf doe dit niet), waar
de onderwijzers van de Lagere School op rèkenen. Is dan dat Lager
Onderwijs zo slecht geweest? Neen, Mijne Hoorders, daar is ook
met 'n toewijding en 'n volharding 'n betere zaak waardig gewerkt.
Hoeveel uren meent u wel dat dààr gewonnen zouden zijn, als we
vereenvoudigen wat ik u dezen avond heb voorgesteld? Daaromtrent
heeft de Spelling-Kommissie opgaven verkregen en opgaven zijn gepubliceerd:
Aan scholen waar met H. B. S. en Gymnasium rekening
moet worden gehouden, bedraagt het niet meer of minder dan twee
jaar van de schooltijd, dat wil zeggen al de uren die gedurende twee
volle jaren aan het would-be-nauwkeurig schrijven van de e's, o's,
sch's en vooral van de geslachten geofferd worden, zouden gewonnen
voor te stellen. Die inderdaad eau de Cologne zegt en Cologne daarin als
naam van afkomst voelt, laat die aldus schrijven, maar laat ons niet bespottelik
vinden het odeklonje van het volk, dat voor hun de enig goede
vorm is; o is voor 't volk niet fr. eau; de geen voorzetsel. v. D. B.
450 J. H. v. d. Bosch
zijn. Op andere scholen is het natuurlik wat minder; maar dok het
resultaat nöch minder. In de vierde klasse, zegt een amsterdams
schoolhoofd, zijn gedurende het schooljaar minstens 70 uren besteed,
om de 4de naamvals-n te leren schrijven waar die hoort. „En bij
invuloefeningen (waar dan natuurlik alleen veel voorkomende woorden
in staan) gàht het dan. Maar als de leerlingen iets uit zich zelf
opschrijven, komen de n's weer niet op hun plaats. Deden ze noch
maar altijd alof die n's niet bestonden; ze zijn er ongelukkig zo rojaal
mee; die stumpers zijn voor hun hele leven besmet met de n-bakterie.
En in de vijfde klasse komt dan de dèrdenaamvals-n de verwarring
noch vermeerderen." Ik geloof als er 'n onderzoek werd ingesteld aan
onze (Goudse) scholen, de uitkomsten zouden de leden van onze
Geachte Schoolkommissie niet minder verrassen. 0 hoe uitstekend
zouden ons al die verspilde uurtjes te pas komen. En ons Taalonderwijs
zou dan uit kunnen gaan van de klank, van het feit dat in het
kind is, tot zelfs het Spèlonderwijs toe, zou dan 'n uitmuntende school
van observatie, van oefening in waarnemen geworden zijn; eenmaal op
weg, zal het kind zich zelf verder kunnen oefenen, het heilige zèlf-doen
zal in de plaats zijn gekomen van het redeloos nàdoen.
Mijne Hoorders, ik durf u voorstellen: Sluit U aan bij de Vereniging.
Ik weet wel, U bent gewoon uw eigen aardeel te gebruiken. Daar
reken ik op. Maar u zegt: ja, maar met het ene kan ik mij verenigen
en met het andere niet. Laat ik U daarop mogen antwoorden. De
hele Spelling kunnen we niet veranderen, niemand zou meedoen. Wat
zullen we dan wèl veranderen, wat niet? We moeten 'n keus doen.
Zal nu deze keus anders kunnen zijn, dan min of meer subjektief ?
Als tien mensen zich ieder afzonderlik daartoe zetten, zullen ze nièt
met presies dezelfde voorstellen voor den dag komen. Wat moet er
derhalve gedaan? We moeten 'n aantal bevoegde mannen, en waarom
niet ook vrouwen, met de regeling belasten, en zo als zij na veel
overweging het ons voorstellen, daarover moeten w' et eens willen
zijn. Zouden we nu niet met enig vertrouwen aannemen het kompromis
tussen ouwe Spelling en nieuwe — dat ons is voorgelegd door 'n
kommissie die bestaat uit 'n man van het Openbaar en 'n man van het
Biezonder Onderwijs, De Geus en Emous, de schrijver en journalist
Gerard Keller, de twee taalgeleerden Dr. Kollewijn en Dr. Buitenrust
Hettema, en de taalprofessoren Van Helten, Symons, Logeman en
Speyer? We offeren dan ieder z'n biezonder verschilpunt op. Ik het
mijne, U het uwe. Wil elk volledig gelijk hebben, dan is er in zake
Spelling nooit iets tot stand te brengen.
Ik weet wel, 'n man als Cosijn heeft z'n bezwaren gehad, en dèze
man geldt iets. Maar nièt hèm juist zou ik mijn pleidooi misschien
kunnen winnen. Behalve Nederland hier, is er noch Zuid-Afrika. Ik
heb hier het Verslag van het Eerste Zuid-Afrikaanse Kongres ter Ver.
Taal en spelling. 451
eenvoudiging [der Spelling] van de Nederlandse Taal, in 1897 te Kaapstad
gehouden. Vertegenwoordigd waren daar: Kaapkolonie, Oranje-Vrijstaat,
Zuid-Afrikaanse Republiek. Zuid-Afrika wenst 'n taal-eenheid met Europees
Nederland, maar, betogen ze, het is hun niet mogelik de Nederlandse
„Schrijftaal" te aanvaarden zoals die in de Ouwe Spelling en Grammatika
is. Aanvankelik strekten hun eisen zich verder dan wat hier in Nederland
is voorgesteld. Ze wilden o. a. de lange ij zien verdwijnen. Ze hebben
hun argumenten ingebracht. Welnu, ook zij hebben het hunne geofferd
en ze hebben opdat het Nederlands over de gehele wereld èén grote
sterke eenheid worden zal, de Voorstellingen van hedenavond aan U,
geaccepteerd. En nu vragen ze van ons: help ons, dat er 'n zodanig
geschreven Nederlands zijn zal, dat we in de strijd tegen het Engels
zullen kunnen zegevieren. Sluit u aan, c pdat we machtig zijn." Op
het Taal- en Letterk. Kongres te Dordrecht vroeg Dr. Leyds, de
Staats-Sekretaris van de Z. A. R. met nadruk aan de Voorzitter: drie
dingen hebben we nodig in Zuid-Afrika, allereerst Vereenvoudiging.
En hier is nu het eindwoord van Cosijn, de praktiese en voorzichtige
Leidse Hoogleraar'), de man, die in dezen mischien scherper en verder
ziet dan een: „Eén argument ten gunste van de Vereenvoudigde
Spelling gaat zwaar wegen. Toen ik in mijn Gidsartikel mijn bezwaren
zeide, dacht ik er niet aan. Bij onze Zuid-Afrikaansche taalbroeders
is een sterke ingenomenheid waar te nemen voor Vereenvoudigde
Spelling. En ze zàllen fonetisch spellen, zoo ze verstandig zijn. Waar
ze zich in hun schrijven aan het „hoogere" Nederlandsch willen aansluiten,
eischen ze áfschaffing van letter-teekens die voor hen alle
waarde missen, die hun en hun kinderen noodelooze moeite baren.
Mogen wij voor hun billijke klachten (le oores gesloten houden? Nu
onze taal door een gunstige lotsbeschikking een steeds ruimer gebied
gaat vinden dan ons kleine plekje gronds, „ontwoekerd aan de baren",
nu voor onze Letterkunde een achterland" in het verre Zuiden kan
gewonnen worden, dat eenmaal voor den bloei van ons dierbaarst
kleinood" stellig van de grootste waarde zal zijn, krijgt de Spellingkwestie
een grooter en dieper beteekenis dan ze ooit gehad heeft. Daar
staan de Transvalers voor onze deur, hun Commissie welke zich zeer
geprononceerd voor Spellingvereenvoudiging heeft verklaard. Zullen we
de Heeren met een dom en fier non possumve, „wij kunnen niet"
áfwijzen ?" 1)
') Sinds overleden, — tot scha van de Vereenvoudiging. Hij wist dat
er behalve de Geleerdheid noch het samenleven van de millioenen is en een
strijd om 't bestaan. V. D. B.
') Is dit argument van Cosijn na vervallen? Wie durft zich aan voor
wagen.-spellingen
452 Taal en spelling.
Ziedaar het woord van Cosijn, de man die eenmaal in z'n jonge
jaren de in onze hogere scholen meest gebruikte en met gezag beklede
ouwerwetse Nederlandse grammatika schreef.
Ik heb gezegd.
Gouda. J. H. V. D. Bosco.
SPREEKWOORDEN.
Wat een spreekwoord is, die vraag is moeilijk te beantwoorden. Een
spreekwoord is een algemeen gebruikte en overal begrepen uitspraak. B.v.
bitter in den mond maakt het hart gezond. Ontbreekt de algemeene
bekendheid en de algemeenheid van het gebruik, dan is het geen
spreekwoord of geen spreekwijs meer; doch in het laatste geval een,
enkel aan geleerden bekend archaïsme. Ondertusschen is het zeer
moeilijk te bepalen, voor den niet taalgeleerde, of zulk een uitspraak
misschien enkel in zekere gewesten of in nog engeren kring: in een
stad of in een streek wordt gebezigd en algemeen verstaan.
Over den levensduur der spreekwoorden valt ook veel te vragen. Er
zijn er verdwenen, er moeten er voortdurend verdwijnen, omdat zij niet
meer begrepen worden, omdat zij zijn vervangen door andere, omdat
ze niet meer betrekking hebben op algemeene toestanden uit de tegen
maatschappij. Wij noemen als voorbeeld het leenstelsel. Op--woordige
merkelijk is dat spreekwoorden een zeer lang leven kunnen hebben,
veel langer dan de toestanden, die zij uitdrukken of waaraan zij hun
ontstaan te danken hebben.
Het nut dat eene classificatie kan hebben ligt enkel in het praktische.
Er valt, namelijk, over zekere groepen iets te zeggen; er valt nog meer
over te vragen. Wij kunnen b.v. de spreekwoorden verdeelen in uni
internationale, vaderlandsche en misschien gewestelijke. Er-verseele,
zijn spreekwoorden die, in zeer nauw aanverwante vormen, bestaan in
zóó vele landen, dat men ze universeel zou kunnen noemen. Wij hebben
er gemeen met Frankrijk en Duitschland, vooral de aan den bijbel of
aan de klassieken ontleende, maar ook vele andere, naar men van
Dr. Stoett leeren kan. Er zullen wel voorwaarden zijn te noemen,
waaraan spreekwoorden moeten voldoen om zoo algemeen in nagenoeg
gelijken of geheel identieker vorne te kunnen worden gebruikt. Het
vaderlandsche spreekwoord is afkomstig van dichters en schrijvers of
ontleend aan uitdrukkingen betreffende beroepen en bedrijven, of het
behoort tot de spontane. Gedeeltelijk zal misschien kunnen worden
Spreekwoorden. 453
verklaard, waarom het gebruik van sommige beperkt bleef tot ons
vaderland. Voor die, van Nederlandsche schrijvers afkomstig, is het
duidelijk, waarom ze elders niet voorkomen; er kan misschien soms een
antwoord worden gevonden op de vraag waarom de andere niet verder
kwamen dan onze enge grenzen. Wij noemen: In het veen ziet men
op geen turfje.
Spreekwoorden te verdeelen in groepen naar hunne beteekenis kan
alleen nuttig zijn, indien men die van verschillende volken tegelijk
behandelt en komt dan ook alleen te pas in een werk over „het"
spreekwoord, zoo algemeen mogelijk. Daarin zou men kunnen handelen
over spreekwoorden met betrekking tot de vrouw, het huwelijk, den dood,
(le ijdelheid van al het aardsche, gierigheid, leugenachtigheid, hygiëne
euz. enz. In zulk een werk zou moeten worden gewezen op de wanhopig
makende algemeenheid van sommige vooroordeelen en de nuchterheid
tegenover het ideale der spreekwoorden van nagenoeg alle volken,
daaronder begrepen de Oosterlingen. Eene gedachte moet al heel laag
bij den grond zijn om in het spreekwoord te kunnen voortleven gedurende
eeuwen. Men late zich niet misleiden door den soms verrassenden
vorm, waarin (bijv. door de Chineezen) erg nuchtere dingen worden
gezegd. In den grond zijn de spreekwoorden aller volken nagenoeg
gelijkwaardig en als verzamelingen even onsamenhangend. De vrouw
is een verachtelijk wezen, maar ook het heerlijkste wat men kan begeeren;
de gierigaard is hatelijk, maar slim is de man, die op de dubbeltjes
past; de jaloersche echtgenoot is bespottelijk, de nooit ergdenkende
eveneens ... onzinnig zijn de hygiënische spreekwoorden overal: melk
op wijn dat is venijn, wijn op melk is goed voor elk. En dat noemt
men in Frankrijk La sagesae des nations!! daar, waar men toch ook
heeft, van oudsher, hetzelfde: Vin sur lait c'est souhait; Lait sur vin,
c'est venin en waar men aan niet minder nationale domheden in het
spreekwoord een lang leven schenkt dan wij.
Worden er nog spreekwoorden gevormd?
Het komt ons voor dat op deze vraag geen beslissend antwoord is
te geven. We weten het niet en we kunnen het niet weten. Dat de
menschen zich minder van spreekwoorden bedienen dan vroeger is wel
zeker. 't Is geen mode meer; het staat ouderwetsch en dus komiek.
Laat iemand in een kluchtspel maar veel spreekwoorden gebruiken,
desnoods niet eens te onpas, en hij kan er zeker van wezen dat het
publiek lacht. Spreekwoorden in onze gesprekken schijnen uit den
toon. Men hoort ze nog het meest van oude lieden, dienstboden,
boersche menschen. Ge hoort ze trouwens maar zelden meer in hun
geheel gebruiken: Wie lest lacht. . .; Beter ten halve gekeerd ... enz.
Van al het nieuwe, in de laatste eeuw tot stand gekomen, maakt het
spreekwoord geene melding. Dat het nog gedeeltelijk zijne bekoring
houdt komt, schijnt het, door zijn ouderdom. Tracht maar eens te ver
454 Spreekwoorden.
talen. Met onwillige honden is 't slecht hazen vangen: 't is slecht racen
met een roestige fiets; alle hout is geen timmerhout: van elk soort
ijzer maakt men geen locomotieven bf: elk gas is geen lichtgas. Het
wordt treurig-bespottelijk. Wij willen dat de „wijsheid" der vaderen
tot ons komt in der vaderen taal.
Maar later, misschien? Het is, dunkt ons, wel zeker dat oudtijds
het spreekwoord spoedig ontstond na de zaak, die er de beeldspraak
voor leveren kon of het werk van den schrijver, die gelukkige regels
had gegeven. De Catsiaantjes dagteekenen uit den tijd van Cats. Wie
kent spreekwoorden, ontleend aan Beets? Niet eens de Genestet, die
toch, o. a, in zijn Leekedichtjes, prachtig spreekwoordenmateriaal heeft
gegeven, is vader van wezenlijke spreekwoorden geworden. Men citeert
hem vaak, dat is al, en lang niet hetzelfde.
F. L(APIDOTH). Uit een recensie van DR. F. A. STOETr,
Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen,
Uitdrukkingen en Gezegden,
Elzevier's Geill. Maandschift, afl. 5, Mei 1900.
TER OVERWEGING AAN DE VOORSTANDERS VAN VOORGESCHREVEN
SCHEMAAS BIJ 'T MAKEN VAN OPSTELLEN 66K
IN VREEMDE TALEN.
(Uit: Georg von Bunsen, von seiner Tochter
Marie von Bunsen. 1900. —)
Ein ausgesprochenes, aber mit Bescheidenheit gepaartes Individualitätsgefühl,
spricht aus der Schilderung seines neujährlichen Argers.
Am 1. Januar 1843 schreibt er seinem Vater: 'Es ist eine alte Sitte,
dass zu Neujahr ein Primaner die Lehrer und Mitschüler in einer
lateinischen Rede beglückwünscht. Du kannst Dir denken, dass diese
Reden schon seit langer Zeit über Alles, nur nicht über das neue
Jahr handeln und bloss ani Schluss dessen Erwähnung thun. Dieses
Amt wurde diesmal mir übergeben, das Thema lautete: "De studii
philologiae praestantia et iucunditate." Du kannst Dir denken, wie
lieb mir die Aufgabe war. Dr. Kirchner trug mir auf, ihm eine
Disposition zu bringen. Mit aller Liebe arbeitete ich sie aus — er
verwarf sie und schrieb mir selbst eine auf, gründlicher und umfassender
als meine, aber — nimm es nicht übel — ganz unpassend. Ich gebe
Dir seine Einleitung. "Da mir die Ehre zu theil geworden, heute
vor Ihnen zu reden, sei es mir vergönnt, zumal da ich dem Abgange
nahe bin, Ihnen Rechenschaft abzulegen von den Gründen der Wahl
Ter overweging etc. 455
meines Lebensberufes, des philologischen Studiums. Ich darf hoffen,
class dieser Gegenstand Ihnen, indem Sie nachsichtig mich anhören,
nicht unangenehm sein werde, da er die Grundlage der hiesigen
Bildung stets gewesen und Sie selbst sich damit beschäftigt haben."
Findest Du es nicht anmassend, dass ein Redner die Aufmerksamkeit
seiner Zuhörer bloss seiner selbst wegen verlangt? Ich kann nicht
leugnen, dass mir diese Forderung, nach fremdem Plan eine Auseinandersetzung
eigner Absichten anzufertigen, die ganze Rede sehr
verbitterte. Jedoch ich machte sie und zwar, was schwer war, nach
der Regel so kurz, dass sie bequem auf anderthalb Bogen ging, feilte
an der Lateinität und war nur ziemlich zufrieden, bis ich sie Kirchner
vorzeigte und er sie für sehr gelungen erklärte. Nun fiel mir beim
Durchlesen erst auf, wie schimpflich ich mit der Sache umgegangen
war. Immer hatte ich nur Kirchner'sche Phrasen, immer seine Propädeutik
angeschrieben, nie eigenes gebracht. Ich trug heute die Rede
vor, mit innerem Abscheu und Grausen und wunderte mich, als sie
gut befunden ward. Wegen dieser Arbeit muss ich mich verachten
— und doch kann ich mir eine gewisse Entschuldigung nicht versagen."
(p. 36/8)
VEELTALIGE VORMING VAN 'T KIND - WENSELIK?
(Uit: Georg von Bunsen, von seiner Tochter
Marie van Bunsen. 1900. —)
Es war das Schicksal der Bunsen'schen Kinder, immer in mehreren
Sprachen zu verkehren. Aussenstehende halten dieses fast regelmässig
für ein unbeschreibliches Glück, die Betroffenen erkennen erst später,
wie nachteilig gleichberechtigte Sprachen wirken, wie nachteilig es ist,
wenn nicht einer Sprache fraglos das Übergewicht zukommt.
(p. 5J6.)
Einige seiner Briefe an die Eltern sind aus dieser Zeit aufbewahrt
worden ..... , die Sprache ist deutsch, englisch, französisch oder
lateinisch und keine ist richtig.
(p. 10.)
Der Lehrer übersah den unausbleiblichen Nachteil einer vielsprachigen
Familie. Die feinen Stilkritiker der Goneourt'schen Tafelrunde wussten
es besser: `on causait style et l'on parlait de Timpuissance de bien
écrire chez les gens qui parlent plusieures langues. Les mots deviennent
des dénominations vagues.' (Journal des de Goncourts, V. p. 263.)
456 Veeltalige vorming van 't kind — wenselik?
Auch die Rahel bemerkt: 'Sprache ist nicht wie ein Kleid des Gedankens,
sondern wie dessen lebendige aus ihm erwachsene Behauptung'
und man hat eben viele und verschiedenartige Kleider, aber
nur eine Haut. Schiller las Shakespeare aus Prinzip fast nur in der
deutschen Übersetzung, denn, so sagte er: 'Meine Lebensarbeit ist
deutsch zu schreiben, und ich bin der Überzeugung, dass Niemand
viel fremde Sprachen lesen kann ohne den Tact für die feinen Abstufungen
der eigenen, ein wesentliches Erforderniss für einen guten
Stil, einzubüssen.' Fast ausnahmslos hatten die zehn Bunsen'schen
Kinder das väterliche Sprachtalent geerbt, nicht eins derselben sprach
irgend eine Sprache so instinktiv, unfehlbar richtig wie jeder gebildete
Durchschnittsmensch es in seiner eigenen und einzigen Sprache vermag.
Dies schliesst natürlich nicht aus, dass die Bunsens mehrere Sprachen
hervorragend beherrschten ...... Auch schrieb mein Vater später
nicht nur kein schlechtes, sondern sogar ein ungewöhnlich gutes Deutsch;
wer aber genau aufpasste, entdeckte hier und da eine etwas fremdländische
Wendung, besonders beim Sprechen, eine mangelnde Treffsicherheit
des üblichsten Wortes des gewöhnlichsten Verkehrs. Als öffentlicher
Redner hat er später die Schattenseiten der Vielsprachigkeit lebhaft
empfunden; zu oft kamen ihm beim Reden seine Gedanken am Genauesten
bezeichnende englische, französische oder italienische Worte,
die dann im Gehirn in der Eile übertragen werden mussten.
(p. 35/6.)
„DOOD" EN „LEVEND" IN TAAL.
The living vocabulary is no more permanent in its constitution than
definite in its extent. It is not to-day what is was a century ago, still
less what it will be a century hence. Its constituent elements are in a
state of slow but incessant dissolution and renovation. „Old words"
are ever becoming obsolete and dying out: „new words" are continually
pressing in. And the death of a word is not an event of which the
date can be readily determined. It is a vanishing process, extending
over a lengthened period, of which contemporaries never sec the end.
Our own words never become obsolete: it is always the words of our
grandfathers that have died with them. Even after we cease to use a
word, the memory of if survives, and the word itself survives as a
possibility; it is only when no one is left to whom its use is still pos
-sible, that the word is wholly dead. Hence, there are many words of
which it is doubtful whether they are still to be considered as part of
the living language; they are alive to some speakers, and dead to others.
MURRAY'S Woordenboek in de General Explanations, VIII.
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
Middelnederlandsehe Legenden
en Exempelen. Bij
kennis van-drage tot de
de Prozalitteratuur en het
Volksgeloof der Middel
-eeuwen, door C. G. N.
de Vooys. 's-Gravenhage.
Mart. Nijhoff. 1900.
„Ziehier een schat van gegevens
voor de kennis van de ME., vlijtig
op binnen-en buitenlandse boekerijen
verzameld, geordend, toegelicht
en tot 'n lijvig boek bijeengebracht.
Een openbaarmaking van wat er
hier en elders, onuitgegeven, verspreid
ligt aan stichtelike lektuur
in proza. In proza, en daarom
lang achtergesteld '). Immers juist
in de regelmaat van ritme en rijmslag
vond men 't best de herken
terug van de ware-ningstekenen
dichterstemming, zoals men er dan
omgekeerd ook toe kon komen,
het gemakkelik trèffen van dit
regelmaat als 'n hoofdeis te stellen
in 'n ars poëtica. Bovendien was
dat proza noch stichtelik: 2) wat
') Zie de Bleiding.
wel zo iets had van zeurigs en
femelachtigs; 't godsdienstige was
nu eenmaal uit de smaak, en er
was voor 'n tijd van vooruitgang
toch altijd iets embryonies en voor
litteratuur die zich-wereldliks in 'n
noch niet „aan de Kerk had ontworsteld."
Men was vreemd komen
te staan tegenover de „theologiese
kraam" van de een en de „diepzinnige
dromerijen" van de ander;
vreemder noch tegenover de legenden
en de mierakelen, waar veelal
„het geestelike de kunst (had) gedood",
en de lezer „z'n glimlach
niet kan bedwingen" van wege „de
koddige indruk" en de ,,noodwendig
komiese uitwerking" 3). Zo vond
men 't hoogst opmerkelik dat in
de Spieghel van Maerlant, noch
wel geschreven nadat hij uit z'n
„tijdelike droom was wakker geschud",
zich niet minder dan 36
Maria-mierakelen bevinden, die „op
't gebied der kunst niet te recht
zijn" en „waarin het-vaardigen
esteties gevoel onmogelik bevredigd
kan worden" '). Verbeeld je, dacht
men, dat je dat vond bij „de gloed
`) Vandaar dat eerst de theologen (Moll, Acrluoy,) er zich op toelegden.
Vgl. het zwakke betoog bij Jonckbloet (I, 1-3) wat wel en wat niet tot de
ME, letterkunde behoort, alsmede Il, 159.
Uitlatingen bij Jonekbloet , 1451, 45;.
Bij Jonckloet, t. a. p.
T.&L.X. 32*
458 Kleine mee-delingen over boekwerken.
volle heraut van beschaving en
verlichting, de strijder voor vrijheid
van denken, de bestrijder van
priesterdwinglandij" 1), enz. Natuur
kon je daar ook weer niet te-lik
veel van zeggen, omdat wij als
verlichte en verdraagzame 19de
eeuwers dit bij Maerlant dienen te
billiken, bedenkende dat hij „een
kind van z'n tijd was ...." En
meer van dien aard.
't Zal bij de verbazend knappe
en ijverige mannen die dit schreven,
wel niet de bedoeling geweest zijn
niet zulke uitspraken kwaad te
stichten. En toch zijn deze opmerkingen
gevlochten door — ('t
dient gezegd) — grondiger en recht
geloven-vaardiger krietiek, door 't
bij tradiesie, op den duur verder
geworden. Er ligt nu eenmaal-felik
in de tijdgeest 'n vaste overtuiging
dat we winnende" zijn; dat de
mensen die nieuw komen, al weer
wijzer zijn geworden dan die oud
worden, en dat die nieuwen dus
in staat zijn met beter oordeel over
de dingen te spreken, waarover
de ou(lgewordenen het hunne hebben
gezegd. De toon van de krietiek
werd de krachtmeter van de wijsheid.
Maar nu lag vanzelf voor
de hand, dat hoe strenger 't een
of ander veroordeeld werd, des te
minder het recht had op belang
zo kwam 'et, dat het--stelling, en
geen 'n voorwerp van ernstige studie
moest zijn, door de gekweekte onverschilligheid
omtrent het innerlike
van de zaak, de dupe kon
worden van 'n hooghartig anek
dolisme. Men moet zich niet verbazen,
de jongelui en jonge meisjes
van onze dagen, nauweliks in staat
om uit hun eigen binnenste één
woord op 'et papier te zetten, met
de meeste beslistheid uit de hoogte
te horen spreken over het „ver
begrip van kunst van die-makelike"
naïeve bijgelovige Middeleeuwers;
evenals zij met voornaamheid weten
af te geven op de gebreken die
de treurspelen van Hooft en van
Vondel „aankleven". Waar dient
nu dat woordgescherm toch voor!
Waarom zijn we niet eerlik genoeg
om ons van ijdelheid te genezen!
Laten we dan toch bedenken dat
de ene kultuurtijd niet als maatstaf
kan dienen ter beoordeling
van 'n gans andere; en dat elke
eeuw en elk indieviedu het recht
heeft op z'n eigen psychologie.....
Uit: J. KooPMANs,
Boekbeoordeling van boven
genoemd werk, Tweem. Tijdschr.,
Sept. 1900, blz. 309-322.
Unsere Muttersprache, ihr
Werden und ihr Wesen. Von
Prof. Dr. D. WEISE. Dritte,
verbesserte Aufl. — Leipzig,
B. G. Teubner.
Ziehier het ,,Inhaltsübersicht":
Geschichte der deutschen Sprache:
Unsere Sprache ein Glied des
indogermanischen Sprachstammes.
— Germanische Lautverschiebung.
— Germanisches Betonungsgesetz.
— Völkerwanderung — Deutsche
Lautverschiebung: ihre Art und ihr
') Dr. J. Te Winkel. Maerlants Werken, ` 522.
Kleine mee-delingen over boekwerken.
Ausbreitungsgebiet. — Die germanischen
Sprachzweige. — Die hoch
Sprache. — Wortschatz-deutsche
des and. — Wohlklang und Formenreichtum.
— Mangel einer ein
Schriftsprache — Gesit--heitlichen
tung des 12. Jahrh. — Schriftsprachliche
Einigung. — Abweichungen
des mhd. vom and. --
Vorzüge des mhd. vor dem nhd. —
Östliche Ausbreitung der deutschen
Sprache. — Neue Lautbewegungen
von Süden her: Übergang von ï
in ei u. s. f., von s. in sch. —
Mitteldeutsche Mundarten. — Die
Sprache der Kanzleien und der
Druckereien. — Die Sprache der
Lutherschen Bibel in ihrer Übereinstimmung
mit dem mhd.; Luthers
Stil. — Ausbreitung der Bibel
zunächst im Norden, dann-sprache,
im Süden: in der protestantischen
Schweiz, in den katholischen Ländern
Süddeutschlands. —Verdienste
der Sprachgesellschaften und Grammatiker.
— Thätigkeit andrer Gelehrter.
-- Einflusz der Dichter. —
Die Schriftsprache des 19. Jahrh.:
ungünstige Einwirkung der Wissen
allgemeine deut--schaften. — Der
sche Sprachverein. — Rückblick.
Wesen der neuhochdeutschen
Sprache:
Deutsche Sprache und deutsche
Volkaart :
Sprache und Art eines Volkes
in Wechselwirkung. — Vergleich
zwischen Germanen und Romanen
als Grundlage für eine Gegen
ihrer sprachlichen Be--überstellung
sonderheiten. — Freiheiten der
deutschen Sprache. — Formlosigkeit
im Stil in der äuszern Wortform:
Schrift, Laute. — Das innere
Leben der Wörter: Tonverhältnisse,
Wortstellung. — Verskunst.
— Wortbildung. — Rechtschreibung.
— Satzzeichen. — Wortschatz:
Volksgemüt im Wortschatz.
--Tiere und Pflanzen. — Anredeformen.
— Wertschätzung des
Weibes. — Treue. --Demut, Liebe
Gastfreundschaft. — Unübersetzbare
Wörter. — Volkswille im
Wortschatz. — Volks- und Stammnamen.
— Personen- und Götternamen.
— Bilder und Gleichnisse.
— Geringe Neigung der Deutschen
zu äuszerer Verfeinerung. — Grammatisches
Geschlecht. — Zusammenfassung.
Sprache Norddeutschlands und
Süddeutschlands:
Süddeutsche mehr für Künste
angelegt; Norddeutsche mehr für
Staats- und Kriegswesen — Gegen
im Schrifttum. — Verstand-sätze
und Einbildungskraft im sprachlichen
Ausdruck: Gröszere Sprach
im Süden: Laut-schöpfungskraft
Wortbiegung, Zahl-entwickelung.
der Fremdwörter, Adelsbezeichnungen,
Doppelnamen u. a. Neigung
zu grammatischer Regelung im
Norden. — Gemütsseite im sprach
Ausdruck: Doppellaute, Aus--lichen
sprache, Betonung, Verkleinerungswörter;
nd. und hd. Ausdrücke. —
Gegensätze zwischen Nord und Süd
bei einzelnen Männern. Mittelstellung
der Mitteldeutschen. —
Lessing und Goethe: Verhältnis
beider zur Natur. Heitere Ruhe
Goethes gegenüber der Kampfes
Lessings. — Äuszere -freudigkeit
Einflüsse und Anregungen beider.
Unterschiede zwischen Mundart
und Schriftsprache:
460 Kleine mee-delingen over boekwerken.
Gegensätze zwischen Mundart
und Schriftsprache. — Die Mundart:
Thätigkeit der Einbildungskraft
und des Verstandes darin;
Lautgesetze. Wortbiegung. Wortbildung
und Satzlehre. Wortschatz.
Beteiligung des Gemüts. — Dich•
tersprache; Vergleich mit der Mundart.
— Sprache der Kanzleien
und der Gelehrten.
Altdeutsche Gesittung im Spiegel
des Wortschatzes:
Der Wortschatz als Spiegel der
Gesittung einer Zeit. — Deutschland
in and. Zeit nach Maszgabe
des Wortschatzes. — Das deutsche
Volk vor der Seszhaftigkeit: Kriegszüge,
Wegemasze, Zeitrechnung u. a.
— Feste Ansiedelung: Ackerbau,
Holzbau. — Sitten und Gewohnheiten.
— Religion. — Rechtsanschauungen.
— Kunstfertigkeiten.
— Römische Einflüsse: Steinbau,
geschlossene Ortschaften, Handel,
Münzen. — Andre Gebräuche.
Entwickel. der Stils u. der Kultur:
Der Stil als Ausdruck des Zeitgeistes:
in der heidnischen Zeit, in
der christlichen Zeit des and., im
mhd. — Renaissance in der Sprache.
— Luther. — Barockstil und
Rokoko. — Aufklärung. — Pietismus.
— Sturm und Drang. —
Weltbürgertum. — Romantik. —
Zeitalter der Wissenschaft.
Gesetze des Lautwandels:
Ursachen des Lautwandels. —
Unvollkommenheit der Schrift. —
Mitlaute: Abfall; Antritt; Umstellung
und Angleichung; Grammatischer
Wechsel. — Selbstlaute:
Umlaut, Erhöhung, Brechung; Verlängerung;
Verkürzung; Rundung
und Entrundung.
Gesetze der Wortbiegung:
Verlust an Wortbiegungsmitteln.
-- Starke und schwache Biegung
bei Haupt-und Zeitwörtern. —
Übergang beider in einander beim
Hauptwort, beim Zeitwort. —
Sprachbildende Kraft des Umlauts.
— Mehrzahl auf -er. — Übergang
von Einzahl und Mehrzahl in ein
Wörter mit mangelhafter-ander. —
Biegung. — Ausgleichungen beim
Zeitwort in der Endung; im Stammvokal.
Wortbild. der deutschen Sprache:
Wortbildungsmittel der Sprache.
Ableitung: Ableitung als verblaszte
Zusammensetzung. Jüngere und
ältere Ableitungssilben. Vorliebe
einzelner Zeitabschnitte und Schriftsteller
für bestimmte Endungen.
Gebrauch der Mundarten. Ableitungssilben
auszerhalb des ihnen
zukommenden Gebietes. Fremde
Eindringlinge. --Zusammensetzung:
Ihre Geschichte. Zwitterbildungen
und verdeutlichende Zusammen
Neigung unserer Spra--setzungen.
che zur Komposition. Unregelmäszigkeiten.
Bedeutung der zusammengesetzten
Wörter.
Geschichte der Fremdwörter:
Häufigkeit fremder Ausdrücke
im Deutschen. — Latein. Lehnwörter
im Deutschen: Pflanzen,
Tiere, Hausbau, Handel. — Künste,
Wissenschaften, Christentum. —
Französ. Lehnwörter des Mittelalters.
— Latein. Fremdwörter der
Humanistenzeit. — Namengebung.
— Französ. Fremdwörter der Zeit
Ludwigs XIV. — Reinigungsbestrebungen
und ihre Hindernisse.
— Volkssprache und Fremdwörter:
geringere Zahl; lautliche Anglei
Kleine mee-delingen over boekwerken.
chung; volkstümliche Umdeutung.
Reichtum des heimischen Wortschatzes:
Reichtum der ältesten Zeit an
sinnverwandten Ausdrücken. —
Mannigfaltigkeit der Bezeichnungen
für gewisse Gegenstände in den
Mundarten. — Verluste der Schrift
im Wortschatz aus den-sprache
Mundarten ersetzt. — Gründe für
den Verlust und (lie Erhaltung
alter Ausdrücke. — Eigennamen
als Bewahrer alten Sprachgutes. —
Ausgestorbene Wörter als Lehngut
in den romanischen Sprachen oder
wieder hervorgeholt aus alten
Schriften.
Natürliches und grammatisches
Geschlecht:
Einflusz der Natur auf (lie Geschlechtsbestimmung.
— Abweichung
in der Geschlechtsauffassung
verschiedener Völker bei Erscheinungen
von gröszerer und von geringerer
Lebensäuszerung. — Ge
Wörter. — Innere-schlechtlose
Sprachform: natürliches Geschlecht
bei Tieren und andern Wesen. —
Einwirkung von Gattungsbegriffen
und bedeutungsverwandten Wörtern
auf das Geschlecht. — Äuszere
Sprachform: Ei nflusz von Wörtern
gleicher Endung. — Innere und
äuszere Sprachform zusammen
-wirkend.
Bedeutungswandel in der deut
Sprache:-schen
Bewuszte Wortschöpfung und
unbewuszter Bedeutungswandel. —
Ursachen des Bedeutungswandels.
Einflusz der Kultur auf die Wort
bedeutung. — Der Bedeutungs
übergang meist rein seelischer Vor
gang: Bedeutungsverengerung; Be
deutungserweiterung. — Beide Gesetze
bei dem nämlichen Worte
wirksam. — Der Gefühlswert
der Wörter: Bedeutungsverschlechterung.
— Rangerhöhung — Anreihender
Bedeutungswandel: Eigenschaftswörter
oder Beifügungen
im Wesfalle selbständig gemacht. —
Bedeutungsübertragung. — Gedankensprünge.
— Gleiche Bedeutungsübergänge
in verschiedenen Sprachen.
— Zwei entgegengesetzte
Bedeutungen bei einem Worte. —
Schallnachahmung u. Lautmalerei.
Lehre vom Satzgefüge:
Auflösende Thätigkeit der neuemn
Sprachen; Verhältniswörter bei den
Biegungsfällen. — Verlust des
Wesfalles an den Wenfall. —
Spuren des früher uinfangreichern
Gebrauches der Biegungsfälle. —
Bildung der Umstandswörter. —
Haupt-und Eigenschaftswort er
Gebrauch der Zeitformen.-starrt. —
— Austausch zwischen Mittelwort
und Nennwort. — Wortfolge.
Satzunterordnung.
Aussprüche deutscher Dichter.
In 't bovenstaande is veel aan
boek is bovendien niet-trekkeliks; 't
geestdrift geschreven.
Toch heb ik bezwaar tegen 't werk
in z'n geheel.
De S. wil vaak te veel bewijzen;
alles wat in de Duitse taal voorkomt,
typeert toch niet de „Duitser"
van 't Keizerrijk?
Dan onderscheidt de S. niet altijd
een mode-kwestie van een principe.
Wie o. a. leest: Während wir
im Mittelalter gleich den romanischen
Völkern die runden, den
lateinischen Schriftzeichen entstam
462 Kleine mee-delingen over boekwerken.
menden Buchstabenformen hatten,
ist daraus in nhd. Zeit jene eckige,
verschnörkelte Gestalt hervorgegangen,
die gleich den Spitzen und
Ecken der gotischen Baukunst dem
deutschen Sinne am meisten zusagt",
die denkt toch wel: wat een grote
woorden. En twijfelend is toch
ook de vraag te beantwoorden:
„Spricht nicht aus Blumennamen
wie Vergiszmeinnicht, Engelsüsz,
Augentrost, Maszliebchen, Männertreu,
Liebstöckel, Goldregen, Himmelschlüsselchen,
Gänseblümchen,
Schneeglöckchen, Stiefmütterchen,
die Tiefe der deutschen Natur
und die ganze Innigkeit-empfindung
des Volksgemüts? Lassen nicht
die Wörter Männchen und Weib
deren verkleinernde, liebko--chen,
sende Endung selbst da beibehalten
wird, wo es sich um die gröszten
Vertreter des Tiergeschlechts han
auf ein warmes, für die Tier--delt,
welt schlagendes und ihre Freuden
und Leiden verstehendes Herz
schlieszen? Und steht damit nicht
die Thatsache in Einklang, dasz
gerade die Germanen mehr als
andre Völker in Wort (Tiersage)
und Bild (Stillleben) das Tierreich
verherrlicht haben ?"
Veel onder „Der Wortschatz als
Spiegel des Gesittung" is evenzo
veel te veel „verallgemeinert ". —
Wie talen vergelijkend bestudeer
kan hij spreken van Gemüts-de, hoe
im sprachlichen Ausdruck: in-seite
Doppellaute!! Of beweren: „So
ist die äuszere Lautentwickelung
ein treues Abbild germanischer
Formlosigkeit und Derbheit, aber
auch Kraft und Stärke."
Levende taal en schrijftaal is
vaak met elkaar verward: wat te
denken van eindkonsonanten die
er zijn, en die „im Französischen
meist nicht gesprochen werden,"
en dit als de S. 't liefst heeft over
welluidendheid?
Natuurlik is de oude taal beeldrijker,
meer werkt daar 't gemoed! —
en de jongere taal meer logies,
dank zij 't verstand, dat men nu
ruimer heeft dan vroeger!
Wat ook omtrent het 'woordgeslacht'
wordt meegedeeld, is grotendeels
verouderd: 't is nog vol
oude iedee van personifikasie.-gens 't
Die nu van dezelfde schrijver
zijn „Charakteristik der Lateinischen
Sprache" kent, begrijpt hoe deze
eigenaardigheden ook hier voorkokomen.
't Werkje is volgens 't zelfde
sisteem geschreven, met dezelfde
taalbegrippen. —
Verblijdend steekt daartegen af
zijn iedeeën over „Papiernen Stil",
en volksstijl.
Zodat dit werkje toch veel goeds
heeft ook. B. H.
Geschiedenis der Vlaamsche Letterkunde
van het jaar 1830 tot
heden, door TH. COOPMAN,
werkend lid der Kon. Vlaam.
Academie, en Dr. L. SCHARPÉ,
Hoogl. te Leuven. le aflev. —
Amsterdam, Van Holkemai en
Warendorf.
Het werk zal worden uitgegeven
in 10 à 12 aflev. van 32 bladz. (4°).
Iedere aflev. bevat 10 platen in
de tekst en 2 buitentekst platen.
De prijs is bij intekening f 0.65
per aflevering.
Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stam
Veerman. 8 0. Per serie (6 ditjes), gecart.-perius. Heusden, L. J.
f 3.60; geb. 5.70.
XIVe serie, no. 3: L. A. B. ULEHAKE, Mal Jantje. (92 blz., met
4 pltn.). Gecart. f 0.75; geb. f 1.10.
H. BRANDSTäDTER, Recht door zee. Een verhaal voor de jeugd, naar
het duitsch door Titia van der Tuuk. 2e druk. Leiden, A. H.
Adriani. 8°. (III, 250 blz.). f 1.50; geb. f 1.90.
MARIE HONIG, Kleine jongens. Vijf vertellingen voor kinderen. Amsterdam,
H. C. A. Campagne & Zoon. 8°. (108 blz., m. 3 pltn.).
f 0.85; geb. f 1.25.
IEN MACLAREN [J. Watton], Uit mijn jongenstijd. Vertaald door
W. van Nes. Geïllustreerd. Rotterdam, J. M. Bredée. 8°. (VII,
191 blz., m. 26 afb.). f 2.40; geb. f 2.90.
Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10.
Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 84. M. WEIRAUCH, Rijzen en dalen. Naar het duitsch (46 blz.).
Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Waren
dorf. 8°. Per nr. f 0.10; per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 129. FRANS ARNOLD, Maskerade. (44 blz.).
Amerikaansche Detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°.
Per nr. f 0.30.
No. 12. ARTHUR GRIFFITH, Kamer no. 99. (175 blz.).
Tooneel- en voordrachten-bibliotheek, (E. S. Culp's) voor rederijkers,
bruiloften en andere feesten. Groningen, H. L. van der Klei. 8 0
.
No. 1. Een moderne Othello. Kluchtspel in één bedrijf [1 h.,
1 d.]. Naar 't hoogduitsch door E. S. Culp. (18 blz.). f 0.20.
No. 2. No. 999. Kluchtspel in één bedrijf [1 h. 1 d.]. Opnieuw
bewerkt door E. S. Culp. (16 blz.). f 0.20.
Slothouwer's Reisbibliotheek. 1IIe serie. Amersfoort, G. J. Slothouwer.
Kl. 8°. Per nr. f 0.10.
No. 7. A. VAN RAALTE, Jz., Juffrouw Kregel. Humoristische
novelle. (54 blz.).
Litterair Universum. Verzameling der beste romans en novellen van
hedendaagsche schrijvers. Haarlem, Gebrs. Nobels. Kl. 8 0. Per
jrg. (24 nrs.) f 4.80; geb. (4 dltjes) f 7.20. Afz. nrs. f 0.25.
No. 19. R. voN GOTTSCHALL, Het betooverde kasteel. (128 blz., in. afb.)
ELISA ORZESZKO, Mirtala. Naar het poolsch door mevr. Van Heu
Gr. 8°. (III, 290 blz.).-velinck. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck.
f 2.50; geb. f 2.90.
J. H. RosNY, De gouden naald. Naar het fransch door Titia van
der Tuuk. Almelo, W. Hilarius Wzn. Gr. 8°. (VIII, 304 blz.) f 3.25.
464 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften.
VERNER VON HELDENSTAM ; Endymion. Naar het zweedsch door
Ph. Wijsman. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 16°. (XII,
293 blz.). f 2.50; geb. f 2.90.
MASSON FORESTIER, Een gedwongen huwelijk en andere novellen.
Vertaald door mevr. S. Barentz-Schönberg. Amsterdam, C. Daniëls.
8°. (286 blz.). f 1.40; geb. f 1.90.
SELMA LAGERLÖF, Ingrid. Naar het zweedsch door Margaretha
Meijboom. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 16°. (III, 175 blz.).
f 1.90; geb. f 2.50.
ELISE SORE, In boeten. Leiden, S. C. van Doesburgh. 8°. (VII, 298
blz.). f 2.90; geb. f 3.40.
Louis COUPERUS, Langs lijnen van geleidelijkheid. Amsterdam, L. J.
Veen. Gr. 16°. 2 din. (III, 2.40; III, 216 blz.). f 4.90, geb. f 5.50.
TH^RFSE HOVEN, De dochter uit „de Rooye Ekster". Haarlem, De
Erven Loosjes. 8°. 2 din. (III, 199; III, 232 blz.). f 4.90; geb. f 5.50.
TH RÈSE HOVEN, Door eigen kracht. Amsterdam, Uitgevers -maatschappij
„Vivat" 16°. (128 blz.). f 0.35; geb. f 0.75.
THÏRÉSE HOVEN, Oogst. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij „Vivat".
16°. (155 blz.). f 0.35; geb. f 0.75.
INHOUD van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, jrg. 6, Oct. 1900, o. a.: Jeanne Reyneke van
Stuwe, Tragische Levens. — J. de Meester, Geertje. -- Willem
Kloos, Verzen. — P. H. van Moerkerken Jr., De liefde der
doode vrouw. — Dr. H. J. Boeken, Aanteekeningen over Historie
en Literatuur. (Hooren en Zien. Naar aanleiding van de »Decoratie-
Beschrijving" voorafgaande aan Jac. van Looy's vertaling van
Shakespeare's „Macbeth". — Willem Kloos, Literaire Kroniek.
(M. Antink, Catherine.)
Boon's Ge%ill. Magazijn, No. 16, Oct. 1900, o. a.: Guy Boothby,
De Vrouw van het Noodlot (vervolg). — Voordrachten enz.: H.
Cr einer, Het Rose-briefje, blijspel in één bedrijf.
Woord en Beeld, Oct. 1900, o. a.: Gerard van Eckeren, Machten.
Volkskunde, Tijdschr. v Ned. Folklore, 13e jrg., afl. 1 en 2, o.a.:
A. Van Werveke, De ontucht in het oude Gent. — Dr. Jos.
Schrynen, Een sprookje bij de Cheyennes. — Virg. Loveling,
Eene parel op het oog. -- D. M. S ab b e, De iniddelnederlandsche
Exempelen en de folklore. — A. De Cock, Spreekwoordan en
zegswijzen afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — A. De
Cock, Volksliederen. — A. De Cock, Spreekwoorden en zegswijzen
over de vrouwen, de liefde en het huwelijk. — Boekbeoordeelingen.
—
MIDDELNEDERLANDSE ROMANS.
IV.
DE WALEWEIN.
Het wonderspel vliegt over de velden, rijst met de heuvels,
daalt met de diepten, en daarachter, met de hand begerig uitgestrekt
naar 't begeerde goed, snelt de roemruchtigste van de ridders,
onmachtig om 'et kostbaar ingelegde stuk te grijpen: er ligt 'n
veraanschouweliking in van de M.E. fantastiese jacht naar onbereikbare
ridder-iedealen. Niet alleen Walewein vliegt uit, maar
ook Torec, Ferguut, Lancelot en Percheval, en al die ridders uit
de Arturromans. Eén zelfde stuwkracht drijft ze op, om wijde
bogen van roem te beschrijven: als vuurpijlen wier enige waarde
ligt in 'n kortstondige schittering door 't ijle ruim. En eigenaardig
is 't, dat bij dat jagen over de vlakte der verbeelding, de koerslijnen
voor korter of langer pozen elkaar raken; zodat men soms
niet weet of de ene of andere weg oorspronkelik aan deze of
aan die behoort en of bij 't scheiden van de wegen de eerste de
weg van de tweede dan wel de tweede de weg van de eerste genomen
heeft. Juist dat vertakken en in elkander grijpen van die
dolende ridder-paden maken de Artur-epiek tot 'n weefsel van op
zich zelf staande legenden. 't Is vlechtwerk en mozaïek beide.
De figuren die in de lieteratuur van de 11áe tot de 14de eeuw als
tiepen en iedealen van ridders werden beschouwd, kunnen niettemin
in hun roodheid, zwartheid en witheid, hun buitengewone
eigenschappen, toverkrachten, en dieren-metamorfozen, moeielik
hun af komst uit de heidense sagenwereld verhelen. Ferguut vecht
tegen reuzen en reuzinnen; Torec tegen monsters; Walewein tegen
draken; prins Roges wordt 'n vos; Walewein (in de Lancelot)
'n dwerg; wonderschilden, wonderzwaarden, wonderbedden en
wonderbronnen verzekeren de onkwetsbaarheid en 't eeuwige leven.
Daarnaast ligt in sterk kontrastérende bontheid legwerk van zuiver
ehristelike kleur. Walewein is niet alleen 'n volmaakte vechters-
T. & L. X. 33
466 J. Koopmans
baas en 'n volmaakte edelman, maar ook opentop 'n christenmens.
Zoals in de door ons besproken romans de ridders 'n volmaakt
vrije wereld verlangen, zo is ook in de Walewein het ridderland
'n verlaten oord met wonderkastelen en spaarzame ruiters en
jonkvrouwen; de wapenfeiten zijn dezelfde met noch enormer afmetingen;
Keije spot en Artur kijkt uit als gewoon; maar de
christelike kleur is de lokale kleur van 'n gevorderde eeuw:
Walewein en z'n genoten zweren en beloven bij Jezus en Maria;
ze bidden en danken met God in hun mond, en bevelen elkaar in
hun groeten in de bescherming des Hemels; de held van 'tverhaal
zegent bij hachelike waagstukken zichzelf en z'n paard, wil in
benauwdheid z'n zonden belijden, bedient 'n berouwvolle ridder
in z'n stervensuur, hoort de engelen Kyrieleison zingen en de
zielen van onbediende boosdoeners godslasterend hun lichaam
verlaten om door de toesnellende duivelen in 't Gehenna te worden
geslingerd. Wel is hier „elck wat wils". Ook 't schaakbord, dat
Walewein ten hove moet brengen, schijnt dus 'n symbool.
Trouwens, in de Walewein kulmieneert de Artur-romantiek.
De eerste en gevierdste der ridders, — hij is de neef des konings, —
moet nu hij zelf er op uitgaat om te tonen wat hij vermag, in
alle opzichten schitteren; en nochtans heeft men zich niet ontzien,
de moeielikheden die men hem voorwerpt, zo bovenmenselik
zwaar te maken, dat Waleweins heldenkracht er bij te kort schiet,
en 't wonder moet worden te hulp geroepen om hem uit de ellende
te helpen. Door deze dolle eisen staat in dit werk 'et vermogen
achter bij de wil. Er is geen evenwicht in. Vergeefs heeft de
overspannen verbeelding zich uitgeput in 't verzieren van langademige
gevechten, vol bloed en dood, met ebbende en stijgende kansen,
met tot vervelens toe herhaalde biezonderheden over spattende
hersens en afgehouwen ledematen. Het werk loopt zich ademloos
blind. 't Laatste doel van de wondertocht ligt aan gene zijde van
't vagevuur; geen mens kan de brandende stroom overschrijden;
alleen 'n vos met 'n menselike ziel en 'n menselike spraak, — en
niets verklaart ons waarom juist deze, — weet onder de bodem
van 'tbed 'n uitweg te wijzen, en Walewein passeert in z'n leven,
wat onder de stervelingen na hun dood slechts de heiligste mannen
en martelaren ontgaan. Aan de andere oever, — waar tot onze
bevreemding 'n zelfde soort ridderwereld als de pas verlatene bestaat,
eveneens bewoond door mensen die elkaar liefhebben en
elkaar doodslaan, — raakt Walewein gevangen binnen 'n vesting
met twaalf muren, waaruit geen verlossing meer mogelik schijnt;
geen nood: de geest van 'n rode ridder, aan wie Walewein eens
de absolusie heeft gegeven, verschijnt te gelegener tijd, en deze
geleidt, als 'n engel des Heren, de ridder en z'n geliefde door
Middelnederlandse romans.
kerkerdeuren, slotmuren en stallen naar buiten waar niets de
vlucht over de vrije vlakte belemmert. Ook de vos staat klaar
om de geredden weer onder de vuurstroom terug te geleiden,
terwijl de geest in het „jenseits" blijft. Kortom, Walewein wordt
niet door hem zelf geholpen; hem redden tovermiddelen en geesten
van zaliggestorvenen: heidens en christelik materiaal door elkaar,
geborgd bij oosterse of keltiese sagen en wondervolle heiligenlevens.
Waartoe ook ongewone dingen gevergd! Meelijën toch heeft
men niet. Niet ongelijk aan 'n karavaan, voor wie 'n door luchten
lichtspel voorgetoverde oase terugwijkt om in de verte opnieuw
in al z'n begeerlikheid op te doemen, zo ziet ook Walewein als
hij z'n eindtaak nabij meent te zijn, zich 'n nieuwe taak op z'n
schouders laden. De teleskoop die 't verdwenen schaakbord voor
Arturs ogen terug moet halen, blijkt uit drie kijkers te bestaan,
waarvan 't objektief van 't voorgaande dienst doet als oogglas voor
't volgende. Ferguut moet eerst 'et witte schild veroveren, omdat
'et bezit van 'et schild de voorwaarde is voor 'et bezit van Galiene.
Waleweins tocht daarentegen is een queste in de derde macht.
Om 't schaakbord machtig te kunnen worden, moet Walewein 'n
wonderzwaard halen; om 't wonderzwaard te kunnen krijgen, moet
er eerst 'n jonkvrouw geschaakt worden. Natuurlijk gaat dat met
allerlei tegenspoeden, en avonturen gepaard, die nu eens meer
dan eens minder met de zaak zelf te maken hebben. Daarbij
raken onophoudelik z'n onfeilbaar zwaard, z'n paard, schild of
wapenrusting zoek, of in 't ongerede, en moet de held zich met
geleende middelen behelpen, zodat men angstig vraagt op welke
manier hij het er noch goed af moet brengen. Gelukkig dat de
man blijkt tegen 'n stootje bestand te zijn; hij wordt op allerlei
manieren gekneusd, getrapt en doorkerfd, dat 'et bloed hem tappelings
langs de leden loopt; maar wie nooit in doodsnood zat,
is nooit 'n held geweest, en 'n Middeneeuws ridder schrijft z'n
roemrijk leven alleen met z'n eigen bloed. Met dat al voelt men
hier de uitgelaten fantazie de uiterste grens bereiken, en dat na
deze overspannen poging 't gebouw van dit soort epiek moet ineenvallen.
Gewrochten als deze herinneren aan de finales van de
kermis-orkesten; de horens en de trompetten, de klarinet en de
pauk en de trom, roepen en schreeuwen om 't hardst in 'n zenuwachtig
kabaal: 't uiterste middel om op de verdoofde oren te
werken en noch eenmaal de vermoeide hersens te boeien. Men
voelt het, zodra deze orgie zwijgt, keren de toehoorders tot zich
zelve in, zoeken hun toevlucht in 't rustig bekijken van de werke
gaan bij 't sluiten der ogen in afdalende diepten de-likheid, of
geestelike dingen bepeinzen. Maerlant en z'n Vlamingen hadden
468 J. Koopmans
't al gauw in de neus: niet dit kon geschiedenis zijn; alleen de
Godskracht, — en dan noch alleen tot Zijn eer, — mocht 't wonder
scheppen; en zo God maar zekerheid had dat de dingen ten slotte
op zijn glorie uit zouden lopen, liet Hij de geschiedenis der volken
beschrijven met zuiver menselike handelingen en met zuiver menselike
hartstochten. Voor deze mannen werd deze epiek, door de ondeugden
van z'n deugden, 'n onmogelikheid, iets onnoemeliks, 'n foetus.
De aanleiding tot Waleweins tocht is deze:
Koning Artur zit met z'n hofridders te Kardoel. 't Is na den
eten. Daar komt 'n kostbaar schaakspel het venster binnenzweven,
en daalt op de grond. Het blad is van ievoor, de voetjes van
goud, de nagels van zilver, en de stenen zijn kostbaarder dan
Arturs rijk. Een ogenblik ligt 'et stil, dan zweeft 't omhoog en
verdwijnt weer. Dit nu, dat 'et schone bord niet langer bij de
koning wil toeven, prikkelt de trots van Artur. „Wie dat schaak.
spel terughaalt" roept hij, „krijgt na m'n dood m'n land en m'n
„kroon!" Maar de edelen verroeren zich niet. „Wie 'n goed
„ridder wil heten, moet mij dit schaakspel halen ", zegt hij noch
eens. Allen zwijgen. „Dan haal ik 'et zelf" zegt de vorst.
Maar Walewein, altijd de voortreffelikste onder de ridders, schaamt
zich er over dat zich niemand aanbiedt; hij zegt: „Koning, heb
„ik uw belofte goed verstaan?" „Ja," zegt de koning, „m'n land
„en m'n kroon zijn na m'n dood voor hem die mij 'et schaakspel
„haalt." Walewein wapent zich dus voor de tocht; hij bestijgt z'n
geliefkoosd paard Gringolet, zegent zich en neemt afscheid. Allen
roepen ze Gods bescherming in, en ieder zegt wat als hij wegrijdt.
De koning roept: „Wees voorzichtig en kom niet te dicht bij het
„schaakbord;!" De ridders zeggen: „Als 't slecht afloopt heeft hij
„'et aan z'n eigen te wijten, hij durft altijd meer dan 'n ander!"
Keije roept uit 't venster: „Walewein, had er 'n draadje aange„
bonden, dan had je 't noch. Maar haast je, 't bord wacht op
„je .....!" En Walewein roept omhoog: „Ik heb je niks gevraagd!"
en de koning zegt tegen de spotter: „Waar bemoei jij
je mee! Zelf durf je 't niet eens!" Toen zagen ze allen Walewein
wegrijden en 't spel achtervolgen, en praatten over hem; en dat hij
zelf z'n hand niet uitstak om 'et te grijpen, liet hij enkel en alleen
om niet door de nakijkers uitgelachen te worden, als 't spel eens
behendig aan z'n vingers kwam te ontsnappen. Toen hij uit 'et
gezicht was, keerden zij zich af van 't venster, wensten hem noch
eens Gods zegen toe en begonnen toen over wat anders te praten. 1)
') Roman van Walewein, door Penninc en Pieter Vostaert, uitgegeven
door J o n c k b l o e t. Leiden 1846, vs. 43-241.
Middelnederlandse romans.
Het gehele verhaal is los en gemakkelik geschreven, ook daar
waar de inhoud wegens de langgerekte gevechten en ontmoetingen
tegenstaat. Zoveel te meer staat men, bij die heerschappij over
de taal, verwonderd over 't slordige evenwicht en 't gebrek aan
elk psychologies motief. De situasies van blijdschap en droefheid,
uitredding en nood liggen vers aan vers in de grootste kakelbont
naast elkaar. Wat niet van nature geloofbaar is, moet door-heid
'et wonder geloofwaardig worden. 't Is kost voor kinderprenten:
gefabriceerde verhaaltjes, zwak in de voegen, bij van her en der gesleepte
illustrasies. Ook wordt er veel meer dan in de besproken
romans, met weelde en wonderpracht op de verbeelding gewerkt.
De bewoners der burchten zijn koningen en koninginnen geworden.
De jonkvrouw aan de overkant van 't vagevuur wandelt in 'n
wondertuin die het paradijs uit de M.E. reisverhalen naar de
kroon steekt. Om haar toverwereld, bewaakt door twaalf muren
met rievieren er tussen, elk voorzien van tachtig torens, houden
aan elke poort tachtig geharnaste mannen de wacht. In een van
haar lusthoven, waar ze 's morgens vertoeft, groeit de peper, de
anijs, de gember en alle denkbare zuidvruchten; in 'n andere
lusthof staat 'n gouden boom met gouden takjes, waarop gouden
vogeltjes zitten en waaraan gouden klokjes hangen; zestien man
onder de boom in 'n gewelf gezet, drijven met acht blaasbalgen
de wind door de stam en de twijgen, dat de vogeltjes en de
klokjes zich bewegen en met elkaar de schoonste muziek voortbrengen.
Een levensbron, door de vleugels van 'n gouden adelaar
gedekt, spuit bij één handgreep van de jonkvrouw, de helderste
stralen; één droppel kan 'n vijfhonderdjarige grijsaard weer tot
de leeftijd van dertig jaar terugvoeren. 1) Hetzelfde streven naar
'et enorme maakt men op in de dingen van 't dagelikse hoofse
leven. Vooral in de bladzijden, die Waleweins verblijf bij koning
Wonder vertellen, is het, dat wij kennis maken met dit onbeschrijfelike,
dat voorttredende uit 'et bestaande en zoekende naar
'et bovennatuurlike, hoog draaft boven de sfeer van de werkelikheid
en zich toch weet te omhullen met 'et bevallige kleed der
elegancie.
„Walewein reed, — 't na z'n gevecht met de draken en z'n
sprong in de diepte, — nu over de vlakte langs 'n weg, en zag
wat hem 'n gouden burcht toeleek. Daar reed hij heen om herberg
te zoeken. De burcht scheen op 'n voet gebouwd, en uit 'et water
op te rijzen. Daarin nu woonde koning Wonder, zo genoemd,
omdat hij aan de dieren, de vogels en de vissen 'n willekeurige
') vs. 3451-3592.
470 J. Koopmans
gedaante kon geven. Schoner kasteel dan dit vond men niet.
Buiten en binnen waren gouden opschriften te lezen. Ook zag
Walewein bij de burcht gekomen, noch veel meer wonderlike
dingen die de koning had laten maken. Binnen 't kasteel zag hij
de koning zelf zitten, en z'n zoon Alydrisonder, en tussen hen in
zag hij 't verdwenen schaakspel, waarop ze speelden. Walewein
groette; de koning en z'n zoon groetten terug, stonden op en
leidden hem binnen. En omdat de ridder gewond was, en z'n
kleren gescheurd, — door de strijd met de draak, — riep de
koning twee edelknapen , die de ridder naar z'n slaapvertrek
brachten', hem ontkleedden, hem wiessen en op allerlei manieren
verzorgden. Toen legden ze hem op 'n rijk en kostbaar rustbed;
de stijlen waren van goud; de zijkanten van bewerkt ievoor, waarin
al de wonderen van de wereld waren gebeiteld die er van 't begin
der schepping tot 'et einde der dagen zouden zijn; vier gouden
engelen zongen er door middel van luchtpijpen die van onder het
kasteel omhoog gingen, de welluidendste muziek; hun handen
droegen edele stenen die 't vertrek hel verlichtten; het bed zelf had
de eigenschap dat het na één uur rustens, de zwaarstgewonde zo
gezond als 'n visje maakte. — —
Zodra nu de ridder was ingeslapen, staakten de engelen hun
zang. Toen nu de koning wist dat de ridder was ingeslapen, liet
hij Waleweins wapenen oppoetsen en in orde brengen, en zette
ze neer bij z'n rustbed, benevens 'n schoon bewerkt zijden paarde dek.
Overal dacht de gastheer om. Hij liet de tafels opstellen
en dekken, hij bracht nieuwe smaakvolle kleren bij Waleweins
bed. Prachtig waren ze bewerkt. Geen man van studie in heel
Parijs kon zo geleerd zijn om uit te denken wat er aan die kleren
gedaan was. Ook schonk hij hem 'n scharlakenrood rijmantel
met hermelijn gevoerd, liet hem wassen in 'n gouden bekken,
waarbij 'n gouden handvat hoorde, bracht hem doeken om af te
drogen en al wat de ridder maar hebben wou.
Daarop kwamen koning Wonder en z'n zoon tot Walewein
vroegen hem of hij goed had gerust, en brachten hem, te midden
van vele hooggeplaatste heren, met grote staatsie naar de eetzaal.
Sommige tafels waren van ievoor, andere van marmer. De tafel
van de koning, waaraan Walewein moest eten, was van goud.
Hij moest plaats nemen in 'n kostbare zetel, die bezet was met
vele edele stenen, waarin zulk 'n kracht lag verborgen, dat degene
die er in zat, door geen onweer of door een ander ongeluk kon
getroffen worden. Aan de elpenbenen tafels zaten de rijkste hertogen
en graven; aan de ievoren de andere ridders; hun gevolg'
zat aan de marmeren tafels. Overal, boven en beneden, werd
koele wijn geschonken. Walewein zat naast de koning, die zeer
Middelnederlandse romans.
verblijd scheen, zodat de ridder als hij gewild had, hier wel voor
'n jaar herberg had kunnen krijgen. Voor hem stond een gouden
stoop, en verder allerlei nappen en vele gerechten. „Doe net of
„je thuis bent", zei de koning. En Walewein lachte en zei: „Heer,
„hier zal me niets ontbreken; ik ben vergenoegd bovenal".
Zo zaten ze daar; Walewein zag rond: de toortsen stonden op
gouden kandelaren, en 't was er helder als de dag. Overal was
't ruim en breed. Maar hoeveel ridders er ook waren, jonkvrouwen
waren er niet te zien. En terwijl ze aten en dronken, zeide de
koning: „Heer ridder, zo 't u goed dunkt, zou ik graag uw naam
„weten!" „Ik heet Walewein", zeide de ridder, „en mag ik nu
„ook ûw naam vragen?" „Je bent hier in 'n wonderwereld,"
zei de koning, „ik zelf heet ook Wonder!" „Heus waar," zei
„Walewein, „ik ben overal geweest, maar ik heb nooit gezien wat
„ik hier zie. Maar wat ik 'n wonder boven alles vind, is dat
„hier zooveel ridders zijn, en geen enkele dame of jonkvrouw.
„Is hier dan geen koningin?" „Zeker, heer Walewein, je zult ze
„dadelik zien." En toen deed de koning 'n venster open, en zag
Walewein in 'n andere zaal vele schone jonkvrouwen zitten; de
koningin afgezonderd, 'n vrouw die de minzaamheid zelf was; ze
zou gaan eten van 'n kostbare dis, met 'n groot aantal edele
vrouwen die allen in haar dienst stonden. Toen zei Walewein:
„Nergens vond ik wat ik hier zie; maar toch zou ik graag weten
„waarom gij van elkaar gescheiden woont." „Dat is," zei de
„koning, „omdat de koningin de wonderen die ik heb laten maken,
„niet zien wil, maar er altijd op gesteld is in haar verblijf te
„wonen." Juist was de maaltijd afgelopen; men diende water
rond en wies de handen; daarop schonk men de wijn en liet ze
rondgaan. De heren dronken. Waartoe langer verteld?
.....
Toen was 't dat Alydrisonder aan Walewein vroeg om welke reden
hij hier gekomen was, en verhaalde Walewein dat hij zoekende
was geweest naar het raadselachtige schaakbord, en dat hij 'et
tot z'n blijdschap hier had teruggezien." ')
Zoals 'et hier gebeurt, gaat 'et overal toe: de gastheren zijn
hoofse koningen, die met de gebruikelike plichtplegingen hun
gasten begroeten, ze voorkomend van alles voorzien, ze kostbare
rustbedden en kostbaar vaatwerk ten gebruike aanbieden, ze
onthalen op de heerlikste spijzen en de uitgezochtste dranken, en
belangstellend vragen en luisteren naar de avonturen van den
dag en de plannen voor de toekomst. De mise-en -scène is voortref
helverlichte hallen met welvoorziene tafels en talrijke-felik:
') vs. 769-1160.
472 J. Koopmans
riddergroepen. Hier praalt de ridderwereld. Zodra de avonturier
de poort binnen is, betreedt hij 'et rijk van de glanzende pracht en
de weelderigste overvloed: onmisbare eisen voor de hoofsheid die
gul moet grijpen uit 'n onuitputtelike beurs. En de hoofsheid is
alles: binnen de muren de „deugd" bij uitnemendheid; wit de
heren zeggen, komt er minder op aan: 't zijn pratende poppen
soms zonder geest en orde; maar de heren zijn beleefd en vallen
niet uit de toon en de harmonie. Evenmin duldt men er ellende.
De bebloede koppen zijn er dadelik weer heel, de gedeukte har
gescheurde kleren weer nieuw, en de zwaarstge--nassen glad, de
teisterde komt er weer welgedaan en opgepoetst uit te voorschijn.
Een scherpe tegenstelling met dit zonnig bestaan vormt het
ridderleven buiten de poorten. Zodra de uitgetrokken held 'et
kasteel achter de rug heeft, betreedt hij nagenoeg 'n woestenij
zonder 'n menselike woning, waarin nu en dan 'n reus of 'n
strijdzuchtige geweldenaar plotseling voor den dag komt om 'n
strijd op leven en dood te beginnen. Hier tèlt men geen bloed en
geen wonde. Zo zorgzaam men binnen de muren 'et welzijn van den
vreemdeling behartigt, zo zorgeloos is men met mensenlevens op
de vlakte. De beste ridders zijn er speeltuig; de dappersten krijgen er
honderden tot beschikking om ze dood te slaan. Hoe meer bloed
en hersens, hoe liever; hoe hoger stapels armen en hoofden, hoe
meer roem. Een held als Walewein krijgt er op die manier duizenden
tot z'n beschikking, en he iedeaal dat de noord-franse en
bretonse heldendichters zich op deze wijze in deze ridder scheppen,
heeft famielietrekken gemeen met de Walhalla-helden die zich
hun voorvaderlike Vikings droomden: eeuwig vechten en eeuwig
drinken met de koppen van de verslagenen voor hun fonkelend
oog. Alleen de hoofsheid in de halle is nieuw; 'n glans bij zachter
eeuw, en ingeruild tegen krijgseer, maar in z'n wezen gebonden
rastrots en raskracht.
Van 't kasteel van koning Wonder af, begint de tweede queste:
de tocht naar koning Amorijs om 'et wonderzwaard. Hier beginnen
de grote gevechten. Een langgerekte geschiedenis is 'et
verhaal van de schone knaap, wiens paard door 'n roofridder is
gestolen en die nu op Waleweins paard Gringolet naar Artur snelt
om tot ridder geslagen te worden, wijl hij 'n bloedschuld heeft
te wreken. 1) De held in dit tussenverhaal wordt evenwel Walewein
die in 'et gevecht met de schuldigen en hun aanhang wonderen
van dapperheid verricht. In het heetst van de strijd krijgen
Walewein en de knaap bijstand uit 'n naburig kasteel, dat het
') vs. 1351-2504.
Middelnederlandse romans.
verblijf van 'n zekere koning Amadis is. Hier wordt de ridder
weer vorstelik onthaald. — In de derde queste, na het vertrek van
koning Amorijs' kasteel Ravensteen, ontmoeten we 'n avontuur
als van Walewein in de Moriaan; een jonkvrouw, die door 'n
rode ridder ontvoerd was, wordt bevrijd en de rover verslagen; 1)
't is deze ridder, die door Walewein wordt berecht, terwijl twee
van z'n drie makkers, die eveneens worden verslagen, bij de begraving
van de biechteling, godslasterend de duivelen toevallen. 2)
't Is ook in deze queste dat Walewein 'n reisgenoot bekomt in
prins Roges in vossengedaante, iemand die door aan z'n stiefmoeder
dezelfde diensten te weigeren welke Jozef eenmaal aan Potifars
huisvrouw geweigerd had, door 'et toverwoord van de gekrenkte
vrouw in 'n dier was veranderd, en die eerst weer mens zou
kunnen worden , als hij de ridder Wale wein , koning W onder,
diens zoon A l y d r is o n d e r en de dochter van zekere koning
Assentijn voor z'n ogen verenigd zou zien. 3) Ontegenzeggelik
brengt deze omstandigheid 'n nieuwe prikkel aan 't verhaal; de
dochter van koning Assentijn is de Isabel van Waleweins tocht.
De vos wordt nu door de omstandigheden 'n welkome hulp; hij
wijst de weg onder 't vagevuur langs, spoort mee het wonderkasteel
op; straks, op de terugtocht, helpt hij met tanden en
klauwen in de hachelikste gevechten mee. Als dan ook na tal
van gevaren Walewein en de jonkvrouw op hun terugtocht koning
Wonder en z'n zoon onder 'n boom naar 'n ridderspel zien kijken,
schudt de vos ineens z'n rossig vel af, en wordt hij tot aller ver
schoonste jongeling, die men ooit heeft gezien. `') Ter--bazing de
zelfder tijd neemt ook de stiefmoeder haar menselike gedaante
weer terug; zij heeft namelik tot straf voor haar vervloeking, al
de tijd waarin Roges 'n vos is geweest, als 'n padde onder de
drempel van haar slot gezeten. b) Dit was de wraak geweest van
hertogin A l e n e , de zuster van Roges eigen moeder, over de
misbruikte tovermacht van de koningin van Ysieke.
De lezer heeft reeds kunnen opmerken, dat Isabel niet de beminde
van koning Amorijs is geworden, en dat evenmin door
Walewein het wonderzwaard weer als pand is ingelost. De eenvoudige
reden is, dat de oorspronkelike bezitter van 't zwaard
tussentijds gestorven is, zeer ten gerieve van Isabel, die bij het
horen om welke reden ze eigenlik geschaakt is geworden, verzekert
liever te willen sterven dan 'n ander toe te behoren. Ze
heeft Walewein zelf lief, en, wat bedenkeliker is voor de deugd
') vs. 3676-3904. ) vs. 3920-4103; 4104-4352; 4754-4888. ') vs.
5155-5867. ) vs 10875-10933. ) vs. 10942-10960.
474 J. Koopmans
van de „ongerepte" held, Walewein zelf heeft op de dood van
z'n medeminnaar geanticipeerd. Er is maar één verdediging:
ze hebben elkaar dierekt ingepakt. Isabel had van Walewein gedroomd,
en Walewein had zich 'n iedeaal gesteld; en nu blijkt
hij de man van haar droom en zij de vrouw van zijn iedeaal te
zijn. Ze waren dus voor elkander bestemd; en wie breekt de
banden van 't noodlot! Zodra Walewein gevankelik binnenkomt,
-- want aan al de twaalf muren bleek geen doorkomen aan, —
wordt Isabel „van minne ontsteken," en omdat zij de vrijheid
heeft op haar vader één bede te doen, 1) vraagt ze de koning,
niet om 'et leven van Walewein, maar om hem zelf, voor één
nacht maar, „om haar gemoed te koelen op de man die door z'n
„aangerichte slachting haar vader zoveel nadeel en rouw heeft
„toegebracht." De bede wordt toegestaan. 2) Vier sterke ridders
nemen hem en brengen hem waar de jonkvrouw hem wil hebben.
De kamervrouwen zien om strijd naar de schone gevangene, God
en de Heilige Maagd biddende, dat hij 't met ere mocht ontgaan.
Daar zat hij gekerkerd, de arme. „Pas maar goed op hem,"
zeiden de ridders. „Ik zal hem zo oppassen," zei de jonkvrouw,
„dat 'et beter voor 'em ware dat hij dood was! Ik zal hem tot
„last zijn, dat zeg ik u. Alleen, ik zou niet graag willen dat er
„van 'n vrouw als ik ben, gezegd werd dat ze 'n man dood
„maakte. Maar ga nu heen, en groet m'n vader; bedank hem
„voor de eer die hij mij doet, en zeg dat hij hem morgen weer terug
„krijgt als hij 't beleeft!" Zodat dan ook de ridders zeggen:
„Koning, uw dochter laat u bedanken, en morgen krijgt u hem
„terug als hij 't beleeft; maar 't zal niet waar zijn, want 't is niet
„te zeggen wat hij moet uitstaan!" Maar de koning maalt er
niet om, zegt hij; hij zal hem als hij nog leeft, zelf wel 'n
smartelike dood doen sterven. Want de koning had er veel last
van, dat die ridder hem zoveel verliezen had doen lijden. En
hij ging heen om in de scha te voorzien en order op z'n zaken
te stellen.
Ondertussen lag Walewein de dood af te wachten, en klaagde:
„Mocht ik noch eenmaal de schone jonkvrouw terugzien, dan
„had ik niets meer te wensen. Wat scheelt mij m'n smart en
„verdriet! Als zij mij 't leven wou nemen, dan gaf ik graag m'n
„ziel, zoals ze nu me zelf gevangen houdt! Ja was ik noch éénmaal
„vrij , en stond ik vbór 'et kasteel, en deze jonkvrouw er in, dan
„zou ik wel zien, wat er ook mocht gebeuren, om weer binnen
„te komen. Zo heeft me haar liefde gevangen. En wt ze ook
„doet, ik zal, 't zij levend of dood, standvastig haar liefde bewaren!"
') vs. 7100-7201. ') vs. 7359-7496; 7674-7964.
Middelnederlandse romans.
Dit alles hoort de jonkvrouw in 'n geheim gewelf, en nu ze van
de liefde van de ridder verzekerd is, komt 'et hart noch meer in
tweestrijd. Ze ontbiedt weer de ridders, laat de kerker openen,
en hem in haar vertrek brengen. Hoe gaat 'et hart van Walewein
open, als hij haar terugziet. Hoe graag zou hij tot haar gaan en
haar de mond kussen! Maar de jonkvrouw laat hem ontwapenen
en z'n handen en voeten binden. Zo gebonden, lei men hem voor
haar neer. „Nu komt de marteling," dacht Walewein. „0 jonk„
vrouw, doe met mij wat ge wilt, al woudt ge me doden!" Maar
de jonkvrouw, die liever met hem buiten de muren in vrijheid
stond, en liever al haar lusthoven met de gouden klokjes en de
gouden vogeltjes, en haar vader inkluis, zou willen verlaten voor
'et zoete genot van zijn nabijheid, zei tot de ridders: „Ga heen,
„mijne heren, want ik zou, omdat ik 'n vrouw ben, niet graag
„willen laten weten hoe ik m'n gemoed wens te koelen op de ridder
„die m'n vader zulk 'n verdriet heeft aangedaan; want ik zeg u,
„ik zal hem grote last aandoen." De ridders gingen heen; en
zoodra ze weg waren, sloot Isabel haastig de deur, zodat ze
nu alleen was met de ridder, behalve de twee kamervrouwen, die
al haar geheimen deelden. Want de schone maagd bejoeg niet
anders dan om haar wil te doen met de gevangen ridder. Ze ging
tot hem, terwijl hij voor haar op de vloer uitgestrekt lag; en zo
haar schaamte haar niet had weerhouden, zou ze de ridder op
allerlei wijzen geliefkoosd en gekust hebben. Ze ontboeide dus de
edele man. „Zal ik sterven of zal ik leven?" vroeg Walewein.
„Zo ik moet sterven, laat ik 'et dan doen in uw schoot!" — „Neen,
„niet de dood zal ik u geven, maar de vrijheid!" zei Isabel, en
hem bij de hand nemende, bracht ze hem in 'n aangrenzend vertrek
en zette zich met hem neer op 'n zijden rustbed. „En de
zoetheid van hun samenzijn en het liefdegenot dat ze er smaakten ... .
ik weet niet alles en kan het u dus niet zeggen." Isabel dacht
niet meer om haar vader en om z'n leed. Liever had ze dat hij
doodging dan dat ze Walewein kwijt was. En de vader zelf die
niet beter wist dan dat de ridder in z'n kerker smarten en doods
moest uitstaan, vermoedde niets van het zoete spel dat-angsten
ze dreven, maar overpeinsde onophoudelik welke martelingen en
welke dood hij hem zou laten verduren.
De lezer ziet dat prins Roges niet de enige is, die 'n vossevel
draagt. Straks als de minnarijen ontdekt worden, en de beide
gelieven door Isabels vader gekerkerd, de dood voor ogen zien,
ontvlucht de jonkvrouw met Walewein de ouderlike burcht. Dat
haar vader de helft van z'n manschap heeft verloren, en bij de
voorgenomen overrompeling van de ridder bijkans half dood wordt
476 J. Koopmans
geslagen, ze zal er geen vin om verroeren. 't Is dezelfde Isabel, die
'n geheime gang onder haar vertrekken heeft laten maken, en,
om alleen in 't geheim te blijven, haar bouwmeester na z'n welvolbrachte
taak in de rievier laat verdrinken. Doch waartoe 'et
langer verholen? Walewein is de zon die alle nevelen van voorbehoud
optrekt; waar hij komt, moet z'n overwinning vaststaan,
óf door z'n persoonlikheid die plotseling moet innemen, Of door
z'n dapperheid, wanneer, — en dit is voor 't uitkomen van z'n
oorlogsroem nodig, — er zich iemand partij stelt. Isabel wil
liever sterven dan hem verlaten: zo'n man is hij boven allen.
Dezelfde Walewein spreekt er van haar volgens belofte, aan
Amorijs af te staan: zó trouw is hij boven allen. Evenzo verklaart
de rondzwervende Assentijn, als hij te Kardoel hoort, dat de
ridder, die hem z'n dochter ontvoerde, niemand anders dan Walewein
is, met alles genoegen te nemen: zo onweerstaanbaar is hij.
Van hem gaat meer bekoring dan lering uit, zoals hij dan ook
meer iedeaal dan karakter is. Mannen als hij leven, als de roofridders
waaruit ze zijn gesproten, uit neiging noch in elk opzicht
bij den dag, mits elke dag genegen is 'et zijne mee te brengen.
Vandaar de verschijnselen van onstandvastigheid van karakter en
van wispelturigheid in de liefde in deze soort werken: de mens
gaat op in de held. Het ridder-zijn gaat boven alles: aan elke
ridder in 't verhaal wordt herinnerd de weerlozen en de vrouwen te
beschermen, en het zwaard kampt niet voor de vrouw, maar tegen
't onrecht. Het ongelijk hindert, en wel beschouwd rusten al deze
gesten op de bodem van 't rechtsgevoel. Maar hoe hoog stoot de
faam soms niet de lijnen op, en hoe bevallig omplooit soms niet
de liefde de ruwe hoeken! Op de terugtocht naar Ravensteen
wordt Isabel op 't onverwachtst geroofd; de ridder die het ondernam
wordt na 'n lange jacht achterhaald en na 'n hevig gevecht
gedood. 's Avonds komen Walewein en de bevrijde jonkvrouw op
'n kasteel, en terwijl men aan tafel zit, wordt 'et lijk van de
zoon des huizes binnengebracht; natuurlik is deze verslagene de
maagdenrover, en de gast, — men herinnere zich de Waleweinepisode
in de M o r i a e n, — blijkt de moordenaar te zijn. Walewein
en z'n gezellin worden nu in 'n onderaards hol gezet. Het
breed-uitgewerkte verhaal van de gevechten en de belegeringen,
die deze gebeurtenis naslepen, zal men ons hier gaarne willen
schenken, maar wij vragen tot slot ter karakteriesering van dit
genre, voor de held die aan deze roman z'n naam, en aan de
Tafelridders hun roem heeft geschonken, alleen de aandacht voor
de gevangenis-epiesode zelf, waarin de wij d-uiteenliggende karakterlijnen
in deze soort epiek, elkander op 'n ver van onvoordelige
wijze ontmoeten.
Middelnederlandse romans.
„De hardheid en de ellende van hun gevangenschap kan ik niet
naar m'n wil beschrijven. De roemruchtige held Walewein was
zo goed als met ketens beladen, en de jonkvrouw Isabel had
kluisters om haar benen. Door de diepte van hun kerkerhol, was
de kou er niet om te harden. De golven van de zee bespoelden
hun voeten, zodat ze soms tot aan de knieën in 't water zaten.
Geen van bei had zonder wederzijdse troost, er zich staande
kunnen houden. De ridder Walewein zei: „Hoe moet ge door
„mijn schuld onverdiend lijden! Had ik u maar in uw eer ge„
laten!" Maar Isabel zei: „Ik zou niet eens in 't paradijs willen
„zijn zo ik wist dat je dit uitstaan moest! De ware trouw wil
„blijdschap en smarten delen 1" Zo voelde Walewein wel hoe trouw
de jonkvrouw hem was. Heel die nacht bleven ze in die akelige
kerker. Het weinigje brood en water dat ze de volgende dag
kregen, was spoedig gebruikt. De hardvochtige kerkbewaarder,
die ze van honger en kou hoorde klagen, sloeg er geen acht op.
Integendeel, hij beloofde meer dan eens Walewein op 'n rad te
zullen knevelen en Isabel aan de stalboeven over te zullen leveren.
Dat deed hij natuurlik om ze te tergen. Ook nam hij 'n stok en
sloeg er Walewein mee. „Ellendige schooier," zei Walewein, „om
„'n gevangene die 't vrije gebruik van z'n leden niet heeft, zo te
„slaan!" En hij schoot op hem toe, maar ..... z'n beenboeien
hielden hem op z'n plaats. Zo toornig Walewein was, dat hij
zich niet kon wreken, zo bedroefd werd Isabel over de wonden
en de smarten die haar geliefde werden aangedaan. Zo bleven ze
noch 'n dag en 'n nacht. En hun ellende en hun gejammer werd
hevig en sterk. Isabel omhelsde Walewein keer op keer, en besproeide
z'n aangezicht overvloedig met tranen. Zo deed ook
Walewein, die weende om de goede Isabel die zo in nood zat. En
ze zei: „Mijn liefste, laat ons elkander omhelzende de dood af„
wachten: want hier zal geen uitkomst meer zijn!"
De volgende dag bracht de gevangenbewaarder weer hun leeftocht:
'n klein broodje, van welke één man er wel vier had kunnen
eten. Evenzo kregen ze voor hun beiden een vierde maat water.
Dit deelden ze samen. Weer sloeg de man de ridder Walewein.
„Waar doe je dat voor," zei Walewein. „Zo mag je geen gevangene
„behandelen. Als ik je hier had, zou ik 't je wel afleren." De
andere werd noch kwader en sloeg er noch meer op los, zodat
Walewein zeer boos begon te worden. „Waarom blijf je zo ver
„afstaan, en waarom kom je niet dichterbij," zei hij. Maar de
andere zei: „Moordenaar, je zoudt me veel te graag schande
„aandoen dan dat ik binnen je bereik zou komen." Toen sloeg hij
hem voor de derde maal en raakte de jonkvrouw zo op haar handen
dat ze er van bloedde. Woedend en buiten zichzelve stoof Walewein
478 J. Koopmans
op. „Schoft, dat zal je rouwen!" riep hij, en met z'n handen
rekte hij zo sterk z'n banden dat hij ze stuk trok: iets wat haast
onmogelik is. Misschien deed het de kracht Gods. Maar zeker
was 't, dat hij vrij was. Heftig sprong hij op de booswicht af
die hem en z'n beminde had geslagen; greep hem, die al met één
voet buiten de deur stond, bij de mouw en haalde hem naar
binnen, pakte hem bij de keel, gooide hem omver, en sloeg hem,
dat de hersens in 't rond spatten en de man dadelik de geest gaf.
„Daar," zei Walewein, „je hebt je loon goed te pakken!"
De stok, waarmee Walewein geslagen was, raapte hij op en
zei: „M'n liefste, ik heb je ondergane mishandeling gewroken.
„We gaan van hier, daar ligt de bewaker. Er kan ons niet anders
„dan goed van komen. Luister: die stok komt ons goed te pas.
„M'n handboeien zijn los. Wat zal de vos blij zijn als hij 't kon
„weten. Wees niet bang, ik zal je boeien verbreken." Toen nam
Walewein 'n steen en sloeg de jonkvrouw de boeien stuk. Daarop
ontnam hij de dode z'n zwaard en de sleutels, sloot de kerkerdeur
buiten af, en zei: „M'n liefste, ik weet wel dat God ons met
„z'n kracht heeft geholpen. We zullen noch heden nacht van hier
„vluchten, en hij die 't zal willen beletten, zal er grote last en
„schande van ondervinden!" 1)
Diepe verguizing naast koninklike hulde; matte verslagenheid
naast tot ruwheid geprikkelde kracht; alle pieëteit bespottende
liefde naast de heiligste verering van tedere banden: wèl zocht
men vóór binnenbouw naar wijd-uitgestrekte muren; vóór inhoud
naar omtrek. De lieteratuur die de ridders tot helden koos,
spiegelt ook de levens-en wereldbeschouwing dier ridders af. Ze
vragen in 't kleine en in 't grote, alleen naar de grenzen. Ze zien
niet naar de maaiende boeren en de hamerende smeden; ze rijden
de randen hunner bossen af om vreemde indringers de les te lezen
of te woord te staan; en zo ze uittrekken voor hoger iedealen, zien
ze 't Christenrijk alleen als 'n vesting van welke muren ze zorgvuldig
de Saracenen en de Heidenen hebben af te slaan in Lijfland,
in Spanje en in 't Oosten. Ze wouën de ruimte, want ze hadden
de kracht. In hun reuzen en hun gedrochten gaarden ze hun
hartstocht. Achter hun uitgelatenheid verbergt zich hun zelfbedwang.
Verlicht met de christelike lamp, zijn ze als uitstervende
heidenen. Maar naast dit uitstervend ridderdom leeft 'n ander
Germanendom dat niet stoot met de armen en schermt met 'et
zwaard, doch de diepte zoekt voor de breedte, en evenzeer begerig
') vs. 9092-9281.
Middeltiederlandse romans.
naar ruimte, een nieuwe wereld verovert in het geestilik indieviedu.
De mens won 'et van de held; de ridder is dood, en op z'n graf
zaait de boer, en hamert de smid bij z'n lied.
J. KOOPMANS.
NIEUWE KLANK-STUDIEËN.
In de „Archives Teyler, Série II, T. VII, Deuxième partie" heeft de
heer L. P. H. Eijkman verslag gegeven van zijn onderzoekingen.
Terecht noemt hij het „Signification des mouvements de in Máchoire
en Parlant".
Vooraf gaat een uitvoerige en niet fotografieën verduidelikte beschrijving
van het instrument-Zwaardemaker; en hoe E. 't gebruikte. Tal
van proeven om de klinkers te kunnen bepalen nam hij. Klankstudie
toch is zeer moeilik.
„L'étude de la phonétique présente des difficultés spéciales pour
quiconque appartient à une petite nation, dont la langue est comparativement
peu connue, tant que les sons-voyelles de sa langue maternelle
n'ont pas trouvé de place dans le système vocalique international. Le
seul étranger, que je sache, qui ait tenté sérieusement de comparer les
voyelles hollandaises à celles du franccais, de l'allemand et le l'anglais,
c'est Henry Sweet. A plusieurs égards cependant il n'a pas réussi h
leur assigner dans sa Table of vowels la place qui, à mon avis, leur
convient. I1 en est de méme du tableau composé par mon compatriote
P. Roorda lequel diffère dans quelques parties essentielles de celui de
Sweet. Par conséquent, il est á peu près impossible h un Hollandais
d'étudier les voyelles d'une langue étrangère en prenant pour base sa
langue maternelle. Moi-méme je l'ai essayé plus d'une fois, mais tous
mes efforts ont piteusement échoué.
En voyant les indications obtenues au moyen de l'appareil Zwaar
je compris tout de suite que c'était de ce c8té qu'il fallait-demaker,
tacher de résoudre la question, pourvu qu'il fut possible d'établir in
proportion entre les lignes tracées sur le cylindre noirci et la distance
reelle des m^achoires. Je consacrai done toute mon attention à cette
question, et après avoir assayé infructueusement différentes méthodes,
j'en trouvai une qui me parut excessivement simple".
Zijn onderzoekingen zijn noch niet ten einde gebracht. 1) Merkwaardig
is intussen al dit rezultaat, dat in zake b.v. de woorden pot,
') Men dient hierbij vooral de studie van prof. Gallée na te lezen,
hiervoor biz. 73.
480 Nieuwe Klank -studieën.
baat, buit, put, beur de fonetici verschillen. Sweet noemt ze: „moyen
(bas ?), moyen, bas, bas (moyen ?), moyen"; Roorda: „bas, bas, moyen,
bas, moyen"; Eijkman bevond ze: „moyen, bas, bas, haut, haut".
En de konkluzie is dat een normaal-uitspraak, behalve 'en gros',
niet te krijgen is `en détail', wat te meer zou uitkomen, zo men bij
verschillende beschaafd sprekende personen proeven nam. Enkelen
schijnen hierop uit te wezen; o. i. nach wetenschappelik, nach prakties.
HOE VELEN 'AUTEUR' -EN.
Een gehuwd beeldhouwer, die er met een model van door gaat, is
wel een aardig vondstje voor een auteur, waarmee hij zijn slag kon
slaan. Een handig schrijver maakt er in minder dan geen tijd een
boeiend romannetje van, dat in alle leesgezelschappen en in bibliotheeken
van, naar emotie snakkende, dames hoogst welkom zal zijn,
of, is die auteur dramatisch aangelegd, dan krijgen we een spannend
tooneelspel, waarnaar het publiek met het grootste geduld een uur
of twee, drie zal zitten luisteren. Nietwaar, in 't eerste bedrijf schildert
men bijvoorbeeld het huiselijk geluk van het echtpaar, dat tot nu toe
door hoegenaamd niets onderbroken is, alhoewel de beeldhouwer (natuurlijk
een beroemde, anders zijn ze niet interressant!) zich reeds een
beetje ongerust begint te gevoelen over de liefde, die hij voor zijn
model bij zich gevoelt ontwaken. In 't tweede bedrijf wordt die schuldige
liefde natuurlijk sterker en sterker, ja, onbedwingbaar; de echt
ruikt lont, een hevige scène van jaloezie volgt, de vrouw is-genoote
radeloos, de man redeloos, het model een reddelooze; en in 't derde
bedrijf hakt men den knoop eenvoudigweg door, door de twee verliefden
de vlucht te laten nemen, terwijl de echtgenoote weenend
achterblijft met de handen in 't haar of, naar believen, beschermend
op de hoofden harer twee beelderige kinderen. Desnoods plakt men
er nog een vierde bedrijf aan vast, waarin de beroemde kunstenaar
berouwvol terugkeert, vergiffenis verkrijgt en alles loopt tot ieders genoegen
af: de man is tevreden, de vrouw is tevreden, de kinderen en
het publiek zijn tevreden, behalve natuurlijk het model, dat echter
eene veile deerne is, die het op het verleiden van gehuwde heeren
toelegt, en dus niet beter verdient.
Een aardig geschiedenisje, nietwaar? En zoo eenvoudig, zo begrijpelijk
voor ieder!
Jon. W. BROEDELET, Naar aanl. van Hendrik Ibsen:
„Wenn wir Toten erwachen"; Gabriele d'Annunzio: „Gioconda".
in De Nieuwe Gids, Augustus 1900.
DE NIEUWE UITGAVE VAN
MAERLANT'S STROPHISCHE GEDICHTEN.
JACOB VAN MAERLANT'S Strophische Gedichten.
Nieuwe uitgave, bewerkt door Dr. Joh. Franck
en Dr. J. Verdam. Groningen, Wolters, 1898
(Bibi. v. Mnl. Letterk., afl. 56, 57, 59, 60). f 7.50.
Nu ik er mij eindelijk — veel later dan de Redactie van dit
tijdschrift en ik zelf gewenscht hadden — toe zet om eene aankondiging
van dit reeds vóór twee jaren voltooide werk te schrijven,
nu kost het mij moeite mijne aandacht hierbij te bepalen. Want
welk oprecht Nederlander gevoelt thans niet, te midden van zijne
eigene bezigheden en beslommeringen, onder alles door steeds
eene schrijnende wonde, nu hij de langzame onderwerping der beide
Hollandsche republieken door het Britsch geweld — de waardige
bekroning dezer „eeuw van onrecht" — machteloos moet aanzien,
en den schoonen droom van een Hollandsch Zuid-Afrika, die ons
een oogenblik begoocheld heeft, in rook ziet vervliegen l De hoop
op uitbreiding en bevestiging onzer taal — hetzij dan Nederlandsch
of Kaapsch-Hollandsch —, van onzen handel en onze nijverheid
in die verre gewesten, bovenal de hoop op herleving van ons zelfgevoel,
op verhooging van ons prestige naar buiten wordt op ruwe
wijze verijdeld; en honderden landgenooten, die ginds niet alleen
een bestaan vonden, maar ook, naar wij hoopten, medewerkten
om het Zuidafrikaansche volk voor verengelsching te bewaren en
weder nauwer met het oude moederland te verbinden, worden
thans door den overweldiger meedoogenloos van hun brood beroofd
en als misdadigers herwaarts teruggezonden, om natuurlijk vervangen
te worden door volbloed Engelschen. En bij het onduldbaar
besef onzer onmacht om dit alles te verhinderen voegt zich dan
nog het somber voorgevoel, dat dit alles wellicht maar het voor
meer tegenspoed, nieuwe rampen, ditmaal recht-spel is van nog
onze nog niet verlorene koloniën of ons vaderland zelf-streeks
bedreigende, totdat eindelijk eens Zuid-Afrika verengelscht, Zuid-
Nederland verfranscht, en Noord-Nederland misschien verduitscht
zal zijn l
T. & L. X.
34
482 J. W. Muller
In zulk een tijd en zulk een stemming te gaan spreken over
eene uitgave van middeleeuwsche didactische gedichten, over
methode van philologische critiek stuit mij eigenlijk tegen de
borst; het schijnt een tijdverdrijf, goed voor „doctores umbratici",
die, zich in hunne binnenkamer opsluitende, niets willen hooren
van hetgeen er in de wereld om hen heen voorvalt. Gaat het
anderen als mij, dan schijnt in deze dagen, nu er zooveel onze
aandacht geboeid houdt dat zeker lang niet verheffend en opbeurend
is, maar dat toch getuigt van een krachtig, opgewekt
leven in en met zijn volk en zijn tijd, de atmospheer der wetenschap,
onzer wetenschap althans, dikwijls duf en benauwd; de gewone
kring onzer denkbeelden, de voorwerpen onzer belangstelling
komen ons nietig, onbeduidend voor.
Maar hoe verklaarbaar bij deze tegenstelling tusschen het bedrijvige
leven van de daad en het rustige leven der wetenschap eene
tijdelijke overhelling naar het eerste ook zij, het duurt niet lang
of men komt, vooral ook door de daden en de woorden der Engelschen,
verwatener dan ooit te voren, verblind voor recht en
waarheid, en onvatbaar voor waardeering van andersdenkenden,
tot het besef hoe gevaarlijk deze eenzijdige bewondering voor de
daad is, en hoe heilzaam tegenwicht juist de wetenschap, met
haren eisch van onbevooroordeeld onderzoek der waarheid, kan
vormen tegen de imperialistische leus: macht gaat boven recht,
tegen de materialistische vergoding van kracht, macht en geweld,
soms bemanteld onder schijnschoone leerstellingen als: „natuurlijke
ontwikkeling der geschiedenis", „overwinning der hoogere beschaving"
enz. En zeker kan onze wetenschap tot dat tegenwicht
het hare bijdragen en behoeft zij minder dan eenige harer zusters
te leiden tot die „dwaze droomen van een gewaand wereldburgerschap",
zooals De Vries het te recht heeft genoemd'), tot het
kweeken van zulke „intellectuele", die ook „sans patrie" zijn.
Zij is de nationale wetenschap bij uitnemeudheid, die kan en
moet opwekken niet tot blinde vooringenomenheid, maar wel
tot eene oprechte belangstelling en warme liefde voor al wat
Nederlandsch is, die het leelijke, zwakke en slechte in letterkunde
en geschiedenis, als uitingen van den volksaard, verbergt noch
verschoont, maar met leedwezen (dus niet met eene in ironie of
satire zich uitende hooghartige onverschilligheid of boosaardig genoegen)
erkent en zoo mogelijk, als waarschuwend voorbeeld, aan
het levende geslacht voorhoudt, terwijl zij het mooie, krachtige en
goede bij voorkeur opzoekt en in 't licht stelt. Met zulke gedachten
') Feestrede bij de onthulling van het gedenkteeken van Leidens ontzet,
blz. 25.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 483
vervuld kan men, in weerwil van al het neerdrukkende van het
tegenwoordig tijdsgewricht, toch weer belang gaan stellen zelfs in
een onderwerp als dit — en er tevens eene heilzame afleiding en
tijdelijke vergetelheid in zoeken en vinden.
„De in dit boek door ons opnieuw uitgegeven gedichten worden,
na den onvergelijkelijken Reinaert, vrij algemeen voor het beste
gehouden, wat de middelnederlandsche dichtkunst heeft voortgebracht.
In elk geval verdienen zij eene grondige en nauwkeurige
philologische behandeling". Aldus de uitgevers in den aanhef
hunner Inleiding. Inderdaad is aan deze gedichten ook, reeds
van den aanvang af der Middelnederlandsche philologie, eene
ruime mate van belangstelling te beurt gevallen, waarvan de
bibliographie op blz. XVI—XVIII een goed overzicht geeft. Sedert
1834, toen de dichter Staring den eersten Martijn voor het eerst
uitgaf (of eigenlijk reeds sedert Van den Lande van Oversee in
1812 voor 't eerst in Van Wijn's Huiszittend Leven aan het licht
kwam) tot op deze editie zijn de Strophische Gedichten gaan
vermeerderd en vereenigd, steeds beter en critischer uitge--deweg
geven door Noord-en Zuidnederlandsche en 1)uitsche geleerden.
Verwijs, die voor zijn proefschrift in 1857 de niet gemakkelijke
taak had gekozen eener eerste critische uitgave van de drie Martijns
naar alle toen bekende hss., is aan het einde zijns levens daartoe
teruggekeerd. De bewerking der eerste editie van de gezamenlijke
Strophische Gedichten is zijn laatste werk geweest, dat hij helaas
niet heeft mogen voltooien; het door hem geschreven Voorbericht
der eerste aflevering is gedagteekend „Nov. '79", de laatste aflevering
is eerst na zijn dood (Maart 1880) verschenen.
Aanleiding tot de laatstgenoemde uitgave heeft zeker mede
gegeven de voorafgaande der „Kleine Gedichten van Jacob van
Maerlant" door Van Vloten (Disp., Vr., OHW., Claus., Ov., KCI.,
benevens de door hem maar „onverdroten" aan M. toegeschreven
tweespraak „Scale ende Clerc"), met het in gal en alsem gedoopte
woord vooraf „Aan Prof. Dr. M. de Vries" (1878). Reeds dadelijk
was deze uitgave geoordeeld en te licht bevonden in de vernietigende
critiek van Franck (Anz. f. deut. Alt. IV, 396-411) en in die
van Verwijs, met het geestig antwoord op Van Vloten's onhebbelijke
aanvallen („Van enen manne die gherne cnollen vercoopt
ene goede boerde"). Door dit twistgeschrijf, en vooral ook door
Franck's latere recensie van Verwijs' uitgave (Anz. f. deut.
Alt. VIII, 125-162), vormen de lotgevallen dezer gedichten een
niet onbelangrijk hoofdstuk in de geschiedenis der Nederlandsche
philologie en harer beoefenaars; geen student in dit vak mag geheel
484 J. W. Muller
onkundig zijn van al hetgeen er met betrekking tot de Stroph.
Ged. is geschreven. Hoe goed herinner ik mij — na mijne eerste
kennismaking met den Wapene Martijn in de school, waar noch
dit noch de Reinaert bij ons veel meer dan een onnoozelen lach
over „die rare taal" wekte, en na mijn lectuur van Verwijs'
dissertatie — het privatissimum van De Vries in 1879—'80, waar
Van Vloten's „Kleine Gedichten" werden gelezen, natuurlijk zonder
een woord over de onwaardige aantijgingen, maar onder verbetering
der talrijke dwaze lezingen en verklaringen: een doorloopend zwijgend
betoog van Van Vloten's onbevoegdheid voor de door hem
aanvaarde taak, zijne slordigheid en zijne verwatenheid!
De uitgave van Verwijs was na zijn dood door Verdam voltooid.
Nu een herdruk, na nog geen 18 jaar, noodig was — het verblijdend
bewijs dat deze gedichten voor en na gelezen worden door allen
die de Nederlandsche letterkunde beoefenen —, heeft Verdam zich
natuurlijk niet tot een blooten herdruk willen bepalen, en zich
bovendien de medewerking van Franck verzekerd. Waar deze twee,
inderdaad „de aangewezen personen om het werk van Verwijs
voort te zetten en .... het te houden op de hoogte en het peil der
middelnederlandsche taal-en letterwetenschap", samenwerken kan
men iets goeds, iets voortreffelijks verwachten. En deze verwachting
is niet beschaamd.
Voor wij nu deze uitgave nader gaan beschouwen doet zich
echter de vraag voor: verdienen deze gedichten inderdaad zoo
groote belangstelling, niet alleen uit een historisch oogpunt, als
het meest persoonlijke werk van den voornaamsten Mnl. dichter,
als document voor de geschiedenis van de denkbeelden der middeleeuwsche
Nederlanders over verschillende toen aanhangige vraag
maatschappij en kerk, maar ook op zich zelf en in-stukken van
volstrekten zin, als kunstgewrochten? Deze vraag wordt door
sommigen niet alleen met het oog op de Strophische Gedichten,
maar met betrekking tot de geheele Middelnederlandsche letterkunde
gesteld; zij twijfelen of men bij hare ontdekking — zoo mag
't immers wel heeten? — onder den invloed der uit den vreemde
bij ons ingedrongen romantische school niet te ver is gegaan en
in zijne vreugde over het wedervinden van zooveel waarvan men
niets geweten had, al dat nieuwgevondene niet onmatig heeft
bewonderd als naïef, frisch, kinderlijk, „nog niet door Calvinisme
en classicisme verstijfd" enz. Hoe men die vraag ook beantwoorde,
zeer algemeen en zeer langdurig is die warme bewondering, dunkt
mij, in allen gevalle niet geweest. Jonckbloet heeft, althans in
zijne latere werken, onze geheele literatuur, ook de middeleeuwsche,
stellig niet te hoog aangeslagen. En wat De Vries betreft, die
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 485
trouwens van den aanvang af meer oog had voor tekstcritiek en
woordverklaring dan voor de hoogere, literaire critiek, men mag
met grond vermoeden dat de vereering voor de Latijnsche classieken
en voor de poëtische en rhetorische taal van Bilderdijk en
Van der Palm bij hem natuurlijker was en dieper zat dan de
belangstelling voor de middeleeuwsche en de latere volksliteratuur,
waartoe het voorbeeld van de Grimm's en van Bakhuizen van den
Brink hem, na zijne classieke opvoeding, schoorvoetend hadden
bekeerd. Veeleer kan men die ware, innige sympathie voor de
middeleeuwen vinden bij een Katholiek als Alberdingk Thijm en
de meeste medewerkers in zijn „Dietsche Warande", en bij de
dichters en historische-romanschrijvers dier dagen zooals Hofdijk.
Ook, schoon in mindere mate, bij personen van zoo gansch andere,
zelfs tegenovergestelde richting als de hellenist Vosmaer en bij
een man als Verwijs; de laatste voelde zich echter, in tegenstelling
met Thijm, als anti-kerkelijk liberaal denkelijk nog meer tot de
boerden en tot het latere klucht-en blijspel, tot de volksliteratuur
aangetrokken. Maar ook in een ruimeren kring is het Middel
tijd, men mag wel zeggen, „in de mode-nederlandsch eenigen
gebleven"; een nieuw fragment werd met vreugde begroet. Terwijl
intusschen Te Winkel begonnen was met eene zuiver historische,
objectieve waardeering, en Busken Huet later ook de middeleeuwsche
letterkunde binnen den kring zijner „literarische fantasieën" had
getrokken, zijn er onder een later geslacht, niet langer opgegroeid
onder den invloed van de „nakomelingen" der romantiek, maar
veeleer van meer positivistische denkbeelden doortrokken, verscheidenen
geweest, die na herhaalde vergeefsche pogingen openlijk
en eerlijk kwamen betuigen, dat zij werkelijk geen behagen konden
scheppen, geen smaak konden vinden in die middeleeuwsche
gewrochten: eindelooze gedichten, vervelend van inhoud, gebrekkig
van compositie, onhelder van voorstelling, onbeholpen van vorm,
onartistiek van stijl'). Doch de reactie tegen het intellectualisme
van dat tijdperk, de neiging tot mystiek heeft bij velen van het
jongste geslacht („de generatie van '80", of misschien nog meer
die van '90 en 1900 z)) weder eene groote sympathie gewekt met
middeleeuwsche kunst, in beeld en in woord. Vooral het proza van
Ruusbroec en de zijnen en de geestelijke poëzie vinden bewonderaars,
terwijl tegelijk min of meer toevallig althans aan het eerstgenoemde
door de philologen, blijkens de dissertatiën der laatste jaren (en niet
alleen ter wille van de taal), grootere aandacht wordt geschonken.
') Zie b.v. Kluyver in Noord en Zuid, XXII, 5.
') Zie b.v. een vers van A. J. B(arnouw) in het Feestnummer v. h. Alg.
Stud.-Weekbl. Minerva 1900, blz. 14.
486 J. W. Muller
Zoo heeft ook deze „dichtkunst" (zij 't ook in anderen zin dan
Da Costa 't bedoelde) „haar tijden"; ook zij weet „van gejuich en
geklag, van verheffing en lijden".
Het is niet dan natuurlijk dat personen met een classieken
smaak, die van een kunstwerk vóór alles eischen dat de gedachtengang
logisch, de stijl helder en bondig, de vorm adaeqaat aan
den inhoud zij, ondanks alle welgemeende pogingen om een middeleeuwsch
kunstwerk te waardeeren, ondanks de eerlijke erkentenis
dat hunne eigene begrippen wellicht beperkt en eenzijdig zijn en
er meer dan één ideaal van schoonheid mogelijk is, toch niet tot
eene hartelijke waardeering kunnen geraken. Zonder eenige sympathie,
zonder eenige verwantschap van denken en gevoelen is
be wondering of zelfs waardeering hier, als overal, uiterst moeilijk,
zoo niet onmogelijk; middeleeuwsche geestelijke liederen zijn even
onbegrijpelijk en leelijk als de schilderijen uit dienzelfden tijd
voor wie, van een gansch anderen geest bezield, er niets van noch
voor kan gevoelen.
Met dat al moeten vele van de ingebrachte bezwaren erkend
en toegegeven worden. Zoo is er, om daartoe terug te keeren, in
Maerlant's Strophische Gedichten veel dat werkelijk aanleiding
geeft tot eene uiting als deze: „De tekst is vaak moeilijk te begrijpen:
komt dit doordat hij corrupt is, of doordat de tegenwoordige
geleerden de taal niet genoegzaam verstaan, of kan Maerlant
soms een poetischen vorm hebben gekozen waarin hij zich met
al te weinig gemak uitdrukte? Hoe het zij, die strophische gedichten
geven, zooals men ze thans kent, niet altijd het genot van
een kunstwerk" I). De stoplappen en noodrijmen, zonder zin of
althans zonder ander doel dan den regel of de strophe vol te maken,
ontbreken niet. Bij het Inl. LIX reeds genoemde zou ik nog
willen voegen plaatsen als de volgende: M. I, 178, 595-598
(595 = 597), 754'), 756-757, 902-903, 907-910; II, 100, 135-143
(louter vulsel!); 1II, 17, 23, 46-52, 83-84, 90-91, 233-234;
Disp. 209 = 215; Claus. 231, 426-429, 440-442, 493-494. Menige
strophe is, of schijnt ons althans vooralsnog, duister; de gedachten
gewrongen, ongeregeld; het woordgebruik vreemd, gezocht,-gang
onbeholpen (zie b.v. M. I, 594; II, 44, 307, 312; III, 350-351,
420; Disp. 254, 454). Wij kunnen niet altijd met Jacob en Martijn
instemmen, wanneer zij tot elkander zeggen: „dine redene es claer"
(M. I, 223, 755), ofschoon zeker zeer dikwijls ook nog op ons van
toepassing zijn de op den laatstgenoemden regel volgende woorden:
') Kluyver t. a. p. Verg. ook het slot van Franck's recensie der Stroph.
Ged. (Anz. f. deut. Alt. VIII, 162).
') Zie nu Spieg. d. Sond. 11154 var. en aant.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 487
„al dinct soe den ghenen swaer Die lettel ghevroeden" (756-757).
Zeker, de stof is Maerlant meermalen te machtig geweest; dikwijls
is ze in dezen moeilijken vorm niet gegoten, maar gewrongen.
Vergeleken met Coornhert, die drie eeuwen later opnieuw begon
abstracte, wijsgeerige onderwerpen in Nederlandsch proza te behandelen,
schijnt hij te kort te schieten. Maar toch, al kan men
van hem niet, als Potgieter van Hooft, zeggen dat „zijn stugge
spraak in zachten vorm zich plooide", men gevoelt eerbied voor
den dichter die ook, in zijn tijd, „op nog zoo ruwe lier den eersten
greep dorst wagen".
Eene andere bedenking geldt de onoorspronkelijkheid dezer gedichten.
Niet alleen is gebleken, dat de Disputacie, Vijf Vrouden,
Ons Heren Wonden zoogoed als geheel vertaald zijn (terwijl het
van andere wellicht nog blijken zal); maar ook dient toegegeven
dat de vertaling veelal onderdoet voor 't oorspronkelijk. Ons
Heren Wonden is minder fraai dan de Latijnsche hymne, al is 't
vooral hier onzeker welke der ons vreemd klinkende uitdrukkingen
op rekening van den bedorven tekst gesteld moeten worden (zoo
b.v. 71-72, 77); stellig is Paul Gerhardt's „0 Haupt voll Blut
und Wunden" niet alleen voor Protestanten veel schooner dan
dit Mnl. gedicht. De 3de Martijn is een berijmde uitbreiding
van een of meer kerkelijk-dogmatische geschriften; de Clausule
is vol van aan de kerkelijke literatuur ontleende, grootendeels gezochte,
spitsvondige vergelijkingen van Maria bij allerlei personen
en zaken uit het Oude Testament, waarvoor wij alleen een historische
belangstelling kunnen koesteren (zie b.v. 286 vlgg.), al ontbreekt
het in dit gedicht overigens waarlijk niet aan liefelijke,
poëtische beelden.
Maar ook in de (voor zoover wij weten) niet-vertaalde gedichten
is zeer veel wat slechts tot op zekere hoogte het persoonlijk
eigendom des dichters kan genoemd worden; veel wat de uitdruk
Christenheid gangbare-king is der in de geheele middeleeuwsche
begrippen, denkbeelden en geloofsartikelen. Nationaal kan men
deze gedichten dan ook inderdaad kwalijk noemen; behoudens
wellicht enkele door keuze of bewerking karakteristieke passages
in den eersten Martijn over eigendom en lijfeigenschap 1) hadden
ze evengoed in een ander land geschreven kunnen zijn. Doch
mag men reeds in de middeleeuwen van eene (zich vormende) Neder
natie spreken? Sommigen willen alleen van eene Noord-landsche
nationaliteit weten, geboren in en door den opstand.-nederlandsche
') Zie trouwens Inl. LXXXIV, waar ook hiervoor een Lat, voorbeeld
wordt aangewezen, en waar ook voor het thema van den tweeden Martijn,
zeker wel te recht, een (vreemd) voorbeeld ondersteld wordt.
488 J. W. Muller
Men zal verder aan de zijde der uitgevers moeten staan, wanneer
zij zich (Jul. LXXXIV) schrap zetten tegen de pogingen van
sommigen, b.v. Jonckbloet en Van Beers'), om Maerlant voor te
stellen als den zelfbewusten kampioen der moderne burgerij, der
democratie, of als den voorlooper der Hervorming. Wel zullen de
beroemde passages in den eersten Martijn zeker niet geheel buiten
verband staan met den in zijn land heerschenden geest. Doch bij
dergelijke verleidelijke voorstellingen vooral is nuchterheid plicht
en eisch, wil men niet latere denkbeelden en stroomingen op
geheel onhistorische wijze projecteeren in een vroeger tijdperk.
Ook wat den vorm betreft zijn tal van gegronde aanmerkingen
te maken. Zoo mogen b.v. de Martijn's slechts in zekeren zin
samenspraken heeten. Ja, er is afwisseling van vraag en antwoord;
de uitroepen, de apostropheeringen zetten aan het gedicht een niet
geringe levendigheid bij, behoeden het voor 't gevaar een volslagen
vertoog te worden. Maar noch Jacob noch Martijn is een persoon,
met eene bepaalde rol en eigen karakter. Wel doet in den ixten
Martijn Jacob de eerste, Martijn de tweede serie van vijf vragen a);
maar ik kan tusschen den aard en den inhoud dier twee reeksen
van vragen of de antwoorden er op geen kenmerkend onderscheid
vinden l); zij onderwijzen, weerleggen, berispen elkander of stemmen
met elkander in, zonder dat er eenig persoonlijk karakter
uit spreekt (geheel anders b.v. dan later in Coornherts „Gespraken").
De dialoog is een voorwendsel: eigenlijk zijn niet Jacob en Martijn,
maar is steeds Maerlant aan 't woord. De afwisseling der sprekers
is alleen ter verlevendiging van den stijl aangebracht, ongeveer
zooals veel later in Van Oosterwijk Hulshoff's „De geschiedenis van
Jozef, voor kinderen" de afwisselende vragen van Pietje, Kootje,
Mietje enz. alleen dienen om den vertellenden „Meester" aan den
gang, of wel de lezers uit den dut te houden !
En in zijne zorg voor rhythmus en rijm blijft de dichter, hoe
groot zijne, thans door Franck aan 't licht gebrachte verdiensten
hieromtrent ook mogen zijn, zich zelven niet gelijk. De uitgevers
schijnen mij hierin zelfs soms te zeer geneigd iets goed te praten
wat toch blijkbaar een gebrek is. Zoo zal men b.v., wanneer zij
') In zijn „Maerlant"; deze voorstelling is in beeld gebracht in de schilderij
van zijn zoon: Maerlant op zijn sterfbed, omringd door Breidel, De Coninck
e. a. Verg. hiertegen ook Busken Huet, Het Land van Rubens 76.
2) Zie Te Winkel, Gesch. d. Nederl. letterk. I, 322-326.
) Of is 't toch geen toeval, dat de beantwoording der 2de tot 4de, meer
theologische vragen aan Martijn, die der vermaarde Ede en 7de (over » eigen
zin) aan Jacob is toebedeeld, zoodat Maerlant zijn-dom" in Mnl. en in Nnl.
Utrechtschen vriend Martijn werkelijk, in tegenstelling met zichzelf, als een
geestelijke zou hebben willen karakteriseeren?
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 489
het ontbreken in KCI. en 0v. der geregelde afwisseling van
staand en slepend rijm aanmerken als een bewijs „dat M. in zijne
kunst gekomen was tot eene grootere zelfstandigheid, die hem
eene vrijere beweging veroorloofde" (LIII), of „als een geoorloofd
middel om zich de rijmkunst iets gemakkelijker te maken" (LXVI),
ook het laatste allicht nog een euphemisme noemen voor wat
elders juister heet „verminderde zorgvuldigheid tengevolge van
den hoogen leeftijd" (XLIII); vooral ook met het oog op de elders
betoogde waarschijnlijkheid dat „de dichter oud was en aan het
gedicht waarschijnlijk de laatste hand niet gelegd" heeft (XLI) l).
Doch na al dit voorbehoud willen wij dan toch uitspreken en
handhaven dat deze Strophische Gedichten, zoo al niet altijd en
overal, dan toch doorgaans wel degelijk het genot van een kunstwerk
geven, dat Maerlant, al is hij op verre na geen Dante, zich
hier zeer zeker een dichter toont, wiens denkbeelden en wiens
dichtvormen niet alleen uit historisch oogpunt, maar ook in volstrekten
zin belangstelling, eerbied, bewondering verdienen. De lste
Martijn, met zijne forsche verontwaardiging over lijfeigenschap en
armoede, over het heerschen van hebzucht, onrecht en geweld — veel
schijnt als voor dezen tijd geschreven en wekt thans, na zooveel
eeuwen, gelezen, een bitteren twijfel aan den hooggeroemden „vooruitgang
der beschaving" van de 19áe eeuw! —, met zijne edelaardige
beschouwingen over de „drierhande minne", is te recht vermaard,
niet alleen onder philologen: enkele gedeelten er uit zijn algemeen
bekend. Is het hem hier niet gelukt een hooger vlucht te nemen,
tracht hij het hier alleen maar te doen? Ook in den 2den en
3den Martijn, hoe vol ook van spitsvondige dialectiek en scholastieke
theologie, zijn tal van regels aan te wijzen waarin eene gedachte
bondig of dichterlijk is uitgedrukt (b.v. III, 196 en 247). De
Clausule is vol gezochte vergelijkingen, 't is waar; maar wil men
het onderscheid zien tusschen eene dichterlijke uitwerking dier
vergelijkingen tot lof der Moedermaagd, der „advocata", en het
dorre, doode gebruik dierzelfde versleten beeldspraak, dan vergelijke
men de allegorische spelen van Maerlant's twee en een halve
eeuw later levenden landsman Cornelis Everaert met de overeen
Clausule! Niet ten onrechte en niet alleen-komende strophen der
om den gelijksoortigen inhoud zijn door Leendertz onlangs eenige
') Aan deze verschoonende beschouwing is misschien ook wel toe te
schrijven de opvatting van het gebruik van „synoniemen" als „een opzettelijk
aangewend stijlsieraad .. . . of op zijn hoogst een geoorloofd middel
om moeilijkheden in de dictie of de rhythmiek te overwinnen" (LIX). Zie
trouwens elders (b.v. Zeitschr. f. deut. Alt. XXV, 50) een denkelijk juister
waardeering van M.'s kunstvaardigheid.
490 J. W. Muller
malen de reien uit Vondel's Lucifer ter vergelijking en verklaring
bij deze gedichten aangehaald: menigmaal wordt men ook door
den toon daaraan herinnerd, gelijk b.v. KCl. 157 den toon van
Vondel's Geuzenvesper in 't geheugen terugroept. De droeve klachten,
afwisselende met schrille wraakkreten, over den staat der
Kerk in KCl. en 0v. kan men ook heden niet zonder bewondering
en ontroering lezen, omdat men er de taal van het hart in hoort').
En hoe geleerd-dogmatisch ook de Disputacie hier en daar zij,
de samenspraak tusschen Maria en het kruis, maar vooral de
klacht van Jezus is zoo krachtig van uitdrukking, dat men
dadelijk bij de lezing er door gegrepen wordt. Hier en daar hoort
men er denzelfden klank in als in die schoone samenspraak tusschen
Jezus en de ziel (bij Acquoy, Geest. Lied. en Leis., no. XIV).
Wie door dezen tekst met zijne liefelijke melodie diep geroerd
wordt zal ook wellicht smaak vinden in vele stukken uit deze
Strophische Gedichten, waar een ander, met eischen, ontleend aan
eene geheel andere orde van denkbeelden, vreemd en koud tegen
blijft staan. Deze kunst moge niet overal voldoen aan den-over
classieken eisch van helderheid, bondigheid en evenmatigheid; zij
zal wie er vatbaar voor is treffen door hare grootere innigheid en
warmte van gevoel. Doch ik kan niet beter doen dan verwijzen
naar de met overtuiging en liefde geschreven en toch onpartijdige
karakteristiek van deze gedichten en het krachtig pleidooi voor den
dichter Maerlant van de uitgevers op blz. LXXXIV— LXXXVI
hunner Inleiding.
Deze uitgave is streng methodisch-critisch; zij is gegrond op
het onderzoek 10 van de onderlinge verwantschap der handschriften,
zooals die gebleken is uit de gemeenschappelijke fouten; 20 van
taal, rijmen en versbouw. Aan de conjecturale critiek is zoo weinig
mogelijk, en slechts zelden tegen het gezag der hss. die in
ieder bijzonder geval de voorkeur verdienen, het woord gelaten.
Het valt dan ook niet moeilijk hierin de hand te erkennen van
Franck, die thans gelegenheid gevonden heeft om de beginselen,
in zijne beoordeeling van Verwijs' uitgave uiteengezet, op de vier
Martijns toe te passen. De aanwending dezer Duitsche methode
van tekstcritiek heeft hier te laude vanouds tegenkanting of ten
minste weinig instemming en navolging gevonden. Ook hier zijn
') Hierop berust ook de afwijzing door de uitgevers van de (door Van
Vloten, Inl. 17 geopperde) vergelijking van M. met Rutebeuf „den wuften
Pranschen dichter, die met dezelfde sierlijkheid en dezelfde rijmkunstjes eene
opwekking tot een kruistocht schreef als eene goede boerde" (LXXV).
De nieuwe uitgave van Maerlani s Strophische Gedichten. 491
verschillende elkander afwisselende richtingen waar te nemen; het
loont wellicht de moeite de geschiedenis hiervan eens na te gaan.
De „ontdekkers" der Mnl. letterkunde hier te lande waren — na
Le Long! — over 't algemeen, op 't voorbeeld van Huydecoper en
Clignett, vrij behoedzaam. Maar de Duitschers, vooral Hoffmann von
Fallersleben, gingen met groote vrijmoedigheid te werk, en verbeterden
eigendunkelijk, hoezeer gewapend met eene nog slechts geringe
kennis van de Mnl. grammatica, woordenschat en versbouw,
de teksten die zij uitgaven, soms de lezingen der hss. niet eens of
althans slordig opgevende. Jonckbloet — die, ondanks zijne Fransche
sympathieën, meermalen onder den sterken invloed van Duitsche
stelsels heeft gestaan, eerst van de tekstcritiek en de metriek
van Lachmann, later van de aesthetische critiek vooral van
Gervinus — volgde bij zijn optreden de Duitsche manier en heeft
zich door zijne voorbarige critiek in meer dan een zijner uitgaven,
gegrond op eene nog onvoldoende kennis der taal en op een
eveneens voorbarig stelsel van Mnl. versbouw, later vele aanmerkingen
op den hals gehaald; reeds in den „Brief" van De Vries aan
Jonckbloet, naar aanleiding zijner uitgave der Lorreinen, vindt
men menig staaltje van onnoodige verbeteringen aangewezen en
veroordeeld. Hij vond dan ook weinig navolging, zelfs niet in den
boezem der „Vereeniging ter bevordering der Oude Nederlandsche
letterkunde", die, blijkbaar op aanstichting van De Vries, aanstonds
beslist tegen deze „Duitsche" critiek partij gekozen en het geven van
streng-diplomatische tekstafdrukken als beginsel aangenomen heeft').
Aan dat beginsel zijn De Vries en zijne leerlingen — hij, en
niet Jonckbloet heeft hier den toon aangegeven — over 't algemeen
getrouw gebleven; en men moet hun dankbaar zijn dat zij in
dien tijd, toen er van eene Mnl. grammatica nog geen sprake
was, toen zelfs de besten nog weinig kennis en begrip hadden van
Mnl. klankleer en deze nog telkens met de spelling verwarden,
ons behoed hebben voor nog meer overijlde tekstcritiek en voor
daarop gebaseerde tekstuitgaven, waarin allerlei niet of kwalijk
begrepen woorden en vormen verdonkeremaand zouden wezen:
edities, voor grammaticale, ja eigenlijk voor alle studie onbetrouwbaar,
onbruikbaar en „over te doen". De Vries en Verwijs onderzochten
voor hunne edities welk hs. in 't algemeen het oudste en
beste was, d. i. de naar hun oordeel beste lezingen en oudste taalvormen
bevatte; dit volgden zij dan doorgaans, terwijl zij in twijfel
') Zie de Versl. en Ber. der Vereen. I (1844), 31 vlgg. en vooral het
uitvoerig en welsprekend betoog van De Vries in zijne Inleiding op den
Lekenspiegel CXXXIX—CXLIV; verg. daarmede Jonckbloet's Inl. op den
Lancelot LXVIII en die op den Dietschen Catoen XI, XIV.
492 J. W. Muller
achtige gevallen andere hss. raadpleegden, of soms ook, waar een
ander hs. eene lezing gaf die hun beter scheen, deze verkozen boven
eene (op zich zelf onaantastbare) van hun teksths. en dus in de
uitgave opnamen 1). De taalvormen en de spelling, de rijmen en
de verzen liet men zooals men ze in het hs. vond; van grammatische
of metrische bezwaren was zelden sprake: men verklaarde,
en te recht, er nog te weinig van te weten.
Maar daarnaast werd eene ruime plaats gegund aan de conjecturale
critiek: waar in de hss. (of het hs.) iets stond dat gewraakt
werd door het gezond verstand of door het juist inzicht in de
bedoeling des dichters, was de keuze niet twijfelachtig: dit of dat
kon een dichter niet geschreven hebben, en dus moest „de hand
des dichters hersteld" worden door den uitgever. De Vries werd
hiertoe gedreven zoowel door eigen aanleg als door de roemrijke
traditiën der Leidsche classieke philologie, toen op schitterende
wijze vertegenwoordigd door Cobet; en het zal wel niet te ver
gezocht of te diep opgehaald zijn, wanneer men hierin tevens de
beginselen van het toenmalig Nederlandsche liberalisme herkent:
de vrijheid van het individu en de heerschappij der rede en der
critiek. De Nederlandsche philologie ging haar eigen weg, vrij
van Duitsche stelselzucht en schoolsche tucht, verheven boven de
noeste vlijt en het oppermanswerk der Duitsche geleerden. Ongelukkig
verviel zij, in haren afkeer van de Duitsche „dogmatische"
critiek angstvallig de lezing en de spelling van het nu eenmaal
gevolgde hs. behoudende overal waar die niet indruischte tegen
het gezond verstand of den goeden smaak, ten slotte niet zelden
in eene wel minder dogmatische, maar toch evenzeer voorbarige
en ..... op losser gronden steunende conjecturale critiek. Het is
waar dat zij veelal werd toegepast op teksten, waarvan slechts
één hs. bestond en de schrijver onbekend was, waar dus deze
zeker aantrekkelijke verstandsoefening of liever speling des vernufts
meer recht van bestaan en meer speelruimte had dan bij verschillende
werken, met talrijke hss., van denzelfden schrijver. Maar
men verzuimde toch ook bij de laatstbedoelde werken de nauwkeurige
studie en vergelijking der handschriften, der grammatica en der
metriek zelf ter hand te nemen of ze bij jongeren aan te bevelen
en aan te dringen. „Ex oriente lux" was 't ook hier weder:
Franck's grondige, maar in den vorm vaak scherpe recensiën
van Mnl. uitgaven, zijne opstellen over onderwerpen van Mnl.
klank-en vormleer, gevolgd door zijne Mnl. Grammatik (1883) R),
') Zie b.v. Inl. Lekensp. CXXII vlgg.
') Weldra gevolgd door Van Helten's Mnl. Spraakkunst (1886): twee
in aanleg en uitvoering verschillende, elkaar aanvullende boeken.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 493
en zijne uitgave van Maerlant's Alexander, trokken een nieuw
spoor en bewezen dat men thans door een zorgvuldig onderzoek
van de filiatie der hss. en van de taalvormen en rijmen van één
dichter wèl een vasteren grond onder de voeten kon krijgen voor
eene waarlijk critische uitgave van diens werk, zonder weder in
de fouten van Hoffmann en Jonckbloet te vervallen. Een dier
uitvoerige recensiën was de hierboven reeds genoemde van Verwijs'
uitgave der Strophische Gedichten, waarin de tekst niet volgens
deze methode was vastgesteld, en waarvoor De Vries aan Verwijs
eene reeks van vernuftige doch zeer gewaagde gissingen op de toen
voor 't eerst door dezen uitgegeven (en alle slechts in één of twee
hss. bekende) gedichten had medegedeeld. Dit gaf Franck aanleiding
om, bij alle waardeering van De Vries en Verwijs, „den mangel
an exacter methode in der kleinen philologischen arbeit" de zwakke
zijde van den laatste te noemen, met de bijvoeging: „auf methodische
grammatik und methodische textkritik waren seine wege
nicht gewiesen"'), en van De Vries' conjecturen, vooral die op
OHW., te zeggen: „sie sind mit grossem aufwand von scharfsinn
und gelehrsamheit gemacht, aber vielleicht grade deshalb fühlt
man sich von den meisten wenig befriedigt, unter den einfacheren
sind allerdings sehr annehmbare, sogar ganz sichere. wenn der
überlieferung nur geringe rechnung getragen wird, wenn man
überall seltene wörter und merkwürdige redensarten vermutet,
dann kann man schliesslich aus allem alles machen. aber dann
schwindet auch jeder boden und die tekstkritik wird zu einem
blossen spiel der phantasie. meistens lassen sich die kühnen
gebäude — denn als solche kann man sie in der tat bezeichnen —
leicht zusammenreissen. ich möchte rechtzeitig vor diesen irrpfaden
warnen und daran erinnern dass es uns nicht darauf
ankommen kann zu eruieren, was einer allenfalls geschrieben
haben könnte, sondern darauf, was er geschrieben hat. so viel
wir auch von der classischen philologie gelernt haben, wir brauchen
darum nicht alle ihre sünden nachzuahmen, in diesem gedichte
sind derartige conjecturen um so weniger angebracht, als der verf.
desselben ein mässig geschickter mann war" 2). Daarop volgde
een zeer uitvoerig, grondig onderzoek van de filiatie der handschriften
met een daaruit opgemaakten stamboom, onder verontschuldiging
jegens zijne Duitsche vakgenooten voor de uitvoerige
uiteenzetting van algemeene beginselen, voor hen reeds lang niet
meer, doch voor de Nederlandsche vakgenooten nog wel noodig 3).
Anz. f. deut. Alt. VIII, 127.
T. a. p. 155.
T. a. p. 128.
494 J. W. Muller
Dit alles was krasse taal van een nog jongen vreemdeling tegen
een man als De Vries, die toen (in 1881) op het hoogtepunt van
zijn leven stond en die van geen landgenoot — tenzij dan Van Vloten,
maar die schoot zijne pijlen links en rechts, tegen zoovelen af! —
ooit eerie dergelijke beoordeeling van zijn werk ontvangen had.
Het heeft hem, geloof ik, verbaasd, maar ook gegriefd.
Heel veel navolgers en volgelingen heeft Franck echter tot dusverre
met zijn aandringen op de studie van zooveel dat te lang verzuimd
was niet gewonnen: zijne stem is vrijwel die eens roependen in
de woestijn gebleven'). Daarentegen is in de laatste jaren bij
de uitgaven van Mnl. teksten door jongere philologen (b.v. de
') Zijne aansporing, aan het slot zijner recensie van Verwijs' uitgave tot
de vakgenooten gericht, om de talrijke zwarigheden in de Stroph. Ged. te
helpen oplossen heeft — het door hem zelf en Verdam in deze uitgave geleverde
natuurlijk niet medegerekend —, zoover ik weet, alleen gehoor gevonden
bij P. Leendertz jr., die in den 18den en 19den jaargang van het Tijdschr. v.
Ned. taal-en letterk. eene reeks van weldoordachte, van grondige studie
getuigende opmerkingen heeft gegeven, waardoor menige duistere plaats
opgehelderd, menig twijfelachtig punt dichter bij de oplossing gebracht is.
Naast den bovenvermelden echt-Nederlandschen afkeer van „systemzwang"
is als tweede, trouwens met de eerste samenhangende oorzaak waardoor aan
Franck's roepstem in 't algemeen zoo weinig gehoor is gegeven, te noemen
zekere afkeer van strenge grammaticale studie, althans eene onmiskenbare
voorkeur voor de etymologie van enkele, op zich zelf staande woorden en
de tekstcritiek van enkele plaatsen. Zoodra men uit die etymologieén
algemeen geldige klankwetten, leidende beginselen wil trekken, ze in een
stelsel wil samenvatten, zoodra men de teksteritiek onder zekere regels wil
brengen, schrikken de meesten hier terug, bezorgd voor hunne vrijheid ook
op dit punt.
Maar als derde oorzaak is ook het in zekeren zin bedroevend feit te noemen,
dat zoovele doctoren in de „Nederlandsche letteren" — en ik laat de historici,
ellendige „dakloozen" die daarbij ondergebracht worden, hier buiten beschouwing
— hetzij reeds bij hunne promotie of daarna andere studievelden
opzoeken en zich aan de Oudgermaansche, Romaansche, Engelsche, Indische
philologie of wel aan de vergelijkende taalstudie wijden; alsof er in de
Nederlandsche taal-en letterkunde niets meer te doen ware, alsof niet tal van
onderzoekingen over grammatica, dialecten, handschriften, metriek (om van de
letterkunde niet eens te spreken) en tal van tekstuitgaven op bewerkers
wachtten. Is 't niet eigenlijk beschamend voor ons, dat het beste tot dusverre
verschenen geschrift over het Zuidafrikaansoh-Nederlandsch niet van een
Nederlandsch philoloog van beroep, maar van een neograecus afkomstig is,
terwijl thans een Duitscher (Hein. Meyer te Göttingen) zich opmaakt om
het vraagstuk nader te bestudeeren! Doch, 't is waar, van de betrekkelijk
weinige „neerlandici" in engeren zin die na hunne promotie aan de wetenschap
getrouw blijven worden verscheidenen nu eenmaal „geboeid" (in meer
dan één zin) door anderen arbeid.
De nieuwe uitgave van Maerlanti s Strophische Gedichten. 495
uitgave van den Brandaen door Bonebakker) eene neiging merkbaar
om weder terug te keeren tot de diplomatische tekstafdrukken, ja
nog verder te gaan dan vroeger: zooveel mogelijk beperkte of
althans telkens als zoodanig aangeduide oplossing der afkortingen,
angstvallig behoud der spelling en interpunctie van het hs., groote
vrees voor conjecturen, voorkeur voor desnoods gezochte uitleg
boven soms eenvoudige emendatiën. Kortom een sterke-gingen
behoudzucht, die eigenlijk gekeerd is zoowel tegen de (ik zal maar
zeggen: Leidsche) conjecturale critiek als tegen de Duitsche normaliseering,
en die ook zeker wel in verband staat met de jongere
denkbeelden over „taalindividualisme".
Wat zullen wij nu, na dit historisch overzicht, tot deze dingen
zeggen ?
Vooraf zij opgemerkt — ik wees er hier boven reeds met een
enkel woord op — dat men niet alle uitgaven over één kam mag
scheren. Bij eene eerste uitgave van een fragment, bij de uitgave
van een werk welks schrijver onbekend is, of ook van een werk
waarvan maar één hs. bestaat — en zoo zijn er vele — is natuurlijk
van grammatische of metrische critiek en normaliseering slechts
binnen zekere grenzen, van handschriftenfiliatie vaak in 't geheel
geen sprake. Het geldt hier alleen die werken, welke in meer dan
één hs. bewaard zijn en waarvan de schrijver of althans de tijd
en de plaats van vervaardiging ten naaste bij bekend zijn.
Wat nu in de eerste plaats de normaliseering van taalvormen
en spelling dezer teksten betreft, er is zeker tegen de „Duitsche"
methode (om ze nu maar eens zoo te noemen) een en ander in
te brengen. De Vries heeft het reeds in de Inleiding op den
Lekenspiegel gezegd, en hij werd niet moede het op zijn colleges te
herhalen: „Het hoofddoel bij de uitgave van een vroegeren schrijver
(dit zal wel door niemand betwist worden!) is: zijn werk zóó te
doen drukken als hij zelf het geschreven heeft 1). Is men nu
werkelijk overtuigd, dat onze Mn!. schrijvers die volstrekte eenpa
strenge regelmaat betrachtten, dat hunne autografen-righeid en
geheel vrij waren van die ongelijkmatigheden, die alle ons be
kende handschriften vertoonen? Ik zou dit op verre na niet
durven verzekeren". Inderdaad, dit is onwaarschijnlijk, ja onge
loofelijk. Mitsdien geeft eene aldus genormaliseerde uitgave ook
een onzuiver beeld van den schrijver en zijn werk: het is te
gelijkmatig, te stelselmatig, het ziet er te glad, te mooi uit; z66
consequent gespeld als de Strophische Gedichten in deze uitgave
zijn, heeft Maerlant ze zeker wel niet zelf geschreven; zijne auto
') Verg. boven, blz. 493, de bijna gelijkluidende woorden van Franck: een
bewijs hoe hetzelfde doel langs verschillende wegen kan nagestreefd worden.
496 J. W. Muller
grafen zagen er stellig anders uit, evenals die van latere, ook
16de en 17dß eeuwsche schrijvers die wij soms nog bezitten. Die
normaliseering is dus eigenlijk hypereritisch. En het schijnt wel
inconsequent om aan den eenen kant bij eene her-uitgave van
schrijvers uit de 16de en 17(e eeuw — tenzij ze voor de school
of voor 't groote publiek bestemd zijn — angstvallig de spelling,
de hoofdletters, de interpunctie, de aanwijzing van caesuur of
dubbelrijm of binnenrijm te bewaren, op een komma of een punt
meer of minder dood te blijven, en anderzijds bij de uitgave van
geschriften die drie of vier eeuwen ouder zijn met de gegevens op
zooveel vrijmoediger wijze om te springen en ons allerlei afwijkingen
van de overlevering te veroorloven. Doch men zie hierbij toch niet
het zeer groote verschil over 't hoofd dat er bestaat tusschen
beide gevallen. Bij eene her-uitgave van geschriften der 16de en 17de
eeuw hebben wij meestal gedrukte oude uitgaven voor ons, nog
bij het leven en meestal onder toezicht der auteurs verschenen,
soms ook (b.v. bij Hooft) diens oorspronkelijk, eigenhandig handschrift.
Dat men dan niet wijzer mag zijn dan de auteur spreekt
wel vanzelf. Van Hooft moet dus hetzij zijn oorspronkelijke kopij,
hetzij de door hem zelf verbeterde latere redactie uitgegeven en
de andere in de noot vermeld worden: eene hachelijke keuze trouwens!
1) Van Vondel en ook van Bredero moeten de oudste drukken
gevolgd worden, die, al is 't ook niet altijd zeker dat de dichters
ze zelf nagezien hebben, toch in allen gevalle gelijktijdige uitgaven
zijn. Bij een tekst als die van Cornelis Everaert, slechts in één,
wellicht eigenhandig, althans gelijktijdig handschrift bewaard, of
bij een incunabel geldt hetzelfde: alleen een diplomatische afdruk
is hier mogelijk en wenschelijk. Maar met Mnl. geschriften staat
het heel wat anders geschapen! Zelden of nooit heeft men het
autograaf voor zich, meestal afschriften uit de tweede of derde
hand, een halve of heele eeuw, dikwijls twee of drie eeuwen
jonger dan het origineel. En daarbij, al staan deze afschriften
wat afstand in tijdruimte en aantal van tusschentrappen betreft
zeker veel dichter bij den archetypus dan bij classieke Latijnsche
auteurs het geval is, de afschrijvers gevoelden zich daarentegen
veel vrijer om in die werken, geschreven in hunne eigene taal
die zij verstonden (of meenden te verstaan), te veranderen. En
dit was niet altijd eigenwijsheid: zij kwamen er ook vanzelf,
zonder opzet en onwillekeurig, uit slordigheid of gemakzucht, veel
eer toe woorden en taalvormen die hun verouderd of vreemd voorkwamen
te vervangen door die van hun eigen tijd, van hun dialect.
Er is dus reden om te onderstellen dat de afschrijvers van Mnl.
') Verg. Stoett, Inl. LXXI, en Kalif in Gids 1900, I, 3 vlgg.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 497
auteurs veel verder van hun origineel zijn afgeweken dan die van
classieke Latijnsche auteurs, welke voor hun voorbeeld („voorschrift”
in eigenlijken zin) veel meer eerbied hadden en er, wat de taalvormen
en de maat aangaat, zoogoed als niets aan konden wijzigen.
En die afwijkingen betroffen, men bedenke dit wel, niet alleen
de spelling — het uitwendig kleed, voor een kunstwerk wel niet
geheel onverschillig maar toch van zeer ondergeschikt belang —,
maar wel degelijk ook de grammaticale vormen, de woorden en
den zinsbouw, kortom de taal zelf. En nu neme men een werk dat
alleen bewaard is in één hs., geschreven door een afschrijver uit een
jonger tijd of eene andere streek dan die van den dichter, zooals
b.v. Veldeke, den Merlijn, Reinaert II, den Spiegel der Sonden,
of wel een werk waarvan onderscheidene, uit verschillende streken
afkomstige handschriften bestaan, zooals sommige geschriften van
Ruusbroec. Moet men nu die hss. diplomatisch afdrukken, met
al de kennelijk uit een gansch anderen tijd of een geheel ander
dialect ontleende vormen en woorden? Men stelle zich eens voor
een stuk uit de 16de eeuw, afgeschreven door iemand uit de 18de
of 19de eeuw die zich om de taalvormen weinig bekreunt (zooals
men ze inderdaad wel eens onder de oogen krijgt van historici,
ook nog uit onzen tijd), of een Nederlandsch geschrift uit onze
dagen, door een Duitscher niet vertaald, maar hier en daar, telkens
als 't hem goeddocht, plompweg in Duitsche vormen „omgeschreven".
Dat zou een wonderlijke poespas zijn van allerlei oude en nieuwe
spellingen, taalvormen en woorden, waarin alle grenzen van tijd en
plaats zijn uitgewischt: eene brabbeltaal, afzichtelijk voor iemand
die kennis van en oog voor de fijnere verschillen heeft. Welnu,
een ongewijzigde diplomatische afdruk der handschriften van Rei
Sonden, of van een-naert II, van den Merlijn, van den Spiegel der
Westvlaamsch he. van Ruusbroec is (of ware) een dergelijk stijlloos,
onhistorisch en onartistiek geheel'); dat het op ons niet zu 1k
een leelijken indruk maakt is alleen te wijten aan onze geringere
kennis en ons dientengevolge minder fijn ontwikkeld onderschei
gedaanten waarin het Mnl. zich in de verschil--dingsvermogen der
lende eeuwen en in de verschillende streken vertoond heeft.
Het dilemma is dus niet: zullen wij al of niet een opzettelijk
door ons vervaardigd spellingstelsel aan een middeleeuwsch dichter
opdringen. Maar wel: zullen wij, wanneer — en dit is bijna altijd
het geval — het eigenhandig geschrift eens schrijvers niet bewaard
') Ik laat hierbij nu in 't midden in hoeverre het taalverloop toen sneller
ging en ééne eeuw dus meer verschil maakte dan nu; waarschijnlijk weegt
de behoudende invloed der schrijftaal thans wel op tegen de snellere afslijting
door het drukker verkeer; zie hierover H. Meyer in: Festsehr. dem Hansischen
Geschichtsverein etc. (Göttingen 1900) 115 fig.
35
T. & L. X.
498 T. W. Muller
is, een afschrift uit jonger tijd of uit eene andere streek zóó als wij
't gevonden hebben afdrukken, of zullen wij althans trachten door
een nauwgezet onderzoek van de taal van het gedicht (vooral
van de rijmen, die over 't algemeen het meest geëerbiedigd zijn)
en van het dialect van des dichters geboorte-of woonplaats (o.a.
blijkende uit de oorkonden en uit het hedendaagsche dialect) tot
de kennis te geraken der taal van den dichter zelf en die dan
herstellen in plaats van de wanvormen des afschrijvers? Mij dunkt
de keuze niet twijfelachtig. En dit te minder omdat deze onder
niet alleen voor de vaststelling van den betrokken tekst,-zoekingen
maar te gelijk voor de geschiedenis der dialecten en der schrijftaal
in 't algemeen vruchten dragen.
Zeker is dit onderzoek niet altijd gemakkelijk; de stellige
uitkomsten staan niet altijd in verhouding tot de moeite en
den tijd die zij kosten: veel is en blijft twijfelachtig. Zoo bewijst
b.v. het voorkomen van rijmen als ue (nnl. eu, umlaut van ó): ue
(ogerm. of rom. ü) vóór r of de volstrekte afwezigheid (in een omvangrijk
gedicht) van è: g wel, dat de dichter de eerste klanken nagenoeg
gelijk, de tweede ongelijk uitsprak en hoorde (een vorm of een
woord, door het rijm gestaafd, behoort waarschijnlijk tot de taal
des dichters; in 't algemeen zijn de rijmen de toetssteenen). Maar
aan den anderen kant is ook de mogelijkheid niet te ontkennen
dat de dichter juist in 't rijm uit nood zich wel eens beholpen
heeft met een klank die hem niet eigen was, zich een vorm, een
woord heeft veroorloofd, hem alleen uit een ander dialect bekend,
of ook een woord gebruikt in eene voor hem (en misschien voor
alle toen levenden) ongewone of zelfs volslagen ongebruikelijke
beteekenis; kortom dat hij in 't rijm iets kan hebben geschreven
dat hem zelf in proza of buiten den dwang van het rijm niet uit
de pen gevloeid zou zijn. Immers: „men moet om the rime souken
Misselike tonghe in bouken" zegt Maerlant zelf in de bekende
plaats uit den Franciscus. Dat men vooral bij de Strophische
Gedichten, met hun veeleischend rijmschema, telkens met deze
mogelijkheid rekening moet houden spreekt vanzelf. Ook het
onderzoek der oorkonden belooft vaak meer dan het geeft en is
soms netelig, vooral omdat men niet altijd de zekerheid heeft dat
de klerken die ze geschreven hebben afkomstig waren uit de plaats
waar de oorkonden uitgegeven zijn, of dat ze niet eene zekere
traditioneele, van elders overgenomen kanselarijtaal bezigden.
Doch dit alles geeft mijns erachtens toch nog geen recht om
dergelijke onderzoekingen voor de quaestie van het auteurschap
„totaal waardeloos" te noemen'). Het is natuurlijk mogelijk dat
Zooals Leendertz, Tijdschr. XVIII, 108 noot (verg. 90 en 115) doet.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 499
de resultaten in strijd zijn met andere gronden vóór of tegen eene
beslissing die zwaarder moeten wegen (zooals b.v. hier bij 0v. en KCl.
het geval is); maar dan wettigen zij m. i. toch altijd eenigen twijfel
of wij het gedicht in onvervalschten vorm voor ons hebben, of
wel het vermoeden dat er eene bepaalde oorzaak voor deze afwijkende
uitkomsten te vinden zal zijn').
Vreemd is de wel eens gehoorde bewering, dat men den middel
dichters niet eene grammatica mag „opdringen"; alsof-eeuwschen
dit iets ware dat alleen aangeleerd, van buiten aangebracht kan zijne).
Zeer zeker hadden zij nooit studie gemaakt van Mnl. grammatica,
zooals wij de spraakkunst onzer schrijftaal ten deele op school
leeren; wat zij van grammaticale kennis bezaten zal, om met
Bredero te spreken, een beetje „kints-school"-Latijn geweest zijn.
Maar de grammatica van hun dialect droegen zij, onbewust, in het
hoofd; zij bleven zich in 't spreken, en ook tot op zekere hoogte
in 't schrijven, wel degelijk gelijk. A priori mag men wel aannemen,
dat in de middeleeuwen een Westvlaming, een Brabander, een
Hollander zijn dialect niet alleen zuiver gesproken, maar ook, tot
op zekere hoogte, geschreven heeft. Al schijnt het wel zeker
dat er reeds in de middeleeuwen in de Nederlandsche gewesten
zekere norm, zekere mate van eenheid, eene soort van algemeene
schrijf- (stellig nog niet spreek-)taal bestaan heeft, zij was toch
nog verre van die bijna volstrekte „eenparigheid" die wij (althans
in Noord-Nederland) nu kennen, waarbij alleen nog maar voor
persoonlijke, individueele, niet meer voor gewestelijke verschillen
plaats is, en waardoor men thans bijna nooit meer aan iemands
geschriften zien (wel aan zijne spraak hooren) kan uit welke
landstreek hij afkomstig is. Die thans door alle schrijvenden zonder
noemenswaard dialectisch verschil gebezigde schrijftaal is echter in
zich zelf zeer ongelijksoortig; zij bevat elementen, uit verschillende
gewesten, uit „misselike tonghe" afkomstig. Elken schrijver staan
nu telkens wisselvormen ten dienste, waarvan de een oorspronkelijk
vreemd is aan het vroeger en hedendaagsch dialect van zijne
geboorteplaats, de ander daar wel thuis hoort: deze vormen kunnen,
') Gelijk Leendertz b.v. zelf, t. a. p. 100, zulk eene bijzondere oorzaak
zoekt en meent te vinden in den ouderdom des dichters en den invloed van
anderen op hem.
2) Het door De Vries, Inl. Lsp. CXLII, aangevoerde is niet vrij van
rhetorica. Er is natuurlijk geen sprake van eene algemeene, voor allen
geldende „volstrekte eenparigheid"; integendeel wil men ieders taal, door
het dialect, den tijd, de persoon en de kunstvaardigheid van den dichter
bepaald, onvervalscht bewaren of herstellen. Op blz. CXLIII vlg. wordt
trouwens het recht eener op degelijke studie rustende critische uitgave door
De Vries zelf erkend.
500 J. W. Muller
hetzij met of zonder een later ontstaan of gemaakt onderscheid,
beurtelings ter afwisseling gebezigd worden. Zoo was het in de
middeleeuwen stellig nog niet geschapen; in welke mate en in welke
gevallen het toen reeds zoo was, welke afwijkingen van zijn dialect
een schrijver zich toen reeds veroorloofde, dat moet juist blijken
uit de hier bedoelde onderzoekingen. Verre van den dichter eene
hem vreemde door ons samengestelde grammatica op te dringen
is het dus het streven zijne eigene klanken, vormen en woorden
te herstellen, die in vele gevallen door latere afschrijvers verduisterd
of verknoeid zijn.
Ernstiger bezwaar mag men wellicht aanvoeren tegen eene te
strenge, op Duitsche leest geschoeide metrische critiek; niet ten
onrechte, naar 't schijnt, heeft men vanouds beweerd, dat de
Duitsche methode niet past voor onze Mnl. dichters, die blijkbaar
niet aan zoo strenge regels gebonden waren als de Middelhoog
plompe, uitgezette voeten der Dietsche Muze pasten-duitsche; „de
niet meer in het nauwe schoeisel, dat haar eens zoo bekoorlijk
gestaan moet hebben in haar fleurige jeugd" (zooals Cosijn in zijne
rectorale oratie geestig gezegd heeft). Toch, al mag men van de
Mnl. poëzie niet zoo strenge tucht verwachten, noch ze op haar
toepassen, een man als Maerlant toont zich ook in zijn verstechniek
een zelf bewust kunstenaar. Ook hier is 't echter in onze wetenschap
helaas gebleven bij enkele pogingen: de proeven van Jonckbloet,
Martin en Van Helten zijn nagenoeg het eenige wat er over Mnl.
versbouw in 't algemeen geschreven is, waarbij thans Franck en
onlangs Van Veerdeghem (in zijne uitgave van Sinte Lutgart)
merkwaardige bijdragen gevoegd hebben.
Wat voorts de eigenlijke spelling betreft, dit schijnt mij ook hier
eene zaak van weinig gewicht. Kon men het eigenhandig geschrift
des schrijvers herstellen, dan zou men dit zonder twijfel doen en
moeten doen, desnoods met al zijne (waarschijnlijke) onregelmatigheden
en inconsequentiën. Maar hetgeen boven gezegd is over de
taalvormen en de woorden geldt zeker in niet mindere mate van
de spelling. Nu de spelling van het autograaf niet meer met
zekerheid terug te vinden is, moet men kiezen tusschen de
onregelmatigheid, de willekeurige spelling van een latere n
afschrijver en de regelmaat van een stelsel, gegrond op de studie
der meest gebruikelijke spelling in den tijd en de plaats van den
auteur (zoo die nog te vinden is). Ik voor mij zou aan het laatste
de voorkeur geven; ja ik kan zelfs niet inzien welk groot kwaad
er gelegen zou zijn in eene afwijking van de spelling van den tijd
des auteurs, indien dit wenschelijk ware om diens waarschijnlijke
uitspraak af te beelden, of ook alleen maar ter wille van de
duidelijkheid. Aangenomen zelfs dat in de middeleeuwen nooit
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 501
of nergens b.v. nnl. o(o) (ogerm. u en au) en nnl. oe (ogerm. 6)
in 't schrift onderscheiden zijn, dan schijnt het mij toch geen
misdaad die klanken thans in uitgaven en opstellen wèl te
onderscheiden door de letterteekens o en oe , t. w. in die werken
waarvan het zeker is dat de auteurs ze verschillend uitspraken.
En hetzelfde geldt ook van de tot dusverre door de philologen in 't
schrift nimmer, en toch blijkbaar door vele dichters in uitspraak
wel onderscheiden (en dus niet in 't rijm verbonden) é en ê, en
misschien ook ó en 61). Kortom, dit zijn zaken van ondergeschikt
belang, die alleen de afbeelding der taal op 't papier raken en die,
mits met omzichtigheid en kennis, zonder bezwaar bij onderling
goedvinden „geregeld" kunnen worden, zelfs al weet men dat men
zoodoende veel geregelder of zelfs anders schrijft dan de auteur
denkelijk gedaan heeft, en dus gevaar loopt zijn werk in dit
opzicht te mooi af te beelden.
Hetzelfde geldt van de interpunctie. Dat men toen hiervoor
geheel andere schrijfregels of -gewoonten volgde dan thans, en dat
het moeilijk is bij oude teksten, met hun veel losseren zinsbouw,
eene andere interpunctie te bezigen dan de oude die daarmede
harmonieërt, is onbetwistbaar; ook dat die hiermede samenhangende
quaesties of „quaestiunculae" van interpunctie (en van het
aaneenschrijven der woorden enz.) niet geheel en al zonder belang
zijn en de bestudeering er van bemoeilijkt wordt door voorbarige
critische edities waarin deze verschillen uitgewischt of verduisterd
worden. Voor die studie, voor de geschiedenis van dit onderdeel
— een niet bijzonder aantrekkelijk onderwerp trouwens — is het
dus van gewicht enkele teksten met die oude interpunctie te
bezitten. Maar laat men toch niet al te veel gewicht aan dergelijke
zaken hechten, alsof eene wijziging of regeling daarvan, in
eene critische editie, een halsmisdaad ware! „Die liebe orthographie"
heeft vanouds in Noord-en Zuid-Nederland eene overmatige
belangstelling gevonden. Maar mij dunkt het toch nog belangrijker
te weten hoe onze voorvaderen gesproken dan hoe zij g e s c h r even
hebben. Alleen als bijdrage tot de kennis der uitspraak zou
eene geschiedenis der Nederlandsche spelling immers waarde hebben;
de bedoeling van alle grammaticale studie is toch juist
door de bestudeering der doode, gespelde taal tot die van de
levende spraak te komen. En daarom zou ik meenen dat het
voldoende (maar ook noodig!) is in eene inleiding nauwkeurig
') Is het niet vrij dwaas, dat wij deze klanken thans, nu de algemeene
spreektaal dat onderscheid niet meer kent, in 't schrift wèl onderscheiden,
doch ze voor 't Mnl., toen de onderscheiding nog vrij algemeen moet geweest
zijn, geheel verwaarloozen?
502 J. W. Muller
rekenschap te geven zoowel van de in het hs. of de hss. gevolgde
spelling en interpunctie als van de afwijkingen daarvan in de den
lezer voorgelegde critische editie. Hiervoor pleiten bovendien en
bovenal redenen van practischen aard. Er zijn dan toch ook nog
lezers die volstrekt geen belang stellen in die quaesties van spelling
en interpunctie: literatoren in den engeren zin, historici, en nog
verder afstaanden; dezen zullen zich licht ergeren aan eene
uitgave, moeilijk leesbaar door eene al te ongewone spelling en
interpunctie, en aan den omhaal die daarover gemaakt wordt; zij
wenschen den tekst in een leesbaren, liefst in een smaakvollen
vorm voor zich te zien. En dat is begrijpelijk en billijk: de meeste
teksten worden toch niet uitsluitend ten dienste van grammatici
uitgegeven! Door al te groote peuterigheid en gewichtigheid in
kleinigheden verhoogt men het aanzien der philologie, niet
alleen bij beoefenaars der natuurwetenschappen, maar ook bij
vakgenooten in ruimeren zin en belangstellende leeken waarlijk
geenszins.
Men kan dus m. i. erkennen, dat al dergelijke „regelingen" van
taalvormen, spelling en interpunctie eene scherpe critiek en groote
omzichtigheid vereischen, dat zij zoo al niet uitsluitend dan toch
vooral toepasselijk zijn op de verschillende werken van één auteur;
men kan zelfs toegeven dat zij, rekening houdende met de eischen
der practijk, tot op zekere hoogte dikwijls onhistorisch zijn,
—
en desniettemin het recht (en het vermogen) der wetenschap
handhaven om, door de doode en verbasterde taal der hss. heen,
door te dringen tot de taal van den auteur en die te herstellen; het
laatste is trouwens het doel van alle tekstcritiek. Dat dit in
vroeger tijd dikwijls (en ook later nog wel, b.v. bij den Merlijn)
door onbekwame en slordige uitgevers met te geringe kennis is
geschied kan men volmondig toegeven en betreuren; ook dat
men voor fouten ook thans nog niet gevrijwaard is. Doch mag
dit eene reden zijn om het nu ook maar nooit te beproeven en
uit vrees voor vergissingen een onveranderden afdruk te geven of
te verlangen van een hs. als b.v. dat van den Merlijn en den Spiegel
der Sonden, geschreven in een mengsel, een poespas van twee
dialecten (dat van den schrijver en dat van den afschrijver), dat
nergens ooit zoo gesproken is? Dat zou een treurig bewijs zijn
van onvermogen; men behoort den moed te hebben om te dwalen,
anders is alle vooruitgang mogelijk! De onveranderde afdruk van
hss., in een zuiver dialect geschreven, kan zeker van groot
belang zijn; zijn er werkkrachten en geldmiddelen beschikbaar, laat
men het dan doen. Maar meestal zal zoo iets op practische
bezwaren afstuiten. En het gaat toch ook niet aan te verlangen
(zooals mijn vriend De Vreese op het laatste Philologencongres
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 503
scheen te wenschen), dat alle critische uitgaven „overgedaan" en
b.v. alle hss. van Ruusbroec naast elkaar afgedrukt worden!') Dat
kan men alleen doen voor zeer enkele hoogst belangrijke werken
van kleinen omvang (b.v. de oudste gedenkteekenen der Oudgermaansche
poëzie, zooals de Béowulf: eerst palaeographisch nauwkeurig,
daarna critisch). Elders zal men zich tevreden moeten stellen met
een „overdoen" der oudste, meest onbetrouwbare uitgaven, en met
') Bij het schrijven van het bovenstaande ging ik af op mijne herinnering
van de voordracht en het daarop gevolgde debat. Zie thans het uittreksel
daarvan in de Handel, v. h. Tweede Nederl. Philol.-Congres, 85-89, en den
volledigen afdruk der rede hierboven, blz. 337 vlgg., bepaaldelijk 343 met
de (later bijgevoegde ?) noot. Van de daar verkondigde meening, dat
zoogenaamde critische uitgaven niets anders zijn dan aesthetische liefhebberijen,
voor de literatuur wellicht nuttig, doch voor taalkundige studie
onbruikbaar of ongeschikt, zou ik alleen het laatste gedeelte, met vele
beperkingen, willen toegeven, in zooverre nl. critische uitgaven (en natuurlijk
vooral de zonder voldoende kennis en voorzichtigheid bewerkte) als materiaal
voor taalkundige studie minder geschikt zijn dan diplomatische afdrukken.
Men vergete trouwens niet dat de meeste uitgaven van Mnl. auteurs toch
niet alleen bouwstof voor taalstudie (wel resultaat daarvan!) zijn,
maar ook voor andere doeleinden moeten dienen. Zoolang de Nederlandsche
philologie niet over honderden arbeiders en honderdduizenden guldens beschikt
zal deze allersekuurste (maar wel wat omslachtige!) manier van werken:
eerst eene diplomatische uitgave van alle Mnl. hss., daarop gegrond eene
Mnl. grammatica, en eerst daarna eene critische editie van enkele werken,
(immers lang niet alle worden zij door iemand, van welke richting ook, in
dien gezuiverden vorm begeerd!) wel tot de pia vota (van sommigen)
blijven behooren.
Ik kan niet nalaten hier thans nog even te verwijzen naar Franck's recensie
der dissertatie van Dr. Van Berkum (in Anz. f. deut. Alt. XXIV, 275 vlgg.),
al geldt het hier meer het goed recht der conjecturale dan der grammatische
tekstcritiek. Franck die, zooals wij boven zagen, meer dan eens tegen de
gevaren der eerstgenoemde heeft gewaarschuwd, voelt zich thans door de boven,
blz. 495, besproken overdreven behoudzucht der jongere philologen genoopt
hare rechten te bepleiten. Uitgaande van de op zich zelf juiste overwegingen,
dat men liever moet trachten wat men niet begrijpt te verklaren dan te
emendeeren, en dat ook de echte taal van den afschrijver haar belang heeft,
komen de voorstanders dezer richting tot een stelsel van uitgaven, waarbij
alle verkortingen onopgelost, alle, ook kennelijk onzinnige en zinstorende
interpunctiën bewaard, alle, zelfs de jongste vormen en woorden ongewijzigd,
en ten slotte alle, ook de ongeloofelijkste uitdrukkingen en constructiën als
echt aanvaard en verklaard worden. Ten slotte zou de philologie zoodoende
zich zelf een brevet van onvermogen uitreiken voor alles wat verder gaat
dan een slaafsche afdruk der handschriften. Zie ook eene aankondiging van
Roediger in denzelfden jaargang van den Anzeiger, blz. 60.
504 J. W. Muller
opgave der varianten of wel bestudeering der (immers niet verloren)
handschriften van de overige.
Men veroorlove mij ten slotte eene beeldspraak ter verduidelijking.
Een hs. van een Mnl. gedicht is als een oud middeleeuwsch gebouw,
waarin en waaraan in later tijd verbouwd is: hier is een nieuw
stuk in een gansch anderen bouwstijl en van andere bouwstof er
tegen aan gezet, ginds is een stuk gesloopt, overal zijn steenen
afgebrokkeld, versleten, verweerd, soms tot onherkenbaar word ens
toe. Moet men dit wanstaltig, stijlloos geheel thans zóó laten?
Of moet men het niet alleen ontdoen van het later bijgebouwde,
maar ook trachten het te herstellen in zijn ouden vorm, het te
restaureeren? Velen zijn tegenwoordig zóó bang voor verkeerde
restauratie, anachronismen, stijlverwarring, en voor al wat maar
zweemt naar „tooneeldecoratief", dat zij liever het oude eene ruïne
laten, op zijn best het stellig jongere afbrekende. Het door hen
gevreesde gevaar is zeker lang niet denkbeeldig. En ook al zijn
alle bijzonderheden onbetwistbaar juist, het gerestaureerde gebouw
zal er in den eersten tijd stellig te regelmatig, te mooi en te
frisch uitzien: de gloed van het nieuwe moet er eerst af, het moet
besterven en verweeren. Evenzoo zijn velen bij ons ook nog altijd
bang voor de reconstructie of restauratie van een ouden tekst.
Maar gelijk anderen in de restauratie van een gebouw, mits men
over de noodige kennis en over voldoende gegevens beschikt, niet
alleen een dankbare taak voor een oudheidkundige en een bouwmeester,
maar ook een bron van genot voor de aanschouwers
zien, zoo zijn er ook hier anderen die de reconstitutie van den
tekst van een gedicht, onder dezelfde voorwaarden, mogelijk en
zoowel voor de philologen als voor de overige lezers wenschelijk
zien. Men vergete hierbij niet dat eene critische uitgave
weliswaar niet, zooals een gerestaureerd bouwwerk, dat al te
mooie en nieuwe door den tijd verliest, doch daarentegen dit
vóór heeft dat het historisch product der om-en verbouwing, in
casu het handschrift, niet, zooals bij de restauratie van een gebouw,
teloorgaat, en dus zoowel voor vernieuwde pogingen tot restauratie
als voor de studie ongeschonden blijft bestaan ').
') Men kan den diplomatischen afdruk van een jonger hs. ook vergelijken
met onze (Erasmiaansche) uitspraak van het Oudgrieksch: heide geven iets
ouds in een als jonger erkenden vorm. Een critische editie loopt zeker
gevaar bij het verwijderen der latere uitwassen en verbasteringen andere,
misschien nog veel jongere elementen en vormen aan te brengen, evenals
diegenen doen welke de Nieuwgrieksche uitspraak op het Oudgrieksch willen
toepassen. Maar zij streeft toch naar het doel: het herstel van den ouden
geschreven vorm, evenals bij 't uitspreken van 't Oudgrieksch het doel moet
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 505
Het tweede punt, het vergelijkend onderzoek der handschriften,
ten einde hunne filiatie, hun stamboom althans bij benadering te
bepalen, vereischt minder toelichting en verdediging. Het spreekt
toch wel vanzelf dat zulk een onderzoek een krachtig hulpmiddel
is om aan de critiek meer vasten grond onder de voeten te
geven, haar objectieve criteria aan de hand te doen, waarop zij
met meer zekerheid kan bouwen dan wanneer zij alleen op het
altijd subjectieve inzicht der uitgevers in de bedoeling en het
karakter van den schrijver berust. Of wij hiermede nu altijd „den
boden der mathematischen sicherheit betreten", zooals Franck het
eens wel wat vermetel uitgedrukt heeft'), staat te bezien; ook of
het zoo heuglijk zou zijn, wanneer de philologie, eene wetenschap,
die de gewrochten van den geest tot onderwerp heeft, niet in
laatste instantie aan het oordeel, het gezond verstand het oordeel
liet blijven. Maar zeker is het een stap voorwaarts naar eene
meer methodische wijze van werken, wanneer die conjecturale
tekstcritiek, hoe verlokkende gelegenheid zij ook aan 't vernuft
geeft om te schitteren en vaak bij intuïtie het juiste te raden,
over 't algemeen beperkt wordt tot die gevallen, waar de oudste
en beste handschriftenfamiliën onderling verschillen of wel, hoezeer
overeenstemmende, geen van alle een gezonden zin geven. In het
laatste geval moet de oorzaak der blijkbare fout reeds in den
archetypus schuilen; soms kan een der jongere, slechtere hss.,
welks lezing anders niet in aanmerking komt, de juiste lezing
hetzij bij toeval, hetzij door eene bewuste, bedoelde emendatie
van den afschrijver — hier een voorlooper van den laueren
critischen uitgever — hersteld hebben. De scherpzinnigheid en het
gezond verstand worden dus door de toepassing dezer methode,
gelukkig, nog geenszins op nonactiviteit gesteld, en de philologie
nog niet verlaagd tot een handwerk. Er komt alleen methode in
de plaats van willekeur, en na liet zonder twijfel omslachtige,
verdrietige en wegens de onzekere uitkomsten soms ondankbare
werk der vaststelling van den stamboom kennt de hoogere arbeid,
waarbij verstand en vernuft hun volle recht behouden om in geval
van verschil tusschen de gezaghebbende hss., soms ook tegen de
eenstemmige getuigenis der hss. in, uitspraak te doen, het oordeel
te „vinden". Waar slechts één hs. bestaat behoudt de conjecturale
critiek bovendien haar oude rechten, altoos binnen de perken,
gesteld door de uitkomsten der grammatische en metrische onder
zijn: het terugvinden (en zoo mogelijk nabooteen) van den echten, ouden
gesproken vorm. Alleen behoort dit laatste denkelijk nog minder tot de
bereikbare idealen.
') Anz. f. deut. Alt. VIII, 128.
506 De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten.
zoekingen. Gelukkig is in allen gevalle de tijd voorbij toen men,
met een beroep op „de domheid der afschrijvers", dergelijk onderzoek
der hes. overbodig noemde, of het althans schuwde en
anderen niet aanried.
(Wordt vervolgd.) J. W. MULLER.
'T NEDERLANDSE VOLK EN Z'N OPVOEDING.
In een soort bespreking van „Dr. J. A. Dèr Mouw, Dr. J. M. Hoog
opvatting van taalstudie en methode van taalonderwijs" schrijft ten-vliet's
slotte Dr. J. H. Gunning, privaat-docent in de Paedagogie te Utrecht:
„De schrijver maakt er geen geheim van, dat het eigenlijk doel zijner
brochure buiten haar onderwerp ligt. Uitdrukkelijk verklaart hij, de
methode-Hoogvliet slechts aan te bevelen voor de oude talen, zoolang
die talen nog onderwijsvakken zijn. Maar het is hem te doen om die
talen als p a e d agog i cu m, en daarmede het geheele Gymnasium in
discrediet te brengen in de hoop, daardoor hun ondergang te ver
dien hij met hartstochtelijk verlangen tegemoet ziet. Hij-haasten,
volgt dus op het gebied der oude talen het voorbeeld na van die
ijveraars, die sints jaar en dag hun ideeën over het onderwijs in de
moedertaal gebruiken als stormram tegen het Gymnasium.
Tegen die meer en meer in zwang komende samenkoppeling en vermenging
van een simpele didactische en een kwestie van de hoogste
volkspaedagogie, waardoor beiden vervalscht en verduisterd worden,
meen ik ernstig te moeten protesteeren."
De cursivering is van ons.
Het ontgaat dus nog altijd Dr. Gunning dat goed onderwijs in de
moedertaal niet samen kan gaan met de klassieke talen als paedagogicum
te gebruiken. (Zie daarover Taal en Letteren o. a. VIII, blz. 516 vv.)
Deze simpele (?) didactiese kwestie en de kwestie van de hoogste
volks-pedagogie zijn in+den grond één.
't Komt op de vraag aan: waartoe dient onderwijs en opvoeding voor
een volk; en hoe moet dit dan ingericht. Moet het volk, zowel van hoger
als lager stand, in eigen nasjonale richting „vooruit" ontwikkeld, of
moet die ontwikkeling „terug" gewrongen in 't vreemd korset naar
uitlands model van 2000 jaar geleden, zo on-nederlands mogelik.
Juist deze tegenstelling komt bij 't onderwijs in Nederlands, in de
eigen moedertaal 't best en 't meest uit.
Hoe is 't dan mogelik, dat iemand als Dr. Gunning nog kan spreken
van „vervalsing" en „verduistering" ? Juist daardoor wordt weer het
principiéle weggedrukt voor bijzaken. En daartegen „meen ik ernstig
te moeten protesteren". B. H.
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
Natuur en Leven. Verzen van
FRANS BASTIAANSE. -
Amsterdam, S. L. van Looy.
1900.
Voorlopig deze kleinigheid hier
-over.
Al voelt men in deze verzen de
(onwillekeurige) invloed van de
Nieuw-Gidsers, er is tegelijk iets in
dat belet te spreken van navolging.
Ik ruil ze niet voor die van
Gorter, voor zeer vele van Kloos,
noch van .....
Maar over deze verzen nu.
De natuurbeschrijvingen trekken
me aan. Stemming weergevend en
wekkend zijn no. II, 't eerste gedeelte
van blz. 6, blz. 30, 42 en 43,
en zo enkele meer, o. a. een drie
-tal koepletten van blz. 58 en 59.
Mij hinderden hier en daar abstrakte
uitdrukkingen (: „de mond wil den
dienst der ogen niet"); ook het te
veel litterair-wezen (als Rembrandt
te hulp geroepen !). Is ook dat
zich „überwinden" (uit het Motto)
om geregeld-rythmiese verzen te
gebruiken geen oorzaak van storende
en weinig zeggende verzen ?
(Zo: „die daar altijd blijven",
blz. 41).
B. H.
Handelingen van het Tweede
Nederlandsche Philologen-
Congres, gehouden te Leiden
op Woensdag 18 en Donderdag
19 April 1900.
Dit boekdeel van een goede 200
blzz. ontvingen de leden van
't kongres reeds tegen half September.
Juist 200 blzz. worden
gevuld met hetgeen er op dit kongres
is gesproken; enkele voordrachten
zijn in extenso opgenomen,
andere kan men er in uittreksel
lezen.
'Bij de inrichting der secties en
de regeling der spreekbeurten hebben
wij 't voorbeeld van 't vorige
Congres gevolgd', zei de Voorzitter,
prof. Kern, in zijn openingsrede.
Maar een paar wijzigingen waren
er toch te vermelden, namelik een
beperking van de seksie 'Geschiedenis
en Archaeologie' van voor
twee jaar tot: 'Oude Geschiedenis
en Archaeologie'; en dit wel bij
wijze van proefneming. En voorts,
wat gewichtiger was: voor de 'Sectievergadering
der Paedagogiek' waren
uren uitgetrokken, waarop niet
tegelijkertijd ook andere vergaderingen
plaats hadden, zodat ieder
deelnemer aan 't kongres het gehele
508 Kleine mee-delingen over boekwerken.
pedagogiese gedeelte ervan kon
bijwonen. Een zeer gelukkige wij ziging
voorzeker, die doet hopen,
dat deze Assepoester hier te lande
ook eenmaal tot prinselike bruid
zal worden verkoren.
Zolke brandende kwesties als
op 't eerste kongres zijn er ditmaal
niet behandeld. Nu, des te minder
teleurstelling kan er op volgen
voor wie menen mocht, dat er niet
een grondige uiteenzetting van
zulke kwesties ook een spoedige
oplossing zou zijn verzekerd.
Als onderwerpen van algemeen
belang zijn hier te noemen, behalve
de 'Openingsrede van de Voorzitter:
'Een algemeen Candidaatsexamen'
door prof. C. B. Spruyt, beide tot
de 'Acta' behorende. Verder, als
bijdragen voor de pedagogiesie seksie:
Bereikbare idealen' door dr.
J. H. Gunning Wz., 'Eenvoudige
grondbeginselen van taalstudie en
taalonderwijs' door dr. J. M. Hoogvliet
en 'Rechten der jeugd bij
sommige regelingen van het onderwijs'
door A. de Weerd.
In de seksie voor 'Linguistiek'
is van meer algemeen belang te
noemen: 'Eene opmerking naar
aanleiding van Hirt's vocaalsysteem'
door prof. Uhlenbeck.
Eindelik in de seksie voor 'Germaansche
en Romaansche philologie'
is er gesproken over: 'Handschriftkunde
in verband met taalen
letterkunde' door prof. W. de
Vreese --welke voordracht in z'n
geheel reeds is te vinden in de
Augustus-aflevering van dit tijd
-schrift, op blz. 33748 —; 'Over
het individueele element bij het
ontleenen van vreemde woorden'
door dr. J. J. Salverda de Grave;
`Over enkele plaatsen in Shakespeare's
Hamlet' door prof. H.
Logeman.; 'Over eene nog onverklaarde
uitdrukking bij Anna Bijns'
door dr. A. Kluyver; 'La fable
ésopique. De Phèdre à La Fontaine'
door A. Sunier; en eindelik
'De Zwaanridder kan geen reflex
van een mythologisch wezen zijn'
door J. F. D. Blöte. —
De fonetiek, waarover op 't eerste
kongres zoveel interessants te horen
en te zien was, leed deze keer
blijkbaar aan overbescheidenheid;
't is te hopen, dat ze op 't volgende
kongres weer van zich zal laten
spreken. — T.
Bragi, door J. B. ScIEPERS.
Eerste Boek. — Amsterdam,
S. L. van Looy.
'En soort verdediging mag wel
voorafgaan aan Bragi.
Van de mythologie van onze
eigen voorvaderen weten we veel
te weinig om er 'en Walhalla-voorstelling
aan te ontlenen. Wat wij
weten van Walhalla en de Goden
is voor verreweg het grootste deel
afkomstig uit Noorwegen en van
IJsland en elke godsvoorstelling
wijzigt zich naar de landstreek. Zo
moet er in de plage landen bi der
see" 'en andere hebben bestaan dan
in het rotsige, fjordenrijke, besneeuwde
Noorden.
Ik heb mij nu het recht aangematigd
om met behulp van 'en paar
Kleine mee-delingen over boekwerken.
voorstellingen uit de mythologie
van de Noren'en volledige Walhallavoorstelling
te scheppen, zoals die
vermoedelik wel nooit bestaan heeft,
maar zoals die mij het mooiste
voorkwam. Laat men er dan in
zien de zucht om ook 'en nasjonale
Olympus te hebben, 'en nasjonale
Apollo; in plaats van de ons zo
vreemde Griekse Godenhemel moes
onze eigene hebben en die-ten we
moest zo mooi worden, als het in
m'n macht was die te maken. Zo
moeten onbewust m'n gedachten geweest
zijn, jaren en jaren lang. Alle
Noors-mythiese biezonderheden waren
mij te bizar.
Het nasjonale van de stof liet
me niet met rust en zo is Bragi
onstaan en gaandeweg uitgedijd
tot 'en gedicht in drie boeken, wat
bij de eerste opzet niet de bedoeling
was. Trouwens bij het hele gedicht
kan feitelik van geen bedoeling
sprakedijn, het is geworden en gegroeid
tot het rijp, tot het klaar was.
Voorbericht.
[We komen terug op dit gedicht.
RED.
De Arbeid. Maandschrift voor
Litteratuur en Kunst. — C.
A. J. van Dishoeck. f 4.50.
Met de eerste aflevering van
de derde jaargang treedt als
mede-redakteur van „De Arbeid"
op Victor de Meijere, te Boom,
bij Antwerpen.
Onder de Vlaamse dichters en
proza-schrijvers zullen daarbij hun
medewerking verlenen: Lode Bae
kelmans, P. Heimaaier, Jau Eelen,
Herman Teirlinck, Karel van de
Woestijne, F. Toussaint, Arie Delen,
H. Herckenrath, L. en M. De
Vries, L. Ontrop, L. Krijn, A.
de Ridder, J. Thijs, e. a.
Van de Frans schrijvende
Zuid-Nederlanders kan de mede
worden toegezegd o. a.-werking
van Georges Eekhoud, Max Elskamp,
Camille Lemonnier en Emile
Verhaeren.
De redaksie voor Nederland blijft
aan Ed. Verburgh. Medewerkers
uit Nederland blijven: E. Beynon,
J. H. van Bremen, G. van Eckeren,
W. Estor, Willem Kalma, Marie
Marx—Koning, W. van Overbeeke,
A. Rehm, Dr. Jan Zürcher e. a.
Terwijl achtereenvolgens platen
en tekstversieringen mogen worden
verwacht van: Emiel van Averbeke,
Jan Boogaars, Willem Diehl,
J. A. Loeber, Georges Minne,
E. van Miegem, K. Collens, S.
Moulijn, Juul de Praetere, Mej.
N. van der Waerden, Walter
Vaes e. a.
Het Wilhelmus door J. POSTMUS.
— Kampen, J. H. Kok. —
I. De oudste Tekst. — II. Geuzen-
lied. — III. Karakteristiek der
Geuzen-liederen. — IV. Ex Profundus.
— V. Het Troostlied. —
VI. Oranje en het Wilhelmus. —
VII. De Auteur. — VIII Holland
en het Wilhelmus. — IX. Het
Wilhelmus en de Toekomst. —
[Vgl. T. & L. VII, blz. 285 vv.
RED.
510 Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
W. J. JONG}EJAN, Handleiding voor het aanvankelijk leesonderwijs, 2e
omgewerkte druk van de Toelichting bij de leesboekjes ten gebruike
van de school en van inrichtingen tot opleiding van onderwijzers.
Met vragen en antwoorden. Amsterdam, W. Versluys. (IV, 192 blz.). f1.—
J. VAN VEEN JR. en A. VAN WAMEL, De laatste schooljaren. Leesboeken
voor de hoogere klassen der volksscholen. Amsterdam, W.
Versluys. 80.
2e stukje. 2e druk. (112 blz., m. afb.). f 0.35.
Nieuwe geillustreerde bibliotheek voor de jeugd. No. 1-9. Rotterdam,
J. M. Bredée. 8°. Per nr. (64 blz., m. 1 pit.) gecart. f 0.30.
A. C. KUIPER, Een hollandseh meisje op een engeleche kostschool.
Met [5] illustratiën naar photografiën. Haarlem, De Erven Loosjes.
Gr. 8°. (III, 293 blz.). f 1.50; geb. f 1.90.
MEVR. WALTON, Mijne eigen kleine wereld. Naar het engelseh door
C. van Ophemert. Haarlem, De Erven Loosjes. 8 0. (III, 156
blz.). f 1.20; geb. f 1.60.
TII REBE HOVEN, Professor Betty. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij
„Vivat" 16°. (156 blz.). f 0.35; geb. f 0.75.
L. T. MEADE, Meisjes op studie. Uit het engelsch door mevr. J. van
der Hoeven. Amsterdam, H. C. A. Campagne & Zoon. 3°. (VI,
355 blz., m. 4 pltn.). f 1.50; geb. f 1.90.
H. GRUBER, Pädagogische Irrtümer in Schule und Haus. Essen,
G. D. Baedeker. 8°. M. 1.20.
H. MÜNSTERBERG, Grundzüge der Psychologie. Ier Allgem. Ti.: Die
Prinzipien der Psychologie. Leipzig, Joh. Ambr. Barth. Gr. 8°.
M. 12.—; geb. M. 13.50.
A. ELEUTHEROPULOS, Die Philosophie u. die Lebensauffassung der
germanisch-romanischen Völker. Berlin, Ernst Hofmann & Co.
Lex. 8°. ca. M. 12.—.
Jux, Voordrachten voor bruiloften en andere partijen. 's-Gravenhage,
Van der Meulen & Co. 8°. No. 81.
Voordrachten-bibliotheek (T. a. v. e. n. u. 's). Een nieuwe verzameling
monologen, bijeengebracht en vertaald door G. W. C. Westenberg.
Amsterdam, Abrahamson & Van Straaten. 16 0. Per nr. f 0.10. Per
serie (12 nrs.) 11.—
Boon's geillustreerde detective-verhalen, No. 7-9. Amsterdam, N. J.
Boon. 8°. (Blz. 1-119). Per nr. f 0.10.
Voor den coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10.
Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 85. LOUISE STRATENLUS, De wraak van den Ier. Oorspronkelijke
novelle. (45 blz.).
Nieuwe boeken.
Warendorf's Novellen-bibliotheek, Amsterdam. 8°. Per nr. f 0.10; per
dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90.
No. 1301131. FREDERIK ROMPEL, Uit den tweeden vrijheids.
oorlog. Schetsen en portretten. (94 blz.).
P. VISSER, Heemskerk op Nova-Zembla. Geschiedkundig verhaal.
Alkmaar, P. Kluitman. 8°. (III, 155 blz., m. 1 portr. en 2 krtn.).
f 1.10; geb. f 1.60.
CREUSESOL, Naar Holland. Indrukken van een terugkeerende. Samarang,
G. C. T. van Dorp & Co. [Amsterdam, Scheltema & Hol
Boekhandel.] 8°. (229 blz.) f 1.90.-kema's
TINE DE KRUYFF -GOBIUS, Het indische nichtje. Geïllustreerd door
L. W. R. Wenckebach. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr.
16°. (V, 162 blz., m. afb. en 3 pltn.). f 1.50.
Dr. H. J. A. M. SCHAEPMAN, Menschen en boeken. Verspreide opstellen.
IVe reeks. Utrecht, Wed. J. R. van Rossum. (XXXII,
205 blz.). f 1.60 ; geb. f 2.25.
DR. H. J. A. M. SCHAEPMAN, Chronica over staatkunde en letteren.
No. 1. (15 September 1900). Utrecht, Wed. J. R. van Rossum.
Gr. 8°. Per 10 nrs. bij inteek., fr. p. p. f 1.50.
A. F. C. VILMAR, Geschichte der deutschen National-Literatur. 25.
(Jubiläums-) Aufl. M. e. Fortsetzung: Die deutsche N.-Litt. vom
Tode Goethes bis zur Gegenwart. v. A. Stern. Marburg, N. G.
Elwert'sche Verlagsbuchh. Gr. 8°. M. 5.—; geb. M. 6.50.
Dr. JAN TEN BRINK, Romans in Proza. 5e afl. --Boekhandel en
Drukkerij voorheen E. J. Brill, Leiden.
W. H. HASSELBACH, Beknopte stijlleer. Rhetorica en poëtica. 3e druk.
Breda, P. B. Nieuwenhuijs. 8°. (VIII, 211 blz.).
Liederboek van groot-Nederland, verzameld door F. R. Coers Fzn.
Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 4°.
IIIe boek. (33, 159 blz.). f 2.75; geb. f 3.50.
Iepersch Oud-liedboek, Teksten en melodieën uit den volksmond opgeteekend
door Albert Blyau en Marcellus Tasseel. Afl.
1. Gent, J. Vuylsteke. Gr. 8°. Kplt. (4 afl.) f 5.—.
H. BREIDENBACH, Zwei Abhandlungen über die tironischen Noten.
Darmstadt, H. L. Schlapp. Gr. 8°. M. 1.—.
R. K. KUIPERS, Gllustreerd woordenboek der Nederlandsche taal,
bevattende alle gebruikelijke zoowel Nederlandsche als bastaardwoorden,
opgehelderd door aanhalingen uit Nederlandsche schrijvers
en door vermelding van spreekwoorden, zegswijzen en synoniemen.
[Met afbeeldingen tusschen den tekst.] afl. 26. Amsterdam, Uitgevers-
Maatschappij „Elsevier". Gr. 4°. (Schoon—Spitvarken).
Leuvensche Bijdragen op het gebied van de germaansche philologie en
in 't bijzonder van de Nederlandsche dialectkwnde. 4e jrg. 190011901.
Afl. 1. Antwerpen, De Nederl. Boekh. Gr. 8°. Per jrg. f 5.50.
512 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften.
H. MEISNER u. Jol. LUTHER, Die Erfindung der Buchdruckerkunst.
Zum 500. Geburtstage Johann Gutenbergs. Mit 15 Kunstbeilagen
u. 100 Abbildungen ini Text. Bielefeld-Leipzig, Velhagen & Klasing.
Lex. 8°. M. 4.—.
E. D. SCHOENFELD, Das Pferd im Dienste des Isländers zur Sagazeit.
Eine kulturhistor. Studie. Jena, Hermann Costenoble. Gr. 8°. M. 1.50.
W. VAN NES, Eén pleitgrond slechts. Nijkerk, G. F. Callenbach. 8°.
(272 blz., m. 4 pltn.). f 1.50.
Rotterdamsch Jaarboekje, onder redactie van J. H. W. Unger. 7e jrg.
Rotterdam, P. M. Blazendijk. 8°. (XXV, 284 blz., ni. 3 pltn.). f 1.80.
Drentsch Jaarboekje voor het jaar 1900. 46e jaargang. Assen, Van
Gorcum & Gomp. Kl. 8°. (222 en 9 blz.). Gecart. f 0.75.
INHOUD van Tijdschriften:
De Arbeid, afl. 1, 1900: Victor de Meijere, Gedichten. — Herman
Teirlinck, De blinde dichter. — Marie Marx-Koning, Wereldnacht.
— Emile Verhaeren, Soir de Village en Chaupine. —
Jan Eelen, Verzen. — Ed. Verburgh, Het ontwaken. — Adolf
Herkenrath, Twee sonnetten. — P. Heimaaier, Dolle lied. —
Lode Baekelmans, Hooidag.
De Gids, No. 10, Okt. 1900, o. a.: Louis Couperus, De stille
kracht (slot).
No. 11, Nov. 1900, o. a.: Frans Netscher, Geen werk.
Elzevier's Gèill. Maandschr., afl. 10, Okt. 1900: Herman Robbers,
De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg).
Afl. 11, Nov. 1900, o. a.: Herman Robbers, De bruidstijd van
Annie de Boogh (vervolg). — Van de Redactie, Couperus' nieuwe
vrouwenfiguren.
STARINGS CHRISTENDOM.
Staring, geboren in 1767, en gestorven in 1840, leefde in 'n
merkwaardige tijd, vol grote gebeurtenissen, zowel in 't staatkundige
als in 't lieteraire. Tijdens z'n leven viel in Frankrijk het Koninschap
en heerste er 't Schrikbewind; Napoleon kwam aan 't roer
en veroverde half Europa om dadelik daarop door de weer-opgestane
volken te worden verpletterd. Binnen onze eigen grenzen zag hij
de Republiek verdwijnen, de Fransen ons volk overheersen, de
Restaurasie van 1813 intreden en de Belgen zich afscheiden in '30.
In 't lieteraire zag hij in Frankrijk de reaksie opkomen tegen het
18de eeuwse rationalisme, in Duitsland de ene filosofie opbouwend
en afbrekend de andere verdringen, in 't zelfde land 'n grillig
vertakte Romantiek optreden, en die in Frankrijk voorttieren,
geënt op 'n weer uitschietend absolutisme en klerikalisme. En
ofschoon nu Staring niet 'n man is geweest, die zoals Bilderdijk
en Da Costa in hun scheppingen, z'n wereldbeschouwing opzet
heeft uitgesproken, en hij veeleer de opmerkzaamheid heeft-telik
getrokken door 't korrekt tekenen van geestige en kleurige schetjes,
valt toch op te merken, dat ook hij de invloed van de hem omringende
kultuur niet heeft ontgaan; dat de grote gebeurtenissen
van z'n tijd ook zijn opmerkzaamheid hebben getrokken, dat hij er z'n
ingenomenheid mee betoond heeft, of, zo ze tegen z'n opvattingen
indruisten, er zich soms bestraffend heeft tegen verzet. Men zie b.v. in
z'n strafdicht Aan Parijs (Maart 1815) wat voor gevoelens hij
't Frankrijk van Robespiere en Napoleon toedraagt, eensdeels uit
tegenzin tegen de revolutionaire uitspattingen, anderdeels uit
patriottiese voorliefde. ') Een enkele keer komen we 'n polietieke
beschouwing, als we dit woord mogen noemen, als bij Bilderdijk
') Zie over die voorliefde de Groete aan hare kon. hoogheid de
prinses weduwe van Oranje-Nassau; Krijgslied (Dee. 1813);
Wilhelmus; Volksgroet aan den Koning; Ter eerste Viering van
den slag bij Waterloo (1816).
T.&L.x.
36
514 J. Koopmans
en de zijnen tegen, de zogenaamd christelik-historiese beschouwing
als van Groen en z'n school tot op heden. 't Is deze beschouwing,
die berust op, in den ruwe gezegd, 'n Goddelike uitverkiezing der
volken; van de Christelike volken boven de heidense; van die
Christelike weer de Protestantse boven de Katholieke, en ten
slotte, als 't er op aan komt, van de Protestantse volken de
Nederlandse nasie boven 'et Engelse b.v. Kort gezegd, God zou ons
klein Nederlands volk hebben opgeroepen „uit wier en dras"; in 'n
zware onafhankelikheidskamp'et steunend hebben beproefd; 't geloof
gelouterd, z'n godsdienstzin beloond met welvaart en rijkdom; in
de dagen van toenemende weelde, brooddronkenheid en daaruit
voortkomende eigenwaan, 'et nogmaals hebben beproefd en gedrukt;
maar 't nooit hebben verlaten, en eindelik'et in z'n ere hersteld en 'et
z'n Koningshuis teruggegeven. Deze beschouwing is dezelfde als de
in 't Oude Testament neergelegde zienswijze van 't Joodse volk:
Jahwe straft de ongodsdienstigheid en beloont de trouw, verwijt
aan 'n David z'n overtredingen, en zegent diens veldtochten met
krijgsroem. En na de opstand tegen Spanje, trok het jeugdig Protestantisme
hier, dat in de uittocht van de Joden en in hun bezetting
van Kanaän 'n vrijheidsoorlog van 't zuiverst geloof in die oude
tijd tegen 't Heidendom zag, van zelf 'n parallel tussen de oud
geschiedenis en de worsteling van ons eigen volk. 1)-testamentiese
Ook na Neerlands „Herstel" in 1814, waarbij men als vanzelf, en
altans in de verste verte niet met die inspanning als in de Spaanse
tijd, ineens aan 'n vrij land met 'n eigen koning kwam, stemde
de dankbaarheid over zulk 'n onverwachte zegen de harten zoveel
te meer tot 'et loven van de Almachtige, die Nederland met
„zichtbare hand" uit „de diepte der ellende" had opgeheven. Vrij
algemeen was die beschouwing destijds; men vond er zich wel
bij; God, dacht men, zou bij die waardering en bij de algemene
blijhartigheid, ons nu verder ook wel helpen; in Indie ging onze
macht 66k vooruit; God wilde dat blijkbaar zo: Nederland moest
daar 'et ware Woord eenmaal brengen; en was Nederland-alleen
niet sterk genoeg, dan moest 'n ander Protestants land meedoen,
om de wille van 't sukses; God wou 'et weer blijkbaar zo : de
Algerijnen moesten gestraft. 2) Kortom, al wat er tegen Neerland
mocht opkomen, moest noodwendig opkomen tegen God zelf; en
') Zie Vondels Verghelychiaghe van de Verlossinge der kinderen
Israéls met de vrijwordinghe der Ver. Ned. Provinciën.
Verg. Da Costa's Israël en Nederland.
^) Met Engeland was 'et sedert Waterloo en Algiers Il mooi wat er aan
was. „Wat hebzucht brouwe, of Tijd verkeer', De nieuwe band schuurt
nimmermeer — De hechte band van moed en eer, Die hen (t. w. Albionen
Bato) zoo schoon verbond." Zo zegt Staring in Algiers Gestraft (1816).
Starings Christendom.
men kan begrijpen, welk 'n verontwaardiging hier te lande
in 1830 moest heersen, toen 'n deel van Koning Willems
onderdanen tegen hem in opstand kwam en de Belgiese revolusie
uitbrak. Natuurlik, wie tegen de koning en 't volk was, was
tegen God. En wie tegen God opstond, was vervloekt. Vreselik
is er hier dan ook tegen onze Zuidelike broeders opgespeeld. We
wilden in ons chauvinisme niets meer van de broederschap weten;
we hielden ze voor vreemden; we vergaten dat we in wezen, en
ook in de kultuur zeker wel in de mooiste tijd van 't Volks-zijn
van één bloed en van één denkwijze waren geweest. In tijden
als de tegenwoordige komt die broederschap en de gemeenschappelike
prikkelbaarheid bij Rechts-schennis wel weer op de oude manier voor
den dag, maar in de dagen van '30 was men doof voor redenering,
en zoveel te sterker in wederzijds veroordelen. Van weerskanten
bestond niets anders dan minachting, en zeer schadelik voor beide
partijen was, dat die tegenzin en wrok niet kon omgezet worden
in daden. Men vocht de zaak niet uit; en de vele half heden en
effektloze demonstrasies in heel die geschiedenis werden juist van
weerszijden verbittering-wekkende verwijten van flauwheid en laf
poëzie, — want de opgewondenheid uitte zich in hoog--heid. De
dravende verzen, — van '30 is dan ook niet meer te lezen. Ze
is 'n uiting van 't ogenblik; ze is toornig en dreigend, snoevend
en tergend. Ook is ze één en dezelfde zang, met 'et thema: God
zal je wel terecht zetten, want Hij is voor ons! De besten deden
mee. Men neme Staring zelf in z'n Wapenroep (1830), overigens
'n echt stukje krijgszang in mars-pas, en met de bekende deugd
van beknoptheid tegenover 't vele langwijlig gezanik van destijds:
Blink' het zwaard, voor het Erf onzer Vaadren;
Voor ons Regt, voor Nassouwe; en voor de Eer!
't Neêrlandsch bloed, onvervalscht in onze aadren,
Lij' geen hoon van verwatenen meer) 1)
waarbij in de tweede strofe, de eigenaardige-vaderlandse beschouwing
voorkomt, die wij na 't „Herstel," en vooral in de opgewonden
dagen van '30 zagen opkomen:
Stond Hij niet, Die regeert in den hoogen,
Ons, als Helper, door de eeuwen ter zij'?
Welk een duister de kim had omtogen,
Dreef de nacht op zijn woord niet voorbij?
') Verg. De Belg aan den Nederlander (1831) en Fran8elie Christenleer
(1831), beide seheldetukjes Evan $farm'.
516 J. Koopmans
Van zijn troon zal licht voor ons stralen:
Dreigt de nood, geen hulp zal ons falen !
Vergaat, wie daar stout,
Eigen kracht vertrouwt
Hij bestaat, die oP HEM DEN ONWANKLEN bouwt.
Dezelfde opmerking wordt verder ook aan de Mogendheden gericht,
die de Belgen hebben gesteund. De bondgenoot voor Algiers,
in 1816, die in '31 met Frankrijk de bekende vlootdemonstrasie
hield, — en dat viel hier tegen, — moet dan ook maar weten
wat hij doet: we kunnen hem best missen, zolang God bij ons is. —
„Ga," heet het in 't slot van De Britsche en Fransche zeemagt
tegen Nederland vereenigd:
Ga — Neêrland, zonder U, heeft nog dien Bondgenoot
Die, als ge op 't ruim verscheent, zijn bliksem nederschoot. ')
waarbij echter niet mag worden verzwegen, dat bij deze dichter
Frankrijk, als bij zooveel anderen, als de hoofdschuldige gedacht
wordt: van Frankrijk toch was de Revolusie uitgegaan; de Fransen
waren de Walen in táál, en de opposisie in géést verwant; de
Franse koning had zich immers sterk voor de Belgen geïnteresseerd:
'n Frans leger had de Tiendaagse Veldtocht gestuit; enz. Kortom:
„waar 't Rechtsverkrachting geldt, zij de eerplaats HAAR gegeven: 2)"
d. i. aan de Franse vlag, die evenals 't Franse volk zelf, door de
onzen heel schuin werd aangezien.
Dit steunen nu van onze dichters op „de God van Nederland," —
oorspronkelik de uiting van 'n rotsvast geloof in 'ntoekomst en in 'n
taak van ons volk, voor 'n ander deel 'n algemeen geworden
rhetories spraakgebruik, — doet men wel om af te scheiden van
de vraag of we iemand als Staring als 'n „behoudsman" hebben
te noemen of, zoals de gebruikelike term is, als 'n „man van de
vooruitgang." We meenden nationale kracht, gebonden, in reserve
te hebben: inderdaad was die reserve ons roemrijk verleden. Daar
teerde men op. „Politiek-behoudend" of ,.liberaal" zijn had in
zeker zin evenmin met de godsdienst te maken: de vraag b.v. in
hoever het volk „souverein" mee kon zijn, raakte niet de alge
erkenning dat we waren 'n „christelijke nasie." Staring-meene
zelf was 'n man van aanpakken, waar 't op praktiese verbeteringen
') Een Engels schip tegen de onzen uitgezonden, werd 5 Nov. 1832 in
zee door de bliksem getroffen.
') Uit De Britsche en Fransche Zeemagt, enz.
Sterings Christendom.
aankwam. Men leze bij Lulofs, wat Staring aan de Wildenborch
gedaan heeft, en z'n landhuishoudkundige bemoeïngen omvatten
niet alleen de hogere produktivieteit van de bodem, maar ook de
verfraaing van de omtrek en de morele verhoging van z'n
pachters; men hore in z'n „Bede aan Mayors" en z'n „Spoor
aan den Naneef" wat hij vóór had met de normalisasie van
de Berkel, en men wete hoe hij in 1818, 1820, 1830 en 1833
z'n irrigasie-plannen aan de Regering heeft aangeboden, om bij al
dit pogen toch nog nul op 't rekest te krijgen. ') Er zat in hem
'n werkzame geest, een drang naar produktivieteit, zoals er ook
op ethies gebied in z'n gedichten 'n hoge opvoedende kracht schuilt.
En toch is 't aan de andere kant weer waar dat deze bezieling en
algemene verheffing, in de grond voortkwam uit het eigenaardig
Protestantisme van Staring en van velen uit z'n tijd. Staring is
Christen, maar 'n geheel andere als Da Costa b.v. Bij deze is
Jezus de „Christus," en „'t vleesgeworden Woord "; bij Staring is hij
de „Mond der Waarheid" en de „Bode van de Vrede." 2) Veel
meer dan de militante orthodoxie, die voor haar zware dogma's
en de oude alles-omvattende Christelike wereldbeschouwing worstelde,
wilde het Protestantisme van 'n Staring in 'et Evangelie
de prediking zien van 'n menslievende en verlichte moraal, op z'n
minst onafhankelik van, maar toch bij voorkeur aangesloten aan
'et algemene streven naar wetenschappelike ontwikkeling. Bij hem
ziet men 'n richting die herinnert aan de algemene „Aufklärung."
Het is de algemene denkwijze van de 18e eeuw, waarvan de karaktertrek
is, de heerschappij van 'et verstand, die zich aan vreemde
leiding onttrekt. In Frankrijk keerde zich 'et rationalisme tegen
'et absolutisme en de kerkleer beide; daar vierde 'et revolutionaire
z'n trieomf; in Duitschland, waar in de 18e eeuw geen vleugje
was van polietiek leven, werd het politiek bewustzijn eerst wakker
met de nationale verheffing onder de Franse dwingelandij; en wat
'et godsdienstige betreft, ook hier, in 'et mildere protestantisme,
kon de orthodoxie niet ineens omslaan in materialisme en scepticisme,
zoals in'n uitsluitend katholiek land. Het recht van vrij onderzoek
was er onder de strengste rechtzinnigheid, te voren nooit prijsgegeven;
en zij, die nu dat recht in de uiterste konsekwensie
wilden toepassen, konden zich in hun krietiek bij hun voorgangers
aansluiten, zonder zich in 'n vijandige houding tegenover de kerk
behoeven te plaatsen. Vandaar dat deze mannen meer reformatories
dan revolutionair werkten. Ook hadden ze, bij 't wegwerpen van
de oude steunsels van de godsdienst, redenen om aan te tonen,
') Verg. ook z'n gedicht „De Hoofdige Boer."
') Zie in Kerkgezangen.
518 J. Koopmans
dat bij hen 't godsdienstig en zedelik leven geen schade leed. Vandaar
dat ze nadrukkelik de zedewet handhaafden, en in de stichter
van 't Christendom vooral 't voorbeeld van reine zedelikheid en
verheven mensenliefde wilden zien.
Mannen nu die zo dachten, konden onmogelik meegaan met 'ei
Franse ongeloof en de konsekwensieën van de Franse revolusie.
Maar evenmin konden ze meegaan met de weldra intredende reaksie
met haar Kerk-en Koning-vergoding. De oude theologie met de
erkenning van de door God bovennatuurlik geopenbaarde verborgenheden,
hadden ze prijsgegeven, en ze herleid, óf tot gewone door
de rede te verklaren waarheden, óf voorzover ze daar niet vatbaar
voor waren, ze als onredelik verworpen. Ze erkenden 'n Opperwezen,
omdat er van de eindige dingen 'n oneindige oorzaak moest zijn.
Uit de Schepping bleken de volmaaktheden van God. Uit de inrichting
van de natuur, de leiding der volken en de lotsbedeling
der mensen bleken z'n wijsheid en z'n liefde. De vruchten die de
natuurstudie opleverde, werden zoveel nieuwe bewijzen voor Gods
macht en heerlikheid. Geschiedenis, aard-en volkenkunde, al de
wetenschappen en al wat 't menselik brein doorgrondde en kon
scheppen, verhoogde Gods luister. 1) Van zelf, was deze natuurlike
en door de rede verlichte godsdienst nu door alle tijden ook de
ware godsdienst geweest, en waren de eeuwen, waarin men aan
de mensen ondoorgrondelike mysterieën gaf te geloven, en die men
gebood als bovennatuurlike „goddelike openbaringen" aan te nemen,
duistere tijden van misverstand en misleiding, waarin 'n bijgelovige
gehechtheid aan fabelachtige wonderverhalen en 'n vormelike
deelneming aan allerlei gebruiken en plechtigheden voor godsdienst
moest doorgaan. Zo werden de Middeleeuwen als 'n tijdperk van
diepe verbastering geminacht, en door 'n oppervlakkige wijsbegeerte
't verleden op 'n bekrompene manier miskend. Om „monniken"
en „kluizenaars" lachte men; ,,heiligenlevens" hield men voor
rampzalige onzin; de „duivel" hoorde alleen thuis in 'n preek op de
kansel. 2) Positieve wetenschap was 't wat men wilde; de zwaarwichtige
vragen hadden, nu het geloof wonderwel met de rede
klopte, hnn recht van bestaan verloren; en met vrolike moed, en
in 't besef van z'n kracht, trok men 't nu vrije veld van de weten
Deze tijd heeft zeker wel de mooiste iedealen voor de-schap in.
volksopvoeding gekend. Men zag niet in dat men, met de naam van
God gedekt, op de meest oppervlakkige manier de materialistiese
weg opging. God bleef 'n naam en de wetenschap liet haar zwakke
basis los. Maar juist omdat men 't niet inzag, drong men onge
') Zie de Natuurleer en de Wereldgeschiedenis van Martinet.
') Verg. Starings Brief aan eenen Vriend, in het Munstersche.
Starings Christendom. 519
hinderd in de wetenschap door; met krachtige hand sloeg men
aan 't werk der volksopvoeding (het Nut; de Onderwijswetten);
overal zag men terreinen voor 't veredelend beschavingswerk (Zendelinggenootschappen)
en hief de arme en verwaarloosde klassen
uit de domheid en de ellende op. (Liefdadigheidsgenootschappen,
Weldadigheidskolonieën enz.) Wel was het 'n gezond krachtig
leven, dat ook huiselike deugden kweekte, een strenge ethiek
onderhield en door een algemeen doorgevoerd volksonderwijs en
door 'n werkzame menslievendheid de grondslag gelegd heeft voor
de ontwikkeling van 'n toekomende tijd. De „Aufklärung" was
'n overgangstijdperk, en niet alleen in 't godsdienstige; juist omdat
ze de oppervlakte der dingen raakte, kon men de wegen verkennen
die leidden tot 'et moderne bewustzijn.
Staring voelde veel voor ons volk en voor onze geschiedenis.
Een biezonder oor had hij voor 't volksverhaal, met z'n ethiese
strekking. Want Staring voelde zich opvoeder bovenal, en moet dus
wel herkennen wat er op de bodem van de volksoverlevering schuilt.
Men raadplege z'n Aantekeningen, en zie wat hij zo al heeft nage
zij bij Pontanus, Slichtenhorst, van Hasselt, Nijhoff,-slagen,'t
van Spaen en in Matthaeus Analecta voor de Geschiedenis
van Gelderland; 'tzij bij Hooft, van Meteren, Wagenaar,
Hermannus, Beka, Winsemius, Foeke Sjoerds en wederom
de Analecta voor algemene vaderlandse en plaatselike geschiedenis.
Men staat zelf verbaasd over z'n gemeenzame bekendheid met
ME. werken, als Velthem, „De Klerk uit de lage Landen," de
Historie van Margaretha van Limburg; met allerlei Jaarboekjes,
en volksverhalen als Grimms Kinder-und Hausmärchen,
Musäus Volksmärchen, Duitse Sagen, Franse Fabliaux en
andere. Ongevoelig komt hij er ook toe, de Legenda A u r e a te
raadplegen. Maar in deze meer „stichtelike" slag van lieteratuur
ontmoet hem bij de wonderen van de heiligenlevens de tegen
z'n denken weer naar 't rationalisme terugdringt, en in-stroom die
z'n herwonnen positivisme slaat z'n verering voor 't volksaardige,
onverbiddelik om in luim. Zodra de ME. kultuur tegenover hem
staat, solt hij er mee. Hij ziet ze niet, en hij kan ze niet zien;
hij betreurt z'n onvermogen ook niet, want 't onvermogen bestaat
voor hem niet eens. De ME. zijn curiosa; goed voor de stoffering
van aardige vertellingen als de Jaromir-cyclus, toversprookjes of
liever guitenstukjes als De leerling van Pancrates en De Verjongingskuur,
en schoon onschuldige, glossen als De Biecht
en Het Mirak «gil.') Zo vast voelt hij zich in z'n schoenen, dat
') Vgl. Bij een Bruiloft (1872): De Franschjes zijn aan 't Kloosters
bouwen, enz.
520 J. Koopmans
hij de ME. met de denkbeelden van zijn eigen tijd laat spotten,
maar toch is 't uit de ironie, — 't is in de Marco, — dat men
hoort, hoe Staring staat tegenover 't Wondergeloof:
Eer aan den Ouden Tijd, en weg met de EEUW DER REDE!
Vivant de Dooden! riep ik mede!
ZIJ DEDEN WONDEREN — WIJ DOEN 'T GEEN WONDER SCHIJNT!
Ons VLIEGEN lijkt wat groots; maar, wel bezien, verdwijnt
Het gansch mirakel! een ballon, van lucht gezwollen,
Draagt ons omhoog! — Wanneer, in 't Stoomland, wagens hollen,
Al loopt er paard, noch paardsgelijke voor: —
De Ketel met zijn toebehoor
Vervangt het rennend span! — Of, gaat er een te water —
Zinkt vijf, zes vaámen diep — en staat er
Te metselen? — Die het doet huist in een Duikerklok!
Armhartig kruimelwerk! Een ebbenhouten Stok
Kon in des Wijzen hand, voorheen het zwerk regeeren,
Een enkel Woord kon berg tot dal verneêren.
Zóó vèr ging Wetenschap! Maar nu ging ze achter uit —
Gelijk al 't Goede! en liet haar droessem tot een buit
Aan snoodheid, om, misbruikt, een nageslacht te plagen,
Onwaard het heilgenot der Zalige Oude Dagen!
De nieuwsbladen hadden meegedeeld dat in Frankrijk'n gewaande
heks door onnozele mensen op gloeiende kolen was gelegd; en men
zag in de toenemende reaksie aldaar 'n streven „om de zaak van
„Heersch- en Hebzucht, onder glimp van uitsluitende Konings„
gezindheid en Godsdienstij ver, te doen zegepralen, en het opkomende
„geslacht met onverbrekelijke boeijen van vooroordeel, bijgeloof, en
„blinde gehoorzaamheid te kluisteren". 1) Men bleef hier goed op
de hoogte. „Aan heksenbraders ontbrak 'et er niet", zegt Staring.
„Even min aan mirakels bij het graf van den Heilige Jubin, aan
„Verschijningen van Geesten, aan Bezetenen, aan Duivelbanners,
„aan Wonderteekens in de Lucht, aan Waarzeggers en Waarzegsters,
„die in Parijs tot een getal van zevenhonderd en zestig aangroeiden ",
enz. Men ziet al dadelik, hoe Staring staat tegenover de autorieteitsmannen
in 't reaksionaire Frankrijk. Door z'n versje: De leer
der Ultra's z) in de Recensent maakte hij de eveneens sterk
reaksionaire B i l d e r d ij k wakker. „Neen", klonk 'et in de Krekel
') Zie Aant. 104 op Starings Gedichten.
') Zie in de Puntdichten (1820-1827).
Starings Christendom.
zangen, „hier géén Licht en géén vrije Tong!"') — „Ja", zei Staring,
„wèl Licht, — maar geen verkleurde stralen Van Frankrijks Ultra's,
„noch van Frankrijks Liberalen." Niet van de Ultra's, en niet
van de Liberalen; geen reaksie. en geen Revolusie. Geen maatregelen,
als de intervensie in Spanje, om er 't absolute gezag te
herstellen,') of als de intervensie in Belgie, om er 'n gezag omver
te werpen. 3) 1825 en 1830: 't waren wel twee uitersten, en de
grilligheid in de Franse polietiek moest onze bezadigdheid wel
vreemd aandoen. Men werd hier wèl anti-Frans. Het Ultramontanisme
kwam uit Frankrijk, en de Revolusie kwam uit Frankrijk,
Ongeloof en Bijgeloof beide, waren uit den Boze. 't Een als 't ander
had tot Terrorisme geleid. Van 't eene kwamen de Septembermoorden;
van 't andere 't heksenbraden; ijlhoofdigheden van beide,
als 't verheffen van de Rede tot Godheid, en 't vereren van met de
rede strijdige dingen als mierakelen. Zelf gaande binnen de grenzen
van 't verklaarbare haatte men alle uitspattingen; van geestdrift
voor 't heilige wou men niet weten; ijveraars kon men niet plaatsen;
'tkarakter-tiepe verloor men uit 't oog: men vroeg Verdraagzaamheid.
Het indifferentisme moet niets van scheurmakers hebben, en 't Protestantisme
wilde al te zeer 'n universele, aan rede en zede, kennis
en deugd aan te passen godsdienst zijn, om in eigen boezem scheuring
en afscheiding van de „Vaderlandse" kerk te kunnen dulden. Dit
was deels trots, deels overtuiging. „Wij kunnen de Waarheid niet
„kennen", zei Staring, „en daarom kunnen we op grond van de
,,,,Waarheid" niet over anderen oordeelen !" ') — Heel modern was
deze gedachte, evenals ook modern gedacht is z'n vredegroet aan
't Jodendom in De Israëlitische Looverhut. Hier dwingt hem
de eeuwenlange geloofstrouw en de heugenis aan hun eeuwen geleden
uitverkiezing z'n eerbied af. Eerbied en twijfel, — beide voeren tot
eerbiediging van geloofsbegrippen. Voegen we hierbij, wat we reeds
memoreerden, dat 'et Protestants bewustzijn overal de ruimte vroeg
en de ruimte zag, om bij 't uitvorsen van de wetenschappelike
vraagstukken bij te kunnen dragen tot de heerlikheid Gods en door
'n leven van deugd 'n voorbeeld te geven van 't volgen van Gods
') Zie 't motto bij De leer der Ultra's, en 't volgende puntdicht.
) Zie Het Geredde Spanje in 1825. Vergelijk ook Verschillende
Uitleg, op de kroning van Karel X.
') Zie blz. 4.
`) Van 's Heeren Woord, in MENSCHENTAAL geschreven,
Is 't regt verstand den MENSCH verbleven.
Wie aan dat Woord den besten uitleg gaf,
Onthult eens de andre zij' van 't graf;
Maar die zich grondde op 't Woord, en Broeders van zich stiet,
Gewislijk, die begreep het niet.
522 Starings Christendom.
wet. En wie Starings gedicht op Lourens Janszoon Koster
(van 1823) ter hand neemt, ziet helder in onze dichter z'n vurige
trek naar algemene verlichting; hoort er 'et wachtwoord van 't
Liberalisme, dat „Kennis vrij maakt" en het bevrijdt mensdom
nu regelrecht aanrukt op 'et door duisternis zo lang onthouden
Geluk!') Op dit standpunt scheidt hem 'n wereld van Bilderdijk
en Da Costa! En letten we ook noch eens op de kracht van z'n
ethiek, in bijna al z'n Dichterlike Verhalen; 'n zuivere christelike
ethiek b.v. in z'n fraai stukje De twee Bultenaars, in z'n
Marco, de hoge stemming van z'n geest in z'n Familiezangen,
als Aan mijne Gade, noch eens Aan mijne Gade (bij 't 25jarig
huweliksfeest), Zilveren -Bruiloftsdicht, Ter bruiloft
van een Dogter, en vooral in het overschone De Verjaardag,
waarin vriendschap, vaderzorg, kinderliefde, trouwe min en 'n door
tegenspoed gelouterde zielenadel samengevlochten worden tot een
bloemen-idylle. Enkele uitzonderingen nochtans maken sommige
stukjes: 't is daar waar de luim die om de verhalen dartelt, door
de aard van de stof, in weerwil van de uitgesproken moraal, de
ethiek ondervangt. Men leze eens Nichtje Rijk, en ook De
Vampyr. Natuurlik, er is 'n les uit te halen! Maar waar geleerd
wordt, mogen echtbreuk en doodslag geen middelen zijn. Opvoeding,
die zielen met schuld belaadt, is geen opvoeding meer. Hier
ontbreekt de ethiek. Ze horen thuis bij V u l c a n u s Wraak, bij
Staring 'n schuine mop, maar oorspronkelik, in dezelfde toon en
met dezelfde spot, — 'n charge op 't Heidendom en op de onze
oude polytlieïsme, en in z'n wezen van uit 'n-delikheid van 't
zuiver ethics oogpunt dus 'n veroordeling. En opgedrongen door
't Heidendom, om zedelik te vonnissen, is noch Nichtje Rijk,
nach De Vampyr; 't zijn en blijven, verklaarbare en menselik
verschoonbare, guitenstreken van 'n overigens welmenend en achtbaar
man en Christen; guitenstreken, zoals we die terugvinden
bij de achtbare en noch christeliker Cats en de tevens hoofser Huygens.
J. KOOPMANS.
') Zóó werd dat heerlijk Licht voorspeld,
Dat stralen zou' van 't Werk des Vinders; dat geweld
Noch list zou dooven! trots der eeuwen vloed
Een onuitblusbre gloed.
Dat Licht I het ruine der waereld door,
Naar 's Hoogsten wil verbreid om, als de Morgengloor,
Elks vreugde; niet, als schaamle Nachtlampschijn,
Eens enklen heul te zijn.
Zie ook: Het Stoomtuig.
KALVINISME EN HUMANISME.
De Kalvinistiese theologie is niet enkel-Soteriologies, ze omvat geheel
de kosmos; het Christendom heeft in het Kalvinisme een kosmologiese
betekenis. Het program van de Heilige Schrift doelt niet op een
slotbedrijf niet een enkel geestelijk bestaan van gezaligde zielen, maar
op een herstel van den ganschen kosmos, als eens onder een vernieuwden
hemel op de vernieuwde aarde God alles in allen zal zijn.
Die breede, alomvattende, kosmologische beteekenis van het Evangelie,
heeft eerst Calvijn weer gegrepen, en gegrepen niet door redeneering,
maar door den diepen indruk waaronder hij persoonlijk leefde van de
majesteit Gods. — Zekerlijk, onze zaligheid werpt een wezenlijk gewicht
in de schaal, maar veel grooter gewicht toch wordt in die schaal geworpen
door de glorie onzes Gods, en die God had zijn heerlijkheid
het eerst geopenbaard in zijn wondere Schepping. Die Schepping is
zijn kunstwerk, en als nu de zonde dit kunstwerk Gods verstoort, dan
komt er wel nog heerlijker openbaring in de herschepping, maar herschepping
is en blijft clan toch altoos de redding van wat eerst geschapen
werd, de theodicee van het oorspronkelijke kunstwerk onzes
Gods. Christus' Middelaarschap is en blijft de stoffe voor het hooge
loflied van menschentong en engelenstem, maar zelfs dat Middelaarschap
bedoelt niet zijn eere, maar de eere des Vaders; en hoe hoog ook zijn
koningschap schittere, eens zal ook dit koninkrijk door hem aan God
en den Vader worden overgegeven. Nu nog „treedt hij voor ons in
bij den Vader," maar de ure komt, dat hij niet nicer voor ons bidden
zal, omdat we volkomenlijk bekennen zullen hoe de Vader zelf ons
liefheeft. Dit doorzag Calvijn, en hiermede werd uiteraard op eenmaal
aan de verandering der wereld, aan de verwaarloozing van het tijdelijke,
aan de onderschatting van het kosmische paal en perk gesteld. Het
kosmische leven had zijn waarde herwonnen, niet ten koste van het
eeuwige, maar als schepping, als kunstwerk, als openbaring van de
deugden Gods. In twee concrete feiten is u dat terstond voelbaar te
maken. Bij de schrikkelijke pest, die eens Milaan verwoestte, blonk
in Borromeo de heldenmoed der liefde, waarmede deze Roomsche prelaat
zich te midden der stervenden begaf, maar bij de pest die in de
1óde eeuw Genève teisterde deed Calvijn meer en beter, want ook hij
droeg zorg dat het den verdrukten niet aan vertroosting ontbrak, maar
tegelijk nam hij hygiënische maatregelen, die nu nog modellen zijn en
het voortwoekeren der pest stuitten. En het tweede waarop ik u wijs
is het merkwaardige feit, dat te Amsterdam de Calvinistische predikant
Peter Plancius welsprekend sprak, als herder onovertroffen arbeidde,
en bij den kerkelijken strijd voor niemand in beslistheid onderdeed,
524 Kalvinisme en Humanisme.
maar tegelijk de vraagbaak was voor reeders en zeekapiteins om zijn
geniale geographische kunde. Het onderzoek naar de lengte-en
breedtelijnen van den aardbol vormde voor hem één geheel met het
onderzoek naar de lengteen breedte, die er in de liefde van Christus
was. Hij stond voor twee werken Gods, het ééne in de Schepping,
het andere in den Christus, en in beide aanbad hij die mogendheid
des Heeren, die zijne ziel in verrukking bracht. Het is dan ook opmerkelijk,
hoe onze Gereformeerde Confessie spreekt van twee middelen,
waardoor wij God kennen, de natuur en de Schriftuur. En nog opmerkelijker,
hoe Calvijn, wel verre van gelijk zoovelen, hierbij de
natuur pro memorie uit te trekken, veeleer de Schrift niet anders dan
een bril noemt, die ons in staat stelt het Goddelijk schrift der Schepping,
dat verflauwd en geschonden was, weer te lezen. Zoo sleet alle
bang gevoel, alsof men, met zich op de natuur te werpen, zich aan
ijdelheden vergaapte, er uit. Men zag in, dat om Gods wil, onze opmerkzaamheid
aan het leven van natuur en Schepping niet mocht onttrokken
worden; de studie van het lichaam herkreeg naast de studie
der ziel haar plaats der eere; en de aardsche samenleving der menschen
maakte opnieuw den indruk even waardig voorwerp van menschelijke
wetenschap te zijn als de vergadering der volmaakt rechtvaardigen
daarboven. Hieruit moet dan ook de betamelijke verstandhouding
tusschen het Calvinisme en het Humanisme worden verklaard. In
zooverre toch het Humanisme het wereldleven voor het eeuwige wilde
schuiven, heeft al wie Calvinist was den Humanist weerstaan. Maar
zoodra ook de Humanist het recht van het wereldleven op waardeering
bepleitte, was de Calvinist zijn bondgenoot."
Zie verder over het dogma van de „algemeene genade" (de gemeene
gratie), ook verband houdende niet de Humanistiese tendensen van de
Renaissance, pag. 113-118.
Het Calvinisme; zes Stone-lezingen, in October 1898 te
Princeton (N.-J.) gehouden door Dr. A. Kuyper.
BAKBOORD.
De eigenlike, oorspronkelike betekenis van „bakboord" wordt, Beiträge
zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, XXIII, 1, 225,
bewezen uit: een oude Sassense boot te Kiel bewaard van voor 400
en uit een Wikingschip van voor 900 te Christiana:
't Roer is niet aan de achtersteven, maar 't hangt aan een leren ring
aan de rechterkant van 't schip : de stuurman moest het met twee
handen bewegen, stond dus zelf met zijn rug (oudgermaans bak, engels
back) naar de linkerzijde: daarom heette de gehele linkerzijde bakboord.
DE NIEUWE UITGAVE VAN
MAERLANT'S STROPHISCHE GEDICHTEN.
(Vervolg en slot van blz. 506).
Keeren wij na deze lange uitweiding terug tot het werk dat er
mij aanleiding toe gaf, dan beginnen wij met eene eerbiedige
hulde aan de beide uitgevers, aan wier „bij velerlei verschil van
inzicht in enkele onderdeelen steeds eendrachtige samenwerking" 1)
wij een boek danken, zóó doorwrocht en zóó volkomen als men het van
de twee beste kenners van het Mnl., door hunne verschillende
aanleg en richting elkaar aanvullend, mocht verwachten. De
opdracht aan de nagedachtenis van Verwijs is niet alleen een
bewijs van vriendschap en piëteit, de lof hem in het Voorbericht
geschonken is welverdiend: hij heeft den weg gebaand en voor de
critiek dezer gedichten zeer veel gedaan. Maar daarnaast mogen
de uitgevers ook met zelfvoldoening spreken over den vooruitgang,
die uit deze editie, vergeleken met hare beide voorgangsters, blijkt
en die zij te recht toeschrijven aan de gewijzigde philologische
methode (zie Voorber. X); inderdaad wijst eene vergelijking der
drie uitgaven (van 1857, 1880 en 1898) uit dat, zooals zij hopen,
door hare toepassing veel gewonnen is voor de objectieve waardeering
der Strophische Gedichten. Hier moge dit blijken uit een overzicht
der Inleiding, die, ten gevolge van Verwijs' dood in de vorige
uitgave geheel ontbrekend, thans rijk van omvang en inhoud is.
Na de opgave van de hss. der Mnl. gedichten en der Latijnsche
en Fransche vertalingen van de Martijn's, benevens eene volledige
bibliographie der vroegere uitgaven, volgt aanstonds het 4de
(20 blz. beslaande) hoofdstuk .over de onderlinge verwantschap der
hss., waarin de resultaten van Franck's vroeger uitgebreid onderzoek
op verschillende punten gewijzigd en verbeterd zijn, op grond
') Voorber. X.
526 J. W. Muller
o. a. van sedert gevonden nieuwe hss. Een arbeid die niet alleen
eene groote hoeveelheid geduld, volharding en nauwkeurigheid,
maar ook veel oordeel en scherpzinnigheid vereischt, wil men
niet verdwalen in het warnet van lijnen die de betrekkingen
tusschen de verschillende nog bestaande of te onderstellen hss.
aanduiden: zie het schema op blz. XXXII I). Dat de stellige uit
niet in verhouding staan tot den grooten omslag, dien-komsten
het onderzoek vereischt, en niet altijd overeenstemmen met die van
dat op andere punten wordt op blz. XVIII eerlijk erkend, maar
pleit nog niet tegen de methode op zich zelf. Natuurlijk zijn er
hier verschillende gevallen, waarin de overeenstemming van sommige
hss. toevallig kan zijn; wat hierin al of niet toeval mag
heeten en of het aantal dan wel de hoedanigheid dier overeenstemmingen
den doorslag moet geven, dat zijn vragen die bijna alleen
voor eene subjectieve beslissing vatbaar zijn (zie b.v. XXI, XXVII).
Ook blijven er gevallen over, waar de overeenstemmende lezing
van alle hss. onmogelijk goed kan zijn, immers door het gezond
verstand gewraakt wordt, en men dus een fout in den archetypus
moet aannemen en deze door een conjectuur mag emendeeren;
eene opsomming dier gevallen vindt men op blz. XXXI (voeg er
o. a. aan toe M. III, 487 en 01W. 13). Doch daartegenover
staan ook plaatsen waar eene voor ons gevoel betere lezing van
een hs., dat minder gezag heeft, of eene oogenschijnlijk goede
conjectuur verworpen en de lezing der gezaghebbende hss , in den
tekst geplaatst is, ook al eischt die soms eene ietwat gewrongen
uitlegging (zie b.v. M. I, 335 en III, 302 met de aant.). Deze
beslissingen blijven uiteraard aan het oordeel van den uitgever
overgelaten.
Het 5de hoofdstuk handelt over de rijmen, met name over de
minder goede lettergreep-of silberijmen en over de rijmen met
eene „overscharige" 1) -n. Naast deze onderzoekingen op bepaalde
punten zou wellicht hier een overzicht niet misplaatst geweest
zijn van de bijzondere rijmverbindingen, welke bij M. voorkomen —
b.v. us (uml. van ó): u (ogerm. of rom. ü) vóór r, zooals in de 11ae
strophe van M. I — en van d' onzuivere rijmen welke wel in de
') Had het gebruik van W door G (reeds nauw aan W verwant), op
blz. XIX voldingend bewezen uit de verbetering op den rand van valsch in
vlas (M. III, 47), in 't schema niet ook door een pijltje van W naar G
aangeduid moeten zijn, evenals het gebruik van A, B en F?
') Mag ik aan de uitgevers, die voor „rime riche" zulk een goeden
Nederlandschen weerga („lettergreeprijm") gevonden hebben, dit woord aan
voor „overcompleet"? I3et is min of meer algemeen bekend door den-bieden
„overscharigen heer" uit de Camera Obscura (14de dr., blz. 252) en schijnt
mij zeer gepast. Voor den oorsprong zie b.v. Boekenoogen op Seltaar (II).
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 527
hss. van deze en van andere gedichten van M. nu en dan gevonden
worden maar toch stellig of waarschijnlijk niet van hem afkomstig
zijn: cone korte samenvatting dus van het in de Inl. op den
Alexander LXII vlgg. door Franck reeds medegedeelde, met bijzondere
vermelding van hetgeen er van dien aard in de Str. Ged.
voorkomt. Nu zijn slechts enkele dezer punten in het volgende
hoofdstuk bij de quaestie van het auteurschap van Ov. en
KC1., (XLIV, verg. ook LXV, noot) ter sprake gekomen. Dit
ware in 't algemeen gemakkelijk geweest, vooral voor studenten
en beginners; en 't is toch niet beneden de waardigheid eener
degelijke uitgave ook op hunne belangen te letten 1). Bovendien
zou het dienstig geweest zijn voor de weerlegging van verschillende
andere conjecturen waarbij met deze en dergelijke zaken geen
rekening is gehouden, zooals b.v. die van Verwijs op M. I, 687
— tijt (d. i. tiet, van tien, trekken): strijt 1) — enz. of die van De
Vries op Claus. 504 (ghelede, met ê, in eene strophe met è-rijmen),
O13W. 22 (metrum), 25 (tone, een door M. niet of althans hoogst
zelden gebruikt woord: zie Inleid. op Alex. LXXXVIII), 107
(dorclesen met ê, in eene strophe met é-rijmen). Trouwens, al
berustte de critiek van De Vries op de laatstgenoemde gedichten
op logische redeneering, uitgaande van het zinsverband en van
het Latijnsche origineel, en al mag niet vergeten worden dat toen
nog slechts één der vier thans bekende hss. gevonden was, hetgeen
zeker minder weerhield van gewaagde gissingen 3) , die critiek
is reeds dadelijk hypercritiek genoemd, ook omdat zij noch met
de overlevering noch met tal van andere overwegingen rekening
hield. Het bovengenoemde dorclesen b.v. had niet alleen zijn
ê tegen zich; de geheele onderstelling van zijn bestaan bij M.
berustte enkel en alleen op drie plaatsen uit Anna Bijns en uit een
Zeeuwsch rederijkersstuk benevens het getuigenis van Kiliaan (alles
uit de 16de eeuw), waar het simplex kleezen, in eigenlijke beteekenis,
voorkomt. Op deze en dergelijke plaatsen komt het verschil
tusschen de tweeërlei critiek duidelijk uit. De Vries stelt de
logische en poëtische consequentie van zijn auteur zóó hoog, dat
hij al wat hem ongerijmd of minder fraai toeschijnt, alle stoplappen
en noodrijmen meent te mogen wegëmendeeren; hij loopt daardoor
groot gevaar het gedicht te versieren met iets wat ons zeer fraai
`) Ook een overzicht der op ongewone wijze beklemtoonde woorden (zooals
duvél (M. I, 128) en inartélie (M. III, 400 var.) ware, in usum scholarum,
hier practisch geweest.
') Er zal daar wel voren, niet voor gelezen moeten worden; zie Tijdschr.
XVII, 287, noot 1.
') Zooals de uitgevers, blz. 203, ook erkennen.
528 J. W. Muller
lijkt maar niet uit de pen des dichters gevloeid is 1); bij hem
wordt, om eene Latijnsche conjectuur van hem zelven aan te halen 2),
het emendetur wel eens emundetur. Franck en Verdam daarentegen
steunen op den stevigen grondslag van eene nauwkeuriger
kennis der taal en der metriek van den dichter; zij letten niet
alleen op het ongerijmde, maar ook op het niet rijmende. Wellicht
loopen zij af en toe echter gevaar de grammatische en metrische
consequentie van den dichter te hoog aan te slaan.
In het 6de hoofdstuk, over den auteur der verschillende gedichten,
worden Ov. en KCI., ondanks enkele bezwaren van taal en rijmen,
en — hoewel met zekeren schroom en twijfel ') — ook Vr. en OHW.
aan M. toegekend, en wordt de Verk. Mart., op het voetspoor van
Leendertz, als een bitter ernstige satire van M. zelf, niet als een
parodie van een ander opgevat. Had hier (of in een ander hoofd
tuk) niet ook eene samenvatting behooren te staan van hetgeen
er gegist is met betrekking tot den persoon van Martijn, te meer
nu Verwijs dit in het schema zijner Inleiding (zie aid. XV) als
afzonderlijk punt vermeld had? En had daarbij dan geen melding
gemaakt kunnen worden van Gallée's mededeeling in den Gids
van 1881 (III, 333) over zekeren „Heynric van Merlant", in een
Utrechtsch stuk uit het laatst der 13e eeuw optredende als een
der zeven borgen van „Jacob van den Damme" ) : eene misschien
toevallige, maar toch opmerkelijke overeenkomst van namen, die
geheel in 't vergeetboek geraakt schijnt en waarop wellicht nog
eens de aandacht mag worden gevestigd?
Het volgende hoofdstuk behandelt den bouw der Strophen: een
te onzent nog vrij wel onontgonnen studieveld, dat nog veel belooft,
gelijk het nu reeds de belangrijke uitkomst geschonken heeft, dat
de strophe van de meeste dezer gedichten — alleen Vr. en OHW.
zijn van een ander type; de overige zijn verschillende variatiën van
de strophe der Martijn's: aab aab aab aabb — nergens elders gevonden
is en dus waarschijnlijk door Maerlant uit andere hem
') Voorbeelden van onnoodige en door F. en V. afgewezen veranderingen
van plaatsen, die ook volgens de lezing van 't hs. wel verklaard kunnen
worden zie b.v. Disp. 325, 376.
') Zie Sroph. Ged.', blz. 169.
3) Deze quaesties worden in de volgende hoofdstukken weder opgevat
(zie XLIV —XLVIII, LIV, LXI, XCII). Eene zekere, trouwens begrijpelijke,
weifeling valt hier niet te ontkennen. Zie hierboven, blz. 499.
`) Met welk recht wordt Bukelare door de uitgevers (XVI) tot een
inwoner van Damme gemaakt? Toch niet wegens de op blz. XIII en 174
aangehaalde toespelingen op Sluis? Wie de rechte lange vaart van Sluis
naar Damme (en Brugge) eens langs gevaren is weet wel dat beide plaatsen
niet vlak naast elkaar liggen!
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 529
bekende typen der Fransche of Duitsche poëzie volmaakt is, ni.
a. w. als zijn letterkundig eigendom beschouwd mag worden').
Ook het volgende, achtste hoofdstuk „Opmerkingen over versbouw
en stijl" is geheel nieuw. Het bespreekt de overeenstemming tusschen
inhoud en vorm (rhythmus) in deze strophen, die den dichter
voor dergelijke technische moeilijkheden stelden als de thans zoo
geliefde sonnetten; het gebruik van enjambement, synoniemen,
vragen en uitroepen, de rijkdom aan beelden komen hier te berde.
In het volgende daarentegen over „Dateering der gedichten" wordt
een oud vraagstuk, doch met de nieuwe hulpmiddelen die de
nauwkeuriger kennis van M.'s verskunst aan de hand doet, behandeld.
Na zorgvuldig wikken en wegen der verschillende gegevens
wordt als waarschijnlijk deze volgorde aangenomen: Vr., OHW.
(indien deze twee ten minste van M. zijn), Claus., de Martijn's,
Disp., en eindelijk 0v. en KC1.; de laatste achteraan op onweder
aan den inhoud ontleende gronden, die hier zwaarder wegen-legbare,
dan die van meer technischen aard welke voor een vroegeren datum
zouden pleiten.
In deze hoofdstukken is derhalve herhaaldelijk de vraag overwogen
hoe streng M. was in de handhaving der door zijn dialect
of door zijne verskunst gestelde eischen en regelen. Over 't algemeen
blijkt hij inderdaad welbewust binnen die perken te zijn gebleven;
doch nu en dan schijnt hij wel te hebben toegegeven aan de verleiding
om ter wille van het rijm of van de uitdrukking der gedachte
daarbuiten te gaan, tenzij men daar overal corruptie wil
aannemen, hetgeen toch gewaagd schijnt. Zulke afwijkingen vindt
men vermeld op blz. XLI, XLIII, XLVI (zie ook LXXXVI). Dat
de uitgevers hierbij wel eens schijnen te weifelen of met zich zelf
in tegenspraak te komen (zie b.v. XXXIX er. XLVI) is niet te
verwonderen. Maar, zooals boven gezegd is, de betrekkelijke onzekerheid
der uitkomsten op sommige punten mag niet als argument
tegen dergelijke onderzoekingen in 't algemeen aangevoerd
worden; integendeel is dit eene aansporing om hetgeen er van dien
aard te lang verzuimd is ijverig in te halen (waartoe hier dan ook
telkens opgewekt wordt: zie b.v. XLV, noot). Mits men maar
omzichtig alle mogelijkheden overweegt en eerlijk erkent waar de
grondslag van het betoog zwak of het resultaat twijfelachtig is
(zie b.v. XXXIX, XLIII), is dit de eenige weg om dieper door te
dringen in de kennis der taal en der verskunst van M. en van
andere Mnl. dichters.
') Jammer dat de uiteenzetting in dit hoofdstuk voor lezers die nog
weinig werk van de metriek gemaakt hebben niet buitengemeen helder is
(zie b.v. LII—LIV).
T. & L. X.
37
530 J. W. Muller
Het lode hoofdstuk, over „Maerlant's bronnen", voegt aan het
door Verwijs gevondene heel wat toe: behalve de Latijnsche
parallellen voor tal van plaatsen in de Martijn's en Claus. (die
ten deele even goed of beter in de Aanm. vermeld hadden
kunnen worden) zijn met name de rechtstreeksche origineelen
van Vr. en Disp. aangewezen en afgedrukt. De vruchten van
groote belezenheid of herhaalde ,,opzoekingen" (om een goed
Zuidnederlandsch woord te gebruiken) in de hymnologische en
mystieke literatuur zijn hierin bijeengegaard en verbonden met
een zorgvuldig onderzoek der betrekking tusschen het Dietsch en
het oorspronkelijk. Hier zij ook gewezen op de reeds eene enkele
maal door Verwijs, maar in veel grooteren getale door de tegenwoordige
uitgevers (meestal in de Aant.) aangehaalde overeen
plaatsen uit de mystieke Mnl. proza-literatuur (Ruus--komstige
broeci, de Limb. Sermoenen enz.: zie b.v. de aant. op M. II, 241;
III, 92) of ook uit de overige werken van M. zelf of andere Mnl.
schrijvers (zie b.v. de aant. op M. III, 83). Hierdoor wordt niet
alleen vaak het recht verstand eerier duistere plaats bevorderd,
maar worden wij ook in staat gesteld te beoordeelen in hoeverre
M. ter wille van den kunstvorm zijn taal geweld aangedaan,
zich een krah AEyop..évov, of althans een stoute of gewaagde, hem
eigene beeldspraak veroorloofd, dan wel uitdrukkingen gebezigd
heeft die ons alleen vreemd dunken omdat zij afwijken van o n z e
wijze van denken en voorstellen. Stellig zal nadere studie van
de kerkelijk-theologische en mystieke Mnl. en Mlat. literatuur
(preeken, tractaten en geestelijke liederen) nog meer aan 't licht
brengen, dat kan dienen tot juist begrip dezer voortbrengselen van
den middeleeuwsch-Katholieken geest; zonder dit zullen zij, evenals
b.v. Vondel's Lucifer, ons op menig punt duister blijven.
De beide volgende hoofdstukken: „Opmerkingen over inhoud
en samenstelling" en „Beoordeeling der gedichten; hun roem en
invloed bij de tijdgenooten" bevatten nog vele nieuwe bijdragen
tot de juiste waardeering zoowel der volstrekte kunstwaarde als
der historische beteekenis voor onze letterkunde van deze gedichten.
Bij de plaatsen uit latere schrijvers ') , waaruit bekendheid met
laatstgenoemde blijkt, mis ik Rein. II, 4812-4819, welker soms
woordelijke overeenkomst met de Pte, zeker vanouds vermaarde
strophe van M. I toch wel geen toeval zal zijn (zooals wèl waar
betrekking tot enkele uitdrukkingen in de verzen-schijnlijk is met
') Eene enkele vraag naar aanleiding van Jan de Weert, den dichter van
Wapene Rogier. Kan er eenig (en zoo ja, welk) verband bestaan tusschen
dezen „clerc in surgyen te Ypre" in het midden der 14de eeuw, en Mr.
Johan Yperman, chirurgijn in dezelfde stad in het begin dier eeuw?
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 531
4167-4263 van R. II). Ten slotte geeft het laatste hoofdstuk op bondige
wijze rekenschap over de „Wijze van uitgave", over de
aangenomen spelling enz. 1)
Bedrieg ik mij niet, dan zijn er weinig of geene Mnl. tekstuitgaven
aan te wijzen, waarin het uitgegeven werk zoo van alle
zijden beschouwd en behandeld (in meer dan één zin) is als deze.
En wanneer hier aan Franck, den schrijver der Inleiding, die ons
zooveel nieuws gebracht heeft, de hem toekomende hulde wordt
gebracht, wanneer hier dankbaar wordt erkend dat hij eigenlijk
het ijs gebroken heeft voor onderzoekingen over taal en rijm, en
thans weder over versbouw en Strophen, kortom over de geheele
techniek van onze Mnl. dichters en vooral van Maerlant, dan ben
ik zeker dat zijn medeuitgever hiermede van harte instemt, en dat
hij zich verheugt Franck, die langen tijd geheel verdiept scheen in
de Oudgermaansche klankleer en metriek, weer teruggelokt te hebben
naar zijn oude studieveld, waar hij nog zooveel goeds kan verrichten.
Enkele opmerkingen over bijzondere punten, de inrichting der
geheele uitgave betreffende, vinden hier een plaats. De beschrijving
der hss. laat in nauwkeurigheid wel iets te wenschen over: zoo
ontbreekt bij A, B en W de opgaaf der stof (perkament of papier),
bij C, B, E, G die van de tegenwoordige bewaarplaats of van het
nummer of beide z). Evenals elders s) is hierbij soms verwezen
naar den 15ten druk der Stroph. Ged. of zelfs der Martijn's, welke
beide boeken dus door deze uitgave niet geheel vervangen en overbodig
gemaakt zijn }).
In dien leten druk der Stroph. Ged. vindt men ook, althans
ten deele, onder den tekst wat men hier geheel en al mist: den
afdruk van Bukelare's Latijnsche 5) en van de Fransche vertalingder Martijn's. 'tls waar, dit had, hoe zuinig ook gedrukt, vrij
wat plaats ingenomen, en zou volgens de uitgevers ook kwalijk
') Is 't niet inconsequent dat er Disp. 398 tekin, en vlak daarna (411)
tekijn staat, en dat de rijmwoorden met o (: oe) in str. 7, 10 en 17 van
0v. met oe gespeld zijn en de ongewone rijmverbinding dus als 't ware
bemanteld is? Is het voorts te verdedigen dat de op blz. XCII opgesomde
Brabantsche, althans niet-Vlaamsche vormen in 0v. en KCl, zijn blijven
staan ?
') Ik neem deze gelegenheid te baat om aan te kondigen, dat Prof. Scharpé
voornemens is uit eeni;e nog onbekende fragmenten der Martijn's de varianten
mede te deelen. Moge hij er weldra „stade ende stonde" toe vinden!
') Zie b.v. XLIV (de gronden voor M.'s auteurschap der Martijn's),
blz. 253a (ghetessen) enz.
') Onduidelijk is, zonder nader onderzoek, de verwijzing naar „Verwijs'
uitgave" (XIV); is dat die van 1857 of van 1880?
') Naar de twee thans bekende hss.: het Bergensche en het Oxfordsche.
532 J. W. Muller
de moeite beloond hebben, daar die vertalingen (althans de
Fransche) naar hunne meening voor de critiek der Mnl. teksten
van weinig gewicht zijn (zie blz. XVI, noot en XXXV). Toch
geloof ik dat menigeen den uitgevers zeer dankbaar zou geweest
zijn voor de mededeeling dezer voor het recht verstand van het
oorspronkelijk zeker niet te versmaden hulpmiddelen, die men
nu, wil men ze vergelijken, uit het Vaderl. Museum en uit twee
jaargangen van het Tijdschr. v. Ned. Taal- en letterk. moet gaan
bijeenzoeken. Laten wij hopen dat eene volgende uitgave de gelegenheid
tot aanvulling van dit gebrek zal geven en dat de
heeren De Pauw en Gilliodts van Severen hetgeen er nog onder
hunne zorgvuldige hoede mag berusten intusschen op liberale
wijze zullen hebben gemeen gemaakt `)•
Ín die nieuwe uitgave mogen dan ook het Latijnsche origineel
van OHW. en van het andere daaraan verwante Mnl. gedicht opnieuw
afgedrukt worden, die men thans alleen in den Isten druk der
Stroph. Ged. en in Tijdschr. XIV, 97 vindt. De uitgevers hebben
dit, zeker om practische redenen, overbodig geacht (zie voor het
laatstgenoemde blz. 300a); doch deze stukken schijnen mij voor
het begrijpen van den tekst ten minste even gewenscht als de
hier wederom voluit herdrukte plaatsen uit den Rijmb. die met
verzen uit de Claus. overeenkomen enz. In allen gevalle is deze
verschillende bedeeling niet consequent; en voor de lezers is het
ongeriefelijk dat zij hier niet alles bijeenvinden.
De aanwijzing der varianten is niet overal volkomen duidelijk.
Ook zou eene opgave, voor aan het begin van elk gedicht, welk
hs. het teksthandschrift is, wel gemakkelijk geweest zijn; thans
moet men die uit de Inl. XXXIII vlgg. opdiepen 2).
Waarom is bij Disp. de foliëering der beide hss., bij Claus. en
Ov. die van het eenige hs. wel in margine opgegeven, daarentegen
bij de Martijn's, OHW. en KCI. niets van dien aard te vinden? En
waarom staan enkele critische en exegetische aanteekeningen onder
den tekst, tusschen de varianten verscholen, in plaats van achteraan
bij de overige aanteekeningen? Dit alles zijn kleinigheden, maar
voor den lezer (voor wiens gemak anders zoo goed gezorgd is)
zijn zij lastig.
Ik laat hierop volgen eenige aanteekeningen op verschillende
') Zie blz. XVI, noot en Tijdschr. XVII, 33 en 45. — Over de
Fransche vertaling zie men thans een opstel van G. Huet in Romania
XXIX, 94-104.
') Hoe blijkt het nu b.v. dat M. I, 798 BC de door de uitgevers aangenomen
lezing ontfaen hebben? — Blz. XCII, r. 5 is voor OG W uitgevallen:
,,E es ende ic ...."
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 533
plaatsen, bij het lezen gemaakt: meerendeels opmerkingen en vragen
over de woordverklaring en over punten van ondergeschikt belang,
die ik echter, met het oog op eene toekomstige nieuwe uitgave
van dit boek, meen te mogen mededeelen.
Mart. I, 23 delvet sonder spit (C.: delvet onderspit). Bij deze
veelbesproken plaats zou ik willen vragen of spit wellicht kan
beteekenen: hetgeen men met een spit (spade) of al spittende
opdelft, uitgraaft, hetgeen men opspit. Verg. een schop aarde en
Ned. Wdb. op Graaf (II), 1 en 4). De ontwijfelbare beteekenis van
delven sonder spit: graven zonder iets op te halen, vruchteloos werk
doen, schijnt mij uit deze opvatting van spit ten minste even goed
af te leiden als uit die van: de uit te graven diepte, het gegraven
gat. Onderspit zou dan ook niet beteekenen: „het onderste, het
diepste gedeelte van eene ruimte die gegraven wordt" (Ned. Wdb.),
maar bepaaldelijk: de onderste laag, die uitgegraven wordt. Ik
onderstel deze beteekenis naar analogie van 't woord bovenspit, dat
thans in Gelderland beteekent: „de eerste laag van den grond die
bij het omdelven gewend wordt" (Ned. Wdb.). Deze opvatting zou
m. i. de uitdr. het o. delven en in 'to. zijn, liggen, geraken (en dus
gevaar loopen door 't bovenspit bedolven te worden) tevens wellicht
nog beter verklaren dan de in het Ned. Wdb. voorgestelde. De door
Leendertz Jr. in eene aant. op Hooft's War. 644 gegeven uitlegging
van onderspit komt mij minder waarschijnlijk voor dan de boven
onderste ploeg der gravers is zelfs door geene-staande; de bet.:
analogie gestaafd.
131-132 Zou de herhaling van berecht in verschillende beteekenis
een soort van „stijlmiddel" geweest zijn, opzettelijk door den
dichter gebezigd, evenals het rijm van twee homoniemen enz.
(zie XXXVIII)? Of zou hier eene corruptie schuilen? Die noit
en wies in 132 ziet er uit alsof het hier rijmshalve aangebracht is;
of is het wellicht de vertaling van een Mlat. term?
268 aant. De superlatief met dan is ook te vinden M. I, 836.
335-336 De vergelijking: „de derde liefde vereischt een bepaalden
tijd, evenals volgens de natuur ieder zijn wederpaar
zoekt" schijnt mij toch mank te gaan, en de uitlegging gewrongen;
de betrekking tusschen de in het eerste lid genoemde zaken is
immers geheel anders dan die tusschen de in het tweede lid ge
hier en elders ook wellicht te weinig gezag toegekend-noemde. Is
aan de Latijnsche en de Fransche vertaling, die dan toch op vrij
oude Mnl. hss. moeten berusten? Hoe 't zij, ik kan kwalijk gelooven
dat de hier gegevene verklaring de ware is.
389 aant. Zie ook M. I, 167 en Sp. I', 15, 66.
492 wordt noch door de aant., noch door de woordenlijst (trecken te,
„er op uit zijn", om 't zijne te winnen ?) voldoende verklaard.
534 J. W. Muller
517-518 moeten dus beteekenen: „(zelfs) van den edelen Abraham
stammen (ook, o. a.) lijfeigenen af"; immers de bedoeling is niet
dat alle lijfeigenen van A. afstammen, noch ook dat de negers
(de afstammelingen van Cham) niet, maar de Joden wel lijfeigenen
zijn (gelijk men uit de woorden van den tekst licht zou opmaken).
649 orconden beteekent volgens de Woordenlijst hier: „getuigen";
beter ware m. i.: (getuige zijn, d. i.) bewijzen, doen blijken.
733 Is de beteekenis van ghelt op deze plaats (het hem toekomende,
het oordeel, de straf) niet te vergelijken met die in
Disp. 360, volgens het glossarium: „vergelding, betaling, loon; in
dezen zin nergens anders gevonden"?
798 Verdient hier de lezing anevaen van AFD, o. a. metri causa,
niet de voorkeur boven ontfaen van BC?
852 aant. De hier opgemerkte afwisseling van spreker midden
in eene strophe komt ook M. I, 462 voor.
903 Staat de bet. van talen tot iet: „het woord voeren over iets",
althans voor deze plaats, vast? Anders zou men een punt achter
901 kunnen plaatsen, en 902 vlgg. opvatten: „Wilde hij de waarheid
zeggen — gesteld dat hij daarnaar taalde — (dan zou hij
zeggen:) Wat kunnen vrouwen enz.?" Bij de opvatting der uitgevers
van talen schijnt 902 mij toe in de lucht te hangen.
910 dalen, volgens 't gloss.: „in moreelen zin: zinken"; is niet
veeleer dan deze (zeer moderne) opvatting hier bedoeld: zwak,
krachteloos worden, ontzinken? Of bedoelt het gloss. dit?
934 woorden is zeker wel een drukfout en te verbeteren in woort
of woorde (gelijk ook de sant. schijnt te onderstellen)?
Mart. 1I, 7. Dat het woord zwin ook aan onze N o o rd nederlandsche
kust nog voortleeft blijkt uit het gloss. nauwelijks; zie b.v. Onze
Volkstaal I, 239.
40 Dit alleenstaande so? ter uitdrukking eener verwonderde vraag,
in deze ed. voor 't eerst in den tekst gebracht, lijkt mij, zonder
nader (in de aant. en 't gloss. ontbrekend) bewijs, modern en voor
't Mnl. onaannemelijk. Het is hier trouwens voor het zinsverband
onnoodig; en de oude lezing, waarbij het vers met den vocatief
Jacop begint, was volkomen duidelijk en onberispelijk.
73 De lezing iet is een staaltje van het loffelijk, voorzichtig
conservatisme der uitgevers; dat het in een zin als deze gelijk
zou kunnen staan met niet moet echter m. i. nog nader bewezen
worden.
136 Had de gen. naast hier — ave (hier en sehedies niet ave)
niet eenige verklaring vereischt?
177 In up sult covent beteekent Covent volgens de Woordenlijst:
„voorwaarde, overeenkomst "; juister lijkt mij de verklaring in het
Mnl. Wdb. III, 1832, dat up sult Covent dat op deze plaats e. e.:
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 535
opdat beteekent; eene afgeleide bet., waarbij aan „overeenkomst"
kwalijk meer gedacht wordt.
211 Is de lezing te bibele alleen omdat zij in A staat boven de
voor ons veel begrijpelijker ter bibele verkozen? In het Mnl. Wdb.
ontbreekt het woord, tot mijne verwondering, geheel en al.
226 Voor het „sermoen" van Sorobabel zijn reeds door Te Winkel,
Gesch. I, 327, noot 1, als parallelplaatsen opgegeven (doch door
deze uitgevers niet overgenomen): Sp. I 3, 15, 53-68; Rijmb. 1781317826;
Lekensp. I, 32, 47-62, en als bron: Flavius Josephus, Antiq.
Jud. XI. 3.
243 had wel eenige verklaring vereischt (thans ten deele door
Leendertz, Tijdschr. XIX, 163 gegeven).
Mart. III, 5. De uitlegging: „dat zij daarin geen woord of letter
drijven (weglaten) of aandrijven (toevoegen)", in de Aant. voorgesteld,
schijnt toch vrij gewrongen, zoowel om de opeenhooping
van in, af en an, als om de bet. van driven. Zou het niet wat
duidelijker worden, als niet werd opgevat als znw. (niets) en er
een komma achter 5 werd geplaatst, zoodat 6 de nadere verklaring
daarvan gaf (waarbij af dan trouwens eenigszins vreemd zou
klinken) : dat zij er niets inlasschen, geen woord noch letter, er
af noch er bij? Of heeft driven hier misschien de algemeene bet.:
uitwerken, doen?
318 Zou ban hier werkelijk, zooals 't gloss, wil: banvloek beteekenen?
Zulk een van hemzelf uitgaand verbod kan M. toch,
dunkt mij, zelfs in scherts niet zoo noemen. Veeleer zal het hier
beteekenen: gebod, plechtige bekendmaking met strafbepaling enz.
(zie Mnl. Wdb. I, 542-547).
36 is zonder verklaring niet zeer duidelijk; de gelijkenis met 31
zou ook aan eene vergissing, eene dittographie, doen denken; doch
de hss. ondersteunen deze gissing niet.
40 De plaats uit „Moyses boeken" is te vinden Exod. XIX,
12-13 (zooals reeds in de Aant. op Verwijs' aste uitg. der Martijn's
vermeld, doch daaruit door de uitgevers niet in de Aant. overgenomen
is).
176 De op gezag van de meeste hss. hier verkozen lezing dit
nes gheen scheren schijnt, wegens de maat, minder aanbevelenswaardig
dan de door Verwijs gevolgde van A: sonder eceren of die van
G W : dans gheen ac.
194 aant. Wvl. poer, kracht, „pit", in poer geven (De Bo) en
zonder poer (De Dene) is geheel te vergelijken met nnl. fut (wvl.
fut geven, nnl. wvl. zonder fut) en zal m. i. eer identiek zijn met
poer, poeder, buskruit, dan verwant met poor, streven, dat zeker
wel met porren (en peuren?) samenhangt.
205 vlgg. hadden wel eenige verklaring vereischt.
536 J. W. Muller
245 Beteekent dat zooveel als lat. utinam? Dan ware eene opheldering,
in de Aant. of in het gloss., of althans een punt of
kommapunt achter 244 niet overbodig geweest.
313 Lees, met de Woordenlijst: Evengheweldich, in één woord;
ende here komt dan echter wonderlijk tusschen dit woord en den
er van afhangenden datief Den Vader in te staan I).
463 aant. De uitgevers willen onze hedendaagsche bet.: gereed
reeds aan mnl. claer toekennen. Ik ben zoo vrij deze bet. tot
nader bewijs te loochenen. Wijn bereiden of maken claer uit den
N. Doctr. beteekent niet: gereed maken, bereiden, maar: helde r
maken, klaren; zie Ned. Wdb. op Bereiden, A, 3, b) en De Bo op
Breeden en Breedsel; het is duidelijk dat niet klaar hier: gereed,
maar integendeel bereiden, in beperkte opvatting: klaren beteekent.
En Elckerlijc 626 (ed. Logeman, = 609 De Raaf) zal met hebdi u
rekeninghe claer zeker eer bedoeld zijn: „zuiver", „schoon", d. i.
„aangezuiverd", betaald (aldus ook in 't Mnl. Wdb. III, 1459)
dan: gereed; verg. vs. 519, 650, 808 en zelfs 706, op alle welke
plaatsen ik onze hedendaagsche bet. niet durf aannemen. Zie ook
Kalif in Taal en Lett. IV, 117.
Verk. Mart. 23 zal, vrees ik, zonder nadere verklaring niet voor
ieder duidelijk zijn.
Disp. 73 Verwijs' opvatting van seilen als: binden en boort als:
plank kan ik niet „zeer waarschijnlijk" vinden, met het oog op
de talrijke nagenoeg gelijkluidende uitdrukkingen (zie Mnl. Wdb.
I, 365 en 570; Ned. Wdb. III, 464-468). Voor Noch (vs. 74),
(later) eens, verg. niet alleen vs. 77 en 141, maar ook 234.
156 Waarom is hier (evenals in de vorige uitgave) niet, metri
causa, met C gelezen gheperset, in plaats van gheperst? Toch niet
om vs. 148 en 152 ?
163 De lezing van A naar Verwijs' opvatting schijnt mij niet
onduidelijk genoeg om aan deze conservatieve uitgevers het recht
te geven tot hunne verandering (al schijnt zij op zich zelf stellig
eene verbetering).
235 aant. Ik neem deze gelegenheid te baat om te wijzen op de
hier te lande waarschijnlijk niet genoeg bekend geworden omvangrijke
verzameling van Engelsche en Nederlandsche vloeken en
verwenschingen, door den heer A. E. H. Swaen in de Engl.
Studien, XXIV, 16-71, 195-239 uitgegeven en toegelicht, waaruit
veel te leeren is.
267 hem setten in dien, dat — beteekent volgens de aant.: „zich
er op voorbereiden", doch volgens het gloss.: „daarnaar streven,
') Zie nu Leendertz in Tijdschr. XIX, 166; het bnw. here schijnt mij echter
nog geenszins voldoende gestaafd, nog minder het bijw.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 537
er op uit zijn, zich zoo inrichten", wat niet alles hetzelfde beteekent.
De bedoeling van M., en ook van de aant. der uitgevers, zal wel
zijn: er op bedacht zijn, zich met het denkbeeld gemeenzaam
maken; de uitlegging in het gloss, is daarmede in strijd en spruit
zeker uit een vergisssing voort.
411 Zie hierbij de aant. der uitgevers op Claus. 31, alsmede
Ned. Wdb. III, 1550.
418 Zou hier de oudere vorm besondich, die in C nog werkelijk
bewaard (zij 't ook met eene t er later boven geschreven) en bij
Verwijs ook gedrukt is, niet de voorkeur verdienen boven den
jongeren besondicht van A?
428-429 vereischen wederom wel eene aanteekening ter verklaring.
482 appel. Van waar M. deze beeldspraak ontleend heeft had
wel onderzocht en medegedeeld mogen zijn.
502-503 behoorden, als een tusschenzin, tusschen — — gedrukt
te zijn (verg. b.v. M. I, 810-815).
510 Lees achter dezen regel een punt of een kommapunt.
531 Moet hier, vóór sekerre (compar.), niet In in plaats van Ic
gelezen worden? Of vermoeden de uitgevers dat hier een dier
in hunne aant. op M. II, 73 besproken gevallen aanwezig is,
waarin de ontkenning kan wegblijven? Een enkel woord van toelichting
of verwijzing ware in allen gevalle niet overbodig geweest.
560 aant. Verg. behalve Mask. (1233 vlgg.) ook aste Blisc. v.
Mar. 1013 vlgg.
Vrouden 2 Bij de uit de Goldene Schmiede aangehaalde plaats
kan men voegen Walther v. d. Vogelweide's Leich, vs. 72 vlgg.:
Ein wort ob allen worten
entsló dins óren porten,
des süe2e an allen orten
dich hat gesüe^et, süe2e himelfrouwe.
71 De opvatting der uitgevers van dordrive a]s imper. sing. van
dordriven, intrans.: word daar mede zóó doortrokken is vreemd.
Moet dan 70 een aan dien imper. voorafgaanden vocatief bevatten?
Dat is al zeer gewrongen! In allen gevalle zou dan een kommapunt
achter 69 noodig zijn, in plaats van een komma. Maar
kan het niet beteekenen: en opdat het (mijn geschrift) mijn hart
alzoo daarvan (van uw lof?) doordringe, dat enz.? ')
OHWonden 22-24 Met de hier gegeven lezing, volgens welke
Christus met (d. i. toch: door middel van?) het kruis den portier
der hel gebonden heeft, zijn de uitgevers zelf stellig ook niet
tevreden. Ofschoon ik geene „voldoende en afdoende verbetering"
heb gevonden, wil ik er op wijzen dat in het Latijnsche origineel
') Aldus ook Leendertz, Tijdschr. XIX, 172.
538 J. W. Muller
heelemaal geen sprake is van het binden van den portier,
maar wel van het openbreken der hellepoort met de ban i er („Confringens
per hoc vexillum Orci vectes et sigillum, Signa infernalia").
Die banier des kruises is b.v. ook te zien op de 1160
plaat uit Dürer's Grosze Passion: zij schijnt daar door Christus
met de linkerhand vastgehouden te worden, terwijl hij met de
rechterhand „de vaderen" uit de hel helpt komen, en Adam
achter hem staat, met de linkerhand het kruis vasthoudende.
Zou soms in dat overbodige bant een woord als baniere (bani')
kunnen schuilen? Mocht men portenare dan in tweeën splitsen
en het bnw. naer, huiveringwekkend, dat hier in den zin voor
zou passen, ook voor Maerlant aannemen, dan zou men-treffelijk
b.v. kunnen lezen:
Metter baniere die porte nare (of: sware?)
Brac der helle 1) enz.
Ongelukkig is naer in de middeleeuwen slechts op zeer enkele,
twijfelachtige plaatsen gevonden (zie Mnl. Wdb.); het hoort
meer in noordelijker gewesten thuis en komt pas later, en dan
in Holland, voor. Bovendien moet ik erkennen, dat in de bekende
beschrijving van Christus' hellevaart, LOH. 4168-4169, staat:
Een cruse in sijn hant hi nam,
Hi stiet die porte dat si boech enz.
Met di kan dus op zich zelf wel echt zijn, al doet vexillum iets
anders verwachten dan een pron. pers. Ook staat bant in alle
vier de hss. Hoe 't zij, zonder conjectuur schijnt deze plaats niet
te redden; daarom is eene gewaagde gissing hier wellicht geoorloofd.
Clausule 29 Lees achter dezen regel een punt of kommapunt.
42 Men zou hier liefst erden den als eene dittographie opvatten
en evenals in vs. 33 lezen:
Van der erden here Adame.
72 Men zou hier willen lezen:
Tscip dunct mi wel u bedieden.
Immers blijkens vs. 27 en 184 is Maria „beteekend" (d. i. door
een teeken vooraf aangeduid, „voorafgeschaduwd") door allerlei
zaken uit het 0. T.; evenzoo in 't Lat.: „figurata fuit per —"
(blz. 206) „designata" (blz. 211), en in de verschillende plaatsen
uit den Rijmb., aangehaald op blz. 207 en 209: „Die fonteine
bediet Mariën" (vs. 415), „Die arke .... mach bedieden.. .. Mariën"
(1182), „Die duve bediet onser Vrouwen" (1219). Of is dit onzeker
wegens vs. 82, 105, 118, 131 enz., waar telkens van Maria wordt
gezegd: „Ghi sijt Rachel" enz.?
') Zie dezelfde uitdr. die poorte der helle breken o.a. in eene op blz. 205
onderaan aangehaalde plaats.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 539
174 Deze regel is zóó toch veel te lang; moet het tweede u
geschrapt worden, of is de geheele lezing corrupt?
232 aant. De voorstelling dat er uit de zijdewonde bloed en water
vloeide vindt men ook bij Cornelis Everaert XXVIII, 269.
237 Bij deze interpunctie (die misschien ook maar een drukfout
is) zou Jezus de bloem der gaarde (d. i. van Maria) zijn. Blijkbaar
wordt echter bedoeld Maria, eerst bij de geheele gaarde vergeleken,
thans eene bloem te noemen, waarvan Jezus de vrucht is; zoo
zegt M. het in den Rijmb. 1816 (zie blz. 209); verg. ook Disp.
69-72 en Gold. Schm. 642-644 (zie blz. 214). Men zou dus
na 237 een komma willen lezen: „M., gij zijt de edele gaarde ....,
(gij zijt) de bloem ...." ; indien ten minste het volgende kan
beteekenen: „waarvan J. de vrucht was". Kan zulk een woord
in waerde schuilen? De uitgevers vinden de beteekenis van waerde
op deze plaats blijkbaar zoo duidelijk, dat zij er, noch in de
Aant. noch in het gloss., een woord over verliezen. Ik moet echter
bekennen, met een znw. als „waarde" of „waardigheid" hier geen
raad te weten en nog veel minder met een bnw. Zou de bedoeling
inderdaad niets anders zijn dan: de bloem waarvan J. de kostbaarheid
was? Dat klinkt al heel lam! Of is een heel ander
woord waerde bedoeld? Eene verbetering van was in wies, op zich
zelf verleidelijk, wanneer het onderwerp een woord als „vrucht"
ware, en vrij onschuldig, baat niet voor de verklaring van waerde.
286 De vergelijking van Jezus aan het kruis bij een zeil aan
den mast vindt men ook bij Everaert XX, 499-451. Ook daar
echter wordt, zoover ik zie, evenmin als hier Maria rechtstreeks
bij den mast vergeleken, zooals de uitgevers in de Aant. zeggen;
in 't gloss, wordt, juister, mast alleen met hout, kruishout,
verklaard.
305 Lees achter dezen regel een punt of kommapunt.
312 Hier zal toch wel een komma achter Vrouwe, en niet sonder
sneven als attributieve bepaling bij Vrouwe bedoeld zijn.
315 aant. Waarom is hier niet het voor de hand liggende Eng.
so (só nice enz.) vergeleken?
336 Indien de door de uitgevers mogelijk geachte lezing stade
in den zin van: gelukkig toeval, buitenkansje juist bleek, zou men
met de constructie dezer regels kunnen vergelijken Rein. I, 1396:
„Quame ie danen, het ware gheval".
354 Deze regel schijnt toch in strijd met het metrum; zou er
dan gelezen moeten worden: „Lanc no cort, maer te mate"?
425 hem keren an is hier toch niet, zooals de Woordenlijst wil:
zich wenden tot —, maar veeleer, zooals 't Mnl. Wdb. III, 1338
het verklaart: waarde hechten aan —, zich bekommeren om --,
vertrouwen stellen in —.
540 J. W. Muller
434 Indien een bijw. onwaerde voor onwaerdelike eens zeer ongebruikelijk
mocht blijken, zou men op zeer eenvoudige wijze den
regel kunnen verbeteren door te lezen tonwaerde; verg. b.v. Wrake
III, 740 (aangehaald op blz, 227).
449 De aangehaalde parallelplaatsen maken voor ghesceet hier de
in 't gloss, aangenomen bet.: laatste oordeel inderdaad waarschijnlijker.
De hier volgende regels, alsmede 538, doen daarentegen
meer aan den dood, den „langen adieu" denken; zie een paar
plaatsen waar ghesceet, scheiding in deze toepassing gebruikt
is in 't Mnl. Wdb. II, 1596 (aan 't einde der bet. 4).
478 roede, d. i. toch zeker wel de gee8elroede; of wordt hier toch
wellicht het kruis bedoeld (zie Taal en Lett. IV, 123)? Het voorz.
onder past beter (of liever: minder slecht) bij de eerste dan bij de
laatste bet.
490 is zonder toelichting (of emendatie) vrij wel onbegrijpelijk.
Oversee 4 kan toch, metrisch, zóó niet in orde zijn; moet
enich uitgeworpen worden? Evenzoo 12: moet er gelezen Neder
(verg. 167)?
86 Is de bet.: in weerwil van voor bi beter gestaafd dan de
door De Vries ter wille zijner conjectuur onderstelde: op de
wijze van?
157 Voor leden zal men toch wel lede mogen en moeten lezen.
209 den schilt vermelioene zou men gaarne nader toegelicht zien;
het behoort zeker bij de kruisbanier (zie boven over OHW. 22-24).
241 ene redene bont. Verg. behalve het in de aant. aangehaalde
nog Ned. Wdb. III, 369-370.
Kerken Claghe 12. Dit spreekwoord (dat later in gansch anderen
zin gebezigd is: zie Ned. Wdb. 1II, 963) had wel eenige toelichting
vereischt.
90 smaken beteekent hier toch niet zooals 't gloss. wil: proeven,
genieten, maar in 't alg.: gewaarworden.
222 De : achter dezen regel is blijven staan uit de vorige uitgave,
maar moet, indien Verwijs' interpretatie dezer regels verworpen
wordt, natuurlijk vervangen worden door een komma, in overeenstemming
met de opvatting der jongste uitgevers.
De Inleiding en de Martijn's zijn bewerkt door Franck, de overige
Strophische Gedichten door Verdam. Van den laatstgenoemde
is ook de verklarende „Woordenlijst, die opnieuw is bewerkt, doch
waarin natuurlijk veel kon blijven van hetgeen door Verwijs in
de vorige uitgave, en goed, was gezegd" (Voorbericht). Een
Mnl. glossarium, door Verdam samengesteld, behoeft geen lof;
wat er in staat is bijna zonder uitzondering juist, en het geeft
wie er in zoekt doorgaans wat hij noodig heeft. Ook voor den
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 541
bezitter van het Middelnederlandsch Woordenboek is er nog vrij
wat nieuws en moois in te vinden (ik wijs b.v. op de verklaring
van sine macht ghedaen hebben: afgedaan hebben, tongheplat,
ni enz.). De Benige grief die ik er tegen heb betreft den
omvang: er is soms te weinig verklaard. Leendertz heeft naar
aanleiding hiervan in het Museum (VI, 258) reeds opgemerkt:
„de kunst is nog niet gevonden om eene tekstverklaring zoo
in te richten, dat niemand klaagt over te veel, en niemand
over te weinig". Maar toch geloof ik, evenals hij, „dat menigeen
de Aanteekeningen en de Woordenlijst [nu en dan] tevergeefs zal
opslaan om eene verklaring te vinden". Deze Strophische Gedichten
worden — blijkens de noodzakelijkheid van een herdruk
na 18 jaar — meer gelezen dan de meeste andere Mnl. werken;
zij behooren tot de boeken die een student in het Nederlandsch
pleegt te lezen. Dat de uitgevers het ook zoo opvatten blijkt uit
den omvang door hen zelven aan 't glossarium gegeven, of eigenlijk
reeds uit het feit dat zij er een glossarium aan toegevoegd hebben.
Thans, nu het Mul. Wdb. ter helft voltooid is, schijnt een verklarende
woordenlijst achter een Mnl. werk alleen gerechtvaardigd,
wanneer het een uitgave voor schoolgebruik (zoo dit denkbaar ware!)
of althans voor een grooter publiek dan de eigenlijke vakgenooten
geldt; bij andere uitgaven, alleen voor de „coqui" bestemd, kan men
volstaan met aanteekeningen op de moeilijker plaatsen en een
alphabetisch register hierop. Maar in zulk een glossarium, bestemd
voor een ruimeren kring van lezers die weinig Mnl. kennen en het
Mnl. Wdb. niet bezitten, hadden dan ook o.a. de volgende woorden
m. i. niet mogen ontbreken die ik, onder het lezen de proef nemende,
er niet in vond, en van welke sommige mij toch niet aanstonds
helder waren of nog niet zijn 1): ghetrouwe M. I, 22 (al geeft het
i. v. sie aangeteekende wel eenig licht: zie verder over dezen en
de beide vorige regels thans Leendertz in Tijdschr. XVIII, 154);
ontbiten I, 418; trouwe I, 422 (in de Aant. wordt het juister met
getrouwheid, van twee gelieven, weergegeven dan in het gloss., waarin
trouwens naar die aant. verwezen wordt); bescouwen I, 448; te live
houden I, 525; beghinne I, 656 (een beginner zal dit stellig als
znw. opvatten, tenzij gewaarschuwd door Leendertz, Tijdschr. XVIII,
161; de uitgevers laten er zich niet over uit); vulstaen I, 803
(ofschoon het woord in 't gloss. voorkomt, ter verklaring van III,
390, eene plaats voor den gewonen lezer m. i. duidelijker dan
deze); onghelijc I, 815; wiken I, 819 (wel ter verklaring van I,
169); vlooch I, 860 (eene aant. over de beteekenis op deze plaats
') In de voorafgaande opmerkingen over enkele plaatsen zijn reeds enkele
leemten en m. i. minder juiste verklaringen in de Woordenlijst aangewezen.
542 J. W. Muller
van dien dubbelzinnigen vorm (van vlien of van vlieghen?) zou niet
misplaatst geweest zijn); behoet I, 917; liede I, 955 (= menschen,
in tegenstelling met engelen) ; ghedoghen I, 965 (hier zooveel als:
niet tegenspreken, dus wel: „de lijdelijke rol spelen bij eene samen
maar toch iets anders dan I, 39, waar het glosss. het-spraak",
verder met „antwoorden" verklaart; bij de daar genoemde plaatsen
had deze vooral niet mogen ontbreken); ghereden II, 26; vergheven
II, 84 (de verklaring zal niet iedereen helder zijn, zelfs al vindt
hij de in de Aant. bedoelde verklaring der plaats in de Inl., t. w.
LXII); ooc III, 7: toch, desniettemin of daarentegen (zie Proza
2, Aant. op 23, 2); toghen III, 36 (te recht wordt door Leen-Rein.
herhaaldelijk op den Rei uit den Lucifer, ter verge--dertz t. a. p.
lijking, gewezen); keren III, 171; beneven III, 205; jeghenwordicheit
aid. (of is de van de hedendaagsche bet. van tegenw. afwijkende
beteekenis uit het voorafgaande voor iedereen duidelijk genoeg ?);
point III, 294; becant III, 331; arm III, 442 (verg. Ned. Wdb. II,
668); sin III, 446; rike VM. 65 (was 't niet juister geweest hier nnl.
rijk eerst in de tweede, vermogend in de eerste plaats als verklaring
op te nemen?); dwaen Disp. 60; merken 89; besien 264; toghen 490;
noch Claus. 50 (: nochtans?; noch nuit is voor een modern lezer zeer
misleidend). De meeste dezer woorden komen wel in 't glossarium
voor, doch ter verklaring van andere plaatsen; juist daarom is
de lezer teleurgesteld er de bovengenoemde, toch niet alle even
eenvoudige plaatsen, niet opgehelderd te vinden. En deze voorbeelden
zijn slechts onder de lectuur te hooi en te gras opgezameld;
vermoedelijk is er dus nog wel meer van dien aard.
Lastig in 't gebruik der Woordenlijst is het, dat de verschillende
beteekenissen van één woord niet door een (—), maar evenals de
verschillende bewijsplaatsen voor ééne beteekenis door een (;) van
elkaar gescheiden zijn; ook dat soms eerst de aanwijzing der plaats,
daarna de zegswijze en de verklaring er van, soms omgekeerd eerst
de zegswijze, daarna de plaats en de verklaring gegeven wordt (verg.
b.v. de art. verslaren en baelgie met bast en doen). Men weet zoodoende
niet altijd dadelijk wat bij 't vorige, wat bij 't volgende behoort.
Het werk is in afleveringen verschenen: eerst de tekst, vervolgens
de Aanteekeningen en de Woordenlijst, en eindelijk de Inleiding.
Het vrij groote tijdsverloop tusschen de verschijning der eerste en der
laatste aflev. is oorzaak geweest, dat de uitgevers in de Aant. over
verschillende punten anders oordeelden dan bij de vaststelling van den
tekst, of in de Inl. anders dan in de Aant. Niemand, die de talrijke
bezwaren der vaststelling en der verklaring van deze teksten beseft,
zal hun dit euvel duiden, vooral niet nu bij de samenwerking
van twee geleerden, onderscheiden in aard en studierichting,
verschil van gevoelen zich wel eens moest openbaren. Maar het is
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 543
voor den gebruiker der uitgave jammer dat zij niet vóór de afsluiting
van hun boek zich de moeite hebben getroost Inl. en
Aant. zorgvuldig te doorloopen, om al die punten, waarop de
Inl. iets toevoegt aan of wijzigt van hetgeen de Aant. behelzen,
op te teekenen en die te voegen bij de Verbeteringen en Toevoegselen
aan het slot, waar nu behalve eenige drukfouten inderdaad
slechts „enkele" dier noodige verwijzingen naar de Inl. en
eene, ook wel voor uitbreiding vatbare 1) opgave van in de Aant.
behandelde grammatische bijzonderheden staan. Ik geef hier op
wat ik al lezende heb opgemerkt; er is stellig meer. Vooreerst
verschillende plaatsen uit de Martijn's en een paar uit Claus.,
waarvoor in de Inl. LXXVI—LXXIX parallelplaatsen (of het
origineel) uit de middeleeuwsche kerkelijke literatuur 2) zijn bijgebracht,
blijkbaar gevonden na den druk der Aant. en alleen
daarom niet daar vermeld. Verder M. I, 241-247, 287, 293: zie
Inl. LXXXI, noot 1; I, 314: zie Inl. XX, noot 2; I, 385-386:
zie Jul. LXXXI, noot 2; I, 415: zie Inl. LXXVI, noot 2; I, 677
vlgg.': zie Inl. LXXIII, noot (het Lat. origineel, waarvan de Aant.
nog geen flauw vermoeden heeft); I, 839: zie Inl. LXXIX, noot;
I, 966: zie Jul. LXIII, noot 1; M. II, Titel: zie Inl. XXXI, noot
1; II, 79 vlgg.: zie Inl. LXII, noot; M. III, 98: zie Inl. XXIV,
noot 2; III, 178: zie Inl. t. a. p.; III, 254: zie Inl. XXXV; III,
499 (zie blz. 300 b): zie Inl. XXXI, noot 2; VM. 29: zie Jul. XLVIII;
Disp., str. 2-14: zie Inl. LXIX, noot 2 (het Lat. origineel) 3); str.
17-30 enz.: zie Inl. LXXI, noot 2 (het Lat. origineel); str. 36:
zie Inl. LXXXII, noot; Vr.: zie Jul. LXVII, noot 4 (het Lat.
origineel); OHW. passim: zie Inl. XXXVII; Ov. passim: zie Jul.
LXXVI, noot 1; 124: zie Inl. LXVI, noot; KCl. 105: zie Jul.
LXVII, noot 1 (de daar aangehaalde plaats uit Grimm, Gramm.
4, 949 kan ik niet vinden) 4).
') B.v.: verbinding en plaatsing van twee of meer bnw. bij een znw. en
een vnw. M. III, 62 aan.t. ; gebruik van twee in eene uitdrukking, dienende
ter aanduiding eener sterke ontkenning Claus. 515 aart.
') Waarom is in de Aant. op I, 475 Jezus Sirach aangehaald naar Van
der Palm's vertaling in plaats van naar de door M. gebruikte Vulgaat?
') Ik vestig hier de aandacht op eene Middelengelsche bewerking van
hetzelfde Mlat. gedicht, waarover ik, bij 't corrigeeren der proef, een artikel
onder de oogen krijg van F. Holthausen in Herrig's Archiv CV, 22-29.
Hoezeer de bewerking vrijer schijnt te zijn dan de Middelnederlandsche,
verdient zij toch zeker daarmede vergeleken te worden (waartoe mij thans
tijd en gelegenheid ontbreekt); allicht zal dit voor de critiek van M.'s werk
eenig gewin geven. Ook de overeenkomst in den vorm (eveneens strophen
van 13 regels) dient onderzocht te worden.
`) Verg. thans voor M. I, 574 ook Spieg. d. Sond. 11154.
544 J. W. Muller
Voor al deze plaatsen geeft de Inleiding meer of beter inlichtingen
dan de Aanteekeningen. De lezer die alleen de laatstgenoemde
raadpleegt, doch onmogelijk uit zijn hoofd kan weten dat en waar
in een der noten bij de breedvoerige Inleiding hij tot recht ver
gelezene en niet of half verstane plaats-stand van de door hem
nog iets kan vinden, had in de Verbeteringen en Toevoegselen
daarheen verwezen moeten zijn; nu blijft hij verstoken van vele
inlichtingen, die toch in het boek te vinden zijn.
Verdrietig is het gemis van een „Inhoud", die bij een boek, zoo
rijk aan inhoud als dit, evenmin mag ontbreken als liet menu bij
een welvoorzienen maaltijd: het geeft een overzicht en maakt het
zoeken en vinden gemakkelijk '). Overigens is voor het gerief van
den lezer bij 't opzoeken, door de opschriften boven elke blz. enz.,
heter gezorgd dan in de vorige uitgaven.
De Inleiding is door Franck in het Duitsch geschreven en door
Verdam vertaald. Dat zij daarvan de sporen draagt, soms ietwat
stroef van stijl is (af en toe meent men de plaats te kunnen aanwijzen,
waar V. zelf aan 't woord komt en zich vrij beweegt) mag
men den laatste niet zwaar aanrekenen; iemand, die bij ervaring
de bezwaren kent eener vertaling van wetenschappelijk Hoogduitsch,
met zijne lange volzinnen en zijn vele geijkte technische philologentermen,
in ons meer preutsche, minder plooizame, weerbarstige
Nederlandsch, zal hier althans niet den eersten steen werpen. Eer
zou ik openlijk de hier te lande vaak gehoorde klacht willen uit
ik durf dat doen, omdat mijn hoogachting, eerbied-spreken — en
en vriendschap voor zijn persoon onverdacht zijn —, dat Franck,
een der allerbeste kenners van onze middeleeuwsche taal, bij zijn
verblijf alhier en uit de literatuur niet genoeg de levende taal
meester is geworden om ze zóó te schrijven, als men b.v. van
een Duitsch of Nederlandsch hoogleeraar in het Fransch of Engelsch
met recht verwacht dat hij de door hem beoefende en onder
taal schrijft en spreekt. Ik geloof dat zoowel de inhoud als-wezen
de vorm, en daarmede de invloed zijner werken hier te lande door
eene vollediger kennis en beheersching van de Nieuwnederlandsche
spreek-en schrijftaal inderdaad aanmerkelijk gebaat zou zijn.
`) Bij het opmaken van dien Inhoud zou vanzelf gebleken zijn dat de
titels der stukken in dezen bundel niet met elkaar overeenstemmen: „Wapene
Martijn I" (blz. 1); „II. Dander Martijn" (blz. 46); „III. Van der Drievoudichede"
(blz. 61); „Van den verkeerden Martine" (blz. 86); en dan zoo
voorts, zonder nummer. Evenzoo wordt op blz. 201 als titel niet, zooals
op blz. XXXVI en 113, Ons Heren Wonden, maar -Van den vijf Wonden,
opgegeven. — Minder nauwkeurig is 't ook dat in de Verb. en Toev. de
verbeterde lezing nu eens met cursieve letters, dan weer met Romeinsche
tusschen aanhalingsteekens wordt opgegeven.
De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 545
Doch na deze klacht durf ik ook op eenige germanismen of
althans onnederlandsche uitdrukkingen en op andere slordigheden
wijzen, die in de Inl. uit Verdam's anders zoo puristische pen
gevloeid en bij de correctie aan zijn waakzaam oog ontsnapt
zijn: „hiertoe ook 1, 593?" (XXIII; wij zeggen, iets minder kort,
't is waar: „behoort hierbij ook I, 593?"); „men heeft dan aan te
nemen" (ald.); „opvallend" (XXIV, XXVII, LVIII, LIX; waarom
niet: „opmerkelijk" of „treffend" ?); „CEFOG . treffen samen"
..
(XXVI); „overeenkomstig eene gewone voorstelling" (XXVII; de
bedoeling blijkt eerst bij 't opslaan der bedoelde plaats); „komt
overeen" (ald.; bedoeld schijnt: „stemt overeen"); „Wanneer F0.
alleen uit het slot van I en uit II is op te teekenen" (XXVIII);
„dat wij de sporen dezer „verbeteringen" niet verder kunnen ver
voor „nagaan"); „eene uiterlijke omstandigheid-volgen" (XXIX,
heeft bij de keuze van een teksths. aan A den doorslag gegeven"
(XXXIII); „reminiscens, reminiscencen" (XXI, XXXV, XLVIII,
LXXIII, LXXXVII; had V. ons dit hybridisch monster, door
het Duitsch en het Fransch heen aan het middéleeuwsch Latijn
ontleend en door hem in 't enkelv. op zijn Duitsch (verneder
zijn Fransch geschreven, niet kunnen besparen,-landscht), in 't mv. op
er geen goed woord voor kunnen vinden? Gewoonlijk schijnt
„herinnering" inderdaad duidelijk genoeg) ; „dezulke als" (XXXIX);
„die wel door het taalgevoel als twee verschillende woorden zijn
opgevat" (XLI, voor: „wel .... zullen zijn opgevat" of: „zeker
(stellig) wel z. zijn o."; evenzoo XLIX: „Zij zijn wel niet ....",
wat een Nederlander stellig opvat als: „weliswaar niet"; voorts
L, LII, LX, 176; dit Duitsche wol woekert b. v. in het Etym.
Wdb. ook overal voort); „een ander dialect .... dan het hem
gewone" (XLVI, in plaats van: „het voor hem gewone" of „het
hem eigene"; evenzoo LIV: „dat zij hem de strophenvorm bij
uitnemendheid was"; LXIII: „M. is ons een bewijs", in plaats
van „is voor ons een b."); „Maerlants verhouding tot zijne
bronnen" (XLVII: twee welhaast onuitroeibare Duitsche indringers
!) ; „bij de twee lange regels" (XLIX; zeker weer hd. zu;
bedoeld schijnt: „na"); „de b-rijmen korter te maken" (ald., voor:
„regels met b-rijmen"); „die (hymnen) zijn gemaakt 1) in eene 12
regelige strophe" (LII) ; „voorliefde" (LIII, naast „voorkeur",
opzettelijk ?); „de uit den bovengenoemden regel ontwikkelde
strophe" (aid.); „Het zou zeer aardig met onze .... beschouwingen
overeenkomen" (LXIX, zeker voor hd. recht hübsch; „schriften"
') Ook maker voor dichter of schrijver (XLIII, LI noot) kan ik niet fraai
vinden, al is dit denkelijk meer een archaïsme (eene herinnering aan unnl.
maken) dan een germanisme (verfasser).
T.&L.X.
38
546 De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten.
(LXXVI, voor: „geschriften "); „vermag uit te drukken" (LXXXVI);
„Een soortgelijken indruk als door M.'s gedichten ontvangt men
door den Rinclus" (LXXXVIII); „schrijvers" (163, voor: ,,afschrijvers");
„redefiguur" (171); „men kan niet zien, waarom men enz."
(219) ; eindelijk : „veelmeer" (233, voor „veeleer").
Ten slotte eenige, niet talrijke, drukfouten 1) (waaronder trouwens
enkele, die wellicht onder den invloed van het Hoogduitsche „voor
ontstaan zijn en dus leer hierboven dan hier thuis hooren):-schrift"
XVI, r. 2 v. o., 1.: „a"; XLVI, r. 9, 1.: „65"; LXVII, r. 2 v. o., l.:
„hymne, t.w. Van den vijf Vrouden" (zonder dat is het zeer onduidelijk);
22, vs. 469, 1,: „ „ Lieve enz.; 28: de aanhalingsteekens
achter vs. 585 en vóór 586 moeten weg: Martijn blijft hier aan
't woord; 41: evenzoo tusschen vs. 871 en 872; 97, vs. 210, 1.:
„Seth" (hier begint de tot vs. 416 voortgaande toespraak van Jezus);
129: vs. 339 moet naar voren, als regel met slepend rijm; 151,
noot, 1.: „zal hij dus enz."; 155, r. 7, 1.: „het proteronhusteron"
(evenzoo 170, r. 4 v. o.) ; 173, r. 8, 1.: „888"; 192, r. 8 en 7 v. o.,
1. „64" en „65"; 197, r. 19, 1.: „7614 var. "; 200, r. 5 v. o., l.: „24";
201, r. 4 v. o., 1.: „17"; 224, r. 16, 1.: „Dat de voorlaatste strophe
slechts enz."; 238b, r. 4 v. o., 1.: „baelgië"; 239b, r. 21, 1.: „Reinsb.";
250b, r. 27, 1.: „M. III, 55"; 267b, r. 4 v. o. is de plaats (M. III,
358) niet opgegeven; 276a, r. 20 v. o. is eveneens de opgaaf der
plaats (KCI. 100) uitgevallen; 285b, r. 10, 1.: „M. I, 25 var.";
287a, r. 24, 1.: „57, 422 enz."; 289b, r. 11 v. o., 1.: „M. II, 84";
290a, r. 27, 1.: „M. I, 43".
Druk en papier zijn degelijk en fraai, zóó als men van de
firma Wolters verwachten mag, maar vroeger althans de inteekenaars
op de Mnl. Bibl. 't niet altijd kregen. Men vergelijke eens
de grove, thans reeds vergeelde (ook wel eens om beurten grijze
en gele) vellen van den 1sten druk dezer Stroph. Ged., of vooral
de oudste afleveringen, zooals de 1ste uitgave der Dram. Poëzie of
Der Naturen Bloeme, welker papier zeker niet den „tand des tijds
zal tarten"; en toch zijn deze boeken niet, zooals schoolboeken,
bestemd om na een kort leven door een tweeden druk overbodig
gemaakt te worden.
Leiden, Juli 1900, J. W. MULLER.
') De reeds door Leendertz in het Museum VI, 259 opgeteekende laat ik
hier weg; ook enkele onbeduidende spel-en zetfouten.
RYTMIEK.
Brederoo-z'n rythmen. Hier wil ik een waarheid zeggen, waarvan
ik niet weet of ze al meer geschreven is, maar die stellig de waarheid
over Brederoos maten is. Deze: Zijn verzen zijn géen alexandrijnen
en mogen niet als zoodanig worden beschouwd.
Zie eens hier. Brederoo schreef verzen, die in lengte van zes voeten,
en rijm van mannelijk en vrouwelijk paar om paar, met alexandrijnen
overeenkwamen. Dikwijls, maar vooral dikwijls als hij 't minst op
dreef was, bestonden die verzen uit gewone jamben met een caesuur
in 't midden en verliepen ze dus in alexandrijnen. Maar, principieel,
schreef Brederoo géen jamben met een caesuur die in 't midden viel,
maar vrije maten met willekeurige caesuur.
Uit deze stelling volgen twee andere: 10. dat die plaatsen, die niet
als alexandrijnen kunnen gelezen worden, geen onbeholpenheden zijn,
maar juist, wat waarschijnlijker is, tot de beste zullen hoeren; en
20. dat het feit, dat Brederoo om zich uit te drukken, niet alexandrijnen,
maar vrijere verzen noodig had, bewijst dat hij als dichter,
óok in zijn techniek, naast en niet onder zijn alexandrijnen schrijvende
tijdgenooten staat.
De alexandrijn was het vers van de deftig-klassieke Franschen. Hij
werd het van de deftige al of niet klassieke Hollanders. Van Vondel.
Ook van Cats. Minst van al willekenrig was in die omstandigheid de
deftigheid. De klassieken waren deftig. De alexandrijn was deftig.
Vondels kunst, prachtig, deftig, is in alexandrijnen. Cats kunst,
zalvend-deftig, is ook in alexandrijnen. Dat Breeroo dat deftige vers
niet schreef was geen schandelijke onleerzaamheid, waar hij zich voor
schamen moest; het was dat Brederoo van natuur niet deftig was.
Toen hij verzen ging schrijven moest hij wel een vers schrijven dat
veel had van den alexandrijn: in vorm, lengte en rijmschikking kon
men zich nauwelijks iets voorstellen als men in zijn tijd dacht aan
een vers. Hij ook niet. Maar wat hij wel kon doen, en wat mooi
en goed en uatuurlijk was dat hij deê; wat hij deê van zelf, omdat
zijn natuur hem zoó voorzei, dat hij in dat algemeene alexandrijnenschema
van zoó lang en zoo rijmend, een eigen maatschikking maakte,
die het vers verondeftigde en het zoo getrouw mogelijk de beweging
volgen deed van zijn ón-deftige, natuurlijke gevoel.
Men zal als men van Vondels en Cats' verzen spreekt, hebben te
spreken van Alexandrijnen; als men van Brederoo spreekt, van het
vers van Brederoo.
548 Rytmiek.
Wat de eerste betreft, dat die plaatsen die nu heelemáal niet als
alexandrijnen kunnen gelezen worden geen onbeholpenheden zijn, maar
juist waarschijnlijk van de beste, — die zal ik met voorbeelden
illustreeren.
Zie b.v. in Roddrick en Alfonsus bl. 45; waar de koning zegt:
Wat is u? Wat let u? Siet ick begheert te weten.
Probeer dat vers eens als alexandryn te lezen: Wat is u, wát let
ii, siet ick begheert te weten. Onzin, niewaar. Maar nu, of 't proza
is: wat is u, wat lét u, siet ich begheért te wéten. Is dat een onhandigheid,
een onbeholpenheid? Iets verder (1045 en 46):
Groot-moghend' Koningh, wil mij wat ghehoors toelaten,
Neyght u ooren na mijn bittere droef aanklaght.
Dat men „toeláten" en ,,aanklaght" moet lezen is voor dichters heel
natuurlijk, die van zelf in hun gehoor voelen dat een rijm-accent
sterker is dan een gewoon accent en dat zelfs bij hun dagelijksch
spreken in proza zullen hooren en ook uitspraken. Maar daarvan is
hier geen sprake. Sprake is van dien tweeden regel. Hij is van de
lengte van een alexandrijn, maar probeer hem niet als een alexandrijn
te lezen. Lees hem eens met de natuurlijke accenten:
Néyght u óoren na myn bittere droef anklághtl
Hoort ge wat een mooi, natuurlijk rhythme, wat precies het rhythme
van den regel, het smeekende, die dát zeggen moet?
Ga weer even verder (1049)
Spreeckt op, helder en vry, niemant sal hier eens kicken,
weer aller zotst als hij een alexandryn moest wezen, ziet ge wel?
Maar ook weer uitstekend als hij vrij gelezen wordt:
Spréeckt óp, hélder en vey, níemant sal hier eens kicken,
Onhandig hè? zoo'n regel met zes accenten te kunnen maken.
Onbeholpen, vindt ge niet?
Als kunstenaar, als werkman, die met woorden het fijnste en breedste
wist uittedrukken wat er in hem omging, hoort Brederoo kort en goed
tot die Hollanders, die nog niet overtroffen zijn, tot de Hollanders
niet een stijl.
ALBERT VERWEY, De Nieuwe Gids, Dec. 1888.
TOEKOMST-OPVOEDING.
Die Gegenwart aber stellt vor allem eine Aufgabe: die Stellung auf
dem Weltmarkte zu behaupten und weiter zu befestigen. Eine Nation
kann sich ja nicht aus dem Getriebe der Weltwirtschaft lösen, sie kann
nicht, dem Hange zur Beschaulichkeit folgend, beiseite treten vom
Schauplatze der Völker; das kann wohl der einzelne thun im Volke,
wenn er selbst die nötigen Mittel hat oder wenn andere ihm diese
gewähren; aber in der Gegenwart ist kein Volk im stande, sich allein
für sich zu erhalten, und noch nie hat ein Volk dem anderen freiwillig
gegeben, was dieses zu seinem Unterhalte bedarf. Darum muss jede
Nation in den Kampf um den Weltmarkt eintreten, wenn sie sich
behaupten will und in ihm zu siegen versuchen; denn die Nation, welche
in jenem Kampf unterliegt, vermag auch nicht auf die Dauer einzelnen
ihrer Glieder die freie Musse zu gewähren, welche Kunst und Wissenschaft
und das Patenkind beider, die Philosophie, für sich fordern.
Diese Überzeugung zu wecken und lebendig zu erhalten, ist die
vornehmste Aufgabe der Gegenwart, über der freilich die Vergangenheit
nicht vergessen werden darf.
Die Thatsache der Weltwirtschaft zwingt uns zur Nationalerziehung,
d. h. zu einer planmässigen Einwirkung auf die Glieder unserer Nation,
soweit sie einheitlich zum Staate des neuen Reiches verbunden sind, zu
einer Einwirkung, bei welcher das Wohl der Nation, das äussere und
das innere, das gegebene Ziel ist.
Diese Nationalerziehung steht im Gegensatz zu dem kosmopolitischen
Humanismus, von dem man einstens geträumt hat; sie steht aber auch
im Gegensatze zu jeden nationalen Chauvinismus, ihr letztes Ziel ist
die Erzeugung eines nationalen Humanismus, die Spiegelung des Allgemein-
Menschlichen in dem Grunde eines lebensvollen Volkes.
Was heisst Idealismus? Hier scheue ich mich nicht, eine Definition
zu versuchen: Ideal ist nur Eines in der Welt, nämlich die selbstlose
Arbeit im Dienste einer Idee. Finden wir mehr Idealismus bei
den Specialisten der Wissenschaft oder bei den Vertretern des Wirtschaftslebens?
Ich glaube, die Wage steht ein! Zieht man auf der
Seite der reinen Wissenschaft alle Arbeit ab, die nicht lediglich uni
der Sache selbst willen geschieht, d. h. alles Strebertum und alle Eitelkeit
u. s. w., so ist vieles zu streichen, es bleibt aber glüchlicherweise
auch recht vieles übrig. Genau so steht es aber auch auf der anderen
Seite. Dass der Ingenieur z. B. gelegentlich eine Riesenarbeit unter
nicht um Geld zu verdienen, sondern weil ihn das Problem an-nimmt,
sich lockt und nicht mehr frei giebt, bis er ihm genug gethan hat, wird
oft nicht beachtet. Oder etwas anderes! Unter den Wissenschaften,
welche bei der Entwickelung unseres kaufmännischen Unterrichtswesens
550 Toekomst-opvoeding.
neu zu schaffen sind, befindet sich auch die Handelsbetriebslehre,
mit deren Schöpfung augenblicklich Theoretiker und Praktiker des
Deutschen Verbandes für das kaufmännische Unterrichtswesen in gemeinsamer
Arbeit beschäftigt sind.
`Sie ist der Inbegriff von Lehren und Regeln, welche für den
guten und zweckmässigen Betrieb von Handelsgeschäften massgebend
sind; sie hat die Grundsätze der Wirtschaftslehre auf den kaufmännischen
Betrieb anzuwenden und die Mittel und Wege zu erörtern,
um dem Kaufmann und Grossindustriellen zu einem redlichen Privatgewinn
oder Einkommen zu verhelfen, ohne die Interessen des Gemein
zu schädigen.' Dazu mag noch bemerkt werden, dass die-wohles
Stellung der Handelsbetriebslehre zur Ethik mit ganz besonderer Sorgfalt
untersucht und bestimmt wird, wobei als selbstverständlicher Grundsatz
gilt, dass die Ethik für den Kaufmann keine andere ist als für jeden
anderen Menschen. Darf ich aus meinen eigenen Erfahrungen noch
etwas hinzufügen, so möchte ich betonen, dass ich nirgends so viel
Idealismus gefunden habe wie in dem Kreise des Deutschen Verbandes
für das kaufmännische Unterrichtswesen — gerade die gemeinsame
Arbeit in diesem Kreise wird mir persönlich stets eine wertvolle und
hoffnungsvolle Erinnerung bleiben.
Zu dem Begriffe der Nationalerziehung ist noch zu bemerken, dass
er in doppelter Hinsicht über sich hinausweist. Einmal hat jede Nation
das Recht und die Pflicht, ihn für sich in Anspruch zu nehmen, ander
kann eine Nation nur erzogen werden durch die Bildung der-seits
Einzelnen, welche sie zusammensetzen.
Der erste Hinweis führt uns zu einer ernsten Selbstprüfung, deren
Bedingung eine vorurteilslose Beurteilung der anderen Nationen und
unseres eigenen Volkes ist. Der Gang in die Fremde ist immer
nützlich gewesen, in niederem und in höherem Sinne, falls er mit dem
richtigen Selbstbewusstsein, gleich fern von Überschätzung und von
Unterschätzung, unternommen wird. Licht und Schatten ist überall
in der Welt der Erscheinungen. Wir können von der Fremde viel
lernen, wie wir es machen sollen und wie nicht. Namentlich möchte
ich auf die grundverschiedene Behandlung von Fragen, bei welchen
das nationale Bewusstsein den Ausschlag giebt oder doch geben sollte,
in den verschiedenen Parlamenten hinweisen, mag es sich nun um
Schiffe und Kanonen, um Handelsverträge oder um das Gedächtnis
von Geistesheroen handeln.
Von Frankreich können wir trotz des letzten Zusammenbruchs, der
ja auch seine Lehre giebt, noch recht viel Gutes lernen. Ebenso von
den United States. Das thörichte Schlagwort 'Amerikanismus', das
heute in grossen Kreisen mit Vorliebe gebraucht wird, zeigt, dass hier
noch viel zu thun ist. Man sieht da drüben wohl die smartness, nicht
aber die wirtschaftlichen, die wissenschaftlichen und die künstlerischen
Toekomst-opvoeding.
Leistungen. Das Wort Goethes, mit dem er Amerika glücklich gepriesen
hat, gilt auch heute noch in gewissem Sinne:
Dich stört nicht im Innern
Zu lebendiger Zeit
Unnützes Erinnern
Und vergeblicher Streit.
Übrigens wird in keinem Lande der erworbene Reichtum in so hohem
Masse z. B. für Unterrichtszwecke verwendet, wie in den United States.
Dass ein Millionär eine ganze Universität schafft und für alle Zukunft
ausstattet, ist dort keine Seltenheit. Aus eigener Erfahrung möchte
ich noch hinzufügen, dass gelehrte Gesellschaften Nordamerikas rein
wissenschaftlichen Unternehmungen deutscher Gelehrten, für welche in
Deutschland keine Mittel zu haben sind, schon oft in selbstloser Opferwilligkeit
die nötige Unterstützung gewährt haben.
Und das jetzt so viel geschmähte England! Freilich giebt es auch
dort viel Schatten. Kann uns aber nicht der englische Gemeinsinn
beschämen? Meines Wissens ist nicht eine der gewaltigen Hafenanlagen
Englands durch Staatsmittel geschaffen worden. Und dass in diesem
vielbeschäftigten Lande mit seinem Riesennetze von Kolonien in unserer
Zeit, um von der jüngeren Vergangenheit (Carlyle) ganz zu schweigen,
Männer erstehen wie John Ruskin oder wie Walter Crane oder William
Morris, das sollte doch jedes voreilige Urteil zum Schweigen bringen.
Prof. dr. ALEX. WERNICKE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg.,
V. u. VI. Bandes 1. Heft.
VOORUIT, NIET ACHTERUIT.
Die Abneigung gegen die altklassischen Studien auf den höheren
Schulen ist sehr verbreitet; aber das liegt an unserer ganzen Entwickelung
und Zeitrichtung, namentlich in der Überzeugung, dafs unser Bil
nicht mehr hinter uns im Altertum, sondern vor uns in der-dungsideal
Ausgestaltung unseres eigenen deutschen Wesens, in der Ausbildung
der besten Kräfte und Charaktereigenschaften unseres Volkes liege,
und an dem Umstand, dafs wir nicht mehr in dunklem Drange,
sondern, wenn auch suchend, doch bewusst diesem Ziele zustreben.
ERNST SCHLEE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg.,
V. u. VI. Bandes 1. Heft.
KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN.
.Avlittelhochdeutsehes Elementar
von Dr. V. MICHELS. —-buch
Heidelberg, Winter 1900.
Dit werk is het zevende van een
door verschillende Duitsche geleerden
uitgegeven serie „Elementarbücher",
die tot inleiding in de studie
der Oudgermaansche dialecten voor
studeerenden moeten dienen. Aan
het hoofd der onderneming staat
de bekende linguist Streitberg, die
ook den grondslag heeft gelegd tot
het geheel met zijn 'Urgermanische
Grammatik', waardoor in 1896 de
reeks geopend werd. Wanneer ik
hier spreek van onderneming, dan
bedoel ik dit natuurlijk in wetenschappelijken
zin: Streitberg heeft
ondernomen, het bewijs te leveren,
dat de door hem op het voetspoor
van Mahlow, Hirt e. a. verkondigde
ideeën het niet alleen theoretisch,
maar ook practisch winnen van de
meer algemeen aangenomen leer
van Brugmann, Wilmanns c.s. Zooals
men weet, gaat het bij dezen
strijd tusschen de oude en de
nieuwere zienswijze voornamelijk
om de verklaring der wetten van
den „Auslaut" in het Germaansch,
waarbij Streitberg een ruim gebruik
maakt van de door Hirt gesyste
matiseerde accentleer. Het valt,
geloof ik, niet te ontkennen, dat
door deze beschouwingen de methode
van verklaring der uitgangswetten
strenger is geworden, en dat de
„Elementarbücher" inderdaad de
wetenschappelijke behandeling der
Germaansche talen een flinken stap
vooruit gebracht hebben. Of zij
daarom echter geschikt zijn om
beginners den weg te effenen tot
de studie dier talen, is een tweede.
Streitberg heeft zelf in zijn voorrede
tot de Urg. Gr. zeer juist den
Circulus vitiosus aangewezen, waarbinnen
de bewerkers dezer boeken
gebannen zijn. Om de klank-en
vormleer der verschillende Ger
tongvallen historisch te-maansche
leeren begrijpen, moet de beginner
bekend zijn met de wetenschappelijke
basis, de Urg. Grammatik;
maar aan den anderen kant veronderstelt
deze weer o. a. de kennis
(althans de empirische) der overgeleverde
Oudgermaansche taalvormen.
Vbor deze onoverkomelijke
moeilijkheid stond dus ook de schrijver
van het ,,Mhd. Elementarbuch",
en het is geen verwijt, wanneer ik
zeg, dat hij den lezer voortdurend
van de meest elementaire zaken
leidt tot de meest ingewikkelde en
Kleine mee-delingen over boekwerken.
duistere quaesties van linguistiek
en wat daarmee samenhangt: phonetiek,
rhythmiek enz.: deze tweeslachtigheid
lag in den aard der
hem gestelde taak. Evenmin is
het zijn schuld, dat de voor den
gebruiker dezer serie onmisbare
schakel tusschen de Mhd. en Oud
taalperiode ontbreekt,-germaansche
doordat het Althochdeutsche Elementarbuch
nog niet is verschenen.
Hij kon dus bijv. de ontwikkeling
van den 'Umlaut', van den 8-klank,
nergens aan vastknoopen, zoodat
(lie hier zoowat in de lucht hangen.
Overeenkomstig het doel dezer
uitgave, een leidraad te geven voor
de studie van het Mhd. in haar
geheelen omvang, gaat aan het
grammatisch gedeelte een inleiding
vooraf ter oriënteering. Daarin
worden vooreerst de voornaamste
hulpmiddelen opgesomd voor de
studie der taal: tijdschriften,
woordenboeken, spraakkunsten en
„Hülfsmittel für das Quellenstudium."
De laatste zijn zeer onvolledig;
Kürschner's 'Nationalbibliothek'
is misschien opzettelijk weggelaten,
maar waarom bijv. Bartsch
`Liederdichter', Schauf fier 'Quellenbüchlein'
e. d.? — Daarna wordt
het begrip 'Middelhoogduitsch' omschreven.
M. verstaat daardoor de
tongvallen van Opper-en Midden
-Duitschland van 1150-1350, met
uitzondering echter van het Ripuarische
gebied tusschen Linz en
Düsseldorf, dat eigenlijk ook tot
Midden-Duitschland behoort. De
verschillende dialecten worden volledig
opgesomd en plaatselijk omschreven,
met uitvoerige opgaven,
waar alles te vinden is. Welk een
nauwgezette studie de sehr. van
dit punt gemaakt heeft, blijkt uit
de geheele behandeling der klanken
vormleer. Steeds tracht hij het
besef levendig te houden, dat het
Mhd. geen eenvormig geheel is,
maar voortdurende overgangen en
wisselingen, van tijd tot tijd, als
van oord tot oord, vertoont. Reeds
alleen daardoor verdient het werk
van M. een plaats naast de voortreffelijke
Mhd. Gr. van Paul. Wat
de quaestie omtrent de Mhd. schrijf
betreft, meent M., mij dunkt-taal
terecht, dat in de dichtwerken der
13de eeuw, zonder twijfel met succes,
gestreefd werd naar gelijkvormigheid
op den grondslag van het Alemannische
(en Oostfrankische?) dialect.
Van deze „normale" vormen gaat hij
dan ook uit. — Het slot van de
Inleiding vormt een lijst van Mhd.
proza-en dichtwerken en uitgaven.
Naar volledigheid werd hier niet
gestreefd, maar onder IIa had dan
toch wel V. d. Hagen's ' Gesammtabenteuer'
vermeld mogen worden.
Ook is het mij niet duidelijk, volgens
welk systeem de uitgaven van
afzonderlijke schrijvers zijn opgegeven.
Van 'Meier Helmbreht' bijv.
worden de uitgaven van Haupt en
Keinz genoemd, maar niet die van
V. d. Hagen (in de `Gesammtabenteuer')
en van Lambel ('Erzählungen
und Schwänke').
De eigenlijke Spraakkunst bevat,
behalve klank-en vormleer, ook
een hoofdstuk over syntaxis. Daarop
volgen tien teksten (proza en poëzie),
zes in de 'normale' spelling, de vier
laatste in den door de hs. overgeleverden
vorm. Het boek wordt
besloten door een woordenlijst, met
554 Kleine mee-delingen over boekwerken.
verwijzingen naar de grammatica;
maar een Index ontbreekt, tot groot
ongerief van den gebruiker.
Wat nu de klank-en vormleer
betreft, zeide ik reeds, welke
methodische en paedagogische bedenkingen
ik heb tegen den opzet
van het, geheel. De wetenschappelijke
waarde van dit gedeelte
wordt er niet door aangetast; het
is een model van Duitsche vlijt en
grondigheid. De taak, het Mhd.
te plaatsen in het kader van de
Oudgermaansche taalgeschiedenis,
zooals die door Streitberg in grondlijnen
was ontworpen, heeft M. met
succes volbracht. Hij legt daarbij
een verbazende belezenheid en detailkennis
aan den dag, zoo zelfs,
dat men zich wel eens afvraagt, of
zulk detailleeren voor een studieboek
niet te ver gaat. Het schijnt
mij toe, dat door dit samenpersen
van een massa stof in een beknopt
bestek de uiteenzetting der hoofd
vaak geleden heeft. Eenige-zaken
aanmerkingen, die ik mij veroorloof,
zullen doen zien, dat de
redactie van den tekst hier en daar
onnauwkeurig of onduidelijk is,
hetgeen misschien voor een deel
aan te groote beknoptheid is te
wijten.
In het hoofdstuk: `Die Aussprache
des Mhd.' wordt van sommige
vocalen, bijv. i, e, iu, ei, ie, de
uitspraak vermeld, maar van andere,
zooals ou, uo, üe, is alleen de spelling
opgegeven. Zoo wordt ook
(blz. 28, 5) uitvoerig over den
`open' en `gesloten' o-klank gesproken,
terwijl in dezelfde paragraaf
de qualiteit der Mhd. ö met stil
wordt voorbijgegaan. Op-zwijgen
blz. 26, § 26, staat te lezen, dat
de á vermoedelijk doorgaans geen
zuivere a-klank meer was. Maar
hoe ze dan klonk, vernemen wij
niet. Er had althans moeten verwezen
worden naar §§ 149, 150.
Op blz. 33, 3 leest men:
`Auch eh zwischen Vokalen ent
etymologischer Geminata-spricht
(— and. hh)' — om dit in te
zien, is natuurlijk kennis der Ohd.
klankleer noodig — `ebenso wird
intervokalisches sch (aus and. ee)
zunächst den Wert von sä gehabt
haben, vgl. § 118'. — Slaat men
nu de aangehaalde § 118 op,
dan vindt men omtrent deze geminatie
niets, en moet nu maar raden,
welk verband er bestaat tusscben
de Westgerm., Ohd, hh uit intervocalische
hj, k en de Mhd. is uit
intervocalische Sc.
Zoo betwijfel ik ook, of de beginner
wijs zal worden uit de formuleering
van den Mhd. uitgangsregel
op blz. 37 (die daarenboven
een zeer storende drukfout bevat):
Beachtet man, dass es sich bei dem
Wechsel von h nach eh (lees und
eh!) .... sowohl um eine Verhärtung
im Auslaut als eine Erweichung
im Inlaut handelt', enz. Wat
hier de hoofdzaak is: 'Verschärfung
im Auslaut nach kurzen Haupttonvokalen
is in het voorafgaande zóo
terloops vermeld, dat het voor
iemand, die niet reeds op de hoogte
van het onderwerp is, onverklaard
zal schijnen.
Een soortgelijker indruk ontvang
ik van het Kapitel Akzentlehre.
Het gecondenseerde extract, dat het
'Elementarbuch' hier op 10 blz.
aanbiedt, is voor hem, die zich in
Kleine mee-delingen over boekwerken. 555
de litteratuur over dit onderwerp
ingewerkt heeft, volkomen duidelijk,
maar geheel onvoldoende voor den
beginner. De in de leer der metriek
en rhythmiek gebruikelijke
notaties ,x of s„x' worden o. a.
zonder eenige inleiding of toelichting
gebezigd. Typisch is Anmerkung
3 op blz. 51: „Für die
Behandlung der Wörter von der
Gestalt , im Vers z. B. MF
18, 17 diu náhtegal !st geswéiget."
Dat wil dus zeggen, dat woorden
als náhteg el in verzen de waarde
kunnen hebben van éene heffing
en daling. Maar waaruit moet dit
hier blijken? Zoekt men het aangehaalde
vers in MF, dan vindt
men, dat de strophe in ieder vers
vier heffingen veronderstelt, zoodat
moet gelezen worden diu náhtegdl
ist geswéiget. Bartsch DL
schrijft dan ook nahtegale, om de
ontbrekende daling aan te vullen.
In elk geval mocht M. de lettergreep
gal niet als noteeren, met
het oog op hetgeen hij zelf § 68
omtrent 'Vokalschwund hinter r l'
zegt. Zulke laconische, losweg neergeschreven
opmerkingen kunnen
een nauwgezet student, die wil
begrijpen, wanhopig maken.
Dadelijk in het begin van het
zesde Hoofdstuk stuit ik op het
volgende. In § 48 staat: de Mhd. é
('gesloten') is o. a. = Ohd. Oudgerm.
e ('open') vóor 8, sch: nést, waste,
swéster, dréschen enz. Voorts: Mhd.
é erscheint in bèlliz, bèlz, véls enz.
Er wordt nergens naar verwezen,
noch met een enkel woord uitge
legd, waarom hier een gesloten é
wordt aangenomen, en hoe die te
verklaren is. Op blz. 66 wordt
dan ter verklaring van wésse enz.
terug verwezen naar deze § 48.
Dat noemt men iemand van 't kastje
naar den muur sturen! Van den
palataliseerenden invloed van á
hoort men later toevallig iets in
§ 74 Anm. 2, naar aanleiding van
weschen e. d.
In § 57 is o. a. sprake van
,,and. obd. iu (geschrieben iu), md. ')
io, eo, urgerm. en vor Labialen und
Gutturalen". De notatie u wordt
noch in dit boek, noch in de
Uri;. Gr. verklaard; de lezer moet
de beteekenis gissen uit e o? Er
wordt wel verwezen naar Wilmanns
DGr. (I) § 184, § 219, maar in
§ 184 (blz. 167) zegt W. alleen:
`das oberdeutsche in vor Gutturalen
und Labialen muss verschieden gesprochen
sein', zonder dit verschil
nader aan te duiden, en § 219
(foutief 291) heeft niets met iu uit
te staan, maar handelt over 'Monophthongierung'!
Onduidelijk is ook op blz. 64:
'Inf. frouwen (aus *frauwjan für
*frawjan UGr. § 131)'. Om den
ontbrekenden schakel *frawwjan <
frauwjan in te vullen, is kennis
der Ohd. klankleer noodig.
Op de volgende blz. worden de
praet. vormen van decken op deze
lakonieke wijze verklaard: décken
'decken' (*thakkjan) 2) Prät. dacte
dahte ('thahhida). Ik beklaag den
student, die uit thahhida (met Westgerm.
klankverschuiving ?) de vor
') Duidelijker zou zijn: altmitteldeutsch.
) Het teeken dorn is hier en verder door th vervangen.
556 Kleine mee-delingen over boekwerken.
men dacte en dahte moet destilleeren.
Het Oudgerm. praeteritum
luidde zonder bindvocaal thakta >
thahta = Ohd. dahlia; dacta heeft
de, k uit den stam van het praesens
ontleend.
Het Kapitel over de 'Wandlungen
des Vokalismus' is zeer leerrijk.
De invloed van het accent op de
quantiteit speelt natuurlijk daarin
een groote rol. Het schijnt, dat
M. deze quaesties met voorliefde
heeft bestudeerd. Er zijn sommige
zaken, waarin ik hem niet volgen
kan. Zoo is het mij (blz. 96) niet
duidelijk, waarom in Nhd. woorden
als Aar, Heer, Tür, viel (uit Mhd.
ár, hr, t n, eil) niet evengoed
`Formenübertragung' kan aangenomen
worden, als bei Saal, Spiel,
die verklaard worden door de casus
obliqui Saale, Spiele.
Verdere kleinigheden zal ik achterwege
laten. Mijne meening over
de paedagogische waarde van deze
klank-en vormleer is, dat zij voor
meergevorderden zeer nuttig en leerrijk
zal zijn, maar dat ze voor beginnenden
te veel in bijzonderheden
afdaalt, en niet met de noodige
nauwkeurigheid en helderheid gesteld
is.
Over het syntactisché gedeelte wil
ik liever niet veel zeggen. Het
zou onbegonnen werk zijn, zoo ik
al de bedenkingen, of ook maar
de gewichtigste, die ik er tegen
heb, wilde te berde brengen. Het
schijnt mij toe, dat M. door de
hem gestelde taak is hier gedwongen
geworden, zich op een terrein te
begeven, waarop hij minder goed
thuis was. Daardoor alleen kan ik
mij zóo groote gebreken in het werk
van een zóo degelijken geleerde
verklaren. Wie iets van Mhd.
syntaxis wil weten, doet beter, zich
aan het boek van Paul te houden.
J. J. A. A. FRANTZEN.
Amsterdam, Oct. 1900.
Het oude Nederlandsche Lied.
Wereldlijke en geestelijke
liederen uit vroegeren tijd.
Teksten en melodieën, verzameld
en toegelicht door
F. VAN DUYSE. All. 1. —
's-Gravenhage, Martinus Nijhoff.
Antwerpen, De Ne
Boekhandel. 1900.-derl.
„'Het oude Nederlandsche Lied'
verschijnt in afleveringen van 4
vel of 64 bladzijden, royaal 8°
formaat, tegen de prijs van fl. 0.90,
of fre. 1.90 per aflevering. Het
gehele werk zal uit ongeveer 35
afleveringen bestaan en binnen
ongeveer 3 jaar gereed zijn.
Men tekent in voor het gehele
werk." —
„'t Nut gaf een staalkaart van
onze volksliederen, de heer Coers
een bloemlezing."
En Van Duysse 't eerste weten
-schappelik oudnederlands Liedboek.
Zowel voor de teksten geldt
dit, die de auteur niet met een
stamboom-theorie tot een oertekst
construeert, maar die hij alle afdrukt;
waarvan hij plaats en tijd zo mogelik
aangeeft en vergelijkt met
oudere en jongere buitenlandse, met
gelijkluidende of verwante; enkele
uitdrukkingen en toespelingen wor
Kleine mee-delingen over boekwerken.
den verklaard. Maar ook geldt het
de melodie, waarbij de uitgever
variante wijzen hier en elders
aanwijst.
Als 't gehele werk kompleet is,
hopen we er in biezonderheden
nader op terug te komen.
B. H.
Het leven der Taal, inzonderheid
dat van het Neder
door P. J. VAN-landsch,
MALSSEN Jr., hoofdonderw.
te 's-Gravenhage. — 's-Gravenhage,
Martinus Nijhoff.
80. (VIII, 258 en X blz.).
„Dit boek is bestemd voor alle
ontwikkelden die behoefte gevoelen
over hun taal, of over taal in het
algemeen na te denken; inzonderheid
voor onderwijzers.
Het doel is, hun oogen en ooren
te openen voor de verschillende
verschijnselen van het taalleven;
de verhouding tusschen dialect en
algemeene taal te leeren kennen;
het conventioneele der spelling te
doen inzien. Dat de taal leeft en
groeit, wordt en verwordt, moet hun
helder bewust worden; evenzoo hoe
de zoogenaamde grammatische figuren
ontstaan zijn.
De voorbeelden zijn gewoonlijk
ontleend aan de Nederlandsche
taalgeschiedens.
De leidende gedachte is aan
H. Paul Prinzipien der Sprachgeschichte
ontleend. In hoofdzaak
vindt men hier dezelfde argumenten,
vaak dezelfde opeenvolging der
onderdeelen. Wat De oorsprong
der taal betreft, daarin heb ik mij
bij Jespersen Progress in Language
aangesloten.
Ik verwijs naar Taal en Lette
VIII, 521-24: -ren
„Ieder aankomend taalman dient
zich met Paul's Prinzipien vertrouwd
te maken. En ook voor
de lagere onderwijzer, vooral als
hij meer in 't biezonder zich op taal
toelegt, mischien zelfs als-studie
eksamienator in taal fungeert, is
Paul's werk dringend aan te bevelen.
Al heeft hij niet direkt met
alles te maken, wat tot de 'Prinzipienlehre'
behoort, zo is er toch
heel wat voor hem in te vinden,
dat hem zonder twijfel een beter
inzicht in taal en taalleven zal geven
als hij te voren had. Dit 'betere
inzicht' mag niet langer het voorrecht
van enkelen zijn, maar moet,
om zo te zeggen, gemeengoed worden.
Dat wordt hoog tijd. — Zou
er voor de lagere onderwijzer niet
een heldere en doeltreffende uiteenzetting
van de 'taalprinsiepes'
zijn samen te stellen, die hij nodig
heeft te weten ?"
Uit Een woord vooraf.
[Wij haasten ons alvast het
heuchlik verschijnen te melden van
dit boek, dat vele nieuwe Principes
over Taal vrij goed, en op enkele
uitzonderingen na konsekwent uiteenzet.
Waar echter helaas de S.
Paul's Pr. in de steek laat, wordt
zelfs de Grammaire Raisonnée binnen
gesmokkeld. We hopen meer
in biezonderheden er op terug te
komen. REV.]
558 Kleine mee-delingen over boekwerken.
Tijdschrift tot bevordering van
de studie der Paedagogiek,
onder redactie van J. GELUK
en A. DE RAAFF. Nieuwe
reeks. — Groningen, P.
Noordhoff. Gr. 8°. le jrg.
le afl. Per jrg. f 2.50, fr.
p. p. f 2.75.
Het tijdschrift zal voortaan niet
heten: Nieuw Tijdschrift, maar
Tijdschrift tot bevordering van de
studie der Paedagogiek.
„Deze geringe naamsverandering
beduidt echter geenszins verandering
van richting. Eenige toelichting
dienaangaande schijnt echter
niet overbodig. Immers de meening
is verspreid, dat die richting zou
zijn exclusief Herbartiaansch; dat
met name één van ons beiden zou
zweren bij „den Meester" en geen
ander naast hem erkennen. Maar
dat is niet waar. Het bedoelde
redactielid is, ja, een warm vereerder
van den Paedagoog, die hem veel
geleerd heeft; doch hij drijft die
vereering niet zóó ver, dat hij blind
zou wezen voor het goede bij anderen.
Hij erkent daarentegen
gaarne, dat de Wetenschap nimmer
uitgeleerd wordt, dat dus de paedagogiek
bij Herbart niet mag
blijven staan, evenmin als ze dat
gedaan heeft bij diens groote voorgangers.
Slechts meent hij, dat
Herbart aan de opbouwing dier
paedagogiek meer dan iemand heeft
gewerkt, doordat hij haar wist te
gronden op psychologie en ethiek,
en dat de taak der opvoedkundigen
na hem moet zijn, verder uit te
werken, wat hij heeft begonnen
zoowel in de wetenschap als in de
practijk: in huis, school, kerk en
staat.
Het tijdschrift verschijnt om de
3 maanden in afleveringen van 4
vellen druks."
Uit het Prospectus.
De wereld in! door G. J. LiaT-
HART en H. SCHEEPSTRA.
derde stukje, 2de druk. —
Groningen, J. B. Wolters.
„De wereld in!
Deze titel drukt een beginsel uit.
We hebben ons best gedaan, ons
aan dit beginsel te houden.
Wie de boekjes opmerkzaam
leest, zal 't niet ontgaan, dat de
inhoud der lessen rekening houdt
met den tijd van 't jaar.
Om de lesjes voor de leerlingen
aantrekkelijker te maken, handelen
ze over dezelfde kinderen, met wie
de schooljeugd dus een halfjaar of
langer meeleeft.
Met Nederlandsche toestanden is
voortdurend rekening gehouden;
we hopen, dat de boekjes daardoor
een echt Nederlandsch karakter
hebben gekregen."
Uit het Voorbericht.
Nieuwe boeken.
NIEUWE boeken:
BETSY STRANG, Gevallen bloesems. Sprookjes, versjes, schetsjes en
verhaaltjes. Gorinchem, J. Noorduyn & Zoon. 8°. (190 blz., m. 1
portr.). Geb., verg. op snêe f 1.50.
W. BROUWER, Vriendschap. — Dankbaarheid. Twee verhalen voor
jongens. Geïllustreerd door Wm. Steelink. Rotterdam, Wenk &
Birkhoff. 8°. (III, 217 blz.). f 1.25; geb. f 1.75.
F. H. VAN LEENT, Voor oogjes en hartjes. Kleine vertellingen en gedichtjes,
met een groot aantal illustraties. 2e druk. Zutphen, Schil
Gr. 16°. (164 blz.). Geb. f 1.90.-lemans & Van Belkum.
G. A. HENTY, Lotgevallen van twee jongens in Transvaal. Geïllustreerd
verhaal, uit het engelsch. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij „Vivat".
8°. (VII, 146 blz., m. 6 pltn.). f 0.75; geb. f 1.25.
JOHAN VAN LOENEN, Op de Noordzee. Met 4 platen, naar teekeningen
van B. Beuninck. Utrecht, W. de Haan. Gr. 8°. (183 blz.). Geb. f 1.90.
Mrs. MOLESWORTH, De jongens en ik. Een kinderverhaal, verteld door
een kind. Naar het engelsch door Annie de Graaff. Utrecht,
W. de Haan. 8°. (236 blz., m. 6 pltn.). Geb. f 1.60.
Mevr. H. STUTEN-VAN YSSELsTEIN, Loppenkoning en andere verhalen
voor jonge kinderen. Met illustraties van L. W. R. Wenckebach.
Amsterdam, Scheltema & Holkema's Boekhandel. 8°. (136 blz.).
Geb. f 1.90.
W. BERTRANT, De Ridders van de Rozenorde. Avonturen en krijgsbedrijven
van vier jonge zeehelden onder admiraal Drake. Naar het
duitsch. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 8°. (V, 386 blz., m. 8
pltn.). f 2.40; geb. f 2.90.
JOHANNA, Roberts beschermengel. Een oorspronkelijk verhaal voor
jongelieden. Nijkerk, G. F. Callenbach. 8°. (223 blz., m. 4 pltn.). f 1.—.
HENNY Kooi, Zonneschijntje. Een verhaal voor meisjes. Uit het hoog
-duitsch door Marie Honig. Zutphen, Schillemans & Van Belkum.
Gr. 8°. (V, 205 blz., m. 4 pltn.). Geb. f 1.90.
Bibliotheek voor jongens en meisjes, onder redactie van Nellie. Amsterdam
, S. L. van Looy.
XIII. HENDRIK EBEN, De wonderlamp. Een vertelling uit het
Oosten. Met illustraties van J. B Heukelom. Gr. 8°. (VII, 137
blz., m. 4 pltn.). f 1.25; geb. f 1.75.
De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stamper
i us. Heuden, L. J. Veerman. 8°. Per serie (6 ditjes), gecart.
f 3.60; geb. 5.70.
XIVe serie, no. 4: MEVR. GEVANEE, Toch niet gestrand. (100
blz., met 3 pltn.). Geoart. f 0.75; geb. f 1.10.
J. C. HOMOET, De bruine prins en zijn vrienden. Een verhaal uit de
eerste jaren der Oostindische Compagnie. Met 8 platen. Nijkerk,
G. F. Callenbach. Gr. 8°. (211 blz.). f 1.25; geb. f 1.75.
560 Inhoud van Tijdschriften.
INHOUD van Tijdschriften:
De Nieuwe Gids, afl. 3, Nov. 1900: Frederik van Eeden, Verzen. —
J. de Meester, Geertje. — Willem Kloos, Verzen. — Adriaan
van Oordt, Leicestershire. — Dr. H. J. Boeken, Een Middag
Verzen. — Dr. H. J. Boeken,-wandeling. — J. Reddingius,
Iets over den stijl van Vergilius. — Joh. W. Broedelet, Dramatisch
overzicht. — Willem Kloos, Literaire Kroniek.
De Gids, No. 12, Des. 1900, o. a.: Mr. G. H. Betz, Tollens' vrijage —
Prof. A. G. van Hamel, Universitaire studie. Congres-herinneringen.
— Hélène Lapidoth-Swarth, Sonnetten.
Elzevier's Geïll. Maandschr., afl. 12, Des. 1900, o. a.: Herrn. Robbers,
De bruidstijd van Annie de Boogh (slot). — C. Louis Leipoldt,
De Rebel, een episode uit den Boerenoorlog van 1900.
Woord en Beeld, Nov. 1900, o. a.: M. A n t i n k, 'tKommieske.
Tweemaand. Tijdschr., afl. 6, Nov. 1900, o. a.: Ary Prins, De Heilige
Tocht (vervolg). — Cyriel Buysse, Maria. — Herman
Lysen, Schetsen. — Albert Verwey, De Gelukkigen. — Frederik
van Eeden, Uit het Lied van Schijn en Wezen. -- J. Reddingius,
Verzen.
De Tijdspiegel, No. 12, Des. 1900, o. a.: W. J. Kühler, Walter
Scott. — Dr. L. Knappert, Twee tegenvoeters. — G. J. van der
Hoeve, Paria (slot).
Dietsche Warande en Belfort, no. 10, Oct. 1900, o. a.: M. E. Belpaire,
Het landleven in de letterkunde.
De Navorscher, 50e jrg., afl. 9, 1900, o. a.: Dr. J. W. Muller, Musico.
Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 13e jrg., afl. 3: A. van Wer
ontucht in het oude Gent. — Dr. A. Beets en Dr. L.-veke, De
Knappert, Palmpaasch. — A. de Cock, Spreekwoorden en zegswijzen,
afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — A. de Cock,
Volksliederen: 1. Het Liedje van Loura; 2. In den Franschen tijd. —
Boersche grappigheid. — Kroniek. — Vragen en aanteekeningen.
Beiträge zur geschichte der Deutschen Sprache und Literatur, unter
mitwirkung von Hermann Paul und Wilhelm Braune, herausgegeben
von Eduard Sievers. XXV. Band. 2. u. 3. Heft, u. a.:
W. van Helten, Zu den Malbergischen glossen und den salfränkischen
formeln und lehnwörtern in der Lex Salica. Seite 225-542.
[„Ich bin bei einer nachprüfung von Grimms, Kerns und anderer
deutungen dieser elemente des salfrk. sprachschatzes vielfach zu von
den bisher vorgeschlagenen fassungen mehr oder weniger abweichenden
resultaten gelangt, die ich hier nebst einer erörterung der in der
Salica überlieferten salfrk. lehnwörter dem sich für die forschung
dieses germanischen dialektes interessierenden gelehrten publicum
unterbreiten möchte. "]