TAALENLETTEREN. Taal en Letteren ONDER REDAKSIE VAN Dr. F. BUITENRUST HETTEMA te Zwolle, J. H. VAN DEN BOSCH te Gouda, AUG. GITTÉE te Pepánster, Dr. R. A. KOLI,EWIJN te Amsterdam, J. KOOPMANS te Dubbeldam,, J. G. TATEN te Zwolle, en Dr. W. DE VREESE te Gent. TIENDE JAARGANG. 's-GRAVENHAGE, HAAGSCHE BOEKHAN DEL- on UTT(GI+;VI?R5-MAAT1'Sl.'HAPPIJ. 1900. INHOUD. Bladz. F. BUITENRUST HETTEMA, 't Nederlands en z'n Studie: A. Over Taal . . . . . . . . . . . . . . . . . 1, 49 B. Overeenkomst en verschil van Algemene Taal en Dichtertalen 361 J. KOOPMANS, Vondel-Studieën. IV. De strijd tegen de Antikrist. B. Heiden- en Ketterdom . . . . . . . . . . . . . . 10 B. H., Grammaire raisonnée . . . . . . . . . . . . 25, 407 B. H., Alhier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 K. P. DE VRIES, De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1.631. Inleiding op Vondels Hekeldichten uit dien tijd . . . 31, 89, 151 B. H., Zuid-Afrika, en — Oud-Friesland . . . . . . . . . 37 B. H., Nieuw-nederlandse vers-kunst . . . . . . . . . . . 38 Dr. G. A. NAUTA, Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 97 Prof. dr. J. H. GALLE, Studie van spraakklanken. 11 . . . . 74 K. POLL, Vallen — zijn . . . . . . . . . . . . . . . 95 Prof. dr. W. L. VAN HELTEN, De Wachtendonckse psalmen: Naar aanl. van Taal en Lett. IX, 453 en 523 vlgg. . . . . 113 X, 118 vlgg. . . . . . . . 209 Dr. W. F. GOMBAULT, De Wachtendonckse psalmen: Antwoord aan Prof. W. L. van Helten . . . . . . . 118, 212 J. KOOPMANS, Middelnederlandse romans: I. De Torec . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 II. De Moriaen . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 III. De Ferguut . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 IV. De Walewein . . . . . . . . . . . . . . . . 465 N. A. CRAMER, Recken . . . . . . . . . . . . . . . 153 J. A. F. L. Baron VAN HEECKEREN, Over Willen van Haren (1874), medegedeeld door T. N. van der Stok . . . . . . 157 N. A. C., Een volkszangeres . . . . . . . . . . . . . 168 V. D. B., Waereld, wereld, wèreld . . . . . . . . . . . 198 Dr. T. D. DETMERS, Waarom nog niet algemeen aangenomen ? . 199 Dr. R. A. KOLLEWIJN, Vereenvoudigde spelling. (Naar aanleiding van het artiekel van Dr. Detmers.) . . . . . . . . . . 204 Dr. D. C. HESSELING, Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika 225 VI INHOUD. Blad%. B. H., Nederlands en Afrikaans . . . . . . . . . . . . 251 V. D. B., Oude Taal-wijsheid . . . . . . . . . . . . . 251 Dr. J. B. SCHEPERS, Een paar gedachten over het Tweede Philologen Congres te Leiden, 18 en 19 April 1900 . . . . . . 253 B. H., Individuele zelf-opvoeding en dwang . . . . . . . . 263 Dr. E. T. KUIPER, Eenige opmerkingen naar aanleiding van Dr. Stoett's uitgave van Hooft . . . . . . . . . . . . 267 N. A. CRAMER, Over Vondel. (Fragmenten uit een lezing over Vondel als historie-dichter.) . . . . . . . . . . . 281, 387 J. H. VAN DEN Bosex, Taal en spelling . . . . . . . 295, 425 K., Ng en nk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 N. A. CRAMER, Een oud woord in het Westvlaamsch teruggevonden 336 Dr. W. DE VREESE, Over Middelnederlandsche handschriftkunde in verband met taal-en letterkunde . . . . . . . . . . 337 B. H., Iedealisme ? . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 N. A. CRAMER, Een eigenaardige woordschikking . . . . . . 386 Dr. SALVERDA DE GRAVE, De Taal van Grauwbunderland. . . 391 Dr. J. W. MULLER, De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten . . . . . . . . . . . . . . . . . 481, 525 B. H., 't Nederlandse volk en z'n opvoeding . . . . . . . . 506 J. KOOPMANS, Starings Christendom . . . . . . . . . . . 513 Boekaankondiging : K. O. ERDMANN, Die Bedeutung des Wortes, door Dr. SALVERDA DE GRAVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Uit de Methodiek. Een drietal paedagogische opstellen, door B. BAAS. (J. K.) . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Kleine mee-delingen over boekwerken: Dr. B., Analecta I, II, III . . . . . . . . . . . . . 47 J. N. A. SMEEKENS, In 's Levens Maalstroom. (F.) . . . . 47 Proza en Poëzie, Leesboek ten gebruike op de laagste klassen der Gymnasiën en Hoogere Burgerscholen en bij meer uitgebreid lager onderwijs. Verzameld door Dr. G. J. Dozy en F. DE STOPPELAAR . 4 7 Prof. dr. H. LOGEMAN, The Practical Study of Languages A Guide for teachers and learners by H. SWEET . . . . 13o J. G. T., Geschiedenis van den Godsdienst der Germanen vóór hun ondergang tot het Christendom, door Dr. P. D. CH ANTEr1E DE LA SAUSSAYE . . . . . . . . . . . . . . . . 134 De Studie van de Slavische talen, door Dr. J. H. KERN Hz. . 135 Lees- en Taalboek, voor Hoogere Burgerschool en Gymnasium, Normaal-en Kweekschool, door J. H. VAN DEN Boson en J. L. C. A. MEIJER . . . . . . . . . . . . . 174, 222 B. C. B., A New English Grammar, Logical and Historical, by HENRY SWEET . . . . . . . . . . . . . . . 175 INHOUD. VII Bladz. F., Boon's geïllustreerd Magazijn . . . . . . . . . . 178 K., De Neven, blijspel van P. T. HELVETIUS VAN DEN BERGH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 9 Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, naar hunnen oorsprong en beteekenis verklaard door Dr. F. A. STOETT . . . . . . . . . . . . . . 180 Literair Universum . . . . . . . . . . . . . . . . 181 B. H., Jongeslektuur . . . . . . . . . . . . . . . 221 CARL KRAUS, Heinrich von Veldeke u. die mhd. Dichtersprache (H. MEYER) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Dr. J. M. Hoogvliet's Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs, door I)r. J. A. DER Mouw . . . . . . . 275 F., Het boek van Nagadrah den Balling, door Dr. A. KEMPE 275 Catherine, door M. ANTINK (L. VAN DEYSSEL) . . . . . . 275 Liederboek van Groot-Nederland, verzameld door F. R. COERS FRZI. 276 B. H., La Hollande . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Cx. KRiENEN, De Zoon van den dorpssmid (B. H.) . . . . 315 Die Spiegel der sonden, uittegeven door Prof. J. VERnAM, le stuk 315 Dr. HERMANN ULRICH, Robinson und Robinsonaden . . . . 316 B. H., Entwurf einer Deutschen Betonungslehre für Schulen, mit besonderer Rücksicht auf Gedichte, von Dr. phil. WALTHER REICHEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Eduard Douwes Dekker. Multatuli. Een karakterstudie door J. B. MEERKERK (VAN HALL) . . . . . . . . . . . 356 A. CRAMER, Ueber die ausserhalb der Schule liegenden Ursachen der Nervosität der Kinder (F. KEMSIES) . . . . . . . . 356 C. G. N. DE Vooys, Middelnederlandsche Legenden en Exempelen (J. KooPMANS) . . . . . . . . . . . . . . 457 B. H., Prof. Dr. D. WEISE, Unsere Muttersprache, ihr Werden und ihr Wesen . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 TH. COOPMAN en I)r. L. SCHARF , Geschiedenis der Vlaamsche Letterkunde van het jaar 1830 tot heden . . . . . . . 462 B. H., Natuur en Leven, verzen van FRANS BASTIAANSE . . 507 T., Handelingen van het Tweede Ned. Phil.-Congres . . . . 507 J. B. SCHEPERS, Bragi . . . . . . . . . . . . . . . 508 De Arbeid, Maandschrift voor Litteratuur en Kunst . . . . 509 J. POSTMUS, Het Wilhelmus . . . . . . . . . . . . . 509 Dr. J. J. A. A. FRANTZEN, Mittelhochdeutsches Elementarbuch Von Dr. V. MICHELS . . . . . . . . . . . . . . 552 B. H., Het oude Nederlandsche Lied. Wereldlijke en geestelijke liederen uit vroegeren tijd. Teksten en melodieën, verzameld en toegelicht door F. VAN DuYSE . . . . . . . . . . 556 Het leven der Taal, inzonderheid dat van het Nederlandsch, door P. J. VAN MALSEEN Jr .. . . . . . . . . . . . 557 vul INHOUD. Biada. Tijdschrift tot bevordering van de studie der Paedagogiek, onder redactie van J. GELUK en A. DE RAAFF . . . . . . . 558 De wereld in! door G. J. LIGTIIART en H. SCHEEPSTRA. . . 558 Allerlei: Wat is een dichter? (30). — Het oude Gymnasium en de juristen (58) — Kanapee (96) — Hoe te schrijven? (112). — Ter waarschuwing aan Leeraren (112). — Woord-muziek (129). — Oudere en jongere tekst (154). --Psychologie en Taal (170). — Onderwijs (171). -- Het „Komische" (172). — Dichters en Rhetorici (173). — Schrijftaalstijl (196). — Over interpunksie (197). — Over Beatrijs (219). — 't Juiste taalbegrip (220) — Oude Grammatici (261). — Poëzie en Volks-eigenaard (261). — Kern over onze dichters en over dichtertaal (262). — Betekenis van het oude Historiese Lied (266). -- Over 't Hildebrandslied (273). — Iets van Bismarck (274). — Woord-muziek (293). — Kunstenaarstypen (294). — Hoe een Taal bestaat. „Het" Neder Opvoedende kracht van de oude talen ? (313). —-lands (311). — Niet allen 't zelfde (336). =-- Friedrich Nietzsche, Richard Wagner (349). — Uilenspiegel (350). — Urindogermaans, c. a. (357) -- Onzuiver rijm (417). — Fabel van leeuw en muis (418). Spreekwoorden (452). — Ter overweging aan de voorstanders van voorgeschreven Schemaas bij 't maken van opstellen — 66k in vreemde talen (454). — Veeltalige vorming van 't kind — wenselik ? (455). — „Dood" en levend" in taal (456). — Nieuwe Klank-studieën (479). — Hoe velen 'auteur'-en (480). --- Kalvinisme en Humanisme (523). — Bakboord (524). — Rytmiek (547). — Toekomst-opvoeding (549). — Vooruit, niet achteruit (551). Erratum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Verbetering: Dr. T. D. DETMERS, met Naschrift van B. H. . . 354 Nieuwe boeken: 88, 135, 182, 223, 279, 317, 358, 422, 463, 510, 559 Inhoud van Tijdschriften : 48, 88, 136, 184, 224, 280, 320, 360, 424, 464, 512, 560 REGISTER. TAALKUNDE. Bladz. á en aa (verschil van —) . 87 a (waarde van —) in Bilderdijk's „wareld" . . . . . 198 aagje en grietje . . . . . 439 aaltje (van —) zingen) . 106 aanstichting: bij Muller . 491 aarlanderveens (op z'n —) . 73 abberdaan . . . . . . . 65 abelardiseren . . . . . . 111 -ade en -age (termen van eigennamen afgeleid, op —) . . 104 adieu (den langhen —) = de dood . . . . . . . . 540 adjektief uit substantief . . 70 adjektieven als „bloedbevlekt' 415 adjektieven als „bereden", „belezen" . . . . . . 412-413 adoniseren . . . . . . . 111 advertensie en advertentsie . 206 ae (waarde van—) in „waereld" 198 aeloud . . . . . . . . 371 agaat . . . . . . . . . 67 aglaja . . . . . . . . . 97 agnès . . . . . . . . . 61 accent (wat is 't —) ? . . . 355 actaeoniseren . . . . . . 111 albast . . . . . . . . . 67 alcyon . . . . . . . . 108 aldine . . . . . . . . . 101 alhier, hier, hier in de stad . 50 B1ads. allitterasie, doorlopend, in ons aller spreken . . . . . 382 allitterasie (hoe de „dichters" kwamen op —) . . . . 382 als en dan (De Vries over —) . . . . . . . 407-408 amerij . . . . . . . . . 106 amersfoort . . . . . . . 62 ampère, volt, watt, joule, ohm 103 amphitryon . . . . . . . 61 anjelier . . . . . . . . 63 anjer . . . . . . . . . 70 antimacassar . . . . . . 70 antonomasia . . . . . . 61 appel . . . . . . . . . 63 aqua toffana . . . . . . 99 arabesken . . . . . . . 71 araignée . . 109 arduin . . . . . . . . 67 armozijn . . . . . . . . 66 aronskelk . . . . . . . 107 assassin . . . . . . . . 61 atel = as. atol (in 't Westvl.) 336 atlas . . . . . . . . . 61 automedon . . . . . . . 61 Baai . . . . . . . . . 62 baas kunnen . . . . . . 224 baatje . . . . . . . . . 228 bacharacher. . . . . . . 62 Register (Taalkunde). Bladz. bajonet . . . . . . . . 68 bakboord: de juiste verklaring 524 baker en minne . . . . . 304 baccarat . . . . . . . . 67 bakkeljauw . . . . . . . 65 baldakijn . . . . . . . 66 balk ('n —) door zijn karakter 194 ballborniseren . . . . . . 111 baréme . . . . . . . . 109 bargoens . . . . . . . . 70 bastaardwoorden (niet te voort varend met de —) . . 205 batist . . . . . . . . . 100 bedlam . . . . . . . . 70 begripsontwikkeling (een faktor van —) . . . . . . 60 behandelen: in dubbelen zin gebruikt . . . . . . . 531 bekaaid . . . . . . . . 110 Beckeringh Vinckers en Sta ring over ee en e etc. 443, 444 belazerd . . . . . . . . 104 beleefd . . . . . . . . 413 belezen . . . . . . . . 412 bereden politie . . . 412-413 bergamot . . . . . . . 63 beril . . . . . . . . . 6 7 beschaafd (de norm van het —) . . . . . . 201, 51-53 beschaafde (een kenner van 't—) Nederlands . . . . 201 beschaamde (met —) kaken staan: „zoals men in Vlaan deren zegt" . . . . . . 338 besje (oud —) . . . . . . 394 besje en bestje . . . . . 304 best of bes? . . . . 207 (201) bestevaar en bestemoer. 304, 305 beteunia . . . . . . . . 64 Betonungslehre (Deutsche —): Walther Reichel . . . . 355 bevaren . . . . . . . . 413 Bladz. bijkans . . . . . . . . 305 bilbao . . . . . . . . 68 biljart . . . . . . . . . 105 binette . . . . . . . . 109 binnenland en buitenland. 416 . bloedbevlekt e. d. 415 . . .. bloomerisme 104 . . . . .. bogger, bugger, bougre .70 .. boycotten . 111 . . . . . . bok (bier) 62 bombarie. . 104 . . . . . . . . . . . . . bombast .. 104 . . . . . . bommezijn 70 . . . . . . . bordeloe 98 . . . . . . .. bordeloos 71 . . . . . . . boston 71 . . . . . . .. bougie 70 . . . . . . .. brabander of brusselaar 69 . . breed 271 . . . . . . . .. brette .68 . . . . . . .. brocard 109 . . . . . . .. brokstuk .. 410 . . . . . . Celadon . . . . . . . . 59 ch (de spelling met —) 442-443 chapeau claque ... 98 . . . chartreuse 63 . . . . . . . chassepot 61 . . . .. . . chauvinisme 103 . . .. . . cicerone 106 . . . . . . . . cingel en sin gel . 447 . . . . Daalder 68 . . . . . . . . dahlia .68, 107 . . . . . . daguerrotype . . . . . . 103 dalmatike 69 . . . . . . . daltonisme 102 . . . . . . . damast 66, 60 . . . . . . . dame-jeanne 109 . . . . . . damhert, walvis, rendier, diefstal e. d.. 410 . . . . . . damiaatjes 73 . . . . . . . dan en als (de Vries over . . . . . . biecht . . . . . . . . . 73 —) .407-408 biersoorten . . . . . . . 62 datief (een ongepermitteerd —)? 515 Register (Taalkunde). Bladz. Bla.dz. datisme . . . . . . . . 103 e (waarde van —) in Siegenbeeksdauphin . . . . . . . . 73 „wereld" . . . . 198 daviaan . . . . . . . . 101 De Vries en Te Winkel clas sici . . . . . 303-304, 485 De Vries en Te Winkel (karak teristiek v/h. stelsel:) 433, 444 De Vries en Cobet . . . . 492 dédale . . . . . . . . 109 deelwoorden (voltooide - -) niet aktieve betekenis . 412-413 delven (het onderspit —) . . 533 ,den"-(kritiek van het —) schrijven . . . . . 437— -442 den en de (over:) „grammamaties juist" . . . . . 441 „desalniettemin en evenwel nochtans" . . . . . . 103 dialekt ('t begrip —) 8-9, 56, 394, 396, 429 dialekten (indeling van de —) 396 (artistieke —) . . 220 dialektenkennis (middelnederl. —) noodzakelik . . 347, 50 dialektstudie voor de filologie noodzakelik . . . . . . 348 dichtertaal, 7, 9, 50-51, 54-55, 56 361-386 (een kenmerkende eigenschap van —) . 369-371 dichters die we niet begrijpen 8--9 diefstal, rendier, eikenboom e. d. 410 Dietrich, Klaus, Peterchen. . 106 dilettanterij in taalkunde 380--386 dittografie . . . . . . . 538 dogger . . . . . . . . 68 dolomiet . . . . . . . . 103 donaat . . . . . . . . 110 dronken (un homme bu) . . 413 dukdalf . . . . . . . . 101 dunce . . . . . . . . . 109 ,,Dwaasheid zou het zijn ...... 201 ê en ee (verschil van —) . . 87 ee en e (de —) -spelling be oordeeld . . . . . 443-445 eenieder . . . . . . 219, 220 eenparigheid (het begrip van spelling—) . . . . 430, 431 eenparigheid (Siegenbeeks ondervinding met de —) . . 198 eenparigheid (bij veel „vreemde" woorden kan noch mag spelling—) . . . . . . . 448 -eren (werkwoorden op —) 110--111 ei en ij . . . . . . . . 207 eigenaardig . . . . . . . 371 eigennamen die gewone woorden worden 59-73,97-112 verzamelingen van zulke . . . 59-60 v. Helten, Paul, Darmesteter 60-61 : Duitse en Franse voorbeelden . . 61 indeling van Nauta 61 : geografiese namen: 62-73 dranken, wijnen, etc. . . . . 62-63 :groenten,vruchten, kaassoorten .63-64 stoffeii: zij, papier; tapijten . 66-67, 70 artsenijen, kruiden, bloemen 64 . . . paarden, varkens, honden, vissen etc. 65 aardsoorten, edele steenen, delfstoffen ..67-68 . . voertuigen, schepen, wagens .67-68 wapens .688 . . . munten .. 68-69 . kleedingstukken 69 -70 . allerlei .70-73 . . xii Register (1 Bladz eigennamen: uit per soonsnamen : . . 97-112 kleedingstukken, toilet, versierselen 97-98 dranken, spijzen, lekkernijen . . 99 sport, spel, wapenen 100 stoffen, meubelen, voertuigen . 100-101 werktuigen, apparaten, en andere „dingen" . 101--103 natuurkundige termen . . . 102-103 munten . . . . 105 planten, dieren 107-108 allerlei termen 104-107 : termen op -isme 102,103 'aalkunde). Bladz fiacre . . . . . . . . . 101 figuren (gelijke —) bij Jan Alleman en de dichters 361-365 filippe en filippine . . . . 106 filister . . . . . . . . 73 fine (ten —) . . . . . . 90 fytoen . . . . . . . . 107 flandrin . . . . . . . . 109 fleuren . . . . . . . . 110 flikjes . . . . . . . . 99, 59 florijn . . . . . . . . . 69 fonetici (Nederlandse —) : Gallée, Zwaardemaker, Eykman, Boeke . . . . . . . 87, 74 fonetiek: norm van klankvorming in 't Nederlands 408 (moeielikheid om —) te studeren voor de Neder -ade, -age 104 . . . . 479 lander . . . . Franse en Engelse voorbeelden 109-110 eigennamen die werkwoorden opleverden . . . . 110-112 elsevier . . . . . . . . 101 Engels (Zuid-Afrikaans in 't—) 2150 „enigst" foutief? . . . . . 41.1 erwt, erft, ert . . . . . . 426 Erdman, die Bedeutung des Wortes . . . . . 351-354 espiègle . . . . . . . . 109 éíren n es . . . . . . . ' . 109 etymologie (levende en dode —) 445 euclid . . . . . . . . . 110 eunjer en ungher . . . . . 70 euphuïsme . . . . . . . 103 eva . . . . . . . . . 98 explosief (de 1 een —)? . . 76 Faëton . fare . . fayence . fazant . fenegriek ferronière . . . . . . . 101 . . . . . . . 7 2 . . . . . . . 67 . . . . . . . 65 . . . . . . . 63 . . . . . . . 98 fonetiese studiën van Gallée en Zwaardemaker . . . 74— 87 fonetiese studiën van Gallée: de afbeeldingen . . . . 52 welke punten te bestuderen zijn met Zw.'s apparaat 75--76 kwantiteit van de vokalen . 77 de 1 een explosief. . . . 76 vokaliese glides . . . . 76 explosieve dentaal . . . 76 geminasie en verlenging van konsonanten . . . . . 76 betekenis der kurven; analyse . . . . . . . 77-78 lengte en kortheid van vokalen . . . . . . 78-79 onderzoek naar 't beschaafd van Hollander en Oosterling: kurven daarvan. . 52 zweigipflige vokalen . . . 86 verschil van á aa, é ee, 6 00 . . . . . . . 86-87 fonetiese werktuigen (Zwaardemaker, Rousselot, Marey) 75, 85--86, 87 Register (Taalkunde).%III Bladz. Bladz. fonetiese (in hoeverre is —) spelling goed en mogelik? 136 fontange .98 . . . . . . . f onteinkoek .99 . . . . . . franc 69 . . . . . . . . . francijn 67 . . . . . . . . frascata 71 . . . . . . . . . . . . . . fries of vries 66 Friesland (taaltoestanden in Zuid-Afrika en in —) 37 . . fuchsia 107 . . . . . . . . Gaas . . . . . . . . . 66 galine . . . . . . . . . 99 galmei: kalamijn, klemijn, klemmer . . . . . . . 67 galvanisasie . . . . . . . 11 i2 gebrek van: bij Salverda de Grave . . . . . . . . 354 gehenna — hel . . . . . 73 generen (zich —) : afleiding . 73 ,geheugen . . . . . . . 154 genet . . . . . . . . . 65 genevoise . . . . . . . 69 gereetsel . . . . . . . . 54 germanismen (de —) bij ons 236 (J. W. Muller) 545, 546 geslacht: „uit het zadel" . . 335 ,, : in zeker zin" . . 516 Gorter gebruikt „hij", „hem" naast „haar" . . . . . 37 6 de logiere fout in : „van een deur moeten we spreken met zij" . . . . 438-439 (kritiek van de theorie van 't grammatikale —) bij ons : . . . . . . 437-442 geslachtkritiek: - de termen manlik en vrouwlik betekenen in 't Latijn heel wat anders als in 't Nederlands . . . . . 438 geslachtkritiek : - onjuistheid van: „tafel" is „vrouwlik" in 't Frans, dus „vrouwlik" in 't Nederlands 438 of een woord » manlik" of „vrouwlik" is : in Latijn en Frans geen permissie kwestie . . . . . . 438 kritiek van onze ouwe geslachtsregels . . . 439-440 argumenten tegen de afschaffing van de verloren gegane verbuigingsvormen 440-441 de „den"-vorm blijft waar hij werkelik staat . . . 441 Cosijns oordeel . . . 441-442 onjuistheid van „dit woord moet een n hebben, ómdat het manlik is" . . 438 geslachten (de woord—) in de praktijk . . . . . . . 208 geslachten (hoe de generasie De Vries en Te Winkel over de —) oordeelde 251-252 ghetto . . . . . . . . . 73 gibus . . . . . . . . . 98 godfreid (ge—) worden. . . 110 grammaire raisonnée 25-36, 407-417 grammaire raisonnée: wat het is ? . . . . . 25-26 geen wetenschap meer . . 26 de wetenschappelike metho de : . . . . . . . 26-27 neemt als eerste objekt de Algemene Taal: . . . 26 die klank is. . . . . . 27 nieuwe taalbegrippen en prin cipes . . . . 28-29, 411 specimina van vroegere en tegen woordige taalbeschouwing 407-410, 412, 414, 415 „quorum numerus est legio" 411 Jonckbloet als antiek taalkundige . . . . . . 4.14 xtv Register (Taalkunde). Bladz. grammaire raisonmée: werkelik princiep van taalschepping en nieuwvorming 415 ideaal van de ouderwetse taalkundige: de Vries . 416 de taalkundige van nu. . 417 grammatika (de Latijnse —) beheerst de onze niet meer . . . . . . 29 (Historiese —) v. 't Nederlands, door Vercoullie . . . . 319 (een ouderwetse—) 236 (hoofdstukken nieuwe —) . . . 175 grammatikale (ongewisheid van de Middelnederl. --) studie 343-344, 345, 346-347 geschiedenis Sexagius, de Orthographia Lingvw Belgie^e . . . . 224 Grimm (Jacob —) over onze spelling . . . . . . . 435 groenspaan . . . . . . . 68 grog . . . . . . . . . 99 grove dirk . . . . . . . 99 guano . . . . . . . . . 68 guillocheren . . . . . . 111 guillemets . . . . . . . 101 guillotine . . . . . . . 102 guinje . . . . . . . . . 68 Haag-aan-veld . . . . . . 61 Haarlenuuerdijkjes . . . . 73 Halbertsma's taalbegrippen . 431 halcyon . . . . . . . . 108 hannen, hanneke(-maaier) . . 107 Hans v. den Rijne . . . . 62 hansom . . . . . . . . 101 hanssop . . . . . . . . 97 hansworst . . . . . . . 106 hasard . . . . . . . . 71 haverkorntje . . . . . . 98 Bladz. heller . . . . . . . . . 69 Helten (van —), de Faktoren v. d. begripswijziging . . 60 hermelijn, hernienie, hermine. 69 hernieties . . . . . . . 107 hes. . . . . . . . . . 69 Holland = onland? . . . 122 hollanders . . . . . . . 71 hongaar, hongre . . . . . 65 hongerlijn (— onderzieltje) . 69 hoofdletter (de —) in de M.E. 344 hopjes . . . . . . . . 99 hou: gehouw en getrouw . . 92 houille . . . . . . . . 109 houwdegen . . . . . . 191 hybridies (een —) monster . 545 hypocras . . . . . . . . 99 „Idiotismen" . . . . (201) 203 ie (de --)-spelling . . . . 445 -ietsje, -iesie : polietsie, poliesie e. d. . . . . . . 206--207 ieën of iën in 't meervoud? . 445 immigrasie als faktor in Taalwording . . . . . 247-249 indigo . . . . . . . . . 64 individualisme (invloed v. d. denkbeelden over taal—)op de methode v. tekstuitgaaf 495 individualiteit van taal 374-386, 5-7, 8-9 Indogermaans en Semities. . 357 interpretasie (slordige —) van Hooft . . . . . . 268--269 interpunksie (over slechte en goeie —) . 197-198 een komma voor 'trelativum altijd? 197 : nooit komma voor 197 „ (de--)in'tonderwijs 175 en „stijl" . 197-198 „ (mededelingen over Middeleeuwse —) . . 344, 501 Register (Taalkunde). Bladz. Bladz. isabel . . . . . . . 104-105 casus positio 114 . . . . . . -isme (woorden op —) . 102, 103 catoniseren 111 . . . . . . . „ismen" (juist begrip over de cauwersijn 72 . . . . . . . —) . . , . . . . . . 353 keizer . . . .. . . .. 106 italique . . . . . . . . 72 Kern over dialekt en dichtertaal. 262. . . . . . . . Jak 97 kers 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan van Gent . . . . . . 108 kerstfeest 304, 201 japon en japonse rok . . . 69 kersmis en kerstmis .207 . . . . . . . . jaquemarts 101 kiekje .205 . . . . . . . . . . . . . . . jassen .110 kindertaal 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jenever 62 (werken over --) . 54 jenny 101 kitlijm 101 . . . . . . . . . . . . . . . . . jésus 104 claer in mnl. 536 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jeune France 70 claer maken: wijn, een rekening 536 . . . . . . jo en jongen 304 klanknabootsende neus-schöp jockey 106 fung 377 -378 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jonassen .110 klankvorsingen van Gallée en Jonckbloet als antiek taalkun-Zwaardemaker .74-87 . . . . . . . . . . . dige 414 klankvorming (slordige - .... judassen . . . . 110 slappe --) . . . 76 . . . . . . . jopenbier .62 kleezen . . . . . . . . . . . 527 Klein Jantje 108 . . . . . . . . . . .. . . Kabeljauw 65 klemmer .67 . . . . . . . . . . . . calembourg .104 Klinghardt, Artikulations-und . . . . . . . . . . . calico . 66 Hörübungen 178 . . . . . . calepin 109, 248 kneppelkoek . . . . . . . . 412 kalikoet, kalikoen 65 knickerbocker .109 . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kalkoen 65 koesmoes 56 kamerdoek 66 cognac 63 . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . ... campêche 64 kollewijnen .372 . . . kanapee: betekenisontwikkeling 96 komparatief met „gelijk" .408 . . . . . . . . . kanarie 65 p : geschiedenis van kannibaal . 60, 71 als en dan .407-408 . . . . . . . . kanonnenvlees. . . . . . 265 konservatieve (de spelling De canopy 96 Vries en Te Winkel: het . . . . . .. . canopycouch . . . . . . 96 —) systeem .444 cantaloep . . . . . . . 63 koesonanten (verdubbelde of carmagnole .7 2 verlengde —) in Zwaarde . . . . . . . . . . . carolusgulden . . . . . . 105 makers apparaat 7 6 . . . . carronade koper .67 ... . . . . karyatiden en persieken 72 corduaan . . . . . . . . . . . 66 casino .71 corollair 101 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cassano 64 kortschrift 303 . . . . . . . %VI Register ('Paalkunde). Bladz. Cosijn over de Vereenvoudi ging . . . 451 etc. 't afschaffen van de „verbuiging" 437 taalrijkdom .28-29 ertesoep . . . 446 cravatte . . . . . . . . 69 krent . . . . . . . . . 63 krijt . . . . . . . . 60, 67 kunsttaal (een —) in Grau bunderland . . . . . . 403 kyaniseren . . . . . . . 111 L (de —) in Zwaardemakers apparaat een explosief . 76 . . . . . .. labberdaan .65 . . . . . labberlotten .. 106 . . . .. Ladinies ('t —) 392 Land (Prof. —) over onze spelling . 435 . . . . . . landauer .68 . . . . . . . . . . . . . .. landelik 374 Laurillard (de taal van —) 26 . lazaret . 104 . . . . . . . lazarus (op z'n —) : laarzenis 104 lazuur 67 . . . . . . . . Lex Salica: Malbergse glos . . . . . . . sen etc. 560 likkepot 64 . . . . . .. . Lipsiaanse (de —) glossen 118-119 lloyd . . . . . . . . . 104 lollarden . . . . . . . . 105 lommerd . . . . . . . . 72 Lord Byron . . . . . . 98 louis (d'or) . . . . . . . 61 louisette, louison . . . . . 102 Bladz. mackintosh . . . . . . . 97 malchus . . . . . . . . 107 Maleis-Portugees . . . . . 228 malvezij . . . . . . . . 62 mansarde. . . . . . . . 109 marionet . . . . . . . . 106 marivaudage . . . . . . 104 marokijn . . . . . . . . 66 marot . . . . . . . 65, 106 marotisme . . . . . . . 103 mats en metze . . . . . . 108 mauser . . . . . . . . 100 maxim . . . . . . . . 100 meanders. . . . . . . . 71 meervoudsvorm: ieën of iën? 445 mercuriael . . . . . . . 107 metaforen (over —) . . . . 353 metodes van oude taal te be handelen 126-127 214, 342, 344-348 metonymia . . 60, 61, 180, 96 metriese kritiek op Duitse leest 500 middeleeuwse „schrijftaal" : hoe de kwestie te behandelen. . 347 (de studie van het —) proza 343 versbouw (waar bij de Geyter, Inl. Reinaert) 500 middelnederlandse (ontoereikendheid van het bekende materiaal voor de —) taalstudie . . 342, 343-344, 345 Mittelhochdeutsches Elementarbuch van Michels 552-556 model (het „waar —) van lynchen . . . . . . . . 112 . . . . . . 432 taal" .. Maarte . . . . maenippee . . . magneet . . . . magnesia . . . . majolica . . . . maker (dichter) . . . . . 106 . . . . 104 . . . . 68 . . . . 68 . . . . 67 . . . . 545 mokka . . . . . . . . 63 molik . . . . . . . . . 104 mom (bier) . . . . . . . 99 monitor . . . . . . . . 102 morel . . . . . . . . . 63 mosie = kleine Mozes (Dr. Detmers) . . . . . . . 2t)1 Register (Taalkunde).xvin Bladz mousseline . 66 . . . . . . . . . . . . . mozaiek .104 . . . . . . . muntnamen 63 Multatuli en de taal. . 433 . . Murray's (uit —) Woordenboeks Inleiding 311-312 . . . . .. . . . . . museum .104 N (de —) -bakterie . . . . 450 naer . . . . . . . . . 538 namen (geografiese —) gewone woorden geworden 61-73 „ (persoons--) gewone woorden geworden . 97-110, 110-111 (veralgemening van scheld—) . . . . . . . 70 nasjonaliteitsgevoel (opkomend —) zich uitend in taal -verschijnselen . . . 237-238 „natuurboter, en geen natuur (iets voor „taalkun--vét" digen") . . . . . . . 415 Nederlands (het --.geeninventariseerbare hoeveelheid . . . 311-312 (Afrikaans in 't —) 250 (het—) in Amerika 248 (het —) in West- Indië . . . . . 230 (het —) in Zuid- Afrika . . 238-246 (kansen van 't—) in Zuid-Afrika in de toekomst 246--249 Nederlands en Zuid-Afrikaans in hun verhouding in Zuid- Afrika 243 —244, 246, 248 — 249 Nederlands (alles slecht —)? 545 Nederlandse (een —) normaal, uitspraak" vast te stellen? 480-481 negentig : tnegentig etc. . . 214 negus . . . . . . . . . 99 Bladz. Nellie van Kol over de inter punksie . . . . . 197-198 ng en nk . . . . . . . 314 nk=ng±k . . . . .314 neologisme (wezen van het—) 415 neologismen . . 416, 374-378 nieuw-vorming in taal 372-374, 374-376 nicotine . . . . . . . . 103 nochtans en altans . . . . 206 nonius of vernier . . . . . 59 numerus („quorum —) est legio": als der duivelen. . 411 8 en oo (verschil van —) . 87 o en oo (de —) spelling beoordeeld . . . . . 443-445 odeklonje (noot) . . . . . 448 oerindogermaans (Uhlenbeck over het —) . . . . . 357 olland (Theutonist) = oland ? 122 onbeschaafd (Dr. Detmers autoriteit omtrent Beschaafd en —) : poliesie, besje, ert, kersfeest etc. . . . . . 201 onderspit ('t —) delven . . 533 onderzieltje . . . . . . . 69 ongheëten — niet gegeten hebbende. . . • . . . 413 onomatopoia . . . . . . 377 ontboezemen . . . . . . 128 ook: in 't mnl.. . . . . . 542 opname . . . . . . . . 373 opvallend . . . . . . . 545 opzoekingen: Zuidnederlands 530 orconden . . . . . . . . 534 orvietaan . . . . . . . . 64 ottomane . . . . . . . . 101 oudnederlandse (de kwestie van de —) psalmen 43-129, 209-219 overeenkomen: niet = overeenstemmen? . . . . . 545 overscharig . . . . . . . 526 xvinRegister (Taalkunde). Bladz. Palankijn 68 . . . . . . . pamela 98 . . . . . . . . pan tagruelisme .103 . . . . . pantaloni en St.-Pantaleon 59 . Papiements ('t —) in West- Indië . . . . . . . . 230 pasje . . . . . . . . . 373 paskwil . . . . . . . . 104 pasteuriseren . . . . . . 111 patois . . . . . . . . . 73 Paul en Jespersen . . . . 557 pedantisme (staaltjes van „taalkundig" —) 198, 408 -410, 412-413, 414, 415 perel 67 . . . . . . . . . perkament en francijn . 67 . . personifikasie 179 . . . . . . persoonsnamen gewone woorden geworden 97-112 . . . perzik .63 . . . . . . . . phaëton 101 . . . . . . . . phare .72 . . . . . . . . philippe en philippine 106 . . . pierrot. 105 . . . . . . . . pietje 105, 69 . . . . . . . pickwick .98 . . . . . . . pinchbeck . . . . . . . 101 pistool. 68 . . . . . . . . platbek 67 . . . . . . . . poer (zonder —) etc. . 535 . . polichinel 106 . . . . . . Portugees-Maleis .228 . . . . posten 372 . . . . . . . . psyche 106 . . . . . . . . purismen ..545 . . . . . . purist (een —).545 . . . . . „Radeloos, redeloos, reddeloos" 480 ras — arras . . . . . . 66 ree! . . . . . . . . . 257 reiziger . . . . . . . . 415 rekken (naar huys —) . . . 153 reminiscens: een hybridies monster . . . . . . . 545 Bladz. Retoromaans (het —) 393-394, 397-398 rijm (waarde van het —) voor de grammatiese studie . 222 „ ('t verschijnsel van stafen ander —) in de gewone taal . . . . . . . . 382 „ (hoe de dichters kwamen aan 't—) . . . . . . 382 : rime riche = lettergreeprij m". . . . . . 52 6 „ (een beetje werkelikheid omtrent onzuiver" ---) 417-418 ritmen (de nieuwe —) . . . 40 (over de vrije —) 382--385, 547-548 (leer der —) noch verre 129 roede (de drijvende —). . . 191 roede = kruis? . . . . . 540 Romaans (de drie hoofdgroepen van'ttegenwoordig—) 395 ('t —) v. West-Europa noch niet wetenschappelik in te delen . . . . 395-396 rotterdammer (-- de gouwenaar, een diarree) . . . . . . 62 ruin (namen voor —) . . . 65 Rumeens . . . . . . . . 392 Saksen-Weimar . . . . . 98 samenstelling (kopulatieve —) 410 (geen lokatieve en instrumentale —) bij ons? 415 samentreffen: als germanisme 545 samoreus . . . . . . . . 69 sandwiches . . . . . . . 100 sardijn . . . . . . . . 65 sch = s (Cosijn over —) 442-443 schaep mannetje. . . . . . 99 schakellijm . . . . . . . 59 scharlaken . . . . . . . 67 scharlokeren . . . . . . 111 scheldnamen (veralgemening van —) : sociaal, bougre . 70 Register (Taalkunde).xIx Bladz. schielokeren. . . . . . . 111 schoolmeesterij uit het begin v. deze eeuw . . . . . 198 schoolmeestersjargon en goeie" taal. . . . . . . 402-403 schor = stroef . . . . . 271 schriftkunde: plan van de Vreese voor een Bibliothecaneer landica manus cripta . . 347--348 (hulpmiddelen voor de palaeo grafiese —) . . 337 armoede van de Nederlandse philologie in dezen . . . . 338, 339, 340 schriftwezen" (plan van een „Nederlands —) in de Mideeuwen.... . . . . . . 348 schrijftaal (schets van de geschiedenis van onze —). . . . 429--433 „ (de Middelhoogduitse ---) . . . 553 (eeneenparigemiddelnederlandse —)? 499--500 (een gesproken apar te —) . . 404-403 en algemene taal 396-397 : volgens J. W. Muller 499-500 (de --) en de kunst 55 „schrijftaaltje" (het ouwe —) 196-197 sek en kanariese wijn . . . 62 Semper Augustus: altoos ver meerderaar des Rijks. . . 16 Sexagius' De Orthographia Lingvse Belgicae . . . . 224 sherry. . . . . . . . . 62 Siegenbeek en De Vries en Te Winkel . . 433, 444 Bladz. Siegenbeek en zijn volgelingen 198 's waarschuwing tegen de verbastering van de „uitspraak" . . . . . 198 sigaar en cigaar . . . . . 447 sijs (grote --) cijs . . . . 106 silhouette. . . . . . . . 59 simonie . . . . . . . . 105 singel en tingel . . . . . 447 sinlijk en sinlijkheid in 't XVIIde eeuws. . . 272-273 sinopel . . . . . . . . 67 sjalot . . . . . . . . . 63 slaaf . . . . . . . 60, 72 slang . . . . . . . . . 312 slaviese talen (studie van —) 135 slungel (woord voor - ) : flandrin 73 smidsvet . . . . . . . . 295 smous . . . . . . . . . 107 sodomiet . . . . . . . . 7u so? — in 't middelnederl.? . 534 soloecisme . . . . . . . 73 spaak (zich —) lopen . . . 194 spelling van nature foneties en onfoneties (histories) . 495, 426 spelling als natuurprodukt 436, 300-301 (kriesis in —) . . . 434 (waarom geen —) voor de eeuwigheid zijn kan . . . . . . 299 „ (op twee manieren kan over —) gedacht . 301 (is een fonetiese —) goed? mogelik? . 436 „ (grondslagen van elke —) . . . . 436 „ (konsekwensie in —)? 208 (het wezenlike in de —) De Vries en Te Winkel 303-304-305 (wat hindert in 't aan een-nemen van nieuwe —) ? . . 296 xx Register (Taalkunde). Bladz Bladz. spelling (Den Hertog, Grimm spelling: enige onbeschaafde en Land over onze woorden : poliesie, —) 435 redenasie, ert, besje, . . . . . . van de samenstellin- . . . . 201 kersfeestgen met en zonder n 446 „dwaasheid zou het (de —) van de vreem- . . . . 201 zijn" .. spelling: de woorden 447-448 . (de —) van de vreemde woorden een kritiek punt? .. 448 . . (de —) van de eigennamen . 446 . . . . ('t nieuwste argument tegen de „nieuwe" —) . 204-205 . . . (de Taal naar de --) verhanselt, vroeger als nu 198, 431 . . . (de onleerbaarheid v. onze —) gestaafd 203 . (ook Van Eeden kent de —) niet . . . 203 (de —) en de schoolpraktijk .445 . . . . (de Maatschil tot Nut v. 't Algemeen en de —) 308-31u . . . . nog iemand die de vereenvoudigde „lelik" vindt .199 . . . iemand met een „gezonde" smaak. 199 . . „enige woorden die zich te schamen hebben" .200 . . . . . iemand die iets niet inziet .200 . . . . . iemand die de spelling konsekwent wil hebben . . . . . 200 willekeur! .200-201 . want een woord mag maar op één manier bestaan" . 201 . . . beschouwing over 't onnodige van Vereen -voudiging . . 202-203 iemand met „kennis des onderscheids" 203 (199-203) spelling (waarde en onwaarde van —), ook in oudere geschriften, voor de wezenlike gram matiek . . . . 219 (216) spellingeenparigheid bederft de Taal-zelve . . . . 198, 431 spellingstelsel (het —) niet iets onverschilligs . . . . . 433 spencer . . . . . . . . 98 spijkerbalsem . . . . . . 59 spinazie . . . . . . . . 63 spinnekop (kop — spin) . . 410 sponzen en sponsen. . . . 304 sporen (met --) slaan . . . 154 spreekwoord in dubbele zin gebruikt . . . 13 (individuele uitbreiding van een —) : alle gekheid etc. . . . . 366, 370 spreekwoorden (de —) in de zogenaamde „Beschaving" . 453 Staring en Lulofs over e, ee, 0,00 443 StoeLt, Nederl. spreekwoorden 180 stoffel . . . . . . . . 107 stofnamen (ontstaan van) 62-70, 67-68, 99, 100-101 (werkelik geslacht van de —) . . . . . . 410 stradivarius . . . . . . . 100 Streitberg en Brugmann . . 552 studie v. talen die op elkaar lijken . . . . . . . . 133 Register (Taalkunde).%XI Bladz studie van de Slaviese talen . 135 superlatief van „enig" . . . 411 Sweet, Practical Study of Lan guages . . . . . 130-133 Sweet, New English Grammar . . . . . . 175-178 syrinx . . . . . . . . 109 Taal (over —) . . 1-9, 49-58 Taal (over —) : de term„taal" in 't algemeen 1, 53 spraak en taal bij uitnemendheid . . . . . . . 1, 54 betrekking v. begrip, voor stelling, woord ? . . . 2 'tbewuste en onbewuste 2; 3 de individuen vormen elkaar 3--4 mensen met meer en minder kern . . . . . . . 4 alle taal individueel; zijn taal = de mens . . 4-5 de overeenkomstigheden. . 5 't verstaan individueel . . 5 kindertaal . . . . . 6, 54 echte en valse dichtertaal 7, 56, 54-55 hoe begrijpt men elkaar 7-8, 55-56 wie verstaat de dichter . 8-9 dichters die men niet verstaat 9 kinderen en vijftigers . 9 taal bestaat in kringen . 49 in hoeverre is er algemene Taal . . . . . . . 50 dichtertaal en „Algemene" 50-51, 57 „litteratuurtaal" . . . 56-57 Gemeenlandse Taal 51-52, 57 invloed van de dialekten . 52 de Gemeenland-e taal be staat individualiter . . 52-53 de norm . . . . 53, 57-58 Dichtertaal en Algemene 361-386 Bladz. Taal (over —): Dichtertaal en Algemene: Jan Allemans en dichters figuren . 361-365 . . . Jan Allemans en dichters tropen .369, 365-367 . . . . . personifikasie 367-369 eigenaardig woordgebruik bij dichters 369-371 . . . . dialektinvloed bij dichters 371-372 neu-schöpfung bij Jan Alleman 372-374 . bij de dichters .. 374-376 . . . . klanknabootsende woorden 377-378 de woordorde . 378-381 . . klanken spel .. 381-382 . . klankbiezonderheid in de gewone taal. 382 . . . . . . . . . de ritmen 382-385 verklanking van kleur-en andere indrukken . 385-386 taal (de —) van Graubunderland: 391-406 . . . . . Romaans, Ladinies, Retoromaans .. 392-393 . . . de drie departementen van 't Retoromaans .393-394 . hedendaagse toestand 397-398 geografiese en taalkundige indeling van Graubunderland 398-399 . . . . . de Graubunderlandse dialekten .400-402 . . . . de aparte schrijftaal . 402-403 de pogingen van Bühler 403-406 germanisering van Graubunderland . 404-406 . . . „taal" (betekenis nu en vroeger van 't woord —) .53-54 . taal (de --) v. 't volk 28 . . . XXII Register (Taalkunde). Bladz. taal (de oude frase van „de —) is gans het volk" . 432 „ (een Indiese haven—) . 225 „ (een gesproken aparte schrijf—) . . . 402-403 „ (ontstaan van een Algemene —) . . . 396--397 „ (hoe „een" —) bestaat 311-312 „ (de dwaling van „de —) is in de letter" . 301--303 „ (de —) is in de klank 301-303 „ (de —) kleed van de ge dachte? . . . . . . 456 „ (ieders —) individueel . 429 „ (echte —) is individueel: gedemonstreerd aan het bastaardwoord bij Hooft 155 „ („dood" en „levend" in —) . . . . . . . 456 (onregelmatigheid in —) 403 „ verbastert niet . . . . 28 „ en dialekt 8-9, 56-57, 394-396, 429 „ (schoolmeestersjargon en goede —) . . . 402-403 de spraak, het denken en de fysiologiese gesteldheid der hersenen 170-171 de spraak, het denken en de hersenontwikkeling van het kind . . 17 Taal (Het Leven der—) inzonderheid v. 't Nederlandsch : door P. J. van Malssen . 557 Taal en Spelling (de verhouding van —): 295-310, 425-452 dat de taal in de klanken nooit voor 't oog is . . 297 schrijven is „aanduiden het woord van heden" . . . 297 de natuurlike regel is de fonetiese . . 297-298, 425 1B1adz. Taal en Spelling: taal verandert altijd, de spelling verandert niet mee; de oorzaak . . . . . 298 spelling wordt op den duur histories, d. i. onfoneties 299, 425-426 twee krachten werken in spelling tegen elkaar in . . 299 geslachten die streven naar uniformiteit, en geslachten die anders willen . 300-301 de ,,generasie van De Vries en Te Winkel". . 301-302 geslachten voor wie de letter de Taal is . . . . . 302 geslachten voor wie de Taal in de klank is . . . . 306 verderfelike invloed van 't klassicisme . . . . . 302 voor de classicus is etymologiese spelling de ware. 303 De Vries en Te Winkel classici . . . . . . . 303 De Vries en Te Winkel in den aard konservatieven: bevestigden 't gebruik . 305 spellingvereenvoudiging bestaat in 't uitbannen van Etymologie, 't erkennen van 't woord van heden. 306 niet alles op eens te vereen -voudigen . . . . 306-307 vereenvoudiging een volksbelang . . . . . 308-309 vereenvoudiging een eis in goed onderwijs . . . . 310 de krisis . . . 426-427, 434 't klassicistiese iedee van 't schrijven . . . . 428-429 geschiedenis van de Schrijf taal . . . . . . 429-433 de XVIIIde eeuw. . 430-431 de Romantiek . . . 431-432 Register (Taalkunde). XXIII Bladz. Taal en Spelling : Roorda . . . . . . . 432 de periode 1860-1880 432, 433 het Middelb. Onderwijs. . 433 De Vries en Te Winkel gekarakteriseerd . 433, 444 het taalonderw. ende spelling 433 de krisis is dààr . . 434-435 Den Hertog, Grimm en Land over onze spelling . . . 435 een fonetiese spelling ? . . 436 grondslagen van de spelling 436 vereenvoudiging zaak van onderlinge overeenkomst. 436 kritiek van den, dezen, dien etc.. . . . . . 437-442 de eh . . . . . . 242-243 de dubbele ee en oo. 443-445 de samenstellingen mèt en zonder n . . . . . . 446 de vreemde woorden . 447-448 Cosijn over 't vereenvoudi gen . . . . 442-443, 437 Staring, Lulofs en Beckering Vinckers . . 443, 444 de oude spelling en het onderwijs . . . . 449-450 de vereenvoudiging een Zuid - Afrikaans belang . . . 451 kongres te Kaapstad. . . 451 Leyds te Dordrecht . . . 451 Cosijns slotwoord: „Ons dom en fier non possumus" . 451 taalbegrip ('t juiste —) bij Van Deyssel . . . . . . . 415 taalbegrippen (werken over de nieuwere —) 54, 56 (de nieuwe —) : Gids 1896 . . . . . . 429 taaleenheid („tegenwoordige" —) in Nederl. volgens Muller . . . . . . . 499-500 taalgeschiedenis (een schets van de litteraire —) . . 429-433 Bladz. taaliedee (het —) van 't klassi -cisme . . . . . . 302-303 taalkunde (de principes der tegenwoordige —) en de taalkundige van nu . 411, 417 taalkundige (een ouwerwetse —) die zijn eigen spelling niet kent (noot) . . . . 208 (ook'n—)! 199-203, 204-208 „ (de Griekse en Latijnse grammaticus naar oude trant, geen —) . . . . 261 (de —) naar 't iedee en naar 't beeld van De Vries. . 416 (de —) van nu . 217 taalkundige anecdote: „gehakt, Meester !". . . . . . . 439 taalkundigen (door on—) afgekeurde taal . . . . 41)9-411 taalmenging . . . . 228, 229 in Grauwbunderland . . . . . . 404-406 taalonderwijs (ons slechte —) gekarakteriseerd . . . . 433 taalonderwijzende dames van nu (noot) . . . . . . 431 taalprincipes en -begrippen (moderne —), die in 't onder -wijs moeten gaan werken 26-29 taalrijkdom (wat nu —) is . 28 taaltoestanden in Zuid-Afrika en Oud-Friesland parallel . 37 taaltoestanden in 't heden -daagse Graubunderland 402-403 taalstudie (voor —) : Wundt, Völkerpsychologie I . . . 319 taalverandering (over —) 394-395 taalverloop (is het —) nu minder snel dan in de M.E.? . . . . . . . . 497 xxiv Register (Taalkunde). Bladz. taalvorming door nieuwschep ping uit drang van de be hoefte; dan analogieformasie 415 taalvorser (het ware objekt van de —) . . . . . . . 398 taalwetenschap (de ouwerwetse redenerende —) geen weten schap meer . . . . . 25-26 taalwijsheid (ouwe —) . 251-252 taalwording (v. Deyssel over —) . . . . . . . . . 415 talen tot iets . . . . . . 534 talige (veel—) vorming iets goeds ? . . . . . 455-456 tandem . . . . . . . . 100 tarief . . . . . . . . . 70 tateldage = nooit = te atel dage . . . . . . . . 336 tattersall . . . . . . . . 71 tekstkritiek en taalkunde . . 527 Ten Brink aan 't werk ge weest in La Hollande 277-278 tesamen en tezamen . . . . 3114 theofile . . . . . . . . 101) thuis en tans . . . . . . 445 tontine . . . . . . . . 59 topaas . . . . . . . . 68 lornoois . . . . . . . . 69 tot = tot en met, en tot aan 414 tot (vgl. van af) . . . . . 414 tram . . . . . . . . . 101 trojaanse ('t —) paard en ,.trui" 65 tropen en figuren (over—) 361-369 trui = zeug . . . . . . 65 tulle . . . . . . . . . 66 turk (Huygens, Sneld. B. VI) = pekkrans. . . . . . 68 turken. . . . . . . . . 110 turkey. . . . . . . . . 65 turkoois . . . . . . . . 67 twee: om te versterken in 't mnl. 543 Uitdrukkingen (verkorting van —) . . . . . 153-154 Bladz. uitgeslapen . . . . . . . 371 ulster . . . . . . . . . 69 utopia . . . . . . . . . 72 Valentines . . . . . . . 106 valk . . . . . . . . . 65 vallen = zijn . . . . 95-96 van af . . . . . . . . 414 Vandaal ...... 60, 71 vaudeville . . . . . . . 71 vauxhall . . . . . . . . 71 verbuiging (talen met —) staan niet hoger. . . . 28 » (krietiek van onze zogenaamde —) 437-442 (de —) inkonse kwent in de Vereenvoudiging? 206 Verdam over Kerstavond . . 207 vereenvoudiging (kongres voor spelling —) te Kaapstad 1897 451 (Leyds vraagt op 't kongres te Dordrecht om -) 451 „ (wat is —)? 436-437 (het wezen van -) 306 (in hoeverre —) prakties uit te voeren. . . . 436 (in hoeverre —) een konvensie 436, 450 (Cosijnoverde—) 437, 442, 451 (Cosijns slotwoord over—): „ons dom en fier non possumus" 451 (iemand die ver -stand van --) heeft . . 205-206 (iemand die tegen de —) is, maar 't algemeen gesproken woord wil geschreven hebben . . . . 250 Register (Taalkunde). Bladz. vergilius . . . . . . . . 107 Vermeerderaar (altoos —) des Rijks . . . . . . . . 16 vernier of nonius . . . . . 59 versterkende uitdrukking met twee in 't mnl . . . . . 543 vertalen (wetenschappelike „vreemde" termen te —)? 354 vervolgen = nagaan (Germanisme) . . . . . . . . 545 vinden (oordeel —): bij Muller 505 vingers (op de —) van één hand te tellen . . . . . 229 vloeken (verzameling en verklaring van —) in Nederl. en Eng. . . . . . . . 536 vokalen (zweigipflige —) . . 86 verschil van á en aa, é en ee, 8 en oo . . 87 (lengte van de —) 79, 80-86, 87 volksetymologie . . . . . 371 voornaamwoord: eenieder (aan één) . . . . 219 gebruik van je en u naast elkaar. . . 410 voorradig: af te keuren? . . 414 voorwerp (lijdend —) met ver in 't Zuid-Af rik. . . . . 228 vreemde (de spelling van de —) woorden . . . 447-448 „ woorden nu op z'n Hollands, vroeger op z'n vreemds gespeld . . . . 448 vrijddag naast vrijdag . . . 210 vruchtnamen . . . . . . 63 vulkaan . . . . . . . . 104 Wachtendonkse Psalmen en de Lipsiaanse Glossen (de kwestie van de —) 113-129, 21)9-219 Wachtendonkse Psalmen: van Helten's hypothese. . 113 Bladz, Wachtendonkae Paalmen: Gombaults hypothesen . . 119 v. H's kritiek op G's eerste krietiek . . . . 114-117 G.'s krietiek van v. H.'s hypotheseenanti- krietiek 118-129 v. H.'s weder-krietiek van G. 209-212 G.'s weder-krietiek . 212-219 de beginselkwestie in dit geschil. . . . . . . . 219 waereld, wereld, wareld: klank en spelling . . . . . . 198 waggelmussen . . . . . . 34 wallach = ruin . . . . . 65 walnoot . . . . . . 64, 65 walvis, damhert, windhond, rendier, struisvogel e. d. . . 410 wedgewood . . . . . . . 101 weichsel . . . . . . . . 64 wel en hgd. wol: „ze zijn wel niet" e. d. . . . . . . 545 welschhuhn . . . . . . . 65 wereldberoemd: onnederland? 415 werktuignamen . . . . . . 206 werkwoord: transitief gebruik van „herleven" . 366 passief gebruik van „leven" . . . . 373 aktieve deelwoorden als „bereden", „belezen" e. d. . . . . . . 412--413 werkwoorden van eigennamen „ gevormd . 110-112 (Franse en Duitse —) uit eigennamen. . 111-112 (nieuwe —)474-375 werkwoordelike (eigenaardige -) vorm . . . . . . . . 386 Weise, Unsere Muttersprache 458-462 West-Indië (Hollands in —) : 't Papiements . . . . . 239 XXVI Register (Taalkunde). Bladz westinghouse . . . . . . 103 wetenschap (de oude taalkunde geen —) meer . . . . . 411 wijnnamen . . . . . 62-63 winkelhaak . . . . . . . 410 woord (het sterven van een —) 456 (wezen en karakter van t —) . . . . 351-354 ('t —) bij dichters in usuele en etymologiese zin tegelijk gebruikt . . 369-371 woorden (aanspraak--) korten af 304 (vreemde —) niet licht te bannen . . . . 353 (hoe vreemde —) Nederlands worden . . 448 (vreemde —) die Nederlands worden hebben van nature een tijdlang twee spellingen 448 (reeks van —) uit het Latijn en 't Romaans afkomstig. . . . . 447 (vreen;de —.) „die hun sporen noch moeten verdienen" 200 woordenschat (de —) van een taal. . . . . . . 311-312 woordschikking (een eigen aardige —) . . . . . . 386 worden" („geleefd —) . . . 373 wortels (wat zijn voor de heden daagse taalwetenschap —)? 357 woordsoort: adjektief uit substantief (noot) . . . . . 70 Zucht (in 'n —) . . . . . 213 Zuid-Afrika (over de Taal- en Letterkunde van —). 225-251 Zuid-Afrika (over de Taal v. ---): oorsprong van 't Zuid-Afrikaans . . . 225-226, 228 invloed van 't Maleis-Portugees op 't oorspronkelik Nederlands 225-227, 228-229 Bladz Zuld-Afrika(overde Taalv. —): van 't Hottentots ? . . . 229 van 't Frans? . . . . . 230 invloed van de Bijbel 233, 234 behoudende omstandigheden 230, 234 Olive Schrijners beweringen omtr. d. taal v/d. boeren 231.234 't Engels . . . . . 235-236 't Zuid-Afrikaans wordt machtiger . . . . . . 237 de nasjonale beweging . . 238 het Afrikaans in geschriften 238-246 de taalvormen ende komplete zegging te onderscheiden 243 Hollands en Zuid-Afrikaans gepaard, en assimilasie 243-244, 246, 248 de Toekomst . . . . . 246 het Engels . . . . 246, 247 immigrasie van Nederlanders is kondiesie . . . 247-249 de Zuid-Afrikaanders verlangen vereenvoudiging; „non possumus". . 451, 249 Zuid-Afrika(gelijksoortige taal -toestanden in —)enOud-Friesl. 37 Zuid-Afrikaans (geschriften over 't —) 225, 294 en Nederlands 243-244, 246, 248-249 (invloed van 't —) op 't Engels . . . . 250 Zuid-Nederlandse geleerden (onzekerheid van —) ten opzichte van Noord-Nederlandse taal-usus . . . . 338 zwaard ('t —) over 't hoofd . 33 Zwaardemakers registrasie-apparaat . . . . . . . . 75 zwin . . . . . . . . . 534 Íj en ei te wijzigen in de spelling? 207 Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxvii LETTERKUNDE; ONDERWIJS en OPVOEDING. Bladz. Achttienhonderd dertig (karakteristiek van het tijdperk —) ten onzent 518-520, 520-522 Aesopus . . . . . . . . 418 aesthetiese werking van ,,onzuiver` rijm . . . . 417--418 aesthetisch (Was ist) ?: van J. M. Herzog . . . . . . 423 Alberdingk Thijm, De Nederduitsche spelling, in haar beginsel, wezen, eischen. . 431 Alexandrijn (natuur van de —) 547 Alphen (van —) en de taal. 431 „Amerikanismus"; en William Morris . . . . . . . . 551 Ankum (van —), Van ouden datum . . . . . . . . 154 Antink, Catherine . . . . 275 Anna Bijns (plaats bij —) . 5t$8 Analecta I, II, III, . . . . 46 cí7r Aeyofévov (— slechts eenmaal voorkomend woord of uitdrukking) . . . . . 530 Arbeid (de —), maandschrift 509 Arbez (d' —) Zuid-Afrikaanse romans. . 230, 232, 234, 244 Arthurromans: Torec . 137-150 Moriaen. 185-195 Ferguut. 321-336 Walewein 465-479 der Gral . . 224 die kulturhis torischen Momenten in Chrestien de Troyes Romanen: van Mertens. . . . . . 224 attiek . . . . . . . . . 72 Augusta Peaux . . . . . 40 Bakhuizen v. d. Brink en Geel 432 Bladz. Beatrijs (Lecoutere) . . . . 224 (de —) uitgaven 210-220 beeldspraak: beentje—beeldje 16 Beers (van —) gedicht „Maer lant" . . . . . . . . 488 Beets en de taal . . . 441-432 begrijpen (over 't —) . . . 8 Bienboec v. Thomas Cantim pratensis . . . . . . . 343 Bijbel (invloed van de —) op 't Zuid-Afrikaans . . . . 234 Bilderdijk, Gedichten: bij Kluwer . . . . . . . . . 423 Bilderdijk en Da Costa (waartegen —) reageerden ('t Reveil) 516-520 520-522 's strijd tegen de spelling-eenparigheid . . . 431 Bistnarck over 't klassieke Talen -onderwijs. . . . . 27 4 Blauwe (de —) Taal . . . 136 Boer, Vergelijking en Karakte risering (Gunning en Buiten rust Hettema over —) 263-266 Boons Geïllustreerd Magazijn 178 Bosch (van den —) en Meyer, Lees- en Taalboek . . . 222 Bredero's Alexandrijnen geen Alexandrijnen . . . . . 547 Bredero's Alexandrijnen (wezenlike natuur van —) 547-548 Chantepie de la Saussaye, de Godsdienst d. Germanen 134-135 chauvinisme. . . . . . . 515 Citadelpoëzie (de —) . . . 515 I Dagverhaal van Van Riebeek 238 XXVIII Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). Bladz Da Costa, Gedichten: bij Kluver . . . . . . 423 „ 's en Starings Christendom . . . . . . . 517 d' Arbez, de Zuid-Afrikaanse schrijver, 244, 234, 233, 232, 230 datering v. gedichten op grond van de techniek ? . . . . 529 „de" naast „den" = „de" naast „het" etc. . . . . 206 De Génestet en van Lennep 280 De la Montagne . . . . . 41 Deyssel (van —) over Taal wording . . . . . . . 415 Dèr Mouw, Hoogvliet's opvatting v. Taalonderwijs 275, 261, 313, 314 Dèr Mouw, onze medestander, getuige Gunning . . . . 506 De Vooys, Middelnederl. Le genden en Exempelen 457-459 De Vries zijn conjectureren 527-528 De Vries een classicus. . . 4^s4 De Wacker v. Zon en de Taal 431 dichterhoogheid . . . . . 9 dichters (zogenaamde —) 54--55 (Russell Lowell over de grote —) . . . 30 en rheotrici . . . . 173 die stadskinderen zijn 262 dichters lezen (Winkler Prins over —) . . . . . . . 38 dichtertaal . . . 56, 361-386 Douwes Dekker (Meerkerk) . 356 Dozij en Stoppelaar, Proza en Poezië . . . . . . 47 Dr. T. D. Detmers . . 199-203 drama's (Verwey over Von dels —) . . . . . . . 261 Eben (Hendrik —), Tocht naar Paradijsland . . . . 221 eenparigheid (Bilderdijks strijd tegen de spelling—) . . . 431 Bladz. Engelsen (hoe de —) leren schrijven . . . . 112 Engelsen en Nederlanders zo verschillend ? . . . . . 239 Ethiek (Kaufmanns —) = aller mensen ethiek: in één adem genoemd met Ruskin, W. Crane en William Morris: door een Duits imperialisties paedagoog . . . . 550-551 Fabel van Leeuw en Muis . 418 Fabius-Cremer Eindhoven, Op avontuur ....... 221 filologen (Muller's mening over de Nederlandse" —) . . 273 filologie (de —) begint steeds konkreter te denken . . . 494 Franck (hulde aan —) . . 531 Frans Bastiaanse, Natuur en Leven . . . . . . . . 507 Friese invloed . . . . . . 263 Geel: Noord en Zuid 1900 . 424 „ (Jacob —) en het jonge geslacht . . . . . 431-432 geleerden (waarom —) òòk wel de klassieke talen blijven doceren . . . . . . . 274 gelijkgenatuurdheid . . . . 56 Germanen (de Godsdienst der —): goed werk daarover 134-135 geuzenliedjes (Zuid-Afrikaan se —) . . . . . . . . 239 gevoelswaarde van woorden etc. 29 glossen (onder aan de bladzij) 519 God en Nederland bij de dich ters . . . . . . .513-516 Gorter . . . . 39, 40, 44, 46 grasie (het dogma van de algemene —) . . . . . 524 Gunning (Dr. —)'s zeitgemässe paedagogie 263--264 's „bereikbare idealen" . . . . . . . 264 Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxix Bladz. Gunning (Dr.—) 's Gymnasium 257 „ neemt eenheidsschijn voor -wezen . . . 266 Gymnasium (het oude —) en de juristen . . 58 (het —) als paedagogicum . . . . . . 506 Handschriftkunde (over Middelnederlandse —) . 337-348 Haren (Van —) 's Geuzen, slot van zang VI .108 . (W. van —) en zijn koloniale boetzang 360 . (litteraire invloeden bij W. van —) 164, 166-167 (W. van —) 's laatste levensjaren te Henkenshage 157 -167 „ Haren ( Van —) 's Geuzen: wijsgerige en theologiese denkwijze der van Harens 159, 161 antikatholicisme in de Friso 159 Friso en de Télémaque. 159. zijn natuurzin 161-162 . . . „'t Menschelijk Leven” slechts te waarderen door die zijn leven kent . . . . . 167 Heinrich van Veldeke und die Mhd. Dichtersprache: van Kraus .223 . . . . . . . Helvetius van den Bergh's Neven 179 . . . . . . . Holland (hoe men 't buitenland inlicht over —) 277-278 Hooft zijn eigen gedichten verkeerdelik wijzigend 155-156 : enige karakteristiek 267 . . . Jacob Witz 90, 91 : „ . . 's Lyriek (Kalff) 48 's „Beroemde Visscherin' 270 „ „ 's „Galathea, siet den dach" . 155-1.56 . . . Bladz Hooft's Dartelavondt . . . 156 's Poëzie (Stoett's uitgave van —) beoordeeld 267-273 „ 's Lyriese Poëzie (enige plaatsen in -) verklaard 269-273 Horatius: obliviosum Massicum (farm. Lib. II, 7) = de vergetelheid aanbrengende [Massiele] wijn. . . . . 61 Huygens (Constantijn —): Gids 1900. . . . 224 als zedemeester . . 88 Idealisme . . . . . . . 549 i m i tasie-litteratuur . . . . . 480 Imitatio Christi: twee middel eeuwse vertalingen . . . 343 impressionisme . . . . . . 45 individualisme ('t Germaans —) in Onderwijs te onderdrukken? . . . . . . 263 Jezus aan 't kruis (vergelijking) 539 jongenslektuur (over —) 221-222 Jonckbloet: Lachmann en Gervinus . . . 491 (de aesthetica van —) c. s. . . . 456-457 Juste Milieu (Tijdperk v. 't—) in onze Letterkunde 520-522 Kadans en décadence . . . 383 kalvinisme en humanisme 523-524 Camera Obscura (de —) en de taal. . . . . . . . . 432 katholicisme (het anti—) in het tijdperk Van der Palni 521 Kempe, Het boek van Na gadrah den balling . . . 275 kernmensen . . . . . . . 6 klank-expressie. . . . . . 129 klassicisme (altijd weer het —) de vijand. . . . . . . 506 xxx Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). Bladz. klassicisme ('t —) als school van onderdanigheid 264 (de onwetenschappelikheid van 't—) 261 „ (Dèr Mouw over het —) 261, 311-312 en spelling . 303-304 „ en Taalwetenschap 302-303 en liberalisme in de Germ. Philologie . . . . 492 klassicisties ('t —) iedee van schrijven . . . 428-429, 432 klassicistiese (de —) accuratigheid. . . . . . . . . 314 klassicistiese voorbereiding onvoldoende voor juristen . . 58 klassieke (Germaanse mythologie voor —) ? . . . . 134 klassieke smaak . . . . . 486 klassieke talen (de —) als talen „unser ein" geworden 28 klassieke talen-onderwijs (Bismarck over 't —) . . . . 274 klassieken (vermindering van de belangstelling in de —) = dat het „Idealisme" verdwijnt! . . . . . . . 348 classicus (Dr. Gunning de —) en de „hoogste volks-paedagogie" . . . . . . . 506 classicus (Van der Palm een —) 430, 431 (oordeel van een —) over de oude Talen als paedagogicum . . . 313-314 kleur-indrukken verklankt 385-386 Kloos . . . . . . . 40, 43 komiese (over het —) 172-173 kongres (onvruchtbaar „gescharrel" op 't filologen —) . . . 253-256 „ ('t nasjonaal —) voor vakonderwijs in 1895. . . 172 Bladz. konjecturen (verkeerde—) door gebrekkige kennis. . . . 527 Conscience in Zuid-Afrika . 234 Coopman en Scharpé, Geschiedenis der Vlaamsche Letterkunde na 1830. . . . 462 Koopmans over O. Baas, Uit de Methodiek . . . 419-421 Couperus' vrouwefiguren . . 512 „ . studie . . . . 48 Cramer, die Nervosität der Kinder . . . . . . . 356 Krienen, de zoon van den Dorpssmid . . . . . . 315 Christus (de „onvergetelike" -) 201 kunst (Nieuw-Nederlandse litteraire —) . . . . 38-46 „ (Van Deyssel over echte —) . . . . . 275-276 „ (echte —) is persoonlik 7 „ ('t begrijpen van eens anders —) . . . . . 8-9 kunstbegrip (vals —) in de Renaissance . . . . . . 429 kunstenaar (hoe is een —)? 7 kunstenaarstiepen: bourgeois en bohème . . . . . . 234 Leeuw en Draak (de simbolen van —) bij de oude dichters 389 Lennep (van —), Iets over de uitspraak van onze Taal 431 Letteren (Geschiedenis v. de Nederlandse —) : Scharpé 424 lied ('tHistoriese —) . . . 266 (het Oude Nederlandsche v. F. v. Duyse . . . 556 Liedboek (Iepers oud —): uit de Volksmond . . . . . 511 Liedekens (de Schriftuurlijke v. Dr. Wieder . . . 359 Liederboek van Coers . . . 276 I,igthart en Scheepstra, De Wereld in . . . . . . 558 Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxi Bladz. Littérair Universum . . . . 181 littéraire kunst (over echte en valse -) 54-55 (de Nieuw- Nederlandse -) . . . 38-46 litteratuur (de taal in de -) van 't laatst der XVIIIde eeuw . . . . . . . . 430 litteratuur-en taalgeschiedenis 429-433 Lucifer (over 't ontstaan v. de -) . . . 388-389 „ ende Engelse Opstand (Koopmans) . . . . . . 20 n n Maatschappij Tot N. v. 't Algem. (de -) en de Spelling 308-310 Maerlants Strofiese gedichten 481-506, 525-546 Maerlants Stro fiese gedichten: de verschillende uitgaven 483-484 waardering als Kunst 486-489, 489-490 karakter v. de dialoog . . 488 wat ervan vertaald? . . . 487 de Str. Ged. en Vondels reien 490 P. Leendertsz studiën . . 434 Francks beoordeling van Verwijs z'n uitgaaf . . 493 Mullers verslag, en beoordeling van Franck-Verdams uitgave . . 525--546 overzicht v. de inhoud 525-531 wijze v. uitgaaf . . 531--532 aantekeningen op: Mart. I, 23, 131-132, 268, 335336, 389, 492 . . . . 533 aantekeningen op: Mart. I, 517-518, 649, 733, 798, 852, 902, 903, 910, 934, Mart. II, 7, 40, 73, 186, 177 . . . . . . . . 534 Bladz. Maerlant; Strofiese gedichten: Mart. I, 22, 422, 656, 803, 819, 860 . . . . . . 541 aantekeningen op: Mart. II, 211, 226, 243; Mart. III, 3, 5, 36, 40, 176, 194, 205: 535 aantekeningen op: Mart. III, 245, 313, 463; Verk. Mart. 23; Disp. 73, 156,163,267:536 Mart. I, 955, 965; Mart. II, 84; Mart. III, 7, 36, 205, 442; Verk. Mart. 65; Claus. 50 . . . . . . 542 aantekeningen op: Disp. 411, 418, 428, 482, 502-503, 510, 531, 560; Vrouden 2, 71; O. H. W. 22-24: 537 Claus. 29, 42, 72. . . . 538 r 174, 232, 237, 286, 305, 312, 315, 336, 354, 425 . . . . . . . . 539 Claus. 434, 449, 479, 490; Oversee 4, 86, 157, 209, 241; Kerkenclaghe 12, 90, 222 . . . . . . 540 opmerkingen ten opzichte van de orde (waarnaar eigen eksemplaar te verbeteren) . . . . 542-544 Duits -Nederlands . . 548-546 drukfouten . . . . . . 546 Maerlant een reformator? . . 488 : bronnen van de Strof. Gedichten 530, 532, 543 de Lat. en Fr. vertaling der Martijns 531-532, 533 Disputacie v. O. Vrouwen etc. in 't Middel-engels . . . 543 Ons Heren Wonden en de Vijf Vrouden 528 : nieuwe Martijn-fragmenten . . . . . 531 xxxii Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). Bladz! Maerlant (Overzee en Kereken Claghe van —)? . . 528 (Verkeerde Martijn aan —) toegekend . 528 Maerlant en Martijn: wie is Martijn ? . . . . 528 „ en 't Mnl. Proza . . 530 Maerlant-kritiek . . . 529, 530 -strofen . . . 528, 529 Marnix en 't Wilhelmuslied . 278 Martinets Natuurkatechismus en Wereldgeschiedenis . . 518 mercuriael . . . . . . . 107 Middelbaar (het —) Onderwijs en de Taal . . . . . . 433 middeleeuwen (de grens van —) en Nieuwe tijd? 390 (rationalistiese miskenning van de —) . . 518, 519 (humoristiese opvatting van de —) bij Staring . . 519 „ (het oude inkonsekwente Protestantisme en de —) . . . 22, 24 psychologiese kunst in de —) . . 326-327 middeleeuwse bibliotheken . 340 Middelnederlands: Spieghel der Sonden, uitgeg. door Verdam 315 Middelnederlands: Wapene Rogier, de Schrijver 530 Heinr. v. Veldeke u. die mhd. Dichtersprache: v. Kraus . . . . . . . 222 Middelnederlands proza (waarom 't —) zo lang verwaarloosd . . . . . . . . 457 Middelnederlands proza: (weer een naprater over 't —) 278 des Coninx Summe: Tinbergen . . . . . . . 359 Bladz. nliddelnederlandse handschrift verband-kunde (over --) in met taal-en letterkunde 337-348 Middelnederl. handschriftkunde: armoede v. de Nederlandse filologie in dezen . 338-340 ongewenste gevolgen daar van voor onze studie 341-343 de interpunksie. . . . . 344 de verkorte schrijfmanier . 345 ouderdom van de hand schriften . . 345-346, 347 plannen voor de toekomst v. Prof. W. de Vreeze 347-348 Middelnederlandse: (eigenaardigheden van — ) handschriften . . 496-497 interpunksie . . . . 344, 501 geschiedenis van de waarde ring der —) Letteren 484- -486 strofen bouw . . . . . . 528 versbouw (nag: de Geyter, Inleiding op de Reinaert) 500 (eenzijdigheid van de —) studies tot nu toe 341,342-343 (ontoereikendheid v. het bekende materiaal voor de—) taalstudie 342, 343-344, 345 (ontoereikendheid van het gewone materiaal voor de —) Litteratuur -Studie 343 (over 't uitgeven van —) teksten (zie op ,,Tekstuitgave" 343-345, 490-505, 220 Middelnederlandse romans: Arthurromans 137-150, 185 195, 321-336, 465-479 Torec : . . . . . 137-150 de vaagheid van de stoffering in de Arthurromans 137-138 het ideale riddertiepe 138, 144145, 150, 335, 336 kultuurelemen ten in dit tiepe, in Karel- en in Arthur-epiek 139 Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxiii Bladz. Middelnederlandse romans: Torec als ideaal 1411--141, 144 analyse v. de Torec 141— i 43 de moraal 143 . . . . . . Torec als ideaal v. kiesheid en hoffelikheid 144--145 . de ridderplichten .145-146 . elementen van Paradijstoch ten en keltiese sagen 147 —150 het Ridderparadijs . . . 149 het essensiële in het idealisme der Westerse ridderschap 15u Moriaen :.. 18 5 ---19 5 . . . . analyse 185-188, 189-190 waarschijnlike vervalsing v. de Percevalsage . . . 188 het ethies element in de Moriaen 190-192,195, 188-189 Walewein als volmaaktste type . 191-192 . . . . Moriaen en Walewein 191-194 kompilasie van verschillende verhalen 195 . . . . . . Ferguut :.. 321-336 . . . analyse . 321-324, 325-335 kompilasie v. twee questes 324-325 Galiëne . 326-327 . . . . waardering v. de psychologiese kunst i. de Ferguut 327 karakter v. de Ferguut-held 323-324, 328, 330, 332, 335-336 Keye 321 . . . . . . . . snoevende ridders. . 331-333 de Tafelronde het middelpunt 333 . . . . . . . de Nederl. en de Franse bewerking 334-335 . . . Walewein: .465-479 . . . de Arihurromans ineengevlochten questes 465 . . . Heidense en Christelike elementen . 465-466 . . . Bladz. Middelnederlandse romans: de Walewein, de schitterendste en uitgelatenste Arthurepiek . . . . 466-467 Maerlants oordeel. . . . 468 analyse van Walewein 468: 469-471 de wonderpracht en de Paradijselementen erin 469-471 't ridderleven binnen en bui ten de slotmuren . 471-472 de Vos Roges . . . . . 473 Isabel . . . . . . 473-478 Walewein meer iedeaal dan karakter . . . . . . 476 karakteristiek v. de Arthurepiek . . . . . 478-479 Moedertaal (goed onderwijs in de —) en klassicisme . . 506 Morsch (Pieter C. van der —) 106 mythologie (een nasjonale —) in onze kunst (Bragi, van Schepers . . . . . . . 508 mythologies-zinnebeeldige (het —) genre v. de Renaissance- tijd . . . . . 387 Nasjonaliteits-gevoel opwekken 261, 266 national-erziehung . . 549-551 Nederduitse (de —) Helicon van 1610 . . . . . . . 48 Nellie van Kol . . . . . 221 Nietzsche en Wagner . . . 349 normaliseren (verdediging van het tekst —) . . . . . 495 0. Baas, Uit de Methodiek: Koopmans . . . . 419-421 onaesthetiese spelling . 204-205 Onderwijs (gescharrel in zake Hoger —) . 253-256 „ ('t onpaedagogiesein 't ouwe taal—) . . . . . 417 xxxiv Register (Letterkunde; Onderwijs on Opvoeding). Bladz. Onderwijs : moderne ,,humaniora" . . . . . 112 (de spelling en het -) 449-450 (moderne taalbegrippen, die tans in 't —) moeten gaan werken . . . 26-29 (denkbeelden over 't-) in de moedertaal) a. 't Gymnasium . . 259 (tijdverbeuzeling in 't oude —) . 449-450 (de noodzakelikheid eenheid te krijgen in 't voorbereidend —): noot . . . . . 313 „ (Douma, Gesch. v. 't Lager —) hier 319 de Jugendlitteratur Gradmesser der Kultur eines Volkes . . . . . 317 onderwijskwestie v. deze tijd (de —) een praktiese kwestie 171-172 opvoeding (individuele zelf —) en dwang . . 264-266 „ (imperialistiese denkbeelden over —) . . 549-551 Paedagogie (de oude en de nieuwe —) 263-266 (Tijdschrift tot be vordering v. de studie der —) 558 Palm (karakterisering v. de denkwijze v. de tijd van Van der —) . 518-520, 520-522 Paradijsmythe (de —) . . . 388 Parthenopeüs (Franck's recen sie v. Van Berkum's —) . 503 personifikasie . . . . 367-369 Plancius (Petrus —) . . . 523 plastiese voorstelling. . . . 370 poëzie (geestelike —): van Merkens Nachtbespiegeling 166 Bladz. poëzie (klankexpressie in —) 129 „ en volksaard . . . . 262 A van Gorter, Kloos, Winkler Prins e. a. . . . 39-46 Protestantisme (het oude —) en de Middeleeuwen . . . 22 (nasjonaliteitsiedee van 't vaderlands —) . 514 (het XVIIIde eeuws —) . . . . 517-519 protestants ('t —) bewustzijn v. de Aufklärung 516-520, 520-522 Rapsode (de —) en de leeskunst . . . . . . . . 169 rationalisme (karakteristiek in 't XV1IIde eeuws —) 517-519 Renaissance en kalvinisme 523-524 Renaissance-idee ('t —) v. be schaving . 428-429 -klassieken (de —) en de kunst die ze niet begrepen . . -opvoeding (de oude —) en -bildung ver dwijnt voor een andere . . 551 Rhetorici en dichters . . . 173 Reveil (waartegen 't —) rea geerde . 516-520, 520-522 rijm ('t —) bij Maerlant 526-527 (waarde van 't —) voor de grammatiese studie en voor litteraire kwesties . . . . 222 Robinson und Robinsonaden: v. Dr. H. Ulrich . . . . 316 Romantiek (de —) en de Taal 431-432 w (de slechte periode der —) : 1860-1880 432, 433 Roorda en de Koninklike Akademie . . . . . . 432 Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxv Bladz. Sagen (op elkaar gelijkende —) zullen onafhankelik van elkaar ontstaan . . . . 273 Schaepman, Menschen en Boeken IVde reeks . . . . 511 Schepers over zijn gedicht Bragi . . . . . . . . 508 schrijftaal (de zogenaamde —) 56-57 schrijven leren naar schema's 454-455 schrijven ('t klassicisties iedee van —) . . . . . 428-329 schrijven (hoe te —) . 112 schrijven (hoe te —): schrijf als gesproken. . 112 wees juist . . . . . . 112 wees dierekt . . . . . 112 wees eenvoudig . . . . 112 geef u rekenschap v. de eigenlike betekenis van 't woord . . . . . . 112 konstrueer in korte zinnen 112 het ene voldoende woord beter dan twee onnodig . 112 houd voet bij stuk . . . 112 schrijvers die voor Spellingvereenvoudiging zijn . . . 306 simboliek v. de Zeven hoofd -zonden . . . . . 389-390 Sint Jakob . . . . . . . 107 Smeekens, In 's Levens maal stroom . . . . . . . . 47 Solilognium van Augustinus viermaal in 't mnl. vertaald 343 Staring en zijn tijd . . 513-522 Staring en zijn tijd: zijn tijd . . . . . 513, 517 zijn Protestantisme . 514-5I5 Citadelpoëzie . . . . .515 contra Frankrijk . . 513, 516 het ethiese in zijn Christendom 517 het XVIIIde eeuwse Ratio nalisme . . . . 517-519 Bladz. Staring en zyn tijd: beschavingswerk . . . . 519 posietsie tegenover het wondergeloof . . . . . . 520 zijn historie-studies . . . 519 rationalisties-humoristiese kijk op de M. E. . . . 520 contra de ultramontanistiese Reaksie . . . . 520-521 St. en het ultramontanisme 519, 521 de Israëlieten . . . . . 521 St. tegenover Bilderdijk en Da Costa . . . . 520-522 het ethiese in hem . . . 522 Starings Dichterlijke Verhalen 519, 522 Israëlietiese Looverhut 521 Gedicht op Koster . 522 Het Stoomtuig . . . 522 „ Famieliezangen en De Verjaardag . . . . 522 „guitenstukjes" . 519, 522 Bede aan Mayors en Spoor aan de Naneef 516-517 „ Aan Parijs . . . . 513 Citadelpoëzie . 513-516 „ De leer der Ultra's en „Licht, vrije pen en tong" . . . . . . 520 Verdraagzaamheid. . 521 „ Verschillende Uitleg. 521 Hoofdige Boer . . . 517 stelonderwijs tapart —)? 419-421 stijl (wat de seniores noch —) noemen . . . . . 196-197 „stijlleer" in nuce. . . . . 112 Stoïcisme bij de van Harens 160 Suffridus Sixtinus . . . . 88 Taal (wat ze vroeger onder juistheid en fijnheid van —) verstonden . . . . . . 252 xxxvi Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). Bladz. taalonderwijs (beginselen van Hoogvliet's —) . 508 (het krieties karakter v. goed —) in deze tijd . . 303 -methode van Gouin en Berlitz . . . . 55 talen (Dèr Mouw over de opvoedende kracht van de Oude —) . . . . 313-314 tekst (oudere en jongere —) 154-156 tekstuitgaaf (beginselen van —) in de Mnl. filologie . . . 490 tekstuitgaaf (beginselen van —) : de oudere „Duitse" krietiek (Lachm.) . . . . 491, 492 Jonckbloet . . . . . . 491 De Vries. . . . . . . 491 de Vereniging v. Oud-Neder landse Letterkunde . . 491 methode v. De Vries en Verwijs . . . . 491-492 de conjecturaal-kritiek (de tradietsie der Leidse school) 492 Francks krietiek v. de Nederl. filologie. 492-493, 494 Franck wordt niet gehoord, waarover Mullers opinie 494 de tegenwoordige diplomatieke manier en het ,,taalindividualisme" . . . . 495 verdediging v. de normaliserende methode (vgl. 531 noot) . . . . . 495-504 de kwestie . . . . 497-498 waardij v. de rijmen voor 't vaststellen v. de vorm . 498 de authentieke spelling van veel gewicht? . . 500-501 Bladz. tekstuitgaaf (beginselen van—): De Vreese's denkbeeld . . 502 Franck over de diplomatiese methode . . . . . . 503 de filiatie v. de handschriften 505 waardering v. conjecturale krietiek. . . . . . . 505 tekstuitgaaf (De Vreese's argumenten vóór diplomatiese —) 343-345 „ (Lecoutere over 't beginsel v. Mnl. -) 220 De Vreese over Mnl. interpunksie 344 „ V.XVlldeeeuwers: naar H. S. of naar oudste druk ? . . . . . . . . 496 Tine v. Berken, Confetti . . 204 toekomst-opvoeding: nl. voor 't Imperialisme . . . 549-551 Tollens vrijage (Gids) . . . 560 Tropen en figuren (over —) bij dichters en Jan Alleman 561-569 „tucht" (tegen de Gunningse —) . . . . . . . 263-266 Uilenspiegel (de —) v. 't Westen en Oosten . . . . . 350 Val der Engelen (reproduksie van Hieronymus Bosch z'n schilderij v. de —) . . . 390 vereenvoudiging v. de spelling een Zuid-Afrikaans belang 450-451 verskunst (een beetje nodig licht v. Verwey over —) 547-548 Vijftig uitgezochte gedichtjes, v. Reitz . . . . . . . 239 „vijftigers" en „kinderen". Mullers argumenten tegen Vlaamse Letterkunde (Geschiediplomatiese teksten 500-502, schiedenis der —) v. Coop503 man en Scharpé . . 462, 424 de interpunksie. . . . . 501 . Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding). xxxvii Bladz. vloeken (verzameling van —) 536 volkspoëzie (echte —) in Rus land . . . . . . . . 168 volkszangeres (de —) Irene Fedorowka . . . . . . 168 Vondel, Poëzie: bij Kluwer . 423 Vondel moet als Katholiek begrepen worden . . 530 een zuiver Kerkelik middeleeuws man 12, 390 „ en Maerlant . . 12, 15 zijn overgang tot het Katholicisme . . . 23 : als historiedichter (door Cramer) 281-290, 387-390 voor alles burger v. h. H. Roomse Rijk 281-285 ,, en 't koningschap 19-21 en de Turken. 285-287, 288-289 zijn gedicht voor Henriette Maria. . . . 288 Cromwell en de Stuarts. . . 288, 289-290 Maria Stuart. 290-293 Vondels Lucifer (Cramer): hoe de iedee in de dichter ontstond . . . . . . 388-390 Vondels Lucifer (Cramer) : de simboliek. . . . . . 389 reproduksie van Hieronymus Bosch z'n val der Engelen . . . . . . 390 Vondelstudiën van Koopmans: de strijd tegen de Antikrist: B. Heiden- en Ketterdom: Vondel als Historiedichter 10-24 Vondelstudièn van Koopmans: denkwijze over Engeland 10-11 historiese ideologie; visie v. de Geschiedenis . 10-14 betekenis v. 't huwelik met Henriette Maria . . 10-11 Bladz. Vondelstudienvan Koopmans: de Heilige taak v. Oranje 12 van den Lande v. Overzee 12, 15 Amsterdam in V.'s geschie denis-visie. . . . . . 13 Vondels eenzaamheid .13-14 de werkelikheid . . . 14-15 't Christenrijk en de Turken 15-17 de Nederlanders ende Turken 16 desillusie en Geloof . . 17-18 Lauwerkrans voor Konings mark . . . . . . . 18 Cromwell en Karel . . 18-20 V. en 't koningschap . 19-20 V's oordeel over Karel II, vóór en na . . . . 20-21 andere desillusie . . . . 21 V.'s strijd tegen het Pro testantisme . . . . . 22 centrale stelling v. de transsubstantiasie . . . . . 22 Vondels overgang: de kriesis in Vondels leven. . 23-24 Vondels argumenten 23 Westerbaen contra Vondel . . . . . 24 Vondels drama's (Verwey over —) . . . . . . . 261 Vondel (woordspel bij — ) . 371 (woordmuziek bij —) 293-294 Vondels Hekeldichten: de kerkelike twisten te Amsterdam 1626-1631. 31-37, 89-95, 151-153 Vondels Hekeldichten: de Remonstranten 31-33, 94 95, 153 Paasoproer . . . . . 32-33 Smout, Trigland, Cloppen burgh 31-33, 36, 37, 91, 194 151-152 xxxvin Register (Letterkunde; Onderwijs en Opvoeding.) Bladz Vondels Hekeldichten : Rommelpot v. 't Hanekot . 33 Dr. Lenerts en J. Wz. Bogaert . . . 35 89-91 schutterskwestie . . . 35-37 Boeren Catechismus . . . 37 Op 't ontzet v. P. Heyns buit 91 gedichten op de „Christen tempel" . . . . .94-95 Op Haan Kalkoen . . . 151 Blixem v. 't Noord-Hollands synode ....... 152 Vondels Hekeldichten op de Engelse opstand 22 n : waardering daarvan . . . . . 22 Vondels Palamedes, oudere en jongere tekst. . . . 154-155 Vos (Reinaert de —) in Zuid- Afrika . . . . . . . . 241 Vosmaer (Jacob —) en de Taal 431 volk (de spelling bij een on verschoold —) . . . . . 433 Weiland en Siegenbeek . . 430 wereldbeschouwing (de christelike —) . . . . . 388-389 werkelikheidszin (gebrek aan-) en fraseologie (generasie De Vries en Te Winkel 251-252 wetenschap (de tegenwoordige —) revolutionnair 2-3 (,idealistiese" —) . 3 (een —) die geen wetenschap meer is 25-26 en christendom 523-524 wetenschappelike mannen! 438-439 wetenschappelikheid (ware —) 129 Wilhelmus v. Nassouwe ('t—): door Posthumus . . . . 509 Bladz Winkler Prins . . . . . 38, 42 Winkler Prins over dichters lezen . . . . . . . . 39 woord-muziek . . . . 293-294 Zelfstudie . . . . . . . 290 Zeven (de —) hoofdzonden simbolies . . . . . 388, 389 Zuid-Afrika (over de Litteratuur van) . . . . 238-251 Zuid-Afrika : de nasjonale beweging . . 238 het Afrikaans in geschriften 239 Reitz, Vijftig gedichtjes. . 239 Geuzenliederen; Rhodes . 239 Du Toit . . . 240, 241, 242 „di Patriot" . . . . . . 240 Lion Cachet's Novellen. . 240 Ons Klyntji . . . 240-242 Ons Tijdschrift . . . . 243 de „taalvormen" en de komplete zegging te onderschei en . . . . . . 243 Hollands en Zuid-Afrikaans gepaard, en assimilasie 243-244, 246, 248 d' Arbez . . . . . 244-246 het Engels . . . . 246, 246 de toekomst . . . . . . 246 noodzakelik is Immigrasie v. Nederlanders. . 247-249 Zuid-Afrika vraagt dat we ver zullen : Congres-eenvoudigen te Kaapstad en Leyds te Dordrecht . . . . . . 451 Zuid-Afrika (Immigrasie van onze zonen naar —) 248-249 Zuid-Afrika: Dagverhaal van Van Riebeek . . . . . 238 Zuid-Afrikaanse Novellen- Bibliotheek . . . . 244-246 'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE. 1 ) A. OvE:n TAAL. 1. In taal uit men wat we in één woord noemen gedachten: alles wat in ons binnenste omgaat. Wat spreken nu vaak ogen niet uit? En stelt men niet hele histories in pantomime voor? Nu, dan is er ogetaal, en gebaretaal, .... en muziektaal: nlieder ohne worte", en schildertaal: prentjes in reeksen, en velerlei ander soort van taal noch;. . .. 't meest drukt men zich evenwel uit in wat velen noemen de taal-bij -uitnemendheid : de Spraak. — Die over taal wil handelen, dient eigelik met de `gedachten', niet 'hoe denken we' te beginnen. Alleen, daar begint men pas een wetenschap van te maken; meer en meer fysioloog-psychologen onderzoeken en studeren. En nu men éérst zoveel mogelik waarneemt vóór te gaan redeneren, wat wordt er nu niet gelogenstraft van al wat volgens de vroegeren wáár heette ! 2) ') In de Gids van 1896 werden enkele gedeelten opgenomen uit het „Fries en z'n studie". Verschillende omstandigheden gaven mij aanleiding dit geheel omtewerken in 't Nederlands en z'n Studie. Enkele hoofdstukken daarvan worden in Taal en Letteren gedrukt. Van de eerste gedeelte, de Algemene Taalkunde betreffend, za] men hier min of meer terugvinden wat vroeger enigsins anders al gepubliceerd werd. ') Vgl. Jelgersma, Psychologie en pathol. Psychologie. Rede b. d. aan vaard. v. h. hoogleeraarsambt a/d. rijks Univ. te Leiden. Op 20 Sept. 1899 uitgesproken. 1 T. & L. X. 2 't Nederlands en z'n Studie. Weinig weten we noch, grondig, van dat onbekende. Wel kan men — als sommigen — een massa woorden zeggen over 'voorstellingen' en 'begrippen', en 'bewustzijn', en 'weten' en `geloof'; en enige mooie volzinnen napraten, die 't geschiktst uit een handboekje zijn te halen; maar — is dit veel meer dan zich van iets vrij wel onbekends met `frazes' afmaken? 1) Om iets te noemen: — hoe influenceert wat onbewust in ons werkt op wat we, bewust, zijn? Kan men zich ook een moment-maar niet iets bewust wezen, dat dadelik daarop weer in 't onbewuste verdwijnt om nooit terug te keren? Herinnert men zich dit later altijd? Er zijn gevallen, — die elk bij zich zelf kan waarnemen, — van niet! En als men 't dan een ander verteld had, of opgeschreven, of zelfs gedaan had wat men tóen op dat ogenblik zich een sekonde-maar bewust was; — dan is het toch liegen tegen beter weten wel in, als men later alles ontkent. Kan, wie ook — een 'dichter' vooral, die in geestdrift zei of neerschreef wat in hem was — later altijd aangeven waarom hij 't een of ander toen zó zei? waarom hij dát woord uitte, dié betekenis in die klanken voelde? Trouwens, mag dit redelikerwijs wel van 'em gevergd? Wil, die dit eist, niet tal van mooie gedachten van de dichter vermoorden? Hoe of dit alles werkt; welke wetten men voor hersenarbeid kan aannemen, bitter weinig voorshands weet men daar van. 't Is noch: wáárnemen de verschijnsels, waardéren wat men vindt, en naspeurt. In de 'Philologie' nu kan men er niet buiten dit mee te registréren. Men doet het, maar veel te weinig, en vooral niet konsekwent. Men heeft met het alvast gevondene bijna geen rekening noch gehouden. En juist in verband met de taal is er al zo veel, van belang om op te letten. Er gaat wel bijna al 't oude-voor-waar-aangenomene mee ') Vgl. Dr. Ovink, aangehaald in T. & L. III, 253/4. 't Nederlands en z'n Studie. over boord, en dat zou velen mischen hun hele wetenschap kosten; maar mag dit wie ook weerhouën? Dat waartenemene ligt vaak vlak voor de hand; evenwel, men zoekt naar ouder methode noch meest met het hoofd in de lucht en noemt dat dan 'idealisties'. Daarom juist sloeg men wel geen acht op veel, wat ieder, in zichzelf, kan waarnemen, wat elk-en-een-ieder weet. 't Is bekend genoeg: men is 't éne ogenblik niet als 't andere; wel verschilt dit maar een heel klein weinigje, maar men is vandaag toch niet presies zó als gister, en morgen niet als voor een jaar. Ieder verandert, nu heel langzaam, dan gauwer; in sommige tijen zo sterk dat die hem intussen niet zagen, hem niet herkennen. Verandering naar 't uiterlik; maar evengoed innerlik. Wát hij denkt, en hóe hij denkt, ook dat wijzigt zich; is nû, anders als voor een week. In de regel evenwel blijft men zich in 't diepst innerlike wel gelijk. Niemand echter helemaal ! Evenmin komen twee mensen juist met elkaar overeen. Integendeel, de meesten lopen énorm uit-een, als men maar schérp en nauwkeíirig waarneemt. Vooral verschilt men onderling in iedeeën. Elk leeft met zijn eigen leven, denkt met zijn eigen gedachten, van elkaar verscheiden. Echter niet alléen en op zich-zelf, want fysies en psychies 2) influenseert de een op d'ander. Wederkérig. De een geeft wat toe, en d'ander geeft wat toe — maar de zwakste 't meest — onwillekeurig, en 't vaakst onbewust. 0 n bewust toch is en werkt bijna alle invloed. Sterk is dit bij ouders op kinderen. Natuurlik. Er is bloedverwantschap, er is permanente, dagelikse omgang; er is ') Lees echter Daudet Jr., Héres, Roman-psychologique. ') Onderscheiden naar de funksies, altans zeker. 4 't Nederlands en z'n Studie. fysieke en psychiese meerderheid en overmacht. Ook influenséren andere famielie-leden, in de eerste jaren vooral. Later, komt het kind onder zijn makkers, onder zijn meesters; dat geeft een nieuwe, een andere invloed, al blijft die van 'thuis' sterk, vooral omdat het op oud ijs makkelik vriest. Dan leest hij al gauw ook boeken; de litteratuur — vaak wèlke, ongelukkig! — suggereert hem groteliks, vooral iedeeën. Soms gaat dat tegen de omgeving in; ook gaat het wel in dezelfde richting, sterker of zwakker. Langzamerhand geraakt hij onder de invloeden van de maatschappij: gezelschap, verkeer en hoeveel anders noch. Immers, wordt niet altijd een mens »een kind van zijn omgeving, van zijn tijd"? Min of meer evenwel! De een heeft meer kérn als d'ander, die wéerstand biedt; meer véerkracht naar buiten, die vanhem- uit influenseert. Dat wèrkt al bij hem als kind, wordt meer als mens. Soms ook ontwikkelt zich liet heel in 't verborgen. Er zijn van die 'binnenvetjes'! Die rond zich keek, heeft er gekend, die niemedal leken, als jongeren; — en die in rijper leeftijd — niet altijd mensen van veel naam en popularieteit werden; maar, van wie krácht uitging in anderen. Zo de mens, zo z'n taal! De taal is gants de mens! Hij spiegelt zich geheel er in. 't Gaat z'n taal zoals 't hem gaat. Verandert hij elk moment, z'n taal evenzeer. De indruk van een vorig keer blijft wel, en naar mate 't zich vaker en korter-op-elkaar herhaalt, en vooral zich dieper inprent, zal 't meer op dezelfde manier gezeid worden, maar nooit presies aan die vorige maal gelijk. Ook lijkt het er noch vaak meer op als 't in werkelikheid is; wat men dacht, is anders, en toch zegt men 't als vroeger; men merkt het verschil niet. 't Nederlands en z'n Studie. Zo praat men vaak zich-zelf na. Underling verschillen we allemaal; zó verscheelt dan ook onderling onze taal. Elk spreken we onze eigen taal. Als het denken, is alle taal individueel. Er is evenwel tussen de mensen verkeer, men gaat met elkaar om. Hoe meer konversasie, hoe groter gewoonlik de inwerking op elkaar wezen zal. Ook in taal; in die is suggestie heel sterk: praten we ons-zelf al vaak na, we praten noch meer mekaar na, — we doen bijkans niets anders. 't Meeste toch, wat we voelen, merken, denken, — drukken we uit op 'en manier en in klankgroepéringen en klanken, die we van anderen overkrijgen; 't eerst van ouderen, 't meest van gelij ktij digers, natuurlik! Daardoor ontstaat een zekere overeenkomst, al is 'tin geen geval gelijkheid. Wat we toch horen, vatten we op, maar hechten ons iedeeën er aan; wij denken 't onze er van. Wij drukken wat wij denken, er in uit. We horen in zekere omstandigheden een woord, een aanduiding van iets; en we zeggen 't na. Wie kan evenwel kon wel bij 't geval past? Of de spreker niet wat-troléren, of 't anders bedoelt als wij menen? Ieder heeft wel last van misverstand gehad. De schrijfster van Vorstengunst zegt: alle verschil en alle twist is alleen uit misverstand. — Nu, wie spreekt tegen dat er noch al wat veel twist in de wereld is? — 't Verkeerd gevat-hebben blijkt later vaak. Die een vreemde taal leert, overkwam dit zeker. En in d'eigen taal: een zeldzaam gebruikte uitdrukking, een wetenschappelike, techniese term van een biezonder vak, bij die allen gebeurt het ieder wel eens. Bij dit soort woorden valt zo iets meer op als bij gewone: — maar de meeste mensen nemen zo slecht waar. Bij kinderen valt het gemakkelikst te observéren. Zo'n kleintje hoort over 'stoel' spreken, hij 'vat' wat er mee bedoeld wordt; maar hij richt het bij gelegenheid ook op een kanapee. 6 t Nederlands en z'n Studie. Een muts is voor hem iets dat het hoofd dekt, als hij er over hoorde; en een gouen oorijzer noemde hij een muts. Dat alles wordt gekorriegeerd door anderen — en die zich de minder-kundige voelt, de jongere — de zwakste, — schikt zich er naar. Maar toch, niet helemaal, hoe kán-die ook? Hij verscheelt op zijn beurt van die anderen?! Ik herhaal het: wat hij hoort, vat-ie op, maar hecht er zijn iedée aan, hij denkt er 't zijne van, hij drukt wat ie-zelfdenkt er in uit. Hij denkt. — en spreekt dus ook niet helemaal gelijk met de overigen. — Zo krijgt men als kind van de omgeving een klaar-gemaakte taal. Daartegen slijt de eigen kindertaal uit. Kindertaal is bij uitstek individueel. Als hij niet van ouderen kan overnemen, maakt hij — trouwens zoals elk ander — een nieuwe taal. Ik herinner me een jongen, die heel vroeg praatte van een `biebie', en een 'diggeda', 't een was een schip, en 't ander een wagen. In zijn omgeving verstond men 't best, maar zei 't zelden of nooit. Toen hij een jaar of zes, zeven werd, gingen die woorden langzamerhand verloren, tegen de algeméne 'schip' en 'wagen'. — In een andere famielie gebruikte een kleine meid 't woord 'noppie' voor een `klein, lief mokkeltje'. De ouders en bekenden namen 't over, en nu is 't woord in die famielie, en zelfs in die buurt een gewoon bekend woord geworden. Natuurlik, een kind leit het af, in de regel, tegen zijn omgeving, die suggereert hem. Maar wie verzet zich tegen die suggestie? Wie suggereert zelf? Die zich-zèlf is; en zich-zelf kan wezen, — laat-we 't zo noemen: een kérn-mens. En de dichter is een kern-mens. Hij denkt beter, helderder, mooier, heerliker als een gewoneling. Hij is een apart mens. 't Nederlands en z'n Studie. En als die z'n binnenste gedachten uit-werkt, dan vraagt hij niet naar de omgeving. Taal is individueel; en die zich-zelf is, spreekt met eigen klank zijn eigen taal! Hoeveel te meer dan de dichter. Die-z'n taal is de individueelste, de allerpersoonlikste. Een `dichter' is een kunstenaar. Elk-en-een-ieder is min of meer een samengestelde natuur, min of meer in harmonie gekomponeerd. Hoe meer nu een kunstenaar van de zo veelvoude natuur in zich heeft, en hoe meer hij dat veelvóude, harmonies machtig is, en hoe presiezer hij dit dan — bewust of onbewust -kan ópen-báren, des te méérder is hij kunstenaar. In die openbaring heeft de kunstenaar zich verpersoonlikt, daar zit zijn ziel in, zijn innerst-wezen. Dat is niet er van te scheiden. Bij de dichter is zo de juiste levende verbinding tussen wat-hij-in-zich-heeft, tussen zijn eigen-inwendige-wérkelikheid — en zijn wóórd: beide is één. Dichtertaal is de uiting van een persoonlikheid in zijn eigen klanken. Daarom is alle dichtertaal individueler als alle andere: daarom verschillen die talen van elkaar te méér naar gelang de persoonlikheden onderscheiden zijn. Als nu elk zijn eigene taal spreekt, en vooral de dichter sterk individuéel is in z'n taal — hoe kan dan de een d'ander, hoe kan men inzonderheid de dichter verstaan? Men is huisgenoot, standgenoot, verwante, of stamgenoot, en altijd natuurgenoot. Men heeft met elkaar wat gemeen, in afstamming, in omgeving, in gelijke omstandigheden. En verkeert men niet meer of minder druk onder elkaar? Dat maakt dat men elkaar begrijpt: in 't huisgezin verstaat 8 't Nederlands en z'n Studie. men elkaar zelfs met halve woorden, met een wenk. En onder verwanten, en naaste kennissen is 't niet anders. Onder stamgenoten is éénzelfde band. Stamgenoten verstaan mekaar. Maar ook onder wildvreemden — men is ten slotte allen natuurgenoot! — is een wijzen op de mond en op brood, voldoende om te laten begrijpen: de mimicus-hier heeft honger. Verstaan is meégevóelen. In de regel kunnen we dit minder goed éen die we niet kennen. Of we moeten z'n omgeving goed kennen en z'n gezindheid. Toch: niets is profijteliker als persoonlike kennismaking. Hoe meer omgang dan, hoe beter begrijpen, derhalve? Begrijpen is allereerst instinktief. Hoe weet een kind aan wie de moeder voor 't eerst vraagt: wat-is-dat? — wat ze bedoelt? Hoe heeft een rechter de overtuiging dat de beschuldigde schuldig is? vaak ondanks de te volgen vrijspraak? Begrijpen is feitelik analogie-gevoelen. Naar mate iemand — als de kunstenaar — meer in zich heeft van de veelvoudige natuur, meer vatbaar is om met velen van de omgevenden, van de overigen gelijk te gevoelen, zal hij meer en meerderen verstaan. Die au-fond gelijk-genatuurd zijn, begrijpen elkaar 't best. Evenwel, alle begrijpen is bij benadering, nooit presies. Hoe zou 't ook kunnen? Een ander begrijpen, waar iemand betrekkelik zo weinig zelfs van zich-zelven begrijpt? Maar gelijkgenatuurdheid: daardoor is 't dat men elkaar verstaat. En, zo moet voor 't dichterlike van een 'dichter' gevoel wezen bij die mèt en van die 'dichter' zal genieten; een 'dichter' vat alleen die hem kan na-voelen, na-denken, die 'm nadichten kan! Zo wordt een `dichter' verstaan, ook al uit hij z'n eigeninnigst in eigen klankgroepéringen en klanken, anders als men gewoon-weg hoort: — natuurlik! Alle dichtertaal is dialekt, zoals elks taal. En lang niet 't Nederlands en z'n Studie. allen. kunnen 't dialekt van een `dichter' verstaan; 't blijven voor velen 'klanken', die nergens 't mee-gevoel aandoen —: 'klink-klank', en grote woorden noemen ze het dan! Nu kan een man' van vijftig zich wel voor een kind van vijf verstaanbaar maken, zeker! l n 't kind kan dan begrijpen wat hij zegt op dat ogenblik. Maar — die vijftiger zegt dan niet presies wat hij dénkt; uit niet vol-uit zijn iedeeën. Hoog laat-ie 't kind in de vèrte er iets van mérken. Maar-stens voluit — dan zegt hij z'n eigen taal, en vraágt niet ot 't `kind' hem begrijpt. En dan zon 't kind zeggen: u praat klink-klank, want ik begrijp 't niet ! ! Nu zijn er veel meer kinderen dan vijftigers in de wereld: de meerderheid is bij de eersten. Maar — daar schikt zich een vijftiger noch altijd niet naar! Die dichters, die 't hoogste gaan, worlen door de weinigsten , begrepen. Moeten ze daarom liever zwijgen? Grote kunst zouen die (lat voorstellen, die dat voorstaan — willen vernietigen, als de Barbaren in de Volksverhuizing, als de Geuzen in de XVIe eeuw, en de renaissance-klassieken lang daarna noch! Want grote kunst — woord-kunst — móet afwijken van 't gewone naarmate de geuite iedeeën anders, naar mate ze hóger, gróter zijn. Sprak de 'dichter' zijn mooi' in de algemeen bekende klanken, de hoorders zouen — als altijd — 't hunne er dadelik onder brengen, zonder, instinktmatig, voor 't merendeel, 't verschil zelfs te voelen. Móet hij dus -zelfs niet in andere klanken zich uiten, wil hij verstaan worden door die 't overeenkomstig voelen als hij? (Wordt vervolgd.) B. II. VONDEL-STU DIE ËN. IV. DE STRIJD TEGEN DE ANTIKRIST. B. Heiden- en Ketterdom. Was Engeland, van een algemeen Christelik standpunt beschouwd, geen uitverkoren land? Helena was er geboren, cíe moeder van de grote K o n s tan t ij n, de held „die, op de Roomsche sloten En 't Apostolisch graf, zijn kruisbanieren plant, De Razernijen boeit" enz. 1) De moeder, Helena zelf, had het Kruis gevonden, „waer op de hemel draeit Om d'aerde, van haer kant met kerken overzaeit." 1) St.-Ursel was van z'n „begaefde" kust afgestoken om , niet haer sleep, gelijck een dauw van roozen, op 't Rijngras t' Agrippiji e" te vallen. En haar kuise bloeddroppels waren de karbonkels geworden aan de Britse koninginnen-kroon. 3) Mede had Brittanje de eer, dat aan een van z'n vorsten, door aller helden stem', de koningstietel van Jeruzalem was aangeboden. ) Z'n zonen hadden zich laten gelden aan 't Heilige Graf, in Lybië en aan de Nijl; het had de „godgewijde" hand geboden aan de koningen van Arragon! Was niet vooral Le e u w e n h a r t 'n herinnering waard! 5) En ons eigen vaderland, wat had dat geen dure verplichtingen aan het Britse apostelendom! s) Zo had vader Willebrords ijver bewerkt, dat het land tussen de Lek en de Lauwers „Vulcaen en zon maen en Wodans woutaltaren, vol duisternis, om 't nooit verduistert licht" cle rug had toegekeerd. ') En waren bovendien de Angelsaksiese zendingstochten niet het begin geweest van een reeks van nauwe ver ') Henriette Marie t' Amsterdam, bij Unger (1641—'42), vs. 145-150. ) vs. 151-154. ') vs. 155-166. `) vs. 167-174. ') vs. I75-182. vs. 187 vg. ') vs. 195 vgg. Von del. Studieën. bintenissen, voortgezet in „doorluchte bruiloften, en huwelijkverbont" ? Wat ook opmerkelik was, ook Frankrijk deed in de vriendschap mee. Dat ging dan over en weer. Oni te beginnen, was Ada, de zuster van 't gekroonde hooft der Schotten," met Floris III getrouwd. 1) Daarop hadden niet minder dan drie „Wilmer 2) 't vier der minnetortse uitheemsch" gekoeld: „Twee blussen 't in de Seine, en d ander in de Teems ," terwijl Jan I niet kon nalaten „Elisabeth, De spruit van Eduart" te „beloncken", en ;,Philippes ziel zijn lelibloem bestraelt, d'opluickende Michiele". 3) 0ingekeerd, waren Nederlandse graven dochters de echtgenoten van Franse en Engelse prinsen geworden. 4) En wat ook weer zo mooi was, ook de Nassau's deelden in de belang naburen. Al voor drie eeuwen bleken ze-stelling van huweliksgezinde al gewild en „overwellekom" te zijn bij „Gallen en bij Britten." ) Had Adolf, de Keizer, geen verbond gesloten met Eduard, en had de Gelderse hertog Reinoud, toch óók uit het huis van Nassau, niet Eleonore gehuwd? En ook alweer in de jongste tijd, had niet alleen Oranje's oudste zoon zich met 'n Bourbon vermaegschapt, maar Frederik van de Palts had door z'n huwelik niet Elisabeth van Engeland, ook de Stuarts nader tot de Oranje's gebracht. 6) Al deze antecedenten werden in 1642 door Vondel met biezondere voorliefde opgehaald, om steun en achtergrond te geven aan een in zijn oog merkwaardige verbintenis: het huwelik van de zoon van Frederik Hendrik met de Britse prinses Maria, uit het huis der Medicis en der Stuarts. ') Drie roemrijke geslachten zouden hiermee verenigd worden. Van nu af zou er meer gang in de historie komen; van nu af zou 't verschiet op 'n toekomstige éénheid open worden, en zou, na zoveel schemeringen en gestoorde verwachtingen, voor de vermoeide toeschouwer van de wereldstrijd, de morgen dagen van 't vurig gewenste christen- en vrederijk. Uit is 't voortaan met de toon van „bloênde zegezangen"; uit is 't met „vervloeckte vreught geschept uit wonden en verdriet van 't schreiend christendom"; tans klinke de jubeltoon op Hymens die, Europe „Vermaegschappen, en voên met chris„ telijeke hope van goddelijcken pais, die duizent jaren duurt." $) Om de waarheid te zeggen, het Oranjehuis gloort bij Vondel eerst recht ') vs. 107 vgg. 2) Worden bedoeld Willem III, Willem V en Willem VII. ') Namelik Filips van Bourgondië. `) t. w. Bertha, dochter van Floris I, en Filippa, dochter van Willem III. 5) vs. 76 vgg. `) vs. 123-136. ') In het bovengenoemde gedicht Henriette Maria t' Amsterdam. ") vs. 57-63. 12 J. Koopmans op, nu 't bestraald wordt met de glans van oud-Katholieke en Katholiekgezinde Europese vorstenhuizen. Aan namen als Bourbon (Henriette Marie is een dochter van Hendrik IV), Medicis en Stuart had hun verleden 'n onderpand gegeven voor een blijvende aanhankelikheid aan de Kerk en 'n wakkere verdediging van haar belangen.') Welnu, wat weleer gebeurd was, toen hun voorzaten Ongeloof en 13eidendom hadden bestreden, dat kon in latere tijden weer plaats vinden, zo maar de dappere arm van de eene of andere beroemde heirvoerder zich leende tot de uitvoering van de Riddertaak dier nauw verenigde Vorstenhuizen. Want de vrede, die jarenlang zo vurig door de (lichter was afgesmeekt, zou in de eerste plaats slechts de tans onénige, naar weldra eenstemmige Christenvolken betreffen; de ware Vrede echter zou dan eerst ingetreden zijn, als heel de aarde zich had verenigd tot één harmoniese lofzang aan de, op éne wijze aan te bidden, Schepper. 2) Want in 't Oosten dreigde noch altijd de Antikrist. Wie zou hem bedwingen? Wie zal de taak der Konstantijns, Karels en Godfrieds aanvaarden? Dat zal hij, Nassau, zijn, die door z'n huwelik tevens gehouden zal zijn de ridderplichten over te nemen van de Franse en Engelse koningen en kruisvaarders naar 't Heilige Graf. Voor hem dus, zingt Vondel, eeuwen na Maerlant, het lied van Overzee. 3) Ook deze Willem van Oranje, zal, als z'n naamgenoot en Hollandse graaf, die tegen de Moren z'n lauweren won, — als „Christen Amirael" van n aanzienlike zeemacht, met 'n stoet van verwante helden Gods, noch eenmaal het Oosten bekampen, 'Bizantium bedwingen, en 't Kruis planten op 't altaar der Sofia-kerk. h) Door zijn heldenkracht zal 't pas met de macht der Ottomanen uit zijn; met zijn komst zal „Agars bleeke maan, verdooft door 't schitterend licht van 't Hout," in Arahies woestijnen verzinken. Kortom, 't zal Oranje zijn, die op de aarde de rust, en in de Kerk de vrede en de eenheid zal brengen; hij is 't die 't Eden binnenleidt met pais en overvloed; en Tityrus-Vondel, onder het lommer van de Oranjeboom en 't beukegroen, zing en speelt, hem, die de tijden vervulde, ter ere: Deus nobis haec otia fecit! s ) Vondel laat z'n ijzer voor 't smeden niet afkoelen. Volgens recht, meent hij, zou in 1642 noch, die nieuwe morgen moeten gloren. Henriette Marie heeft toch 'n zuster die niet de koning van Spanje getrouwd is, en nu zal van zelf de jonge prins van Oranje, bijtijds ') De Hymen van Oranje en Britanje bij Unger (1641—'42), vs. 19-36. `) Henriette Marie, enz. vs. 477-500. ') ald. vs. 451-472. ) vs. 473-476. `) Zie De Vorstelijcke Bruiloft t' Amsterdam, bij Unger (1657—'60); verg. daarin vs. 149-154. Vondel-Studieën. bedenkende dat Filips IV, door z'n vrouw, z'n oom is geworden zich haasten de eertijds door pater Ney geboden vrede te aanvaarden, om daarmee de gouden eeuw alvast in te leiden. ') Eigenlik is van nu af aan Spanje al Hollands bondgenoot, altans in hope, en met de vriendschap van de Habsburgers, ook en vooral van de Duitse, dragers van 't Keizerschap en regeerders van 't Roomse Rijk, is Vondel ten zeerste gevleid geweest. Maar ook in de Habsburgers alleen, was 't ook maar, dat hij bij vóórtduring vastigheid vond. Al 't andere was wankele vriendschap. Frankrijk, dat voor de Stuarts koel bleef, Maria de Medicis verstiet, en bij toeneming de erfvijand bleek te zijn van de Habsburgers, bleek al spoedig z'n simpatieën te verbeuren; Engeland viel de Luciferisten ten deel. — Zweden bijvoorbeeld? Niemand zal, enkel Vondels lofzangen op Christine lezende, ooit twijfelen aan haar schoonheid, haar deugd en haar talenten; niemand, — want licht had partijdigheid de lofspraak kunnen kleuren, — evenmin twijfelen aan de adel en de bekwaamheden van Karel Gustaaf, haar opvolger; en toch zal niemand Vondel onoprecht vinden, zo drie jaar later, dezelfde Karel Gustaaf, als hij z'n overbuur aan de Sont, letterlik in 't vaarwater zit, 'n Noordse Nimrod genoemd wordt, die verdreven moet worden, terwijl aan de andere kant de snaren voor de koning van Denemarken getokkeld worden. De vraag dringt ons op, wat in al deze lofspraken en strafdichten 's dichters maatstaf blijkt te zijn l Want niet dáárom is de Deen hem het naast in die strijd, omdat hij aan de Stuarts verwant is: de Stuarts zelf blijken ook feilbaar te zijn! Maatstaf is, — want onmeedogend heeft de historie met z'n dichter-en kerk gespot, zoals altijd de historie Geloofsverwachtingen bij beurte-iedealen heeft geschraagd en beschaamd; — er is in dat zoeken en tasten naar een karakter en 'n Godsdoel in 'n bonte rij van toevalligheden, voor hem maar één uitkomst en één toevlucht: de roem van z'n Vaderland, van het Statenbewind van Ridders en Raden, te liever noch van de leidende Amstelstad, Urbs en Arx, wereldstad en Keizerstad; als de bezitster van de sleutels der zee, het aangewezen maritiem arsenaal voor kruis Westers Euroop; als de draagster der Keizerskroon,-expedities van 't de voorbestemde Rijksstad van 't eenmaal verhoopte universele of bondgenootschapelike Christen-Wereldrijk. Wat voor iedealen hij ook prijs heeft moeten geven, deze ene troost heeft hem mogen bijblijven; hij heeft de overspanning van de staat niet behoeven te overleven; hij heeft de Republiek, ook in haar zwaarste worstelingen, onkwetsbaar en sterk gezien; vijf-en-tachtig jaar oud noch, heeft hij tijdens de pijn Groningens kloekheid mogen bezingen, en mogen juichen-likste kriezis, over Koevorden verrast. En toch, op welk 'n kleine wereld heeft hij moeten teren, waar z'n verbeelding de algehele vervulling van 't Apos ') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 437--450. 14 J. Koopmans telbeeld vroeg. Doch geen noodl 't Geloof geeft kracht tot de leste snik; ook hij, heeft vijftig jaar lang onder 't roepen van „Vrede op aarde, o kom!" de volkeren willen verbroederen; en onder het prijzen en laken van echtverbonden en vredebreuken, in dicht op dicht noch zich beijverd, z'n offerdienst te ontvouwen en te verdedigen. Hebben ze gezien, z'n landgenoten, waar hij heen wou; hebben ze begrepen, in welke omlijsting hij z'n Volk en z'n Stenden het grootst en het roem dacht? Dan wordt ook het voorbehoud verklaarbaar, waarmede-rijkst z'n tijdgenoten 'n op zich zelf onschuldig werk als de Leeuwen dal er s aanvaardden; dan wordt ons ook de lauwheid (luidelik van z'n bowonderaars, aangetrokken weliswaar door z'n talenten maar afgestoten door z'n hier en daar zichtbaar werkplan; doch dan voegt ons, naast onze eerbied voor z'n ongeschokt geloof en z'n verbazende ijver, tevens medelijden voor z'n eenzaamheid en voor het pijnlike van zich z'n vreemdelingschap in z'n tijd en in z'n volk bewust geweest te zijn. Want hij heeft het gevoeld, de rijke arme, al zij het ook bij schaarse uren; hij heeft het beleden, half deemoedig, half in ootmoedige berusting: 't Gekruist Geduld en heeft geen steê Als midden op de wilde zee, Daar zitse en klappertand alleen, . . . . . . . . . . . . . . . . Zy ziet een aengevochten schip Van ver genaaken, en word bly Maar al vergeefs, het zeilt voorby. Sy heeft er nochtans vrienden in, Maer flaeuwe harten, koud van min. Of roept 'er een met ernst: leg aan; Al d' andren vreesen te vergaan , En schreeuwen om het stijfst: hou af: Vermy den zerk van 't zoute graf, Dies 't eenigt dat haar overschiet Ten troost in 't afgepijnt verdriet, Is 't goed geweten, 't eenig goed Van 't afgemartelde gemoedt, De schat der onderdrukte Deugd Die somtijts traanen schreit van vreugt, En, sonder hulp of troost te zien, Noch spreekt: Gods wille moet geschien. ') Fiat vol u n t a s ! Maar als bij zo veel anderen, gaat ook bij Vondel hieraan vooraf: Verlos ons van de Boze, Heer! En die Boze ') Het Christelijk Geduld, bij linger (1646—'47). Vondel-Studieën. 15 is in de eerste plaats het „swijn van Mahomet"! 't Is in 1634, dat hij het eerste vuur opent, knalseinen echter noch, om 't Christense Westen te waarschuwen voor het Turkengevaar. „De Christenvorsten bestrijden elkander, en 't Christenrijk zelf lijdt last. Here, laat ge dit mogelik zijn? Help liever op nieuw, op 't Heilige Graf de standaard planten van 't Kruis!" ') Dit is de formule, waarin de smeekbeden vervat zijn, die telkens dringender tot de Regerende Machten worden gericht. In 1661 dreigt 'n nieuw gevaar met de inval in Hongarije, en 't is of 'n andere Maerlant in 'n nieuwe „Cerken Klaghe" z'n noodkreet uitstort: Volkeren waakt, en omgordt u! Maar ook als de Middeleeuwer, klopt de latere bard aan dovemans deuren. Zoals 't noch gaat, en wel zal blijven gaan zo lang er mensen en menselike hartstochten zijn, — de Christenen gingen door elkander te bestoken; wel werd het zwaard getrokken, maar 't traagste tegen de Turk; wel luisterde het oor naar leuzen, maar niet naar 't hulpgeschrei aan de Donau en op Kreta. Waarom ook! Vondel wist het wel: „Inheemsche staetreên wet Het zwaert, en geeft liet ongeloof Den vloeck van Mahomet Het velt gewonnen.'' Maar treurig was het toch, dat 't zover was gekomen dat 't Christenrijck" niet waard meer bleek die tietel te dragen; dat het met het ontzag voor 't kruis gedaan was, omdat het Gods kinderen zelf waren die hem, zoals de Heidenen deden, nu opnieuw griefden en laafden met „gal en eeck." _) Ere nochtans, aan wie de eer toekomt! En alsof 't is om naijverige geesten tot daden te prikkelen, zo kwistig worden de verdedigers van de bedreigde grenzen, om wat voor redenen ze ook het zwaard opnamen, met lof bedeeld. Eerst Wladislaus, de koning van Polen, die dank zij de wapenstilstand, welke hij niet de Zweden sloot, al 'n „Vredevorst" bleek te zijn, en nu, door z'n gelukkige oorlogen tegen de Turken, tevens zich als de man doet kennen, (lie de orde van zaken in 't Kerstenrijk zal weten te handhaven; is 't te verwachten trouwens van de zoon van Zegemont (no men est omen!), dat hij de zuil zal zijn, waartegen de Turkse maan haar gekneusde horens moet breken! 3) En als later het toneel van de lange kamp tussen de Christenen en de Ottomanen zich gaat verplaatsen naar de Middellandse zee, en nu ook de Westersen niet hun vloten in de operasieën worden ') Op de Tweedraght der Christa Princen aen Jesus Christus. Bij Unger (1630—'36). `) Nootweer tegen den inbreuck van Turckyen (1661). Bij Unger (1660—'62). ') Bestand tusschen Polen en Sweden, bij Unger (1630—'36.) Verg. Geluck aen Louyze Marie. (bij Unger, 1645), gericht aan koning W lad i s laus' bruid, op haar doorreis door Holland. 16 J. Koopmans betrokken, hoe gaat het er nu bij Vondel van langs, nu hij z'n eigen Holland in de gelegenheid is te bewieroken! In 1649 wilde het toeval dat we de vloot van Venetië met enige schepen versterkten, om de Turken zo mogelik af te leiden uit Polen, waar ze in hun strooptochten de oogsten vernielden; en nu straalt natuurlik van de krijgsroem, die Riva in de baai van Foe h us behaalde, ook 'n aanmerkelik deel op de brave Hollanders af. 't Komt er niet op aan, dat, heel prozaies, het dreigend korengebrek, hier te lande de Overheid bewoog tot het uitzenden der schepen: de Staten zijn nu eenmaal Christenridders, en zullen dat door dik en dun blijven; uit elk beentje werkelikheid zal hij, hun ten believe, 'n Christelik-symbolies beeldje draaien; God zelf is 't geweest, die in 't Hollands hart „de trom heeft geslagen"; hoe kon het ook anders! de BaLavier" was immers „van outs" al gewoon „'t Ronieinsch gebiet te stereken"! Men moet dan ook eens zien, wat er van 'n Turkse vloot terecht komt, als Christen-kampieoenen als de leeuwen van Holland en van St.-Markus gezamenlik optreden. De wind jaagt, de Faam vooruit, de rook en de vonken de Bosporus over; de Maan van 't Rijk betrekt, door de asch en het stof; ja, 't vloeibaar pek van de brandende schepen druipt in de ogen van de door God geteisterde zonen van Lucifer! 1) Van zelf past in dit bestek ook uitstekend, dat de „Batavier" De Ruyter, in 1656, achtiep Turkse schepen verovert of vernielt; en eveneens, dat op zijn beurt de Venetiaan M a r c e l l o over de „Erf zegeviert. 2) En toch zijn, op de keper beschouwd, (leze-vijandt" zeevoogden maar pieoniers, en zijn Holland en het Dogenrijk eigenlik weinig meer dan voorposten van 't Heilige Roomse rijk. 't Wordt pas goed, als er in 't Keizerrijk zelf 'n held opstaat, die de heireu tegen de Antikrist aanvoert; als Leopold de taak (Ier christenvolken ter hand neemt, en hij de zon zal zijn, die „de nacht verwint," en „de roock en smoock van twist en mist van misverstant wegvaagt." 't Programma is al klaar. In de eerste plaats worden door deze drager van de Keizerskroon de „Turk en Tarter" verstrooid, clan zal hij „op 's Grootva@ rs spoor" de Barbarijse kusten bekampen, om ten slotte, onder 't aldoor vermeerderen van 't Rijk, bij 't schenken van vrede en overvloed, de gouden eeuw te stichten. 3) En ook hier hebben de feiten aan Vondel deze concessie gegund, dat hij z'n profeetsie met de overwinning door 's Keizers veldheer Montecuculi aan de Raab behaald, ') Op de Neerlaegh der Tnrksehe Vloten (1649). Bij Unger (1649—'51). ') Op den Zeetriomf der Heersehappye van Venetie (1656). Bij Unger (1656—'57). ') Op het Kroonen van Leopoldus. Bij Unger (1657—'60). Verg. bet \ irLiliaanse motto. Vondel-St udieën. 17 heeft mogen zien bekronen. Maar hoe duur heeft hij deze voldoening moeten kopen. Zó dreigend was de nood geweest, zo hachelik hadden de kansen van de schaarse Keizerlike troepen tegenover de driemaal zo sterke benden van de Grootviezier gestaan, dat in Vondels zegezang op de beslissende overwinning der Duitsers en de algemene aftocht der Turken, door de jubeltoon noch de nauw verholen angst heenklinkt: Nu blijckt het klaer hoe 't hoogh beleit Veel meer dan 's menschen brein kan vatten Der dwingelanden onbescheit Belet in 't woeden uit te spatten. . . . . . . . . . . . . . . Nu d' opperste den Room sehen koning Zoo zegenrijck gehandhaeft heeft. 1) Was ons 't voorrecht gegund, Vondel noch eens voor 'n ogenblik deze tijd te kunnen binnenleiden, hij zou bij het zien van de sterk gekrompen Turkse macht 'n levendige blijdschap gevoelen, en hij zou met oogluiking, -- want dat kon hij — van 't vele stuitende, dat de internasieonale verhoudingen zouden te aanschouwen geven, noch eens de lier hebben aangeslagen voor 'n lofdicht op „Nikolaas de Vrede naamgenoot van 'n groot heilig man, beschermer van het-stichter", „Christenrijk", en — in 'n rij van voorzaten, — de bestrijder van Mahomed. Doch hem was niet eens de troost gegund, het begin van 't verval van 't Turkenrijk te zien; de kriezis zelf heeft hij niet kunnen kennen; 91 jaar oud ten grave gedaald, stierf hij nochtans te vroeg om te delen in de vreugde der burgers van Weenen, toen S o b i e s k y hun de heuchlike verlossing bracht. Integendeel. Hem was beschoren, dat op de avond van z'n leven, de hachelike toestand in 't Oosten hem 'n klaagdicht moest ontwringen, Q) die als 'n nagalm van 'n voor eeuwen geheven zwanezang op de val van Acre en 't Rijk van 't Heilige Graf, om z'n hopeloze onvruchtbaarheid, ons 'n pijnlik meegevoel moet inboezemen. Daar zit hij, de eenzame, Kruisridders oproepend uit lang vervlogen tijden: „Waeckt op Martel Buljon en Kroie, Sint Luidewijck, en 't Duitsche huis!" — Doch de doden komen niet. — „Als Asie ... inberst als een zee, Dan zalmen spia de muren mannen, Nu is 't noch tijt ...." Vergeefs; ook de levenden komen niet. De koning van Frankrijk denkt om heel andere zaken, en Jan de Witt, met Engeland, Spanje en Zweden hebben het te druk met Lodewijk. Maar „Leopoldus Augustus" dan, de beschermer van 't Heilige Roomse rijk, doet die dan niets! — „Och heilant spaer uw bruit voor 't schennen ') De gezegende Adelaer van Leopoldus bij den Raabs t r o o m. Bij Unger (1664—'67). ) Kandia op haer Uiterste (1669). Bij Unger (1667—'71). T.&L.K. 2 18 J. loopmans Des voorhuitloozen erftyrans!" De Keizer hoort het niet; Vondel zal blijven de roepende in de woestijn. — En zwijgt hij dan verder? Zo dat zo ware, dan zou Vondel zich zelve niet zijn. Iiet laatste woord van de 82-jarige, die 'n mensengeslacht lang voor z'n Iedeaal de vorsten der aarde aanvuurde en opstiet, kon wel geen viktoriekreet zijn, maar is ook geen wegstervende zucht; het is het loflied van 'n kinderlik dankbare Godsman. 0, lof en eer blijft er immers altijd te zingen aan God, die de helden schept; lof en eer ook immers aan die helden zelf, die in zelfverlochening, God en Z'n Kruis ten dienst, het zwaard hanteren; en wat kwam dan de held Koningsmark niet toe, dragende in z'n naam z'n Godgewijde taak; die door z'n opofferende moed de ramp op Kapdia zo lang had tegengehouden, en door z'n trouw en beleid de zwaarte van de val had verzacht! Hem geeft de gelauwerde Christenbard, de erekrans met het Riddersaluut: Nu dooft een eenigh helt al d'eer En glans der ouden, op den wagen Met staetsie omgevoert ten toon. Sint Mark onthaelt de deught met offer. Zelf Rome vlecht een lauwerkroon, En triomfeert niet dien Christoffer Dien Christendraeger, groot van faem, Waervan de werrelt zal gewaegen, Zoo lang de volken Christus naem En heiligh merk op 't voorhooft draegen. Nu stemmen naem en heldenwerk Nu heet hij billyk Koningsmerk. 1) Na het „rijk van Mahomet" is er geen land ter wereld geweest, dat aan Vondel zo veel bezorgdheid heeft gegeven voor de vrede en de vervulling van het „Kerstenrijk" dan hetzelfde Engeland, dat eens tot z'n voldoening „over Hollant op twee elementen (zat) En (schreef) aan zee en lant gestrenge wetten voor. Met ons," 2) en op welks oever, volgens z'n droombeeld, eenmaal Koningin Henriette Maria, haar zegevierende schoonzoon Oranje, na 'n welvolbrachte kruisvaart, als 'n twede Augustus en overwinnaar van de aardbodem, in haar armen zal sluiten. 3) Al die verwachtingen moesten de een na de ander worden beschaamd. In de tijd dat Karels gemalin deze landen met 'n polietiek doel bezocht, was weliswaar de burgeroorlog in Engeland in volle ') Lauwerkrans ter eeuwige gedachtenisse van Curtius Christoffer Koningsmark (1670). Bij Unger (1667—'71). ') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 78-80. ') vs. 473-476. Vondel-Studieën. gang; maar niemand ter wereld voorzag hier noch de val van het Koningschap, en Vondel zelf, goedgeloviger dan al de anderen, had uittentreure geprofeteerd, niet alleen dat Henriette zelf „ten ooreloogh geboren", als de nood maar aan de man kwam, noch eens als 'n Baudicea ten velde zou trekken, maar tevens, dat al de christenmogendheden onmiddellik elk geschil op zijde zouden zetten, om het bedreigde huis te kunnen ondersteunen tegen de „Ieren". 1) Maar zo laf en angstvallig Henriette, — terecht 's konings boze geest, — zich in het gevaar gehouden heeft, zo onverschillig hebben zich de al of niet met Stuart en Medicis vermaagschapte huizen betoond. Ver heeft de weg gefaald, waarlangs de dichter 'n verenigde christenheid mogelik achtte; trots z'n hoge verwachtingen van de meest „doorluchte bruiloften", heeft hij de kansen van de Engelse koning bij den dag moeten zien verminderen. Te meer moest hem dit verloop van zaken tegen de borst stuiten, omdat de Revolusie tegen de Kroon, sterk ingreep in het door hem zo hoog geachte Goddelik Recht der Koningen. Want deze onze landsman, — en hierin onderscheidt hij zich van een hier te lande verkondigde andere mening omtrent de Souvereiniteit4 E) — laat wet en recht handhaven door s t e d e h o u d e r s, die niet aan het v 01k, maar aan de Koning de koningen hun macht ontlenen; de aardse vorsten zijn Gods Gezalfden; dat sommige van hen despoten werden, kwam alleen doordat ze door 't kwaad veraardden of dronken van weelde werden; ze werden dan meteen — want dit gaat altijd samen, — afvallig van God en dienaars van Satan; licht te begrijpen: wie eerst God onderhorig was, wou voortaan z'n evenknie zijn; en wie zich als Z'n gelijke stelt, eindigt met Hem van Z'n troon te ver manier waren al de Luciferisten ontstaan. 3)-dringen. Op die Met deze gegevens valt het gemakkelik af te leiden, hoe de partijen in Engeland, in Vondels beschouwing, tot elkander staan. Karel Stuart wordt als christenvorst geacht, aan Christus op dezelfde wijze hulde en manschap te zweren, als z'n legendariese voorvader Lucinus op 't voorbeeld der Drie Koningen, zich voor het kindeke te Bethlehem zou neergebogen hebben; terwijl de partijen, 't zij „Ieren" of wie ook, die tegen hem zijn, trawanten zijn van de Boze; redenen waarom clan ook de Allerhoogste, zo zeker als tweemaal twee vier is, eenmaal — te zijner tijd, — „de weereltlijcke Zoon en stathouders van zijn maght" zal handhaven; want zo hij ze soms al laat verdrukken, ganselik onderdrukken laat hij ze nooit. 11) Kortom, in de eerste Engelse revolusie is het Luciferisme, — afval, opstand en dwingelandij, — ') In deze term wordt de staatkundige en godsdienstige opposisie in Engeland, voor Vondels ergdenkende landzaten gemaskeerd. ') Vgl. Boe ad ale's Lek e n s pie gel, Tweem. Tijdschrift, Nov. 1899. ') Henriette Marie t' Amsterdam, vs. 217-230. ') vs. 231-255. 20 J. Koopmans ten volle belichaamd. Is het vreemd, dat in 's dichters spel van de Opstand, — want dit is het, want in z'n Lucifer wordt gesymboliseerd, — 'n verbloemde voorstelling wordt gezien van de opkomst van 't Puriteinisme als Staatsmacht? 1) Vondel zelf voelde zich in de zaak van 't Britse koningshuis nauw betrokken, en hij is niet ten achter gebleven z'n afkeer voor Karels bestrijders krachtig lucht te geven. Niet overal is hij gelukkig geweest; 't beste slaagde hij in z'n verheerliking van Strafford 2) en Montrose, °) mannen trouwens van 't martelaarsgeslacht en door hun trouw en toewijding van z'n geestdrift zeker; 't minst gelukkig was hij, ook wat de overdreven en op bangmakerij berekende voorstelling betrof als zouden de Engelsen met het Schotse leger het paard van Troje hebben ingehaald, in schot als de Morgenwecker der Sabbatisten en dergelijke.'')-schriften Evenzo hindert, al is het peil er hoger, in 'n hierbij behorende klaagzang, evenzeer trouwens als in het overige, 't eigenaardige en voor ons gevoel bekrompen, histories inzicht. 5) Feitelik komt men er al lezende toe te besluiten, dat de dichter, noch meer dan aan de historie, zich zelf geweld heeft moeten aandoen. Tal van kromme dingen heeft hij willens en wetens recht moeten buigen, tal van andere heeft hij moedwillig op zij moeten zetten, om toch van z'n materiaal maar één rechte lijn te kunnen maken, onverbiddelik strak op 't doel gericht, dat hij zich schrijvende voorstelt: de heiligheid van 'tKoningschap en de onaantastbaarheid van hem die 't bekleedt. En wat geeft hein nu al dat geweldplegen aan zich zelf, dat verdraaien van de feiten, het opschroeven van de Stuarts en 't spuwen op de Puriteinen ten slotte? Straks draait plotseling de weerhaan van de meest trouweloze Stuartspolietiek; dezelfde Karel II, die bij z'n troonsbeklimming de uitbundigste toejuiching waard was, s) wordt in de zegezangen, die tijdens de twede Engelse oorlog van Vondel verschenen, — nu hij het trouwens dubbel en (iwars verdient, — ongemakkelik door hem onder handen genomen. Niet, omdat het volk, dat hij regeert, uit koningsmoorders bestaat; ') — met dezulke is toch geen garen te spinnen; — ook niet, omdat Karel zich heeft te zwak gevoeld, om zich door de Puriteinen, of hoe dan ook ') Mischien wordt deze mening gegrond op vs. 61-66 van Morgenwecker der Sabbatisten (bij Unger 1642—'45). ') Grafnaelt enz., bij Unger (1641—'42). Graf-naeldt van Montrose (Mei 1650), bij Unger (1648—'51). ') Zoals Het Radt van Avonturen, en Mundus vult decipi, bij Unger (1642—'45). ') Klaghte over de weerspannelingen in Groot-Britanje, aid. ) Op d' afbeelding v. Karel Stuart den tweeden. Opgang enz. De bruiloft van de Teems en Aemstel enz. De kunstkroon enz. (Bij Unger, 1657—'61). ') De Havenschenderij te Bergen, bij Unger (1664—'67). Vondel-Studieën. 21 de kinderen van de „Nijd" mogen heten, tot de oorlog te laten overhalen; 1) maar omdat de koning, als de zoon en naneef van de door en door Katholieke Stuarts, al te veel illusies voor de toekomst der mensheid had gegeven, dan dat z'n in elk opzicht moedwillige ver Christenvrede, noch wel door 'n Vorst met zulk 'n-storing van de roeping, genade in de ogen van de dichter heeft kunnen vinden. Van die tijd af verloren in Engeland Vorst en Volk beide, voor Vondel hun bekoring; de Stuarts zijn voor hem geen vorsten „van middelmaat" meer; ze lijden onschuldig, of, van 't ene uiterste in 't andere, léren ze onschuldigen lijden; 2) ze willen heren van de zee zijn, en worden 'n vloek voor de naaste en 'n plaag voor hun eigen onderdaan; ze plengen nodeloos Christenbloed, en als Gezalfden Gods, o schande! vrijbuiten ze op de oceaan. ') Geen wonder dat in 1660, toen „de Turksche keizers schepten hoope De zou van 't aengestreén Europa Te dooven met hun halve maen," deze dienaren van de Antikrist wel geweten hebben, wat voor vlees Enge land in z'n Stuart ging kuipen. 4) Maar was 't dan niet treurig om aan te zien, hoe Mahomet zich ver onhandigheden van iemand, die zich in z'n tietel noch-kneuterde in de wel de Beschermer van 't Geloof dorst noemen, maar die in z'n ver Christenheid zo door en door averechts te werk ging?-dediging van de Maar Karel zou 't voor Gods rechterstoel ondervinden! De Hemel kon, ja, voor 'n wijle, het geween der onderdrukte volken gewillig aanhoren, maar als 't er op aankomt, blijft het hoogste Hof aan niemand schuldig, en zal het hen, die geroepen waren, maar te licht werden bevonden, als afvalligen veroordelen en verstoten. 5) Zo was dan ook deze illuzie verloren gegaan. Tachtig jaar was hij oud nu; wat zouden de tijden baren? Zouden al de verwachtingen van de heerlikheid der Kerk worden beschaamd? „Siet onze Joost Die zoekt, maar vindt geen troost," had hij soms gezegd. s) Maar we weten wel beter, en hij zelf wist het ook wel. Ziet, daar komen weer de ootmoed en de berusting in 't hart, en brengen van zelf weer de troost; hij weet nu weer vast, dat na deze „vergangklijckheit, geslagh van „kloek en uurera", ') hij de heerlikheid zal genieten in het Rijk, waarvan hij de afschaduwing op aarde, in z'n leven zo gaarne had verwezenlikt gezien. `) J a m m e r.k l a g h t, enz. (aid.) 2) Zegezang over den Zeestrijt, enz. III zang. (Bij Unger, 1664—'67). ') III Zang. II Tegenzang. ) II Zang. °) II Zang. ') Op Joost, bij Unger (1646—'47). ') Grafschrift, bij Unger (1657—'60). 22 J. Koopmans Strijder naast het volk, — niet met het volk, omdat z'n weg in 'n heel andere richting naar de vervulling van 't Apostelbeeld gaat, — is Vondel in de zangen die Hollands roem betreffen; strijder tegen dat volk, altans tegen de leidende meerderheid, is hij in z'n kerkelike leer- en strafdichten; en 't is in deze werken vooral dat hij z'n veelomvattende kennis en z'n merkwaardig talent van zeggen en groepéren heeft getoond. In deze pleidooien voor z'n Kerk en tegen het Protestantisme laat hij zich als 'n veel waardiger partij kennen dan in de pamfletachtige Mo r g e n we c k e r s en in de sterk-persoon like en al te veel opgehaalde schotschriften tegen de T e e l i n g h's, T r i g l a n d s en anderen. Deze theologiese strijd was, oveereenkomstig het kader van z'n tijd, 'n zuiver dogmatiese, en werd gevoerd, zonder dat men aan weerszijden de principieële verschillen bewust was, die in de geestelike beweging, welke in de Hervorming 'n openbaring vond, tegenover elkander staan. Men beoorloogde elkander in fijngetrokken disputen, waarbij voor beide partijen de Bijbel het pleitboek was. Het Protestantisme, dat wegens z'n vrijmakend beginsel 'n loopgraaf had moeten zijn, was door de drang van buiten 'n vaste verschansing geworden, waarin men zich tegenover de Tradiesie der Roomsen, eng omsloten had binnen de wallen van 't Evangelie. Zo, op de grens van 'n nieuwe tijd, binnen de afgeperkte ruimte geworpen van dogma en Schrift, had het 'n verouderd en onmogelik geworden wereldbeschouwing moeten overnemen, had het de aarde als middelpunt van 't heelal, met 'n hel en 'n hemel er om, gehandhaafd; had het de Schepper de transcendante God gelaten, die 't geschapene door de natuurwetten en door z'n rechtstreekse tussenkomst onderhoudt en had het 't geloof in het wonder, zoowel het Bijbelse als vele andere, tegenover de twijfel, bestendigd. Alleen had het, om zuiver op z'n Evangelies standpunt te blijven, in de ontwikkeling van de M.E. kerk 'n afwijking van de Waarheid, en 'n toenemende heerschappij van de Antikrist gezien; had daarmee het M.E. wonder afgezworen, en zo was met alle heiligenlevens en mierakelen, ook het dageliks wonder vervallen van do transsubtantiatie, zoals ze geschiedde in het brood en de wijn van de Mis. Het Kenteken des A f v a l s ') kan getuigen, dat bij Vondel, het al of niet verwerpen van het dageliks Christus-offer de spil is, waarom de strijd tegen de Kettersen draait. De ontvouwing van het Misoffer is dan ook het eerste grote werk geweest, dat hij tot onder waarheden heeft geschreven, en het ver-richting van de Kerkelike geoorloofd, dat het ook de betekenis van deze eeuwenoude-moeden is plechtigheid is geweest, die hem nader tot het Pausdom heeft gebracht. Brandt, z'n enige levens beschrijver, brengt ons in z'n overigens aardig boekje, indien we naar het inwendig proces zoeken dat Vondel ') Bij Unger (1645). Vondel-Studieën. naar de Oude kerk heeft gevoerd, al zeer weinig verder. Hoe z'n eerste denkbeelden, en de invloeden van buiten, tot z'n geloofsverandering hebben kunnen meewerken, hebben we te voren trachten aan te tonen; voor 't overige zullen we wel altijd in 't onzekere blijven tasten. Wel valt ons op, dat Vondel, die in deze tijd 'n kriezis doorleefde, vooral na 't afsterven van dierbare panden, 'n vaste richting in z'n werken laat zien; en de gissing komt ons aannemelik voor, dat hij bij het smartbed van z'n dochtertje, z'n onschuldige jongske en van z'n zorgzame huisvrouw, allen heengaande vóór hem, krachtig is aan diepe zin van het Offer, en zich van toen af met-gegrepen door de de drang in 't gemoed der volken, om de e r e di e n St aan de Vader in z'n offer in Christus te gedenken, ten nauwste heeft laten verzoenen. Dat op 'n leeftijd als de zijne, 'n aanzienlik deel in de ommekeer in z'n Geloof, aan z'n inwendig zieleleven toekomt, kan geen twijfel lijden; uit wèlke diepe verborgenheid hij de kostbare parel heeft opgedoken, zal ons wel steeds verholen blijven; en dat hij er zelf niet mee te koop heeft gelopen, getuigen de vage geruchten, die omtrent z'n geloofsverandering de ronde deden, en die slechts op uitwendige dingen en laakbare nevenbedoelingen duiden. Wanneer we het overige, als de verwerping der Traditie, van het celibaat, van de vasten, enz. ter zijde laten, kunnen we de posiesie, die Vondel had aan te vallen, binnen de lijnen beschreven vinden, van de Catechismus (30e Zondag) der Gereformeerde kerken in Nederland, waarin de herhaalde offerande van Christus, in 't oog der Protestanten, de énige offerande verloochent, en de Katholiek met de aanbidding van Christus in het hoogwaarde, afgoderij bedrijft. Tegenover de op de rede gebouwde positieve stellingen en nuchtere schrift z'n tegenstanders, handhaaft hij in 'n merkwaardig-verklaringen van betoog de ubiquiteitsleer en tracht voet voor voet het betwist terrein te heroveren, ') Twijfelt de Protestant aan 'n verandering van tar w e en wijn in v 1 e e s en b 1 o e d , dan moet hij ook twijfelen aan de voor hem zichtbare werkingen bij dieren en planten: hoe de vrucht dijt door 't vocht, de spijs verandert in moedermelk; ook twijfelen aan God, die meer kan doen dan de Natuur, te Kana water maakte tot wijn, in Adam klei tot vlees, in Loth's vrouw, zelfs vlees tot zout, en die altijd voortging de zelfstandigheden met ongewone kleden te dekken. Verbood de rede de Protestant, aan te nemen dat een lichaam terzelfder tijd op meer dan éne plaats kon zijn, dan diende hij ook te verwerpen, dat God Emanuël kon zijn en Davidszoon, dat hij in de Hemel vertoefde, en in het lichaam van Maria; dat God zelfs overal kon zijn, in de Vader, de Zoon en in de Geest, zoals onze ziel overal is in ') Altaergeheimenissen (Bij Unger, 1645) Ie Boek, vs. 24 Vondel -Studieën. het bloed, en de zon zich overal spiegelt in 't water. Beweerde de Protestant, dat geen eigenschap van de zelfstandigheid was te scheiden (vlees en bloed konden niet gesteld zijn als tarwe en wijn!) dan kon hij ook niet geloven aan de schepping van 't licht zonder zon, op de eerste dag, en moest hij ook de almacht van God in twijfel trekken, als zou Hij, die de zon uit het niet had geschapen, ook niet in staat zijn alleen het licht, zonder zon, uit het niet te voorschijn te roepen. Niettemin had Vondel, na dit pleidooi, z'n zaak bijlange noch niet klaar gespeeld. De tegenstand begon eigenlik eerst pas. Hij, die de ontvouwde ubiquiteit8leer het zwaarst op de proef wist te stellen, was Westerbaen, die Vondel het vuur zeer na aan de schenen lei, en onder meer met deze vraag het opgetrokken gebouw liet wankelen, hoe het brood dat de discipelen uit de handen van Christus hadden aangenomen eens wezend kon zijn met het lichaam van Hem, die het brood aan hen had uitgereikt; en hoe Christus kon zeggen: Dit is mijn lichaam, als het nog moest worden wat het noch niet onder die uitspraak was. Waarlik, nauw was ook bij deze bestrijder het paadje; maar ook het rationalisme moest eveneens tot alle hulpmiddelen z'n toevlucht nemen; 't ging partij tegen partij; vernuft en kennis leidden de debatten, en zo het Protestantisme zich vermocht te steunen op haar zin voor de wer haar beroep op het verstand, aan de andere kant gaf het-kelikheid en zich bloot in z'n zwakke halfheid, waarmee het de Bijbelse wereldbeschouwing en het Bijbelse wondergeloof zocht te handhaven naast de algehele ontkenning van deze uit die wereldbeschouwing en uit dit geloofontwikkelde leerstukken en gebruiken. Getast in dit zwakke punt, kon het Protestantisme zich moeielik afweren. Zo de kettersen, redeneerde Vondel, na zoveel eeuwen van beelden en vingerwijzingen in het oude Verbond, noch na de komst van Christus, voortgingen het teken te nemen voor het afgebeelde, dan miskenden ze de beloofde Verlosser, en werden dus de Joden gelijk. Noemden zij zich Christenen, dan waren de Joden het ook, en dan waren de vóórchristelike tekenen, zoals het Manna, noch betere spijzigers dan het brood der Protestanten, omdat dit in Christus slechts ijdele beloften gaf. — Dit waren de argumenten in de strijd, die Vondel te voeren had, en die onvruchtbaar was en altijd onvruchtbaar zou blijven. Beide partijen hadden slechts 'n beperkte beweging, en lagen kort aan de ketting; beide konden slechts hun toevlucht nemen tot 'n fonds van praemissen en 'n gang van gedachten, die reeds te voren waren aangewezen en die alleen tot die uitkomsten konden leiden, die ze zich voorstelden noch eens opnieuw als onomstotelike waarheden te moeten bewijzen. J. KooFMaxa. GRAMMAIRE RAISONNÉE. Wat dit is, weet elk die aan Taal gedaan heeft. Zo dacht ik lang, tot meermalen me 't tegendeel bleek. Eens verklaarde zelfs een gepromoveerd deskundige — befaamd, ja beroemd in den lande — dat grammaire raisonnée was het toepassen van de spraakleer van zekere taal op een andere taal; hij 'bedreef' dus de kleinigheid van in prinsiepieéle zaken oorzaak en gevolg zo maar te verwarren. Dit geraisonneer vindt men niet alleen noch bij de studie van de nederlandse spraakleer; daar komt het wel 't meest noch uit; maar ook elders. Men kan niet alleen spreken van G r a m m a i r e Raisonnée, maar van Lexicografie Raisonnée, en van Linguistique, en zelfs Philologie Raisonnée. Ja, men kan noch verder gaan en zelfs opmerken een Esthétique Raisonnée. Zo zal het nu niet ondienstig wezen wat van deze Philologie Raisonnée in al zijn uitingen te behandelen. Zal ik een defieniesie er van geven? Mij dunkt dat het heter is van niet. „Omnis definitio periculosa." En ook hierom niet: „Elke defieniesie die niet zichzelve in de staart bijt, een sirkel makende, is onjuist."') Een defieniesie van prinsiepieéle zaken is alleen duidelik voor wie weet wat er onder verstaan wordt: 't is een kort begrip. Daarom liever gevraagd: wat kenmerkt deze eigenaardige manier-van-studie. Dit: men stelt eerst op hoe 't wezen moet, neemt als maatstaf daarvoor wat uitheems is; keurt af wat men dan vindt. Komt er wat nieuws aan den dag, dan vraagt men niet of mischien de opgestelde eisen ook onjuist zijn; maar zegt: weg met dat nieuwe! ') Zie T. & L. III, blz. 339. 26 Grammaire raisonnée. Is 't niet alsof men een roos vindt die men niet kent, en dan redeneert: die past niet in ons systeem; dus deugt ie niet! Wij maken kunstrozen. In zake 'Taal' beweert men dus: die taal moet dit hebben en dat, en anders maken we 't. Men is eigenlik niet tevreden met: zo is 't. Maar stelt eerst op hoe men 't wenst. Dit kenmerkt de iedealist, en zo lijkt 't zeer idealisties. En echter, staat de optatief in plaats van de indicatief. En toch maakt men aanspraak op die wetenschappelikheid, die éérst konstateert, en dan konkluzies trekt! De wetenschap-van-nu, zal deze op die naam aanspraak mogen maken, en die op één rang te zetten zijn met de natuurwetenschappen: onderzoekt eerst wat er is, zoveel mogelik, en vorst clan na: hoe 't zich ver onderling en tot andere zaken. ') Trekt daarna de konkluzies.-houdt Hierbij is zuiver, scherp waarnemen vereiste; dit moet gedaan zonder vooroordeel, 2) zonder dat men in zake Taal noch vol zit van 't ouwe onderwijs in schrijftaal en spraakkunsttaal 3). En wat kunnen we nu allen konstateren met de nodige juistheid, en de meest mogelike volledigheid? De tegenwoordige taal alleen: want van het verledene weten we zeker dat veel verloren is gegaan, al kunnen we in den regel zelfs niet vermoeden hoeveel, en vooral wat. °) Hoe moet dit nu verder gedaan? Allereerst, wat algemeen is mag niet ondergeschikt aan wat biezonder is. Welke taal moeten we als de algemene in werkelikheid aannemen? Niet de schrijftaal. Wat in 't Nederlands geschreven wordt is onderling zeer ongelijk. Elke schrijver heeft zijn eigen taal. Men onderkent Potgieter van Da Costa, van ten Kate, van Beets, Lindo van Cremer, om de jongeren maar niet te noemen. 5) De geschreven rechtstaal is gans anders als de geschreven kanselstijl. 6) Zullen we nu een mengsel van deze schrijvers-taaltjes voor de algemene taal houden, onder de naam van litteratuurtaal? Of zullen we wat algemeen is, met hoogst weinig nuanceringen clie uitkomen, d. i. de nederlandse spreektaal, van ') Sweet zegt het zo terecht in zijn New-English Grammar. Vgl T. & L. II, 354. 2) Zie Sievers, Phonetik blz. 150. ') Vgl. T. & L. V, 50/1 een kras voorbeeld. `) Vgl. T. d. L. VI, 263, v.v. 267, — en Brugmann; en Paul's Prinzipien. 5) Ik zonder natuurlik die prediekanten uit, die zo goed als de algemene nederlandse spreektaal op de kansel gebruiken, b.v. Dr. Laurillard, e. a. e) Zie al T. & L. V, 54, 263, vooral. Grammaire raisonnée. de meerderheid onder de beschaafden als de algemene taal op stellen? ') Dat is volgens de eisen van de wetenschap. Daarna zoeken we in deze algemene taal 't gelijksoortige bij elkaar; en laten dat zien, als zijnde regel. En niet wat als uitzondering noch over is van oude verhoudingen en toestanden. Evenmin als wij — beschrijvende onze hedendaagse kledij, of een ridderharnas daarvoor uitgeven, — of sprekende over de hedendaagse bouwstijl, die van een abdij in Middelburg, of van de Loterijzaal in den Haag, of van 'tVal in Nijmegen, of van oude kloosters en kerken in 't algemeen-kenhof zullen dekreteren. Dan zal blijken dat in sommige gevallen vaak meer als een opvatting mogelik is, individueel verschillend; zelfs zal moeten aangenomen, dat zowM 't een als 't ander gevoeld wordt. '-') Deze overgangen vooral nemen we waar; en we zeggen niet: 't moet zijn of dit óf dat! „Alle gedekreteer op 't gebied van de moedertaal is uit den boze. Als een bescheiden en belangstellend waarnemer zal hij voortaan tegenover zijn moedertaal staan, doordrongen van 't besef dat die moedertaal te machtig is voor zijn bevelletjes of voor die van wie ook. Waarnemen, altijd maar waarnemen! Elke levende taal is steeds wordende. Welnu, niet elke verandering, die in klank of gevoel valt op te merken, dient te worden rekening gehouden. Dat is 't allereerste, zuiver waarnemen, wat nodig is voor onze moedertaal-spraakkunst. In welke wetenschap is dat niet zo ?" 3) Wat heeft deze nieuwe wetenschappelike methode geen omkeer gebracht in de begrippen omtrent Taal en Taalstudie. Wat is er niet gewijzigd! „nu we met het leven zelf en zijn altijd nauwkeuriger beschrijving hebben te doen; nu we niet langer dekreteren in onze schoolse wijsheid wat behoort te zijn, maar konstateren en definiéren naar vermogen wat is, en zijn zal." ) Levende taal is gebleken te wezen klank, en geen papierentaal. 6) ') Wat Dichtertaal is, en hoe deze zich in 't algemeen verhoudt tot de Algemene Beschaafde — daarover 'en ander keer. ') T. & L. V, 248, 247 noot 2, en vooral v, d. Bosch, T. & L. III, 19, 17/8. ') Vgl. Talen. Het bijvoeglik naamwoord, T. & L. V, 108. ) Methode nü van alle wetenschap meer en meer. Zie Pierson, T. & L. III, 49. °) Vgl. T. & L. IV, 100. 28 Grammaire raisonnée. De taal van 't Volk is niet meer veracht, en wordt maar door enkelen meer voor 'patois' gescholden. De Germaanse talen zijn niet meer lager gesteld dan de klassieke: deze zijn geen model meer! Latijn en Grieks zelf zijn van zelfstandige talen met toongevende autoriteit, boven de germaanse, geworden tot niet anders dan dialecten van 't Indogermaans. 1) Waren ze toch ook van meer waarde dan moesten ze anders zijn, andere eigenschappen hebben. Zelfs hun grotere voorraad aan woordvormen geeft geen hogere kwalieteit. De dubbelzinnigheden toch die men meende weg te nemen door die woordvormen, blijken even erg te zijn. 2) De vrijheid van woordvolging blijkt even groot al zijn de gevallen niet analoog; natuurlik. ') 't Iedee verdwijnt dat Taal verbastert. Men houdt geen oude woorden en vormen meer aan de slippen vast, uit vrees dat de taal verarmen zal. 4) Natuurlik, want we krijgen meer en meer zaken, waarvan de ouden zelfs geen flauw vermoeden hadden. En onze ver worden eerder ingewikkelder dan eenvoudig — al nemen we-houdingen niet veel nota van al die finesses, in 't algemeen. 5) Trouwens de oude woordvormingen verdwijnen omdat ze overtollig bleken, toen 't zelfde door eigen woordjes en tal van varieérende preposiesies, enz. wordt uitgedrukt. s) Ook bleek de mening verkeerd, dat rijkdom van taal bestaat in veel woorden en veel vormen. „De spreek-en zegswijzen, de locuties, de gangbare woordverbindingen, die maken den waren rijkdom eener taal uit. Gewoonlijk vraagt men bij het taxeeren van taalarmoede of taalrijkdom naar het aantal woorden zonder meer. Schat men het aantal woorden van het Nederlandsch b.v. op veertig —, dat van het Engelsch op tachtig duizend, dan is de slotsom deze: dat de Engelsehman tweemaal rijker is dan de Nederlander. Die redeneering is volkomen onjuist. ') Daarom ook is hun pedagogiese waarde ook niet groter als de germaanse. Ja eigelik geringer, doordat ze als dode talen altijd geleerd worden. Daarover later in den brede. ') Zie T. & L. V. 358/9. ') T. & L. V, 357/8. °) Zie zelfs Jespersen, die aanneemt dat Taal beter wordt. Lees 't artieke daarover van Logeman, Taal on Letteren V, blz. 265-281; 329-352. ) Verg. vooral van Duyl, aangehaald T. & L. III, 188. 6) Vgl. T. & L. V, 67/8 vooral. Grammaire raisonnée. De woordverbindingen moeten bij zulk een „aanslag" in rekening worden gebracht als geheel zelfstandige woorden, omdat ze meerendeels geheel nieuwe begrippen aanduiden. Om het even of ik aaneen-of vaneenschrijf, of de locutie uit één of uit een half dozijn woorden bestaat. In den wind slaan; van den prins geen kwaad weten zijn geen losse verbindingen van een praepositie, een artikel, een substantief en een verbum, neen, — op den keper bezien zijn het geheel nieuwe woorden, althans taalelementen, waarbij nog wel aan geen wind, aan geen slaan, aan geen prins meer gedacht wordt. Een arme duivel, un pauvre (liable is geen duivel die arm is, evenmin iemand die straat ongelukkig is zonder meer; niemand dan een farceur zal b. v.-arm of den rampzaligen Job zoo qualificeeren; het dient niet alleen tot aan een object in een bepaalden toestand, het drukt tevens-wijzing van uit wat het sprekende subject voor dat object gevoelt, het vermeldt dus een oordeel, een gevoel, een stemming. Heeft nu eenig taxator van den rijkdom van een of meer talen de balans ook juist kunnen opmaken door dat heirleger van woordverbindingen in rekening te brengen? D e rijkdom in woorden wordt niet door het simpele tellen van woorden bepaald."') Niet in 't aantal woorden schuilt de rijkdom van levende taal. Evenals in de natuur de betrekkelik weinige elementen zich verbinden kunnen tot tal van combinasies — en de natuur is rijk, — zo ook zit rijkdom van Levende Taal in het vermogen om meer te vormen; om leven te scheppen en te wekken: nieuwe woorden, nieuwe syntaktiese combinasies van 't oude; in nieuwe verbindingen van bestaande woorden. En 't onbekrompen en onbenepen gebruiken van dit alles. 2) Met deze nieuwe prinsiepes dient de beschrijving van taal te veranderen. Meer en meer gaat de latijnse spraakleer als richtsnoer voor levende talen verloren; en wordt vervangen door zuivere eigene taal beschrij vingen. 3) Zie vooral Cosijn, aangehaald T. & L. III,' 155. ') Zie hiervoor de Gids 1896. blz. 88, vv. En T. & L. II, 351; nieuwe woorden zijn fiets, nopje, diggeda, bibi. ') Zie hiervoor passim, T. & L. Ook Behaghel, aangehaald T. & L. VIII, 414, vooral. 30 Grammaire raisonnée. Maar ook dient in de woordeboeken een andere wijze van bewerken gebruikt: verba valent usu, moet in zijn konsekwensies uitkomen; niet de etymologie moet richtsnoer wezen. En — het hele taalonderwijs dient zeker veranderd! — De oorsprong van de oude bevoor-oordeelde Taalbeschrijving schuilt in valse begrippen van taal, en deze in onvoldoende waarneming. Men ging uit van zekere taal, en wat men daarin vond, nam men aan als het al gerne ne , ook voor andere talen. Vermengd met het nieuwe, dat uit geheel tegengestelde prinsiepes is opgemaakt, komt echter die oude klassieke zuurdesem noch nu en dan sterk uit. Terecht zegt Hildebrand dat vooral bij Hollanders die van taal studie maken noch te veel voorkomt; „so und so niuss es sein". 1) Enige typiese staaltjes bespreken we een volgende keer. B. H. ') T. & L. II, 313. ALHIER schrijven sommigen noch op brieven of soortgelijke zaken, die in de plaats-zelf, waar ze wonen, thuis horen. Die geen schrijftaal willen schrijven, vervangen dit door: Hier. Maar ook dit zegt niemand. Die aan wil geven dat de geadresseerde in de plaats-zelf woont, zal zeggen: hier in Zwol, hier in Utrecht, hier in Leeuwarden, hier in den Haag. Of ook: aan die-en-die, in de .... straat of op de .... gracht. Ik meen dat dit algemeen is. Of zeggen velen, sommigen, enkelen 't noch anders? B. H WAT IS EEN DICHTER? There is this unmistakable stamp on all the great poets— that however in little things they may fall below themselves, whenever there comes a great and noble thing to say, they say it greatly and nobly, and bear themselves most easily in the royalties of thought and language. — And it is for this kind of sight, which we call insight, and not for any faculty of observation and description, that we value the poet. It is in proportion as he has this that he is an adequate expresser, and not a juggler with words. It is by means of this that for every generation of man he plays the part of „namer.'' Before him, as before Adam, the creation passes to be named anew: first the material world; then the world of passions and emotions; then the world of ideas. JAMES RUSSELL LowELL, The function of the Poet. Century Magazine Januari 1894 : 433. DE KERKELIJKE TWISTEN TE AMSTERDAM 1626-1631. INLEIDING OP VONDELS HEKELDICHTEN UIT DIEN TIJD. I ) Na den dood van Prins Maurits had de Regeering van Amsterdam een meer gematigde houding aangenomen tegenover de Remonstranten. Hunne godsdienstige bijeenkomsten werden oogluikend toegelaten en omstreeks dezen tijd meer en meer in het openbaar gehouden. Dit wekte natuurlijk de verontwaardiging op der heftige Contra-Remonstrantsche predikanten, onder welke Adriaen Smout vooral uitmuntte. Smout had wegens zijn heftigheid, zijn bulderend preeken en schelden op de Overheid reeds zekeren naam gemaakt. Brandt weet ons in zijn Historie der Reformatie 2) te vertellen, dat de Heer Burgemeester Cornelis Pieterssoon Hooft in zeker geschrift vraagde, of men wel eenigh Schryver sou kennen aenwysen, die in lasteren en schelden by Smoutius sou konnen haelen? In 1606 was hij een jaar lang predikant te Roon geweest en had sedert dien tijd op verschillende plaatsen gepreekt. In 1613 droeg hij zijn Schriftuurlyk Ja op aan de Staten van Holland, die echter van oordeel waren dat in dat boek „gearbeid werdt tegen hunne Resolutien, ook met kennelyke onwaarheid, ja tot seditie en oproerigheid." Hijl was toen hulpprediker van Cornelis Geselius te Rotterdam en werd wegens dit oproerige geschrift binnen de vrijheid van 's-Gravenzande gebannen, totdat op de eerstvolgende vergadering over zijn zaak beslist zou zijn. Eiij schijnt zich aan het verbod om die plaats te verlaten weinig gestoord te hebben en trad o.a. van tijd tot tijd op in Amsterdam. In September 1620 werd hij aldaar beroepen. Zijn heftigheid had hij behouden. Den 28sten Januari 1626 schreef hij o.a. 's Lands plagen daaraan toe, dat er lieden ') In hoofdzaken getrokken uit Wagenaar's Geschiedenis van Amsterdam. Het doel der bijdrage is niet iets nieuws te verkondigen, maar voor sommige lezers van dit Tijdschrift de studie van die Hekeldichten gemakkelijker te maken. Wij citeeren hier alleen de meening van Wagenaar, in zijn waar anders denkenden, en behouden ons voor daarop terug te komen.-deering van ') II, bl. 216. 32 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. in de Regeering werden gebracht, die 't Pausdom waren toegedaan en voer heftig tegen de Staten uit omdat ze schepen naar Rochelle hadden gezonden. Den 13den April van datzelfde jaar, op Paaschmaandag, „raasde" hij op den preekstoel aldus: „Indien de Heeren hun devoir niet beter en doen in 't uytroeyen der ketteryen tot ver lof, soo sullen de kinderen, jae de-breydinge van Gods en Christi steenen van de 8traet, den Heere daer in dienen." Dienzelfden dag werd een vergadering van Remonstranten, die op de oude Schans bij den Montelbaanstoren gehouden werd, eerst door de straat gehinderd en later door 't volk uiteengejaagd. De-jongens glazen werden ingegooid, stoelen, en banken werden de vensters uitgeworpen, het gebouw afgebroken. De Wethouderschap werd gewaarschuwd en zond den Majoor Nicolaes Hasselaer met eenige stadssoldaten om het oproer te stillen. Daar het volk echter niet wilde wijken en de soldaten met steenen werden bedreigd, gaf Hasselaer bevel er op in te schieten en een onder hen viel met een mes in den mond en de handen vol steenen. Dit hielp, althans voorloopig, maar 's avonds schoolden de oproerigen weer samen, om zich opnieuw meester te maken van het huis, dat de soldaten bezet hielden. Weer viel een schot en werd iemand getroffen, wiens lijk daarop door de verwoede menigte door de stad gesleurd werd tot voor het huis van den voorzittenden Burgemeester Jakob van Neck en later voor dat van den Burgemeester Pieter de Vlaming van Oudtshoorn. Daarna werd het naar 't Gasthuis gebracht. Den daarop volgenden ciag was het nog niet rustig in de stad. Op de Sint-Antonis of Nieuwmarkt was een zoodasige volksoploop dat men voor een nieuw oproer vreesde. De soldaten werden daarom uit het geplunderde huis gelicht en op de Sint-Antonis Waag gelegd. Nu trok het volk naar het in den steek gelaten buis, dat tot den grond werd afgebroken. Als teekenen van overwinning werd met de afgebroken binten en latten zegevierende door de stad getrokken tot zelfs over den Dam en voorbij 't Stadhuis. Intusschen was het op de Nieuwmarkt ook nog lang niet pluis. De schutterij hield de toegangen tot de markt bezet en bewoog het volk met zachte woorden naar huis te gaan. Vooral de Burgerhopman Jakob Pietersz. Hoochearner, die met zijn vendel bij de brouwerij de Haan stond, deed zijn best om de lui met een zacht lijntje naar huis te krijgen. Een oude vrouw, een vlaster of zijdewindster van beroep, die zich onder de menigte bevond, zei van hem: „Deze Heer is niet Arminiaansch; maar goed Kerksch: ik heb hem, dikwils, in de oude Kerke, in 't Heeren gestoelte zien zitten. Laat one, op zyn begeeren, weggaan." I)e menigte begaf zich langzamerhand naar huis; 's avonds was de rust in de stad hersteld. Onderwijl waren drie De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. oproermakers gevangen genomen, een zekere Swart, scheepskapitein in dienst van de Westindische Maatschappij en twee Oostindievaarders. Swart en een van die twee werden met het zwaard over 't hoofd, de andere met geeseling gestraft. Die straf van Swart was meegevallen, de kerkelijken hadden gevreesd dat het hem den hals zou kosten. Daarom was er namens den Kerkeraad een bezending bij Burgemeesteren geweest, bestaande uit de predikanten Adriaan Smout en Joannes Cloppenburg en twee ouder onder welke de Oud-schepen Jan Willemsz. Bogaert, die-lingen, verklaarden „dat zij , zoo Zwart met de dood gestraft werdt, het gebed in de Kerke niet voor hem doen, noch de uitvoering van 't vonnis bywoonen zouden, veel min hem vermaanen, om zig tot sterven te bereiden, alzo hy, in eene goede zaak, geyverd hadt." 1) Het blijkt later, hoe Burgemeesteren die boodschap hebben opgenomen. Den 17en April werd door de Wethouderschap het houden van Arminiaansche vergaderingen verboden, maar ook het storen daarvan strafbaar gesteld en een vereering beloofd, aan ieder, die de schuldigen aan 't plunderen wist aan te wijzen. Uit de bezending aan Burgemeesters blijkt dat de predikanten openlijk partij trokken voor het volk. Smout vooraan. Van de preek af noemde hij de tegenstanders der Regeering „instrumenten,-stoel die God gebruyckt en aendrijft tot dit gants noodige werck, de verstooringh der ketterye." Een ander bekend predikant, Jacobus Trigland, even vurig en overtuigd Contra-Remonstrant als Smout, maar veel geleerder en vooral ook meer beschaafd, bad „dat die mochten geweert worden, die oorsaeck waren van de tumult, onlangs in dese stad voorgevallen." Slechts één der predikanten veroordeelde ten strengste de lieden, die zich aan oproer en plundering hadden schuldig gemaakt: Kornelis Hanekop, die vroeger te Breda gestaan, maar na het veroveren van die stad door Spinola, in Juli 1625 naar Amsterdam was beroepen. De Kerkeraad, die hem er bovendien van verdacht hield niet zuiver in de leer te zijn, was nu zoo verontwaardigd over zijn gedrag, dat ze hem, daartoe ook aangezet door den Oud-Schepen en Raad Warner Ernest van Bassen, in November van dit jaar schorsten. Ofschoon hij de bescherming van Burgemeesteren genoot, schijnt hij den preekstoel sedert niet weer te hebben beklommen. In 1655 is hij waarschijnlijk te Amsterdam overleden. Zijn jaarwedde had men hem laten behouden. Naar aanleiding van deze gebeurtenis dichtte Vondel in 1627 zijn Rommelpot van 't Hanekot. In het begin van het jaar 1627 waren er weer eenige Remonstrantschgezinden in de Regeering gebracht. Dat de zoogenaamde Authent. en Waaracht. verhaal, gedr. 1630, bl. 21. T. & L. X. 34 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. harde Gereformeerden daarover weinig gesticht waren, blijkt uit het volgende schimpdicht, dat kort voor de gewone vernieuwing van de Wethouderschap in de stad verspreid werd: Dit syn de Quanten, Die oprechten willen de Arminiaense Santen. Capiteyn Boom, Oetgens, Geurt Diresz., Andries Bicker, Bas, Albert Coenraet, Teeling, [misschien Tholincx], Schaup, Grootenhuyse, Hasselaer, Opmeer, W. Backer, Hinlopen, Rcaal, Overlander. Dit syn de waggelmussen, Die door de vroomen syn geraeckt op 't kussen. Raep, Hudden, Hoochcamer, Vlamingh, Neck, Rennist [Reynst], Vinck, Tulp, Raephorst. Wilt niet langer waggelen maer vast staen, En spannen mette vroomen aen, En helpen, naer myn vermaen, Datter op Vrouwendagh geen Arminianen comen aen Dit syn de vromen. Pauw, Jan Gysbertz., De Vry, J. W. Bogaert, Hillebrant Schellinger, Verdoes, Ernst Roeters, Bets, Haringcarspel. Intusschen liet de regeering van Amsterdam de Remonstrantsche bijeenkomsten weer oogluikend toe. De Regeerders vreesden voor verloop van koophandel en nering, wanneer de inwoners te zeer in het uitoefenen van hun godsdienst belemmerd werden. Dat achtte men niet in het belang van een handelsstad als Amsterdam. Den 8sten Maart 1628 werd echter opnieuw een vergadering door het volk gehinderd. De Majoor Hasselaer trok onmiddellijk met zijn stadssoldaten op en wist zoo het plunderen van het gebouw te voorkomen. Sommige van de belhamels werden in hechtenis genomen. Nu richtten eenige burgers een verzoekschrift tot Burgemeesteren en Raaden, waarin over de Remonstranten geklaagd werd en verzocht hun bijeenkomsten te verbieden. De Wethouderschap daarentegen vaardigde 1 April een keur uit, waarbij het teekenen van dergelijke verzoekschriften en verder alle oploopen en samenrottingen verboden werden. Toen ging de Kerkeraad zich met de zaak bemoeien, waarop de Regeering der stad, beducht voor grooter ongelegenheid, den Prins van Oranje verzocht zoo spoedig mogelijk over te komen, om de gerezen onlusten door zijn hoog gezag bij te leggen. Deze voldeed De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. 35 daaraan, verscheen 10 April en vertrok na de rust voorloopig hersteld te hebben, vier dagen later weer naar den Haag. In Juli 1628 wendden de Remonstranten zich tot de Staten van Holland met een ernstig verzoek om vrije uitoefening van hun godsdienst. Ze kregen tot antwoord dat ze zich met onderteekende verzoekschriften moesten wenden tot hun bizondere magistraten. Op sterk aanhouden echter van de Zuidhollandsche Synode kregen al de baljuwen en Schouten der provincie en dus ook de Schout van Amsterdam, den 14den Augustus, een aanschrijven van de Staten, waarbij hun gelast werd de plakkaten ten uitvoer te leggen. De zoogenaamde harde Gereformeerden schepten nu weer hoop, dat de Arminiaansche bijeenkomsten belet zouden worden. Maar de Remonstranten gingen voort met vergaderen en de Wethouderschap besloot in October het getal der stadssoldaten te vermeerderen. Dit heette te gebeuren om de menigvuldige dieverijen, huisbraken en straatschenderijen tegen te gaan. De strenge gereformeerden waren over het aannemen van deze soldaten zeer misnoegd, daar zij er slechts een middel in zagen om de Remonstranten te beschermen en hun vergaderingen te handhaven. Aan het hoofd van de ontevredenen plaatsten zich Dr. Karel Lenertsz. en Jan Willemsz. Bogaert, Oud-Schepen van de stad. Ze namen vooral kwalijk, dat men over één der vendels tot kapitein had aangesteld Jan Hendriksz. Soop, een van de onderteekenaars van het Remonstrantsch verzoekschrift. Ook vonden ze het vreemd, dat men Pieter Visscher, die gezegd zou hebben, dat er nu gelegenheid was, den Predikanten den mond te snoeren, een ven gegeven had. Lenertsz. en Bogaert deden wat ze-drigsplaats konden om het volk op te zetten. Tot vermeerdering der ontevredenheid droeg vooral ook het volgende bij. De kapitein Volekert Overlander werd benoemd tot opvolger van den overleden Burgemeester Pieter de Vlaming van Oudshoorn. Het burgervendel, waarover Overlander het bevel gevoerd had, moest nu van een nieuwen kapitein voorzien worden. De krijgsraad benoemde daartoe Jan Claesz. Vlooswijck, die vroeger luitenant van een burgervendel geweest was, maar in 1618 ontslagen. Toen hij den 12den October door den kolonel Geurt Dirkszoon, te dien tijde ook regeerend Burgemeester, aan de schutters van zijn vendel werd voorgesteld, weigerden zeer velen hem als kapitein te erkennen. De kolonel liet de namen der weigeraars opteekenen, van welke eenigen later voor Burgemeesteren ontboden werden. De korporaal Pieter van Goetthem gaf als reden van zijn bezwaar op: „dat Vlooswyk, onder „de voorgaande Regeeringen, om zyn lasterlyk spreeken van 's Lands „Overheid, van zyn Luitenantschap verlaaten was; dat hy zelfs „nog van de tegenwoordige Regeeringe lasterlyk sprak; dat hy 36 De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. „Oldenbarneveld hooglyk prees, zeggende dat men hem nog een „eerebeeld opregten zou; en dat hy een vyand der Gereformeerde „Religie en een voorstander der Arminiaansche Factie was." 1) Burgemeesteren dreigden de weerspannigen met ontschuttering. Uit naam van de schutters uit het vendel, waarover de heer Overlander kapitein geweest was, werd er nu een verzoekschrift opgesteld. Het was door 65 personen onderteekend. Daarin werd geklaagd: „dat men der Burgerye van Amsterdam Kapiteins „tragtte op te dringen, die berugt waren Paapsch te zyn, en „kwalyk spraken van de Religie en van de Regeeringe; en dat „men de schutters, die zulke Kapiteins niet konden aanneemen, „dreigde te ontschutteren." Verder verlangde men „dat 's Lands „Staaten de verzoekers by haar Burgerregt, als schutters, wilden „handhaaven, en voorts zoodanige orde stellen, dat de Regeeringhe „van de stad, neffens andere steden van Holland, moght worden ge„ conformeert, naer de Ordre en Plattaten van 't Landt." 2) Een zestal gecommitteerden uit de schutters begaven zich nog voor 't einde van November naar den Haag, waar zich toen ook de afgevaardigden van de Zuid-en Noordhollandsche Synode bevonden en onder hen Johannes Cloppenburg. Met het verzoekschrift vervoegden ze zich bij een voornaam persoon uit de Regeering, waarschijnlik den Raadpensionaris Duik, die het overleveren er van ontried. Op raad en met hulp van Cloppenburg wendden ze zich nu met een nieuw verzoekschrift tot de Synoden, en vroegen „of zij „Vlooswyk, dien zij beschreven als een man zonder Godsdienst, „en een openbaaren vyand van de Gereformeerde Religie en van het „Vaderland, wel in goeden gemoede, en, volgens Gods Heilig „Woord, als hunnen Kapitein zweeren mogten?" Uit dit verzoekschrift stelden de afgevaardigden der Synoden vervolgens vijf vragen op, die hierop neerkwamen: 1. „Of een Lidmaat der „Gereformeerde Kerke wel eenen eed doen mogt, strekkende tot „nadeel der waare Gereformeerde Religie? 2. Of hij zulk een' „duisteren en ingewikkelden eed mogt doen, dat hy, daardoor, in „tyd en wyle, zou konnen verpligt worden, de wapenen te ge„ bruiken, of iets anders te doen, tot nadeel der Gereformeerde „Religie, of tot voordeel van derzelver vyanden? 3. Of hy, het „regt van nakeur hebbende, eenen Burgerkapitein verkiezen mogt, „dien hy wist te zyn een gezwooren vyand der waare Gerefor„ meerde Religie? 4. Of hy, van de subalterne Magistraat tot het „afleggen van zulk een' eed geperst wordende, dien doen mogt „om de ontschuttering, ontpoortering of andere zwaarigheden, ') Schutters dwang gedr. 1629. bl. 6-11. ') Zie 't Request in de Schutters dwang bl. 13. De kerkelijke twisten te Amsterdam 1626-1631. „waarmede by gedreigd werdt, te ontgaan? 5. Hoe by, om het „weigeren van zulk eenen eed, ontschutterd, ontpoorterd, of op „eenige andere wyze, gekweld wordende, zich behoorde te ge„ dragen?" Deze vragen werden aan de schutters voorgelegd om te weten of hun meening er goed in was uitgedrukt, 't welk ze erkenden. De afgevaardigden der Synoden wenschten echter geen antwoord te geven, voordat ze de Theologische Faculteit te Leiden er over geraadpleegd hadden. De predikanten Hugo Beyerus en Johannes Cloppenburg trokken nu daarheen. De Professoren in de Godgeleerdheid te Leiden beantwoordden de vragen schriftelijk. Op de 4 eerste werd een ontkennend antwoord gegeven; wat de laatste vraag betreft, zeiden Professoren „dat zulk een Lidmaat zyn leed lydzaamlyk draagen, en de zaak Gode beveelen moest" Dit oordeel van de hooggeleerden werd door de afgevaardigden der Synoden goedgekeurd en onderteekend, en dit schriftelijk advies, den zesden December, den schutters ter hand gesteld. 1) Naar aanleiding hiervan schreef Vondel zijn Boeren Categismus (1629). (Wordt vervolgd.) K. P. DE VRIES. ') Schutters dwang gedr. 1629, bl. 13-24. ZUID-AFRIKA, EN -OUD-FRIESLAND. Men weet het, in de tegenwoordige wetenschap „projektirt man die Gegenwart auf die Vergangenheit", volgens 't mooie gezegde van Streittberg; men doet het hoe langer hoe meer. Mooi illustreren de tegenwoordige talen in de Zuid-Afrikaanse Republiek, een oude kwestie. Op 't platteland wonen, behalve de oorspronkelike Kaffers c.s., die ook kaaps hollands verstaan en zelfs spreken, de 'Boeren', die afrikaans spreken. 't Zijngrotendeels veehouders, terwijl ze voor eigen gebruik, en voor niet veel meer, landbouwers zijn. Voornamelik in de steden zijn tal van vreemden: neringdoenden, amtenaren enz; de rijksten en machthebbenden zijn noch de oude Boeren: de Krugers, de Smitten, Wolmaransen, enz., enz. — 't Hooghollandsis gebruikelik in kerk, staatzaal, en rechtbank. Daarnaast hoort men van de ingeborenen de Boerentaal. In Friesland is 't in de oude tijd niet anders gegaan. Mogen er al enkele oude bewoners zijn geweest, deze werden door de Friezen onderworpen. De nieuwe bewoners waren vee-houders, met zeer weinig landbouw, evenzeeralleen voor eigen gebruik. Op plaatsen waar geschikt markt kon gehoudenvestigden zich uitlanders, vooral Saksen en Franken, blijkens hun taal. In de daaruit wordende steden waren deze vreemdelingen toongevers wat de taal betreft. Wel kwamen er Friezen binnen, die de macht vaak in hadden: hoofdelingen; meer en meer werd de taal van de vreemden ten slotte ofiesjeletaal, kerktaal en taal van de beschaafden. 't Fries bleef op 't platteland, als 't Afrikaans daarginder. De eigen Friezen spreken vaak ook in de steden noch hun fries. Maar ze zeggen niet zoals vele Afrikaners: „En ieder nasie het syntaal; Ons praat van Kaap tot in Transvaal Wat allemaal maklik kan verstaan, Wat ga die ander taal ons an." Dit evenwel daargelaten, de projektie van 't tegenwoordige daargindsheldert het verledene hier duidelik op. B. H. NIEUW-NEDERLANDSE VERS-KUNST. ') ZS doet men tegenwoordig meer en meer. Als een 'dichter verzen zingt die anders klinken als men gewoon is, dan zegt men niet meer: hoe onzinnig, wat een bombast, 't is allemaal klink-klank in de oren van 't `beschaafde' Publiek! .... Maar: laten we eens luisteren; mischien komt het tot ons oor in; mogelik 'vatten' we 't. En kunnen we van zijn Dichter-kunst genieten. Men voelt het zoals Winkler Prins in z'n Eenvoud-poëzie 't zegt: Buiten en binnen. 't Is met de verzen van den dichter als met zijn huis, dat ge in wilt spi@n: al schijnt de zon, al blinkt het licht er, kunt ge in 't voorbijgaan weinig zien. Ge ziet van buiten door 't gordijntjen, zoo tusschen hor en valgordijn, van ieder voorwerp slechts een schijntjen! een onbepaalden schemerschijn! Leest gij zijn verzen zoo eens even, zoo tusschen droom en waken in, dan speurt ge er in geen lucht, geen leven, zelfs geen begrijpelijken zin. 't Blijft alles flauw en scheemrig, donker; — doch kom eens binnen, rust een poos: gij ziet er beeld-en kleurgeflonker en op zijn tafel geurt een roos! We leren meer en meer af eigen-wijs te wezen! We 'komen' binnen, we rusten een poos; en we — genieten de rozen! ') Dit werd geschreven onder de ïmpressie van de toen pas uitgekomen Verzen van Noord-en Zuidnederlandse Dichters, bijeengebracht door Pol de Mont, onder de titel: Sedert Potgieters dood —1875-1897. — Nieuw-nederlandse vers-kunst. Of — zeggen: de dichter schijnt anders genatuurd als wij zijn, schijnt een 'ander' te zijn. ,.Zo genieten we méér als vroegeren, zijn we rijker als anderen, die alles veroordeelen naar 't geen hun voorgehouden en opgedrongen is als alleen-mooi en alleen-waar; die als hun aesthetica zich eigen gemaakt hebben: onnasjonale kunstgevoelens en kunst-iedeeën, overgenomen van vreemde volken van gants andere stam, in geheel andere landstreek „ultra montes"; volken, liefst noch van geheel afwijkende, verouderde beschaving en smaak! 't Bleek — èn wetenschappeliker ook, èn — beter-voor-de-kunst, voor het nattuirlike eigene kunstgevoel te wezen, hun die afwijken van vroeger, niet meer uit de kerk te zetten; we zetten — als de Génestet — liever onze kerk wat uit, om ook naar die te kunnen luisteren. Ja, — integendeel: — de tijd komt, dat wat verouderd en onnederlands is, ter zijde zal gezet: dan zal onze Vaderlandse litteratuur `gereformeerd' — zal eerst eigenlands zijn! Bij die nieuweren treft op verzen, vol nieuwe plastiese vergelijkingen en beeldingen; als die in 't begin van Mei van Go r ter: Een nieuwe lente en een nieuw geluid: ik wil, dat dit lied klinkt als het gefluit, dat ik vaak hoorde vóor een zomernacht, in een oud stadje, langs de watergracht, — in huis was 't donker maar de stille straat vergaarde schemer; aan de lucht blonk laat nog licht; er viel een gouden blanke schijn over de gevels in mijn raamkozijn. Dan blies een jongen als een orgelpijp, de klanken schudden in de lucht zoo rijp als jonge kersen, wen een lentewind in 't bosehje opgaat en zijn reis begint. Hij dwaald' over de bruggen, op den wal van 't water, langzaam gaande, overal als 'n jonge vogel fluitend, onbewust van eigen blijheid om de avondrust. En menig moe man, die zijn avondmaal nam, luisterde, als naar een oud verhaal, glimlachend, en een hand die 't venster sloot, talmde een pooze wijl de jongen floot. Zoo wil ik, dat slit lied klinkt.... 40 Nieuw-nederlandse vers-kunst. En in dat sonnet van K loos: 0, 'k heb muziek in mijn ziel voor wel honderd feestelijke optochten, gaand door de straten langs buigende lijnen op wisselende maten van 't aangehouden orkest, dat opdondert even, weer zacht dan glijdt neer in gelaten wiegeling der tonen, dat elk verwonderd hoe de atmosfeer zoo op eenmaal versombert, gaat zachten staps voort en houdt op met praten .. . Of in dat October van Augusta P e a u x : De dagen zijn als robijnen gezet in zijn zonnering, waarover hij 't rag van zijn fijnen blauwwazigen sluier hing. Beluister dan ook in die verzen die effene gladde, of wilder-golvende klankenrijen; nu eens monotone, enkel-klinkende geluiden, dan polytone, veelklankige akkoorden — soms allitererend, en assonerend, en rijmend, — — maar altijd wel-luidende taal-muziek. In dat „Ik hou van je" van Gorter, of in die 'Oudejaarsavond' van K 1 o o s. Of in dit fragmentje-maar Ga niet te gauw, voorbij, voorbij, voorbij; — de lucht blij hangende bevende achter u — verlangende eeuwig naar u eeuwig, eeuwig, — vlucht niet te vlug — achter uw rug rek ik de armen van verlangen, van verlangen rek ik de armen vlucht niet te vlug. En hoor dat ritme! 'Schandeer' ze nu eens niet naar de vroegere metriek-iedeeën van kort-lang en konsorten. En plomp nu niet neér op lettergrepen, die volgens oude schema's het aksent moesten hebben! 1 ) Lees ze zoals 11011 a n d s e verzen moeten 'gezegd' worden, en 'gehoord': wat tá1 van hoge en lage aksenten, van zware en lichte; hoeveel schakering in toon; hoe variánt in ritme! — Rijker zijn we als vroeger! „Wat onze Nederlandse verskunst in de laatste jaren heeft gewonnen aan distinctie en fijnheid van gevoel, aan treffende juistheid van vizie, 5 Vgl. ook Van Eeden, Studies, blz. 98/9. Nieuw-nederlandse vers-kunst. aan losheid en zwier van ritmen, aan rijkdom van geluid, aan eenvoud en natuurlikheid van dictie, ja, en wat men ook beweerd hebbe of beweren moge, aan kracht en waarheid van gevoel en aan diepte en omvang van gedachten zelfs, dat moet op den duur wel elke beschaafde, die lezen en vergelijken kán, in 't oog springen ....." ') Daar is poëzie van de dichter die uit wat allen mee kunnen voelen: volkspoëzie als van de 1 a Mon t a gn e: 't Oudt Liedeken: Tsagh eens een cnape stervensgeern een valsche, wrede, boose deern. Sei totten cnape! „Hael mi terstont dijn moeders herte voor minen hont." Hi ging, en sloech sine moeder doot, en vluchtte met het herte root. Mer twijl hi loopt, stuict oppen steen, en valt, — dat erme herte meteen! Al botsen op de herde baen, ving plots dat hert te spreken aen. Al wenen ving het te spreken aen: „Och, jonge, hebs di seer ghedaen? ...." En in dat 's Hoveniers dochterken van Hei è n e Swarth. En ook deze Zomernoen van Marie B o d da e r t gevoelt elk-eneen- ieder mee, — mischien slechts in herinnering aan lang vervlogen tijd: Door de open deur blijdde uit een luid gelach; een voetstap dreunde er op den vloer, een tweede viel, lichter trippend, in ..... Daar stonden zij in 't gulle zonlicht, hij, de volle mand met kersen boven 't hoofd; zij, d'arm gestrekt naar 't lokkend, sappig fruit; op beider wang den gloed van levens lust en liefdes zon. „Te hoog voor u!" — Zij schertsend: „Niet te hoog!" Hoe sterk haar vingers bleken en hoe vlug, zij slaagden niet, den forschen, bruinen arm des jonkmans neer te trekken. Plagend keek hij haar in de oogen; plagend gleed het: „Toch te hoog!" hem van de lippen ') Inleiding. 42 Nieuw-nederlandse vers -kunst. en — haar mond scheen 't na te zeggen; 't blozend, lief gelaat zei 't luider nog. De wimpers zonken neer op 't schalke blauw; zij leunde 't lokkig hoofd, verhit en hijgende aan den deurpost, bei heur armen slap ter zij. Behoedzaam kwam hij nader, blikte, boog zich even ... — Mijn !" zoo juichte zij. Den tuin, den boomgaard door, en weer terug, langs heg, struweel en perk, hij springend, zwenkend, rap, — zij, rapper nog, haar buit in d' arm, hun schaterenden lach blij schallend door de stille zomerlucht ... Niet ieder neemt even veel, even scherp waar; minder algemeen, meer en dieper gevoelend is wat Winkler Prins uit in 't Cor Cordium: Weet gij, wat 't liefst ik op aarde verricht? Niet te staren naar 't zich vergaren der onweerswolken aan de kim; noch op de baren naar 't maangeglim, noch naar de stralen, die spookrig dwalen in mist der dalen als nevelschim. Maar, als bij 't krieken op purpren wieken de dag weer aanzweeft over 't woud, langs 't pluimloos kieken zijn vleuglen houdt, zóó 's werelds plagen verzachten, dragen, gelijk bij 't dagen het zonnegoud!.... Bedwingende zijn opgewondenheid, onder de impressie van 't mistieke zingt met volle uitingskracht V e r we y-z'n Christus van het kruis : Vestig die oogen niet op mij: hun blik is stijf als van wie stierf in gruwbre pijn; het niet die handen — 'k zag ze lang — ze zijn doorboord; — o God, geronnen bloed kleeft dik Nieuw-nederlandse vers-kunst. op uw gewonde voeten; — neen, verschik ze niet in hunnen dood: — daar is een schijn van stille glorie rond Hem, en op Zijn gelaat zie 'k eindloos leed, maar vrees noch schrik. O liefste God, dien 'k liefheb wijl Ge lijdt, sluit Gij mijn oogen, dat ik niet meer zie, bindt Gij mijn lippen, dat ik niet meer spreek! Opdat ik niet tot stervens bang uitbreek in hoon en eenen storm van snikken, die U zouden smetten in Uw heerlijkheid ... . Maar allen overtreft K loos: krachtig, fors, geweldig, dringt z'n gemoed, z'n ziel zich uit in dat Oudejaarsavond: De klok gaat slaan met droef misbaar. Het jaar is vergaan, — vaarwel, droef jaar! Het jaar is vergaan met al te luide zangen, van bittere spotzucht en ingehouden hoon. Het jaar is vergaan en ik lig gevangen, genepen door gloeiend-heete smartentangen ... . Het jaar is vergaan, het jaar is vergaan, vergaan! Dit moet het droefste jaar van ganseh mijn leven heeten, het allerdiepst bedroevende jaar, omdat ik werd vaneengereten in angstige kreten, omdat ik werd omvérgesmeten, waar ik was gezeten, van het toppunt mijner droomen tot bijna op de baar 0, snerpend jaar van wieden, o, wild, woest jaar van zieden, o, jaar van ellende, o jaar vol gevaar, o, eindeloos, eindeloos, eindeloos jaar. De klokken bromuien nog somber door de lucht, mij, tranendronkene, na ...., Waar ik roerloos gestrekt-uit klaag en zucht ... . Het jaar klaagt mij na .... klaagt mij na . . na....! 44 Nieuw-nederlandse vers -kunst. Ben ik dan niet een goed mensch geweest, was ik niet vroolijk en vierde ik niet feest, voor ellende onbevreesd, schoon .... o zoo bedeesd, zoo bedeesd ... . Was dan mijn diepste ziel niet vol muziek hel-hooge muziek, — een klaar kantiek, dat ik dacht te maken eens tot een tempel van gelui om mij heen, voor gevoelige, meevoelende menschen wat de menschen wenschen, een wonderzoete buit. Maar 't is nu alles uit ... uit ... uit .. . Speelt nu geen vroolijken feestdeun meer, want alles doet mij zeer, want alles doet mij zeer. Laat nu het lied der rouw weerklinken, ik voel mij zinken, ik voel mij zinken. Zal het zijn morgen, dat ik val of éer? Komt er nieuw licht? Strak staat mijn gezicht op de eeuwigheid gericht. Klachten, versmoort U en Hoop, o vlied; menschen begrijpen mijn droefenis niet. Vaarwel, droef jaar ... Ik staar ... , ik staar.... Wie ouwe-jaren beleefde, en zich-zelf beluisterde, — klonk 'et die niet éens of vaker in die tonen-min-of-meer, na-klinkend in 't oor? En wordt deze zelf-uiting niet overweldigend aandoenlik als men weet hoe in dat jaar zijn vriendschap niet de anderen, met Verwey en van Eeden brak? ... . Even groots, maar fijner, bijna vrouwelik, uit zich Gorter in zijn Mijn liefste is dood: Mijn liefste was dood, toen ben ik gegaan alle werelden door, ik heb gevonden, de wereld is groot, maar zij was dood. Nieuw-nederlandse vers-kunst. 45 Ik heb veel gevonden, de wereld is groot, er zaten veel in den nacht met witte vingren wenkend, de macht van mijne doode was heel groot........ Maar ik kan daaruit eigenlik geen paar regels citeren, wel 't geheel, — — laat ieder 't zelf lezen. Zal ik het echter wagen voor de lezer, door andere vèrzen verwènd, een-en-ander er in aan te stippen?: Hoe 't 'meisje' sterft; en de ziel van de minnaar rondgaat, en haar vindt op de godsakker, gestorven omdat de vuurziel 't lichaam verteerde; de minnaar die in z'n zangen haar weer roept; die haar in z'n ver verschroeid door 't 'vurige' verlangen, wacht! er is gerucht-beelding, ... van gaanden en komenden, gloeiend in d' avondzon. Vergeefs gezocht op z'n grote tochten die was. Maar --wie vergt in gemoede om in gewone alledaagse taal weer te geven deze dichter -uiting, dit °impressionisme', deze 'extase' in Woordkunst ? Zulk `impressionisme' merkt men, voelt men, geniet men. Of — men is er niet 'vatbaar' voor. Even goed, en even veel, en even knap is men er, natuurlik! om; — alleen, men mist dit Kunstgenot: als een ander 't mooie in de muziek, 't mooie in de schilderkunst. Maar die 't wil trachten te genieten, lees eerst noch die Kind ersproke van Marie Boddaert, en zo hij het gelijksoortige in beide voelt, vindt hij niet bewaarheid in die gedachte-weergeving, zoals 't opwelt in deze fijn en veel-voud werkende dichterziel: wees als de kinderkens, want derzulken is 't Koninkrijk? Enig is dit in alle litteraturen: deze hoge door niemant noch bereikte "sensatie in verzen!" Ziehier wat dit is, in andere voorbeelden. 1) Men kan uiten: een impressie alleen: De stille weg de maannachtlichte weg — de bomen de zo stil oudgeworden bomen — het water het zachtbespannen tevreë water. En daar achter in 't ver de neergezonken hemel met 't sterrengefemel. ') Vgl. Van Deyssel, Prozastukken III, blz. 68, vv. 46 Nieuw-nederlandse vers-kunst. Er kan ook fantazie mee samen werken. En 't kan alleen fantazie zijn als in dit: Toen bliezen de poortwachters op gouden horens buiten daar spartelde het licht op het ijs, toen fonkelden de hoge bometorens, blinkende sloeg de Oostewind de zeis. Men kan sensatie met fantazie hebben als hierin: Ik liep 's avonds door mijn stad, Het water zwartvloerig, elk huis had zich van boven tot onder met rouw behangen, dat was zo mijn verlangen ... . Maar 't hoogste is de sensatie alleen. — Dit allerfijnste op 't heftigst te gevoelen: zo Gorter alleen noch.... Door te uiten in woordklanken wat anderen nauweliks gewaar worden, heeft hij „Holland hoog opgestoten midden in de vaart der volken" t) .. . Zw. '97 B. H. ' Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 17. Dit alles staat in Pol de Mont's Verzameling. Deze dankt „zijn ontstaan aan een zeer grote innig-oprechte liefde voor de nederlandse 'literaire' kunst, zoals die zich, proza en verzen beide, van + 1880 tot + 1896 ontwikkeld heeft." Simpatie bewijst gelijk-genatuurdheid ; wijst op 't 'kunnen' verstaan van anderen: zo-iemant — zélf dichter, zèlf-onclassicus, — zal beter dan iemant anders, minder bevóóróórdeeld, zonder bedorven „smaak", weten te kiezen wat mooi is. Meer noch zou 'k willen aanwijzen dat mooi is daarin: van Lucie Broedelet, van Boeken, van Marie Jungius, van Perk, van anderen. — Maar wie zelf zoekt, heeft groter voldoening. En deze 'Collectie' geeft tot noch toe 't meeste, en 't beste; al wil men veel missen, en verlangt men meer en anders! KLEINE MEEDELINGEN OVER BOEKWERKEN. Analecta I, II, III Sommigen vragen ons wat -- behalve de toenemende moeilijkheid van de opgenomen stukken — 't feitelijk verschil is tusschen Analecta I, II en III. We kunnen daarop antwoorden dat in de latere deelen meer wordt gezocht 't gemoed te treffen. Dit lijkt ons wenschelijker dan een indeeling naar 't verschil tusschen Epiek en ILyriek en — later zeker: Dramatiek 1 — en Didaktiek! — Wat verder andere verschillen aangaat, wijzen we op 't volgende in het Voorbericht, met name van Analecta III: „Hier en daar wordt de aandacht al gericht op de verouderde conven tioneele en onjuiste beeldspraak: van deze moet de leerling, als van alle dichterlijke frazes, een afkeer krijgen. Zelf-vinden, zèlf-werken is meer nog in 't oog gehouden." DR. B. In 's Levens Maalstrooi t, door J. N. A. SMEEKENS. — Breda, Firma G. G. de Voogt. f 2.—. Een ouwerwets boek. Ik dacht eerst dat het ironie en spot was. Lees dit maar eens: wat 'en jonge klerk van 16 jaar zeggen moet tegen de mevrouw, die hem nu en dan dikteert: „Edele dame, het zal mij een on uitsprekelijk voorrecht zijn (is mij geweest) eenige alleraangenaamste oogenblikken in uwe beminnelijke tegenwoordigheid te vertoeven." Maar zo is 't hele boek; zo zijn ook de „levens, liefde, en passie een-aventuren" van „de held, die modern genie" moet heten. 't Is net een roman voor 't stuivers-magazijn, zoals m'n vriend D. zei. Juist, daar is 'top z'n plaats. Of heeft het andere tendenz? U. F. Proza en Poëzie. Leesboek ten gebruike op de laagste klassen der Gymnasien en Hoogere Burgerscholen en bij meer uit onderwijs. Ver-gebreid lager DR. G. J. Dozy-zameld door en F. DE STOPPELAAR. 9e verm. druk, herzien door Dr. G. J. Dozy, leeraar aan de H. B. S. met 3 j. c. te 's-Gravenhage, en Th. Nolen, leeraar aan het Gymnasium te Rotterdam. — Tiel, A. van Loon. f 1.65. „Dat dit leesboek, waarmede kort na de invoering van het Middelbaar Onderwijs een nieuwe weg op het gebied der schoollectuur werd ingeslagen, zijn recht van bestaan nog niet heeft verloren, ondanks de velen, die, vaak op zeer verdienstelijke wijze, dit voetspoor volgden, wordt voldoende bewezen door de regelmatig terug keerende behoefte aan een herdruk. Zij echter, die toevallig de oor uitgave van 1868 in-spronkelijke handen mochten krijgen, zullen heel wat veranderd vinden in omvang en inhoud. Was onze keus toen uiterst beperkt, de toestand veranderde lang naarmate de werken van-zamerhand, vele schrijvers uit de eerste helft dezer eeuw publiek domein werden, en ook de meeste uitgevers op dit punt vrijgeviger dachten. Zoo is gaandeweg de omvang verdubbeld." [Of 't onderschrapte geheel waar is laten we aan 't oordeel van de lezers, die dit boek vergeleken hebben met die van Dr. B., van Van den Bosch- Meyer, van Heeris-Toose, e. a. over. We hopen dit jaar noch onze lezers een vergelijkende studie te kunnen geven over onze leesboeken door een van onze Red.] 48 Inhoud van Tijdschriften. INHOUD van Tijdschriften: De Arbeid, 2e jrg., afl. 3, o. a.: Ed. Verhurgh, In theorie. III. — Albert van Twazel, Sonnetten. — W. Graadt van Roggen, Verzen. De Nieuwe Gids, jrg. 5, afl. 5, Jan. 1900, o. a.: Jeanne Reyneke van Stuwe, Zee-gezichten. — Willem Kloos, Liefde. — H. J. Boeken, November-nacht. Bede. — W. van Meurs, Stella. — Dr. J. B. Schepers, Bragi. — v. M., Verzen. — H. J. Boeken, Aanteekeningen. Twee dwalingen. [„De eerste dwaling is deze, volgens welke Moderne Kunst iets zoude zijn voor zeer weinigen, en dus nooit door een groot publiek bewonderd. De tweede dwaling is die, volgens welke Kunst ook maar eenigszins onderworpen zoude zijn aan de voorbijgaande gedachtenstroomingen der menschen."] Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., le afl., Jan. 1900, o. a.: Henriëtte Roland Holst, Verzen. -- Jac. van Looy, Feesten VI. —. J. de Meester, Het Avontuur van David Zangvogel -- G. van Hulzen, Ontredderd. — Albert Verwey, De Heelal-Spiegel. — Karel van de Woestijne, Gedichten. De Gids, No. 1, Jan. 1900, o. a.: Prof. G. Kalff, Hooft's lyriek. (P. C. Hooft, Gedichten. Volledige uitgave door Dr. F. A. Stoett.) [Wij komen op deze studie terug. Red.] — Maurits Esser (Gerard van Eekeren), In zwijgen. Elzevier's Gellt. Maandschr., afl. 1, Jan. 1900, o. a.: -Anna Koubert, Moeder Wassink (Amsterdamsche schets). — M. Horn, Catharina Beersmans. — Pol de Mont, Te Veere, 7-14 Augustus 1898. De Tijdspiegel, No. 1, Jan. 1900, o. a.: H. G. Roodhuyzen, Een nacht uit poeren, I. Tijdschrift (Mij. Ned. Letterk.), XVIII, 4: J. te Winkel, Den Nederduitschen Helicon van 1610. — J. Franck, Mittelniederländisches aus Köln. — W. van Helten, Het adjectief gul. Een en ander over en naar aanleiding van het subst. sim, snoer. — F. A. Stoett, Boontje komt om zijn loontje. — M. M. Kleerkooper, Coster als pamfletschrijver. Kallefs-Vel (1628). — J. W. Muller, Holland—011and. — -^ P. L. Bender, Naar aanleiding van Jan, u arme elerc" in den Lekenspieghel (Dl. III, bl. 278). — M. Leopold, Doodeter. — H. Kern, Appel. Dietsche Warande, 12e jrg., no. 6, o. a.: A. Tottmann, De Dans en zijne ontwikkeling (slot). — F. Mets, Huwelijksgebruiken. Het Belfort, 14e jrg., no. 12, o. a.: Reimond Stijns, Twintig Dierensprookjes. — E. P. van den Berghe, Een boek over onze hedendaagsche schrijftaal. — H. de Marez, Studies van heden Nederlandsche letterkunde: Couperus.-daagsche 'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE. A. OVER TAAL. II. Elk spreekt zijn eigen taal; naar gelang evenwel van zijn omgang met anderen, naar die mate is er meer of minder overeenkomst. Dat verkeer nu is meest tussen mensen van eenzelfde afkomst, stand, beroep, soort en slag, van eenzelfde belijdenis vaak. Min of meer gelijke taal ontstaat daardoor onder kooplui, onder schippers: zo de Lingua Franca langs de middellandse zeekusten; zo 't matroze-engels langs de Noordzee. Zo ook, maar daarenboven voor veel anderen en meerderen noch, het maleis in een groot deel van onze Oost. Daardoor ontstaat een taal van jagers onderling, van boeren, van studenten, van menisten: »zo, zo! "; van kalvienisten; een damessalon-taal, een domienees-taal, een schoolmeesters-taal. Elke kring heeft z'n-eigen algemene taal; evenwel, er blijft in die groepen-zelf toch noch verschil: elk heeft weer iets eigens individueels, »spreek en men zegt wie je bent": heeft ook niet ieder zijn biezondere termen zelfs? Alle taal is en blijft nu eenmaal individueel' 1) Tussen al die kringen en groepen is kontakt, konversasie, is verband: daardoor ontstaat weer kleinere of grotere overeenkomst. Men hóort bij meer als éen groep; van ') Vgl. vooral Van den Bosch, T. & L., III, 18: mooie voorbeelden. T. & L. X. 4 50 't Nederlands en z'n Studie. verschillende groepen komt men geregeld met elkaar in aanraking: voort-durend is er wisselwerking'. En op die wijs w b r d t er een min-of-meer algemene taal bij allen over kleiner of groter streek lands. Presies gelijke taal is er niet. Deze Algemene Taal is de n a t u u r l i k e, levende. 't Is de taal die allen in een streek, in een land, verstaan en kennen. De meesten verreweg zijn — natuurlik — gewone mensen, gewoon in hun doen en laten. Geen volk bestaat uit dichters, of heeft er ooit uit bestaan. Dichters zijn niet velen, zijn eksepsies. Maar ieder hoeft »geen groot man te wezen, elk moet wat van een groot man in zich hebben". Anders werd die ook niet begrepen. En, gelukkig: elk heeft wat 'dichterliks', wat van de dich -ter in zich: arbeider en boer, geleerde en leek, in d' een of andere tijd van 't leven. De ene vaker, de andere zelden. Dikwels maar voor een moment. Elk kent zo'n ogenblik. Als 't hart hem tot spreken dringt, in z'n goeie ogenblikken, als hij in stemming is, dan uit hij het mooie. Dan heeft zijn taal de 'dichter'-klank, is individueel. Maar daarmee is niet de eksepsie-taal van deze biezondere ogenblikken, de taal van min of meer biezondere mensen, die in hin taal mooi zeiden wat ze mooi voelden, zoals geen 't na kan doen, omdat elk anders is, — in geen geval is, noch wordt deze taal de algemene. Hoe hoger, grootser de dichtertalen, hoe weiniger ze met de Algemene van doen hebben. Al klinkt het gelijk, al gelijkt het éender. Dichters scheppen, vormen Taal, de hunne. Maar niet de Algemene: dit is 't werk van de »Spraeckmakende Gemeente". Wie praat men het meest na? De naast-bij-zijnde, of waar men 't meest mee verkeert. 't Nederlands en z'n Studie. Zo zullen dus de hoogst-staande dichters dus 't minst invloed op de anderen hebben. Zij staan te ver af, zijn te hoog voor de massa. Zo boezemt de generaal-majoor minder ontzag en vrees in aan de gemeen-soldaat, dan de korporaal. Van dichters, vooral van de kleinere, van de meer gewone, komt wel eens een uitdrukking, een woord in groter kring in gebruik. Maar — dan wijzigt dat al gauw. Die 't overnemen, gebruiken 't ook al als hun biezonder eigendom; vervormen 't dadelik naar hun beeld en gelijkenis. Dat kan ook niet anders: zij duiden — als in elks taal — er mee aan wat ze zelf voelen. Daarmee gaat er af, wat de oorspronkelike 'Dichter' als `eigen kunst' er in gevoeld had: 't eigelik poëtiese. 't Wordt iets gewoons, iets alledaags. Zo staan de Dichtertalen, de artistieke naast, en wil men, boven de Algemene, maar — worden nooit de Algemene. Hoe kan dát ook? 't Zeer-individuéle kan nooit, in zijn alles, tegelijk iets algemeens wezen ! ! — 't Gebied van een Algemene Taal kan kleiner en groter zijn. Soms kan hij zich verbreiden over een heel groot terrein; kan hij worden tot Gemeenlandse Taal. ') In dit geval is hij voor een zeker aantal in het land, meestal de beschaafden, de moedertaal; voor anderen, uit het volk, blijft hij minder eigen. Weinigen echter onder de laatsten die hem niet geregeld horen spreken. 't Aantal aan bovendien talrijk, ook omdat die algemene taal-rakingspunten is ') Vgl. Paul, Princ. der Sprachgesch.', blz. 368 (: in strijd met blz. 45 i. f.). Er is geen essentieel verschil. 52 't Nederlands en z'n Studie. in elke streek onder invloed staat van de volksdialekten. 1) Die taal is meestal uit een volksdialect ontstaan: gevolg van allerlei omstandigheden: veelal in de streek waar de meesten èn in staat, èn maatschappelik, èn kerkelik, èn in woordkunst de overmacht hadden. Daarnaast blijven in den regel over groter of kleiner oppervlak nog volkstalen en volksdialecten gesproken. Uit die volksdialecten neemt de algemene taal in elke streek bestanddelen in zich op. Is dus streeksgewijs gekleurd. Die volkstalen en volksdialecten hebben veel groter invloed op de Algemene Taal dan die van de hoogstaande dichters. 't Aantal personen die 't volksdialect spreken is enorm groter in aantal; bovendien 't aantal aanrakingspunten zoveel te meer. Die algemene taal verdringt volstrekt niet de volksdialecten, al influenceert hij er sterk op, en doet hij ze spoediger wijzigen dan anders. Trekt men, zoals sommigen, de grenzen van deze Algemene Taal zeer nauw en krap, dan bevat hij alleen wat allen die de taal spreken, gemeen hebben. Wat ruimer genomen, neemt men ook er bij die dialectismen die over een groot deel van 't land voorkomen, vooral in streken waar andere volkstalen gesproken worden; dialectismen die vrij algemeen bekend zijn. Individualismen laat men er buiten. Maar evenzeer 't geuite in dichterlike ogenblikken die elk mocht hebben. Op deze manier wordt die Taal een abstractie, als men wil! Maar die dadelik voor elk weer werkelik leven wordt, daar 't van elke spreker een gedeelte van zijn eigen i n d i viduéle taal is. Elk heeft noch iets, of veel meer. 2) ') Vgl. T. & L. V, 263. ) Zie ook hiervoor blz. 26/7. J cs^ 1: 3 0 V 01 V^ f cZT a, Ic Th Ë T f Y r-^ n O1 ^ Wc q, 't Nederlands en z'n Studie. Daardoor blijft die Abstractie »Algemene Taal" tegelijk: Levende Taal; d. i. individuele taal, dialect. Wat nu in deze algemene levende taal bestaat, mag als norm gelden. Niet dat elk-en-een-ieder het recht niet zou hebben anders te spreken en te schrijven. Natuurlik. En allereerst de 'dichters': wie zou hun ook dwingen? Wie zal regels voorschrijven hoe een 'dichter', een 'kunstenaar' zijn eigen-binnenst individueel uitdrukken moet? ') Maar evengoed als bij 't medies onderwijs in 't algemeen allereerst als 'mens' wordt voorgesteld de normaal-mens; terwijl als iemand in biezondere gevallen daarvan afwijkt, niemand hem dit kwalik zal nemen; of hem dierekt maar voor 'ziek' of 'ziekelik' zal houden, — zo ook legt men als grondslag de Algemene Taal, om gemakkeliker overzicht te hebben bij de studie van Taal en voor pedagogies nut, bij 't Onderwijs. AANTEKENINGEN. Vgl. over taal allereerst: H. Paul, Principien der Sprachgeschichte. (Makkeliker te lezen is de engelse bewerking van dit boek:) Strong—Logeman—Wheeler, History of language. Alles wat in ons binnenste omgaat: wat „refleks-beweging", „gevoelsuiting", „gedachte", bij anderen heet: alle hersenwerking derhalve. de Spraak: Sommigen willen onder Taal alleen de Spraak verstaan: ogetaal, en andere taal heet dan overdrachtelik. Dat is dus eigentlik: betékenis en definitie van een ding uit de etymologie van de naam opmaken. In onze taal van nti — (evenals in elke taal, van wat voor tijd ook) — moet de betékenis en definitie van een zaak, van een woord, vastgesteld worden naar de tegenwoordige zin wat men er tans onder verstaat; en niet naar een vroegere zin; die vaak noch wel eens door geleerden wordt 'op'-gemaakt. Wie voelt nu 'taal' noch in enig verband met 'tellen' of 'vertellen', en 'vertelsel' ? ') Vgl. Taal en Letteren V, blz. 54/5. 54 't Nederlands en z'n Studie. Niemand, — zelfs die 't geleerd heeft, alleen bij grote uitzondering, mischien. Bovendien; als men 'taal' alleen of voornamelik met 'vertellen' blijft verbinden, hoe maakt men 't dan met de betékenis van: s c h r ij ftaal en spreektaal 1)? Om dat weer te verklaren heeft men een grote omhaal nodig. Dat komt er van als men dode etymologie weer electriseert; alsof die, in de meeste gevallen iets toebrengt om de woorden van nû goed te verstaan! — En — is ook de meedéling: 'taal' hoort bij vertellen, enz. niet meer het antwoord op de vraag: hoe kamt het toch dat als men zegt: Taal zonder meer, dat men dan allereerst aan 'spraak' denkt? En waarom vergelijkt men niet (ge)tal er 'teerst mee? Dat klinkt er 't best mee samen. alle taal is individueel: wat — onnodig eigelik te zeggen na al het betoogde — niet moet opgevat alsof alles oorspronkelik, en van elkaar geheel afwijkend in alles zou zijn. Kindertaal is bij uitstek individueel: andere voorbeelden van eigen -maak door kinderen bij: Beckering Vinkers, Taal- en Taalstudie-taal I, 74, II, 276. Victor Henry, Antinomies Linguistiques (bewerkt door Salverda de Grave en ilesseling, onder de tietel: Tegenstrijdigheden in de Taalkunde). H. Taine, L'Esprit. H. Steinthal, Ursprung der Sprache. G. von der Gabelentz, Die Sprachwissenschaft. Preyer, die Seele des Kindes (al te onomatopoëties). Een dichter is een kunstenaar: Wat men dichters noemt, zijn gewoonlik niet veel meer dan goede „feuilletonisteii' 2) of zo ze meer zijn, lui die wat scherper denken, en wat meer in de gewone omgangstaal, of vaak van de schrijftaal geverseerd zijn dan een ander mens. Ze weten wat beter de weg in 't oude taalpakhuis. Geroutineerde o u dpakhuismeesters zijn 't. Zo-een neemt makkeliker 't woord, waarmee tot nog toe een gedachte werd uitgedrukt. Zo doet het ook de ene verver beter dan de andere; hanteert beter zijn gereetsel. Maar daárom is een verver noch geen schilder. En niet alle schil zijn 'schilders' bij uitnemendheid! zijn kunstenaars. Zo zijn niet-ders alle dichters kunstenaars. Zo is niet elks taal kunst. ') Ik maak er hier attent op hoe de vorming `spreek taal' een indierekt bewijs kan wezen dat men met de `Taal' eigentlik de schrijf taal bedoelde. `) v. d. Bosch, Taal en Letteren I, 16. 't, Nederlands en z'n Studie, Hoe meer nu een 'dichter' een geroutineerd pakhuis-meester is van de taal; hoe meer hij zó, zijn 'gedachte' makkelik kan uiten, en n í e t s m é er; dan mag-hij een veel gelezen 'dichter' wezen; een zeer begrijpelik `dichter' voor 't volk mischien, of mischien ook niet. Maar zeker, geen artiest-bij-de-gratie-Gods. Te minder noch zal zijn dichttaal, wat Vondel noemt, 'Goden-taal' wezen. Want `dichterkunstenaar wezen' wil niet zeggen allereerst: zoveel moge lik woorden kennen uit de algemene taal, en presies weten hoe die volgens vroegere grammatica, stijlleer of verskunstleer-en-zo-voorts in 't gelid moeten staan. Hoe kan hij zijn biezonder mooi, zijn biezondereigens uiten in een andermans uitingen: neen, kunstenaar-wezen is wat anders. Als we de zon zien ondergaan, en we zeggen: dat is mooi, majestueus, indrukwekkend: wat zeggen -we dan eigelik? Is dat kunst? Als we van dichtertaal zeggen: hoe mooi, hoe wel?uidend! — Is dat kunst? 1) Als ik een prentje téken, beter dan iemand het zou kunnen, is dat dan kunst? Omdat ik meer weet van de taal, meer 'geläufigkeit' heb dan een ander, is mijn taal daarom 'kunst', mijn `stijl' artistiek? Neen, kunst is wat anders! Zo niet, dan is 't te léren! Met volharding; de een niet meer, de ander met minder moeite. Maar te léren is 't! 1) Net als 't latijnse verzen maken! Neen, kunst is wat anders. Want zich als dichter uiten is „het a l l e r p e r s o o n l i k s t e en allerdelicaatste werk op de wereld doen ," 3) zich-zelf wezen, z i c hz e 1 f uiten , en dat is niet te léren. Een nadoener levert geen kunst. In 't kunstwerk zit de ziel van de dichter, die is daarvan niet te scheiden. Daarom wordt samenlapsel van stukjes kunsttaal van v e rs c h i l l e n d e dichters nooit kunst: daarom is de schrijftaal, die sommige zo wenselik vinden ter wille van de kunst, juist daarom niet aan te preken. Begrijpen is allereerst instinktief: Hierop bazeert zich de nieuwe taal-onderwijs-methode (van Berlitz, Gouin, e. a.). Kort gekarakteriezeerd toch dit: „Ebenso wie die Mutter zum Kinde in diesem verständlichen Lauten „ta ta ta" zuerst spricht und es allmählich vorwärts führt, ebenso beginnt Berlitz mit Wörtern, die dem Lernenden verständlich ') „Men noemt 't maar zoo," Taal en Letteren II, 252a. Vgl. ook T. en L. IV, blz. 125, i. f. ) Zie T. & L. VIII, blz. 211, v.v. vooral. ') Kloos, Veertien jaar, II, 146. 56 't Nederlands en z'n Studie. sein müssen, da er die gleichsam lebende Erklärung dafür in Gegen vor Augen hat, während Gesten des Lehrers den verbindenden-ständen Text vermitteln." Gelijkgenatuurdheid: vgl. Wegener, Aus dem leben der Sprache, — Bréal, Les idées latentes du language. Een goed voorbeeld daarvan is ook de dochter van Galileï tegenover haar vader. Vgl. Fararo, Galileo Galilei et Suor Maria Celeste. Zie ook Tijdspiegel 1895, blz. 4223, v.v. De in de grond gelijk-genatureerden, — die primaire eigenschappen gelijk hebben, — zullen elkaar 't eerst begrijpen, vooral bij nieuwere idéeën, nieuwe kunst, bij al wat nieuw is. Vaak heet dát dan een `kliek' : de lui die elkaar verstaan, elkaar waardéren. Een onverdiend verwijt. Zij zijn de enige, die elkaar begrijpen. Maar waarderen is noch lang niet altijd instemmen met al wat elk persoonlik wil. Klinkklank: Moet dan een dichter geen rationéle, geen verstandige Taal schrijven? Klinkklank is 't als men bestaande woorden, die een min of meer bepaalde bekend gerekende betekenis hebben, aan elkaar rijgt, zonder verband van de gedachten. Maar als een werkelik Dichter zijn eigen gedachten uit in zijn eigen Taal? Dat zou klinkklank wezen? Ja, voor hem die zijn taal niet verstaat. Zo is 't Engels klinkklank voor die geen Engels verstaat, en zo elke vreemde taal! En zo is 't Fries, en 't Saksies klinkklank voor die 't niet verstaat; en zo elk vreemd dialect. Want `dichtertaal' is ook dialect. Zo zijn er dus vele en velerlei dichter-dialecten. Beets heeft gelijk: De taal van 't hart heeft mènig dialect, Wijs die 't hem min verstaanbre niet b eg e k t! II. Algemene Taal. Tegenover dit algemene noemt men elks eigenheden tongval dialect: deze zijn dus telloos. Zijn de verschillen veel groter als de overeenkomsten, dan spreekt men van talen. Eksepsie-taal: Sommigen nemen noch een andere algemene taal aan: de zogenaamde litteratuurtaal oftewel de schrijftaal. Deze bestaat uit een mengelmoes, een 'koes-moes' van enige, van tientallen dichtertalen, van meer dan een eeuw. 't Nederlands en z'n Studie. Hij ontstaat als men woordkunst zoekt in 't na schrijven van dichters, zie T. & L. VIII, 214, v.v. De schrijftaal is in Nederland van brabants-vlaanise oorsprong; natuurlik zijn nu de volksdialecten daar op eigen wijs ontwikkeld; en wijken dus evengoed af van die schrijftaal als die in noord-Nederland. Vgl. Dr. J. W. Muller, T. & L. I, 196-232; — Aug. Gittée, T. & L. IV, 281-302; 313-329. Uit dichtertaal in algemene overgegaan: Dat uit dichtertaal (litteratuurtaal) woorden, enz. in de algemene levende taal overgaan, dat zogenoemde schrijftaal influenceert op de gesproken taal --daarin menen enkelen ten onrechte, een verschil te vinden tussen volkstaal en algemene taal. Wat in de algemene Spreektaal toch indringt, wordt meer en meer gezegd. Wordt het alleen geschreven, dan leeft het niet algemeen, al kan 't voor een enkele `dichter' evenzeer leven, omdat individueel daarin zijn gedachte zich uit. 't Is eigelik ook 't zelfde; of de uitdrukking, 't woord, de vorm gehoord of gelezen was: 't pakte, 't bleef in 't geheugen. Men v o e 1 d e, dacht, zei het na. Men vormde 't daarmee opnieuw als eigen. 't Kan mischien minder bij de eigen oude vormingen passen. Maar nergens — en bij niemand — is er zogenoemd zuivere taal te vinden, zo men maar goed waarneemt. Zo'n afwijkende term is hetzelfde als men van een vreemde, en uitlander overneemt, navormt wat in andere taal, in ander dialect thuis is. Gemeenlandse Taal: Holland is 't voornaamste gewest geworden: in hoofdzaak is onze algemene levende taal dan ook hollands, al hebben alle verwante talen, en omliggende volkstalen zelfs van ververwijderde, er op geïnfluenceerd. Zie daarover latere hoofdstukken. Norm: Wat een 'übermensch' uit, is van meer waarde dan wat honderd norm-mensen debietéren: dat nu deze normaal-mens niet als veroordelend norm mag dienen, blijkt het best uit het aangehaalde in T.&L. III, 253: Over het geheel genomen is het een zonderlinge methode, welke men althans bij de heeren physiologen niet zou verwachten, om van den mensch een soort van afgetrokken wezen te maken, dat bijna nergens, in elk geval bij zeer zeldzame uitzondering aldus wordt aangetroffen, daarnaar al de andere wezens af te meten en bij de eerste de beste afwijking van de de abstractie te spreken van abnormaal, ontaard, hysterisch, neuropathisch, krankzinnig. Wien noemt men tegenwoordig normaal? Na het uitgebreide onderzoek naar de kenteekenen van het genie schijnt men daarvoor te 58 't Nederlands en z'n Studie. te moeten houden den tweevoeter, die naar geest e n ii c ha am ongeveer staat tusschen den middelmatige en den idioot, — volgzaam, geleidelijk, altijd even beschaafd, zich bewegend met dezelfde eentonigheid als het rad van een uurwerk. Als men zulk een type tot grondslag neemt, heeft Voltaire gelijk, toen hij de wereld het groote gekkenhuis van het heelal noemde, en de methode van Nordau herinnert mij aan een oud vrouwtje, dat ik eens ontmoette in een der zalen van een krankzinnigengesticht; zij legde haar hand heel vertrouwelijk op mijn arm, wees op op een harer lotgenooten en bracht haar vinger veelbeteekenend aan haar hoofd, alsof zij zeggen wilde: 't is daar niet pluis. Wij loopen wel een beetje gevaar, dat de wijsheid van dit vrouwtje een algemeene wordt, maar daarmee ook — over en weer zulke opmerkingen worden gemaakt, niet tot algemeene stichting van de comedic van 't leven." (Wordt vervolgd.) B. H. ERRATUM: Blz. 2, i. m., 1.: „dan is het toch geen liegen." HET OUDE GYMNASIUM EN DE JURISTEN. De juristen missen, voor het meerendeel, door onvoldoende natuur een groot voordeel, waar zij met crimineele-wetenschappelijke training aetiologie (onderzoek naar de oorzaken) zich willen moeien. Niet alleen missen zij, in voor hen zelven zeer hinderlijke mate, kennis van natuur feiten en begrippen, maar zij zijn. ook niet door-wetenschappelijke natuurwetenschappelijke vorming opgeleid in dien zin voor rustige waarneming en bestudeering van objectieve feiten, die voor den crimineel onmisbaar is als voor ieder clie den aard en de oorzaken-aetioloog even van verschijnselen na te speuren heeft. J. A. VAN HAMEL, Crimineele Aetiologie, Gids, December 1899. IETS OVER EIGENNAMEN 1)IE APPELLATIEVEN GEWORDEN ZIJN. Het is reeds 30 jaar geleden, dat nu wijlen professor De Vries in den Taal- en Letterbode (I, 284) schreef: „woorden, aan eigennamen ontleend, kunnen den taalvorscher, die er niet op verdacht is, vrij wat nutteloos hoofdbreken kosten. Het is daarom goed ze bekend te maken, wanneer men ze bij toeval vindt." Hij wijst dan op een woord als silhouette, zoo genoemd naar den zuinigen Franschen minister van Lodewijk XV, Etienne de Silhouette (t 1767), onder wiens bestuur de bedoelde schaduw kwamen en á la Silhouette d. i. goedkoop te-beelden in de mode krijgen waren. Pantalon heet zoo naar de pantaloni, de Italiaan dat kleedingstuk droegen; zij-sche potsemakers op 't tooneel, die zelve noemden zich naar den H. Pantaleon. Tontine, de onderlinge lijfrenteverzekering, draagt haar naam naar Luigi Tonti, een Italiaansch bankier in de 17e eeuw. De nonius, ook wel Vernier geheeten naar een Fransch wiskundige van dien naam in de eerste helft der 17e eeuw, een instrument om heel nauwkeurig lengte te meten is gedoopt naar den uitvinder Pedro Nunez, den Portugeeschen professor in de wiskunde (t 1577). De Carronade heet naar Carron, het nijvere Schotsebe dorp met zijn vele ijzergieterijen. De bruine Bismarck-handschoenen behoeven geen nadere verklaring; de lichtgroene kleur celadon draagt haar naam naar den verliefden herder Celadon in d' Urfé's herderroman Astrée, het model van Johan van Heemskerk's Batavische Arcadia (1637). De graaf van Almaviva een der personen in Beaumarchais' Mariage de Figaro (1784) is de peter van den nog bekenden mantel. Flikjes werden 't eerst gefabriceerd door Casper Flick, schakellijm doet ons dadelijk aan Adriaan Schakel denken, den bekenden Amsterdammer; minder bekend is reeds spijkerbalsem, naar den in 't laatst der 18e eeuw te Amsterdam levenden aanspreker Jan Spijker zoo geheeten. Zoo ver prof. De Vries in zijn bovengenoemd artikel. De heer De Beer gaf aan den wenk van prof. De Vries gehoor door zijn opstel getiteld „Waarom zóó", geplaatst in 't zoo 60 G. A. Nauta uitstekende boek voor de jeugd Bato, jaargang 1874, 1e deel bl. 246 vlgg. Hij wijst daar behalve op enkele ook door genoemden hoogleeraar vermelde woorden, op andere die in ons artikel te hunner plaatse behandeld worden. Voorts spreekt 't van zelf, dat de Woordenschat, verklaring van woorden en uitdrukkingen, onder redactie van Taco H. De Beer en Dr. E. Laurillard, de etymologische woordenboeken van Kluge, Franck, Vercouillie vele van de door ons bedoelde woorden opgeven. Voór eenige jaren schreef prof. Van Helten in zijne redevoering, uitgesproken bij de overdracht van het rectoraat der Rijksuniversiteit te Groningen Over de `actoren van, de begripswijzigingen der woorden bl. 20: „Als vierde en laatste factor van begripsontwikkeling werd boven de aandacht gevestigd op de overdracht van het oorspronkelijke op het daaruit herkomstige d. i. van den voortbrenger op het product, van een stof op het daaruit vervaardigde, van een massa op het daaruit afgezonderde, van de oorzaak of aanleiding op het gevolg of van het voorafgaande op hetgeen in den regel daarop volgt. Overbekend is het gebruik van den naam des schrijvers of kunstenaars voor dièns werk, van een plaatsnaam voor een uit die plaats herkomstig voortbrengsel: „men leest Schiller," „bewondert Rembrandt," „speelt gaarne Chopin," „drinkt champagne of cognac." Nièt ieder leek daarentegen weet, dat we in krijt, krent en damast met woorden te doen hebben, die ontleend zijn aan het lat. Greta, het fransche Corinthe en damas, oorspronkelijk benamingen van het eiland Greta en de steden Corinthe en Damascus, waaruit genoemde producten respectief aangevoerd worden of werden." Paul in zijne Principien der Spraehgesehiehte 2, 80, in hethoofdstuk over beteekenisverandering der woorden schrijft: Indem man sich an eine hervorragende eigenschaft hält, können auch eigen: namen zu appellativen werden, vgl. den übergang in wendungen wie er ist ein Cicero, ein Cato und weiterentwiekelung in Kannibal, Vandale; Hans, Peter, Stoffel, Hinz und Kunz, Trine, Metze (— Mechtild). Vgl. dazu auch adjectiva wie gotisch, altfränkisch, romantisch. Men vergelijke voorts: Arsène Darmesteter, La vie des mots, page 94/95: A ce point de vue, deux sorter de mots sont particulièrement intéressants á étudier, les noms propres devenus noms commune et les métaphores. Le premier point est évident et va de soi. Le mot enclave rappelle les luttes terribles oü furent écrasés au début du moyen age, ces peuples de 1' Europe orientale qui dans leur langue, s' appelaient les „brillante", les „illustres", les „Slaves" et que les Germains appelèrent corrompant leurs noms dans leur rude pro Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. nonciation, les Sclaven, faisant par une cruelle ironie de ce brillant nom un des plus misérables des langues modernes. Les Vandales et le vandalisme ont conservé jusq{ á nos jours le souvenir des atrocité's commises en Afrique par les barbares compagnons de Genséric. L' histoire littéraire, ancienne, médíevale ou moderne laisse d' abondants souvenirs dans des mots tels que: agnés, amphitryon, atlas, calépin, capharnaüm, celadon, cresu8, dédale, epicurien, etc. Il eet á peine nécessaire d' ajouter les noms historiques de eer -tains personnages ou de certains lieux devenus célèbres, dont 1' usage général a fait des noms commune: assassin, louie, brocard, bitoque, ripaille, galetas etc.; les noms d' inventeurs désignant les objets par eux inventés: ruolz, massicot, chassepot, guillotine etc.; les noms de lieux désignant les produits de ces lieux: valenciennes, elbeuf, cretonne, champagne etc. Dans tons les mots de cette sorte, on saisit clairement l'écho que laisse dans la langue 1' histoire aver la complexité infinie des faits qu'elle présente. Wij laten hieronder een aantal woorden volgen, die evenals de hierbovengenoemde oorspronkelijk eigennamen zijn of afleidingen daarvan zijn. Al hebben wij naar volledigheid gestreefd, wij zullen toch de laatsten zijn die onze compilatie volledig willen noemen; het feit toch dat vele onzer woorden in 't dagelijksch leven voorkomende zaken te kennen geven maakt 't reeds waar dat de geheele voorraad met onze opsomming niet is-schijnlijk uitgeput; trouwens het nog steeds niet onfeilbare menschenkind behoeft zich juist niet aan Horatius' obliviosum Massicum te buiten gegaan te hebben om de dupe van vergeetachtigheid te worden. Wij nemen de volgende indeeling. A. De naam van een schrijver of van een kunstenaar wordt gebruikt voor diens werk(en). Met de weinige door prof. v. Helten genoemde voorbeelden van deze metonymie kunnen wij volstaan; ieder heeft ze voor 't grijpen. B. De eigennaam van een persoon of zaak duidt meer algemeen aan iemand, die of iets, dat overeenkomstige eigenschappen heeft met dien persoon of zaak. Ook deze als antonomasia bekende figuur behoeven we niet met vele voorbeelden te illustreeren: een Piet, een Jan, een Nero, een Haag-aan-veld (, bolleboos, brani), een automedon (voerman), een Amphitryon enz. een cicero enz, (zie boven). C. De woorden, die den inwoner aan eene stad, een land enz. te kennen geven: Hongaar, Hollander enz. te veel om te noemen. D. De naam van een land(streek), eiland, plaats enz. of een daarvan afgeleid bijv. naamw. noemt het product, een handelsartikel, kortom een zaak uit die plaats enz. afkomstig. 62 G. A. Nauta Men rookt portorico, cuba, havanna, manilla, braziell; een minder fijne tabaksoort is amersfoort (amersfoorder), uit Klaasje Zevenster bekend. Over de afkomst van baai zijn de geleerden het oneens, sommigen willen den naam in verband brengen met de baai van Chesapeake, waaraan Maryland ligt, anderen met Bahia. Zie Ned. Wdb. II, 801. Een liefhebber van bier vergast zich aan bok-, beter bockbier (vgl. Fr. boc(k)) d. i. bier uit Einbock, thans Eimbeck in Hannover; het jopenbier heet naar een straat in Danzig. Niet alleen bij den Franschman doch ook bij andere buitenlanders heet de jenever 1) naar de plaats bij uitnemendheid, waar ze gefabriceerd wordt: Schiedam. 2) Dat men verschillende wijnsoorten door den naam der plaats, waar ze vandaan komen te kennen geeft is bekend genoeg; wij noemen bijv. alicante, malaga, port (naar Oporto), Xeres dat in 't Engelsch sherris luidende naar analogie van perry (perenwijn) sherry werd en zoo in andere talen overging, madera, teneriffe champagne, bordeaux, tokój, malvezij (naar Napoli di Malvasia in Griekenland). Of sek (Duit. sekt, Eng. sack) de vooral bij onze zeventiende eeuwsche voorvaderen (vgl. Bredero) zoo geliefde zoete wijn tot onze rubriek van woorden behoort, is twijfelachtig. Wel mogen we het woord in onze opsomming opnemen indien 't staat voor „kanariesek", dus kanarische wijn, doch waarom noemt dan Godewijck in zijn Wittebroodskinderen 34 naast sek nog apart: canarische wijn? Ook hoort het woord hier thuis indien de afleiding van Xeque, een stad in Marocco juist is, maar hoe spreekt Bredero dan (Sp., Brab. vs. 2030) van „Spaansche sekt"? Een derde etymologie, en als die de juiste is, hoort 't woord in onze compilatie niet thuis, is dat wij in sec het Spa. seco, Ital. secco, Fra. sec te zien hebben, d. i. droog, uit droge druiven geperst (Vgl. Madera dry). Voorts noemen we niersteiner, pisporter, hochheimer (Eng. hock) en meer namen voor, „Hans van den Ryne", zooals in 't Vlaamsch de rijnwijn eens schertsend genoemd is. De roem van hacharacher, naar Bacharach bij Coblenz is niet van jongen datum (zie Zwolsche Herdrukken VII, 90). ') De afleiding van dit woord van Geneve, of Genua is natuurlijk niet steekhoudend, men vgl. het Latijnsche junipérus. 2) Heel wat anders is een rotterdammer nam. een aanval van diarrhée, eene ziekte die als gevolg van besmet rivierwater te Rotterdam nog al schijnt voor te komen. Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. Andere dranken, die den naam van hun vaderland dragen zijn cognac, Curacao; het verkoelende sorbet napolitaine dienen we ook niet te vergeten en van de likeuren herinneren wij aan de chartreuse (bij Grenoble). Gaan wij van de dranken over op de vaste spijzen. Crecy (soep) en verschillende sausen als yorkshire, worcestershire staan nog tusschen beide in, evenals preanger, mokka, 1) menado omdat deze in den vorm van dranken genuttigd worden. Koffie in een glas op bijzondere wijze toebereid heet mazagran naar een Algiersche stad van dien naam. Wij noemen dan: edam(mer) gruyère (naar G. in Zwitserland), Cheshire alle drie kaassoorten, voorts de peper: cayenne. Spinazie wil men afleiden van (olus) hispanicum d. i. Spaansche (groente); 't woord zal echter wel in verband moeten gebracht worden met 't Lat. spina d. i. stekel. De kastanje heet naar Cas Bergamot (te peer) zou Of naar Bergamo in Italië-tana in Pontus, 6f naar Bergama in Klein-Azië genoemd zijn, veel aannemelijker echter is 't er het woord begarmodi in te zien, d. i. heerenpeer; de perzik is eigenlijk „Perzische (appel)," krent draagt blijkens den naam korint naar Korinthe haar naam. Sjalot (Fra. échalotte = ail d' Ascalon) uit (a)scalonia is (ui) uit Ascalon, in Palestina; kers heet naar Cerasus. De etymologie van appel naar Abella in Campanie is tegenwoordig niet meer zonder voorbehoud aan te nemen. Namen van andere planten, kruiden, vruchten en bloemen, die met den naam van het land, van de plaats waar ze groeien genoemd worden zijn er nog veel meer. Zoo noemen we nog anjer, anjelier, volgens 't Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde 17, 159, 263, 265, 320; 18, 202 noot, uit angiere, resp. angeliere voor (genoffelen van) Angiere, Angeliere d. i. een stadje bij Milaan. Voorts medicago, de klaversoort, die naar Medie zou heeten; fenegriek, de bokshoorn, wordt verklaard als ontstaan uit faenum graecum = Grieksch hooi. Het woord boon vermelden we alleen omdat enkele etymologen dit woord in verband brengen met 't door Plinius, Hist. Nat. 4,13 vermelde eiland Baunonia, dat dus boonenland zou beteekenen. Zie ook Ned. Wdb. 3,438. Zevenboom is eigenlijk Sabijnsche boom, Lat. arbor Sabina. Cantaloep, de naam voor den knobbelmeloen is ontleend aan het pauselijke slot Cantalupo. Te onrechte heeft men den naam morel voor de zure kers, wel eens in verband gebracht met de `) Ook als naam voor koffielepeltje in gebruik. 64 G. A. Nauta Mooren; inderdaad staat 't voor amarel = bittere (kers). 1) Het woord morel = nachtschade wordt terecht van 't woord „moor" afgeleid. Door den graankooper, ook in verslagen betrekking hebbende op de gesubsidieerde proefvelden, voorts bij 't landbouwonderwijs enz., wordt gesproken van de petrowski, petkuser, schlanstedter, waarmee roggesoorten bedoeld worden, zoo van probsteier (haver), albion, munsterschen, arnhemmers (aardappelen) enz. In de artsenijbereidkunde zijn namen van planten, die heeten naar de plaats van herkomst voor 't grijpen. Wij noemen bijv. carrageen d. i. Iersche mos, naar eene plaats in Ierland, jalappe naar Jalapa in Mexico, sarsaparilla in Peru; indigo is in 't Spaanach = Indisch; van rhabarber ziet men in rha den ouden naam van de Wolga. In walnoot dat oorspronkelijk walsche d. i. gallische, celtische noot beteekent zit 't woord wal = Waal, Gallier, Geit waardoor in later tijd de Franschen (en andere Romaansche) volkeren werden aangeduid omdat deze oorspronkelijk door de Gelten bewoonde landen in bezit kregen. Zie noot op bl. 65. In verband hiermee noemen we cassano (drop) en oruietaan , dit is de naam van Luppi's alles genezenden likkepot; deze toch woonde te Orvieto in Perugia. Angostura is de naam van een boomsoort, zoo geheeten naar een plaats van dien naam in Venezuela aan den Orinoco; voorts denke men aan braziel, aan fernambuck en campèche (hout); niet te vergeten is ook weichsel, 't welriekende hout voor pijperoeren, men denke aan 't „weicbselroer" van de pijp met „surinamekop' van den ouden generaal in Ten Hoet's Groote en kleine tertsen. De beteunia (bloem) wordt wat haar naam betreft afgeleid van bettonica of vettonica naar de Vettónes, de oude bewoners van Portugal. Namen van bloemen en planten als de door V on d e l (Jephta 405) genoemde roos van Jericho behooren strikt genomen niet tot de door ons behandelde woorden evenmin benzo , uit loubán djawi = wierook van Java. Tot zoover over de namen uit 't plantenrijk; wilden we alle vruchten en planten, bloemen en boomen noemen die den naam naar eene landstreek dragen — vooral bij de technische termen is dat zeer gewoon — dan zouden we een geheele reeks namen moeten opnemen die ook in iedere prijslijst onzer kweekers te vinden is. Gaan wij over tot 't dierenrijk. Van paarden sprekende heeft 1) Het Hoogduitsche woord Weichsel(kirsche) heeft niets met de rivier de Weichsel te maken, hoe groot de verleiding daartoe ook is. Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. men 't over een ardenner, een hongaar ') een trakhener, een arabier, een brabander, een percheron (van Perche in Frankrijk). Het woord genet met of zonder de benaming „Spaansch" in de dichtertaal voor vurig ros — wie denkt niet aan Pieter Spa bij 't kroningsfeest van Victoria, die vol verwachting hoorde 't trappelen der genetten Alree van 't ruiter-eskadron, Waar 't feestprogramma mee begon — komt van het Arabische Zeneta, een stam der Berbers, die uitstekende ruiters waren. Waar sprake is van runderen hoort men redeneeeren over een prieborner, een rosensteiner, een durham enz.; van schapen over een negretti, merino; van varkens over een yorkshire, suffolk, düsselthaler. Het woord trui = zeug, Fra. truie (Lat. poreus trojanus = varken opgestopt met vleesch, gelijk 't Trojaansche paard) beteekent eigenl. Trojaansch (varken), zie Darmesteter, La vie des mots p. 57. Kippen zijn brahmapoetra's, bantams, cochinchina's, crevecoeurs (in Oise in Frankrijk) houdans (in Normandie) dorkings (in Engeland), paduaners, belgen enz.; honden: St. Bernard, bernardiner, nieuw foundlander, roquet (naar St. Roch). Onder een angora kan men een kat of een geit of een konijn ver Voorts wijzen wij op kanarie, fazant, naar de rivier de-staan. Phasis in Georgie (Colchis) 2) sardijn (naar Sardinië), kalkoen (naar Calicoet) 3) labberdaan, abberdaan naar 't land der Basken, le Labourd, oorspr. Poisson labourdan — labberdaansche visch. ') Het woord maroc voor aap (naar Marokko) is misschien de oorspr. vorm van marot, zotskolf Mnl. Wdb. 4, 1192. Onder de namen voor verschillende soorten van katoen, zijde, wol enz. vinden wij ') Het Fransche hongre beteekent ruin, waar de Duitschers Wallach (= wallacheier) voor gebruiken; in 't Westen schijnt men dus 't besnijden van hengsten van de Wallacheiers on Hongaren te hebben leeren kennen. ') Het woord valk is wat de etymologie betreft een moeilijk woord; is de afleiding van 't Lat. falx = sikkel, wat wegens den gekromden snavel wel mogelijk is, juist, dan behoort 't woord in ons artikel niet thuis. Beteekent echter 't woord „Celtisehe, Gallische, Waalsche vogel" (vgl. Oudnoorsch valr, Ags wealhheafoe = waalsche havik) dan dient 't in onze opsomming opgenomen te worden. Zie voor dit wal boven bij walnoot, en ben. welschhuhn. ') Bij V o n d e 1, Warande der Dieren (Inleydinge 149) lezen we nog kalikoenen en XCIX vs. 2, 7 kalikoet. De Engelsehen denken bij dit dier aan Turkije, turkey; de Franschen aan Indië: dinde d. i. poule d' Inde; de Duitschers aan Italië of Frankrijk: welschhuhn. `) Bakkeljauw, de bijvorm van kabeljauw heeft aan Baccalaos in Noord- Amerika den naam gegeven. Zie Taal en Letteren 9, 276 en Tijdschrift voor Ned. Taal en Letterk. 11. 225. T.& L. X. 66 G. A. Nauta vele die oorspronkelijk eigennamen zijn. Zoo paramatta, de keper stof van katoen en wol, zoo geheeten naar den naam eener stad in N. Zuid-Wales; nanking, nankinet, mousseline d. i. neteldoek uit Moussoul, himalaya flanel, madras, een soort bonte zijde veel voor zakdoeken gebruikt, naar Madras in Voor-Indie; de naam der zijden stof baldakijn herinnert ons dadelijk aan den in het Middelnederlandsch nog bekenden naam Baldak voor Bagdad, gaas heet naar Gaza in Palestina. Zoo kent men thibet als naam voor een gekeperde wollen stof, die als zij fijner is kasjimier heet. Het wollen orleans is oorspr. afkomstig uit Orleans, liege uit Luik; barge uit Barèges in de hooge Pyrenaeën en tulle uit Tulle, aan de Correze een bijrivier van de Dordogne. Voor bombazijn, bom zie men beneden.-mezijn Het damast met zijn ingeweven figuren heet — de Eng. naam damask wijst dat nog duidelijker aan — naar Damascus, de overoude ook uit den bijbel bekende stad; circassienne naar Circassie. Het krullende astrakan, wijst ons op de Russische stad van dien naam. Naar Calicut is genoemd 't calico en angora naar de stad van dien naam midden in Klein Azie. Katoenfluweel heet naar de welbekende stad in Engeland (man )chester. Fustein een gekeperde katoenstof draagt den naam naar Fustat d. i. oudtijds Cairo, terwijl de wollen stof als fries of vries bekend, aan de vroeger in Friesland zoo beroemde lakenfabrikage doet denken. Het grove karsaai heet naar een dorp in Suffolk. Avignon, florence, levantijn zijn even zooveel namen voor zijden stoffen. Een lijnwaad voor vrouwenkleederen is gingang, welke naam misschien ontleend is aan Guingamp in Bretagne. Kambrik, cambray, kamerdoek (Hgd. Kammertuch) herinnert natuurlijk aan Kamerijk. Het bij onze zeventiende-eeuwsche schrijvers en in navolging van hen ook bij mevr. Bosboom-Toussaint voorkomende woord armozijn voor een soort van zijde, wordt afgeleid van Ormuzd.l) Ook denke men aan de lakensoort die braziel heet. Waar van tapijten sprake is heeft men 't over smyrna, deventer axminster, bergamo (in Italië); arras (Arras = Atrecht) is een tapijtbehang, bij ons luidt 't ook ras (vgl. Hgd. Rasch). Marokijn is een bekende leersoort evenals corduaan, van Cordova, vanwaar ') Eerie verzameling van stofnamen als de door ons behandelde, die blijkens Middelhoogduitsche schrijvers oudtijds in Duitschland en dus ook gedeeltelijk wel hier te lande gebruikt werden vindt men opgegeven in Schultz, Das hofcsche Leben zur Zeit der Minnesinger I, 25, vlgg. Wij noemen slechts: achmardi, een zijden stof uit Achmardi in Arabie, aclra7nahut, uit 't tegenwoordige Adramiti in Klein-Azie, agramantin (i/d. Kaukasus), aluotansura, amoravine ook beide uit plaatsen van die namen in 't Oosten. Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. ook 't Fra. cordonnier = schoenmaker. Perkament en de in Vlaanderen vooral vroeger doch ook nu nog bekende naam daarvoor francyn, omdat zij 't uit Frankrijk kregen, dient hier vermeld. Zie beneden. Naast Majolica naar Majorca geheeten, noemen wij 't plateelgoed fayence naar Faënza, in Emilia gelegen, dichtbij de plaats waar eens de stamvader van 't geslacht der Sforza's woonde. Tot de categorie van aardewerken behoort ook del ft(sch), sevres, china. Het baccarat (kristal) komt uit een plaats bij Luneville; een andere naam voor Thebaansche aarde is galmei, een afleiding van Cadmeia en dit van Cadmus, Thebe's stichter; bijvormen van dat woord zijn kalamijn, klemijn, klemmer(steen) Een gouwenaar is iedereen zeker wel bekend; portland is 't welbekende cement, arduin heet naar de Ardennen. Tripel is een fijne aardsoort die tot polijsten dient en heet naar 't onvruchtbare Tripolis in 't Noorden van Afrika, albast(en) is vermoedelijk van Egyptischen oorsprong, men wil 't woord afleiden van de stad Alabastrum in Thebais; agaat zou 't eerst gevonden zijn aan de oevers van de rivier Achates op Sicilie, deze afleiding is echter aan twijfel onderhevig, zie Ned. Wdb. De donkerbruine omber heet naar Umbrie, de bedoelde aardsoort werd 't eerst in die landstreek gevonden; koper heet gelijk bekend naar Cyprus, krijt naar Creta; jura en rochette(steen), bremer, eschozijn, naar Escaussines bij Brussel, en quenast en lessines eveneens naar Belgische plaatsen, verraden hun afkomst dadelijk. Dinanderie, het koperwerk van dien naam', heet naar Dinant. De turkoois, de edelsteen, dien de Duitsche kantoorreiziger droeg uit de Camera (fam. Stastok) en die zeer op prijs werd gesteld, heet zoo omdat hij uit 't Oosten komende, speciaal geacht werd in Turkije thuis te behooren. ') Azuur, lazuur is eigenlijk de naam van een steen en dan, afge leid, een naam voor de hemelblauwe kleur; in 't Perzisch luidt 't woord ladjuward naar dc mijnen van Ladjward. Sinopel heet naar Sinope in Paphlagonie. De naam van den groenen steen beril — men brengt hiermee in verband ons perel, parel (Tijd voor Ned. Taal- en Letterkunde 18, 131) hangt samen met-schrift Vidura, den naam van een berg in 't zuiden van Voor-Indie; zie hierover Max Müller, India, what can it teach us? bi. 266/7. De etymologie van „scharlaken" is alles behalve zeker; hier is 't van belang er op te wijzen dat men er een verbastering in ziet van een oostersch woord, dat „Syrisch rood" zou beteekenen. ') In B r e d e r o's Moortje (vs. 2965) lezen we 't woord platbek, dat een verbastering zou zijn van „klabbeck" d. i. Gladbekersteen. 68 G. A. Nauta Topaas — roode steen, heette afkomstig van Topazos, een eiland in de Roode zee. Voor 't woord magnesia hebben we aan de stad Magnesia, in Thessalie of 't tegenwoordig Manisa in Klein-Azie te denken, ten N. van Smyrna; hiervan te scheiden is waarschijnlijk magneet, magnetisme enz.; salmiak — sal ammoniacum, naar de Ammonsoase in Libye, tegenwoordig oase Siwah. In 't woord groenspaan = kopergroen hebben we een navolging te zien van viride hispanum — spaansch groen. De boer bemest zijn land met chili (salpeter) terwijl guano, de bekende vogelmest den naam ontleent aan 'top de kust van Peru gelegen eiland Guano. Gambage, de gele kleurstof ontleent den naam aan Combodja in Achter-Indie; de namen adrianopel en solferino voor de roode kleur verklaren zich van zelve, voorts denke men aan berlijnsch of pruisisch blauw, welke namen wij alleen kort aanstippen hoewel zij in onze afdeeling strikt genomen niet thuis behooren. Namen van voertuigen, wagens en schepen, die oorspronkelijk plaatsnamen zijn, zijn de volgende: berline, landauer, naar Landau in Beieren, rockaway, naar Rockaway op Long-Island, hagenaar een smal kolenschip, naar Den Haag, Samoreus d. i. schip uit de streek van Sambre-et-Meuse; dogger wordt al is dit lang niet zeker van Doggersbank afgeleid. Palankyn wordt voor een vervorming van baldakijn (zie boven) gehouden. Bilbao is een soort zwaard; ook geeft men met dien naam de voetboei te kennen, die eertijds de galeiboeven aan hunne plaats kluisterde, 't teeken der galei Dit schandlijk merk der slavernij, dat zulke „onheelbre enkelwonden" te weegbracht, gelijk we in Meier's De Boekanier lezen. Bajonet is gelijk bekend, een afleiding van Bayonne omdat ze aldaar, wanneer is onzeker, 't eerst zou zijn gebruikt. Pistool zou afkomstig zijn van de Italiaansche stad Pistoia. Biscaien is een soort geweer (kogel), een brette een soort degen, vermoedelijk zoo geheeten naar Bretagne; in Engeland is een ripon een sabel afkomstig uit Ripon in Yorkshire. Persiennes zijn jalouzieën naar Perzie alzoo genoemd. Het woord turk voor pekkrans dien men op een braadpan verbrandde, dunkt ons 't best te midden van deze vuurwapenen vermeld. Wij wijzen op de volgende namen van munten: guinje, de voor 't eerst in 1663 van goud van de kust van Guinea geslagen munt, daalder, enz. dollar uit thaler, dat een verkorting is van Joachims Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. 69 thaler, daar hij uit zilver van Joachimsthal geslagen werd. Tornoois bij onze oudere schrijvers, Fra. tournois is een munt te Tours geslagen; in 't Mnl. komt de Byzantijnsche munt bisant, besant (vgl. Fra. besant) meermalen voor. Het pietje of zevendhalfje (32' 2 cent) is eigenlijk een munt van Poitou, gelijk de oudere naam, die nog uit 't Mnl. (Zie Tijdschrift IX, 289) te bewijzen is, nam. poitevijn, pootevijn duidelijk doet zien; uit 't bij Ducange vermelde pitta, moneta pictavensis = geld van Poitou ontstond in 't Fransch pite en bij ons piet(je). Een andere verklaring die wij alleen pro memorie vermelden, van den naam wil men vinden in 't popje, het Pietje, dat er op voorkwam. Onder een zeeuw verstond men een zeeuwschen rijksdaalder (f 2.60). De heller zou voor 't eerst te Hall geslagen zijn, de franc heet natuurlijk naar de Franschen, Franken, gelijk de genevoise naar genua; of de florijn naar Florence heet is, al was het een florentijnsche munt aan twijfel onderhevig. De brabanders of brusselaars worden sedert 1877 niet meer onder onze centen aangetroffen. Madrid is de naam voor de bij onze vroegere schrijvers meermalen voorkomenden dubbeloen, een munt ter waarde van twee pistolen. Namen van kleedingstukken zijn: carmagnole, tijdens de Fra. revolutie, gedragen naar de stad in Piémont, cravate eigenlijk croate, wellicht omdat de Kroatiers het eerst die soort dassen droegen; carrick, de manteljas draagt misschien dien naam naar een der twee lersche steden van dien naam (C. on Suir en C. on Shannon), een hes is een jas gelijk de Hessen veelal droegen, evenzoo denken we bij polonaise aan de Polen, de tressen daarop heeten brande Een jersey is een lijfje naar de plaats in Engeland zoo-bourgs. genoemd, evenals de overjas ulster naar den naam van die plaats in Ierland, japon staat misschien voor 't oude „japonsche rok", doch deze afleiding is niet boven twijfel verheven. 1) De dalmatike der geestelijken is natuurlijk zoo geheeten naar Dalmatie. In onze oudere taal en nog in het Fransch, waar 't woord hongreline luidt, komt voor hongerlijn, wellicht omdat 't bij de Hongaren inheemsch was; het uit Cats 2, 121, 178, trouwens ook met Hooft en Vondel bekende „onderziel(tje)" dat een keurs of keurslijf was, schijnt er mee identisch te zijn geweest als men Lefrancq van Berkhey in zijn Natuurlijke Historie van Holland (3, 521) mag gelooven. Hermelijn — we hadden dit woord ook onder de diernamen kunnen rangschikken — is misschien uit Armenie afkomstig, vgl. het Middelnederlandseh hermenie, hermijn, hermine en 't Fra. hermine. ') In Asse 1yn' s Kraanbed van Zaartje Jans, IIIe bedr. le tooneel: En moer zat zelfs met 'n Japonse Rok in 'er stoel. 70 G. A. Nauta Bij gebrek aan eene afzonderlijke categorie plaatsen wij hier het woord antimacassar, die dikwijls alleen tot sieraad dienende, oorspronkelijk ten doel had de stoelen en sofa's voor bevuiling met haarolie, waarvoor macassarolie schijnt gebezigd te worden, te vrijwaren. Wat papiersoorten betreft wijzen wij op 't vroeger onder anderen door Henriette Kegge, veel gebruikte bath, dat uit de Engelsche stad Bath scheen te komen. Het bommezijn of bombazijn als naam voor een soort papier minder bekend dan voor zekere katoenen kleederstof, zou volgens prof. De Goeje (Museum II, 91) den naam dragen naar Maubidj, het Grieksche Hiërapólis aan de Euphraat; het Ned. Wdb. 3, 329 verklaart 't woord anders. Perkament en francijn behandelden we boven. Thans laten we nog eene reeks woorden volgen, die, daar geene indeeling te maken was, misschien wel wat bont door elkaar geplaatst zijn. De jeune France, de jonge Frankrijk, die volgens Joris Krastem in de Camera Obscura de oorzaak is geweest van konings- en zelfmoorden en andere revolutionnaire uitbundigheden, is een ringbaardje om de kin, in de mode gekomen, toen 't dragen van een vollen baard of van een knevel niet gedistingueerd meer was voor student en die studentikoos wilden zijn, vgl. in de Camera 't stukje, getiteld: Huurkoetsier. Het Engelsche trouwens ook door Beets in de Camera (in het opstel „Een beestenspel") gebruikte woord bedlam is een wijziging van Bethlehem, het Londensche gekkenhuis St. Mary of Bethlehem heeft nog den naam in ouder vorm. Tarief, de zuidelijkste vesting van Spanje, was de plaats waarde Mooren eertijds schatting hieven volgens zekeren aanslag, zeker tarief. Bougie, de kaars ontleent haar naam aan Algiersche stad Bugia. Borgoensch, de bijvorm van „bargoensch" = dieventaal schijnt al heeft 't woord er misschien niet mee te maken toch onder invloed van Borgoensch — bourgondísch ontstaan te zijn, zie Ned. Wdb. 2, 1022; 3, 565. Evenals 't woord bogger (Mnl. buggere. Fra. bougre Eng. bugger) voor een gemeenen kerel oorspronkelijk „Bulgaar" beteekent — de Bulgaren waren als groote ketters bekend — zoo beteekent eunjer oorspr. Hongaar. ') Een derde woord is sodomiet, dat naast zijn speciale beteekenis voor „ontuchtig persoon" de meer algemeene ') K i l i a e n geeft den vorm ungher, die nog als geslachtsnaam bekend is, Unger. Meermalen komt 't woord als bijv. naamw. voor, zoo in de klucht v. d. Molenaar van Bredero vs. 376, 428 in de beteekenis: slim, loos. Ook meen ik 't woord te zien in een oentger wyf vs. 12 van 't Batement van den Kaimaecker in Trou moet blycken, bl. 263. Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. van „smeerlap" gekregen heeft. Kannibaal staat voor karibaal naar de Cariben, de menscheneters op de Antillen. Bij vandalisme, vandaal denkt ieder natuurlijk aan de woeste volksstammen, die zooveel kunstschatten meedoogenloos vernielden, speciaal te Rome in 455. Van kunstschatten sprekende herinneren wij aan de versieringen, die wij arabesken en mauresken noemen, terwijl meanders, de Grieksche wandversieringen, naar de bochtige rivier .Méander heeten in Klein -Azië. De wijnhandelaar tapt zijn bordeaux in bordelaises (vgl. het Mnl. bijv. naamw. bordeloos); de visscher gebruikt zijne trap-seine d. i. een soort vischnet, zoo geheeten naar de stad van dien naam op Rhode-Island. Ieder die eene papierfabriek bezichtigt zal gewezen worden op de roer-of maalbakken die men hollanders heet. Een feest bij gelegenheid van de prijsuitdeeling bij een wedstrijd op schaatsen bijv. hoort men wel in Friesland eens betitelen met den naam frascati; hebben we hier te denken aan eene gelegenheid, die naar de schoone, aan villa's zoo rijke plaats van dien naam bij 't oude Tusculum zich noemde? Geen zeldzaamheid is 't op feestgidsen te lezen: vauxhall, door den Schoolmeester (in Het Paard) grappig verbasterd tot fokzaal; ook hierdoor wordt een gelegenheid tot vermaak van zekere soort verstaan; ongetwijfeld moeten we denken aan de navolging van vauxhall-gardens in Londen, voormalige openbare uitspanningsplaatsen, gelijk de wereldstad er meerdere kent o. a. Pimlico. Daar die vauxhall-gardens hun naam dragen naar een Franschman Devaux, die in de 17e eeuw een dergelijk café-chantant zou hebben opgezet hoort 't woord als zoodanig onder categorie E thuis, waaronder woorden besproken worden die een eigennaam van een persoon tot prototype hebben. Het casino is ook eene gelegenheid om 't „mensehdom vermaak te scheppen"; we hebben hierbij niet zoo zeer aan den Monte- Casino met zijn beroemd klooster te denken dan wel aan het Italiaansche casina, casino dat uitspanningsplaats, buitenplaats beteekent. Het bij onze rijwielhandelaars gebruikelijke tattersall voor magazijn en rijbaan is een navolging van de groote paardenmarkt in Londen van dien naam, die haar naam ontleent aan Lord Tattersall (t 1795). Boston 't kaartspel zou naar de Amerikaansche stad heeten omdat 't daar tijdens een beleg (1775) zou zijn gespeeld; zoo wordt hasard genoemd naar de stad Hezar in Palestina, waar 't dobbel zou zijn uitgevonden (zie Schultz, Das höfische Leben zur-spel Zeit der Minnesinger I, 412). 72 G. A. Nauta Vaudeville is een verbastering van Val (meerv. Vaux) de Vire = dal van Vire (in het département du Calvados, in Normandie). Olivier Basselin, voller te Vire dichtte in de 15e eeuw spot- en drinkliederen, die den naam van het land des dichters kregen, welke zich later wijzigde tot Vaudeville. De atellanen, de oudtijds te Rome zoo gevierde landelijke kluchtspelen, de voorloopers onzer harlekinaden, heeten zoo naar Atella in Campanie. Gavotte wil men in verband brengen met den naam der stad Gap, in de hooge alpen van Dauphiné; het is niet onmogelijk wanneer men bedenkt dat de carmagnoie naar een stad van dien naam in Piémont heet, bergamasque naar Bergamo; voorts denke men aan cracovienne, (n. Krakau) varsovienne, (n. Warschau) écossaise, allemande, bernoise, (naar Bern), mazurka (naar Masovie) tarantella (naar Tarente), wij herinneren hier tevens aan brabanconne, marseillaise. Lommerd, gelijk uit lomberd en lombard nog duidelijk blijkt, is afkomstig van de Lombardijërs, die in vroeger tijd de groote geldschieters waren. Dat er echter behalve de Lombardijers en de Joden nog anderen waren die zich met den geldhandel onledig hielden, mag men opmaken uit 't Middelnederlandsche cahorsijn, cauwersijn = bewoner van Cahors in het departement du Lot, dat ook woekeraar beteekent. Utopie naar Thomas Morus' schildering van den modelstraat Utopia noemen we hier voor de volledigheid. Karyatiden, de zuilen in beeldvorm, gelijk 't Erechteum op de Akropolis van Athene vertoonde, heetten naar Karüai, een stad in 't oude Laconie, waar een beroemde tempel van Artemis stond, welks priesteressen karyatiden genoemd werden (vgl. Vitruvius, de Architectura I, 1); zijn die beelden voorstellingen van mannen oorspr. krijgsgevangenen voorstellende, dan heet men de zuilen persieken. De attiek (naar 't oude aan bouwwerken zoo rijke Attica) is een deel der kroonlijst van een gebouw. Slaaf is identisch met den volksnaam Slaaf; de beteekenis „lijfeigene" kreeg het in den tijd der woedende oorlogen tusschen de Duitschers en Slaven, toen de laatsten als ze krijgsgevangen werden natuurlijk hunne onafhankelijkheid geheel misten. Uit 't Duitsch is 't woord overgegaan in de andere Germaansche talen en zelfs in 't Fransch en Italiaansch. Vgl. Lat. mancipium — met de hand gevangene en Gri. aopvixc'ros, aopeáxwros = met de lans gevangene, maar beide ook = slaaf. Het Fransche woord voor „cursief" is italique naar Italie, waar 't door den bekenden uitgever Aldus Minucius, den vriend van Erasmus werd uitgevonden, (zie ben. aldine). Gelijk in 't Fra. phare — een vuurtoren in 't algemeen omdat op 't eiland Pharos bij Alexandrie een bijzonder groote vuurtoren Iets over eigennamen die appellatieven geworden zijn. 73 geplaatst was, zoo is in die taal galetas een toren of hoog gebouw in 't algemeen, hoewel 't oorspr. de naam is van den toren van Galata, een voorstad van Constantinopel. Het is hier ook de plaats om de door de historische critiek reeds verdacht gemaakt damiaatjes van Haarlem te vermelden. Dauphin, dolphijn, delphijn was oorspr. de titel van den prins van Dauphiné, later (na 1349) werd 't die van den Franschen kroonprins. Filister, een studententerm die naar 't voorbeeld van 't Hoog naast 't woord „ploert" — niet-student gebruikt wordt, is-duitsch oorspr. Philistijn. De Philistijnen werden reeds bij de oude Joden met minachting genoemd, zie bijv. de boeken van Samuel I, 27, 26 en II, 1, 20. Ghetto is 't Jodenkwartier te Rome, in meer uitgebreide beteekenis is 'tin 't algemeen : jodenbuurt. Patois hoewel een Fransch woord is bij ons zoo gewoon voor „volkstaal", dat wij niet aarzelen 't hier te vermelden. Het is ontstaan uit t Latijnsche patavinitas d. i. eigenaardige taal van Patavium (Padua), van welke de schrijver Livius zich volgens zijn uitgever Pollio in zijn geschiedbeschrijving zou gebezigd hebben. Het woord kreeg later de boven meer algemeene beteekenis. Vgl. evenzoo soloecisme eigenl. woord of uitdrukking in 't idioom van Soloi in Cilicie. Tot de Fransche woorden, die in onze taal burgerrecht verkregen hebben behooren (on)gegeneerd en gene; ook wat deze woorden betreft zijn de etymologen het niet eens. Sommigen willen 't als een oorspr. germaansch woord beschouwd zien, samenhangend met 't Ohd. jehan, Osaka. gehan, Mnl. gin, welks wortel we ook in ons woord biecht (uit bi-jecht, bi-jicht) aantreffen; anderen denken dat't, staande voor gehenne, uit 't Middellatijnsche gehenna is voortgekomen. Dit gehenna is 't uit de evangeliën (Matth. 5, 22, 29, 30; Markus 9, 43, 45, 47; Lukas 12, 5) bekende yériVa, dat een verbastering is van 't Hebreeuwsche gei-hinnom (zie 2 Kon. 23, 10) d. i. het dal des geheims (bij Hinnom ten z. van Jeruzalem), in onze vertaling weergegeven door hel, helsche-vuur, waaruit zich het begrip helsche pijn, kwelling, last, hinder ontwikkelde. Het Fra. woord flandrin = lange slungel is eigenlijk „bewoner van Vlaanderen". Ten slotte wijzen wij nog op de uitdrukking: op zijn (oud) Aarlanderveensch of Aarleveensch d. i. op een ongemanierde wijze, daar de bewoners van het Zuidhollandsche dorp Aarlanderveen zoo 't schijnt niet tot de verlichtsten schijnen behoord te hebben.') (Slot volgt.) G. A. NAUTA, Warffum. ') Haarle7n7nerdijkjes = standje, ruzie, is speciaal Amsterdamach. STUDIE VAN SPRAAKKLANKEN. II. In den vorigen jaargang van dit tijdschrift, bij gelegenheid van de bespreking van Je s p e r s e n's Phonetik, heb ik eene mededeeling toegezegd over het geen bereikt zou kunnen worden niet de experimenteele methode, indien de onderzoekingen langs dezen weg uitgebreid werden. Ik zal thans mededeelen wat wij, mijn collega Zwaardemaker en ik, meenen dat men langs dezen weg kan bereiken. Voor de kennis der historische ontwikkeling eener taal of eener dialectengroep is noodig kennis der oudere taalvormen, der woorden en zinswendingen in verschillende vroegere tijdperken van hare ontwikkeling, maar niet minder van die welke heden ten dage in gebruik zijn. De woordenschat van het levend dialect, zijne taalvormen en wijze van uitdrukking werpen dikwijls licht op wat ons duister is in hetgeen van vroeger tijden overgeleverd is; de historische ontwikkeling eener dialectengroep wordt ons te duidelijker, hoe meer men van ver zijden onderzoekt.-schillende Naast mijn onderzoek der Taal, die vroeger eenmaal oostelijk van den IJsel gesproken werd, meende ik studie der hedendaagsche dialecten te moeten stellen en ik achtte het 't best hiervoor als uitgangspunt een dialect te nemen, dat ik zelf kan spreken. Voor de bepaling der klanken van mijn eigen dialect, nl. het dialect, dat in en om mijne geboorteplaats (Vorden) gesproken wordt, voor de meer nauwkeurige opteekening van den Geldersch-Overijselschen woordenschat heb ik eerst mijn toevlucht genomen tot de akoustische methode en die van Bell-Sweet; d. w. z. ik heb door hooren, zien en voelen getracht de waarde der verschillende spraakgeluiden te weten te komen. Bij sommige klanken gelukte dit wel. Maar bij andere klanken kwam ik, hoe meer ik hoorde en hoe meer mijn waarneming geoefend werd, tot de overtuiging dat de klank niet eenvoudig, Studie van spraakklanken. soms zelfs zeer samengesteld was, en welke nu de waarde der verschil kon ik niet goed op het gehoor af bepalen; ik zag-lende deelen was wel standveranderingen van den mond, maar zij waren te snel om goed geobserveerd en gedefinieerd te worden. Waar veranderingen in den mondstand plaats hebben, daar verandert de resonantieruimte van vorm en moet derhalve ook de klank veranderen. Die veranderingen van den mondstand kunnen wij thans door werktuigen rechtstreeks doen aangeven en de geschreven curven kunnen wij blijven raadplegen. Een andere vraag die zich voordeed is: Wat is de lengte van eene syllabe, hoe lang is het vocalisch gedeelte? Is dit altijd gelijk, hoeveel verschilt het bij den een, vergeleken met een anderen persoon? Welke lengte hebben consonanten, welke lengte hebben 'gedehnte' consonanten of zoo als wij zeggen: verdubbelde? Zijn zij verlengd of verdubbeld? Deze en meer vragen drongen zich bij mij op. Omtrent toonssamenstelling en duur konden de rollen van den phonograaf veel licht geven. In den phonograaf echter ontsnappen vooralsnog de consonanten aan het met mikroskoop gewapend oog. Met behulp der machines, die ik kortheidshalve Zwaardemakers-registratiea ppa raat zal noemen, is het mogelijk geworden een aantal spraak nader te bepalen. Wanneer men tevens den neusklank-geluidenregistrator van Rousselot en den larynx-vibrator van Marey (den laatsten, wat de waardeering der resultaten betreft, niet omzichtigheid te gebruiken, zooals ik straks zal aantoonen) aanlegt, kan men omtrent verschillende klanken nauwkeuriger inlichting verkrijgen dan alleen door de akoustische methode of die van Bell-Sweet te verkrijgen is. Bij de studie van curven zijn wij op de volgende wijze te werk gegaan. Wij hebben eerst klankverbindingen van zeer eenvoudigen aard gezegd, z. a. ba, boe, pa, va, na, ta, toe, to, enz. Daarop zijn wij overgegaan tot woorden, waarin zich een slotconsonant bevond of waarin dezelfde consonanten terugkeerden, b. v. mama, papa, naad, boet, baan e. a. Eindelijk zijn wij overgegaan tot woorden uit verschillende klanken samengesteld en ten slotte tot korte zinnen. Zoo zijn wij tot het beter begrijpen van de bewegingscurven gekomen en onze hieruit gewonnen ervaring heeft ons geleerd, dat wij omtrent de volgende phonetische vraagpunten langs dezen weg eenige inlichting konden verwerven. 10 over de quantiteit der vocalen: d. i. de tijdsduur van een vocaal tusschen twee consonanten, clie sluiting van de kaak vereischen, of waarbij ver 76 J. H. Gallée andering van den stand der lippen of van mondbodem plaats heeft. 20 over de enkelvoudigheid van vocalen: verandert het vocalisch gedeelte van klank, dan zal ook de mondholte van stand veranderen en kaak-of lip- of bodemlijn zullen eene verandering in de opgeschreven lijn (curve) vertoonen. Hierbij komen dan aan den dag de overgangsklanken voor of na den domineerenden klank en de klankverbindingen, die wij diphthongen noemen. 30 de grootte der kaakopening, die, zooals bekend is, in het eene dialect aanmerkelijk verschilt van het andere. 40 gebruikt men hierbij den larynx-registrator van Marey, dan is het soms mogelijk het klinkend of toonloos karakter van vocaal of consonant te bepalen. 5° over het explosief of spirantisch karakter van dentale en labiale consonanten. In onze curven kenmerkte zich het onderscheid tusschen dentale en labiale explosiva en spirans o. a. daardoor dat bij de eerste de kaak volkomen of bijna volkomen gesloten werd tusschen vocalen, terwijl dit bij spiranten niet het geval is. (Verder heeft ons onderzoek in dezen zich nog niet uitgestrekt.) 60 over de geminatie van consonanten; of men met ware geminatie of met verlengden consonant te doen had was in de curven zichtbaar. 7° de r-trillingen die door middel van een luchttransport op een niet sterk gespannen caoutchouc -membraan werden overgebracht. 80 de nasalen, die duidelijk zichtbaar zijn door de wijze van mondbodemontspanning en die verder met behulp van den neusregistrator zichtbaar zijn. 90 ook de mouilleering van n of 1. 10 0 de 1, die volgens thans geschreven curven in het Hollandsch een slagconsonant is, bij duidelijke articulatie. 11° de blählaut, waarbij ook weder, als hij werkt, de larynx registrator diensten kan bewijzen. 12 0 de invloed van consonanten op voorafgaande of volgende vocalen. 13° de verzwakking of wijziging die zij ondergaan bij slappe articu latie (slordige uitspraak). 14 0 de expiratie, die wij registreerden door in een papieren trechter te spreken aan een buis met luchtkussen en inscripteur ver -bonden. De hier volgende curven, ongeveer /2 grootte geven de registratie van woorden door twee personen A en B gesproken. Ik zal de beteekenis van eene der curven nader aangeven. Studie van spraakklanken. 77 De kleine golflijn geeft den tijdsduur aan: 10 golvingen = 1 seconde. Bij enkele curven komt onderaan eene lijn voor door het signal electrique veroorzaakt. Bij twee is ook de expiratie geregistreerd. Van de verdere lijnen is in den regel de bovenste de lijn der kaakopening; elke daling dezer lijn geeft eene opening der kaak aan, stijging de sluiting der kaak. De volgende lijn is die der lippen; zijn er twee lipcurven dan geeft de bovenste lijn de beweging der bovenlip, de tweede die der onderlip aan. Elke verheffing dezer lijn wijst op verdikking of stulping der lippen. De onderste dezer lijnen wijst de beweging van den mondbodem aan. ') Alvorens te beginnen met spreken wordt door eene beweging der organen op iedere lijn een verticale boog gezet, die als nulpunt dienst doet, van waaruit de schrijfstift zijne beweging aanvangt, welke lijnen dus als uitgangspunt voor de berekeningen dienst kunnen doen. Beschouwen wij thans ééne groep meer in het bizonder, nl. Piet eet een pit; Eet Piet pitten? De kaak is eerst geheel gesloten, de lippen zijn in rust, de bodem is niet gespannen. Bij P wijken de kaken iets van een, de lip wordt vooruitgebracht en de bodem begint zich te spannen, om bij de t zijn hoogste punt te bereiken. Waar de p in 2 overgaat opent zich de kaak, de lippen trekken zich sterk terug en de bodem is sterk gespannen. Bij het einde der z^, die hier monophthong (een rechte lijn) is, wordt de kaak terstond gesloten, de lippen komen iets naar voren en de bodem trekt samen en ontspant zich, het laatste bij de explosie der t. Hierna blijft de kaak een oogen blik gesloten. Bij eet daalt de kaaklijn, de kaak opent zich dus, de lijn der lippen daalt, de bodem rijst; bij t rijzen de kaaklijn en de liplijn, terwijl de bodemlijn na sterke stijging daalt bij de explosie der t. Daarop sluit de mond zich zeer kort. De kaaklijn daalt weinig, de ') Welke spierbewegingen zulks veroorzaken heb ik aangegeven in het Sectieverslag van de Vergadering van het Utrechtsch Genootschap 1897, en vergelijk ook Zwaardemaker in Onderzoekingen gedaan in het Physiologisch Laboratorium der Utrechtsche Hoogeschool, V, 1, 59. 78 J. H. Gallée lip verheft zich en de bodem stijgt; uit de verheffing van de liplijn blijkt dat de klinker die met de ee van een wordt aangewezen een i -klank heeft. Bij de volgende n wordt de kaak gesloten (blijkens de stijging der lijn), de lip echter wordt niet voor dentale gesteld, maar met het oog op de volgende p, waarvoor de lippen gestulpt blijven, in labiaalvorm. Na de explosie der p wordt de kaak sterk geopend (de kaaklijn daalt) en ook de liplijn daalt, de bodemdruk wordt sterker zoolang de i duurt; de druk is echter niet zoo sterk als bij van Piet. Bij de t sluit zich de kaak, de lip blijft strak, maar verheft zich na de explosie der t, die ook in de kaak zichtbaar is; de bodemlijn is laag geworden en begint gedurende de spanning, die volgt, te stijgen tot de explosie der t. De ee in Eet is langer dan die in den vorigen zin, en is niet vol blijkens de beweging die tijdens de vocaal-komen monophthongisch, door de kaak en door de lippen gemaakt wordt. Bij de t stijgt de kaaklijn, de liplijn daalt en evenzoo bij de explosie de bodemlijn; de beide laatste stijgen terstond weder bij de p. Wanneer de kaak voor geopend wordt daalt de lijn weder, ditmaal niet sterk, de mond is dus niet sterk geopend, de liplijn daalt (de lip wordt teruggetrokken) en blijft laag ook bij de volgende t. De bodem stijgt bij p en is het hoogste bij ie en het begin der t om bij de uiting der t opeens te dalen. Bij t en p is de kaak gesloten. Bij p stijgen lip- en bodemlijn; de laatste is ook nog hoog bij de volgende i. Deze is in de kaaklijn zichtbaar door een vrij sterke daling, terwijl ook de liplijn opeens daalt. Bij de tt rijst de kaaklijn, worden lip en bodemlijn na eene kleine verheffing laag. Bij deze tt is eene dubbele beweging waar te nemen. De kaak opent zich weinig bij de e, de lijn komt iets vooruit, de bodem stijgt en ontspant zich bij de explosie der n, waarbij de kaak gesloten wordt. Uit deze analyse van eene der curven blijkt m. i. voldoende dat op deze wijze aan te wijzen is waar de verschillende klanken aanvangen en ein Hierdoor wordt het bij gevolg mogelijk om den duur van conso--digen. nanten en sonanten met eenige nauwkeurigheid te bepalen. Uit de hierboven aangegeven punten wil ik dit punt nog iets nader toelichten en ik zal de lengte van enkele vocalen in cijfers opgeven. Reeds in 1883, en opnieuw in 1893, heeft Sievers in zijne Phonetik 1 § 642 e. v., waar hij bij de indeeling der vocalen in overkorte, korte, Studie van spraakklanken. 79 lange en overlange, de metingen van vocalen in het dialect van Reutlingen door Ph. Wagner gedaan bespreekt, op de noodzakelijkheid van nauwkeurige metingen der vocalen gewezen. Nu door de belangrijke onderzoekingen van Hirt en Streitberg over de accentuatie, aan lange vocalen en diphthongen een duur van drie morae, aan korte een duur van twee morae is toegekend (Hirt Der Indogerm. Akzent p. 62 en 63) is het volstrekt noodig te onderzoeken welke vocalen in de levende taal tot de lange, welke tot de korte gerekend mogen worden. Dit onderzoek is niet zoo eenvoudig, want de lengte is niet altijd gelijk en is soms afhankelijk van bijomstandigheden, zooals o. a. de emphase waarmede een woord wordt uitgesproken, de meerdere of mindere nadruk, die op een woord gelegd wordt, de plaats, die het woord in den zin inneemt. In de volgende bladzijden heb ik getracht den tijdsduur der vocalen voor de klanken in sommige woorden te bepalen. Natuurlijk is dit nog verre van voldoende om hieruit bepaalde conclusies van algemeenen aard te trekken. De enkele opmerkingen, die ik bij deze cijfers geef, moeten dan ook opgevat worden als alleen geldende voor het tot nog toe waargenomene. Waar ik thans eenige resultaten van onderzoek op zoo beperkte schaal mededeel, doe ik dit in de hoop dat ook anderen zich opgewekt zullen gevoelen tot dit onderzoek, want alleen door de klanken bij verschillende individuen en in verschillenden spreekrythmus te meten, zal men tot zekere resultaten en tot kennis van den alge toestand kunnen komen.-meenen Door middel onzer instrumenten zijn curven opgeteekend van woorden in de Nederlandsche conversatietaal gesproken, van woorden in dialect gesproken, en van woorden door een Franschman gesproken (deze curven heb ik elders behandeld, hier deel ik alleen de metingen mede.) Uit deze curven heb ik thans eenige genomen, die in de algemeene conversatietaal gezegd zijn door twee Nederlanders, twee (1 en 3) geboortig uit Holland, de andere uit het oosten van het land, doch sinds lang niet meer daar woonachtig. De woorden werden gesproken vóór het plan oni den duur der vocalen te onderzoekon bij ons was opgekomen. De zinnen werden in den gewonen spreektoon gezegd. Zij zijn de volgende: Zij maten met twee maten. Piet eet een pit. Eet Piet pitten? Wat raad, sprak Clara; en de op zichzelf staande woorden leefde, leven, baan, boen, ban, bang, bank, baat, boet, bat, boei, bit, biet, bet. w o w m wib mc ma o w m m m m(D ó m n p t ^' 2t m c 'm á m (D rvv^ o ¢ R E RO cn 0 m . c¢ m ó m m' 0 . r N A P `°b C p y •0 v b dm m p R b p m m., m m^:^ 0 w0 (p 2 Y C O m ° ^j ó bb R (p b M é w n a á ^ A Á ml^ P M1 R » `° t ó có ^^ ^ c+ ló ^.`F p a ^ N ' N. O P ° c: w c;, m m t-m m m U ¢M C^ ct O4 Cp^a„ m '^ ." ° Á A A N ut mc. KY " q óY O^ r F+ n w < '0 `"' a^ ó O hc0WY m 1mm ^ w `r áá a^ á có^ 1 `IÁ^ A^ ^D l p ic w é R, ro, A `° 't 5c* ^ A cD M ^ ^ oc `^ G^ F,,

y O ti 09 CO (Q v i0 ¢ p é AA nR 4 Á m cQ^ -^ c ~ tvi:> Ó G O CO 1(00 Á N G 0 9 m fi o ars ^ m o C4 I ^ 1 CD t09 Á I ^ O A I N T I I o ó 1 2 lo i o cu N mo N O aa o „^ O g 9j .Fmi 1•Y V^ o.i^^ R^ Ii ;?^ ¢i N^ ó ry uJ 1m C7 ,t10 ÖÓ1 .1 N y^m W Ó°a^y m u a ^a - m a^w rm m óá o .a ;aq 0 ..may m OA -.p myy áom -+mei ° ^ Ra ^ G+f ,QI rm n O jp r- BA -_Q_ -p -') mca ' OP. .m m—G Cd ^mF'i•m Jó-a d 'y _^ . Ö ^ UO % ,U^ ^ ^ N H 1 1 Jy m mGL ^1 mG d ^ ma^ d ^ '^ y N íNHO-NP^ ^ á^ O^ CmA 0^-i O Q1 m yp ^4^p ) i-i ^3 d m Nm iP_ .3 ... .^ .., :a ,m „Zwart en Wit, een verhaal uit den Vrijstaatschen Basut000rlog" (deel 8 der Zuid-Afrikaansche Historie Bibliotheek, blz. 210 vlg.) „Ons Zuid-Afrikaansch volk is een raar mengsel van deugden en gebreken, niet dat het daarin nu zeer veel van andere volken verschilt, die meestal mengsels van een dergelijken aard zijn. Maar die deugden en ondeugden zijn, zoo verre ons volk betreft, zoo eigen worden zoo treffend door onze geschiedenis opgehelderd, dat-aardig, en men somtijds niet weet wat van „onze menschen" te denken. Over 't a]gemeen kan men onze Afrikaners niet beschuldigen van lafheid. De moed dien zij steeds aan den dag hebben gelegd in hun jagen op de wilde dieren des velds; de bewonderenswaardige dapperheid en taaiheid van geest ten toon gespreid in de dagen van den groeten Trek [er volgen nog vele andere voorbeelden die ik kortheidshalve oversla], ... dat alles maakt den man die het wagen zou ons volk een lafhartig volk te noemen, tot een leugenaar. Maar laat nu eens een commando Boeren eenigen tijd lang in het veld liggen, zonder iets te doen, of zonder eenige voordeelen op den vijand te behalen; of laten zij eens hun vertrouwen verliezen in hunnen aanvoerder, en ziet dan eens hoe gauw zich het ongelukkige „Huis toe!" laat hooren. In een vorig boekje heeft de schrijver verhaald hoe die geest zich zelfs vertoonde onder de Transvaalsche Boeren in het kamp op de Drakensbergen, eenige dagen v6or den slag van Majuba. En er bestaat ook geen twijfel of diezelfde geest van verveling en verlangen naar huis, en gebrek aan geest geduld, vertoonde zich ook in het kamp van de Vrij-kracht en voor Thaba Bosigo, toen de eerste aanval op-staatsche burgers dien berg, door ons in een vorig hoofdstuk beschreven, mislukt was. Er vond heel wat gemor plaats, heel wat verkeerde praatjes en heel wat ongehoorzaamheid aan de bevelen der officieren; het laatste zeker niets bijzonders onder een aantal mannen die onder geen geregelde discipline staan, maar slechts aan elkander verbonden zijn door het éene doel om het land tegen den vijand te verdedigen." Op een andere plaats heet het (p. 185): „hoe goed de Afrikaansche boeren ook mogen zijn om in het open veld te strijden, zoo is het bestormen van een vesting iets dat geheel buiten hun aard is, en waartegen zij niet geheel en al opgewassen zijn. De bestorming en inname van Majuba door de Transvalers is daarom te meer een bijzondere heldendaad omdat het gedaan werd geheel en al buiten de gewone manier waarop de Afrikaander Boeren vechten. Er zijn, meenen wij, slechts nog twee zulke gevallen in de geschiedenis der Boeren bekend" (een door P. Kruger in 1868, en een door Nicolaas Smit in 1876 gewaagd). Na Spioenkop behoeven we niet meer van 2 gevallen te spreken, doch leerzaam blijft deze opmerking; 't is jammer dat de boeken van 246 D. C. Hesseliiig d'Arbez nog weinig hier te lande gelezen worden en men de voorkeur geeft aan berichten en geschriften uit de tweede en derde hand. Twee kleinere boekjes met korte verhalen, getiteld „Kaapsche Stories" en „Uit het Afrikaansch Boerenleven" ('t laatste door J. D. Kestell) zijn niet van geschiedkundigen aard; men zou ze dorpsnovellen kunnen noemen, interessante bijdragen tot de kennis van 't leven in Zuid-Afrika. Het in de tweede plaats genoemde boekje geeft tooneeltjes weer aan de Modderrivier en bevat ook menige diepgevoelde beschrijving van het landschap. De taal van d'Arbez en Kestell is een soort van brug tusschen Afrikaansch en Hollandsch; op dezelfde wijze heeft in poezie Melt Brink, dien men bij onzen Vader Cats vergelijkt, geschreven. Na dit overzicht van den toestand doet zich ten slotte de vraag voor: hoe zal nu in de toekomst zich taal en letterkunde in Zuid- Afrika ontwikkelen? Zal 't Engelsch langzamerhand de taal der kolonisten verdringen uit het beschaafd gebruik en haar maken tot hetgeen waarvoor ze thans door de Jingo's wordt uitgescholden, tot een „kombuistaal," gesproken tot Hottentotten en Kaffers, door iedereen naar hartelust geradbraakt en vermeden in rechtzaal en raadzaal? Of, zoo dit niet gelukt, zal dan 't Nederlandsch de taal der Boeren meer en meer vervangen en ten slotte onze taal met geringe afwijkingen ook de hunne wezen? Zal wellicht noch aan 't Engelsch noch aan 't Nederlandsch de toekomst zijn, maar aan 't Afrikaansch, nadat het, door vooral aan 't Nederlandsch tal van woorden ontleend te hebben die in de dagelijksche spreektaal der Boeren niet voorkomen, tot een middel van vertolking geworden is, dat, evenals 't Engelsch, armoede van vormen aan grooten rijkdom van woorden paart? Waar de toestanden zoo snel zich wijzigen als in Afrika thans het geval is, wordt profeteeren nog gevaarlijker dan elders; we dienen ons dus tot enkele beschouwingen te bepalen. De macht van 't Engelsch is ongetwijfeld een zeer dreigend gevaar, ten eerste omdat de Britten er nu eenmaal in geslaagd zijn hun manieren als een kenmerk van hooge beschaving te doen beschouwen en dus de behoefte om voor wat meer dan de overigen door te gaan, velen tot Engelsch leeren en Engelsch spreken drijft, vooral wanneer zij gelooven dat men hun eigen taal voor een verwerpelijk patois houdt. Iedereen heeft wel eens gehoord van Afrikaansche meisjes die in 't bijzijn van Hollanders liefst Engelsch praatten, eenvoudig omdat zij dachten dat haar Afrikaansch voor brabbeltaal zou worden aangezien. Ver verlichter taalkundige begrippen kan eerst lang--spreiding van zamerhand die vrees wegnemen en daarmee een machtige reden voor de hooger ontwikkelden om tot het Engelsch hun toevlucht Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika. te nemen. Niet te keeren door eenig betoog is de groote invloed dien de tallooze Engelsche uitlanders op de taal oefenen. We zagen dat reeds in 't begin van deze eeuw de Engelschen bij duizenden naar Afrika togen, en, indien de plannen der Engelsche regeering tot uitvoering komen, zal in de eerste jaren der komende eeuw die immigratie nog veel grooter worden. Die vreemdelingen, als echte Engelschen onbekend met wat andere volken spreken, gevoelen en doen, zullen niet alleen door hun eigen persoon de Engelsche taal verbreiden, maar zij zullen ook de invoerders zijn van een reeks voortrefielijke dichters en schrijvers zooals er slechts bij weinig volken van ouderen of nieuweren tijd worden aangetroffen. Alleen immigratie van Nederlanders kan, schoon met ongelijke wapenen, hier den strijd aanvaarden. Van zulk een krachtige versterking van het Nederlandsche element hangt dan ook m. i. alles af. Slaagt Engeland er in de beide republieken in te lijven en als heer en meester den toevloed van vreemdelngen te regelen, dan zal gebeuren wat in de Kaapkolonie geschied is: een langzaam veldwinnen van 't Engelsch naast het Nederlandsch, dat, zoo 't niet door een onafhankelijk volk in Zuid-Afrika ge als 't symbool van een nationale partij gehandhaafd was,-steund en ongetwijfeld reeds veel meer alleen de taal van huiskamer en keuken geworden zou zijn. Verlies der vrijheid beteekent dus achteruitdringen van 't Nederlandsch. Behouden de Republieken haar onafhankelijkheid, dan zal zeker de haat dien Engeland zich door zijn roofoorlog en door zijn minachtend gesnoef op den hals heeft gehaald aan onze taal ten goede komen; we kunnen ons ten minste niet voorstellen dat kort na den oorlog de dochters der Transvalers weer naar de Engelsche scholen gezonden worden die zooveel hebben bijgedragen om de jonge meisjes van haar moedertaal te vervreemden. Maar als eenige jaren verloopen zijn en opnieuw de Republieken niet slechts door Engelsche goudzoekers, maar ook door Engelsche winkeliers en handelaars overstroomd worden, dan zal 't gevaar dreigen dat door den inval van Jameson en den tegenwoordigen oorlog tijdelijk werd afgewend: de annexatie langs vredelievenden weg, 't gestadig toenemen van Engelsch sprekende uitlanders waaronder mannen zullen wezen van ontwikkeling en smaak die niet van de overmacht hunner troepen maar van hun rijke literatuur den zegepraal hunner nationaliteit zullen ver tegen dit gevaar baat alleen een toenemend aantal-wachten. En ontwikkelde menschen van Nederlandschen stam. Het moge waar zijn, gelijk Dr. Kuyper aan 't slot van zijn welsprekend pleidooi in de Revue des deux Mondes 1) gezegd heeft, dat nooit de Re ') Januariaflevering van 1900. 248 D. C. Hesseling publieken Engelsch zullen worden zoolang de Transvaalsche moeders haar talrijk, krachtig kroost zullen baren, dat de taal hierdoor behouden kan blijven valt te betwijfelen; komt niet een andere, machtige factor te hulp dan kan, bij alle verschil der verhoudingen, een toestand ontstaan als in Amerika waar de losscheuring van Engeland niet verhinderd heeft dat zijn taal, reeds in de 18de eeuw de heerschende, ten slotte bijna alle sporen van 't Nederlandsch heeft weggenomen en waar, met weinig uitzonderingen, ook zij die trotsch blijven op hun afstamming van een niet-Engelsch volk toch de taal hunner voorouders niet meer verstaan. Die machtige factor kan niet anders wezen dan immigratie van Nederlanders op een schaal die ten minste eenigermate te vergelijken is met het contingent dat Groot-Brittanië jaarlijks naar 't land tusschen de Oranjerivier en de Limpopo zendt'). In de laatste jaren is reeds veel in die richting tot stand gekomen. Dat onderwijzers in grooten getale naar de Zuidafrikaansche Republieken trekken kan stellig een kostbare aanwinst voor 't nationale element zijn, vooral wanneer ze verlichte denkbeelden omtrent taal meebrengen en inzien dat de spraakkunst in de eerste plaats dient te constateeren 't geen bestaat en slechts met voorzichtigheid en takt kan meewerken om het spraakgebruik te leiden. Toch hechte men niet te veel aan 't invoeren van dit geleerde element; bij deze kwesties heeft de kwantiteit der nieuwe bewoners een zeer grooten invloed en vooral is van belang dat een groot aantal vrouwen, de eerste en beste onderwijskrachten die wij allen in onze moeders gehad hebben, zich naar Afrika begeven. Van zulk een immigratie is zelfs te verwachten dat het Nederlandsch gelijk het in Europa gesproken wordt 't Afrikaansch tot op zekere hoogte aan zich assimileert. Indien ik mij niet bedrieg zijn reeds sporen van zulk een assimilatie waar te nemen; ik bedoel de gemengde taal die in Ons Tijdschrift en , in de boeken van d'Arbez wordt gevonden. Mooi vind ik die taal, dat wil ik ronduit bekennen, niet. Ik houd te veel van alles wat echt en onvervalscht is om niet met grooter genot te lezen wat in 't zuiver Afrikaansch geschreven is dan de taal die een middending tusschen ons Hollandsch en dat der Boeren kan heeten. Maar 't is de vraag of zulke overgangsvormen te vermijden zijn. Een literatuur die werkelijk een bolwerk der nationaliteit zal zijn, een uiting van 't innigst wezen van 't volk, kan niet zooveel kunstmatige, niet gevoelde elementen bevatten, zij moet dichter staan bij de taal waarin men denkt. Doch zoolang de meerder ') Wie een eenigszins belangrijke immigratie voor onmogelijk houdt (een vraagstuk waarover een deugdelijk oordeel buiten mijn competentie ligt), moet zich geen illusies maken over 't handhaven onzer taal. Over de taal en letterkunde van Zuid-Afrika. heid zich niet los kan maken van 't geschreven woord, taal, stijl en spelling voor ongeveer 't zelfde houdt (en geschiedt dat nog niet overal?), zou er een tweede Dante noodig zijn om den toestand te wijzigen. In die omstandigheden kan Zuid-Afrika de hulp van 't Nederlandsch, zelfs zooals 't bij ons geschreven wordt, niet ontberen. Dit gevoelen ook de voorvechters van 't Afrikaansch, dat was de meening van den vroegeren president Burgers, dat is ook uitgesproken door du Toit. Ook hier heeft deze getoond, dat, hoe ook zijn inborst moge wezen, zijn hoofd helder is. Bij zijn beoordeeling van 't standpunt door den Taalbond gekozen, die enge a:insluiting aan 't Nederlandsch wilde, schreef hij 't volgende : „Ver my lyk dit nou, ons moet hulle help so veul as ons kan, want al wat Nulle win of behou is ons erfgoed. Mar ons het buitendien 'n grote werk, waarin alle voorstanders van Afrikaans di hande moet ineenslaan." Dat groote werk is natuurlijk het bevorderen van een eigenlijke Afrikaansche letterkunde. Wie zal durven voorspellen in hoeverre dat werk zal slagen? Wie kan zeggen of 't aantal Nederlanders in Zuid -Afrika zoo groot zal worden dat onze taal, langs denzelfden weg waarop in ons eigen land de dialecten langzamerhand onder den invloed komen van de gemeenlandsche taal, zoo ook 't Afrikaansch meer en meer verhollandschen zal? Weinig kan hier door uitheemsche schrijvers, veel door sprekers gedaan worden. Een belangrijke en invloedrijke groep mannen in Zuid-Afrika ver voor nauwere aansluiting met Nederland veel van 't invoeren-wacht eener vereenvoudigde spelling; zelfs zijn zij in dagbladen begonnen met de nieuwere spelling in te voeren en zij dringen er op aan, 't is geschied bij monde van Dr. Vredenrijk Engelenburg in „de Gids" van 1897 1), dat ook de Nederlandsche schrijvers die beweging bevorderen. 't Komt mij voor dat het vraagstuk van de spelling in deze zaak van zeer ondergeschikt belang is, en dat veel meer nadruk gelegd had moeten worden op vereenvoudiging van de taal, een eisch of een verlangen dat in het opstel van Dr. Engelenburg in 't geheel niet tot zijn recht komt. Het is niet mijn bedoeling om de uitdrukkingen van dat opstel, waarvan de strekking mij bijzonder sympathiek is, scherp te kritiseeren of te vitten op enkele minder gelukkige zinswendingen, maar ik kan toch niet nalaten 't een en ander er uit aan te halen en de vraag er bij te voegen: zou voor den Afrikaander een taal die schoolsche vormen en vreemde woorden vermijdt, al ware ze in de spelling van Siegenbeek geschreven, niet duidelijker wezen dan ') Dr. F. V. Engelenburg, De spellingkwestie met het oog op Zuid- Afrika. De Gids 1897 I, blz. 357 vlg. 251) D. C. Hesseling zulke uitheemsche of nooit gesproken termen in vereenvoudigde schrijfwijze? Ik lees dan daarin van „de beweging tot spellingshervorming, welker program", van „eischen welker niet inwilliging", 't een en ander ten gevolge zal hebben. Verder van „de Engelsehe taal welke wordt gebruikt en geschreven door volken van diverse klimaten, maar welke met dat al het gewelf is waarop een geestelijk Imperium rust" enz. enz. En aan 't slot van 't opstel, in anderhalve bladzijde druks, vind ik de volgende woorden: „literarische importantie, ornamentale versiersels, (enecdotisehe historie (histoire aneedotique), discomfort, perpetueeren, hun afkomst adverteeren. Ik ben werkelijk geen purist, anders zou ik nog woorden als eventueel, consolidatie, recent, sceptisch, sentiment, commercieel, incident en gebaseerd (die alle op diezelfde anderhalve bladzijde voorkomen) willen brandmerken. Is hier nu niet de hoofdzaak voor iets zeer uiterlijke verwaarloosd? Hoe kan men iets verwachten van zulke bijkomstigheden als spelling, wanneer ze niet de uiting blijken te wezen van een algemeen, in alle omstandigheden en voor elk publiek zich openbarend streven naar 't afleggen van stijlversierselen die aan den dertigcentsbazar herinneren? 't Beschaafd publiek houdt er van, dat is waar, of kan ten minste niet begrijpen dat een kale muur mooier is, maar voorgangers mogen ze nooit ophangen, wie ze ook te gast krijgen. En daarom, vereenvoudiging van de taal zelf, 't naderen tot het algemeen gesproken woord ('t daarmee gelijk worden acht ik even ongewenscht als onuitvoerbaar) moet het middel wezen om tot elkander te komen. Hoe de taal zich onder den invloed der omstandigheden in dien zin kan wijzigen, leeren ons thans reeds de kranten, die allerlei woorden als „spruit, drift, kopje, lager" bij hun lezers als bekend onderstellen en zelfs zinswendingen gaan gebruiken die men vóór den oorlog er wel niet in zal aangetroffen hebben. Men leest, „dat de toestand in Mafeking maar droevig moet zijn"; een Nederlandsch dokter bij een der ambulances schrijft van „een tafel waarvan de eene helft dient om kost te vatten", een andere Hollander dat iemand in Pretoria „zoo maar zoo kwam om naar zijn vrouw te zien." Een bloemlezing kan ieder die met eenige aandacht de krant leest zelf maken 1). Het is zeer de vraag of zulke Africanismen eenigen blijvenden invloed zullen ') In Engelsehe boeken zijn in de laatste jaren een menigte Zuidafrikaansche (Hollandsche) woorden binnengedrongen. Uit een der werken van J. Percy Fitzpatrick, The Outspan (Londen, 1897), haal ik aan: outspan, inspan, veld, koppie, kloof, riempje, stoep, strop, ya, niks, yokeschey (juk vrouw enz. Alleen 't laatste van deze woorden wordt door den-schei), schrijver verklaard. Over (le Lail en letterkunde van Zuid-Afrika. hebben op de taal hier te lande, maar ze geven ons een proefje van de wijze waarop in Zuid-Afrika de in zoo langen tijd van elkaar vervreemde stamgenooten in hun spraakgebruik weer wat tot elkander kunnen komen. Wanneer men er aan denkt dat op wel niet vele, maar toch hoogst belangrijke, punten de morphologie, de spraakkunst in engeren zin, van 't Afrikaansch is gaan ver onze taal, — ik herinner aan 't verloren gaan van-schillen van 't imperfectum en van 't onzijdig geslacht — dan zal men beseffen dat voor de Afrikaners het sprelcen van Hoog-Hollandsch (verstaan doen zij het allen) geen gemakkelijk werk kan wezen. Ik herhaal aan 't eind van mijn beschouwingen nog eens dat ik mij aan voorspellingen niet wil wagen. Moge de onafhankelijk Republieken en de bloei van het nationale leven in al-heid der zijn uitingen de uitslag zijn van den strijd die thans in Zuid-Afrika tegen heerschzucht en hoogmoed wordt gestreden. Leiden, 8 April 1900. D. C. HESSELING. NEDERLANDS FN AFRIKAANS. Dr. Schepers verontschuldigde naar aanleiding van deze rede, van I)r. Hesseling onze Volkstem-redakteur dus in de ,.Groene": „Mij dunkt, dr. Engelenburg mag zich nu zelf in zijn Gids-artiekel van noch al wat nodeloze boekegeleerdheid bediend hebben — hij schreef trouwens ook voor ons, boekgeleerden en (half) verfransten; hij heeft ons verfranst verlaten en kon niet weten , dat wij in korten tijd zoveel meer nasjonaliteitsgevoel hebben gekregen." Er komt ons in deze opmerking zeer veel waar voor. B. H. OUDE TAAL-WIJSIHEID. Op het zesde „Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres", in 1860, hield de Hoogleraar W. G. Brill een Redevoering over Het Grammatisch Geslacht der Naamwoorden. In 't Nederlands is het niet meer, in vierden naamval, den stoel tegenover de tafel. „Moeten wij ons het verlies laten welgevallen van zulk een sieraad als het onderscheid der geslachten, ook bij de zaaknamen, der taal bijzet, en den redenaar of dichter versteken van het 252 Orde taal-wijsheid. voordeel, hetwelk het vermogen om ook met het taalgeslacht te schil oplevert ?" Merk op de verwarring van denkbeelden! Het-deren hem antwoord is natuurlik: „Neen ! wij hebben nog niet alles verloren en het is plicht te behouden, wat wij nog bezitten." Wat bezitten wij dan nog? Wel „er zijn nog zekere regels te bespeuren, waardoor de toekenning van het geslacht tot in dezen tijd geleid wordt." B.v.? Nu b.v. „de namen van groote en sterke dieren zijn mannelijk, die der kleine en tedere vrouwelijk"; etc. etc. Het is waar, op die regels bestaan uitzonderingen. „Maar mits men nu slechts niet al te streng die uitzonderingen wil gehandhaafd hebben, en vergunne ze tot den regel terug te brengen, opdat men niet genoodzaakt zij het geslacht eens naamwoords telkens in het woordenboek na te slaan, maar op zijne eenmaal gemakkelijk verkregen kennis moge afgaan, — zal de strijd tusschen regel en gebruik kunnen opgeheven worden, en allengskens de vorm eene duidelijke beteekenis en weldra misschien een nieuw onverstoorbaar leven bekomen." De strijd tussen regel en gebruik: en de „regel" is natuurlik de taalkundige waarheid, het „gebruik" is de werkelikheid maar. Maar nu komt het merkwaardigste: Het vraagstuk is niet van belang „ontbloot": „Zoo ons in het spreken de bewustheid kwelt, dat wij niet geheel beantwoorden aan hetgeen de hoogste juistheid en fijnheid der taal zou vereischen, hebben wij oorzaak ons zelven te laken" — den stoel, de tong, den voet, de tafel dus eis van hoogste juistheid en fijnheid van taal — „en zoo de taal iets anders van ons schijnt te vergen, dan wat den verstandige en beschaafde gemakkelijk afgaat" (merk de tegenstelling !), — „wreken wij ons op onze taal en smalen haar in tegenoverstelling van andere minder eisehende of stelliger regels voorschrijvende talen: Ziedaar een treurig gevolg: Moeten wij, Nederlanders, om eenige reden afzien van de poging om onze taal juist zonder pedanterie, bevallig zonder gedwongenheid te spreken, en werden wij verleid tot de meening dat onze taal bij andere talen in degelijkheid van gronden achterstaat, voorwaar niet gering zou de schade zijn: Immers, de verstandelijke vrijheid van den individu staaft zich door het gemak, waarmede hij in zijn spreken den regel in acht neemt, en de vrijheid eener natie rust eerst op degelijken grondslag, als zij hare taal weet te waardeeren." Als hier nu geen humor in zit ! .... Dit noemt men tegenwoordig „ideologie". Maar, niet waar? buiten ideologie geen idealisme en wij moeten toch altijd idealen blijven „koesteren". Wij zijn toch nuchterder geworden! V. D. B. EEN PAAR GEDACHTEN OVER HET TWEEDE PHILOLOGEN CONGRES TE LEIDEN 18 en 19 APRIL 1900. Wanneer de schoolmannen, hoogleraren en leraren, bijeen komen, zoals nu niet Pasen voor de tweede maal gebeurd is, dan worden er natuurlik kwesties van wetenschap besproken, van vakgeleerdheid, waardoor wat vaag was geworden door niet-onderhouden voor velen weer duidelik en massief wordt, waardoor men weer bijkomt, enigzins ten minste, want twee dagen is wel wat heel kort voor wetenschappelike opvoeding. En dat te meer, omdat ook het vak van allen, maar vooral van de leraren, de pedagogie, 'en gedeelte van de tijd in beslag neemt en vooral ook de verzuchtingen over de slechte wetten waar onder het onderwijs zucht. Uit de rijke stof nu van zo'n kongres wil ik mij twee sprekers uitkiezen n.l. Prof. C. B. Spruyt, die het had over het Algemeen Kandidaatseksamen" en Dr. Gunning die zich in z'n rede over de „Bereikbare idealen" bepaalde tot het gymnasium. Het volgende dunkt mij nu van de inrichting van ons letterkundig taal -onderwijs aan beide inrichtingen.-en Wat de Akademie betreft, is dit de kwestie: onze tegenwoordige wet op het Hoger Onderwijs kent niet meer het doktoraat in de letteren, maar wel doktoraten in de klassieke letterkunde, in de Nederlandse letterkunde, in de Sernitiese letterkunde en in de taal-en letterkunde van de Oost-Indiese Archipel. Nu komen in de praktijk de beide laatste zelden of nooit voor en de klassieke en de Nederl. letteren blijven over. Op het vorige kongres was nu daarnaast de eis gesteld om ook de opleiding van de zgn. moderne letteren naar de Akademie over te plaatsen, zodat men dokter in 't Frans, Duits of Engels kon worden, maar noch meer wenselik had de spreker van toen het gevonden als men die splitsing in doktoraten weer varen liet en terug algemene doktoraat in de letteren. Daarvoor was dan-keerde tot het natuurlik 'en gemeenschappelik kandidaatseksamen nodig, terwijl niet het oog op de ontzettende uitgebreidheid van de taalkennis van onze 254 J. B. Schepers dagen en om de studenten de gelegenheid te geven, om weer terug te keren tot het terrein van de vrije studie, de kandidaat voor het doktoraat 'en keuze kon doen uit 'en lijstje hoofd-en 'en lijstje bijvakken. Wat toen maar even, als ter loops aangeroerd was zou Prof. C. B. Spruyt na eens op verzoek van het hoofdbestuur 'en nauwkeurige omschrijving doen ondergaan. Het clenkbeeld lachte de spreker niet toe, maar het gaf hein aanleiding tot het uitspreken van z'n vele, vele klachten en het niet-toelachen van dat denkbeeld, zoals spreker het uitte, kan ik me best begrijpen. „Il n'y a plus de fautes à commettre!" het werd door hem gezegd van ons Middelbaar en Hoger Onderwijs en het zal wel waar zijn, want onder al die 200 leden-onderwijsmannen was er niemand die ook maar één woordje sprak, ten gunste van de tegenwoordige wet op het Hoger Onderwijs b.v., want deze vooral had het zwaar te verantwoorden, toen Prof. C. B. Spruyt er op aanviel met zijn flijmscherpe woorden; integendeel twee andere Professoren haastten zich er het hunne noch aan toetevoegen. Nu als dat dan zo is waarom laat de Regering zich dan bij zulke gelegenheden niet vertegenwoordigen? Wil men niet verbeteren, wat zo beslist verkeerd is? Staat de hoge politiek hieraan in de weg? Zou het ook kunnen zijn omdat alle plannen tot verbetering van de misstanden noch zo vaag, zo tegenstrijdig zijn? Hoe moest b.v. 'en regeringsafgevaardigde nu wel over de zaak van „het algemene kandidaatseksamen" denken, als hij op dit kongres gekomen was toegerust met de kennis der Handelingen van het vorige? Behandeld zou worden het bovengenoemde eksamen, waarvan de bespreking vóór twee jaar voor 'en deel de stof geweest was van de rede van Prof. Symons over de opleiding der leraren in de moderne talen" terwijl om diezelfde kwestie de diskussie draaide toen Prof. Kern z'n rede over „Philologie en Taalvergelijking" had gehouden. Nu had die gekommitteerde daar kunnen lezen, hoe Kern, Symons, Speyer b.v. de overtuiging hadden dat de linguistiek, de vergelijkende taalstudie, 'en noodzakelik bestanddeel moest zijn in de opleiding van moderne en klassieke philologen. Prof. Symons sprak dat wel het scherpst uit in het debat na de rede van Prof Kern: „Moet de linguistische studie niet een deel van het hoofdvak worden? Zij is toch een integreerend deel van de taalstudie. Den philoloog moet zoo spoedig mogelijk worden geleerd een wetenschappelijke taalbeschouwing; hij moet bij den aanvang van zijn studie worden ingeleid 1 0 in de kennis van het leven van de taal, de „Prinzipienwissenschaft" en 2°. in de phonetiek. Dit college kan gegeven worden door ieder die daartoe geschikt en genegen is, hier door een classicus, daar door een indoloog, ginds door een germanist. De beoefening van de historische taalwetenschap kan zich aansluiten bij elke taal, die de student leert; hij moet van de verschillende talen weten, wat thans op een gymnasium wordt gedoceerd." Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 255 Ziedaar de tekst waar over nu de regeringsafgevaardigde 'en preek verwacht zou hebben; immers nu zouden uit de algemeenheid de biezonderheden worden opgediept en in kleinigheden nauwkeurig omschreven worden. „Eenzelfde candidaatsexamen, gevolgd door een doctoraal, met hoofdvak en bijvakken ter keuze van den examinandus zou (het) ideaal (van Prof. Symons) zijn" (Hand. 49). Als een groep mensen, die hoe ver ook van denkwijze, samen op één doel afgaan, om daarna-schillend weer ieder z'n weg te kiezen, zo zouden de philologen daar voor zijn ogen voorbijmarsjeren vastbesloten hun zin ten slotte door te drijven. En als hij er geweest was, dan had hij z'n oren niet kunnen geloven, want daar trad op Prof. Spruyt, op uitnodiging van het bestuur, en vertelde ons hoe het kandidaatseksamen, als het er dan kwam, waar zijn wijze van zien moest wezen. Blijkbaar was het zijn iedeaal niet, maar hij zou het dan toch maar zeggen, omdat de Heren daar op aan gedrongen hadden. Hij eiste dan eksamen in drie hoofdvakken Latijn, Grieks en Nederlands, ja waarlik het Nederlands ook, maar in een tamelijk duf gezelschap, de levende tussen twee doden in, en schrik niet: van die klassieke hoofdvakken zou 'en kennis geeist worden zo groot als nu bij het kandidaatseksamen in de klassieke letteren. Welk een toekomst! Maar waar blijft de deugd, vroeg meester Pennewip bij het Roverslied van Woutertje? Waar bleef de linguistiek? Zelfs onder de bij-of testimoniumvakken, zoals spreker zich die dacht, talrijk als het zand der zee, zodat er zelfs semesterkursussen voor nodig geacht werden om iemand in staat te stellen voordat hij 'en grijsaard was van de akademie te gaan, zelfs daaronder kwam de linguistiek niet voor. Met schrik werd mij nu duidelik, dat wij aan het laveren waren geraakt, dat deze gang door de stroom, die erg tegen was, ons eerder achter-dan vooruit brengen zou en dat het maar beter was het schuitje aan land te nieren en te wachten op het draaien van de wind of het keren van het tij. En mijn schrik werd noch groter toen ik daar zonder de hulp van de Linguistiek onze Moedertaal zag staan in het macabre gezelschap van Latijn en Grieks. De arme, ze zou het besterven en bijgezet worden naast de beide andere om ieder die kwam kijken toetegrijnzen met mummielach. Heerlik, heerlik, voor archeologen ten minste! Och dacht ik zo — laten ze dan mijn frisse, springlevende moeder asjeblieft sparen? Waarom nu noch eens weer die verstijvings--taal proeven met dat dartele kind? Ze begon net zo mooi en jolig, zo levendig en gezond te worden! Laten ze het Nederlands toch schrappen van de lijst van de hoofdvakken. Laten ze Linguistiek er heen zenden 256 J. B. Schepers om de baan voor het leven te openen en laten ze ook Latijn en Grieks weer begraven als hoofdvakken voor het kandidaatseksamen. Immers zonder beeldspraak, Latijn en Grieks mogen nu hoofdvakken voor de klassieke litterator zijn, voor de Germanist zijn ze alleen van belang indirekt voor zijn vorming als beschaafd mens natuurlik, maar dan staan Frans, Duits en Engels, die het vormende van het gedachten leven al in voor ons bevatteliker vorm weergegeven hebben, ver boven beiden; maar dan ook als schakels in de grote keten van Indo-Germaanse volken, waarbij hij ook vervorming als bij 't Germaans kan waarnemen, en daarvoor is 'en zo hoog aanvatten als bij het kandidaats- eksamen in de klassieke letteren vereist wordt niet noodzakelik. En voor zover ook de niet-klassicist ze nodig heeft zouden ze heel geschikt besproken kunnen worden op de colleges voor linguistiek, zoals trouwens Prof. Symons te Groningen al doet. Rest dus alleen als algemeen vak de grondbeginselen van tie ver taalstudie. Bij uitstek geschikt is dat vak oni 10 de van-gelijkende het veel gesmade gymnasium komende en daar bedorven jongelui in het wetenschappelik gareel te brengen, zoals Prof. Spruyt zich dat voorstelde, 20 om 'en bazis te zijn voor verder doorwerken op elk taalgebied van de Indo-Germaanse volkerenfamielie, terwijl het ook voor de zgn. historici biezonder nuttig zou wezen die grondbeginselen te hebben geleerd als volks-en oudheidkenners, maar ook omdat zij bloot staan aan verandering in hun denken, zodat zij bij slot van rekening Neerlandici resp. classici worden door de praktijk van het leven en 30 om het bezwaar weg te nemen, dat sommigen opperden, toen Prof. Symons als enige eis wou gesteld zien 'en algemeen doktoraal eksamen in 'en paar hoofd-en 'en paar bijvakken. Dat bezwaar was dit: „dan komen de studenten nooit aan het werk!" Dit bezwaar zou stellig gewichtig zijn in 'en overgangstijd van ons stelsel tot het nieuwe; immers het eksamen beheerst heel het gymnasium, heel de akademie door het jonge-mensenleven en dat zou niet zo maar veranderen; door dit af te nemen eksamen, waarover men op z'n langst twee jaar kou doen, zou dit bezwaar weggenomen zijn en in de ideale toekomst, als alle eksamenvrees en -studie verbannen zou zijn van de Akademies, ook dan zou de algemene bazis kunnen blijven omdat die heel prakties moet blijken. En nu had dat eksamen in mijn ogen als Neerlandicus noch het grote voorrecht dat het studeren in de linguistiek onmiddellik 'en eind zou maken aan de verkeerde gedachten die de jongelui van het gymnasium allicht meekrijgen, dat de klassieke talen staan boven de moedertaal, boven de zgn. moderne, verkeerde gedachten die niet onze tegenwoordige regeling van gymnasiaal onderwijs als van zelf zich opdringen aan hun jonge hersentjes. Maar over het onderwijs in de moedertaal aan de gymnasia moet ik aanstonds noch spreken. Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 257 Nu alvast dit: dc tijden veranderen en zo bleek ook het ideaal van Prof. Symons van vóór twee jaren zich gewijzigd te hebben, zich van noch meer eksamenwindsels te hebben ontdaan. Voor hem bleef alleen het algemene doktoraaleksamen in de Letteren meer over; maar zijn vooruitgang in denken is niet gedeeld door de overigen en allerminst door de spreker op dit kongres over het algemeen kandidaats als we nu weer deze weg insloegen, zou menigeen denken-eksamen; dat we teruggingen ook in taalopvatting tot het oude, zoals spreker de oude testimonia 'en dodendans liet uitvoeren voor onze ogen, waarbij 'en geestemuziek het „Deutschland, Deutschland über alles" speelde. Die wijze heb ik trouwens meer gehoord op dit kongres. In werke zijn we aan 't laveren en nu is het tijd van draaien, willen we-likheid niet met ons scheepje in het riet te land komen. Me dunkt, we kunnen nu met de koers die Prof. Symons vóór twee jaar aangaf 'en heel eind komen. Ree! Daar gaat-ie. Als we dat hoekje kunnen bezeilen, dan buigt zich het vaarwater en 't wordt wat ruimer vóór de wind. Dat hoekje is: geen algemeen kandiedaats- maar 'en algemeen linguisties en foneties voorbereidend eksamen als grondslag voor het vrije doktoraal eksamen naar de opvatting van Prof. Symons. Zo komt men tot z'n bestemming, de vrije ontwikkeling. Dit is dunkt mij wat wij litteratoren van de Akademie mogen eisen. Nu het veelgesmade gymnasium; valt ook daar niet iets goeds van te maken, 'en geschikte opleiding voor het studentenleven van de student in welk vak van studie ook, ja zelfs voor de litterator? Vat heeft ons het kongres op dit gebied geleerd? In z'n rede over „Bereikbare idealen" besprak Dr. Gunning veel dat z. i. mogelik was, om van het gymnasium weer de eenheid te maken die het nu niet meer is; zo vond spr. 10 dat de rektor grotere macht moest hebben tegen leraren en autoriteiten — hij moest zowat de „baas" zijn of de deftige papa van de leraren — 20 dat de leraren meer samenwerking hadden, meer van elkaars werk moesten afweten en 30 dat de jonges zich weer als delen van één groot geheel gingen beschouwen, waartoe o.a. een aula veel kon bijdragen. Dat waren moge maar daarnaast waren, meende hij, ook enige opvattingen-likheden, van het onderwijs die in Duitsland wel mogelik bleken te zijn, maar hier onbereikbaar schenen. Het was onder die ogenschijnlik onbereikbare iedealen, ;dat mij trof: de centrale pozietsie, door het moedertaal te nemen, wil het goed gaan.-onderwijs in De natsjonale eenheid, door moedertaal-en (vaderl.) geschiedenis gewerkt, zou die 'en onbereikbaar iedeaal zijn-onderwijs in de hand aan onze gymnasia? Zie bij het akademieonderwijs kan m. i. de hegemonie gerust ontnomen worden aan de moedertaal; daar is die één in het gelid van de Indo-Germaanse talen onder bevel van de linguistiek, maar de T.&L.X. is 258 J. B. Schepers Nederlandse philoloog moet dan al zoveel Nederlanderschap, zoveel natsjonale trots, zoveel vaderlandse taal en -geschiedenis in zich opgenomen hebben, dat hij aan en na de Akademie altijd ,z'n hele leven, blijft één van de typen van de aan Nederland en z'n taal gelovenden, en wel één van de edelste typen. En dat zal kunnen gebeuren, maar dan ook alléén, wanneer bij onze middelbare opleiding (gymnasia en burgerscholen) de moedertaal wel de plaats inneemt die haar toekomt. „De klassieken-hater", hoor ik al iemand zeggen en toch daarover spreek ik nu liever niet. Alleen dit: 'en leraar in de klassieke letteren gaf mij eens de verzekering, dat men aan het gymnasium volstaan kon met één spraakkunst en dat daarvoor bij uitstek geschikt was de Latijnse. In hoever nu van het Grieks iets gelezen en genoten kan worden, door de benodigde vormenkennis bij de lektuur te geven aan iemand, die op de hoogte van de Latijnse spraakkunst is, of bezig is op die hoogte te klimmen, ik kan het niet beoordelen, maar moet aannemen dat het kan: immers anders had genoemde leraar dat niet gezegd. Deze toch heeft als z'n lievelingsvak het Grieks gekozen en zou dus als het niet kon het doodvonnis over z'n eigen vak van keuze uitgesproken hebben. Dat zou de zaak al vrij wat eenvoudiger maken voor de verklassiekte heren en voorstanders, ook niet-litteratoren hebben behoefte aan enige kennis van Latijn en de a.s. litteratoren zelf zouden in die grammatica als 't ware de manier te zien hebben, waarop men uit 'en taal, waarvan het levende woord verdwenen is, de regels opspoort en groepeert; of men dan later Grieks, Sanskriet of Goties ging bestuderen, de grondslag was gelegd en daarop voort te bouwen. Maar dan moet men het levende Nederlands niet meer de regels van het dode Latijn opdringen. En laten de Latinisten de metode waarop zij de spraakkunst van die taal zelf doceren, noch eerst eens herzien naar de denkbeelden van Dr. Hoogvliet.') De kwestie van de splitsing tussen A. en B. leerlingen laat ik hier buiten: die is op dit ogenblik voor mij niet aan de orde. Maar hetzij men de B-leerlingen geen of minder Grieks, minder Latijn en meer natuurkunde of wat ook wil leren, dit staat vast: naast de kennis van 'n dode taal als model voor latere dode-taal-studie of voor de praktijk van het leven is voor allen dringend nodig kennis van 7 vakken: de moedertaal, Frans, Duits en Engels, Geschiedenis (vooral de Vaderlandse), Natuurkennis en Rekenen, maar geen van die allen kan in belangrijkheid zich nieten niet de moedertaal. Wat men ook wordt, dokter, advokaat, predikant, wiskunde- of taalleraar, men moet de beschikking hebben over z n eigen kostelikste zieleschat, de taal. Ieder moet ten minste in de eerste ') Zie ook J. A. Dèr Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's opvatting van taalstudie en methode van taalonderwijs, waarover later meer. Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 259 drie klassen van het gymnasium het algemene beschaafde Nederlands leren gebruiken bij z'n lektuur en in z'n opstel of als hij wat vertellen moet. Hij moet leren inzien, dat men om de eenvoudige eenvormigheid bij de Latijnse spraakkunst niet 'en soortgelijke eis stellen mag aan 'en levende taal met al z'n schakeringen. Die eenvormigheid heeft voor mij trouwens altijd noch iets geheimzinnigs; is 't ook 'n kunstmatige? En heeft hij dat algemene beschaafde leren kennen en daarnaast al gezien dat er ook in hem 'en individu steekt, dat misschien in enige opzichten afwijkt van de algemene vorm, dan moet hem de kunst nader gebracht worden, dan moet hij leren inzien, dat letterkunst niet anders is dan de uiting van 'en grotere intensiteit van ons denken; dat ieder die z'n denken zeggen en neerschrijven kan ogenblikken kan beleven, dat ook hij artiest is en kunst geeft. De kunst die hem het naast staat is die van z'n eigen tijd en zo komt men tot deze eisen, aan ieder beschaafd man te stellen: 1° hij moet kennen het algemene beschaafde Nederlandse woord van z'n tijd; 2° hij moet het kunnen spreken, lezen en schrijven en 't individuële leren scheiden van het algemene en 3° hij moet leren kennen, begrijpen en waarderen de eenvoudigste, mooiste kunstuitingen van zijn tijd. Dat voor de 4', mischien 5 laagste klassen van het gymnasium. Dan mag 'en beschaafde Nederlandse jonge zich daar niet toe bepalen en in de Sae klas moet hij nu enige kennis van het 17de en 18de eeuwse Nederlands opdoen naar hetzelfde boven beschreven beginsel, waardoor hij de algemeen-Nederlands-schrijvenden leert kennen met ook-híin-afwijkingen-van-elkander-in-taal, terwijl de artiest als b.v. Hooft geen geheel onbegrijpelike persoon meer voor hem kan blijven. Immers hij weet wat het artiest-zijn is. En ten slotte kan het middel klassieke Nederlands hens in de 6e klas nader worden ge--eeuwse, onbracht; om iemand het leven en de vervorming van 'en taal goed aan 't verstand te brengen, om hem goed duidelik te maken het onnatsjonale dat de Nederlandse klassieke kunst van de 17ae eeuw en later over zich heeft, behalve in het bij uitstek inheemse kluchtspel, is dringend nodig hem de taal van de Reinaerd in al z'n eenvoud en onopgesmuktheid, in z'n overeenkomst met de onze, in z'n spelling-opde- klank-af te laten lezen en interessant is het dan om naast de Middeleeuwse liedjes hem van onze eenvoudigen, onze allernieuwste artiesten te doen genieten, om hem het onderscheid tussen het algemene en het biezondere noch eens goed duidelik te maken. Men ziet ik stel m'n eisen van het Nederlands noch al hoog, maar de hoofdzaken hiervan kunnen nu, dit staat vast, bij ons beperkt aantal uren al tot hun recht komen en de vermeerdering van het aantal Nederlandse lesuren hoefde niet eens zo groot te zijn. De Neerlandicus moet de zon in liet water kunnen zien schijnen on blij zijn als de woderne talen bij de nieuwe verdeling ook wat naeer uren 260 J. B. Schepers krijgen, immers zij breiden de gedachtenkring van de leerlingen uit en bij goed onderwijs van klassieke zowel als moderne talen zal altijd parallel daarmee lopen 'en ontwikkeling van het taalgevoel voor de moedertaal. Zo moet het goed kunnen vertellen van geschiedenis bij goed onderwijs ten slotte weer neerkomen op ontwikkeling van de moedertaal van de leerling en datzelfde moet het geval zijn bij natuur onderwijs. Natuurlik hebben die genoemde vakken ook noch-kenniswel betere redenen van bestaan aan onze gymnasia, maar, buiten (lie belangrijkheid om zich zelf, zijn zij voor de algemene eenheid, om de moedertaal gegroepeerd, toch van het grootste gewicht. En het aller kan in die zin noch de Vaderlandse geschiedenis en die van-meeste onze staatsinstellingen doen. Zo zou de zo gewenste eenheid van Dr. Gunning tot stand gebracht zijn tot profijt van de inrichtingen waar over nu zo hevige strijd gevoerd wordt en de jonge man, die op die grondslag naar de Akademie ging met de vrij grondige kennis van één levende taal, de moedertaal, in zich; niet de voor alle taalstudie nodige grammatika-kennis, waarbij geen overlading met spraakkunsten schadelik gewerkt had; met het trotse gevoel, dat hij door zich zelf, door natsjonaal te zijn, z'n ras vertegenwoordigt en dat waardig moet zijn en met het uit eigen ervaring opgedane begrip van wat kunst is, waardoor het hem mogelik zal zijn hein nu noch vreemde kunst te leren waarderen en kritizeren, zo'n jonge man moet in staat zijn later niet 'en klaar hoofd de nodige wetenschap in zich op te nemen; z'n smetteloos kunstbegrip behoudt hij als 'en schat, als de steen der wijzen en bij al z'n kennis, al z'n kunst blijft hij Nederlander tot in merg en been. Dit heb ik nu neergeschreven, niettegenstaande op het kongres niet grote moedeloosheid gesproken werd over de rezultaten van onze snieekbeden en wel om deze redenen. Terecht zou men kunnen zeggen, dat wij onze denkbeelden over het onderwijs aan de Akademie zo weinig vasthouden, dat wij ze mischien over twee jaar al weer kwijt zijn en men zou dat in regeringskringen kunnen bijbrengen als 'en verontschuldiging voor stil niets-doen. En dat mag niet. Als wij zelf gaan wanhopen-zitten en en niet 'en vaste koers houden, zal niemand ons helpen. Al ons gezucht is dan doelloos. Mischien nu ook noch wel, maar als men alles er aan gedaan heeft kan men berustend afwachten en heeft zich geen zelfverwijtingen te doen. En dan wat het gymnasium betreft. 1) Waar is de algemene bezieling van daan te halen die hoog nodig is, ook al bleken de door Dr. ') Men zie vooral ook hierover Taal en Letteren" 8, 516, waar Dr. Buitenrust Hettema bespreekt (Ie „organizatie van ons onderwijs?" naar aanleiding van Dr. Gunning in de „(;ids" van November 1898 over dat onderwerp. Een paar gedachten o/h. 2e Philologen Congres te Leiden. 261 Gunning genoemde iedealen alle bereikbaar? Van de godsdienst kan men die bij onze geloofsverdeeldheid niet verwaehten, maar wel van het gevoel voor ons land dat nu juist in de laatste maanden zo uitgebarsten is als 'en grote gloed. Als er bezieling van ons zal uitgaan moeten wij zelf voor iets bezield wezen en dat moet behalve ons eigen vak het algemene vaderland zijn, aan de grootheid waarvan wij allen moeten meewerken. Haarlem. J. B. SCHEPERS. OUDE GRAMMATICI. De groote vergissing is geweest, dat men de Grieksche en Latijnsche grammatici voor goeie taalkundigen hield en hun benamingen kritiek overnam, terwijl et toch apriori heel onwaarschijnlijk is, dat 'n volk-loos dat over 't algemeen de taal niet als ontstaan maar als gemaakt beschouwde, 'n juist klassifikatiebeginsel had. De middeleeuwsche eerbied voor de dragers van zulke volmaakte talen en de scheppers van zulke volmaakte litteraturen vond et 'n soort van heiligschennis, aan hun werk te tornen, als er soms twijfel aan de gegrondheid van hun groepeeringsmethode mocht opduiken, en toen die twijfel eenmaal opgekomen was, wist men niets beters te doen dan zich te houen aan de gewoonte en de heimelijke ontevredenheid over et onwetenschappelijke van et schema te paaien door zich wijs te maken, dat et er toch eigenlijk niets toe deed." Dr. J. A. DER Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs. POËZIE EN VOLKS-EIGENAARD. Inderdaad, zoolang men staande houdt dat een drama van Vondel op een duitsch schema of op een fransch drama lijken moet, zal men niet in staat zijn onbevangen te voelen hoe of wat het is. — Zoo min als men een tulp kan bewonderen als men zich in het hoofd gehaald heeft dat een tulp een soort roos is, — zoo dat men geen tulp zien kan zonder te roepen: maar die lijkt niet op een roos, maar die is heel anders dan een roos; — net zoo min kan men het rechte voelen van een drama van Vondel als men zijn dramaas fransch of duitsch wil, en bij elk ervan uitroept dat het niet lijkt op een duitsch of fransch. — Zooals ( en tulp een bloem op zichzelf en anders dan een , 262 Poëzie en Volks-eigenaard. roos is, zoo is een Vondelsch drama een apart drama en geen fransch of duitsch. Dát moet eerst volkomen gevat worden. Naast elkaar in Frankrijk, Holland en Engeland, groeiden, uit drie verschillende volksstammen, drie verschillende soorten van dramaas. Geen van die drie volgroeide zonder invioeden van romeinsch-grieksche letteren. Maar elk van die drie bewerkte een ander fonds van verbeelding. Het Engelsche n.l., met de krachtigste inheemschheid, een van werklijkheid en geschiedenis. Het Fransche, weinig inheemsch, een voornamelijk afgeleid-klassicistisch. Het Hollandsche — ik spreek hoofdzakelijk — een Bijbelsch-Christelijk. Dit — en dit is het — is een zaak van immense beteekenis. Als in 't toenmalige Europa drie invloeden gewerkt hebben: ten eerste die van de werkelijkhein en de heusche geschiedenis, ten tweede die van 't romeinseh-grieksche klassicisme, ten derde die van Bijbel en Christendom, — dan zijn: Shakespere de dichter van de eerste soort, Corneille en Racine de dichters van de tweede soort, Vondel de dichter van de derde soort geweest. VERWEY, Een Inleiding tot Vondel. KERN OVER ONZE DICHTERS EN OVER DICHTERTAAL. Uit een brief van hem aan Guido Gezelle, Des. 1897 (afgedrukt Biecorf IX, 85): „Wat het taaleigen uwer gedichten aangaat, wil ik gaarne mijn meening zeggen. Het gebruik van woorden, die op Neder taalgebied niet algemeen meer in zwang zijn, hindert mij niet.-landsch Integendeel, ik zou wenschen dat onze schrijvers, vooral onze dichters, meer gebruik maakten van zooveel schilderachtige uitdrukkingen die men in den volksmond hoort, maar niet durft gebruiken, of niet recht begrijpt. Er is tegenwoordig een streven bij de jongere dichters om de taal te verrijken met zelfgevonden uitdrukkingen en woordverbindingen, en dat is het recht van den dichter; ik heb er niets tegen, maar het kan gepaard gaan met het bezigen van welgekozen reeds bestaande, in stilte voortlevende woorden en gezegden. Een van de redenen, misschien wel de hoofdreden, dat er in de gewrochten onzer dichters, zoowel hier in Holland als in België, over 't algemeen te weinig kleur is, naar het mij toeschijnt, is dat de meesten hunner stadskinderen zijn." INDIVIDUELE ZELF-OPVOEDING EN DWANG. Vergelijking en karakteriseerinq, door Dr. R. C. BOER. Amsterdam, Scheltema & Holkema. 1900. Over deze rede nemen we weldra een aankondiging op van een van onze medewerkers. We raden alvast de lezing er van aan. Veel zoal niet nieuw, dan toch wat de aandacht zal trekken staat er in gedrukt. Dr. Gunning, privaatdocent in de Paedagogie, bespreekt 'em in het Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding. ') Hij vraagt vergunning er een korte beschouwing aan vast te knopen. 't Is het volgende: „Aan zelfingenomenheid lijden alle volkeren, de germaansche zelfingenomenheid heeft echter dit eigenaardige, dat zij meestal met een relatief zeer groote mate van zelfkennis gepaard gaat. De germaan weet, dat hij individualist is, hij kent de gevaren daarvan, hij weet, op hoeveel schade hem die karaktertrek al is komen te staan, desniettegenstaande verlustigt hij zich er in. Vergis ik mij niet, dan is deze zelfverlustiging, dat zich verkneukelen in eigen individualisme tegen beter weten in, vooral eigen aan het edele, hoogbegaafde Friezenvolk. Op paedagogisch terrein moeten wij ni. i. zoo redeneeren: „aangezien „het door de geschiedenis van vroeger en later tijd deugdelijk bewezen „is, dat ons individualisme tegen elke proef bestand en volkomen onuit, roeibaar is, en aangezien datzelfde individualisme, ongebreideld en „zonder tegenwicht gelaten, ontzaglijke gevaren meebrengt, zoowel voor ,den persoon als voor de natie, zoo is 't alleen de tegenovergestelde „deugd, die de nationale opvoeding moet trachten aan te kweeken." Er is echter op 't oogenblik ten onzent een richting aan 't woord (!), die vooral onder de studiegenooten van den heer Boer haar aanhangers telt, onder welken de friesche invloed trouwens niet te miskennen valt, die het individualisme, en wel het meest onvervalschte, ongetemperde, tot leidend beginsel der opvoeding wil maken. Ik acht het den plicht van ieder, die 't wel meent met ons volk, daartegen te waken en er telkens en telkens weer op te wijzen, dat de opvoeding van een zoo ') 2e jaarg. 1899/1900, 12e afl., blz, 563. 2G4 Individuele zelf-opvoeding en dwang. ongeneeslijk individualistisch volk als 't onze, dat geen 't geringste gevaar loopt de voordeelen van het individualisme te verliezen, gericht moet zijn op 't aankweeken van gemeenschapszin, tucht en organisatie. Daarom betreur ik het, dat de heer Boer zelfs in zijn slotwoord uitdrukkingen bezigt, die, ofschoon ik ze op zichzelf geenszins wil wraken, sommigen zullen doen denken, dat ook hij zijn leerlingen tot individualisten pur sang wil opleiden." We kunnen noch mogen nalaten bij deze beschouwing enige kanttekeningen te schrijven; we achten het de plicht van ieder die 't wel meent met ons volk", tegen de Gunningse aandrang te waken. Allereerst dat edele, hoogbegaafde Friezenvolk" laten we voor rekening van Dr. Gunning. Men kan hetzelfde zeggen van de Franken en Saksen, en andere germaanse stammen; zullen we de Noren alleen maar noemen? Ons Nederlands individualisme zou tegen elke proef bestand gebleken zijn? Ons volk zou ongeneeslik (!) individualisties wezen! Maar hoe klaagt Beets dan over karakterschaarsheid ? Waarom zijn er zo weinigen zich-zelf, durven 't wezen? Zijn er zoveel onderdanigheid -spelers, zoveel ogendienaars? Zovelen die met de 'machthebbers' mee gaan? Dat er noch zoveel individualisme — gelukkig! — valt op te merken, danken we aan individuën (Friezen of geen Friezen), die niet veronderwijst en verpedagogiekt zijn, en noch minder verklassiekt, d. i. op z'n romeins vertucht.') Daarom staan de Engelsen zo hoog; en de Boeren nog meer. Niet „tegen beter weten in" willen de voorstanders van 't individualisme dit aanwakkeren ? ! — Integendeel, ze doen 't, omdat ze beter weten hoe schadelik die „Tucht" z) is, door klassici ons opgedrongen. Juist daarom verzetten die individualisten zich tegen meer „tucht", tegen nog langer 't ons opdringen van hen die vertegenwoordigers hier zijn van romeinse onderdanigheid. Zeker, ook die individualisten weten van „eendracht maakt macht": dat willen ze evenzeer. Zij willen die alleen niet door de Gunningse tucht verkrijgen. Men vernietigt daarmee alle eigen-initiatief; neemt ') Voor het letter- en taalkundig onderwijs, zie T. & L. VIII, 219, o. a.: noot 1. ) Merkwaardig is dat juist in 't Duitse leger de „getochte" milicien in de laatste jaren zo sterk aangezet wordt tot — „op eigen initiatief" handelen. Ook in 't Engelse leger in Afrika wordt dit nu sterker dan ooit bevorderd. ') Die deze oud-rektor ook aan zijn Gymnasiale kollegaas wil opdringen: een baas-rektor in de classiciteit, en een partijtje ondermeesters in andere (bij)vakken. Dat noemt hij in onze tijd: bereikbare iedealen! Lees zijn rede, in 't Leidse Philologen Congres gehouden Individuele zelf-opvoedig en dwang. 2(35 alle zelf -verantwoordelikheid weg! Zij schatten zelfbedwang, bij alle vrijheid, boven dat militair onderdanigheids-sisteem. 3) Ze willen „ééndracht", maar door, zoals prof. Boer 't aanwees, allen op dieper zieleeenheid te wijzen; door allen te overtuigen, zich-zelf en het eigen zo nodig op te offeren voor wat als iedeaal leeft in allen: en daartoe moet ook opgevoed. Dat zal het tegenwicht tegen 't egoïsme van 't individu geven; maar tegelijk zal dat juist het individualisme nog versterken. Wees u-zelf! Ontwikkel bij ieder-en-elk dit zich-zelf-zijn. Dan geniet de gemeenschap het voordeel van al de krachten van elk individu. Dan ja, zullen de „niemanden", die nu vaak door hun „kommanderen" alle ware kracht krachteloos maken en waardeloos, hun plaats moeten ruimen voor die 't „kommando" verdienen om hun individualisties hoger-wezen, voor die de vrije ontwikkeling zullen bevorderen ook van die minder begaafd en krachtig zijn. Maar dan ook zal het gemeenschapsgevoel te krachtiger worden, in de hogeren en in de lageren. Men heeft de 'Boeren' als afschrikwekkend voorbeeld aangehaald. Ten onrechte. Met hun mindermacht hebben ze 't alléen tegen 't overmachtig Enge kunnen en durven opnemen, omdat vrijwillige gehoorzaamheid iets-land anders is als 'getuchte dwang', omdat 't horen, luisteren naar eigen 'meerderen' gaat boven 't bevelen opvolgen van opgedwongen-gevbndenhoger-gerangden. Waar ze 't verliezen, is 't toch niet door gebrek aan tucht, maar omdat er onder hun nog te veel lopen die bukken; die juist niet genoeg zich-zelf durven wezen tot het einde toe. Waar deze er zijn geeft tucht niets, ook niet in een leger; bij 'getuchte' troepen ontstaat dan die verlamming, dat niet-er-op-in-gaan, door de Engelsen soms in Afrika getoond, door de Verbondenen in de Krim, bij de Malakow-heuvel. 1 ) Waar ééns-gezindheid ontbreekt, gaat een volk onder. Maar deze 'tucht' men er niet in. 't Is waar — indien de meesten onder een volk zo zijn verlamd, zo níetindividuëel zijn, daar kan tucht een noodwendige, maar een surrogate vervanging wezen van die individuéle innige samenwerking. Juist onder die t(icht telt de mindere niet dan als sijfer — in den oorlog als kanonvleesch. ') Toen alleen onder Napoleontiese vlag de Marseillaise Len slotte de Fransen vooruit deed gaan! Niet de tocht, maar een lied dat de ende ziele-eenheid wakker riep! 266 Individuele zelf-opvoeding en dwang. Nimmer moet de pedagogie daarop gericht wezen. Die mag alleen 't individu ten volle ontwikkelen, in verband met eigen-volks-gemeenschap: juist dit is voor ons land nodiger dan voor elk ander. Daarom moet aangewakkerd, al lijkt het chauvinisties: Nederland groot te maken, in elk opzicht. ') Dan kan zelfs een klein volk zijn „struggle for life" volhouden tegen een groot waarvan het individu-zijn onderworpen wordt aan de tucht van hoger gerangden. Met deze 'tucht' gaat echter ons volk verloren! dan staat „getal" tegen „getal": het „getal" telt alleen, niet de eigen-heden van elk. Zo neemt deze Gunningse tucht bijzaak voor wat hoofdzaak is, t uiterlike voor 't innerlike, de éénheide-schijn voor 't één-wezen. B. H. ') Zie hiervoor Dr. Schepers, blz. 261. BETEKENIS VAN HET OUDE HISTORIESE LIED. Uit de Kroniek van Praillon, 1444: En temps de guerre plusieurs sont souvent inventifs de ballades, farces, rondeaux, chansons etc. et pour ce ne fut possible que en vette guerre n'y en eut aucuns qui en fissent. Uit een Parijse Kroniek (La Chronique Scandaleuse), Sept. 1465, toen het verbonden leger der Bourgondiers en der Franse Hyren bij Parijs lag: Au dit temps, les ennemis, logés devant Paris, firent plusieurs ballades, rondeaux, libellee diffamatoires et autres choses, pour diffamer aucuns bons serviteurs du roi, afin que le roi les prit en sa malveillance et les chassát de son service: „Persoonlijke politieke satire dus, bestemd om op den gang van zaken invloed te oefenen: Telkens ontmoet men in de jaarboeken en gedenkschriften van deze eeuw vermelding van balladen en liedjes : het schijnt wel alsof de menschen voortdurend bezig waren hun tijd te bezingen." — „Waar zijn die versjes gebleven ? Meest door den tijd die ze voortbracht verzwolgen." BYVANCK, Gid8 1899, Des. EENIGE OPMERKINGEN NAAR AANLEIDING VAN DR. STOETT'S UITGAVE VAN HOOFT. Verklarende aanteekeningen in een uitgave van Hoofts gedichten zijn niet alleen en niet in de eerste plaats bestemd voor vakmannen, maar voor een ruinieren kring van belangstellenden, die zonder eenige wetenschappelijke bedoeling eenvoudig van 's dichters poëzie komen genieten. Voor die lezers moet dus de weg zoodanig worden geëffend, dat ze niet door al te veel belemmeringen worden verhinderd om een zuiveren indruk te verkrijgen. Aan den anderen kant moet het den toeschouwer niet zoo gemakkelijk worden gemaakt, dat hij zich als langs een spoorlijn geleidelijk kan laten voortglijden, en wèl het landschap ziet, maar zonder iets van het karakter er van te voelen. Aan belangstellenden ontbreekt het Hooft's poëzie nog niet. Hij leeft nog voor ons publiek. Zijn verfijnde galanterie is wel geen hartstocht en hij ziet niet bovenal naar het hoogheerlijke, maar al is Hooft een volkomen onheroische natuur, hij heeft des te meer hart voor wat fijnmooi is, en, wat voor ons het meeste zegt, hij kent zijn mooi, hij is het meester. Wat men bij Hooft dus verklaart, is dat wat voor een beschaafd man, die van onze oude taal geen studie heeft gemaakt, niet duidelijk is. Ik zeg niet, niet duidelijk is op het eerste gezicht. Wilde men dat alles verklaren, clan zou een dichter als hij bedolven worden onder een berg van aanteekeningen. Nu is het zeker zoo makkelijk niet in elk geval uit te maken, wat voor een beschaafd man van gewoon inzicht toelichting verdient en wat niet. En het is zeker geen wonder, dat het den lezer maar al te vaak zal voorkomen, dat de uitgever verklaart, wat voor allen duidelijk is en onbesproken laat, wat voor een leek bezwaren oplevert. Maar bij alle waardeering voor de verdiensten der uitgave van Hooft's gedichten door Dr. Stoett kan ik niet nalaten er op te wijzen, dat in mijn oog ook zijn verklaringen menigmaal aan dat euvel mank gaan. Indien inderdaad de bedoeling is geweest van Hooft's gedichten een voor den gewonen ontwikkelden leek leesbaar en genietbaar boek te 268 E. T. Kuiper maken dan moest er ongetwijfeld op heel wat plaatsen neer zijn ver Maar ook bij hoe menige plaats krijgen we toelichting bij-klaard. wat al helder, en geen licht voor wat duister is. Zouden er wel lezers zijn die in de verzen (blz. 30) : Weet iemant beter saus als honger tot de epijsen Of bedde dat coo sacht als vaecke slapen doet? met de beteekenis van vaecke verlegen zitten? Of is het ook maar eenigszins twijfelachtig, wat soet wil zeggen, als de dichter het couplet besluit: Soo acht ick rijck sijn soet? En als een minnaar in verliefden twijfel verkeert, of om „schoon nymphelijns" hals een snoer paarlen of wel crael als bloet beter zou passen (blz. 35), is 't dan wel heel vleiend voor den lezer, wanneer de annotator noodig vindt hem toe te fluisteren: „crael is koraal, weet je"? Al te conscientieus is het toch ook wel op te geven, wat hette (blz. 90) is — hoeveel menschen zeggen het nog zoo! — en doortrapt (113) niet slim te verklaren. Ik zou geen bezwaar hebben tegen die overbodige terechtwijzingen, waarvan ik hier natuurlijk maar enkele voorbeelden geef, wanneer we niet dikwijls juist in de buurt van dat overtollige licht met de duisternis verlegen zaten. Op blz. 20 worden vin (voor vind) en oochschellen vertaald, maar als er staat: Aen hoer gezicht Myn siele werd verbonden En sin verplicht. dan is het van meergemelden leek niet juist te vergen, dat hij weet, dat verplichten eigenlijk hetzelfde is als verbinden. In het couplet, waar het zooeven besproken hette wordt „vertaald", gaat Den crane der wetendheden onopgemerkt voorbij. Daar had ik liever wat van gehoord. En evenzoo komt het mij wenschelijker voor om op blz. 113 er op te wijzen dat Mercurius door Hooft, als hij hem »Den cluchtigen Mercuur" noemt, niet tot clown wordt verlaagd, maar behendig wordt geheeten, dan de overbodige verklaring van doortrapt te geven. In den brief van Menelaus aan Helena lezen we (131, 57): De slaepgodt op zijn luim om vaeck in mij te werken. Ook daar is het wel duidelijker voor den leek, wat vaeck dan wat op zijn luim (— op den loer) is, al is de laatste uitdrukking ook nog niet geheel ongebruikelijk. Toch geeft Dr. Stoet alleen de beteekenis van vaeck op. Een dergelijk bezwaar is, dat waar Grieksche of Romeinsche namen in de gedichten voorkomen, de meest gewone, bijv. Pallas, herhaaldelijk, Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 269 en minder bekende als Timon (57) en het Idalisch dal (161) niet worden verklaard. Soms wordt, als Hooft een Romein in zijn verzen noemt, in de noot eenvoudig de volle naam opgegeven, alsof de annotator zeggen wilde: „Zoek nu zelf maar, wat de man heeft gedaan, en waarom hij hier wordt genoemd." (blz. 149.) Misschien zou het ook aanbeveling verdienen, het Latijn, dat in onze zeventiendeeeuwsche dichters zooveel voorkomt, althans wanneer het kortere aanhalingen of gedichtjes geldt, voor den weetgierigen lezer over te zetten. Plaatsen of woorden, waarbij naar mijn meening een verklaring onmisbaar of althans op haar plaats ware geweest, zijn de volgende nog. Ik geef natuurlijk maar enkele voorbeelden. 6,66 gayl; 50 het laatste couplet; 74,43 spoock; 76,111 het geheele vers; 133 lieveloosen; 83,57 beneden handts; 86,17 Staet op geslacht; 87,51 gelaeden, 92,4 vervreemt; 99,10 sonck (in transitieven zin); 104,40 laster (— berisping), in vs. 54 lasteren; 125,2 ontsach; 130,20 bevallycheen; 148,91 ernst (ijver) enz. enz. Ik geef deze plaatsen alleen om mijn aanmerking aangaande het onvoldoende der verklarende aanteekeningen te staven. Nog moet ik naar aanleiding daarvan wijzen op de volgende plaats, waar mij de zin onverklaarbaar is, wanneer men de interpunctie niet verandert. 7.191 Dees van Cupido sank den triumphanten wagen Waer voor de grootste lien de swaerste ketens dragen. De wijsheits minnaers grijs, de Princen trots en Goon Di' om aertsche schoonheits lie fd den hoogen hemel vloon, Soo d'aldersachste sijn d'aldergemeenste plagen, Wie sou sijn smert met sulek geselschap niet verdragen? Het is, dunkt me, duidelijk dat de punt na 192 door komma moet worden vervangen, en na 194 integendeel een punt moet komen te staan. Ik zou hierop niet in 't bijzonder wijzen, warinneer het niet zoo dikwijls voorkwam, dat men niet een kleine verandering in de interpunctie in een ouden schrijver een onbegrijpelijken zin volkomen begrijpelijk maakte. Want de oude uitgevers — Leendertz wijst er in zijn Inleiding zelf op — waren daarin bijzonder slordig. Maar ook als het Hs de interpunctie geeft, zooals zoowel L. als St. die hebben, dan moet Hooft zich hier toch zelf vergist hebben. De omwerking wijst dat ook uit. Intusschen zijn er ook plaatsen, waar naar mijne meening de ver gegeven wordt onjuist is. Eenige voorbeelden daarvan-klaring, die zal ik iets uitvoeriger bespreken. 63.65. Meer glans de weldaet heeft, dat niet alleen genoechde De eoninclijcste ziel des werelds op dat pas Aen mijnen dienst enz. 270 E. T. Kuiper St. verklaart genoechde enz.: zich tevreden stelde met mij te dienen. De bedoeling moet zijn: daarmee, dat ik haar dienen mocht. Anders valt de tegenstelling in de volgende regels vervat weg: maer noch haer mildste goetheit swoechde om dienen aen die tot haer dienst onwaerdich was. Zij stond mij niet alleen toe haar te dienen, zij diende zelfs mij. 69. Het sonnet Beroemde Vischerin is blijkbaar geschreven ter begeleiding van gedichten, die Hooft aan Anna Roepiers Visscher ten geschenke zond. Misschien was het een bundeltje dat juist uitgekomen was, en dan zou het Den bloemhof van de Nederlandsche jeught kunnen zijn, want die is van het jaar 1608. In elk geval spreekt Hooft van dichten en niet van één gedicht, waarmee trouwens nooit het sonnet zelf kon worden bedoeld, omdat dat moeilijk bestemd kou zijn om gezongen te worden• In den laatsten regel is het dus niet het gedicht, zooals St. meent, maar het aenschijn. 80, 30. En hebben niet bedreven St. vertaalt als L.: pen niets verricht hebben niet die schoonheid". M. i. beter: en geen vrijerij zult hebben bedreven. 93, 29. De verwijzing naar Aeneis II, 176 vlg. is zonderling. Hooft zegt; al voorspelde Calchas mij, dat ik, als ik naar Troje ging, met groote schatten zou terugkeeren, ik zou toch weigeren. In de plaats uit Aeneïs verklaart Calchas, dat de Grieken om aan Pallas bedreven heiligschennis weer goed te maken, naar Griekenland moeten terugkeeren om opnieuw de auspicia te gaan waarnemen. Het verband is niet heel duidelijk. Evenmin kan ik het goedkeuren dat Dr. St. in de noot op vs. 41 Odysseus boven aan den mast laat binden, als hij de Sirenen voorbij zal varen. Wat een lastige positie ook! Bij Homerus Od. XII, 179 wordt Odysseus gebonden aan den standaard, waarin de mast vastgezet wordt. De verzen 45 en 46 zijn naar vs. 184 bij Hoin. vertaald. 101, 12. En nu haer hete jacht T' ontloeren achter 't riet of achter d'elzetakken. St. heeft hier te onrechte aan de verklaring van het Ndl. Wdb. op het woord ontloeren de voorkeur gegeven boven die van Leendertz. Het Wdb. verklaart = afgluren, maar die beteekenis past slecht in het verband. Immers het kan moeilijk de bedoeling zijn om de meereminnen de hete jacht van de gaile veldtgoon te laten afkijken, die daardoor aan hen te laten ontleenen (zie Ndl. Wdb. i. v. afgluren). L. verklaarde door list te ontkomen. Dat past beter. Maar hij zal dus gedacht hebben aan loeren in den zin van verschalken. Juister komt het me voor bij loeren hier te denken aan ineengedoken gluren, in hinderlaag liggen, en dan komt het dichtst bij ontloeren, ontduiken. 105. 77. Den derden Caisar is natuurlijk niet Caligula, maar Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 271 Tiberius; dat blijkt ook uit het epitheton loos. De vierde is dus Caligula, de vijfde Claudius. Dan pas kan nog bovendien worden gesproken van Nero self. 133, 136. Men roept dat Troyes macht verby alle' ander treedt. Wie roept het? Troye zelfs. En is 't daerom so breedt? L. en St. breedt — trotsch. De bedoeling der laatste woorden moet wel zijn: staat het er inderdaad, al zegt Troye het, wel zoo mooi mee? vgl. Ndl. `Vdb. III, 176, voor deze beteekenis van breed. 145, 6. Daermede ontnuchterde hij den Uchtend hoeren mondt. Ontnuchterde wordt door verkwikte onvoldoende verklaard. Er ligt een woordspeling in met uchtend en met het dronken worden in den volgenden regel. 16, 45. Vrouw Venus soet En heeft geen moed Soo schorren groen te dragen. L. en St. verklaren schor: dof. Beter Bilderdijk (in de uitgave van 1823): stroef. Venus kan dat harde olijfgroen niet op het hoofd velen. Ze is maar nauwelijks in staat De roosen sacht Op 't teder heyr te lijen Voorbeelden van schor in dergelijke beteekenis bij Ouderrans. 164, 49. En wie hem dempt, verwaereloost de zon Aen schepsels blindt, uitroyende alle dieren. St. verklaart, ongeveer even als L.: doet als hij, die de zon verspilt aan blinden, die er geen genot van hebben, en laat de wereld uitsterven, door het dempen van „de min enz." Beiden maken de regels duister door te verzuimen het juiste verband te leggen tusschen de beide deelen van den zin. Uitroyende moet door een redegevenden bijzin worden weergegeven. Die de liefde onderdrukt, maakt, aangezien hij daardoor alle levende wezens laat uitsterven, dat de zon alleen voor levenlooze, dus blinde wezens, schijnt. Voor den laatsten regel lezen we dan ook in de uitgaven: Uytroyend het geslacht der ziende dieren. 224, 14. 't Koraal uws monds, die lippen lief besneeden Staan nae den atandt van inborsts lieflijkheden. St. Staen n. d. s.: „evenaren in schoonheid," minder goed dan L. had: „zijn zoo gevormd, dat zij het beeld vertoonen van." Immers de regels zijn de uitwerking van de woorden van Psalm 45, 2, genade is uitge 272 E. T. Kuiper stort op uwe lippen, in de vulgata: diffusa eet gratia in labiis tuis. Uwe gratia openbaart zich op uw gelaat, aldus vat Hooft het op, gratia vervolgens weergevende met inborst lieflijkheden, geheel anders dan de Staten vertaling en dan Vondel, die in den 44en Harpzang de woorden aldus omschrijft: Een dauw van gunst besproeit de roode tippen En rozen van uwe aangename lippen. 247, 6. Bij den laatsten regel van het eerste couplet van dezen 103den Psalm: Gemerkt dat hij uw misdaedt schoon vergeet teekent L aan: gemerkt: aangezien, schoon heeft hier dezelfde beteekenis als bij ons in ofschoon; en St. geeft het vers aldus weer: al weet gij ook, dat hij uw misdaden vergeeft. Beiden trekken gernerkt en schoon bij elkaar en geven het laatste concessieve kracht. Uit het verband met de voorgaande verzen blijkt dat dit echter onmogelijk is: Vergetelheid den dank doch niet en korte Voor al het goedt, daer hij u mee bestorte, Gemerkt enz., die omschrijving zijn van: Loof den Heer, mijne ziele, en vergeet geen van zijne weldaden; die al uwe ongerechtigheid vergeeft enz. d. w. z, want hij heeft at uw misdaden vergeven. Duidelijk blijkt daaruit, dat schoon hier adverbium in den zin van geheel en al is, en al voor ongerechtigheid weergeeft. Wel lijkt ons de uitdrukking schoon vergeten voor een psalm te familiaar, maar voor Hooft klonk ze zoo niet. In dezelfde beteekenis vinden we schoon blz. 266. Zijt ghij Godin, alleen vereert Met offer schoon tot asch verteert? 262, 1. 0 geestige Natuer vol juister zinlijcheit St.: vol onovertrefbare schoonheid. Ook indien men zinlykheit hier als schoonheid wil opvatten, blijft er toch nog reden oni te vragen: waarom juist niet onovertrefbare? Zit dat begrip in juist of in zinlycheit? In geen van beide, zou ik meenen. Maar bovendien geloof ik niet, dat het laatste hier als schoonheid is te vertalen. Sinnelijk is, met velerlei variatiën, in actieve opvatting, (lie begeert, maar ook in passieven zin, wat begeerd wordt of te begeeren is. In het algemeen is het dus zeer goed te vergelijken met begeerlijk, dat ook beide beteekenissen heeft. Bij Vondel vinden wij bijv. in de opdracht van den Jozef in Dothan: u die de poezy gaarne plaats gunt, onder andere schatten van uitgelezeis boeken, brieven, beelden, schilderijen .... en diergelijken zinnelijken Eenige opmerkingen n. aanl. v. Dr. Stoett's uitg. v. Hooft. 27 3 huisraad. V. Lennep verklaart daar: zoodanigen huisraad, die aan de behoeften van den geest, van het hart, van den smaak voldoet. De opvatting is daar dus passief. Maar de actieve is veel gewoner, zooals in het begin van den Inhoudt van het Moortje van Bredero: Sinne hongerige Leserinnetjes. Evenzoo is het met zinnelijkheid-lijcke lesers en dat zeer gewoon is in den zin van neiging, lust, maar toch ook voor kan in den passieven en dan dus aanwijst den toestand van-komen het begeerlijk zijn, wat inderdaad synoniem kan worden met schoonheid. Uit de regels die volgen blijkt intusschen, dunkt me, dat we hier met de actieve opvatting te doen hebben: Wat moest gij op uw' dreef en op uw snedigst wezen Wanneer 't u inviel, zooveel' sehoonheên saem te lezen Als zijn aan 't scheppen van mijn lief te kost gelejdt. In verband daarmee zou ik vol juister zinlycheit ongeveer vertalen: die met zoo juisten smaak weet te kiezen. Leeuwarden.E. T. KUIPER. OVER 'T HILDEBRANDSLIED. Wir haben bei Griechen, Kelten, Persern, Russen und Germanen (Deutschen) eine alte sage von einem kampfe zwischen vater und sohn, der tragisch, und zwar überall (mit ausnahme der Telegonossage) mit dem tode des s o h n e s endete. Wie erklärt sich aber die grosse und auffällige übereinstimmung unseres sagentypus. Kann eine sage wie die, dass vater und sohn zusammentreffen ohne sich zu kennen, und dass der vater unwissentlich den sohn erschlägt, sich nicht überall unabhängig bilden, oder besser, musste sie sich nicht von selbst überall dort bilden, wo krieg die normale ausfüllung des daseins ist, wo verbannung, fremder heeresdienst und blutige eroberungszüge zu den alltäglichsten dingen des lebens gehörten? Wir dürfen nicht vergessen, dass derartige fälle sich im heldenalter der indog. stämme sehr häufig ereignen konnten, und jedenfalls auch ereignet haben: der vater kehrt nach langer verbannung in die heimat zurück und findet den sohn als wart an der landesgrenze, oder der vater hat auf einem seiner wilden wanderzüge irgendwo einen sohn erzeugt, der nun zu einem stattlichen helden herangeblüht ist und seinen T. & L. X. 19* 274 Over 't Hildebrandslied. vater aufsuchen will; beide erkennen sich nicht, oder verhüten selbst die erkennung; der kampf bleibt unvermeidlich, und als dann die erkennung endlich erfolgt, ist es zu spät: der vater kniet an der leiche des eben erst gefundenen sohnes. Das ist alles so einfach menschlich, so zwanglos, dass ich mir eine unabhängige entstehung dieser sage bei allen völkern mit ähnlichen culturellen bedingungen sehr wol vorstellen kann und dass mir diese erklärung die einfachste und zugleich befriedigendste zu sein scheint. BR. BussE, Sagengeschichtliches zum Hildebrandsliede. Beiträge zur gesehiehte der deutschen Sprache, xxvi. Band, 1. Heft, 15. Mai 1900. IETS VAN BISMARCK. Die Unterhaltung lenkte — ich weiss nicht mehr, wie — auf die alten Sprachen ab. `Als ich Primaner war,' sagte er [— Bismarckl, `da konnte ich recht gut lateinisch schreiben und sprechen; jetzt sollte es mir schwer fallen, und das Griechische habe ich ganz vergessen. Ich begreife überhaupt nicht, wie man das so eifrig betreiben kann. Es ist wohl blos, weil die Gelehrten nicht im Werthe mindern wollen, was sie selbst mühsam erworben haben.' Ich [= Moritz Busch] erlaubte mir an die disciplina mentis zu erinnern und bemerkte, die zwanzig oder dreissig Bedeutungen der Partikel an wären doch auch etwas sehr Schönes für den, der sie an den Fingern herzählen könne. Der Chef entgegnete: 'Ja, aber das ist im Russischen, wenn man an die disciplina mentis im Griechischen denkt, doch noch viel schöner. Man könnte statt des Griechischen gleich das Russische einführen; das hätte auch einen unmittelbaren praktischen Nutzen. Da giebt 's eine Menge Feinheiten, die bei der Unvollkommenheit der Conjugation aushelfen müssen, und die achtundzwanzig Declinationen, die man früher hatte, waren auch was für 's Gedächtniss. Jetzt giebts zwar nur noch drei, aber dafür um so mehr Ausnahmen. Und wie werden die Stämme dabei verwandelt — von manchem Worte bleibt nur ein Buchstabe.' MoRITz BUSCH, Graf Bismarck und seine Leute, 1878; I 193/4. — KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. 1)r. J. M. HooGvLIET's Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs, door Dr. J. A. DknMouw. — Amsterdam, S. L. van Looy. 1900. Wij vestigen op dit geschrift zeer de aandacht. Een volgende maal geven we enkele citaten ter karakteriezering. RED. Het boek van Nayadrah den Balling, door Dr. A. KEMPE. Leiden, A. H. Adriani. 1900. Wat dit boek zal wezen in z'n geheel, daarover kunnen we nog niet oordelen. „Bescheidenlijk meenende," zo zegt de uitgever, „in dit werk van een denker-kunstenaar een boek ter markt te zullen brengen 't welk de moeite van het lezen weer eens waard is, dat als een tweede Hilda van Saylenburg hervormend zal doen optreden, verzoekt hij beleefd het publiek op de a.s. ver hiervan alvast te willen-schijning voorbereiden." ') Zie hiervoor, blz. 276. Zeker is 't geen boek van zomaar- iemand : lees maar de Voorrede; er trilt leven, hartstocht in. Maar ook iets dat niet echt is, iets „zo-uit - men -dat -nu-altijd," omdat „hij gelezen heeft hoe kunstenaars dat beschrijven en hij 't nu ook wil doen, ofschoon hij het niet ook waarlik heeft gezien." 1) Maar lees het boek-zelve. En — maar we oordelen nog niet. U. F. Catherine, door M. ANTINK, Haarlem, 1899. „De auteur is geheel doortrokken van den naturalistischen geest en werkt daarin zuiver. Met het komieke element — Catherines grootmoeder, die haar van ouderdom versuften echtgenoot aanport om zijn verhaal van het stichten van hun kapelletje op te zeggen — heeft de auteur zijn alge manier zelfs overtroffen mis-meene waar hij geeft een, als-schien, naturalistische werkelijkheid geziene, karikaturale, dat is niet niet de naturalistische werkelijkheid overeenkomende, voorstelling. 276 Kleine mee-delingen over boekwerken. Dit stukje, beslaande de bladzijden 47-57, in het Ve hoofdstuk, en de 7 bladzijden, die het idyllische IIIe hoofdstuk uitmaken, zijn de beste deelen van het werk. Er is hier, binnen de gegeven levensbeschouwing, een klaarheid van zien, een kracht van uitdruk een overwogenheid van elk-king, woord en een vangen van het soms moeilijk te betrappen juiste woord, die den verhaalgang niet breken maar juist in stand houden. Want de verhaalgang is juist iets als keten van allemaal opzettelijk gekozen woorden. Deze eigenschappen kenmerken den kunstenaar. Over de brem, het varengewas, de boschbessen, schijft de auteur niet zoo als hij doet, om dat hij gelezen heeft hoe kunstenaars die beschrijven en hij 't nu ook wil doen ofschoon hij niet ze zèlf ook wáárlijk heeft gezien; maar hij heeft ze zèlf wáárlijk gezien, met zijn eigen verbeelding. Daaruit blijkt dat hij een kunstenaar is." L. VAN DEYSSEL, Tweem. Tijdschr., Mei 1900. Liederboek van Groot-Nederland, verz. d. F. R. COEES FRZN. — Amsterdam, C. A. J. van Dis -hoeck. Per afl. f 0.50. Hierin zal door de heer F. R. Coers Frzn. worden verzameld ene, zoveel mogelik, volledige verzameling van oude en nieuwere Liederen in de Nederlandse taal, uit Noorden Zuid-Nederland, Transvaal, Oranje-Vrijstaat, Amerika, Vlaanderen enz., met uitmuntende pianozettingen. De inhoud zal zijn: Volksliederen. Vaderlandsche Liederen. Geestelijke Liederen. Hekelliedjes. Verhalende Liederen. Geschiedzangen. Minneliederen. Drinkliedjes. Studentenliederen. Kluchtliedjes. Verhalende, schalk Liederen enz.-sche Het verschijnt in: 30 afleveringen à 50 cent. — Dit moet nagestreefd: Ze moeten gezongen worden onze liederen. Ze moeten leven, ze moeten weer groeien en bloeien vrij in zonnelicht. Ze moeten klinken in het huisgezin in plaats van die bloedlooze dingen. Ze moeten gaan van moeders tot kinderen. Ons Volk moet ze hooren en meezingen. Algemeen luidt het oordeel zoals Dr. J. B. Schepers 't uitsprak: „Dit is werk van geestdrift en van kracht." Wie 'tin zijn ver heeft en zich Nederlander-mogen voelt, laat hij den heer Coers en den uitgever steunen in hun uitgave van het Liederboek van Groot-Nederland.'' La Hollande. (Avec 222 gravures et 9 cartes.) — Paris, Librairie Larousse. fr. 5.—, geb. fr. 7.50. Dit boek bevat: Le Pays, par Louis van Keymeulen. — La Race, par Zaborowski. — Moeurs et coutumes, par Kleine mee-delingen over boekwerken. Jan Suys. — Institutions politiques et administratives, par C.-H.-B. Boot. — l'Armée et la Marine, d'après le lieutt-colonel Le Marchand. (Arme d'Europe. — Troupes coloniales. — Marine.) — La Religion, par Louis Bresson. (1'Évolution religieuse. — Statistique religieuse.) — l'Instruction Publique, par Gustave Lejeal. — La Presse. — La Vie .LEconomique, par Franccois Bernard. — Le desséchement du Zuyderzée, par Louis van Keymeulen. — La Littérature: I. Des origines It 1815, par Louis Bresson. II. De 1815 à nos jours, par Jan ten Brink. -- 1' Art, par E. Durand- Gréville. (l'Art avant 1500. — l'Art au xvie siècle. — Transition du xvie au xviie siècle. — Le Siècle d'or. — La Décadence et le xviiie siècle. — xixe siècle). — La Musique, par A. Flaeg. — La Science, par Louis Bresson. — Relations intellectuelles de la Hollande et de la France, par Louis Bresson. — La Hollande avant le xvine siècle, par Antonin Lefèvre-Pontalis. — Les Pays-Bas depuis le traité d'Utrecht, par Louis Legrand. (La fin du stathoudérat. — La période francaise. — Le royaume des Pays- Bas.) — La Politique contemporaine, par Louis Bresson. — Les Colonies, par Adrien Mellion. (Les Indes orientales: Sumatra; Bangka et Billiton; Riouw-Lingga; Java; Bali; Lombok; Soembawa; Soemba; Florès; Timor; Nouvelle-Guinée; Archipel des Moluques; , Archipel de Célèbes ; Bornéo. — Les Indes occidentales: Antilles néerlandaisee; Guyane hollandaise.) — Le Caricature, par John Grand-Carteret. — Appendice. — Bibliographie. — Index. Aantrekkelik zijn vooral de stuk -ken van Van Keymeulen, Durand Gréville, Jan Suys, Bresson. Over twee artiekelen geven we enkele opmerkingen. Allereerst over dat van Dr. Jan ten Brink. Wat is de reden dat hij sommige auteurs bespreekt, en anderen niet noemt. Heeft hij alleen de grote auteurs uitgezocht? Wat was daarbij zijn maatstaf? 't Lijkt mij toe dat t. Br. dacht: ik ga berichten alleen over schrijvers die populair waren of zijn in een bepaalde tijdvak. Dat is ook een systeem. Maar dan mochten niet zo maar genoemd Justus van Maurik, en Th. Hoven zelfs verzwegen. Beiden horen tot de meest gelezen auteurs. Ook had Cremer minstens even veel verdiend als de Oude heer Smits. Mina Krusema kon daarnaast gerust alleen genoemd, zonder meer; evengoed als Vosmaer. Naar dit sisteem worden terecht uitvoerig behandeld: Tollens, Van Lennep, Bosboom-Toussaint, Beets. Ook Potgieter krijgt als veelgelezen, z'n vermelding, met Da Costa; maar zou Bilderdijk in dit geval niet te veel eer gebeuren? — Van de Nieuwe Gids-schrijvers wordt 't volgende bericht: „Quelques-uns de ces jeunes, qui commencent déjà á se faire vieux, oat du talent, et certaines poésies de M. J. Van Eeden, de M. A. Verwey, de M. Kloos, meriteraient les plus grands éloges ei les auteurs 278 Klnine mee-delingen over boekwerken. ne se complaisaient pas trop dans leur gofit pour un mysticisme qu'il est permis de trouver obscur." Enigsins vreemd steekt daarbij de ekstra-uitvoerigheid af waarmee Couperus — een leerling trouwens van ten Brink — wordt behandeld. Zeker hoort deze tot de meest gelezen schrijvers. Of echter zijn Majesteit „provoqua un cri universel d'admiration", is de vraag; Eline Vere is zeker meer gezocht. Geheel anders is opgezet het artiekel van Louis Bresson over de oudere litteratuur, tot 1815. Maerlant wordt genoemd, maar geen Reynaert, noch de Liederen, noch het mooie Proza. Dit laatste wordt zelfs afgedaan met „I1 n'y a rien de bon à dire, de la prose hollandaise du xve siècle et de Is première moitié du xvie " Marnix heet de dichter van het Wilhelmus; `) dit gedicht „valut h M. le Surnom de Tyrtée". Over Cats wordt vrij goed geschreven, al verwijt men hem nog altijd wat hij niet deed. z) Terloops is er sprake van Wolf en Deken, en van Langendijk. Gezwegen wordt van Van Effen en zijn Spectator! — Karakteristiek is dit: „Après Vondel, le théatre vécut surtout de traductions, et de traductions franc ccaises. A l'Académie dramatique fondée à Amsterdam en 1617 par Samuel Coster, on représenta Le Cid, Andromaque, Iphigénie, Cinna, Mithridate, Britannieu8, Nicomède, .Électre. Quand on revient aux pièces du cru, de Bredero ou d'Asselyn, ce sont des oeuvres telles qu'on se demande comment la scène a Pu les supporter; le spectateur, méme après les touchers de mariées qu'on ne nous ménage pas aujourd'hui, nous semble soumis ä une rude épreuve, et il faut cependant que les notions de moralité soient tout autres, puisque Bredero n'hésite pas à dédier sa Lucelle à une jeune fille de dix-huit ans, sa Lucelle qui ferait rougir un sapeur. Aussi en 16! J8 le magistrat se décide- t-il 8 interdire les représentations, et en 1650, pour arréter Ie scandale, le théátre est fermé, et reste fermé pendant sept ans." Hoe dit te noemen? Dat heb ik tegen dit werk, 't is zo oppervlakkig. Waarom ook niet de schrijvers anders ingedeeld: de typiese uit behandeld, en de kleinere-voeriger meedoeners genoemd? Nu kunnen voorde Fransman nog verzachtende omstandigheden ge pleit, maar voor de Nederlander ? Zo worden de Buitenlanders niet op de hoogte gebracht. En deze hebben toch al zulke wonderlike iedeeën over ons land en volk, taal en letteren. Moeten eigenlanders dat nog bevorderen? B. H. ') J. Postmus in Taal en Letteren. VII, 285, wijst het tegendeel aan. ') Van Heeckeren in T & L V, 84-87. Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stamp e r i u s. Heusden, L. J. Veerman. 80. Per serie (6 dltjes), gecart. f3.60; geb. f5.70. Ve serie, no. 2: L. A. B. ULEHAKE, Van drie Jannen. Een vertelling uit den tijd van den belgischen opstand. 2e druk. (94 blz., m. 3 gekl. pltn.). Gecart. f 0.75; geb. f 1.10. Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 123. TRUIDA KOK, Toni. (48 blz.). Literair Universum. Verzameling der beste romans en novellen van hedendaagsche schrijvers. Haarlem, Gebrs. Nobels. Kl. 8°. Per jrg. (24 nrs.) f 4.80. Afz. nrs. f 0.25. No. 17. RUDYARD KIPLING, Verhalen wit Voor-Indië. Amerikaansche detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna en Zoon. 8°. Per nr. f 0.30. No. 9. ARTHUR GRIFFITHS, In den exprestrein Rome-Parijs. (166 blz.). Slothouwer's Reisbibliotheek. lIe serie. Amersfoort, G. J. Slothouwer. Kl. 8°. Per. nr. f 0.10. No. 5. H. VON ZOBELTITZ, Haar portret. Uit het duitsch. (63 blz.). Kwartjes-Bibliotheek. Amsterdam, Cohen Zonen. 8 0. Per dl. f 0.25; geb. f 0.50: A. K. GREEN, Een geheimzinnige misdaad. Naar het engelsch (164 blz.). Tooneelstvkjes voor dames. le serie. Culemborg, Blom & Olivierse. 8°. Per serie (6 nrs.) f 2.50. Afz. nrs. f 0.75. No. 6. EVA WESTENBERG, In 's levens lente. Dramatisch schetsje [4 d.]. — J. EIJSTEN, Piet. Blijspel in één bedrijf. [5 d.]. (64 blz.). LODEWIJK MULDER, De kiesvereeniging van Stellendijk. Blijspel in 4 bedrijven 15 h., 2 d.]. 4e druk. 's-Gravenhage, J. W. N. Koch. (118 blz.). f 0.90. Dr. JAN TEN BRINK, Monsieur de l'Espinay. Eerste episode uit het leven van Elisabeth Stuart, Koningin van Bohemen. 1645-1646. Schiedam, H. A. M. Roelants. Gr. 8°. (VII, 319 blz.). f 2.90; geb. f 3.40. HÉLÉNE LAPIDOTH-SWARTH, Najaarsstemmen. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. Kl. 8°. (III, 108 en 4 blz.). f 1.50; geb. f 1.90. J. REITSMA, Geuzentijd. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. 8°. 2 din. (III, 292; III, 288 blz.). f 5.50; geb. f 6.50. DOROTHEE A. VAN WALREE, Sterken en zwakken. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. 8°. (III, 228 blz.). f 2.25; geb f 2.75. F. F. HASPELS, Vreugden van Holland. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. 8°. (III, 284 blz.). f 2.90; geb. f 3.50. 280 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften. Mn VAN HooRN, Eigen rechter. Roman. 2e druk. Amersfoort, Valkhoff & Co. 8°. (III, 301 blz.). f 1.50; geb. f 1.90. ERNST VON WILDENBRUCH, De witte Dorothea. Naar de 9e duitsche uitgave. Utrecht, H. Honig. 8°. (III, 299 blz.). f 2.90; geb. f 3.40. MINA KRUSEMAN, Parias. Dordrecht, J. P. Revers. 2 dlln. Gr. 8°. (291 en 273 blz.). f 5.90; geb. f 6.50. I N H O U D van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, jrg. 5, Juni 1900, o. a.: W. S t e e n h o f f, Een levens Moerkerken Jr., Dies Irae. — Jeanne Rey--gril. — P. H. van neke van Stuwe, Kerk-gezicht. — Willem Kloos, April-Storm.- Willem Kloos, Levens-onweér. — Willem Kloos, Liefde. — H. J. Boeken, Apollo. — G. C. van 't Hoog, Stemming. — Joh. W. B r o e d e l e t, Dramatisch Overzicht. Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 3e afl., Mei 1900, o. a.: Albert Verwey, Tijdzangen. — M. A. Rabbie, Rozefee II. — Albert Verwey, De Hodja Nasr-Eddin. — Doctor J u r i s, Tobias Bolderman. — Emile Erens, Gedicht in proza. De Gide, Juni 1900, o. a.: Louis Couperus, Langs lijnen van geleidelijkheid. II. — Prof. G. K a l f f , Constantyn Huygens. II. — Hélène Lapidoth Swarth, Sonnetten. Elzevier's Gei l. Maandschr., afl. 5 en 6, Mei/Juni 1900, o. a.: J. Tersteeg, Doode Lente. — M. R., Ontnuchterd. — Hélène Lapidoth- Swarth, Ile. — Ida Bakker, Zondag. — Fiore Della Neve, Malaghies, dramatische schets in drie tafreelen. Boon's Grill. Magazijn, No. 12, Juni 1900, o. a.: Alfred Slade, Een (laad van opoffering. --- N. H. Wolf, Rosier Faassen, 18331850- 1900. — Voordrachten enz.: J. A. Holtrop, Een gebroken vaas, naar Sully Prudd'homme. J. A. Holtrop, de nieuwe spoorweg. De Tijdspiegel, No. 6, Juni 1900, o. a.: Anna C. Croiset van der Kop, Horace Mann. Een staatsman-paedagoog. Nederland, jrg. 1900, No. 5, o. a.: Cyriel Buysse, 'n Leeuw van Vlaanderen. — C. v. H., Een vader. De Navorscher, 50e jrg., afl. 4, o. a.: Mr. C. Bake, Van Lennep en de Genestet. [De Koninklijke Akademie van Wetenschappen is in het bezit van eene verzameling werken, in druk en in handschrift, van Mr. Jacob van Lennep, door wijlen den heer P. Knoll bijeengebracht en aan die instelling vermaakt. Bij het snuffelen in dat schrijfboek werd mijn aandacht getrokken door een vers, getiteld: Aan den Heer P. A. de Genestet na ontfangst van zijn gedicht: Morgen is mijn dichter jarig.] — Aanwas maar geen aanwinst. Taalkundige aanteekeningen van wijlen Dr. A. de Jager (vervolg). Tjeunken. — Leiden is in last. — Een merkwaardig jongens-spel. Noord en Zuid, 1900, No. 3, o. a.: Dr. F. A. Stoett, Hij hangt den gebraden haan uit. — Verscheidenheden (o. a.: Nijdas. — Een motto van den Schoolmeester). — Dr. J. A. Worp, Drama's naar Rotrou. — Dr. F. A. Stoett, Gesalijd. — Dr. F. A. Stoett, Fasol. OVER VONDEL. (FRAGMENT UIT EEN LEZING} OVER VONDEL ALS HISTORIE-DICHTER.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Holland, schoon• in zeker opzicht minder klein dan nu, was toch ook in de 17e eeuw een beperkt, klein landje. Wie zijn blik niet in de wijdte slaan kon, kon niet leven, althans niet, als hij dichter was en Vondel heette. Alle eerbied voor onzen vrijheidsoorlog, maar hij heeft Holland niet enkel groot gemaakt, hij heeft het ook verkleind. Hij heeft helaas, naar het schijnt voor goed een scheiding gemaakt tusschen ons en België. Hij heeft ook de elastische banden doorgesneden, die het weleer ver Heilige Roomsche Rijk, dat eerwaarde Rijk bij-bonden met het uitnemendheid, welks Keizers met de Pausen en in worsteling met deze, de Westelijke Christenheid naar lichaam en ziel hadden beheerscht of althans daarop, als op een recht, hadden aanspraak gemaakt. Eigenlijk leeft Vondel nog met heel zijn ziel in dien tijd. Te veel heeft men hem enkel voorgesteld als Hollander, als Amsterdammer. Neen, bovenal is hij burger van het Rijk. Waar de Rijn stroomt, daar is zijn vaderland. Die voor al wat Duitsch spreekt schier geheiligde rivier huldigt hij als zijn „treckende geboortestroom" of als „zijn zoeten droom", hij bewondert haar gracieuse en onverwachte kronkelingen, haar „wuften ommeswaey", hij prijst den wijn, die op haar bergen wast, en vooral de grijze en hooggetoornde kathedralen in de oude stichten aan haar oevers met baar onvergetelijke herinneringen aan de geloofspredikers en haar gewijde legenden. Maar helaas een „Hydra" geboren uit „Kerkgeschil en haat van Heeren" verdeelt thans Duitschland. Gij weet welk een vreeselijke crisis het Rijk in het tweede jaartiental der 17e eeuw ingetreden was: den dertigjarigen oorlog. In Bohemen was tusschen Roomschdom en protestantisme de tweede nu beslissende strijd ontbrand, welke het geheele Rijk in vlammen zette. Aanvankelijk zijn de protestanten overal in de minderheid en tegen 1630 schijnt hun zaak verloren. Schier alle vorsten en T. & L. x. 20 282 N. A. Cramer steden hebben zich aan den keizer en zijn katholieke verbondenen onderworpen: het kloeke Maagdenburg blijft weerstaan. Maar de beroemde veldheer Tilly weet het ten slotte te vermeesteren en laat — volgens de voorstelling van dien tijd, welke echter ten deele onjuist is — de stad op een gruwelijke wijze plunderen en geheel opbranden. Doch reeds is een wreker in aantocht. De Zweedsche koning Gustaaf Adolf, jong en eerzuchtig, beducht voor het overwicht der keizerlijken aan de Oostzee, beducht voor het Protestantsche geloof, het zijne en dat van zijn volk, bovendien gedreven door dat zeker-iets, dat het midden houdt tusschen genie, roekeloosheid en geestdrift en dat erfelijk schijnt te zijn geweest in zijn huis, landt aan de Duitsche kust en rukt, eerst tegengehouden door de kleingeestige zelfzucht en jaloezie van Noord vorsten ten slotte zuidwaarts om dwars door Duitschland-duitsche een krijgstocht aan te vangen, die even uniek is in de wereldgeschiedenis door zijn verblindenden voorspoed als door zijn plotse tragischen afloop. De eerste groote overwinning was die van-ling- Leipzig, bevochten op Tilly, den beul van Maagdenburg en door Vondel bezongen in een krachtig vers. De dichter beschouwt haar als een hemelsche wraak voor de Maagdenburgsche bloedschuld; vandaar ook de titel „Maeghdeburghs lyckoffer". Tal van mooie plaatsen zijn in dit gedicht: Op, Sanggodin, en huw uw' heldenluyte Aen't zegespel der koningklycke fluyte: En volgh de maet van Saxens trommeldans, Bohemen vlught, en Sweden wint de kans. Fortuyn verkiest, om d'eeu, wt soo veel' koppen, Een hoofd: om dat, tot walgens toe, te kroppen Met roofschat en triomfen, reys op reys: Tot glori van een Keyserlyck paleys. Wie met dees' eer bewieroockt vaert ten grave, Eer by veraerd: bedanck haer, voor die gaeve; Want menigh, daerse lang meê heeft gepopt, Verbastert, en ten troon word wtgeschopt. Tilly getuyght van desen keer der dingen: Tilly, voor wien de sloten open springen: Voor wiens gesicht heel Duytschland ruymt het veld: Wiens swaerd bereyckt den Donau en de Belt. Wat gruwel trapt, met Christen hoofds banieren, Op maeghdepalm, tot schennis van laurieren! En schaeckt'er weeu en wees haer' roosekrans: Op 't versehe lyck van vaders en van mans! Over Vondel. Die tyranny past Turcken en Maraenen. Ach hemel! strem, op 'taenschyn, dese traenen, En kuyschen dau, tot parlen altemael: Dit suyver bloed, dees' sprengklen tot korael. Wat Albaes swaerd en fackel heeft gebrouwen, Sal Nederland en Spanjen eeuwigh rouwen. De weereld brand, door eenen Faëton, Die reuckloos ment den breydel van de son. Die sich, aen 't vier des oorlooghs, niet wil sengen, De gal der straf, met honighraet, leer mengen. De sondaer kust de roe, en blyft haer vriend, Die lieflyck quetst, wanneer by 't streng verdient. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gods arrem maeyt, met syn' gerechte zeyssen, Een' ysren oegst: en deckt de grond van Meyssen, Veel' mylen velds, met lycken sonder tal. Vergeefs gevloon: de Dood is overal. De Dood verslind, en scheurt, met staele tanden. Een' roodo zee die bruyst, op d akkerlanden. De klepper gaet, tot aen den buyck, te wedt: En wascht syn sweet en stof, in 't laeuwe bed. Ook na den slag bij Leipzig laat Vondel niet na den tocht van den schier fabelachtigen held met bewondering te volgen. Van Sagen trekt Gustaaf Adolf naar den Rijn en bedreigt er — naar Vondel vreest — de stad Keulen, zijn geboortestad, waar hij altijd een groote voorliefde voor heeft gehad. Nu richt hij idealiter tot Gustaaf Adolf „den Olyftack", een dichterlijke bede om die stad te sparen. 't Wild vogelkijn dat singt, daar 't onbeknipt is: Al d'ope lucht is mijn: Noch steent het, om te sijn Bij 't lieve nestje, daar het uitgekipt is. Ick meed; hoewel mijn blyde geest vaart speulen Daar draaiboom sluit noch heck; Een heimelicke treck Verleit het hart naar mijn geboortstad Keulen. Daar heb ick eerst om honigh uitgevlogen, Ontrent den blonden Rhijn, Beplant met Rinschen wijn; En als een bie violendau gesogen. Uit dit geboortsogh word mijn sorgh geboren, 284 N. A. Cramer Nu 't Sweedsche vaandel vlieght Daar ick ben opgewieght; Nu 't grof geschut vast dondert in mijn ooren. Hoe wensch ick, als een Rijnswaan, Mars t'ontmoeten, En met de borst in stroom, Aldus door sang sijn toom Te temmen, langs het stof van paardevoeten! Dan vergelijkt Vondel Gustaaf Adolf met Alexander den Groote van wien de overlevering — niet de geschiedenis — gewaagt, dat hij, op zijn grooten veroveringstocht, na de inneming van Tyrus, bij Jeruzalem gekomen, slechts van de verwoesting dier heilige stad was weerhouden door den Hoogepriester Iaddus, die hem in zijn volle symbolieke ornaat en omringd door den priesterstoet te gemoet was gegaan. De sware smack van Tyrus trotse muuren Deê zidderen in 't rond Den Asiaanschen grond, En schreeuwde, dat 'er niets gemaackt is om te duuren. 't Verslegen Sion laat sijn schilden hangen. Het heiligh Priesterdom Sich statigh toereed, om Den dappren triomfeerder wel t' ontvangen. Hij naackt in end: Iäddus treed hem tegen, Met Godgewijde pracht Van 't Kerckelijck geslacht, Om den gesteurden veldheer te bewegen. De jonge krijghsheld blijft verwondert staren Op 't priesterlick gewaad; En 't Goddelijck cieraad Sijn bittre wraack verweldight tot bedaren• Hy leest Jehovaas dieren naam gesneden In 't voorhoofd, op den hoed. Hy siet der steenen gloed, Den glans van goud en purpere offerkleeden. Ootmoedigh stijght hy van den hoogen paarde, En eert den priester Gods, En Salems tempelrots, Met neigend hoofd en afgeleiden swaarde. Hierusalem, bekleed met groene meyen, Hem feestelijck begroet; Terwijl hy met sijn stoet Op Davids burgh sich vreedsaam laat geleyen. Over Vondel. Volgt een vergelijking van Alexander en Jeruzalem met Gustaaf Adolf en Keulen, en toespelingen op de oude Keulsche legende, volgens welke de drie koningen of wijzen uit het Oosten, door Vondel „Perziaansche wijzen" genoemd te Keulen begraven zijn, van waar ook de drie kronen in het Keulsche wapen, en op de legende van de Heilige Ursula en de 11.000 maagden, die te Keulen den marteldood door Attila's hand zouden hebben geleden. Ieder kent in den Keulschen kerkschat de prachtige zilververgulde en met edelgesteenten rijk versierde schrijnen, waarin tot op heden de reliquien èn der drie koningen en van Ursula en de maagden worden bewaard. So vreedsaam wensch ick dat met fluit en cyter Mijn Rijcksstad u onthaal, Met geestelicke praal, En Roomschen bisschopsstaf, en witten myter: Dat sy niet swijm voor uwen rooden stander; Maar hou haar verwe braaf, En groete u, o Gustaaf, Als een van God gedreven Alexander. Ghy sult haar grijsen ouderdom verschoonen, Wanneer sy heusch en mild U toont den wapenschild, Het bloedigh veld, gewijd met goude kroonen. Dat 's d'eeuwige eer der Persiaansche Wijsen, Die met geschenck en stem, In 't nedrigh Bethlehem, Den grootsten koning offeren en prijsen. Dat 's 't jammerteecken, dat haar oude straten Gedoopt zijn so verwoed In 't kuische maaghdenbloed, Vergoten van Barbarische soldaten. Maar wat zijn heldendaden, vergeleken bij de jammeren en vooral de gevaren, die genoemde Hydra over het Rijk heeft gebracht? Nog altijd wordt de Zuid-Oostgrens ervan, ja de geheele Christenheid, bedreigd door de Turken, die nu een schoone kans schijnen te hebben door in te grijpen in den dertigjarigen oorlog. Wij, die niet meer te midden van die eeuw verwikkelingen staan, maar ze van uit de verte in haar geheel kunnen overzien, wij weten nu wel, dat reeds in Vondels tijd de kracht van het Turksche rijk zeer was afgenomen en het gevaar van die zijde in dezelfde mate verminderd. Maar Vondel en zijn tijdgenooten hadden den vreeselijken voortgang van den Islam in Europa nog versch in 't geheugen, zooals die als een springvloed de Balkan- en Donaulanden 286 N. A. Cramer had overstelpt. Constantinopel in der Turken handen. De Aja Sofia, de heiligste kerk der geheele Oost-Europeesche Christenheid, schier haar symbool, veranderd in een moskee. De Turken tot aan, tot over de Donau voortgerukt. 't Hongaarsche volk in afhankelijkheid gebracht. Rechtstreeks het Rijk bedreigd, zelfs Weenen berend en slechts gered door den heldenmoed harer burgers. Kruistochtgedachten duiken telkens op, maar komen niet tot verwezenlijking, al had ook Tasso, een geestverwant van Vondel, door zijn heldendicht deze eigenaardige soort van krijgsexpeditiën, wier heugenis zeer verflauwd was, met een nieuwen luister omhuld. Innerlijke tweedracht verlamt de Christenheid en doemt haar tot een wellicht naar den ondergang voerende lijdelijkheid. Aldus is Vondels beschouwing: De Christe Princen sitten vast Malkanderen in 't hair. Gants Christenrijck geraeckt in last, En 't uiterste gevaer; Als 't schip, dat met gekerfden mast Flus schipbreuck lijden sal, En drijft na lager wal. De felle Turek, die Christus kruist, Siet ons krackeelen aen. d'Erfvyand lacht vast in sijn vuist, En hoopt den klaeuw te slaen, Van bloed geverwt, van stof hegruist, In 't hart van 't blind gevecht, Dat hy 't geschil beslecht. Soo 't hem gelucken magh na wensch Met sijnen woesten hoop, Dat hy 's Geloofs verswackte grens Op 't onversienste sloop, En vel en vil soo menigh mensch; Help God 1 wat wil 't een dagh Van rouw zijn en beklagh. Gelijck een ingeborsten stroom Sal 't ingelaeten heir Verdrencken al den Duitschen boom, En bruisen als een Meir, En spoelen den bebloeden toom Te Keulen in den Rijn, Daer sal sijn Paerdstal zijn. . . . . . . . . . . . . . . . Over Vondel. Dan voeitmen hoemen heeft gefaelt, En uit den Burgertwist En brand verdoemden roof gehaelt, En wolven opgehist Na Christus schaepskoy: dan betaelt Men self sijn eige roe, En schreit en sucht sich moe. 0 Jesus, keer dit voorspoock af, Verdrijf die duistre wolck. Herplant veel eer op 't heiligh graf Door uw geloovigh volck, Den Tureken tot gherechte straf, Den standerd van uw' naem, Op dat sich d' afgrond schaem. Zijn heele leven lang houdt Vondel zich met de worsteling tusschen Turken en Christenheid bezig. Dan eens bezingt hij een overwinning ter zee op hen door de Venetianen bevochten, dan eens een te verwachten aanval der Polen op de Turken. Nog in1669, op 82-jarigen leeftijd, dichtte hij een krachtig vers op den uitersten nood van Creta, dat toen nog in 't bezit van Venetië was maar door de Turken ten felste werd bestookt, en waarin de volgende schoone passage: De felle Turksche sabel schittert, Te moedigh op haer halve maen, Terwijl men, onderling verbittert, De zon van 't kruis ziet ondergaen. Wij staen, als met gevleugelde armen, En zien al koel dien ondergang Van 't kruis, het welk men kon beschermen, Vergeefs verdaedight eeuwen lang. Waekt op, Martel, Buljon, en Kroie, Sint Luidewijk, en 't Duitsche huis: Men haelt het Griexe paert in Troie, En niemant zet zich scharp voor 't kruis. Maer als gansch Asie, aengespannen Met Tarters, inberst, als een zee, Dan zalmen spa de muuren mannen, En 't zwaert ontkleeden van zijn schee. Nu is 't noch tijt, naerdien de vrede De Christe-werrelt overstraelt, Dat elk om 't eerst het slaghzwaert smede, En zette alle ongelijk betaelt. 288 N. A. Cramer Het algemeen karakter van de worstelingen in Duitschland en in den Griekschen archipel kan men weergeven met de woorden: geloofsverschil, veroveringszucht en rassenhaat. In Engeland was ook een geweldige worsteling, maar met een ander karakter: daar was het de strijd tusschen volksvrijheden en vorstenmacht. Koning Karel Stuart gesteund door zijn minister Strafford, had er gepoogd het de Spaansche en Fransche vorsten zoo wel gelukte streven na te volgen om naar het model der latere Romeinsche keizers, niet beperkt door Parlement of Staten, als een God op aarde over hun volken te regeeren. Maar na tien jaar het Parlement thuis te hebben gelaten, had de regeering zich door den Schotsche opstand gedwongen gezien het toch weer bijeen te roepen. Dit Parlement nu, het zg. Lange Parlement — over het ephemere zg. Korte spreek ik nu niet — had den strijd op leven en dood met 's konings regeering aangebonden. Men weet, dat die strijd, waarin Cromwell gaandeweg de hoofdfiguur wordt, met den dood van den koning op het schavot geëindigd is. 't Was in het begin van die worsteling, toen de toestand wel ernstig was, maar koning Karel nog de bovenhand had, dat een huwelijksverbintenis werd gesloten tusschen diens dochter Maria en den zoon van Prins Frederik Hendrik, den lateren stadhouder Willem II. Ieder kent het prachtige schilderij van Van Dijck in het Amsterdameche Rijksmuseum, dat de 16- en 11 jarige bruidegom en bruid voorstelt. In Mei 1642 werd de jeugdige „Princesse Royale", zooals haar titel was, naar Holland gebracht door haar moeder zelf, koningin Henriette Marie. Die begeleiding was een voorwendsel om in Holland onopgemerkt politieke verbintenissen aan te knoopen en om er geld op te nemen op een deel der kroonjuweelen. De koningin bezocht ook Amsterdam, waar zij luisterrijk ontvangen werd. Bij die gelegenheid dichtte Vondel te harer eere een groot dichtstuk getiteld „Henriette Marie te Amsterdam." Daarin worden de oude betrekkingen van Engeland en zijn vorsten ter eener en Nederland en Oranje ter anderer zijde op poëtische wijze ontvouwd. Eigenaardig is het te zien, welke illusie Vondel blijkens dit dichtstuk zich schept van de groote gevolgen die het huwelijk van Prins Willem met het Engeleche princesje zal kunnen hebben. Volgens hem zal het ons met Spanje verzoenen en in het algemeen den vrede brengen op het vaste land. Door dit huwelijk toch werd de jonge Willem — en dit is werkelijk heel curieus — neef, d. i. oomzegger van onzen bitteren vijand den koning van Spanje. Diens vrouw nl. was een Fransche princes en zuster van de koningin van Engeland, nu Willems schoonmoeder. Ja zelfs profeteert Vondel of liever stelt hij zich als mogelijk en wenschelijk voor, dat na den algemeenen vrede een gemeenschappelijke vloot der christennatiën Over Vondel. 289 onder aanvoering van prins Willem naar het Oosten varen zal, als in een laatsten en beslissende kruistocht om te Constantinopel de Turken te verjagen, er het aloude Oosterech-Romeinsche Rijk te herstellen, en het Heilige Land van den smadelijke heerschappij der ongeloovigen te bevrijden. Sommige nuchtere, of al te nuchtere menschen zullen wellicht over deze phantasie glimlachen, maar ik vraag mij af: was dit denkbeeld zoo geheel een hersenschim? En dan antwoord ik ontkennend. 't Is nl. zeker, dat er in 't begin der 17e eeuw in de Europeesche diplomatie een plan bestaan heeft om een algemeene verzoening der christenvolken tot stand te brengen en daarna met vereende krachten de Turken te lijf te gaan; het gemeenschappelijke leger zou dan door onzen Prins Maurits worden aangevoerd. Welnu, dit niet uitgevoerde plan kan een jaar of veertig later weer opgerakeld zijn geworden en gewij igd in den geest, als Vondel aangeeft. Ja zelfs in onze eeuw tusschen 1820 en 1830 is tusschen de Fransche en Russische diplomatie een plan besproken geworden, om ten einde een hechter vredetoestand in ons werelddeel te vestigen, de bestaande grensverdeelingen vooral der groote mogendheden grondig te herzien en in verband daarmede een einde te maken aan de Turksche heerschappij in Europa. Het huis van Oranje zou dan op den konings- of keizerstroon van Constantinopel gevestigd worden. ') Het zou mij niet verwonderen, als in dit laatste plan nog reminiseenzen naklinken van het zoo even genoemde plan of de plannen der 17e eeuw. Zulke phantastische ontwerpen blijven soms zeer lang slingeren in de kanselarijen van gezantschappen en ministeriën om telkens weer eens voor den dag gehaald, gewijzigd en opgepoetst te worden, maar dan al heel gauw als onuitvoerbaar weer ter zijde te worden gelegd. 't Was te verwachten dat Vondel scherp partij zou kiezen voor den Engelsehen Koning en tegen het Parlement. Trouwens zoo was de algemeene opinie hier te lande in overeenstemming met het monarchaal karakter van ons volk. Want al waren wij staatsrechtelijk toenmaals een republiek, het was een republiek zonder republikeinen, uitgezonderd in de kringen van de stedelijke regenten en hun aanhang in den groothandel en onder de gestudeerde menschen. Het volk had zijn monarchale sympathie van het oude, wegens zijn verspaansching onmogelijk geworden, vorstenhuis eenvoudig op het huis van Oranje overgebracht. _) ') Zie Emile 011ivier, 1'Empire liberal I, 212. ') Het in zulke gevallen klassieke middel van het op den troon brengen van een jongere linie, dat tweemaal in Engeland en eens in Frankrijk en Zweden ie toegepast geworden, was ten onzent onuitvoerbaar, schoon dit denkbeeld wel zal meegewerkt hebben tot het in he land roepen van den Aartshertog Matthias. 290 N. A. Cramer Het beschouwde de Oranjes als zijn monarchen en begreep niets van de subtile onderscheidingen van het staatsrecht. In dit opzicht — ik zal waarlijk niet zeggen in alle opzichten — gevoelde Vondel identiek met zijn volk. Maar er was nog een andere reden, waarom hij zoo warm de zaak der Stuarts toegedaan was. Juist in dien tijd was hij Katholiek geworden. En al wat Katholiek was gevoelde voor de Stuarts, in wie men een neiging tot den Roomschen godsdienst onderstelde, omdat zij afstamden van de beroemde Maria Stuart, die, zooals gij weet, als een soort katholieke martelares door haar gelukkige mededingster koningin Elizabeth na een schijn van rechtspraak uit raison d'état om het leven was gebracht. Later zijn dan ook werkelijk de Stuarts en het aan hen nu verwante Paltische huis tot de Roomsche kerk teruggekeerd. Op de gebeurtenissen in Engeland dichtte Vondel vele gedichten die soms, 't moet erkend worden, niet veel meer zijn dan zeer scherpe, eigenlijk onbillijke, schimpschoten, b.v. het versje getiteld: Protecteur Weerwolf, waarmede Cromwell bedoeld wordt. Tot deze reeks van historiedichter reken ik ook zijn treurspel „Maria Stuart," een zeer gevoelige dramatische schildering van het droevige einde dier — spijt alle zelfschuld — immer sympathieke koningin, vol toespelingen op den Engelschen burgeroorlog en als 't ware een sombere voorspelling van het gelijke lot, dat Maria's kleinzoon een paar jaar later ondergaan zou. Niet dat het stuk als geheel nu zoo voortreffelijk is — ik zou dit betwijfelen — maar er zijn zeer mooie passages in, b.v. het afscheidsgesprek tusschen Maria en de Rey harer staatsjonkvrouwen: Maria. Myn ziel, eens afgesolt op d' ongestuime baren Der weerelt, na verloop van vijfmael negen jaren, Verlangt, als 't moede schip, naer een gewenschte kust Van veiligheit, en loopt de haven van de rust Met volle zeilen in, op 't rijzen van de stralen Der zonne, vroeger op om mijn geluck t' onthalen Met levendiger vier en glanssen danze plagh. 'k Begin door 's weerelts damp en nevels nu den dagh Der zaligen te zien, en vrydom te genieten, In 't onbenijde licht, na kerekers en verdrieten En ketens zonder endt. Het juichende gemoedt Begeert naer zulck een prijs te rennen door het bloedt Der adren, en om hoogh t' aenschouwen, vol genoegen, Hoe hier de vyanden, geknaeght en bleek van 't wroegen, Over Vondel. En onverzaet van wraeck, geen vatten vinden aen 't Onsterflijck deel, de ziel, nu 't lichaem moet vergaen. Rey. Och l och! ghy Koningen van Engelschen en Schotten, Hoe stappen nu helaes! uw dochters de schavotten In ste van troonen op. Wat is ons bang te moe'! Men vloeckt uw afkomst zelf den scherreprechter toe. Waer toe vervalt de stam der Koningen, eilaci! Maria. Gelooftme, dat de dagh van mijne bruiloftstaetsi, Die my, door zulck een' drang van 'tjuichende Parijs, Te kereke en koore leide, in 't bruiloftsparadijs, Daer 'teenigh oir des Rijcks Francois op 'theerlijckst praelde, En in de bloem der jeught zijn lieve Bruit onthaelde, Noit blijder scheen clan nu in mijn ontloken hart. Schept moedt, ick zie het honck van mijn gelede smart. De weerelt is maer roock met al haer ydelheden, Een oogenblick, een niet. De mensch, die hier beneden Iet zekers zoeckt, is blint. Wat baet een hantvol tijt? Terwijl men grijpt naer 't aertsch zoo wordt men 't hemelsch quijt. En iets verder Maria's troostwoorden: Mijn dochters, zijt getroost: ghy kunt met al dit kermen En jammeren ons niet beschutten, noch beschermen: De tranen baten niet, en zijn een krank geweer. Vergeefs omhelst ghy ons: uw armen zijn te teêr, De vyanden te sterck, en zonder mededoogen. Genoeght u aen Godts wil: by roept my uit den hoogen: My dunckt, ick hoor zijn stem. Nu sus, mijn kinders, sus: Ontfangt den lesten groet, Maries lesten kus. Mijn kinders, matight u: ghy zult in droefheit sticken: 't Is wijsheit zich naer tijts gelegenheit te schicken, Te kunnen sterven, als men immers sterven moet. Volhardt in 't out geloof, het welck ick met mijn bloet Bezegel, en zoo wijdt gehoorzaemt d' overheden. Schept moedt: gedenckt mijn ziel voor Godt in uw gebeden. Eindelijk de klacht der Rey na Maria's onthoofding: Ontfang ons klaghte en lijekgebeden, 0 Roomsche Roos, noch versch gesneden Van uwen steel; hoe knap Verliest ghy geur en sap! 292 N. A. Cramer Hoe ras verwelcken en verslenssen Uw bladera! Sterfelijeke menschen, Het schoonste, dat ghy ziet, Wat is het schoonste? niet. Een oogenblick, een blick gaet strijcken Met d' eere en 't licht der Koningkrijcken. Een buy ontkleet die bloem Van al haer pracht en roem. Een nevel, och ! voor ons te duister, Berooft die zon van al haer' luister, Benijt ons droef gezicht Dat hartverquickend licht. Die flonckrende oogen zijn geloken, 't Aenminnige gezicht gebroken, Die scherpe stralen stomp, Het lichaem slechts een romp. Mooi ook de woorden, Maria Stuart in den mond gelegd in een gedicht, dat achter het treurspel afgedrukt staat: Iok roemde op geen doorluchte troonen, Noch grijzen stam, noch schoone Jeught: Maer stelde mijn gewijde koonen, Uit liefde tot de hooghste Deught, Godtvruchtigheit, in Godes handen, Van wien ikze al te leen bezat, En hierom in benaeude banden Beooghde en koos een wisser schat. Hoe schielijk vloeiden d'andre heenen! Mijn Koninglijcke Bruydegoom Gelijck een leli is verdweenen. Het is vergeefs mijn Faem te smooren, Die op der wijzen tongen leeft, En haere loftrompet laet hooren Zoo verr' de zon haer loopbaen heeft. Gelijck besnoeide boten bloejen; Het graen versterft eer 't rijcker wast; De lelien in doornen groejen; De palmen steigren tegens last; Zoo triomfeert de Deught na rampen, Die hemelhoogh door druck gevoert, Haer glori ziet geveeght van dampen Des lastermondts, uit spijt gesnoert. Over Vondel. 293 Heldinnezielen voeght naer 't strijden Alleen dees uitgeleze kroon. Hoe feller wean het hart doorsnijden, Hoe grooter, hoe volmaeckter loon. Wie zich getroost voor Godt te sterven, Zal 't eeuwigh Rijck en leven erven. Juist, toen de Engelsche burgeroorlog zich ten ergste begon te wenden, eenige maanden voor de onthoofding van Karel Stuart, was op het vasteland een betere tijd aangebroken. De Westfaalsche vrede maakte een einde aan onzen strijd met Spanje en aan den vreeselijken oorlog in Duitschland, die tot een overheering door de meest verwilderde soldateska was ontaard. Vondel bezong dien vrede in een groot gedicht „den Getemden Mara," stellig een der schoonste, die hij ooit heeft geschreven . . . . (Wordt vervolgd.) N. A. CRAMER. WOORD - MUZIEK. Hier zit den Wijngod zelf met zijnen platten kroes Op zijn gezadeld ros; en: Cupido en de Dood zich leiden om te slapen In een zacht bloemendal; en van een godenmaal de twee: men dekt er Des tafels breeden rug met ambrozijn en nektar, [1J- Vrouw Venus, zoete snol, Die maakten meen'gen spronk en luchte kariol. Als een dichter schildert doet hij het niet met woorden maar met letters. Fijnheden als het voortzetten van de z en de t doen het hem in dat „zitten" „met zijnen platten kroes" „op zijn gezadeld ros" van den wijngod. „Cupido en de Dood": aan de zachte d-deining voelt men al het liggen gaan, en in de 1-golving: „zich leiden om te slapen" de slaapzoekende beweging. Niet het woord „bloemendal" schildert 294 Woord-muziek. hier, maar de letters d en i. Lekker in de verf zou een schilder ook zeggen van dat è-vers, het derde van deze: een armen man vol puisten en vol zeeren, Waarop de vliegen vast al gretig en verwoed Zich mesten vet en dik met etter en met bloed. Met nu en dan te wijzen op het effekt van een assonantie of alliteratie pretendeer ik niet het mooie van de verzen „uit te leggen." Dat mooi zit 'm ten slotte niet in een deel, maar in het heele vers, en beter dan alle uitlegging is het dát te lezen, en meètedragen. Maar dat lezen en meédragen is het juist, wat ik, ook met mijn opmerkingen, bedoel. De ooren van veel menschen, merkte ik dikwijls, zijn zoo weinig open, dat ze niet bij een eerste lezing het geluid van een mooi vers opvangen en verstaan. Ik laat éen klank uit dat vers dan nog eens naklinken: mogelijk worden er dan attent. VERWEY, Een Inleiding tot Vondel. KUNSTENAARSTYPEN. Er zijn twee typen van kunstenaars: de bourgeois en de bohème, — ik geef de Fransche namen omdat bij ons het artisten-karakter minder scherp ontwikkeld is. Zij kunnen nooit geheel van elkander worden gescheiden, daar in ieder gezeten-burger-kunstenaar een neiging naar het zwerven bestaat, en bij iederen zwerver iets van den gezeten burger blijft hangen. Om 't met een enkel woord te zeggen, zij verschillen hierin: dat de eenen, uit hun tweestrijd, tot evenwicht met het leven zoeken te geraken, terwijl de anderen er pleizier in hebben om het evenwicht in hun persoon en hun kunst te verbreken. Neem Victor Hugo, het is de bourgeois; hoe majestueus gelukkig troont de dichter boven de wereldsche contrasten! Maar Arthur Rimbaud, maar Paul Verlaine, zijn bohèmes. Gorgelt er Verlaine niet in zijn hoogste godsdienstige extase een straatwoord naar de omheining van zijn tanden, en moet hij bij het allerheiligste niet 't beestje loslaten ? ... Goethe en Shakespeare zijn bourgeois ondanks wat zij voor zwervers bezitten; Rossetti daarentegen, met al zijn gevoel voor plastisch-aard schoonen vorm, blijft een bohème. Op die manier zou men tal van voorbeelden kunnen opnoemen, maar genoeg: — die oppositie tusschen de karakters van artisten bestaat. De een voelt het instinctmatig van den ander dat zij in 't hoogste en intiemste hunner kunst van elkaar gescheiden zijn. BYVANCK, De Gids, Juli 1900. TAAL EN SPELLING. (Lezing, gehouden te Gouda op Dinsdag 14 Maart.) Wanneer het mij gelukken mocht uw belangstelling te wekken voor mijn onderwerp, dames en heereu, dan zult u straks misschien dat onderwerp niet droog meer vinden; maar het staat als zo droog, ja zo Mtllerdroogst aangeschreven tot zelfs bij mannen van 't vak, dat ik waarlik wel beginnen mag met uw welwillende aandacht te verzoeken. Schenkt ze mij, bid ik u, en laat mij beproeven, of ik het spellen van de taal tot iets interessants voor u maken kan. Dat het spellen 'n zaak van gewicht is, daarover zijn we het allen eens. Zijn tàkl niet te kunnen spellen, beschouwen wij als 'n sprekend teken van gebrek aan beschaving, om niet te zeggen van onbeschaafdheid. En wanneer ons 'n geschrift onder de ogen komt dat 'n andere spelling vertoont dan de gebruikelike, dan laat ons dat niet onverschillig, maar de vraag dringt zich aan ons op: Zou dit wel goed zijn te keuren. Ik denk dat ik u niet te vergeefs om uw aandacht verzocht zal hebben. Want het zal ook geen van u onbekend zijn, dat er onder (te vele aanhangige kwesties van onze dagen, ook 'n spelkwestie is. Enige jaren geleden, toen de kwestie gesteld werd, bracht dit niet maar tal van pènnen in beweging, maar vele gemdèderen bracht het in beroering. Zij slaan de schendende hand aan het histories monument van de Moedertaal," zei de een; en 'n ander verzekerde, alsof-ie 't gezien had: „De Nederlandse Taalmaagd staat te weenen" : hij bedoelde dat ze tranen stortte van zielsverdriet. „Gèèn man van wetenschap en beschaving", getuigde 'n derde, „zal aan dit taalbederven meedoen". U merkt, er was een werkelike beróèring, er was 'n hartstochtelik verzet. Niet enkel de meerderheid van de „deskundigen", ook aan het ontwikkelde, beschaafde publiek, scheen de verkondiging van cie Nieuwe Spelling 'n gevaarlike ketterij. Tot zelfs in onze Volksvertegenwoordiging werd een-en andermaal de zaak ter sprake gebracht; er waren er die, oordelende dat de spelling 'n regeringszaak was, de minister aanzochten de Nieuwe Spelling te verbieden. Wanneer ik u nu meedeel, Mijne Hoorders, dat ondertussen Prof. van Helten, Prof. Symons, Prof. Speyer, Prof. Logeman de spelling-voorstellen ondertekenden, dat 'n zo klassiek man als Prof. 296 J. H. v. d. Bosch Moltzer van die ondertekening toen werd afgehouden alleen maar door z'n meningsverschil omtrent de spelling van de vreemde woorden, dat ook de ouwe Prof. Cosijn het in het prinsiepe en wat de toepassing betreft ook in de hoofdzaken eens was, — als ik u dit meedeel, of 't u herinner, wordt u dan niet 'n weing nieuwsgierig om te vernemen wat voor 'n kwestie de spelling-kwestie dan toch eigenlik wel is? Dat er tegenstand was, is te begrijpen. Wij spellen het woordje mijn in „mijn vader" met zo'n lange ij, en de Duitsers spellen datzelfde woordje met 'n ei. Als we nu morgen in 'n Nederlands boek mijn met ei zien staan en al die woordjes met 'n lange ij allemaal met ei, dan schrikken we; en als we dan in 'n Duiits boek al die woordjes met 'n ei. zien staan met 'n lange ij (b.v. mijn Vater und mijn Mutter) dan schrikken we ook. U ziet, het is maar net zo als we 't gewend zijn. Dat mijn en de woordjes snijden en bijten kunnen zo goed met ei staan als met lange ij, maar in 't Duits zijn we 't za gewend en in 't Nederlands anders. Wat volgt hieruit? Dat 'n zeker mensengeslacht altijd zal ingenomen zijn met de spelling die 't gewoon is voor zijn oogen te hebben; men ziet dat het best, aan de gekke spelling van 't Engels. En dat dat mensengeslacht altijd zal afkeuren, een nieuwe spelling, waar 't nièt aan gewoon is. Hadden we allemaal boomen met éne o leren spellen zodat we in elkaars brieven en boeken en kranten nooit anders zagen dan bomen, met éne o, dan zouden we ons nu allerheftigst verzetten als men ons nu boomen met twèè o'8 onder de ogen bracht. Onze ogen zouden dat weigeren. Het is er mee als met zo veel: gewoonte is 'n twede natuur. Zoudt u wel denken dat de voor Nieuwe Spelling andere ogen hebben? Neen; ook-stellers van die hun ogen hebben zich moeten wennen. Welnu; zoals we nu de tegen recht hebben laten wedervaren door te erkennen dat een-standers Nieuwe Spelling in 't begin onacceptabel is voor 't oog, laat ik eraan toevoegen, onacceptabel ook voor de hand en de pen die gewoon zijn als de eerste o van boomen gezet is, er noch eentje te zetten, — laten we nu àlzo rechtvaardig zijn voor de mannen van de Nieuwe Spelling. Wat ging er toch bij die ketters om dat zij licht achtten het grote bezwaar van zovele anderen, dat toch èvenzeer gevoeld werd door hí n? Het is u duidelik, er moet iets zijn, dat zij gewichtig achtten, maar waar de tegenstanders gèèn drie maanden onaangename aandoening van de ogen voor over hadden, dat ze als geen de minste opoffering waardig beschouwden. Het is inderdaad omdat ook bij mij zwààrwegende „iets", dat ik juist bij het Publiek van de Maatsch. tot Nut v. 't Algemeen belangstelling in de spellingkwestie zou wensen te wekken. Maar vaar ik het noem, wens ik de vraag te beantwoorden: Mag men de spelling van 'n taal veranderen? En daartoe moet ik u onderhouden over „wat is Spelling?" „wat is de natuur van de Spelling?" — „hoe moeten we Spelling beschouwen ?" Taal en spelling. 297 Onderscheidt wèl, Taal, en spelling van Taal. Een kind wil iets vragen aan haar Oom, maar de Oom is van huis en het kind wil toch vragen. Nu neemt het kind de pen, en het is noch natuurlik, en in tekens duidt het aan wat het te zeggen heeft: „Oom mag ik morgen wat bloemen plukken in uw tuin ?" Die zwarte tekens daar op het wit papier, dat is de spelling van 't kind haar taal, en dit die tekens hoort de Oom de kinderstem tot hem komen. Wij moeten die tekens niet de afbeelding noemen van de kindervraag, want de klank is voor het oor en 'n klank als zodanig is niet af te beelden. Het is niet meer dan 'n aanduiding. En het is 'n sobere aanduiding: want in de geluiden van de stem is 'n rijzing en daling, daar is 'n hoog en laag in, let op uw eigen spreken en u zult merken dat de taal zich uit in een oneindige variasie van golfbeweging: maar in rechte lijn staan daar, de tekens van de spelling. Op haè velerlei wijze zeggen we niet ons enkele woord „Ja": 't gewone toestemmende „ja" — kort en met nadruk — „jàà" lang en met nadruk — „ja-a-a" met een beweging van op en neer (= „wat zal ik je zeggen") „jà-a", op en neer, maar korter en met nadruk (— „ja daar kan 'k niets aan doen") — jè — tja, tjè — i-jè, i-jà: u hoort wel dit is volstrekt niet altijd een en hetzelfde woord, het is telkens de uiting van iets anders binnen in ons; en ga nu noch na die verscheiden nuanses van 'tvragende „ja". Hoe armoedig is nu niet het teken, het gespelde woord dat bij al deze verscheidenheid nooit anders zijn kan dan een j plus 'n a? Met een paar leestekens kunnen we noch ietwat variëren, maar de armoe blijft er even groot om. En neem nu een boek, laat het zijn wat het wil, — recht als rijen van gehoorzame soldaten in 't gelid staan daar de tekens: waar zijn de accenten, de sterkere en de mindere nadruk, waar het snellere en langzamere tempo, waar de hogere en lagere tonen, waar hèèl die beweging van de klankenreeksen, waar de ziel van de levende mens zich zo direkt in uit, haar gevoel, haar innigste intensie, haar stemming? Want eerst als we hoorden hoe iemand iets zei, het volle moduleren van zijn zinnen, eerst dan hebben we op dat ogenblik z'n taal gehad en weten we wat hij te zeggen had. En dààrom, kan het teken dat voor het oog is, niet zijn de taal, —• die alleen door het à ir tot ons kan komen. Wanneer wij nu 'n vriend die vertrekt naar Amerika, ons laatst vaarwel toe willen roepen en we kunnen niet naar 'm toegaan en we doen als het kind van daareven, wij nemen de pen om ons „vaarwel" in tekens te brengen, — van welk beginsel zullen we dan onwillekeurig uitgaan? Zullen we schrijven: „ Verwal"? Of „ Voerwol" ? Nee ; we zullen geen „eerwal'' schrijven en evenmin „voerwol". Het woord zèlf zullen we aanduiden. Ook op het papier voelen we ons als sprèkende in onze taal. De natuurlike regel van ons spellen zal zijn, dat we áánduiden de klank. Met z'n wetenschappelike naam heet dit: de T. & L. X. 21 298 J. H. v. d. Bosch „fonetiese" regel, d. i. de klank-regel. De spelling dus is van nature foneties, omdat ze is, aanduiding van klanken. Maar de spelling van de talen is een van de eigenaardigste dingen van de wereld. Alle levende d. w. z. alle door een gemeenschap van mensen gesproken taal verandert voortdurend. Er is 'n tijd geweest dat wij allemaal, onze voorvaderen namelik, kerke, reize, kerke, zeiden; vrouwe, vreze, stemme, nonne, koninginne; zoete, rijke, schone; ik hoor was ik hore, ik vind — ik vinde. Je hoort was du horea. Ik dronk, ik bond luidde eenmaal ik drank, ik band. Zo was het in de Middeleeuwen. Ik laadde was toen ik Toed; ik bakte ik boek, ik lachte ik beg; ik zond was ik zendde en ik schond ik schendde. Ik ben was ik bem, met 'n m, en ik gun was ik an, zonder de g; ik durf ik dar, zonder de f. Als we dat alles geregeld na zouden gaan, door al de vormen van ons spreken heen, dat zou ons lang bezig kunnen houden. Het is zeker dat hier in dit zelfde Holland 500 jaar geleden heel anders gesproken werd dan nu. Ook de klanken waren toen heel andere. Woorden als huis, buigen, duivel, klonken toen huus, bigen, d4vel; mijn was mien, wijn wien, blijven blieven etc. etc. Een gedeelte van de woorden waarin wij een e zeggen, had toen iets van 'n tweeklank in zich, zo iets als deilen (ons „deeles"), noch hoort men 't zo b.v. in Zeeland; of ook wel (in andere streken), ze hadden ei, net als nu noch in verbreiden (vergelijk breed). Ook in veel woorden met o hoorde men iets van 'n tweeklank: loopen, kool: luister noch, naar de Zeeuwen. En gaan we van de XIVde eeuw noch eenige honderde jaren verder ach dan zijn de klanken en de vormen alweer andere. Taal ver-teruit, altijd, en dit veranderen gaat niet met plotselinge sprongen,-andert maar àllengs, làngzamerhand; zo dat de sprekende mensen het zich niet of nauweliks bewust worden. Stelt u nu voor, dat de mensen omtrent zekere tijd beginnen te schrijven. Hun spelling, nietwaar, zal van nature foneties zijn, ze zullen met hun tekens gaan aanduiden hun woorden. Laat ons onderstellen dat er vrij véél, in die tijd geschreven wordt. Nu zal de hand van de schrijvende mensen gewoon worden om de woorden op die bepaalde manier te schrijven; en hun oog zal gewoon worden ze aldus te zien. Wat zal er nu gebeuren als na een zeker tijdsverloop de taal zozeer veranderd is, dat andere klanken en ook sommige andere vormen weer algemeen zijn geworden? De ouwere mensen zullen de ouwe teekens blijven schrijven, en de jongere mensen zullen dat schrijven van hun overnemen; ook het lezen van al de in vroeger tijd geschreven boeken zal de ouwere tekens bij het jongere geslacht inprenten. En zo zal er dan, door de macht van het voorbeeld en door de kracht der gewoonte, een verschil zijn gekomen tussen de Spelling en de Taal die een andere is geworden; de Spelling zal niet meer in allen dele 'n fonetiese, een klankspelling zijn. Stellen Taal en Spelling. 299 wij ons goed voor wat dit zeggen wil. Laat er b.v. van 't jaar 1600 tot het jaar 1700 'n dergelike taalverandering hebben plaatsgegrepen, dan zal de Spelling van het jaar 1700 reeksen van spelvormen bevatten die niet de woorden van 't jaar 1700 maar noch altijd de woorden van 't jaar 1600 te lezen geven. Natuurlik kan de ouwe spelvorm daarom wel gelezen worden alsof het nieuwe, het levende woord er stond. Waar dit toe leiden kan, zien we al heel mooi aan de Spelling van het Frans en het Engels. Elke bladzij in die talen zit vol van spelvorinen waarin noch altijd het ouwe woord bewaard is, en het wordt gelezen alsof het nieuwe woord, het hedendaagse, er stond. Vuur is fair in 't Engels, maar in de Spèlling staat het middeleeuwse fire, want za is de klank eenmaal geweest. Gezien is sien, maar de óàwe klank seen staat er noch altijd in de tekens. Droom is drxem, maar de spelling dream heeft noch het ouwe drè-am bewaard. In de spelling van de Engelse woorden voor „macht", „nacht", nl. might en night staan de aizd-engelse woorden noch. Denk aan I know „ik weet", dat een k vertoont die in de tààl niet naeer is. Een vorm als mais in 't Frans (= „maar"), was werkelik de fonetiese spelling van ma-is; chaud „warm" was, als noch in de spelling, oudtijds sja-oed (u = oe). Zulk een oudere woordvorm is 'n zogenaamde „etymologiese" vorm en wanneer een woord van heden, van 1899, gespeld wordt zoals 't vroeger was, dan noemen we dat 'n etymologiese spelling. Etymologies gespelde woorden zijn dus net, alsof wij mensen rondgingen met de mombakkesen of, eerbiediger uitgedrukt, met de maskers van onze voorouders voor ons gezicht. Wat, Mijne hoorders, hebben we nu gevonden? Dat de Spelling van 'n taal van nature foneties is, maar dat ze van nature ook altijd etymologies dat is ónfoneties gaat warden. In de Spelling is het dus altijd als in 'n huis dat tegen zich zelf verdeeld is. Volgt hier nu niet dadelik uit, dat kale Spelling zich zelf altijd weer opheft, dat gèèn Spelling, ooit zijn kan voor de eeuwigheid? De Taal verandert en de Spelling mèt haar. Dit is 'n natuurwet. Want 'n Spelling kan zeer onfoneties worden, zodat de helft van de woorden of meer, loopt met het masker van z'n voorvader voor; maar de neiging om foneties te schrijven, om niet te schrijven het woord van honderde jaren geleden maar het woord van heden, de klank van nu, blijft dóarwerken. Zolang de mensen niet met elkaar afspreken, om de Spelling, als ze in zekere tijd eindelik zo en zo geworden is, nu ook zo te houden, — zal er altijd weer nieuwe fonetiese Spelling ontstààn, daar de ouwe heen en nààst de ouwe. In de geschriften van alle perioden van de taal, kan men dit zien. En ook al spreken de mensen dtt af. Er zijn inderdaad tijden dat de mensen een zodanige zin voor stabiliteit en voor dniformiteit in alles aan den dag leggen, dat ze de van nature veranderlike spelling, als 't ware dwingen tot 'n kom 300 J. H. v. d. Bosch promis, tot 'n kompromis van de in haar werkende tegenstrijdige krachten; en dan heet elke zich door 't werken van de fonetiese neiging voordoende afwijking van 't nu vastgestelde een fout: als iemand dan hoet en ik wort met een t schrijft en thans zonder h, dan is dat 'n fout. Maar tegen het dwingen tot uniformiteit, zal op den duur altijd weer reaksie komen, daar zal altijd weer 'n tijd aanbreken dat de mensen weer stèrk gaan voelen de realiteit van de taal in hun, d. i. de realiteit van de klank; dat zij die klank gaan voelen en liefhebben als het eigenlike leven en de etymologiese Spelling als mummie, als iets doods, als iets wat begraven moest worden. En dan gaat weer blijken dat, al wordt Spelling altijd bij 't veranderen van de taal van nature etymolagies, immers door de kracht der gewoonte en door de macht van het vaarbeeld, — dat de oorspronkelike kracht die de spelvormen schèpt, de fonetiese neiging, nièt ophoudt, op haar beurt in de Spelling te heersen. Dat spelling altijd weer verandert, is 'n natuurwet en die er zich als de tijd van verandering gekomen is, tegen verzet, verzet zich tot z'n eigen scha en hij verzet zich te ver Gaat het niet zo met al wat des mensen is, met onze instel--geefs. lingen en met onze denkbeelden? Wij kennen nu, Mijne hoorders, de natuur van de Spelling. En ik heb u tot het inzicht trachten te brengen dat ze 'n natuurprodukt is. Maar het zal u niet ontgaan zijn dat ik zoeven van 'n nieuwe, een derde faktor in de spellingvorming gewaagd heb, nl. van wat men wel eens met 'n zonderlinge term „de willekeur des mensen" noemt. Ik zei immers: de mensen van zekere tijd zeggen somtijds „zb zal de spelling nu voortaan zijn." Ik had er bij kunnen zeggen: de mensen van dien tijd wijzigen dan zelfs wel de spelling. En in 't begin van m'n betoog, hebben we de vraag gesteld: „Mag men de spelling wijzigen ?" Klinkt ook deze vraag eigenlik niet, alsof de mens boven de natuur stond, alsof hij er ten slotte uit pure willekeur over te beschikken had hoe of de Spelling zijn zou. In de grond van de zaak (en bp die grond moeten we nu zien te komen want anders zijn we niet waar we wezen moeten), in de grond van de zaak is die vraag inderdaad gekheid. Want wèl kunnen mensen met bewustheid in de spelling ingrijpen, wel zijn b.v. de tijdgenoten van De Vries en Te Winkel het samen over 'n bepaalde spellingregeling eens geworden, — maar ze regelden niet uit willekeur maar omdat ze 't niet laten konden. Er werkte iets in hun dat hun daartoe drong en, gegeven alle omstandigheden, werd die drang ook 'n dwang. En metèèn was 'n dwang, dat ze de Spelling regelden op die en die manier. Want wanneer b.v. De Vries en Te Winkel tot deze tegenwoordige jongere generasie behoorden, dan zouden ze niet meer zijn De Vries en Te Winkel van toen; ze zouden niet willen wat ze toen gewild hebben. Of ook wanneer ze, hoezeer zijnde van Taal en spelling. 301 deze generasie, toch van zodanige natuur en opvoeding en opkweking waren dat ze zich noch in strijd voelden met het geslacht van tegenwoordig, dan zouden ze toch geen drang voelen tot het ontwerpen van 'n stelsel als dat van 1865; of ook indièn ze er, onder bizondere omstandigheden toe kwàmen, dan zouden toch de mènsen van nu die spelling niet meer accepteren. En zo staat het ook met de mannen van de Nièuwe Spelling. Ook hun willen is niet „een willekeur". In 1865 zouden ook zij anders hebben gedacht. Of zo een enkel man, uit kracht van z'n eigenaardige natuur, b.v. 'n Roorda uit kracht van z'n bizonder sterk Friese natuur, 'n Spelling als nu deze nieuwe reeds toen gewild had (en dit is inderdaad het geval), dan zouden de mènsen van toen toch z'n denkbeeld eenvoudig schouderophalend hebben aan alleen hebben laten staan, — en ook dit is gebeurd.-gehoord en hem Neen wij moeten niet vragen: Mag men de Spelling veranderen? — we moeten eenvoudig dit konstatèren: in sommige tijden kamen de mensen er toe (ze worden er toe gebracht) om — met bewustheid in te grijpen. Zo was het op 't laatst van de XVIIe eeuw, zo was het in de XVIIIe, zo ontstond in 't begin van deze de Spelling Siegenbeek, en in 1865 die van De Vries en Te Winkel. Zo is het nu weer. Zij konden het niet laten, en ook wij, wij worden gedreven. En de kracht die drijft is de kracht die werkt in 't gehele mensen -samenleven van 'n zekere tijd; — dat wat men met 'n te weinig zeggende term „de geest des tijds" noemt. Ook het bewuste ingrijpen in de Spelling, de derde faktor in de Spellingvorming, geschiedt met noodwendigheid, gaat niet werken dan als de tijd daartoe gekomen is; of het geschiedt of niet geschiedt, het hangt aan het grote geheel dat samenleving heet en dat een deel van de natuur is; — in wèlke fase of in wèlk stadium het grote geheel zich bevindt. En welk was nu het Spelling-iedee dat zich in de hoofden van De Vries en Te Winkel en hun toenmalige en noch tegenwbórdige tijdgenoten bevond en bevindt, — en welk bevindt zich nu in onze hoofden? Na mijn betoog zult u van zelf inzien dat er prinsipieel op twee manieren over Spelling gedacht kan worden: èf men voelt voor het fonetiese, af men voelt voor het etymologiese; voor het etymologiese gevoelt, die zich zijn eigen woord weinig bewust is, voor wie iets zeer reëels is de letter die hij heeft leren schrijven, die hij altijd geschreven ziet; die zich sterker bewust is de klank die hij zegt en hoort, voelt voor het fonetiese. In de dagen van De Vries en Te Winkel voelde men de realiteit van de klank maar zwak. In de dagen van De Vries en Te Winkel voelde men de realiteit van de klank maar zwak; men erkènde die realiteit wel, theoreties, maar de letters zoals ze daar welgedisciplineerd in gelid in de boeken stonden, dat waren de eigenlike imponerende feiten, de feiten als huizen voor hun. De lste persoon Enkelvoud Aantonende Wijs 302 J. H. v. d. Bosch. Tegenwoordige Tijd van 't werkwoord worden had, zeiden ze, een d; dat die vorm 'n t heeft dat wisten ze wel maar het gold niet, dat de mensen het altijd zètten met 'n d, dat was het reële. Zo beweerden ze ook dat in 't Nederlands de 3de persoon van worden dt had, en terwijl wij nu zullen zeggen dat er tussen die eerste en derde persoon in werkelikheid helemaal geen onderscheid is, zeiden zij dat het er wel dègelik was want ze schrèven het zo. Wij zouden nu zeggen: waarom schrijven jullie het dan, schrijf het dan eens anders. Maar — de letter was voor hun dè vorm, het echte. Zij voelden de klank niet. Zij onderscheiden de Spelling niet van de Taal. Het klaarst blijkt dat, als men in het Taal-anderwijs komt, — zoals dat nach door veel mensen gegeven wordt. Daarin bestaat het Nederlands uit zesentwintig zwarte letters, maar de x en de y komen niet zoveel voor. Dit zou 'n interessant onderwerp voor u zijn om 't er eens over te hebben. Maar om mèè te oordelen zoudt u zich toch eerst een juist begrip van Spelling moeten eigen maken, daarom nu over de Spelling. Ik kan er niet over uitweiden hoe de letter zulk 'n realiteit in 't gevoel van de mensen geworden was. Verschillende faktoren hebben daartoe samengewerkt. Maar 'n zeer voorname faktor wil ik toch noemen, ik bedoel het „Klassicisme". Het is u bekend dat er 'n tijd geweest is toen in de hoofden van de meest-ontwikkelden dit dogma zat: Het Latijn en het Grieks dat zijn dè talen, in die talen is ook dè Litteratuur, en als er nu in 'n andere taal òòk Litteratuur zal komen dan moet dat vanzelf zijn naar 't model van de" Litteratuur. Tegenwoordig beginnen we dit dogma te boven te komen. De geest nu die er van deze vroegere klassieke-talenbeoefening uitging, noem ik „het Klassi Ik denk er niet aan om de stelling te gaan volhouden dat-cisme". het een „booze" geest was. Maar het Klassicisme hèèft ontzettend veel kwààd gewerkt. Wat hier nu ter zake dient, is al 'n zwàre aan mensen de klank vergeten. Van het Latijn en-klacht. Het deed de het Grieks kènde men de klank niet, men las het maar net als het daar stond, men beschouwde het als letter want het was letter; die ouwe Romeinen en Grieken had niemand ooit horen spreken. Nu beoefende men die klassieke talen zo algemeen, zo druk, zo respectueus en dat eeuw in eeuw uit, dat wanneer men 't ging hebben over z'n eigen taal, over wat wij nu noemen de moderne, dan dacht men aak ènkel aan letters. Men dacht er niet aan, dat men van deze moderne talen de klank nu wèl wist, want dat men zelf noch leefde, en sprak. En hierdoor is het, dat het Klassicisme tot voor 25 jaar aan de eigenlike Tààlwetenschap in de weg heeft gestaan. Door het Klassicisme was Taalwetenschap eeuwen lang onmdgelik. Het Klassicisme deed noch meer. Het Latijn en het Grieks waren in de schatting van de mensen de talen. Zoals diè waren behoorden alle talen te zijn. Ze hadden dusgenaamde verbuigingen b. v.: zelfstandige naamwoorden en Taal en spelling. 303 bijvoeglike naamwoorden hadden verschillende vormen al naar gelang de woorden stonden in de zin. Het woord voor heer b. v. kon zijn dominos, domini, domino, dominum. De talen nu waartoe het Nederlands behoorde, de Germaanse, hadden dat ook eenmaal zo gehad. Maar nu hadden ze dat niet meer. Ja, zei men, dan zijn die talen, dat Engels en dat Nederlands, verbasterd. Dat in het Nederlands hier van de XVIde eeuw gezegd werd: Ik zit op de stoel, en ik zit op mijn stoel, en niet meer: Ik zit op den stoel en op mijnen stoel, dat noemden ze verbastering. Ja, zo sprak men, dat was de aparte „spreek (zoals 't heette), maar de spreektaal was dan ook, de taal in haar-taal" verbastering, en zo schrèèf men natuurlik niet, men moest de taal ten minste onverbasterd schrijven: „ik zit op den stoel bij de tafel", — zoals 't eenmaal gewèèst was. Voor de zogenaamde conjunctief, bij 't werkwoord, had het Latijn en Grieks aparte vormen. 't Was verbastering dat het Nederlands die niet meer had. De ouwe vormen, nu dood, moesten dus blijven in het schrijven. Zb zat men gevangen in het iedee dat 'n goeie taal veel vormen had, dat klassicistiese schrijvers en taalkundigen er vormen bij-fabrieseerden die nooit bestaan hadden: zo werd er vastgesteld dat men in 't eene geval hun zou schrijven en in 't andere geval hen; dit verschil van hen en hun had nooit bestaan. De geschiedenis van de Nederlandse Spraakkunst doet ons zien hoe allengs die Spraakkunst, mèt het Nederlandse schrijven, geheel verlatiniseerde. Wat men nu noch de jongens op de scholen, tot op de Akademie zelfs toe, als Nederlandse Spraakkunst doceert en inprent, dat lijkt er maar heel in de verte op, en wezenlik Taalonderwijs kan in deze overgangstijd niet anders zijn dan kritiek van de Spraakkunst en van de hele klassicistiese taalbeschouwing. Dit is geen gezonde toestand maar het kan niet anders. Ik denk dat u nu zelf wel zien zult in wèlke richting het Klassicisme, dat ook de mensen van de dagen van De Vries en Te Winkel noch geheel in zijn macht had, op de Spelling werkte. Ik toonde u aan hoe Spelling foneties dat is van de klank uit, begint, en boe bij 't veranderen van de taal de ouwe vormen dan in de Spelling, die een gewoonte wordt, blijven staan, zodat de Spelling etymologies wordt: zo zei men eenmaal voor thans te hande en nu staat noch in tans als wij 't schrijven, die h van te harde. Het Klassicisme werkte er toe mee, dat de mensen de klank vergaten, ja het bracht de klank d. i. de vorm van het heden in minachting: men vaèlde de klank niet meer, en men zei abk : die klank, die heden vorm mag er niet zijn, het is een verbastering, die óüwe vorm, dat-daagse is de echte: schrijven moeten we de onverbasterde taal, de ouwe vormen. En hoe behoorde men dus te spellen? Zoveel mogelik etymologies. De taal was te vèèl veranderd dan dat er van zuiver etymologies spellen sprake kon zijn, maar het etymologiese had het hart van de mensen; principieel beschouwde men de spelling etymologies; aan de moge 304 J. H. v. d. Bosch likheid van een prinsipieel fonetiese konden ze niet ernstig denken. Wel was nu voor De Vries en Te Winkel de klank al, op zich zelf beschouwd, iets reëlers dan honderd jaar voor hun, wel was Taalverandering voor hun al niet meer kortweg verbastering, maar toch staan ze histories op de lijn van het Klassicisme. Vooral De Vries was 'n echt Klassiek man, door familietradisie, opvoeding, vorming, en door aard misschien. Klassiek ..... hier moet ik zeggen ook Klassi staaltje daarvan is, in het Grote Nederlandse Woor--cisties. 'n Tiepies denboek, de manier, waarop hij beredeneert dat men niet moet schrijven groter als maar groter dan. En hoe règelden zij dan de Spelling? Wanneer ik u nu op 't ogenblik vraag: Kijk eens, gelooven, boomen met twee o's is etymologiese Spelling, dat wil zeggen met ène o is 't nöch geloven en net zo gaèd geloven, maar wij schrijven 't met twèè o's omdat onze grootvaders in de dagen van Karel de Grote, 1000 jaar geleden, gelouven zeiden, met 'n tweeklank, — daarom ter herinnering aan die twee-klank schrijven wij noch twee o's, — als ik u nu eens vroeg, wat vindt u nu geschikter, om 't etymologies te doen of maar eenvoudig zonder etymologie, wat zoudt u dan zeggen ? Ik hoef 't niet dadelik te weten. Maar De Vries en Te Winkel hebben gezegd: in de dagen van Karel de Grote was het gelouven, — wij kunnen al die woorden die vroeger 'n on of 'n au hadden noch heel geschikt met twee o's schrijven. En zo behoren we ook al die woorden die vrbèger de tweeklank ei hadden en nu 'n e, al zulke woorden als b.v. teeken behoren we ook met twee e's te spellen. Ook in de spelling van de medeklinkers behielden ze veel etymologie, brachten ook nieuwe etymologie erin. Als u let op het beschaafde spreken dan zult u als meervoud van b.v. spons minstens zo vaak sponzen, met z, als sponsen niet s boren. Zij zeiden: sponsen zal alleen maar met s zijn. Waarom met s? Het was de etymologiese vorm. Hoe echt die vorm met z is, dat merkt u wel daaraan dat u nooit zult zeggen danzen of kouzen, wel sponzen. Wij zeggen te samen, met s, maar in de Spelling van 1865 is het te zamen, — naar de oorspronkelike vorm. Wij zeggen ook in beschaafd spreken kersfeest; De Vries en Te Winkel achtten dit een „slordigheid" en „een onchristelike spelling;" het behoorde kerstfeest met t te zijn, naar Kerst, de middeleeuwse naam van Christus. Een sprekend voorbeeld van etymologiese manier van redeneren zal ik u noch geven. We hebben het woord besje, een oud besje, het besjeshuis, hesje zat in 't knekelhuis. Wat is de etymologiese oudste vorm van dit woord? U weet we korten eigennamen graag af, het is zo gemakkelik: Petrus Piet, Hendrik Hein, Cornelia, Cor, Johanna Jo. Zo doen we ook namen die veel nèt als eigennamen, om iemand aan te spreken gebruikt worden: vader va, moeder moe, zuster zusje, jongen jo. Zoo is ook in 't aanspreken ons baker uit bakermoer, minne uit minnemoer ontstaan. Voor grootvader zei men vroeger bestevader, bestevaar net als noch Taal en spelling. 305 beste jonge, beste vriend. En zo ook voor grootmoeder bestemoer. Maar voor z'n grootmaèder is men licht liever noch dan voor z'n grootvader, en zo werd in de aanspraak, met het liefkozende achtervoegsel je-, grootmoeder grootje en bestemoer besje, — besje zonder t evenals vogelnesje, vesjeszakje, kinderhoofje, want in de verbinding stj en ftj verdwijnt altijd de t. Welnu, die herkomst van 't woord besje kenden De Vries en Te Winkel òòk en.. .. en daarom brachten zij er een t in. Ziedaar etymologiese Spelling-beredenering. 'n Verkeerde voorstelling zou 't echter zijn als ik u in 't iedee bracht dat z' er op uit waren zoveel mógelijk de ouwe woorden weer in de Spelling in te brengen. Maar dit karakteriseert hun Spellingregeling: dat ze zich, konservatief, met zekere angstvalligheid regelen naar het Gebruik. Zich regelen naar het Gebruik nu, levert in veel gevallen juist 'n fonetiese spelling: zo bleven ze schrijven bijkans zonder t, dus niet etymologies, want bijkans wil zeggen „bij 't kantje af." Maar om het Gebruik èók, behielden ze de Spelling met twee o's en twee e's in woorden als boomen, gelooven, deelen, teeken etc. etc. etc. Om 't Gebrdik behielden ze tk word met d, hij wordt met dt, verhuisd, uitgedoofd niet d, hoed, haard etc. goed e. a. met d; en hoezeer dit hun hart had blijkt uit hun verdedigen van die d: ze zeiden, dan kwam hoed, goed, ik word beter overeen met hoeden, goede, worden, alsof die zogenaamde overeenstemming ergens toe dienstig was. Om 't Gebruik ook behielden ze de h van thans. Wel stelden ook zij de fonetiese regel, 't spellen naar de klank voorop, en ze noemen dit zelfs „de Natuurwet der Spelling ;" mààr, hoezeer met enige voorzichtigheid, het etymologiese in het Gebruik lieten ze bij voorkeur onaangetast, ze hebben het bevestigd; en ook met weinig steek argumenten. Waar is het, dat hun voorname argument voor-houdende 't etymologiese was, dat men 't Gebruik eerbiedigen moest; — maar uit alles blijkt dat ze voor de klank weinig voelden, dat ze van 't etymologiese hartelik veel hièlden, dat ze voelden overeenkómstig het Gebruik. Ik heb u doen zien dat de etymologiese Spelling ook, naar natuurwet bestaat. De Vries en Te Winkel noemen het de Natuurwet der Spelling fonèties te zijn; maar zèlf stonden ze in dienst van de andere wet, de Etymologiese. Dat zij er niet aan dènken konden om voor 't gewone schrijven de vorm den af te schaffen, spreekt van zelf; natuurlik tekenden zij geen protest aan tegen schrijfvormen als mijne, eene, mijnen etc. Ook hierin werkte dezelfde voorliefde. Maar hier zat toch noch meer in. Ik mag daar nu niet over spreken; als het anders dààrover gaat, darn krijgt Oud geslacht en Jong geslacht elkaar eerst recht „bij de haren,'' „de Nederlandse Taalmaagd" staat er dan bij te huilen, dan voelt ze de „Taal," het „historiese Monument" schudden op haar grondvesten, Ik mag, denk ik, onderstellen. Geachte Hoorders, dat uit al het voorgaande 'n goeie kijk op de Nieuwe Spelling bij u ontstaan zal zijn. 306 J. H. v. d. Bosch Zomin als bij De Vries en Te Winkel de voorliefde voor 't Etymologiese 'n gril was, zo min bij Cosijn, Moltzer, Gallée, Symons, Speyer, Van Helten, Gittée, Logeman, Vercoullie, Hoogleraren allemaal aan verschillende Universiteiten, en bij tal van Doctoren in Taalwetenschap, de voorliefde voor 't fonetiese, de Klank. De tijden zijn veranderd. Ook de Taalwetenschap is veranderd. 'n Wezenlik modern taalbeoefenaar beschouwt niet de letter als het eigenlike maar de klank. Hij weet dat Spelling van nature etymologies wordt, maar de klank daar houdt hij van; met de klank houdt hij zich voor alles bezig en die is hem sterk bewust; ik wort heeft voor hem geen d maar 'n t, en de voorwerpsvorm van de en die en deze en onze is bij hein geen den, dien, dezen, onzen, maar net als in de zogenaamde eerste naanival de, die, deze, onze, en zó behoorde men naar hun mening te spellen. In 't gevoel van deze mannen is iets veranderd, ze kijken anders; wat voor de vroegeren grote feiten waren, is voor hun schim geworden en heel andere feiten zien zij. Dat zij andere mannen zijn als hun leermeesters is hun schuld niet, ook dit is natuurwerking en wetmatig. Op welke wijze de natuur nu werkt zult u ook inzien. Zij ging op nieuw weer uit van de Klank, en de etymologie, de ouwe woorden die in de Spelling noch als schimmen voortbestonden, de etymologie werd uit de Spelling uitgewerkt, niet alles want andere machten in ons houden altijd tegen, het. is 'n proces dat lange tijd aan kan houden. Van veel woorden vielen de maskers af, de maskers van de vóórouders die ze droegen. Het woord in ons, het woord van deze tijd drong om erkend te worden, en het wèrd erkend. Dus zal de Spelling-verandering in 'n tijd waarin men sterk de Klank voelt, van zelf Spelling- Vereenvb diging zijn. En omgekeerd zal het in Spelling-Vereenvoudiging altijd aankomen op het uitbannen van Etymologie. Van Kollewijn, Buitenrust Hettema, Gerard Keller e. a. ging straks het initiatief uit tot het doen erkennen van 'n Nieuwe Spelling; en met schrijvers als Martellus Emants en Brandt van Doorne, Pol de Mont, Johan Been, Boele van Hensbroek, Smit Kleine, Johan de Meester, Swart Abrahamsz., niet tal van Doctoren, ook in de Klassieke Talen, met tal van erkende taalkundigen, en van onze beste schoolmannen in Lager, Middelbaai en Hooger, zijn allerlei soort van mensen, uit allerlei beroepskringen, daaronder akademies gevormden van alle faculteiten, en Hoogleraren als van Rees en Bellaar Spruit een Vereniging gaan vormen, ') terwijl de eigenlike Spelling-voorstellen door vier van de genoemde Hoogleraren in Taal mee ondertekend waren. Heel wat is er sinds in Nieuwe Spelling verschenen, aan onze Akademies is men met Proefschriften in Nieuwe Spelling gepromoveerd. Is nu in deze Spelling alles foneties? Neen. Laat ik u dadelik ge 1) Doctoren van allerlei soort zijn er een 70 lid. Taal en spelling. 307 ruststellen. Ik word, ik houd, hij houdt, heeft z'n d en dt behouden; verbaasd, geplooid etc., hoed, goed en al zulke woorden staan ook nu noch met d. De eene helft van de woorden die de tweeklank ei hebben, blijven we schrijven, etymologies, met de lange ij. Ik hoop, Mijne Hoorders, dat U hierin erkennen zult de gematigdheid waarmee de Spelling-vereenvoudigers zijn te werk gegaan. Want niet uit liefde voor het etymologiese als De Vries en Te Winkel, hebben ze dit alles in de traditie gelaten; waren zij naar hün hart te werk gegaan, ik wort zou 'n t, hoed zou 'n t vertonen, — maar ze begrepen dat ze niet 'alles konden verlangen, dat het Gebruik in de natuur gegronde rechten bezit. Het voornaamste van wat ze hebben voorgesteld is dit: wij schrijven niet meer met twee o's en twee e 's wat er staan kan met één zonder onduidelikheid te veroorzaken. Wij schrijven niet meer die eh in woorden als vals, wensen, wassen, hollandse die sinds eeuwen en eeuwen verdwenen is. Wij leren onze kinderen niet meer: eene vrouw, mijne moeder, mijnen vader en b. v. den (N. B.) armen onderstand te verleenen is Christenplicht. En eindelik lezen we in de Voorstellen: „De kunstmatige (en daarom op zich zelf al te veroordelen) poging om, met verkrachting van het eigenaardige karakter van onze tegenwoordige taal, in 't geschreven woord de oude onderscheiding te handhaven van de vrouw in de vierde naamval en den man, de zuster en den broeder, de tafel en den stoel, --deze poging veroorzaakt zowel letterkundigen als leken zoveel onnodige en overbodige last en doet bij 't Onderwijs zoveel tijd verspillen," dat we wel zullen doen, wanneer we ons aanwennen die n te besparen. 't Zelfde geldt dan natuurlik voor de n van 't bijvoeglik naantwoord. Zoals dus b. v. ik van avond tot U spreek, zo als U allen doet in uw beschaafdste, uw meest verzorgde natuurlike spreken, zo schrijven we dan. Die proberen gaat, Mijne Hoorders, zoals hier is voorgesteld, zal het 'n korte tijd, 'n weinig vreemd zijn, lastig voor z'n hand, oneigen aan z'n oog. Dit is de gewoonte, het natuurlike konservatieve in onze natuur. Waarom is het nu, dat ik u allen wel in overweging zou willen geven: probeer het eens. Niet alle leden van de Vereniging hebben zich aangesloten om dat ze het woord van heden liever hadden dan het woord van eeuwen geleden, — al zal die liefde bij hun allen komen. Een grote massa is toegetreden en onder hen vele van onze beste mannen, omdat ze de Vereenvoudiging van de Spelling een algemeen Volksbelang achtten. Niet een belang voor de kringen van de nicest Beschaafden in de eerste plaats. Het is waar dat zelfs gèèn tàhlkundige onze Spelling geheel kent; het is wèl aan te nemen dat de meesten van ons, hoe beschaafd en ontwikkeld ook, voor onze komplete schooldicteetjes gezet, meer fouten zouden maken dan zij zelve zich zouden willen permitteren; — maar och, u schrijft niet zóveel dat uw gebrekkige kennis u hinderlik wordt; en èvenmin hindert 308 J. H. v. d. Bosch het u in uw boeken-en krantenlezen als u b. v. hoonen dan met twee o's en dan met één o onder de ogen voorbijstrijkt, dwepen dan met één dan met twee e's, dominee dan met twee e's clan met 'n e accent aigu (i), critiek dan met c dan met k; dit alles gebeurt u 's morgens en 's avonds, maar het hindert u niet, u merkt het niet. Kennen doen we de Spelling mogelik geen van allen, u niet en ik niet; wij onderwijzers leren het wel zowat doordat we 't dagelijks de jóngens leren, als we enige jaren gehakt hebben niet ons bijltje, maar kennen in de puntjes doen ook wij de Spelling niet; zelfs niet de mannen van 't eigenlike vak, — 't mocht zijn 'n heel enkele speciale Spellingspecialiteit die in z'n leven niets beters vinden kon om te doen dan zich met letters te amuseeren, — his er zo iemand is; en er zou 'n lang register, een eindeloos register zijn op te maken van allerlei zonden tegen onze etymologiese taal-codex, bijeenverzameld uit de geschriften van al onze eerste schrijvers, letterkundigen, taalkundigen, doctoren, professoren, ook in „Nederlandse taal"; hoe zal het dan nu zijn bij de leken? — maar zij merken zo niet hoe 't niet hun staat, zoveel hebben we, door al ons lezen, wel in de macht van onze Spelling, dat onze onwetendheid ons zelf en ons anderen verborgen blijft. Maar hoe zal 't nu zijn, overal waar minder gelezen wordt, in ruime kringen van de middenstand, in de kleine burgerstand? En àllertreurigst is het gesteld bij 't eigenlike volk. Daarom was het mij aangenaam voor de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen hier over de Spellingkwestie te mogen lezen. Want staat niet dit in uw eerste artikel te lezen: „Wij trachten mee te werken tot verbetering van den verstandelijken, zedelijken en maatschappelijken toestand des volks, bepaaldelijk door invloed te oefenen op de opvoeding en het onderwijs, de veredeling van volksbegrippen en de verheffing zoowel van het arbeidsvermogen als van den levensstandaard der werklieden." Hier staat bepaald „werklieden"; maar de Maatschappij zal dit zeker wel heel ruim willen hebben opgevat. Is het dan zo erg als men niet weet welke letters men zetten moet? Ik beeld mij niet in, Toehoorders, dat letters brood zijn, maar niet te weten welke letters men zetten moet, zijn wij gewoon 'n teken van onbeschaafdheid te achten, daar kleeft voor 't gevoel van XIXde-eeuwse beschaafden iets smadeliks aan, iets hèèl smadeliks omdat het geschrevene zich voordoet als 'n onmiddellike uiting van de geest. En om 'n moeielike Spelling te lèren, daarvoor is nodig veel onderwijs, en later veel lektuur en tijd en lust tot lektuur. 'n Zeer kleine minderheid heeft maar het voorrecht van veel onderwijs, en later lektuur met tijd en lust. Wij moeten dus niet tot die minderen in stand zeggen: Beschaaf Ti, maar wij moeten hun tegemoet komen. Ik weet wel: aangenomen dat de meeste mensen onder gegeven omstandigheden Taal en spelling. 309 goede schepsel kunnen zijn, is algemene, wèzenlike beschaving, die van binnen zit, 'n ekonomiese kwestie d. w. z. 'n zaak van materiële welvaart maar daarom behoeft de minder beschaafde en de onbeschaafde toch niet smadeliker te zijn dan hij is. Hieraan Mijne Hoorders, kunnen wij iets doen. Wij kunnen van onze beschaving zoveel moge lik binnen het bereik van die minderen brengen, ik denk aan 't openstellen van Museums en zo, waar mensen die geen fatsoenlike kleren hebben of op wie altijd 'n zware last van arbeid en financiële zorg en kommer drukt, anders weinig aan hebben; maar voor alles, indien wij wilden zouden we kunnen ophouden met de Beschaving in z'n uiterlikheden zover mogelik te brengen buiten hun bereik. En dit laatste doen wij, met ons de weelde te veroorloven van 'n Spelling zo moeielik, dat ze voor de meerderheid van de naatsie niet te leren is. De ouderwetse beschaafden, de noch bij duizendtallen te tellen vertegenwoordigers van de ouwe Renaissance-beschaving met z'n klassiek taal z'n klassiek etymologies Spellingbegrip verlangen 'n zodanige-begrip en Spelling; aan Spelling behoort een reuke der geleerdheid te zijn, spelling moet niet makkelik zijn, binnen ieders bereik. En zulk 'n spelling vinden ze evenwel toch nasjonaal, — omdat ze de grote hoop gelijk ze 't noemen, in werkelikheid niet tot de naatsie rekenen. Daarom zei een Franse Professor: indien ik mijn spelling foneties laat worden, wat onderscheidt mij dan noch van mijn keukenmeid? Ik weet wel, Z.H.Gel. overdreef hier, maar er openbaart zich 'n geest in dit zeggen. Maar wij hebben ook ons „indien ": indien wij onze Spelling vereenvoudigen, zal er minder smaad op de mindere man en het volk kleven. Want het is smadelik voor uw gevoel z'n taal niet te kunnen schrijven. Indien U, Mijne Hoorders, uw spelling vereenvoudigt, zal er in 'n zeer hoog opzicht, altans niet meer afstand tussen u en de grote meerderheid zijn dan er behoeft te zijn; want ziet dit wèl in: wanneer de Beschaafden hun Spelling wijzigen, dan is de gewijzigde Spelling daarmee de Beschààfde Spelling geworden. Het is niet zo dat de Beschaafden zich daarmee aan 'n onbeschaafd spèllen zouden schuldig maken, maar 'n zes of zeven maal groter aantal mensen zal voortaan spellen als U, d. i. zij zullen beschààfd spellen, wij zullen onze beschaving binnen hun bereik hebben gebracht. Er is meer Toehoorders, er is iets noch groters en ook dat 'n zaak van beschaving. Het is niet enkel dat de Spelling onleerbaar is, maar de Spelling, op de Lagere School, laat geen plaats voor het werkelik Taal-onderwijs, laat geen tijd over om het jonge Nederland te oefenen in het uiten van z'n gedachte. Ik kom hier binnen de kring van 'n veel omvattende kwestie: Moet ons tot in het binnenste merg ver Taalonderwijs d. i. ons Taalonderwijs dat geheel en al en-klassiekte principieel, sinds eeuwen, buiten het Leven d. i. buiten de levenskring van het Individu staat, — moet dit niet op 'n andere voet worden 310 J. H. v. d. Bosch gebracht? Ook deze zaak is wel binnen de bevatting van 'n beschaafd publiek te brengen; maar nu kan dit niet. Hierom gaat het: dat 'n zo groot mogelik aantal mensen zal kunnen praten en spreken òòk bij biezondere gelegenheden, ook op vergaderingen, ook op het papier. Dit wordt nu niet geleerd, het is 'n bekend feit. Ja de samenstellers van de meest gebruikt wordende Lagere-School-taalboekjes zeggen het ronduit: het zeggen van z'n eigen gedachte (zij noemen dit het Vrije „Opstel") ligt buiten de Lagere School. Daar hebt u het. Maar die mensen zijn er zelf mee schuld aan. Handen vol werk heeft de Lagere Onderwijzer om z'n kinderen de etymologiese, de nu dode maar als schim noch voortbestaande „taalvormen" te leren. En hij mbèt, z'n Schoolopzieners dwingen hem, zij dwingen hein in naam van de Beschaving, de oude meer en meer verouderende Beschaving. Indien nu de Spelling veranderde, dan zou het nieuwe Taalonderwijs daarmèè noch niet gegeven zijn, maar er zou plaats, er zou tijd zijn. En het nieuwe Taalonderwijs ontwikkelt zich al, zoals de nieuwe Aardrijkskunde en de nieuwe Geschiedenis, in heel 'n nieuw Onderwijs. Het is alsnoch onmachtig. Onmachtig òòk op Hogere Burgerschool en Gymnasium. Want het kind dat van z'n zesde jaar tot z'n twaalfde onderwijs in letters kreeg, al maar in letters, dat is niet dan bij uit goeie weg te krijgen, het is bedorven voor goed.-zondering weer op de Zie Mijne Hoorders, hier wordt het belang van die meerderheid die maar weinig onderwijs genieten kan, weer het eigen belang van ons allen. Hogere Burgerschool en Gymnasium bouwen op de Lagere. In Onderwijs kan zich het eene niet hervormen zonder het andere. Zullen nu de scholen, Hogere en Lagere, ophouden kweekplaatsen van taalbederf te zijn, dan moet het Beschaafd Publiek meer dan het tot nu toe deed, de Spellingbeweging bevorderen ') Het Beschaafd Publiek! Het spijt mij dat ik zeggen moet: ook de leraren van onze hogere inrichtingen, niet de Professoren in de hedendaagse Taalwetenschap, die interesseren zich, laten er zich mee in, betuigen adhesie, sluiten zich aan, steunen, de meeste van hun; maar 't is er net mee als in, b.v. in theologie; de eigenlike dogmatisten zijn de mannen van 't vak, de deskundigen van 't Ouwe stelsel, de specialiteiten in ééne bepaalde opvatting die niets meer zien daarbuiten. De mannen van 't vak dat zijn altijd gedurende zekeren tijd de grote sta-in-de-wegs; ze kennen hun lesje zo goed. En daarom wordt de wereld, telkens als 't er op aankomt, ook niet door de deskundigen geregeerd, maar door het instinkt van de ondeskundige massa die z'n ogen gebruikt oni te zien, z'n oren om te horen en die gehoor geeft aan het fijne raadgeven van het fijn waarnemende hart. Daarom in de taal-en spellingkwestie als in de politiek en de godsdienst: wees wakker, voel, zie, aanachouw, ') D. w. z. dan moet ook dit gebeuren; niet, dat we er dan zijn. Taal en spelling. en durf, en doe het zonder de altijd trage, bevooroordeelde officiële deskundigheid. Zb hebben gedaan in groot getal de mannen van het Lager Onderwijs. Aan hun geen verwijt! Van 't Openbaar en het Bijzonder zijn ze bij massa lid van de Vereeniging. Van 't begin af, ook toen de Geletterden noch zwegen, hebben ze de innigste belang getoond en ze hebben gehandeld. Ze hebben getoond school--stelling mannen te zijn. Het zal u misschien niet onbekend zijn gebleven, hoe sinds verscheiden jaren 'n krachtige hervormingsgeest door heel het Lager Onderwijs gaat, hoe de iedee van 'n Nieuwe School daar in alle richtingen werkt. Tekent het niet, dat de meeste van die mannen die daar de zware arbeid verrichten om die fundamenten te leggen zonder welke ook 'n duurzaam nieuw Middelbaar en Hoger Onderwijs niet zal kunnen verrijzen, — ook ijverig zijn voor de Nieuwe Spelling? Het is goed om te weten, dat wanneer dat Eerste van alle Instituten, het Lager Onderwijs, zich zal hervormd hebben, dat daar in 'n nieuw Taalonderwijs ook 'n nieuwe Spelling geleerd zal worden, niet langer 'n Spelling voor, zoals men 'tin 't begin van deze eeuw genoemd zou hebben, voor ,,Beschaafde Lieden van den Deftigen Stand'. Maar het zal er te eer toe komen, naar mate dat Beschaafde Publiek het inniger als 'n verplichting gaat gevoelen om de wereld méé vooruit te helpen, en fijner gaat beseffen dat het daartoe krachtdadig moet willen werken in de richting van het meest algemeene welzijn. Is, onder de dingen die 't meest voor de hand liggen om er zich voor te interesseren, niet die veel geminachte en in alles misdeelde Lagere School? Letters zijn geen brood; maar ieder die er toe meewerkt dat de Nieuwe Spelling met meer spoed algemeen wordt en binnen niet te lange tijd in de School geduld zal kunnen, of ook bij verzet van konservatief schooltoezicht, door hen geduld zal mbèten worden, die zal iets beters gedaan hebben dan filanthropie, hij zal voor 'n betere Toekomst het zijne hebben verricht. Gouda, J. H. V. D. BOSCH. (Wordt vervolgd.) HOE EEN TAAL BESTAAT. („Het" Nederlands.) The vocabulary of a widely-diffused and highly-cultivated living language is not a fixed quantity circumscribed by definite limits. That vast aggregate of words and phrases which constitutes the Vocabulary of Enghish-speaking men presents, to the mind that endeavours to grasp it as a definite whole, the aspect of one of those nebulous masses 312 Hoe een taal bestaat. familiar to the astronomer, in which a clear and unmistakable nucleus shades off on all sides, through zones of decreasing brightness, to a dim marginal film that seems to end nowhere, but to lose itself imperceptibly in the surrounding darkness. In its constitution it may be compared to one of those natural groups of the zoologist or botanist, wherein typical character is forming the characteristic nucleus of the order, are linked on every side to other species, in which the typical character is less and less distinctly apparent, till it fades away in an outer fringe of aberrant forms, which merge imperceptibly in various surrounding orders, and whose own position is ambiguous and uncertain. For the convenience of classification, the naturalist may draw the line, which bounds a class or order, outside or inside of a particular form; but Nature has drawn it nowhere. So the Enghish Vocabulary contains a nucleus or central mass of many thousand words whose ,,Anglicity" is unquestioned; some of them only literary, some of them only colloquial, the great majority at once literary and colloquial, — they are the Common Words of the language. But they are linked on every side with other words which are less and less entitled to this appellation, and which pertain ever more and more distinctly to the domain of local dialect, of the slang and cant of „sets" and classes, of the peculiar technicalities of trades and processes, of the scientific terminology common to all civilized nations, of the actual languages of other lands and ploples. And there is absolutely no defining line in any direction: the circle of the English language has a well-defined centre but no discernible circumference. 1) That centre is occupied by the „common" words, in which literary and colloquial usage meet. „Scientific" and „foreign" words enter the common language mainly through literature, „slang" words ascend through colloquial use; the „technical" terms of crafts and processes, and the „dialect" words blend with the common language both in speech and literature. Slang also touches on one side the technical terminology of trades and occupations, as in „nautical slang", „Public school slang", the „slang of the Stock Exchange", and on another passes into true dialect. Dialects similarly pass into foreign languages. Scientific terminology passes on one side into purely foreign words, on another it blends with the technical vocabulary of art and manufactures. It is not possible to fix the point at which the „English Language" stops, along any of these diverging lines. A New English Dictionary on Historical Principles, edited by JAMES A. H. MURRAY; General Explanations, VII. ') Zie het diagram waarmee Murray dit taalbestand illustreert, overgenomen Taal en Letteren 1899, bladzij 207. OPVOEDENDE KRACHT VAN DE OUDE TALEN Et staat bij me vast, dat 'n jongen veel helderder voorstelling van de oudheid krijgt door er veel over te lezen of liever nog te hooren spreken, dan door grieksch of latijn te lezen; et zou, als men inzicht in de klassieke gedachtenwereld wenscht bij te brengen, veel beter zijn de lektuur tot bijzaak en de bespreking tot hoofdzaak te maken dan omgekeerd. Et schrappen zelfs van latijn en grieksch als onderwijsvakken zou ik 'n bizonder verstandige maatregel vinden; nog niemand heeft et nie ook maar waarschijnlijk gemaakt, dat de studie van die talen als paedagogikum, I) als excitans van schoonheidszin, weetgierigheid, plezier in begrijpen en nauwkeurigheid, als middel derhalve tot vorming van wetenschappelijke mannen, die bovendien ook smaak en kunstgevoel hebben, niet met voordeel zou kunnen vervangen worden door grondiger studie van nieuwe talen en öf zooveel wiskunde, dat niet te moeilijke astronomische en physische berekeningen begrijpelijk worden, cbf enkele hoofdstukken uit de biologie. Wilde men dan et inzicht in ethnopsychologische „denk" beperktheid (begrensdheid van de voorraad begrippen en van de samengroeiingswijze daarvan tot gekompliceerde gedachten) nog levendiger maken dan et door nauwkeurige lexikografische behandeling van nieuwe talen en syntaktisch trouwe reproduktie van et gelezene wordt, dan zou men in de hoogere klassen enkele punten uit de psychologie kunnen behandelen, desnoods toegelicht door voor oud-indische, grieksche of latijnsche voorstellingsaaneen--beelden van schakeling, en zoodoende zeker even veel bereiken. Vooral wie, zooals de heer Gunning, meent dat antieke begrippen 'n jongen van veertien jaar toch niet bij te brengen zijn, zou, wat oefening in begripssplitsing betreft, de vervanging van latijn en grieksch door nieuwe talen niet betreuren. En waarom et vertalen van Livius geprezen als zoo bizonder verstandscherpend, en logika en kennistheorie genegeerd? Door et verdwijnen van de klassieke schrijvers zou men tijd winnen voor de behandeling van enkele hoofdstukken uit die allergewichtigste vakken; et is volstrekt niet noodig alle kwesties die zich daarbij voordoen, te bespreken, om de jongens belangstelling te doen krijgen in die vragen, `) [Indien het een beter paedagogicum was, dan de nieuwere talen, dan moest die taal andere grondeigenschappen hebben dan de nieuwere; dit is natuurlik onmogelik. De Vergelijkende Taalwetenschap heeft al lang uitgemaakt dat 't Latijn niet méer is dan een van de vele indogermaanse dialekten. Integendeel, juist de studie van de nieuwe talen is ook hierom wenseliker dan die van de oude, daar deze beoefend wordt naar dezelfde methode als de natuurwetenschap: ik herhaal 't, zo komt in de propaedense éénheid. Zie al vroeger hierover Taal en Letteren VIII, 516/7, 519. B. H.] T. & L. X. 22* 314 Opvoedende kracht van de oude talen? waarvan ten slotte toch onze heele wereldbeschouwing afhangt. Ook zonder zich te verdiepen in voor jongens onbegrijpelijke hypothezen, kan men door de methodische behandeling van wat wel binnen hun bereik ligt, hun deze dubbele dienst bewijzen: ten eerste, hen attent maken op et bestaan van 'n probleem, dat onze wereldopvatting voor 'n groot deel beheerscht (waardoor hun vermogen tot verwondering, hun begeerte naar begrijpen, hun inzicht in de noodzakelijkheid van de pijnlijkste nauwkeurigheid allicht meer zal groeien, dan door et zoeken, waar dat adjektief bij hoort); ten tweede, hen innig doen begrijpen, diep laten voelen wat wetenschappelijke methode is, nu is et alleen de wis-en natuurkunde, die hun eenig idee van methode geven kan. En vindt men de laatst genoemde onderwerpen te moeilijk, dan hebben we nog altijd keus genoeg. Dat de keus zoo groot is, zal juist de oorzaak zijn van 'n nog vrij lange doodstrijd van de klassieke opleiding. Men kan zegevierend vragen: waardoor zullen we de oude talen vervangen? omdat men zeker weet, dat er zooveel antwoorden zullen inkomen, dat et heel moeilijk zal zijn et eens te worden. We lijken allemaal op de schermmeester en de muziekonderwijzer uit Le bourgeois gentilhomme, die ieder z'n eigen vak aanprijzen als et gewichtigste; en dat waarborgt de dooie talen 'n lange, rustige levensavond. Dr. J. A. DER Mouw, Dr. J. M. Hoogvliet's Opvatting van Taalstudie en methode van Taalonderwijs. Ng EN nk. In de tweede jaargang van dit tijdschrift (1892, blz. 9(3) vestigde Dr. R. C. Boer er de aandacht op, dat nk niet is een verscherping van ng. Het is, dunkt me, niet overbodig, hier nog eens op te wijzen. Bij Terwey (Nederl. Spraakk., 9e druk, blz. 178) leest men: „Van de tusschenletters verscherpt men ..... de ng voor je ..... rottinkje, koninkje enz." Bij den Hertog (De Nederl. Taal II, 1898, biz. 204): „De ng is één medeklinker gelijk ook nk in dank, denken" enz. Den Hertog vindt het dan ook niet overbodig er de aandacht op te vestigen dat „de medeklinker nk" in woorden als denken niet verdubbeld wordt (t. a. p. 224). Bij langzame uitspraak kan ieder er zich gemakkelik van overtuigen, dat de nk niet is een verscherping van ng (de ng kn niet verscherpt worden, evenmin als 1, m, n, r), maar ng ± k. Danken wordt uitgesproken dang-ken; vinken: vingken; bonk: bongk. De ng is wèl één medeklinker, maar de nk niet. Bij rottinkje, koninkje enz. heeft men te doen met inlassing van k (rotting-k-je), evenals men bij bloempje en laantje inlassing heeft van p en t. K. KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. De Nieuwe Bibliotheek voor de Jeugd, onder redactie van J. Stamperius: De Zoon van den dorpssmid, door On. KRIENEN, met illustratién van W. K. de Bruin. 8 °. 99 blz. — Heusden, L. J. Veerman. Ik heb het in handen gegeven van enige jonges en meisjes van 12 à 14 jaar. Ze leenden 't uit — „omdat", zo zeien ze, „het mooi was. Er staat zo van alles in, dat aardig is. En 't zal wel een waar verhaal wezen, ook!" Dit ter karakterizering! De vertel-trant is goed. 't Briefje vooral van 't meisje is goed geschreven. Goed is ook 't afscheid. De taal kon eenvoudiger: „blik ken die elkaar ontmoetten" en zulke oudsigheden konden er wel uit. 't Past in de serie, die nastreeft: „Een kinderverhaal moet boeiend zijn." „Het kinderboek moet voedsel bieden voor hoofd en hart. Een schat van nuttige kennis kan er door worden aangebracht." „Het kind moet nooit in ver gebracht worden, het kwaad-zoeking toe te juichen, omdat het in behaaglike vorm is voorgesteld." „Eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen worde in acht genomen." B. H. Die Spiegel der sonden, Uittegeven door Prof. J. VERDAM, le stuk. De inhoud van het hs. is een leerdicht over de zeven hoofdzonden, doch de stof is geheel anders bewerkt dan in den gelijknamigen „Spiegel der Sonden" van Jan de Weert. De dichter gaat achtereenvolgens de verschillende hoofdzonden na in haren aard en werking, en in de verschillende gedaanten, waaronder zij zich voordoen; hij beschrijft het kwaad dat er uit voortspruit, en de schadelijke gevolgen welke de zonde heeft voor den bedrijver en zijne medemenschen, en geeft de middelen aan waarmede men haar kan bestrijden. Daarbij beweegt hij zich bij voorkeur op geestelijk gebied, zijne bewijsgronden en geneesmiddelen puttende voornamelijk uit den bijbel en de kerkvaders, nu en dan ook uit ongewijde schrijvers, en van tijd tot tijd zijne uitspraken of die van anderen toelichtende met exempelen of toepasselijke verhalen. Doch dat de behandeling van dit onderwerp ook aanleiding moet geven tot zedeschildering, en dat men nu en dan kijkjes moet krijgen in de beschavingstoestanden van des dichters tijd, de l4de eeuw, spreekt vanzelf. Uit de Prospectus. 316 Kleine mee-delingen over boekwerxen. Litterarhistorisehe Forschungen. — Robinson und Robinsonaden. Bibliographie, Geschichte, Kritik. Ein Beitrag zur vergleichenden Litteraturgeschichte, im besonderen zur Geschichte des Romans und zur Geschichte der Jugend HERMANN-litteratur, von Dr. ULRICH. Teil I. Bibliographie. Ladenpreis 9.— M.; Subskriptionspr. 8.— M. — Weimar, Verlag von Emil Felber, 1898. „Es war zunächst nur auf eine Bibliographie der Robinsonaden abgesehen. Aus der Lektüre sämtlicher in Betracht kommender Bücher, deren Inhalt in Auszügen festgehalten werden musste, erwuchs aber nun naturgemäss der Plan, diese Materialien zu verwerten für eine Geschichte des Robinsonmotivs, die freilich, wie mir immer klarer wurde, ihre eigentümlichen Schwierigkeiten hat. Eine solche wird nämlich ihren Schwerpunkt mehr nach der kulturgeschichtlichen als nach der litterarisch-ästhetischen Seite haben müssen und dann nicht unwichtige Beiträge zu einer Bil speziell des deut--dungsgeschichte schen Volkes, liefern. Dieser Teil der Arbeit wurde mir durch mein Thema aufgenötigt; ich für mein Teil hätte ihn gern einer berufeneren Kraft überlassen. Was ich jetzt einstweilen vorlege, ist nur die meines Erachtens unentbehrliche Vorarbeit: eine genaue Bibliographie der Ausgaben, der Ueberset zungen, der Bearbeitungen und der Nachahmungen von Defoe's Roman. Zu dieser Erweiterung meines bibliographischen Planes gelangte ich erst vor wenigen Jahren. Nachdem ich nämlich die Hauptmasse der Nachahmungen Defoe's, die Robinsonaden, bei einander hatte, erschien es mir als ein Unrecht gegen das Thema der Gesamtarbeit, nicht auch die Ausgaben, Uebersetzungen und Bearbeitungen zu verzeichnen. Aus einem Verzeichnis der Ausgaben, meinte ich, müsse sich ein Bild gewinnen lassen, ob Defoe's Robinson auch unter dem Wandel der Geschmacksrichtung in England in den verschiedenen Zeitaltern an Teilnahme verloren habe oder nicht, aus einem Verzeichnis der Uebersetzungen, abgesehen von der Verbreitung des Buches, die mehr oder weniger grosse Empfänglichkeit eines Volkes für neue Ideen zu ersehen sein, aus einem Verzeichnis der Bearbeitungen unter anderem — da jeder gewissenhaften Bearbeitung eine mehr oder weniger scharfe kritische Lektüre des Originals vorangegangen sein muss — der Standpunkt, den die Bearbeiter, bezüglich die verschiedenen Völker zu dem Original eingenommen haben. Alle diese Aufgaben, die freilich wohl kaum ein Einzelner zu lösen unternehmen wird, sollten in meiner Bibliographie eine sichere Grundlage vorfinden. Ferner sollte sie sich hilfreich erweisen für eine Geschichte der Jugendlitteratur, welch letztere ohne den sich als ewig jung erweisenden Robinson gar nicht zu denken ist. Die Berücksichtigung der Jugendlitteratur Kleine Inee-delingen over boekwerken. wird nun freilich, wie ich fürchte, demnach alle mir bekannt geworvon den Fachgenossen, oder doch denen Werke, die das Hauptmotiv einem Teil derselben, als Ballast des Robinson, insularische Abgeempfunden werden. Aber da ich schlossenheit von der menschlichen meine Aufgabe wesentlich kultur-Gesellschaft, zum Mittelpunkt der geschichtlich auffasse, da ich der Erzählung machen oder doch epi- Meinung bin, dass vielleicht einmal sodisch verwerten, mögen sie sich die Zeit erscheint, wo man die als Robinson oder Robinsonade be- Jugendlitteratur zum Gradmesser zeichnen oder nicht." der Kultur eines Volkes machen Aufgenomme sind: wird, so habe ich diesen Teil des Ausgaben, Übersetzungen, Be- Materials nicht weglassen dürfen. arbeitungen, Nachahmungen, Apo- Aufgenommen und als Robin-kryphe Robinsonaden, Robinson sonaden von mir bezeichnet sind auf der Bühne. NIEUWE boeken: W. MEERWALDT en J. G. NIJK, In woord en beeld. Leesboek voor de lagere school. Amsterdam, A. Akkeringa. 8°. le stukje. B. (66 en 2 blz., m. afb.). f 0.25. Een bonte rij. Leesboek voor de laagste klassen van middelbare scholen, verzameld door Ida Heijermans. Utrecht, H. Honig. 8°. Dl. II, (VII, 307 blz.). f 1.50. Nieuwe bibliotheek voor zondagechool en huisgezin. Red.: H. W. S[piering] en mevr. Wildeboer. Haarlem, De Erven Loosjes. 16 0 . CHRISTINE DOORMAN, Klokjes-luiden. Verhalen voor jongens en meisjes. Utrecht, W. de Haan. Gr. 16°. (141 en 3 blz., m. 4 pltn.). f 1.50; geb. f 1.90. Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Wa rendorf. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 124. F. DE SINCLAIR, Een vleugelslag van 't geluk. (48 blz.). No. 125. MARIE CORELLI, Drie wijze mannen van Gotham. Naar het engelsch. (48 blz.). Amerik. Detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna & Zn. 80. Per nr. f 0.30. No. 10. ERNST VON WALDOw, De Dubbelganger. (178 blz.). Boon's geïllustreerde Roman-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. Kl. 8°. Per ditje f 0.30; geb. f 0.60. HUGH CoNvAY, Levend of dood. Naar h. engelsch d. Carlota. (197 blz.). Boon's geïllustreerde novellen-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 97. GEORGE OUNET, Marguerite. Naar het fransch. (46 blz.) Kwartjes bibliotheek. Amsterdam, Cohen Zonen. 8°. Per dl. f 0.25; geb. f 0.50. II. E. P. OPPENHEIM, Gewroken. (174 blz.). 318 Nieuwe hoeken. Bibliotheek van „De Jonge Gide", onder redactie van Herm. Heijermans Jr. Amsterdam, D. Buys Dz. Gr. 8 0 . VII. L. H. A. DRABBE, Het dappere Hollandrehe leger. Met een bijschrift van Herm. Heijermans Jr. (VII, 54 blz.). f 0.50. MARA Born, Ralph Banner. Oorspronkelijke roman. Amsterdam, N. J. Boon. Gr. 16°. 2 dln. (III, 206; III, 265 blz.). f 4.80; geb. f 5.25. M. Buys, In het hart der Preanger. Leiden, S. C. van Doesburgh. 8°. (VII, 214 biz.). f 2.40; geb. f 2.90. C. VAN NIEVELT, Fragmenten. Winter- en zomerbeelden. 2e druk. Leiden, S. C. van Doesburgh. 8°. (VII, 226 blz.). f 2.40; geb. f 2.90. MAURITS WAG}ENVOORT, De droomers. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 16°. 2 dln. (IX, 244; III, 214 blz.). f 5.50; geb. f 6.50. LOUISE STRATENUS, De liefde van een boer. Roman uit Transvaal. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. Gr. 8°. 2 dln. (III, 218; III, 218 blz.). f 5.—; geb. f 5.50. A. S. H. Booms, Tempo-doeloe. (Uit het verleden.) Amersfoort, Valkhoff & Co. 8°. (246 blz.). f 2.50; geb. f 2.90. HENRI BOREL, Het zusje. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. Gr. 16°. (192 blz.). f 2.50; geb. f 3.—. THÉRÉSE HovEN, Nonnie Hubrechts. Lidische roman. Amersfoort, Valkhoff & Co. 8°. (287 blz.). f 3.—; geb. f 3.50. A. W. SCHELTEMA—TIDEMAN, Uit het vrouwenleven. Amersfoort, Valkhoff & Co. 8°. (207 blz.). f 1.90; geb. f 2.40. MAYNE REID, De landverhuizers uit Transvaal. Roman. Utrecht, A. W. Bruna & Zn. 8°. (III, 148 blz.) ERNST SCHRILL [S. Keller], Dokter Voorwaarts' strijd en overwinning. Een verhaal uit Zuid-Rusland. Naar het duitsch door H. J. Han a. Geïll. d. WiIm Steelink. DI. I. Nijkerk, G. F. Gallenbach. 8°. (VIII, 383 blz., m. 4 pltn.). f 1.80; geb. f 2.20. W. HEIMBURG, Op de waterhoeve. Vertaling van Hermina. Arnhem, P. Gouda Quint. 8°. (303 blz.). f 2.90; geb. f 3.50. A. CONAN DOYLE, Het treurspel van de „Korosko." Naar het engelseh. 2e druk. Amersfoort, G. J. Slothouwer. 8°. (235 blz.). f 1.90; geb. f 2.40. TOR HEDBERG, Judas. Eene passiegeschiedenis. Uit het zweedsch door Margaretha A. S. Meijboom. 3e druk. Leiden, A. H. Adriani. Gr. 8°. (VI, 198 blz.). Geb. f 1.90. AGNES HOFFMAN, Op den Lindenhof. Vertaald door mevr. J. van der Hoeven. Geïll. d. J. de Waardt. Amsterdam, C. L. G. Veldt. Gr. 8°. (220 blz., m. 4 pltn.). f 1.9Q; geb. f 2.50. FR. LION CACHET, De worstelstrijd der Transvalers aan het volk van Nederland verhaald. 3e druk. Amsterdam, Boekhandel vrhn. Höveker & Wormser. Gr. 8°. (VIII, 660 blz., m. 1 portr., 5 pltn. en 1 krt.). Geb. f 4.60. Nieuwe boeken. A. REYDING, De operette-koningin. Blijspel in 4 bedrijven (7 tafereelen). [8 h., 5 d.). Amsterdam, Cohen Zonen. (IV, 100 blz.). f 0.60; geb. f 0.90. C. KLEINGELD, Zuiver schrijven. Taaloefeningen voor het 3de, het 4de en het 5de leerjaar. Amsterdam, A. Akkeringa. 8°. (6 stukjes). Tn. KUYPER, Nederlandsche taaloefeningen. Groningen, P. Noordhoff. 16°. Per ditje f 0.30. I: Regels, feiten en opgaven. 2e, omgew. dr. (IV, 68 blz.). II: Oefeningen, 2e, omgew. dr. (III, 108 blz.). J. KoorasANs, Leesoefeningen voor het vijfde schooljaar. A. Dordrecht, J. P. Revers. 8°. (96 blz.). f 0.30. C. H. DEN HERTOG, Voortgezet taalonderwijs. Leiddraad voor de eerste drie leerjaren van het voortgezet onderwijs. II. Oefeningen in het waarnemen en toepassen van het taalgebruik. 2e bundel. Amsterdam, W. Versluys. Gr. 8°. (144 blz.). f 0.90. J. H. COLENBRANDER, Uit dichters der 19e eeuw. Taalopgaven met behandeling ten dienste van hen, die voor de hoofdacte of voor vergelijkende examens studeeren. Zinsontledingen, woordverklaringen en paraphrasen. Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (VII, 164 blz.). f 1.50. J. VERCOULLIE, Schets eener historische grammatica der Nederlandsche taal. Phonologie en flexie. 2e, herziene uitgave. Gent, J. Vuylsteke. 8°. f 1.25. CORNELIS EVERAERT, Spelen. Vanwege de Maatschappij der Nederl. letterkunde te Leiden met inleiding en aanteekeningen uitgegeven door dr. J. W. Muller en dr. L. Sch arp é. Afl. 2. Leiden, Boekhandel en drukkerij vrh. E. J. Brill. Gr. 8°. (Blz. 265-556.) f 3.60. HENRI BOREL, Opstellen. Amsterdam, L. J. Veen. Gr. 16°. (VII, 178 blz.). f 2.25; geb. f 2.90. Dr. F. A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uit Gezegden, naar hun oorsprong en beteekenis ver-drukkingen en Thieme & Cie.-klaard. 2e, 3e en 4e Afl. — Zutphen, W. J. H. Doui^n, Geschiedenis van het lager onderwijs en de schoolopvoeding in Nederland, mede ten dienste van candidaten voor de hoofdacte. Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (VIII, 344 blz.). f 3.—. H. DOUMA, Handboek voor de methodiek der leervakken, ten dienste van hen, die studeeren voor de hoofdacte en voor vergelijkende examens. 5e dr. Purmerend, J. Muusses. Gr. 8°. (XII, 480 blz.). f 3.90; geb. f 4.25. Dr. J. H. GUNNING Wz., Bereikbare idealen. Gedachten over de eenheid der school. — Leiden, Boekhandel en drukkerij vrh. E. J. Brill. W. WUNDT, Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte. I. Bd.: Die Sprache. 1. Thl. Leipzig, Wilhelm Engelmann. Gr. 8°. M. 14.—; geb. M. 17.—. H. HUGRES, Die Mimik des Menschen auf Grund Voluntarischer Psychologie. Frankfurt a. M., Joh. Alt. Gr. 8°., m. 119 Abb. M. 14.—. 320 Inhoud van Tijdschriften. INHOUD van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, jrg. 5, Juli 1900, o. a.: Stijn Streuvels, Zomer Kloos: Liefde. Van bloemen-kunst. Levens--land. — Willem vreugde in den dood. Levens-mijmering. — Jeanne R e y n e k e van Stuwe, Zee-gezicht. — G. C. van 't Hoog, Herfst. — P. C. Boutens, Verzen. Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 4e afl., Juli 1900, o. a.: W. L. Penning Jr., Gedichten, — J. de Meester, Deemoed. — P. C. Boutens, Verzen. — G. van Hulzen, Nieuwmarkt. — Albert Verwey, Tijdzangen. — Henri Hartog, Rondom het inboeltje. Woord en Beeld, Juni en Juli 1900, o. a.: P ar v u s, Inkeer (monoloog). — G. van Hulzen, Keesie. — Dirk Haspels vertelt zijn leven, naverteld door M. J. Brusse. — Ina Bakker, Schets. — Johan Gram, De Nelri van Cornelis Troost. De Gids, Juli 1900, o. a.: Louis Couperus, Langs lijnen van gelei -delijkheid. III. — Prof. G. Kalff, Constantyn Huygens. III. — P. C. Bouten s, Sonnetten. Elzevier's Grill. Maandschr., afl. 7, Juli 1900, o. a.: Herman Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh. — Evangeline : Pelgrimsreize. Bittere bron. Meinacht. Uw oogen zijn ... Nederland, jrg. 1900, No. 6, o. a.: G. van Hulzen, Het damesorkestje. — Willem van Santen, Voor de liefste. — Ina Bakker, Najaar. Boon's Geill. Magazijn, No. 13, Juli 1900, o. a.: Thérèse Hoven, De reddende hand. — Guy Boothby, De vrouw van het noodlot. — Voordrachten enz.: Jonkvr. Sophie Wichers, Stijfkopje, blijspel in één bedrijf voor salon en liefhebberijtooneel. Ons Tijdschrift (Afrikaans), afl. 11, Maart, o. a.: Dokter Santerne. — Jim de Vioolspeler. — Dirk Uys. — Voor onze kinderen. Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 12e jrg., afl. 10 en 11, o.a.: A. van Werveke, Het huwelijk (Oude Vlaamsche gebruiken: mislukte huwelijken; — scheiding.) — A. de Cock, Spreekwoorden en zegswijzen, afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. (De Meiboom.) — P. Gertenbach, Volksliedjes uit Zandvoort. — A. de Cock, Spreekwoorden en zegswijzen over de vrouwen, de liefde en het huwelijk. Tijdschrift voor Onderwijs en Handenarbeid, 4e jrg., No. 5, 1900, o. a.: I. H. Blum, Onze wenschen met betrekking tot de invoering van den slöjd op de lagere school. — W. Swart, Houtslöjd (vervolg). Neue Jahrbücher für das klassische Altertum, Geschichte und Deutsche Litteratur und für Pädagogik, 3. Jahrg. 1900, V. u. VI. Bandes, 1. Heft, u. a.: Dr. Ernst Schlee, Die Reformschule und der Unterricht in den Sprachen. — Prof. dr. Alexander Wernicke, Weltwirtschaft und Nationalerziehung. MIDDELNEDERLANDSE ROMANS. III. DE FERGUUT. 1) Aan het hof van Artur is Keije de Loki, de twister en de snoever. De ridders lachen hem uit, of toornen; de Koning wijst hem terecht; en 't rechtsgevoel der volksdichters bestrafte z'n overmoed met z'n vernedering, door een eervolle en smetteloze held op hem af te sturen, die hem tot loon voor z'n ijdelheid uit het zadel stoot en met gebroken ledematen ter aarde werpt. Ook hij is 'n spiegel, de boze. Weer heeft Keije gespot. Er is 'n jonkman aan't hof gekomen: een vreemde eend in de bijt: meer dorper dan edele. Ieder kijkt op van z'n verouderde wapens, z'n verroeste halsberg, z'n boerse broek, en de twee koppen van verslagen rovers, die aan z'n zadel hangen. Maar z'n rusting is sterk, z'n zwaard scherp, z'n stoot zeker, z'n moed en z'n kracht zonder grenzen; en waar 't vooral op aankomt, 'n vurig verlangen om de Koning te dienen en onder z'n ridders opgenomen te worden, heeft hem van achter de paarden naar 't verwijderde hof gedreven. Z'n vader, 'n rijke hereboer, die van z'n jongens werkezels wou hebben, had z'n oudste willen sláán, toen hij z'n ploeg had omvergeschopt, en hij had hem gescholden. 2) Maar de moeder, iemand van hoger afkomst, had het voor haar zoon opgenomen, en gezegd, dat er mischien noch wel wat groots voor hem was weggelegd; in haar geslacht waren immers ook goede ridders; bovendien zouden er na z'n vertrek noch twee broers voor 't akkerwerk overblijven. En de driftige vader had na het ernstige waardige woord van de moeder, toegegeven en verschoning gevraagd voor z'n voorbarige taal; daarna had hij uit de rommelkamer van 't slot het beste uitgezocht wat er ') Ferguut. Nieuwe uitgave Verwijs -Verdam. Groningen 1882. ') vs. 252-362. T. & L. X. 23 322 J. Koopmans was, en dit aan z'n zoons uitrusting besteed. En veel van dat oude noch, bleek bij gebruik, van deugdelike makelei te zijn. Veel verder dan men gewoon was, reed de jongeling de vorstelike „sale" binnen, om de koning te begroeten; 1) maar Artur, even heus als altijd, sprak hem vriendelik toe en gaf hem de gelegenheid z'n woord te doen. „Ik heet Ferguut," zei de vreemdeling; 2) „ik heb de toorn van m'n vader en 't verdriet van m'n „moeder doorstaan, om u te volgen en u te dienen. Neem mij op „heer, en verwaardig mij uw raadsman te zijn!" Toen was het dat Keije, ouder gewoonte, had gespot. 3) „Wel jonkie, 't is waar „ook, je lijkt presies op 'n koninklik raadsheer. Leve de man „die je stuurde; we zaten net met de handen in 't haar. Zo waar „is 't wat er staat: God vergeet de zijnen niet. En als God je „bewaart, zullen we veel aan je hebben. — En wat 'n volmaakt „ridder ben jij! Van stukje tot beetje, kant en klaar, ook in „wijsheid en zo. Wat 'n helm! Prinselik inderdaad, de stand „van de speer, de houding van 't schild, de dracht van het zwaard! „Hij mag wel oppassen, de reus die je tegen komt. De nar heeft „het al gezegd te voren, dat hier de ridder zou komen die de „sluier en de horen van de zwarte rots zou halen. Heer, houd „hier die man, geloof me, dan kan hij morgen de horen halen, „en de zwarte ridder verslaan, dan krijgt hij lof en eer, en wordt „hij hier 't ventje!" Zo zei Keije. Maar de ridders werden boos; Walewein voer zelfs tegen hem uit; 't meest vergramd evenwel was Ferguut zelf. 4) „Wees dankbaar," zei hij, „dat de koning hier is; anders was je „spot al gewroken! Om hier te komen, heb ik vier roovers ver„ slagen; twee van hun koppen hangen aan 't zadel! — Waarom, „koning, neemt U me niet op! Vergun me uw raadsman te zijn, „en morgen haal ik de sluier en de horen." — Eerst weifelde de koning, maar ten slotte gaf hij toe, en smeekte de bescherming des hemels over de jongeling af. 5) Daarop maakte deze zich ver om zich toe te rusten tot het gevaarlike werk, dat door-blijd op velen was beproefd, maar waarin tot nu toe niemand was geslaagd. Hij wiens dapperheid dit vermetele waagstuk volbrengt, moet in z'n geheel met al de voortreffelikheden van 'n volmaakt ridder toegerust zijn. En Ferguut is op 't uur dat hij aan 't hof komt, noch iemand die 't gebruik van sporen niet eens kent. s) De boerezoon moet eerst 'n metamerfoze ondergaan. Een van de kamerheren des konings, 'n biezonder hoofs man, onderricht de onbedreven jongeling in de riddergebruiken, en wijst hem op de ') vs. 579-590. ) vs. 597-604. '; vs. 605-654. ) vs. 655-677; 686-699. ') vs. 700-704; 709-710. ) vs. 478. Middelnederlandse romans. noodzakelikheid van 'n nieuwe uitrusting. 1) Ferguut, hoe node ook, moet van z'n verouderde wapens scheiden: hij trekt 'n nieuw stel kleren aan, en wordt de volgende dag door z'n gastheer noch eens naar 't hof gebracht om de ridderslag te ontvangen. Nu, beter uitgedost en hoofser gemanierd, trekt hij aller bewondering; 2) want Ferguut is 'n zeer schoon jongeling. Op de stille aanwijzing van de kamerheer valt hij de koning te voet, en vraagt de ridder koning, die hein in 't eerst niet eens herkend heeft, zoekt hem-slag. De noch van z'n al te stout voornemen af te brengen; 3) ook Walewein, die voor 'sjongelings leven vreest, biedt zich als z'n deelgenoot aan; ") alles om niet: Ferguut is besloten, en de koning eindigt met hem de bewapening van 'n ridder te brengen. ó) Walewein reikt hem de helm aan; Percheval het zwaard, ('n geschenk van de kamerheer,) dat de koning zich zelf verwaardigt hein aan te gorden; de kamerheer spant de nieuwe ridder z'n linker spoor, Lancelot de rechter; Ywein helpt hem te paard stijgen; kortom, nooit was aan 's konings hof aan 'n vreemde ridder meer ere geschied, maar ook nooit was er zulk 'n volmaakt ridder aan het hof geweest. 1) De koning was opgetogen. „God moge Keije tot „schande brengen, dat hij door z'n spot zulk 'n ridder van 't hof „heeft verdreven!" zei hij. 7) En de nar riep er overheen: $) „Heer „word niet boos; nooit werd 'n ridder eervoller bejegend. Binnen „kort ziet ge hier de zwarte ridder met gebroken schild komen, „en u geknield aan uw voeten de sluier en de horen aanbieden!" Dit zei de nar, en Keije wond zich tot berstens toe van ergernis op. 9) Wat de nar heeft voorspeld, gebeurt. In Cumberland ergens, lag, steil oplopend, de zwarte rots; boven op stond 'n kapel, en in de kapel 'n ievoren leeuw; om de hals van die leeuw hingen bewaakt door 'n berucht ridder die de omtrek beheerste, de befaamde sluier en de horen. Aan de voet van die rots komt Ferguut. 16) Z'n paard bindt hij aan 'n boom vast, en met het zwaard in de vuist, beklimt hij de steilte. Zwaar valt hem de beklimming door 't gewicht van z'n rusting. Soms mist z'n voet; soms valt hij op z'n knieën terug; aan ruwe dorens zoeken z'n handen 'n steunpunt. Geen lid aan z'n lichaam of 't doet hem pijn. Op 't laatst kan hij van moeheid niet verder meer komen; hij gaat zitten en kijkt om zich heen: voor hem liggen Engeland 11) en Cornwallis. Waar blijft dan eindelik de leeuw? Komt dat dier nu noch niet, en was, wat aan 't hof verteld werd, een vs. 736-947. ') vs. 981-1008. ') vs. 1014-1024. ) vs. 1037-1042. vs. 1057-1091; 1098-1112. ) vs. 1087-1089. Walewein uitge zonderd, zegt de tekst (vs. 1092--1096). ') vs. 1120-1124. 8) vs. 1125-1134. ") vs. 1135-1140. '°) vs. 1557-1726. ") IerIand? 324 J. Koopmans sprookje? ..... Daar ziet hij de kapel, en vóór de kapel 'n kolossus van 'n ridder met 'n geduchte metalen hamer in z'n hand. „Zeg mij waar de leeuw is!" roept de held. Maar de reus antwoordt niet. Nu neemt hij 'n steen, en werpt die naar de reus; een van z'n armen breekt en de hamer valt naar omlaag. Ferguut bedreigt hem opnieuw; maar ziet tot z'n verbazing dat hij slechts met 'n beeld heeft te doen; hij snelt de kapel binnen, en neemt van de hals van de eveneens onbewegelike leeuw de sluier en de horen. Driemaal laat hij, zodat het vijf mijl in de rondte klinkt, z'n viktoriekreet horen. De mensen uit de landstreek schrikken voor hem. „De rampzalige!" zeggen ze, „is hij z'n leven moe ?" Zo zeker achten ze hem verloren. En zie, beneden gekomen, en na z'n paard van de boom losgemaakt te hebben, hoort hij in 't bos 'n vreselik rumoer, en ziet hij de zwarte ridder, 'n nikker gelijk, te voorschijn komen. 1) Eerst bespotten ze elkaar, tarten malkaar, en rijden tweemaal op elkaar in, zonder beslissing. Geprikkeld door de weerstand van z'n tegenpartij, wordt de zwarte ridder woedend; en er ontstaat 'n verbitterde kamp met het zwaard. Ze stonden elkander, als twee leeuwen. Nooit waren er twee smeden, die beter slag op 't aanbeeld hielden, dan deze twee. Elk sloeg de andere grote stukken van z'n hoofdhelm af. Hun schilden lagen gebroken. Geen van bei zou het ooit opgegeven hebben, maar de zwarte ridder sloeg z'n zwaard in stukken, en hij moest genade vragen. „Ga", zei Ferguut, „tot koning Artur; „breng hem de sluier en de horen, en vertel hem wat hier is „gebeurd!" — „Heer, dood mij, liever dan dat de koning mij rad„ braakt; ik heb hem zo menig man gedood, en hij heeft over „mij zó menige klacht gehoord! ....” — „Wees niet bevreesd; zeg „hem wie u gezonden heeft, en hij zal u vergiffenis schenken: „breng hem ook mijn groet, en groet van mij alle ridders, alleen „groet Keye niet; want hij heeft mij bespot, en die spot zal hem „tot leed zijn!" Toen verdween de ridder, en bracht de sluier en de horen naar koning Arturs hof. Met het volvoeren van z'n veroveringstocht heeft Ferguut zich van z'n belofte aan de koning gekweten, en het verhaal had met 'n herinnering aan Keije's beschaming of met het verhaal van 'n nadere genoegdoening, gevoegelik 'n einde kunnen nemen. Dit nu is niet het geval: de avontuurlike beklimming van de Zwarte rots is slechts het begin van 'n reeks andere even avontuurlike ') vs. 1731-1964. Middelnederlandse romans. waagstukken. Daarbij zijn er ook, die zoals in de Tore c, los in 't verhaal zijn geplaatst, om onze bewondering in te roepen, maar vooral, om koning Artur verbaasd te doen staan over de voor deze dolende held. Elke keer namelik, als-treffelikheden van Ferguut één of meer ridders de baas wordt, stuurt hij de begenadigden naar 't hof met de boodschap: „Kompliement van Fer„ guut, en hier ben ik om boete te doen." Ieder ridder krijgt 'n groet, en elke keer wordt er bijgevoegd: „Groet Keije niet, want hij heeft mij bespot!" Maar ook elke keer roept de overwonnene voor 'et aangezicht van Artur uit: „Nooit zagen onze ogen zulk „'n held en zulk 'n volmaakt ridder!" Zodat de koning hoe langer hoe spijtiger wordt, en de Tafelridders hoe langer hoe nijdiger. „'t Is Keije's schuld dat hij weg is!" roepen ze. En allen gaan op 't koninklik bevel er op uit, om de vurig begeerde held te zoeken en naar 't hof te voeren. 't Is vruchteloos: ze vinden hem niet. Trouwens, Ferguut heeft z'n eerste koers verlaten, en vervolgt nu 'n ander doel. Er is een zij in 't spel gekomen, en de „vrouw" is zoek. Het hof met de koning raakt op de achtergrond; het leven is nu voor en om de geliefde. Waar haar te zoeken? Ergens op de wereld, — heeft 'n dwerg hem georakeld, — wordt 'n helblinkend wit schild bewaard; en eerst als Ferguut zich van dat schild weet meester te maken, zal hij de bezitter worden van haar, met wie z'n gedachten zich onverpoosd bezig houden, en wier bezit hem nu des te begeerliker voorkomt, omdat hij haar aangeboden liefde, — toen hij z'n woord aan Artur noch moest lossen , — versmaad had als liggende buiten de scherp getrokken lijn van z'n zaak van eer, gedreven en geprikkeld als hij was door Keije's spot en eigen beledigde trots. Zij, die na de onderwerping van de Zwarte ridder de nieuwe lijn spant, waarom Ferguuts schitterende daden zich moeten kristallieséren, is Galiene, de nicht van 'n hoofdridder, wiens kasteel in Cumberland nabij de Zwarte rots ligt, bij wie Ferguut de nacht vóór de avontuurlike beklimming doorbrengt, en waar heen hij, op verzoek van z'n minzame gastheer, ook na z'n overwinning weer terugkeert. Zodra hij, voor de eerste maal, het slot was binnengereden, had Galiene de stijgbeugel gegrepen om hem bij 't afstijgen behulpzaam te zijn.') Ferguut zelf had, indachtig aan het voorschrift van de kamerheer, om ook aan de dames ere te doen, bij de verwelkoming 'n vriendelik gelaat getoond; 2) en toen hij, van z'n rusting ontdaan, in z'n wapenrok, ') vs. 1212-1214. 2) vs. 1203-1205; 1215-1222. 326 J. Koopmans met z'n welgevormde leden zich aan haar ogen vertoond had, had Galiene haar gelaat niet van hem kunnen afwenden. ) „Toen zag de Min," zegt het verhaal, z) „dat het tijd was om in haar hart door „te dringen en haar in liefde te ontsteken. Ze nam een pijl op „haar boog, en schoot de jonkvrouw door 't oog zo diep in het „hart, dat geen heelmeester hem er ooit uit kon krijgen, en hij „er voor altijd moest blijven zitten." .... „Laat niemand mij dat „kwalik nemen," vervolgt de verteller, 3) „omdat ik zeg dat de „Min pijlen kan schieten; och heer, 'n man in 'n sterk kasteel, „geharnast en wel, wordt wel doorschoten, als ze er op mikt!" ... Galiene was dus verliefd; 4) en toen zij voor de maaltijd in de zaal waren gegaan, en beide naast elkaar op 'n rustbed hadden plaats genomen, zeiden ze beide niets: Galiene niet, omdat ze uit vrees voor oneer geen woorden van liefde over haar lippen wou laten komen, en Ferguut niet, omdat hij niet wist waar hij 't over hebben moest. Zo zaten ze en zwegen stil; en iemand had, zegt het verhaal, al de tijd dat ze zwegen, wel 'n grote mijl ver kunnen lopen. In de nacht lag Galiene al vroeg wakker. Ze dacht aan Ferguut en zuchtte. „Ach Ferguut," peinsde ze, „hoe weinig weet je wat „ik lijd, m'n geliefde! — Geliefde? .... Zottin die ik ben! Eenmaal „noch maar, zag ik hem, en morgenvroeg rijdt hij weer weg. „Wat zou hij aan mij denken! Deed hij 't overal, met alle dames, „hij had wel werk! ..... Maar als 't nu eens m'n dood is, en „hij wist 'et, zou hij dan zo onbeleefd zijn mij z'n liefde te „weigeren? Maar hoe zal hij 'et weten als i k het niet zeg? En „als ik 'et zeg, waar blijft dan m'n eer? Wat moet ik doen? „Vluchten mischien, naar anderen uitzien, en hem vergeten! Ik „moet immers volgens m'n vaders wil, 'n koning trouwen of 'n hoge „prins, noch schoner dan hij ! .... Noch schoner, zeg ik? Als „of dat kon! Hij zou zelfs als hij die smaad over hem hoorde, „mij nooit kunnen beminnen! .... Wat zeg ik? Hij heeft me „níß al in 't minst niet lief. Want hoe ging 't gister? Hij zat in z'n „eentje naast me, en zei geen woord. Had hij me lief gehad, „dan had hij wel gesproken 1 Of zou hij 't niet bij machte zijn te „zeggen ! Maar wat hèb ik dan aan zo'n man. En dan, morgen bij het „grauwen van den dag gaat hij al heen, en z'n schoonheid is „toch verloren voor mij! Ben ik eigenlik wel zo'n uitnemend „man waard! Mogen die moed en die kracht wel voor mij zijn! „Zou 't mij geen leed doen, zo ik ze hem afnam! Waarlik, „veeleer zou ik z'n gaven willen verhogen!" 5) vs. 1222-1229. ) vs. 1230-1236; vs. 1247 vg. ) vs. 1237-1246. ) vs. 1249-1276. 5) vs. 1356-1418. Middelnederlandse romans. In de Moriaen vermeit zich de bewerker in het uitspinnen van 'n tweestrijd in de boezem van 'n gastheer, die, ook niet tegenover de moordenaar van z'n zoon, het gastrecht wil schenden; een tegenhanger van dit fragment is bovenstaande analyse van de zielsfasen van de verliefde Galiene. Het geheel, dat men — het trekje valse smaak aan 't slot vooral niet uitgezonderd, — allerminst zou verwachten in 'n M.E. Ridderroman en veeleer dat aan de Renaissance-tijd doet denken, doet ons zien, dat onder de schaarse proeven van psychologiese arbeid, op loffelike bewerkingen valt te wijzen. Galiene is zozeer de speelbal van haar aanvechtingen, dat haar gedachten tussen hoop en vrees niet minder heen en weer slingeren als zij zelve onrustig op haar legerstee woelt. En de dichter laat haar niet los; onbarmhartig drijft hij ze tot over de grens van maagdelike schaamte en eergevoel. „Dus gelt die Minne „achter lande Den ridder haer saut menegerhande Der joncvrouwe „heft sijs oec gegeven(:)" 1) In 't kort, Galiene staat op en kleedt zich; zij gaat naar Ferguuts kamer; ze keert terug, en gaat noch eens. Zij wringt haar handen, zucht en schreit, omdat het haar oneer dunkt. En toch, hoe kan zich de ridder over haar ontfermen, zolang hij niet weet wat ze lijdt, en zij 't hem zelf niet gezegd heeft! Er is geen andere weg: zij nadert en wekt de jongeling, en klaagt dat ze heur hart heeft verloren. „Waar is „het, m'n liefste; kom, geef het mij! Zeg niet: ga heen; maar „houd het en bewaar het; want 't is geheel tot uw dienst, en ik „geheel aan uw wil onderworpen. Zonder u weet ik niet wat „blijdschap is; om u lijd ik last, gij zijt de meester over m'n „leven en over m'n dood !" 2) De lezer make zich niet ongerust; de auteur weet goed wat hij doet; hij mag Galienes' hartstocht 'n oogenblik laten vieren, maar houdt haar vast aan de koord. Ferguut wordt namelik zo tam als 'n eend gehouden; hij weet van geen hart, zegt hij naïef; had hij het, hij zou 't niet vóór hem houden; en voor 't overige neemt de ridder van de Zwarte rots zozeer z'n hoofd en z'n hart in beslag, dat hij niets anders kan zeggen, dan dat Galiene maar op z'n terugkomst moet wachten; dan pas zal hij tijd hebben om met haar over de liefde te handelen. 3) Galiene, tegen haar verwachting afgewezen, keert vol schaamte en hartzeer naar haar kamer terug, en als de volgende morgen vroeg de jongeling is vertrokken, verlaat zij heimelik het slot, en gaat naar haar vaders woning, haar oom in grote onrust achterlatende. 1) Haar neiging kan zij evenwel niet onderdrukken; voor altijd blijft de liefde vast in haar hart geworteld. ') vs. 1423-1425. ) 1427-1494. ') vs. 1495-1512. ) vs. 1513-1532. 328 J. Koopmans De lezer begrijpt reeds, dat Galiene's schoonheid, — die uitvoerig en met voorliefde beschreven wordt, ') — en haar nachtelik aanzoek als verlokkingen bedoeld zijn, die Ferguut van z'n fiere tocht moeten afleiden, en die hij zelfs zo sterk is zonder enige strijd van zich af te wijzen. Aan de andere kant is Galiene's radeloosheid en haar geheimzinnige vlucht, het gewicht, dat het raderwerk van 't tweede bedrijf in beweging houdt. Zodra met het bedwingen van de Zwarte ridder, aan de eer van Ferguut en van de Tafelronde is voldaan en Keije's spot is beschaamd, verlaat de draad z'n koers, en neemt ze 'n andere wending. 't Is nu Ferguut zelf, met wie moet worden afgerekend. In 't kasteel Liddel 2) teruggekomen hoort hij de wenende en klagende ridders en jonkvrouwen grote rouw bedrijven; 1) de burchtheer treurt over de verdwijning van de ongelukkige Galiene; en van stonden aan wordt het Galiene, die Ferguuts doen en z'n laten beheerst. Wil de troosteloze gastheer door 'n wending van het gesprek aan z'n smart 'n afleiding geven, dan komt Ferguut weer op de jonkvrouw terug; beproeft de een nadere inlichtingen over de gelukkige volbrachte veroveringstocht op de rots te krijgen, de andere hoort nooit genoeg biezonderheden over de verdwijning van Galiene. Ferguut eindigt met boos op zich zelf te worden: dat wat z'n handen grijpen konden, heeft hij met z'n voeten vertreden! Nu wil hij weg, en haar zoeken, waar ook, al is 't in wouden en zeeën. Nooit zal hij het opgeven; alles zal hij er voor doorstaan. De dood zal hij tarten, zal hij zoeken. Ja, scheurde maar 'n vijand z'n hart uit het lijf, dan was hij vrij van z'n smart! ... . Van zulke bittere gevoelens vervuld, gaat hij de wereld in, met het zwaard in de vuist, ridders en rovers bespottend, tartend, bekampend, dodend of opzendend naar Artur, en ondertussen weeklagende over Galiene, z'n schone. Ja hij zou ten slotte noch uitgeteerd zijn, hij en z'n paard, zo de wonderbron ruiter en ros geen nieuwe krachten terug had gegeven. 4) Aan die bron is het dat plotseling de dwerg verschijnt, (en even plotseling weer verdwijnt,) en hem als de voorwaarde tot Galiene's bezit de ver witte schild oplegt. 5) Natuurlik gaat hij er op-meestering van 't uit, het witte schild te zoeken. Waar en waarheen, is 'n tweede vraag. Maar wat is ook 'n ridderleven zonder vaagheid? Het dolen hoorde er bij! Na lang rondtrekken komt hij aan 'n water; maar dit is geen beletsel; hij gaat er over. s) De visschers of schippers in de boot blijken rovers te zijn; ze vallen hem aan. ') vs. 1163-1200. 2) Zie over de topografie v. d. Ferguut de Inl. (Verwijs) met de verwijzingen naar Martin en Michel. ') vs. 1975-2142. `) vs. 3018-3081. ') vs. 3084-3160. °) vs. 3177-3181. Middelnederlandse romans. Ook dit is geen bezwaar: de rovers worden gedood, op één na, die naar Artur gestuurd wordt. ') Eindelik is dan aan de overkant de burcht gelegen, die 't witte schild verbergt. 2) Een reuzin met 'n zeis, moet eerst worden gedood; 3) dan verspert 'n vuur draak z'n weg, die ook verslagen wordt; ') ten slotte-spuwende komt de reus zelf, die twee en twintig voet lang is en boomstammen als knodsen hanteert. Hier neemt het epos bizarre afmetingen aan; en 't opgedreven hoogtepunt in deze avonturen-reeks vraagt hier 'n krietieke toestand bij 'n weifelende kans. De reus ver zo maar zadel en ros; de stam dringt-plettert met 'n slag van 'n boom, wel acht voet diep in de grond, en terwijl de man rukt en trekt, slaat Ferguut hem 'n arm af; met de andere arm neemt de reus nu Ferguut, en loopt er mee weg om hem te verdrinken; de gevangene werkt zich los en vlucht; een wedloop begint; daar slaat de held de reus de andere arm van 't lijf; gelukkig scheidt hij met 'n flinke houw het hoofd van de romp; en 't zware lichaam dat vier sterke paarden niet van z'n plaats zouden krijgen, ligt ontzield aan z'n voeten. 5) Ziedaar de hoofdtrekken in deze worsteling, die, naar de Middelnederlandse bewerker meende, van 'n te grote betekenis was, om voor de geschiedenis verloren te mogen gaan; en om de wezenlikheid waarschijnliker, en de herinnering gemakkeliker te maken, gaf hij tot steun, aan de reus de naam Lokifeer 6), en aan de reuzin de naam Pantasale. 7) Doch laten we zo eerlik zijn te bekennen, dat we geen andere afloop hadden mogen verwachten, bij de aanwezigheid van 'n schild, dat blinkend van ievoor, keurig gepolijst, en met edelstenen bezet, niet alleen midden in de nacht drie mijlen in de rondte de omtrek verlichtte, maar dat z'n drager onoverwinnelik maakte en hem het vermogen gaf, z'n tegenstanders uit het zadel te lichten en zelf van de zwaarste wonden te herstellen. 8) Nu door de dood van de reus, Ferguut van 't bezit van 't schild verzekerd is, laat het zich horen, dat hij in staat is grote dingen te doen, en als 't er op aan komt, gehele legerafdelingen kan staan. En voor het werk dat er noch overblijft, en dat de bekroning moet worden op al wat er tot noch toe gebeurd is, mag dan ook wel wat buitengewoons gevergd. Een jonkvrouw als Galiene kan zo maar niet klakkeloos de prijs van 'n veroveraar worden. Het epos behoudt daarom z'n forse trekken; alleen, om de stoute lijnen slingeren zich bevallige bloemen. In 't slot van de reus zitten sedert twee jaar twee jonkvrouwen gevangen, 9) die ') vs. 3182-3271. ') 3274-3329. 3) vs. 3330-3411. `) vs. 3416-3469. vs. 3486-3607. e) vs. 3607. ') vs. 3411. 8 ) vs, 3105-3141, waar noch meer eigenschappen worden opgesomd. °) 3609-3687. 330 J. Koopmans de welkome Ferguut met tedere zorgen overladen, en hem, als hij vermoeid en gewond uit z'n moeielike ekspediesies terugkeert, opnieuw bemoedigen en opvroliken, z'n wonden zalven, en z'n tafel voorzien. Deze dames blijken ook in staat te zijn, hem — schoon toevallig — inlichtingen te verschaffen omtrent z'n geliefde; zeven mijlen van haar kasteel, — delen ze op z'n verlangen naar avonturen mede, 1) — is voor 'n ridder, belust op strijd, roem en eer te behalen. Daar verweert zich in haar stad, tegen 'n koning die haar tot vrouw begeert, de landsvrouw van Rikensteen, en deze koningin draagt de naam van Galiene. Ferguut besluit haar te helpen, en de tochten die hij van z'n kasteel uit tegen de koning onderneemt, komen haar biezonder te stade: de belegeraars wijken terug, en de belegerden krijgen nieuwe moed. z) Evenwel verdwijnt hij 's avends, na overdag de nieuwsgierige aandacht van Galiene te hebben getrokken, weer spoorloos in 't bos. Belangrijke diensten bewijst hem in z'n gevechten z'n nieuw strijd paard van de reus, dat geruimen tijd in 'n-ros Pennevare; 'n onderaards verblijf gevangen is gehouden, maar dat nu opnieuw door Ferguut getemd, door z'n voortreffelike eigenschappen, het verlies van z'n eigen, uit 't ouderlik huis medegebracht ras ten volle vergoedt. 3) Het verhaal, dat met de weder-ontdekking van Galiene's nieuwe faze wordt binnengeleid, wordt aldoor belangwekkender. Bij een van z'n tochten, waarin hij de koning op de vlucht drijft, wordt hij door vijf honderd ridders omsingeld; de vijanden, wel beseffende wat ze met z'n dood zullen winnen, beijveren zich hem onschadelik te maken, en slagen er in hem uit het zadel te werpen. Pennevare, hollende over het slagveld, verkondigt aan de belegerden hoe hun onbekende bondgenoot in gevaar verkeert. Hachelik inderdaad is z'n toestand; z'n helm is gekloofd; hij bloedt uit vele wonden; maar met het schild aan de arm en het zwaard in de vuist, houdt hij zich noch staande en velt menigeen neer; eindelik komt er hulp van uit de stad; men brengt hem z'n paard; Ferguut bestijgt het, en houwt zulke gaten in de drom van z'n vijanden, dat het daardoor onmogelik geworden is, — zegt het verhaal, — al deed men er noch zo veel moeite op, om z'n dapperheid in woorden te beschrijven. Y) De toeleg van heel deze scène, Troje's velden niet onwaardig, is geweest om met goed fatsoen Ferguut uit de omgeving van Rikensteen te verwijderen; en deze afwezigheid, waarbij vooral niet aan 'n vlucht gedacht mocht worden, moest gerechtvaardigd worden door de overmacht van de ridders des konings. ') vs. 3827-3864. ) vs. 3865-4032. ') vs. 3688-3824. ) vs. 4033-4174. Middelnederlandse romans. Terwijl toch de jonkvrouwen op het kasteel weer heel wat te zalven en te baden hebben gekregen, ') is de koning door de ondervonden tegenspoed tureluurs geworden, en heeft hij, ook op aanraden van z'n grote heren, besloten de plaats te bestormen. z) Galiene moet in 't nauw worden gebracht; het verhaal wil 'n ontknoping; de koning stelt zich dus aan 't hoofd van z'n troepen, en maakt het, geholpen door Ferguuts afwezigheid, de belegerden zo bang, dat Galiene zich haast, 'n schorsing van de vijandelikheden voor te stellen, en op 's konings hernieuwd aanzoek om haar hand, alleen deze uitweg voor haar geopend vindt, dat zij de beslissing van haar lot in de uitslag van 'n kampstrijd legt. Wat de koning zeer aannemelik moet voorkomen, is, dat één door háár aan te wijzen ridder het zal moeten opnemen tegen de vorst zelf en een door hem te kiezen strijdgenoot. De vraag is nu, welke ridder de ongelijke kans zal wagen! Galiene gaat zoeken, maar vindt er geen. De gestelde termijn van veertig dagen zal spoedig verstreken zijn; Galiene zal zich moeten haasten. Ten einde raad, wendt ze zich tot koning Artur. Lunette, een van haar edeldames, reist naar 't hof, om aan de koning om 'n dapper ridder te vragen, die Galiene zou kunnen ondersteunen. Maar Arturs paladijnen zijn uit, om 'n verdwenen held op te sporen, en Lunette moet na eenige dagen wachtens, ongetroost heengaan. Straks is, met de afloop van 'et bestand, de kans verkeken; wat zal dan 'et lot van haar meesteres zijn? Dodelik bedroefd neemt zij de terugweg aan, en komt zonder hulp bij Galiene. Geen uitkomst! Alleen, deelde ze mee, had haar 'n ridder met 'n wit schild in 't bos aangesproken, en haar naar de reden van haar bekommering gevraagd; en deze ridder had haar dan verzekerd, dat haar meesteres op zijn hulp kon rekenen. Die belofte was de enige hoop en troost, die Lunette kon brengen. Maar daar had Galiene niet aan, zei ze. „Juist hij die m'n hart heeft, kijkt niet naar „me om; en wat de ridder betreft daar je van spreekt, die heeft „dat zeker maar voor de leus gezegd, om je verdriet te verzachten. „Laten we opstaan, tot het gebed! De Heer is onze Helper. „Moge hij, zo het naar z'n wil is, onze rampen lenigen!" De dag van het kampgevecht nadert. Vóór de poort van de stad vertonen zich koning Galarant en z'n neef Macedone; de koning vol moed en hoop, omdat nu het ogenblik zal aanbreken, dat hij Galiene z'n vrouw zal kunnen noemen. Beide mannen zijn gewapend met de beste en de schoonste rusting; nergens ter wereld waren er praalvoller ridders. — „Kom op, Galiene, „met uw kampieoen. Hij zou immers hier zijn, en 't is al noentijd. ') vs. 4079-4091. ') vs. 4093-4661. 332 J. Koopmans „Zou ik langer wachten? Uw land, uw slot en uw hand zijn „toch de mijne. Kom liever u géven, dan dat ik u met geweld „moet winnen. Doe open de poort, en haal uw genade van hier!" Vergeefs roept Galiene: „'t Is noch geen vesper, heer koningl „Mijn ridder kan noch komen." Er kómt geen ridder, en Galiene, bedroefd en verontrust, roept haar raadslieden bijeen. Ook deze zien geen licht, en raden haar aan zich over te geven. Zo wordt dan besloten; alleen, men zal noch wachten tot de dag voorbij is. De ongelukkige Galiene, van elk verlaten, gaat naar haar vertrek, sluit de deur, en geeft zich aan de wanhoop over. Liever, roept ze uit, wil ze zich doden, dan zich buigen voor Galarants will En ondertussen vordert de dag, en nadert de avend. Wat raad! ..... Daar komt, omstraald door 'n blinkend licht, de Witte ridder. 1) Haastelik komt hij, want 't is laat op den dag: Pennevare galop grote sprongen over het slagveld. Altijd noch staat-peert in Galarant voor de poort, roepende: „Doe open, of ik hang je „allemaal op! Waar dient dat vele roepen toch voor!" ..... Maar daar komt de Witte ridder, en zegt: „Wat voor praatjes „zijn dat toch! Als die vrouw u niet hebben wil, moet u ze dan „met geweld zien te krijgen? Laat ze met vrede, en keer terug „naar uw land!" Koning Galarant vraagt hem alleen of't hem in z'n bol scheelt, en of hij verkiest door te gaan. Neef Macedone ook, scheldt hem uit, en zegt dat hij dan maar Galiene's kampvechter moet worden. „Goed," zegt Ferguut, „ik hoop het klaar te spelen, en „voor we van hier gaan, je 't bluffen ook af te leren." Dat hoorden de mensen in de stad, en Galiene ook, dat de vreemde ridder voor haar wou opkomen; en ze baden God en Onze Lieve Vrouwe, dat zij die hoofse ridder mochten zegenen, en z'n eer mochten verhogen. En nu hun harten waren verlicht, werden ze ook nieuwsgierig. Galiene zelf vroeg: „Wie is toch die ridder! Kent iemand hem „ook?" Menigeen keek uit met aandacht, maar allen zeiden: „We kennen hem niet, maar aan de uitrusting zouden we zeggen „dat het dezelfde helper is als van onlangs. Maar hoe het zij, „z'n naam kennen we niet!" Daarop zagen ze de kampstrijd beginnen. De Witte ridder kreeg het hard te verantworden. Een geduchte schok wierp hem bijna uit 'et zadel. En ondertussen snoefden en scholden z'n tegenstanders om 'et hardst. Hevig vertoornd schoot Ferguut op Macedone toe, en wierp hem van het paard, zodat hij 't bestierf. Nu zong de koning 'n lager toontje. „Ach lieve neef, klaagde hij, „m'n troost, m'n schild en m'n „speer! Hoe weerloos lig je voor m'n voeten. M'n hart zal ') vs. 4663-4829. Middelnederlandse romans. „breken, zo ik je dood niet vergelden kan!" En de koning sloeg Ferguut op z'n helm, dat hij er door bedwelmd werd; en onophoudelik gejaagd en verontrust, begon het de Witte ridder alles behalve gekheid te worden. Maar hij verzamelt opnieuw z'n moed, werpt zich op Galarant, en slaat toe; de houw mist de koning, maar doodt zijn paard. Het gevecht wordt nu verder te voet voortgezet. Want de koning was 'n stout en geweldig krijgsman. „Meen niet," zei hij, „dat ik verwonnen ben; ontkomen doe je „me niet; hier is de plaats waar je blijven moet!" En als 'n ongenadige en geduchte zwaardvoerder, sloeg hij Ferguut door z'n helm en z'n helmhoed 'n gat in 'et hoofd; zodat deze mismoedig werd en z'n einde nabij waande. Verbitterd dat de dag zb voor hem moest aflopen, stiet Ferguut toe; hij wierp de koning omver, en wilde hem onder z'n voet doodsteken. Maar dit mocht niet: Galarant moest om genade smeken. „Ridder," zei hij, „laat mij, „zo ge 't doen kunt, door uw genadige goedheid leven. Ik lig „verwonnen en afgestreden. Gaarne zal ik uw dienstman worden, „en draag u mijn goed op als leen!" — „Goed," zegt Ferguut, „ga naar de koningin van Rikensteen, — zo heet immers Galiene? — „en doe haar uw hulde; wees haar 'n raadman en bewaar haar voor „onspoed. Onder die voorwaarde moogt ge leven. Doe dan dit: „ga naar Artur te Londen, en geef u gevangen. Zeg hemr dat ge „verslagen zijt door 'n ridder met 'n wit schild, dezelfde, wien „Keije bespot heeft. Groet allen aan 't hof, alleen Keye niet; zeg „hem alleen dat ik noch met hem heb af te rekenen. Als ge dit „doet zal ik u de vrijheid geven!" Deze kamp, — de laatste om Galiene's behoud, — had, zou men zo zeggen, Ferguut en de jonkvrouw voor goed tot elkander kunnen brengen. De jonkman wist van Lunette, dat Galiene's hart noch altijd aan hem behoorde; í) en hij had zich alzo maar op Rikensteen te vertonen, om dadelik daarop de nodige beschikkingen voor z'n bruiloft te kunnen maken. Doch niet alzo. Ferguut verdwijnt na z'n overwinning, ouder gewoonte weer in 't bos, tot grote teleurstelling van de wrevelig geworden belegerden, die gaarne de hulpvaardige held binnen hun muren zouden hebben ontvangen. 2) Niet Rikensteen evenwel, moeten we aannemen, maar Kardoel of Londen, of waar ook Arturs hof mag vertoeven, moet de plaats van de ontknoping zijn. Zo was 't ook in de Torec, en in de Moriaen. Middelpunt is de Tafelronde; in háár midden vragen de dapperen 'n plaats. Dapper is hij, die al de ridders van de Tafel overwint. En zo zal ook in de Ferguut alleen ') vs. 451ß-4523. ) vs. 4842-4855. 334 J. Koopmans 'n toernooi 'et bevredigende slot mogen zijn. De vraag is nu, op welke manier dit toernooi moet worden verzonnen, en de loop van 't hoofdverhaal, hoe Ferguut door alle moeielikheden heen Galiene weer terugvindt, tijdelik moet worden gestremd of afgeleid. Men voelt het, er komt 'n kronkeling in de lijn. Het stuk verspringt. De franse bewerker vond er dit op: aan 't hof van Artur zoekt men noch altijd tevergeefs naar Ferguut; eindelik vindt men 'n middel hem te voorschijn te roepen; 'n groot toernooi wordt afgekondigd; en zie, ook Ferguut verschijnt; hij overwint, en nu vraagt Galiene, — die ook mee de hand in de list heeft gehad, in de hoop hem in de Witte ridder terug te vinden, — aan Artur, om haar de moedige kampieoen als echtgenoot te willen geven. ') Anders doet de Nederlandse bewerker. R) In strijd met z'n vorige beweringen, dat Galiene haar liefde nooit zou kunnen onderdrukken, laat hij haar hartstocht verkoelen, om haar gevoegelik naar de koning te kunnen laten gaan, en hem 'n dappere ridder tot echt te kunnen vragen. De koning, die haar gaarne de waar-genoot geeft, houdt 'n toernooi; aan de winner zal Galiene dan-digste toebehoren. In 't kort, in de eerste bewerking dient het ridderspel er voor om Ferguut op te roepen, met de vereniging van beide gelieven tot gevolg; in de tweede bewerking dient het spel om Galiene uit te huwen, en wordt Ferguut, — alleen wegens z'n dapperheid, — de gemaal van Galiene. Zo wordt echter het verband te los. Vermoedelik heeft de Nederlander reeds in het franse gedicht het af breken van 't hoofdverhaal te ongemotieveerd gevonden, en de afdwaling naar het koninklik hof willen rechtvaardigen met het verslappen van de liefdesbetrekking tussen Ferguut en Galiene, vervolgens naar dit nieuwe schema het oorspronkelike gedicht gewijzigd, en is zodoende nolens volens van Scylla in Charybdis vervallen. Wat voor dit vermoeden mag pleiten, is z'n streven, om trouw aan z'n vinding, ook noch bij de toewijzing van Galiene aan Ferguut, haar de onverschillige te laten spelen: al lezende krijgt men de indruk, dat de bruid, zuchtende over 't noodlot, in 's konings beschikking berust. 1) Evenwel, de tegenzin blijkt zo groot niet te zijn, en zo de „verzuchting" verdacht is, de „verkoeling" is minstens gezocht. Wat de Middelnederlander er bij won, is, dat hij Ferguut binnen de grenzen van diens „karakter" houdt; zijn kracht is 't, die hem Galiene doet winnen; niet, zoals in 't Franse verhaal, kon hij Ferguut laten opvragen door Galiene. Niet de maagd, maar de koning beschikt 1 — Overigens is de ver verhaal naar Arturs hof hierom te billiken, omdat-plaatsing van 't Zie de analyse in de Inleiding, X—XXI. ') Vgl. XXI—XXVIII. vs. 5547-5555. Middelnederlandse romans. de roman oorspronkelik ook van 't hof is uitgegaan, en de brede querte Ferguut-Galiene, hoe node ook af te breken, in elk geval toch diende besloten te worden door de bestraffing van Keije. In het toernooi nu vallen beide eindpunten samen. Galiene's trouw wordt in onze bewerking goed gemaakt door de aandik-verzakingking van Ferguut's riddereer. Keije, de eerste, die opkomt, valt door de Witte ridder bevochten, met 'n gebroken been in een modderpoel; 's avonds na de afloop klaagt de held over 't verlies van Galiene: 'n nieuwe prikkel tot noch groter daden; Percheval wordt uit 't zadel gelicht; Walewein wil nu in 't krijt, om de nederlaag der Artur-ridders te wreken: allemaal trekken, die in de Franse tekst veel minder krachtig getekend zijn. 1) Met Walewein eindigt de `jeest'. 1) Ferguut wil hem, die eertijds z'n voorspraak geweest is, niet bevechten; veel liever wil hij hem z'n strijdros aanbieden, als teken van z'n onderwerping. Walewein wordt bevreemd, en nu maakt de Witte ridder zich bekend als Ferguut. De verloren ridder wordt nu naar 't hof gevoerd; z'n terugkomst wordt feestelik gevierd, en 'n bisschop zegent z'n huwelik met Galiene in. De ridders brengen de jonggehuwden naar Rikensteen. Daar mocht Ferguut, die jaren lang naar z'n bruid had gezocht, haar z'n hele leven lang behouden. 3) Eén lofuiting in 't stuk blijkt voor ons gevoel, aan z'n keerzijde, 'n onkiesheid te zijn. Artur zegt, dat indien Ginevra dood ware, hij zelf Galiene tot vrouw zou nemen. ") Voor 't overige worden de dames met ere bejegend. Van verboden verhoudingen merkt men niets. Ferguut leeft met de twee jonkvrouwen op 't kasteel, als 'n broer met z'n zusters. Lunette's ontmoeting in 't bos met Ferguut heeft iets naïefs en idillies. Het landschap heeft zachter kleuren, de vrouw komt naar voren, en toont haar waarde en moed. Galiene is 'n heldin; niet minder Lunette. Voor de moeder van Ferguut, ontbloten we het hoofd. Even eerlik zijn noch immer de rovers en ridders; ze doen wat ze zeggen, gaan goed naar 't hof en lopen niet weg. 't Zijn allen heren en dames-moeds met hoge eisen en fiere karakters. Maar 't hoogst opgeheven wordt Ferguut. Door 't hele stuk roept z'n stem: „Spot niet, al lijk ik „'n boer, want ik ben meer dan 'n ander 1" Wat hij doet, doen z'n eer en z'n liefde. Eerst z'n eer, dan z'n liefde. En al de edelen des konings, gezegd de Tafelridders, de mannen en de helden, ze hebben, — uitgezonderd de boze geest Keije, — eerbied getoond voor de jongeling met de boerse ouderwetse wapendracht, die tot voor de voeten van de koning rijdt, en als antwoord op ') Zie de Tekstanalyses. ) vs. 5410-5555. ) vs. 5556-5589. ) 5058-5060. 336 Middelnederlandse romans. 'n anders spot, dadelik uit wil om de Zwarte rots te beklimmen; ze hebben hem z'n wapens aangegespt en hem doortocht gelaten; ze hebben hem gezocht en ingehaald, en hem als de Witte ridder Galiene, de prijs voor z'n dapperheid, toegeschikt. Zulke hoofse heren waren het, die Tafelridders van Artur, en zulke heldenharten eisten ze in de mannen, boeren of geen boeren, om opgenomen te kunnen worden in hun koninklike kring. J. Koorn^ANs. EEN OUD WOOED IN HET WESTVLAAMSCH TERUGGEVONDEN. In Loquela van 1892, n° 5, bl. 39 lezen wij de te Oostende gehoorde uitdrukking tateldage niet de beteekenis: nooit, b.v. „wanneer zal ik die boeken thuis krijgen, peis -je? Tateldage." De verzamelaar vraagt: „is dat te ateldage, gelijk te middage, te avond, te morgen, of wel is 't tateldage, gelijk Zaterdage, Zundage in casu temporali?" Ik antwoord: het eerste. Tateldage is te, d. I. op den atelen dag. Atel is hetzelfde als het uit het Oud-Engelsch overbekende atol = verschrikkelijk. De atele dag is de verschrikkelijke dag bij uitnemendheid, de dies irae, die van het laatste oordeel. Zegt men nu, dat iets zal gebeuren op dien dag, dan komt dat er in de praktijk op neer, dat het nooit zal gebeuren, en zoo verklaart zich de Westvlaamsche beteekenis. N. A. CRAMER. NIET ALLEN 'T ZELFDE. „Ontwijding" heeft de dichteres in een in onze Juni-aflevering opgenomen gedicht de daad van hen genoemd, die woest in de snaren van haar „heilige, teedere harp" grijpend, ruw uitvaren tegen wat zij noemen haar „getreur om dwazen droom van Eden lang verloren". En er zijn er zeker nog altijd die, hoe ook het talent van Hélène Lapidoth-Swarth bewonderend, er geen vrede mee kunnen hebben dat de grondtoon harer verzen steeds die is van diepen weemoed. Alsof men het maar voor 't kiezen had! Alsof de dichter een orgeldraaier was, die maar een knop te verzetten heeft om na het weenend adagio het straatpubliek een vroolijke polka voor te orgelen. Er zijn nog altijd velen, die in stille aandacht plegen te luisteren naar wat deze „godeboden tusschen hemel en aard" hun te zeggen hebben. VAN HALL, De Gids, Juli 1900. OVER MIDDELNEDERLANDSCHE HANDSCHRIFTKUNDE IN VERBAND MET TAAL-EN LETTERKUNDE.') Er is een hulpwetenschap van de philologie van het Nederlandsch, die, tot groote schade van dat vak, zoowel in Noord-als in Zuid- Nederland schromelijk verwaarloosd wordt. Ik bedoel de Nederlandsche, speciaal de Middelnederlandsche handschriftkunde, waardoor ik niet alleen versta: kennis van het schrift, maar van alles wat het geschreven boek betreft, zijn samenstelling, zijn inrichting, zijn geschiedenis, zijn bestemming, en dus ook de wetenschap welke handschriften bestaan en bestaan hebben. En die verwaarloozing valt thans meer dan ooit in het oog, nu, dank zij der Hollandsche weten ondernemingsgeest, de klassieke philologie-schap en den Hollandschen met zulk voortreffelijk palaeographisch materiaal toegerust wordt. Duitsche, Fransche en Engelsehe philologen kunnen, desgevraagd, met gerecht wijzen op verschillende uitgaven, waaruit hunne mid--vaardigden trots deleeuwsche handschriftkunde in 't algemeen, en de ontwikkeling hunner middeleeuwsche schrijfkunst in 't bijzonder bestudeerd en gekend kan worden. Ik hoef slechts het Recueil de facsimilé's van de Parijsche Ecole des Chartes, het Album paléographique van de Société de l' Ecole des Chartes, Le cabinet des Manuscrits en de Mélanges de paléographie et de bibliographie van Léopold Delisle, het Manuel de paléographie latine et francaise met bijbehoorend album van Maurice Prou, het Album paléographique van Flammermont; de Facsimiles van de Paleographical Society, Wattenbach's Schriftwesen, Könneck's Bilderatlas, de Schrifttafeln van W. Arndt, de Altdeutsche Handschriften van Enneccerus, de Monumenta paleographica van Chroust en Schnorr von Carolsfeld te noemen, om nu nog te zwijgen van wat in andere landen is gepresteerd, om u een werkmateriaal voor den geest te brengen, zooals men er geen beter wenschen kan en dat een Neerlandicus, voor mijn gevoel althans, moet doen watertanden. Men heeft het zelfs bij geene „schriftproben" gelaten: geheele hand schriften, ook van zeer uitgebreide werken, heeft men gereproduceerd, en dat niet alleen in Frankrijk, Duitschland en Engeland, maar ook in Italie, in Spanje, in Denemarken, in Zweden, tot in Rusland toe. Voordracht uitgesproken op het tweede Nederlandsch Philologencongres. T. & L. X. 24 338 Willem de Vreese Wat maken de Nederlanden daarnaast een pover figuur! Want mocht ons, Neerlandici, gevraagd worden wat we op dat gebied kunnen toonen, dan zouden wij met beschaamde kaken staan, zooals men in Vlaanderen zegt, daar wij geen ander antwoord kunnen geven dan dit: het oudste, maar tevens het eenige werk dat handelt over Nederlandsche handschriftkunde is een boekje van Jacobus Koning, getiteld Algemeene verklaring van he oud letterschrift, in 1818, dus voor ruine tachtig jaren, door de Maatschappij tot nut van 't algemeen in „steenplaatdruk" uitgegeven. Buiten dat werkje, dat voor zijn tijd niet geheel onverdienstelijk was, maar natuurlijk al sedert lang zelfs aan bescheiden eischen niet meer voldoet, hebben we niets anders dan de facsimile's van de gebruikte handschriften, bij eenige uitgaven van teksten gevoegd. De meeste daarvan zijn echter onbruikbaar, omdat ze vervaardigd zijn met procédés die niet onafhankelijk zijn van de mindere of meerdere vaardigheid van den teekenaar en van diens verbeelding, noch van het doel door de uitgevers beoogd. Die facsimile's moesten immers dienen tot „opluistering" der uitgaven, en zoo werd de keus bepaald niet door de meerdere of mindere belangrijkheid van het specimen uit een zuiver palaeographisch, dus wetenschappelijk oogpunt, maar door hunne mindere of meerdere fraaiheid: aesthetische consideraties gaven den doorslag. Dit laatste is overigens ook later het standpunt gebleven, toen men ook hier van volmaakter bewerkingen ging gebruik maken; waarbij nog komt, dat de reproducties niet zelden op kleiner schaal dan de origineelen worden vervaardigd, waardoor ze alweer een nieuw gedeelte hunner reeds geringe studiewaarde verliezen. Het is nu natuurlijk mijn bedoeling niet te beweren, dat er daarom ook geen Neerlandici zijn, die Middelnederlandsche handschriften kunnen lezen. In geenen deele. Er zijn er genoeg, die daarin doorkneed zijn, we weten het allen. Maar hunne kennis is iets persoonlijks, dat met hen te gronde gaat, zoodat het eerste vereischte om van een gevestigde wetenschap te kunnen spreken, ontbreekt, nl. dat een zekere hoeveelheid kennis aan een volgend geslacht wordt overgeleverd, om daarop voort te bouwen. Hebben wij zoo goed als niets gedaan om de ontwikkeling van ons schrift te leeren kennen, we zijn niet veel ijveriger geweest in het navorschen der talrijke andere vraagpunten, die zich bij een handschrift voordoen. Want een middeleeuwsche codex is immers, evenals alle dingen, een voortbrengsel van verschillende krachten. Vooreerst geen schrijver zonder schrijfmateriaal, papier, perkament, inkt enz. Terwijl in alle andere landen, geen enkel uitgezonderd, het middeleeuwsche papier ernstig bestudeerd werd, is bij ons van een dergelijke belangstelling weinig te bespeuren. Men schijnt hier niet te beseffen, dat aan de kennis van het papier veel gelegen is, dat die kennis een Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 339 onmisbare hulp is om den ouderdom van een handschrift nader te bepalen, dank zij de watermerken die de papierfabrikanten gebruikten. De ondervinding leert, dat eenzelfde soort papier, herkenbaar aan het watermerk en aan zijn plaats niet betrekking tot ribben en roeden, de zoogenaamde „vergeures" en „pontuseaux" van den vorm, over geen langer tijdruimte dan ongeveer 25 jaar voorkomt, en het zegt niet weinig, als men dat bij het bepalen van het tijdstip waarop een of andere codex vervaardigd werd, in rekening mag brengen. Toch zijn er wel Nederlanders geweest, die het belang der watermerken hebben ingezien, maar het meeste daarvan is onuitgegeven gebleven, en som Koning, hadden bijbedoelingen die hun blik be--migen, zooals J. nevelden. In elk geval, het jongste dezer werken is dat van Mr. J. H. DE STOPPELAAR, die nu reeds meer dan dertig jaren geleden een zeer nuttig boekje heeft geschreven over het Papier in de Nederlanden inzonderheid in Zeeland, dat ook thans nog zeer goede diensten kan bewijzen, al zijn de afbeeldingen der watervlerken wat te zeer verfraaid en buiten alle verband met vergeures en pontuseau's afgedrukt. Om het niet te lang te maken, ga ik thans dadelijk over tot de strivers en scriversen onzer handschriften. Wie waren zij? waar werkten zij? hoe en wanneer? Hoeveel tijd besteedden zij aan het schrijven hunner codices, en wat lieten zij zich voor hunne moeite betalen? Wat weten wij van het opteekenen op het gehoor af? Op deze en nog vele dergelijke vragen blijven wij het antwoord schuldig. Wel zijn er werken, waar die vraagpunten ter sprake komen, zooals b.v. in de Geschiedenis der Nederlandsche Taal van Prof. Verdam en in het met roem bekende werk van Prof. Acquoy over het klooster te Windesheim, maar alles samen genomen is dat zoo weinig, dat de behoefte aan meer er des te beter door uitkomt. Is de codex eenmaal geschreven, dan dient hij gebonden te worden, en over onze middeleeuwsche bindkunst en binders zijn we al niet veel beter ingelicht dan over al de rest, terwijl we het overgroot gedeelte van 't geen we er over weten, dan nog verschuldigd zijn aan een vreemdeling, nl. aan James Weale die reeds voor jaren in het Belgisch tijdschrift La Flandre en kortgeleden in zijne Bookbindings and Rubbings of Bindings in the South Kensington Museum ook aan Nederlandsche binders en Nederlandsch binderswerk zijn aandacht heeft geschonken. Maar 't is er verre van dat hij dit onderwerp zou uitgeput hebben, en wat hij heeft medegedeeld smaakt naar den trog om nog. Een handschrift is verder geen individu dat alleen stond op de wereld, maar een lid van een gemeenschap, een deel van een geheel, nl. van een boekerij van stad of klooster, van vorst, geleerde of letterlievend poorter. Kennen wij die bezitters die handschriften be, telden, maar er ook schonken, legateerden of kregen, de kosten van 340 Willem de Vreese het schrijven of van het binden betaalden, papier of leder verstrekten, en weten we welke prijzen in dergelijke gevallen besteed werden? Kennen we die bibliotheken, hun omvang, hunne inrichting, hunne onderlinge betrekkingen? weten we wat er geworden is van hunne schatten? Neen, we hebben over dat alles maar zeer vage inlichtingen. Van de talrijke catalogussen van dietsche boeken, die nog bestaan, zijn er, afgezien van 't geen vóór ruim 250 jaar door Sanderus werd medegedeeld, niet meer dan twee uitgegeven en gecommenteerd : de catalogus van het Sint-Barbaraklooster te Delft en de lijst der dietsche boeken van 't Rooklooster in 't Sonienbosch, en even weinig weten we over de dietsche handschriften die particulieren, als de Gentsche poorters Jan de Beere, Willem van den Pitte en meester Symoens Elyoes, bezaten. Het zou geen moeite kosten over al die punten veel uitvoeriger te spreken, maar de omstandigheden laten dat niet toe en hoog noodig is het niet. Het gezegde zal volstaan om de bewering te rechtvaardigen, dat een Nederlandsche handschriftkunde, in den breeden zin van het woord, niet bestaat. En als ge de proef op de som wilt hebben, sla eenige beschrijvingen van handschriften na, hetzij in een of andere uitgave, hetzij in een of anderen bibliotheekscatalogus. Een beschrijving die aan alle eischen voldoet, dat wil zeggen die zoo ingericht is dat elke belangstellende, hij zij dan palaeograaf, bibliotheconomist, philoloog, historicus of archeoloog, schilder of boekbinder, er in kan vinden wat het beschreven handschrift voor zijn vak oplevert, zoodat na kennisneming der beschrijving bij hem geen twijfel kan overblijven of het handschrift hem al of niet van dienst kan zijn, zulk een beschrijving is eenvoudig een witte raaf. Gewoonlijk gaat de beschrijving slechts van één gezichtspunt uit, en men mag zich overgelukkig achten, als er niet meer dan drie of vier verwaarloosd zijn. Dat een beschrijving van een papieren handschrift eerst dan volledig is, als de watermerken mede afgebeeld worden, daaraan schijnt nog niemand gedacht te hebben; het is reeds een uitzondering dat men ze niet een paar woorden aangeeft. Die toestand is intusschen wel te verklaren. Zeker is de voor oorzaak hierin gelegen, vooreerst, dat men er met niet al te-naamste zware oefening in betrekkelijk korten tijd kan toe komen, het middel ook het zestiendeeuwsch schrift te leeren lezen (toch is-eeuwsch en dat een gevaarlijke redeneering, zooals zelfs uit tekstuitgaven uit de allerlaatste jaren blijken kan). Verder, dat het materiaal waarop en waarmede men schreef, de in- en uitwendige vorm der middeleeuwsche boeken, en ten slotte het schrift zelf, dat dit alles hetzelfde is, of althans schijnt, als in Latijnsche handschriften, zoodat hij, die wat wil weten over Middelnederlandsche palaeographie, zich verantwoord acht, als hij b.v. een boek als dat van WATTENBACH, Das Schriftwesen im Over Mnl. band chriftknnde in verb. m. taal-en letterkunde. 341 Mittelalter, even doorwerkt. Ten derde heeft er zeker ook heel wat toe bijgedragen dat in Noord-Nederland de studie der geschiedenis geconcentreerd is op wat men zoo terecht genoemd heeft onze gouden eeuw. Alleen de kerkhistorici behandelen af en toe een of ander, dat tot het gebied der handschriftkunde behoort. Maar is de toestand verklaarbaar, een andere vraag is het, of hij ook verschoonbaar is; vooral of wij, Neerlandici, daar wijs aan doen, ons heelemaal niet geene handschriftkunde bezig te houden, en of het niet de moeite loonen zou datgene, wat thans nog individueele kennis is, tot een vak van wetenschap te verheffen. Voor we daarop een antwoord geven, moeten we het gevolg van dien toestand onder de oogen zien. Dit gevolg is, dat er een stilstand dreigt te komen in de studie van het Middelnederlandsch, hoe paradoxaal dat ook klinke. Er is een tijd geweest, dat het Middelnederlandsch het vak a la mode was, en even vaak als men der Nederlandsche philologie verweten heeft, dat aan de lexicographic naar verhouding te veel aandacht werd geschonken, heeft men haar het verwijt toegevoegd (lat zij zich bij voorkeur met de taal der middeleeuwen bezig hield. Maar die tijd is lang voorbij, en het laatste verwijt hoort men alleen nog af en toe in België. Ver omstandigheden hebben er toe medegewerkt om het Middel-schillende zijne opperheerschappij te ontnemen. In dien bloeitijd was-nederlandsch de Middelnederlandsche taalstudie sterk literarisch getint; de studie der grammaticale vormen ging gepaard met een levendig gevoel voor het aesthetisch schoone; maar niet de jaren kwam daarin verandering, en er kwam een oogenblik waarop sommigen den vorm der middeleeuwsche gedichten — want het proza was een quantité négligeable — alles meesterlijk vonden. Het was toen juist de tijd eener alge-behalve evolutie, ja revolutie in de taalwetenschap; de vergelijkende taal--heele kunde was bezig datgene te worden wat wij er thans door verstaan. Maar juist in dit opzicht is er met het Middelnederlandsch niets aan te vangen, zooals Cosijn het uitdrukte, zoodat menigeen, die in de mnl. literatuur geen genot meer vond, haar ontrouw worden moest, daar de vergelijkende taalkunde, waarvoor hij het Dietsch niet gebruiken kon, hem krachtiger lokte. Later werd daarenboven het besef hoe langer hoe levendiger, dat er voor het jongere Nederlandsch der 17ae eeuw — want eerst in de laatste jaren is men meer aan dat uit de 16de eeuw gaan denken — nog zooveel te doen overbleef, een besef dat zeker steunde op de onuitgesproken gedachte, dat de taal en letterkunde der middeleeuwen nu als bekend konden beschouwd worden; dat er nog wel kleinere of grootere fragmenten, maar zoogoed als zeker geen onbekende teksten of handschriften meer aan het licht zouden komen. Ik geloof dat vooral dit laatste grooten invloed heeft gehad: immers een jong geleerde komt liefst met wat nieuws voor den dag, en 342 Willem de Vreese zachtjes aan achtte men zich genoopt, dat nieuwe in een ander tijdvak te zoeken. Het is in de laatste tien jaren herhaaldelijk gebleken, dat er volstrekt geen grond voor die pessimistische beschouwing bestond; maar al was dat niet gebleken, er zou toch geen grond voor die meening geweest zijn, om de goede reden dat er in de stads-en rijksbibliotheken nog duizenden handschriften bewaard worden, waarin geen enkel Nederlandsch philoloog ooit een blik heeft geslagen. Door het niet bestaan eener Neder handschriftkunde weten wij niet alleen niet hoe onze hand--landsche schriften er uit zien, hoe ze geschreven zijn, waar ze heengegaan zijn, noch waar ze vandaan komen, we weten zelfs niet dat ze er zijn. We doen althans alsof we 't niet wisten, en vergenoegen ons bij de studie onzer middeleeuwsche taal en letterkunde niet een apparaat dat met buitengewone eenzijdigheid. bijeengebracht is. Of is het niet waar, dat men geene andere teksten heeft uitgegeven dan dezulke waarvan men, terecht of te onrecht, meende dat ze literaire verdiensten hadden, dat ze tot de fraaie letteren behoorden? Alles wat niet geschikt scheen om in een geschiedenis der Nederlandsche letterkunde met een of ander epitheton vermeld te worden, is zonder mededoogen onuitgegeven gebleven; was de letterkundige waarde wat ver te zoeken, men deed liever zijn smaak geweld aan, dan er rond voor uit te komen dat deze of gene tekst alleen waarde voor de taalkunde had. En zoo heeft men een groote hoeveelheid onschatbaar materiaal tot heden toe ongebruikt laten liggen. Onschatbaar voor de grammatica en voor den woordenschat. Die handschriften waarop ik doel, zij bevatten hoofdzakelijk de zoogenaamde godsdienstige literatuur der middeleeuwen; het zijn afschriften van eenzelfde werk of verschillende, van elkander onafhankelijke vertalingen, in verschillende gewesten en op verschillende tijdstippen vervaardigd, waaruit de verschillende Middel dialecten, waarover we nog zoo verschrikkelijk weinig-nederlandsche weten, kunnen gekend worden; waarin men ziet hoe een of ander woord door een ander vervangen wordt; waarin men op elke bladzijde woorden tegenkomt, die in het Mnl. Wdb. met een enkel, en soms met heelemaal geen voorbeeld vermeld staan, zoodat we geneigd zijn ze als zeldzaam te beschouwen, terwijl ze dat in den grond niet zijn; waarin men vormen vindt, die in onze tegenwoordige taal voorkomen en die we tot nu toe tevergeefs elders gezocht hebben; waarin, met een woord, de taal der 15(18 eeuw te vinden is, middelnederlandsch naar de klankleer, nieuwnederlandsch naar de syntaxis, terwijl de woordenschat voor een zuidnederlandsch oor haast modern klinkt, zoodat ze soms verrassend dicht bij de hedendaagsche beschaafde spreektaal staat. Ge zult me tegemoet voeren dat de heeren Verdam en Van Helten wel degelijk naar die handschriften hebben omgezien. Ik vraag u op mijne beurt: wat hebben de twintig hss., die zij misschien allegaar gebruikt hebben, Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 343 tegenover de drie a vier duizend waar geen sterveling heeft naar om gekeken, te beteekenen? Maar niet alleen de taalkunde, ook de geschiedenis onzer letterkunde heeft onder dat eenzijdig kiezen van het werkmateriaal zwaar geleden. Of zijn wij werkelijk verantwoord, als wij zien dat zelfs in de uitgebreidste werken over onze middeleeuwsche literatuur nog geen 40 blad een zelfs 5 bladzijden voldoende zijn om alles wat van-zijden, en in de literatuur in proza overgebleven is, te beschrijven? Wat geluk, dat er naast David in België, in Holland een Moll geweest is en een Acquoy, want anders hadden de geschiedschrijvers onzer letterkunde wel kunnen doen, alsof er nooit een letter proza in het Dietsch geschreven was. Of zou men waarlijk meenen, dat onze middeleeuwen b.v. geene andere oorspronkelijke sermoenen opgeleverd heben dan die van Geert Groote, Jan Brugman en Jan Brinckerinck? geene andere oorspronkelijke ascetische traktaten dan die van Jan van Ruusbroec, Jan van Leeuwen en Hendrik Mande? Wat zeggen de geschiedschrijvers onzer letterkunde over de uitgebreide exempelen-literatuur? over de geschiedkundige en „wetenschappelijke" werken der middeleeuwen ? haast niets, als ze niet berijmd zijn. En als het waar is, dat literatuurgeschiedenis beschavingsgeschiedenis is, moeten we dan ook geene aandacht schenken aan werken die niet oorspronkelijk in 't Dietsch geschreven zijn, aan de vertalingen van de geschriften van mannen als St. Augustinus, St. Bernardus, Bonaventura, Thomas van Aquinen, Thomas a Kempis, enz. enz. Of is het voor ons van geen belang, dat b.v. de Imitatio Christi in twee verschillende gewesten op hetzelfde tijdstip werd vertaald? dat het Soliloquium van St. Augustinus, waarvan door Moltzer een fragment is uitgegeven, door vier verschillende personen in 't Dietsch werd overgezet? dat ook van het Bienhoec van Thomas Catimpratensis verschillende vertalingen bewaard zijn? De vraag stellen is ze beantwoorden. Dat alles wil intusschen nog niet zeggen, dat men uit het materiaal waarmede men tot nu toe gewerkt heeft, alles heeft gehaald wat er uit te halen is. En dat er nog veel meer in zit, dan er uit gekomen is, zal ook eerst blijken, als de Nederlandsche handschriftkunde naar behooren zal beoefend worden. Het wordt tijd, geloof ik, dat wij er ons van doordringen dat de overgroote meerderheid onzer tekstuitgaven niet langer bruikbaar is, omdat ze ons niet geven wat in de handschriften staat '). Zoogenaamde kritische uitgaven zijn niets anders dan aesthetische liefhebberijen, voor taalkundige studie ongeschikt. Historische taalstudie, 1) Ik weet wel, dat er niet aan te denken valt alle teksten opnieuw uit te geven. Voor een zeker getal is dat kortweg noodzakelijk; van de andere zouden er collaties kunnen genaakt worden door verschillende personen naar één zelfde methode, en niet hier en daar verspreid, maar in een bundel vereenigd. 344 -Willem de Vreese dat is studie van vormen zooals ze zijn, niet zooals een of ander uitgever ze belieft te maken. Als men de moeite neemt eenige Middel tekstuitgaven, zelfs diegene die onder de beste gerekend-nederlandsche worden, met de handschriften te vergelijken, dan staat men verbaasd over het vele willekeurige dat men er in aantreft, en houdt men zijn hart vast, als men bedenkt dat vele van die zoogenaamde stilzwijgende verbeteringen in de grammatica van Prof. van flehen, die natuurlijk moest roeien met de riemen die hij had, als bewijsplaatsen van taal gelden, terwijl de ware eigenaardigheden verdonkere--eigenaardigheden maand zijn. Daarin is nu niet zoozeer verbetering te verwachten, doordien de beoefening der handschriftkunde ons de teksten beter zou leeren kennen dan thans: ik heb het reeds gezegd en erkend, dat men het daarin met betrekkelijk weinig moeite heel ver kan brengen, en dat er menschen genoeg zijn, die daarin uitmunten. Ik geloof, dat wij ze anders zullen leeren lezen, want iets anders is het, een handschrift te kunnen lezen, en iets anders, de middeleeuwsche schrijfkunst te kennen. Laat ik u mijne bedoeling duidelijk maken. In elke inleiding onzer uitgaven van Midtlelnederlandsche teksten komt het bericht weer, dat de interpunctie van den uitgever is, en het schijnt wel, dat men algemeen in den waan verkeert, dat er in de Middelnederlandsche handschriften geen interpunctie bestaat. Maar welk een zelfbedrog, waarschijnlijk ontstaan, doordien in verzenhand schriften de leesteekens inderdaad zeldzaam zijn. Maar lees eens eenige prozahandschriften, en ge zult gewaarworden dat er wel degelijk een interpunctie bestaat. In de oudste handschriften al treft men vooral de punt aan, gewoonlijk niet voor een hoofdletter, waaruit natuurlijk blijkt dat de hoofdletters zelf tot het interpunctiesysteem behooren, en dat die punt andere diensten doet dan de onze. 1) Naast de punt komt reeds in de veertiende eeuw, ook in dichtwerken, een teeken voor dat verschillende vormen heeft, en gewoonlijk eenigszins gelijkt op ons vraagteeken. Het heeft daarvan dan ook de waarde, en soms die van een uitroepteeken (het is dat teeken dat Hirsche zoogenaamd ontdekt heeft in de hss. van Thomas a Kernpis). In de eerste helft der 15de eeuw vindt men reeds het schuine streepje, dat later de komma geworden is; tegen het midden komt het gebruik op, ook punten te zetten vóór hoofd tweede helft verschijnt de dubbele punt, gewoonlijk-letters, en in de echter met de waarde van een komma of een punt-komma. Dit zijn slechts enkele opmerkingen, zeer onvolledig; de palaeographie zal dus het Dietsch interpunctiesystem dienen te leeren kennen, opdat we de middeleeuwsche teksten dan kunnen uitgeven en begrijpen met híinne interpunctie, en niet niet de onze, want dat deze laatste vaak glad ') Vergelijk daarmede het gebruik van kleine letters, na een punt, in de 17de eeuw, o. a. in Vondel's werken. Over Mnl. handsehriftkunde in verb. ni. taal-en letterkunde. 345 verkeerd is, komt eerst duidelijk aan het licht als wij een tekst naar een weinig geïnterpungeerd handschrift uitgeven en interpungeeren, en dan later een ander vinden, door den Dietscher geinterpungeerd. Nog in ander opzicht zal de kennis van de schrijfkunst der middeleeuwen veranderingen in onze manier van uitgeven en in onze grammatica brengen, doordat we de verkortingen beter zullen leeren oplossen. Dat klinkt ontzettend naief en brengt u een glimlach op de lippen, want er is natuurlijk maar een middel om de verkortingen voor m, n, ende, niet, dat, waa, heit enz. op te lossen. Maar daarnaast zijn er verschillende teekens, die meer dan ééne waarde hebben, zoo bij voorbeeld dat voor er, dat ook gebruikt werd voor ar, aer en r alleen. Dit laatste geval kan tot geen moeilijkheden aanleiding geven, de andere echter wel. Het is immers lang niet onverschillig of men een of ander woord leest met ar of met aer, b.v. mar of maer, dar of daer; of men d' oplost als daer of als der, of men h'e oplost als hare of als here (pron. poss.). Het is duidelijk, dat de oplossing moet berusten op de voluitgeschreven vormen. Tot nu toe hebben onze uitgevers haast algemeen, stelselmatig, de oplossing aer verkozen; kwam er een voluitgeschreven vorm als der, dar, here voor, dan werden die zoogenaamde fouten vaak verbeterd, maar nog vaker eenvoudig ver Vandaar alweer, dat de beschrijvers onzer middel-donkeremaand. grammatica als bewijsplaatsen een aantal vormen aanhalen,-eeuwsche die in de gebruikte handschriften eigenlijk niet staan, terwijl diegene, die er wel in staan, buiten beschouwing blijven, zoodat ten slotte het juiste inzicht in de zoogenaamde afwisseling van korte en lange a en e voor al of niet gedekte r ons ontgaat. Ik zeg zoogenaamd, omdat het mij waarschijnlijk voorkomt dat uit voortgezette studie zal blijken, dat die afwisseling niet bestaan heeft, maar dat in het eene gewest de e zooniet heerschte dan toch overheerschte, in de andere de a, zooals thans nog altijd het geval is: het vlaamsche dietsch heeft b.v. nooit een vorm harte gekend, maar alleen herte; en mocht het niet precies zoo uitkomen, een ding is zeker: dat die afwisseling niet heeft gegolden voor alle woorden en op alle tijdstippen. Doch is er nog veel uit het reeds bekende materiaal te halen, zeker is het dat dit materiaal nooit voldoende zal zijn, hoe zorgvuldig wij het ook bewerken mogen, om het antwoord te erlangen op de menigvuldige questieuze punten die in de Middelnederlandsche grammatica, als zoovele voetangels en klemmen, den weg belemmeren. Niet alleen moet er nieuw bijkomen, maar én het oude én het nieuwe moet door het licht der handschriftkunde beschenen worden. Wie het Middelnederlandsch bestudeert met de hulpmiddelen die we thans bezitten, zal ongetwijfeld getroffen worden door het weinige dat we weten van de chronologie der meeste taalverschijnselen. Alles schijnt 346 Willem de Vreese wel even oud of even jong. Het spreekt vanzelf dat zoo iets onmogelijk is; maar de ongewisheid waarin we daaromtrent verkeeren komt voort uit onze gebrekkige kennis van de chronologie van ons middeleeuwsch schrift, zoodat we over het algemeen onze middeleeuwsche handschriften als veel te oud voorstellen, waartoe vroeger ook medewerkte, bewust of onbewust, een zeker patriotisme (om niet te zeggen chauvinisme), zoodat b.v. Verwijs, toen hij voor het Leidsche handschrift der Naturen Bloemen beredeneerd had dat de vooraanstaande almanak kon slaan op de jaren 1307, 1391 en 1402, „om het schrift" meende het eerste jaartal voor de vervaardiging van dien codex te moeten aannemen, terwijl het schrift dat jaartal onmogelijk maakt. Thans laten we ons misschien minder dan voor 30 jaar door dergelijke motieven leiden, maar we zijn daarbij van Scylla naar Charibdis verzeild. Ik meen te weten dat velen, als zij den ouderdom van een handschrift willen bepalen, hun toevlucht nemen tot vergelijking met de Schrifttafeln van Arndt, of tot de Lateinische Palaeographie van Wattenbach enz. Maar daarbij komt men bedrogen uit. Inderdaad, als men gedateerde Middelnederlandsche handschriften vergelijkt met overeenkomstige, evenzoo gedateerde „schriftproben" in de uitgaven tot studie der latijnsche palaeographie, dan komt men tot de ontdekking dat, bij nagenoeg volkomen gelijkheid van het schrift, ónze handschriften meestal meer dan een halve eeuw, ja, soms een heele eeuw jonger zijn dan de Latijnsche. Dat laat zich overigens volkomen begrijpen: vooreerst, we weten van elders, dat onze hss. jonger moeten zijn, ten gevolge van de natuurlijke ontwikkeling der beschaving in onze gewesten; ten tweede en vooral: laat ons niet vergeten dat het scriven van den middeleeuwschen kopiïst geen schrijven was als het onze, het was teekenen, neen het was NATEEKENEN van hetgeen hij vóór zich had, zoodat zijn eigenlijke hand er heel anders uitzag dan het schrift, waarin hij een of ander hs. afschreef; ja er zijn zelfs indices die doen vermoeden, dat er kopiïsten geweest zijn die konden scriven, maar niet schrijven. In de allerlaatste jaren schijnt dit overschatten van den ouderdom onzer handschriften te verminderen, maar daarom is men nog niet veel dichter bij de waarheid gekomen, daar men zich gewoonlijk ver een aanwijzing als: 14de of 15áe eeuw. Ook hier dus moet-genoegt met de handschriftkunde tusschenbeide komen: de eigenaardige vormen van het schrift, de afkortingen, hun aard, hun getal, hun vorm, het papier, alles moet en kan medewerken om den datum van een handschrift zoo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Is onze Middelnederlandsche grammatica een mengelmoes van allerlei vormen, waarvan de chronologie nog maar zeer vaag is, nog meer is het een mengelmoes van allerlei vormen uit alle gewesten der „lage landen bider zee", en dit wezenlijk of vermeend gebrek aan eenheid heeft vooral voor een beginneling iets verbijsterends. Ik heb er reeds op Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. 347 gewezen dat het niet aannemelijk is, dat die verschillende vormen in eenzelfde streek naast elkander zouden bestaan hebben, en het is zeker een eisch der toekomst, dat er orde in dien baaierd gebracht werde. Met andere woorden: het i,j een eerste vereischte dat we tot een heldere voorstelling komen van de verschillende dialecten uit de middeleeuwen, en eerst als dat geschied is, zal het vraagstuk der schrijftaal, de wederkeerige invloed van schrijftaal en tongval, kunnen opgelost worden. De kwestie der dialecten nu is zeker niet op te lossen, zonder o. a. een zoo volledig mogelijke keunis der herkomst onzer teksten. En die kennis moet en zal de handschriftkunde ons geven. Want niet alleen zijn talrijke codices voorzien van aanteekeningen, waaruit hunne herkomst blijkt; ook langs andere wegen is die te vinden. Een der meest voorkomende gevallen is b.v. dit, dat een handschrift waarin geen enkele aanwijzing voorkomt, geschreven is in dezelfde hand als een ander, waarvan de herkomst bekend is. Soms ook is ze te herkennen aan den band: er hoeft niets in te staan, en toch zijn al de hss. die eenmaal in het klooster Sion bij Oudenaarde geschreven, verlucht en ingebonden werden, dadelijk herkenbaar, want de stempels dezer binderij bestaan nog. Te Brugge heeft een meester binder gewerkt, Jan Guillebert, die op de meeste zijner banden zijn naam heeft geprent en zijn handteekening er in geschreven. Maar toch niet op alle, en 't spreekt van zelf dat men de laatste door de eerste leert kennen. Verder: men schreef op een zelfde tijdstip niet op dezelfde manier in alle gewesten, en in één gewest niet op dezelfde manier op verschillende tijdstippen, en ook dát kan een hulpmiddel worden. Ten slotte: als men eenmaal uit een of meer teksten, waarvan de herkomst bekend is, de taal van een streek of plaats zal kennen, zal het mogelijk wezen om andere, waarvan de herkomst op geenerlei andere wijze te bepalen is, maar hunne taal met meer zekerheid dan thans te beoordeelen. Ik zou nu nog een heel reeks dergelijke argumenten kunnen te pas brengen, maar het gezegde zal wel voldoende zijn om op mijne vraag van daar zooeven, of het niet de moeite loonen zou datgene, wat thans nog individueele kennis is, tot een vak van wetenschap te verheffen, een forsch ja tot antwoord te krijgen. Nog een enkel woord. Ik aarzel het uit te spreken, omdat het allicht den schijn kon hebben, dat ik een pleidooi „in eigener sache" gehouden heb. Maar als ik het verzwijg heeft men het recht mij te beschouwen als iemand die wel goed is om af te breken, maar niet om op te bouwen. Daarom zal ik er maar rond voor uitkomen, en u zeggen dat ik een verzoek aan u heb. Geleid door de gedachten die ik hier voorgedragen heb, en die stellig bij velen onder u moeten opgekomen zijn, heb ik reeds eenige jaren besteed aan het verzamelen van het materiaal voor een Bibliotheca 1Veerlandica Manuscripta, die 348 Over Mnl. handschriftkunde in verb. m. taal-en letterkunde. op hare beurt bouwstoffen zal leveren voor een Nederlandsch schriftwezen in de middeleeuwen en voor een palaeographisch album met facsimile's van meestal gedateerde handschriften en met een woordenboek van verkortingen. Ik ben daar reeds zoover mede gevorderd, dat de inhoud van haast alle handschriften, die in eenige openbare bibliotheek van Holland, België, Frankrijk, Duitschland en Engeland bewaard worden, mij bekend is; alsook van bijna alle handschriften, die maar op eenigerlei wijze uit boeken kunnen gekend worden. Er zijn er duizenden, en van een kleine duizend kon ik de geschiedenis, van het oogenblik waarop ze geschreven worden tot nu toe, nagaan. Maar er is nog veel te doen. Er zijn vooral nog vele kleine bibliotheken in kerken, hofjes en godshuizen verscholen; er zijn nog zoovele particuliere bibliotheken, waarvan het bestaan mij onbekend is. Mijn verzoek luidt: wie iets weet, springe mij bij, geve er mij kennis van; alle mede gering ook, zullen welkom zijn, dankbaar aanvaard-deelingen, hoe en aangewend worden tot meerder eer en glorie onzer moedertaal, de taal des vaderlands. Gent. WILLEM DE VREESE. IEDEALISME? „De koorts van het praktische heeft het ideaal gestemde Duitsche volk aangegrepen; doen, doen, alweer wat nieuws doen, wat doen voor het heden, wat doen, dat de intensiteit van het inaterieele leven sterkt, dat is de koorts, die het leven van gelooven, weten en vertrouwen ondermijnt. Er is voor den Duitschen philoloog inderdaad grond voor eene sombere stemming. De belangstelling in de classieke studiën is, vooral in de laatste tien jaren, gaandeweg verminderd. Zelfs werken waarvan de uitgave reeds begonnen was, kunnen niet worden voortgezet: men denke aan het Lexicon Livianum, aan de Inscriptions Latinae selectae van Dessau, aan de Formae orbis antiqui van Kiepert, om nu alleen werken van den eersten rang te noemen. 't Zij mij vergund daaraan eene mededeeling van gelijksoortigen aard toe te voegen. Met de firma Teubner sloot ik 8 Nov. 1882 een contract over de uitgave van een Lexicon Lucretianum waarvan in Teubners bekende Mittheilungen kennis werd gegeven. Op bepaald verzoek dezer firma zou het werk niet in afleveringen, maar in eens compleet verschijnen. Toen ik er eenige jaren aan gewerkt had en honderden pagina's voor de pers gereed waren, wendde ik mij tot de firma Teubner met de Iedealisme ? 349 vraag, wanneer zij met het drukken zou kunnen beginnen. Tot antwoord ontving ik de mededeeling, dat Teubner de zaak niet meer aan liever zag dat ik mij tot eenen anderen uitgever wendde.-durfde en Ieder pbiloloog begrijpt echter dat dit niets geven zou; als Teubner een philologisch werk niet kan uitgeven, kan een ander het nog minder. En dat Teubner het niet kon, blijkt wel uit het aanbod der firma om mij schadevergoeding te geven, wat ik natuurlijk niet aannam. Ik heb het werk verder laten rusten." Dit schreef naar aanleiding van een recensie Prof. WOLTJER in 't Museum van Juni 1900. Is dit niet nog al éénzijdig? Omdat de klassieke studieën gaandeweg minder belangstelling vinden, zou „het leven van geloven, weten en vertrouwen" ondermijnd worden ?! Laten we er op wijzen dat de belangstelling in de studie van M wat germaans is, sterk toeneemt. Zowel wat aangaat de óudgermaanse talen als de tegenwoordige, zowel Mythologie als Folklore; zowel wat betreft de meer of minder kostbare uitgaven van Sievers, Steinmeyer, Symons, Boer, Kluge, Gallée (Altsächs. Denkm.), Sauer, Erich Schmidt, Muncker, Cook, Sweet, Murray, als wat betreft de tijdschriften van Streitberg, Brugmann, Paul, Braune, Gering, Wülcker, Schroeder, Steinmeyer, Roethe, Kauffmann, enz., enz., enz. Zelfs hier in ons kleine land kan het Ts. van de Mij van Letterkunde bestaan. En kan een goedkope uitgaaf als de Zwolse Herdrukken geregeld worden voortgezet. Is dus Woltjer, de professor in de klassieke talen aan de Vrije Universiteit, niet al te éénzijdig in z'n opvatting? Zeker, de klassieke studieën vinden minder belangstelling dan vroeger. Maar zou de oorzaak ook een andere wezen? Zou het geloof aan de alleen-zaligmakende kracht van die klassieke studie ook aan 't verdwijnen zijn? — — Wanneer ook school 't 'geloof' alleen bij de classici? Dichters, schilders, wetenschapsmannen zijn er genoeg nog om het beweren van prof. Woltjer te logenstraffen. Neen, 't geloof aan 't iedeale vermindert niet! — B. H. FRIEDRICH NIETZSCHE, RICHARD WAGNER. Man wird es Nietzsche danken, dass er unserer Sprache neue Formen für eine Fülle von tiefen Gedanken abgerungen hat, aber man wird auch stets dabei bekennen müssen, dass sich bei ihm in der schönen Hülle Gesundes und Krankes dicht nebeneinander findet. Man wird es Nietzsche danken, dass er sich gegen die Überschätzung des Intellektes gewendet hat, welcher den Willen zwar leiten, aber 350 Friedrich Nietzsche, Richard Wagner. nicht die Thatkraft lähmen soll, und welcher Platz lassen muss für die Anschauung und vor allem nicht hindern darf, dass die 'Sonne des Gefühls' gelegentlich aus der Tiefe hervorbricht. Das wird man ihm danken, aber man wird in Nietzsches `Willen zur Macht' keine letzte Bestimmung sehen können. Man wird es Nietzsche danken, dass er dem Massenbegriffe unserer Zeit mit seiner nivellierenden Wirkung die Kraft der Persönlichkeit, sie von dem allzu starken Drucke des Geschichtlichen befreiend, entgegengestellt hat, man wird aber dabei betonen müssen, dass diese Persönlichkeit zwar im Diesseits wirken, aber im Jenseits wurzeln soll. So wird man in Nietzsche einen Menschen sehen von gewaltiger Tragik, der künstlerisch zu fein angelegt war, um sein eigenes nagendes Denken ertragen zu können, und nicht Künstler genug, um das Wogen seines Innern in Kunstwerke zu gestalten — und der darum zusammenbrach. Dagegen ist Richard Wagner der echte Erbe jener echten Kunst, bei welcher eine grosse Persönlichkeit im Kunstwerke gespiegelt wird, damit sie von diesem aus in das ganze Volk hinüberfliesse. Diese Kunst hat Wagner im Zeitalter der werdenden Weltwirtschaft gehütet und weitergeführt, indem er dem heimischen Boden die herrlichen Gestalten entsteigen liess, die nun aus seinen Musikdramen zu uns sprechen. Prof. dr. ALEX. WERNICKE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg., V. u. VI. Bandes 1. Heft. UILENSPIEGEL. Evenals in het Westen Uilenspiegel, leeft in het Oosten de Hodja. Of men hem als een duitschen nar of als een franschen clown ziet, hij staat met zijn doorgaans onschuldige scherts tegenover den hatelijken spot van Uilenspiegel. En juist om hem in deze tegenstelling te teekenen wil ik verder gaan en beweren: Tegenover den uit het hartstochtelijk broeiende germaansche innerlijk — dat innerlijk waaruit ook de gotische kathedralen voortkwamen — ontstanen Uilenspiegel, staat de Hodja, voortgekomen uit den veel meer verstandelijk verfijnden geest van de Muzelmannen, den geest die het Alhambra heeft voortgebracht. Uilenspiegel en de Hodja zijn uitersten. Het brandende germaansche gemoed heeft den een, de sierlijke mohamedaansche geest heeft den anderen voortgebracht. De schertsen van den Hodja, hoe ook, als elke scherts, naar éen zijde spot, satire, wraak, moralisatie, zijn in hun wezen niets anders dan een spel van hooge verstandelijkheid. ALBERT VERWEY, Tweem. Tijdschr., Mei 1900. BOEKAANKONDIGING. K. O. ERDMANN, Die Bedeutung des Wortes. — Leipzig, Avenarius, 1900. Het denkbeeld dat ten grondslag ligt aan de reeks van semasiologische onderzoekingen waaruit dit werkje bestaat, is: dat de waarde van het woord als middel om tot de kennis van iets te geraken nog altijd te hoog wordt aangeslagen; nog altijd stellen interpretatores onrechtmatige eischeu van ondubbelzinnigheid en onveranderlijkheid aan de woorden welke zij moeten verklaren. Hoogst zelden komt het voor dat een woord slechts één scherpbegrensd begrip uitdrukt: de regel is dat het meer dan één beteekenis heeft en, behalve het hoofdbegrip, min of meer vage bijbegrippen bevat. Op heldere, en toch diepzinnige, wijze wordt dit gronddenkbeeld door den schrijver toegelicht: zijn voorbeelden zijn bijna altijd treffend. Misschien zou men hem mogen verwijten dat hij het „woord" te veel als iets geïsoleerds beschouwt en te weinig als deel van den zin — het is duidelijk dat door deze beperking aan de natuur van het „woord" geweld wordt aangedaan. Een „woord", zooals de schrijver het overal opvat, bestaat niet in werkelijkheid, tenzij in woordenboeken. Het gevolg is dat, in de beoordeeling van het karakter der „woorden", te weinig rekening wordt gehouden met het feit dat „taal" alleen bestaat voor zoover zij gesproken wordt; dat aan het „woord" wordt toegeschreven wat alleen een uitvloeisel is van het verband waarin het wordt gebruikt, en dat, vooral, de toon waarop het wordt gezegd geheel buiten bespreking blijft. Dit belet echter niet dat het mij wenschelijk voorkomt hier een korte analyse van het werkje te geven, welke ik slechts enkele malen door korte opmerkingen zal afbreken. De dubbel-of meerzinnigheid van een „woord" kan bestaan: óf in de „suppositie", d. i. dat een grammatische vorm meer dan ééne beteekenis heeft (b.v. hij speelt piano = „ hij kan p. spelen" of „op dit oogenblik speelt hij p.") — of in de relativiteit van het begrip, waar het woorden betreft die noodzakelijk een aanvulling noodig hebben (b.v. nieuw) — üf in de „amphibolie", wanneer n.l. het woord meer dan één begrip kan uitdrukken (b.v. slot). Dit laatste geval is meestal ingewikkeld : een woord drukt n.l. nieestal een complex van voorstellingen uit, die in een min of meer nauw verband tot elkander staan. Erdmann vergelijkt het niet een kring welke het middelpunt (de „kern") 352 Boekaankondiging. vormt van een aantal daaromheen getrokken cirkels, getrokken niet met een scherp potlood, maar met een breed, in de verf gedoopt penseel (het »grensgebied"). De kern is dan het begrip dat in alle gevallen met het woord is verbonden, de breede, vagere buitenkring zijn de voorstellingen die het soms kan opwekken, doch niet altijd opwekt. Zoo is van het woord Duitscher de kern: „zij die behooren tot het Duitsche rijk"; men kan er echter tevens onder verstaan „zij die van duitsche afkomst zijn", en „zij die Duitsch spreken". Naarmate men het grondbegrip met een der bijbegrippen of met beide verbindt, duidt de naam „Duitscher" andere personen aan. De oorzaken van het ontstaan van een „grensgebied" kunnen zijn: de onbepaaldheid der grenzen van het begrip zelf (b.v. jeugd, hoop), de mogelijkheid om een ding of persoon aan te duiden die zich in een toestand bevindt, of wel die de geschiktheid bezit er zich in te bevinden te eeniger tijd (b.v. een speler — „ iemand die op dit oogenblik speelt" en Jemand die ervan houdt te spelen"), en de overdracht van beteekenis. Dat een woord vele beteekenissen heeft, is dus iets zeer gewoons, iets normaals; vandaar dat het onmogelijk is er, hoe gewoon het ook is, een absoluut juiste en volledige definitie van te geven. Toch moet dit soms geschieden, vooral bij wetsinterpretatie. Maar in de meeste gevallen is het onnoodig de grenzen van de beteekenis te kennen, en is het voldoende te weten met welk doel de uitdrukking is gebezigd, nl. of zij subject is of predicaat (? de bedoeling van den schrijver is mij niet duidelijk; hij geeft geen voorbeeld), of zij in het algemeen of in het bijzonder wordt gebruikt, en of zij bij den hoorder een voorstelling moet opwekken of wel hem moet doen denken (vgl. » Deze cathedraal is in gotische stijl gebouwd" en „Faust zit in een gotisch vertrek"; in het tweede geval dient het adjectief uitsluitend om een stemming bij ons op te wekken, in het eerste alleen is kennis van de kenmerken der gotische bouworde onmisbaar). Na eenige beschouwingen over de min of meer scherpe of vage begripsonderscheidingen — de eerste noodig in de wetenschap, de tweede verkieselijk voor hen die op het gevoel der hoorders willen werken — gaat de Schrijver over tot de bespreking der moeielijkheden welke voortvloeien uit dit veelzijdig karakter van het „woord," wanneer men wil trachten, hetzij het te analyseeren, hetzij het te definieeren. In het eerste geval staat men lijdelijk tegenover de taal, in het tweede grijpt men altijd eenigszins eigenmachtig in het taalgebruik in. Wat de analyse betreft — de groote woordenboeken geven duizenden voorbeelden — beveelt de schrijver de volgende middelen aan, om de beteekenissen van een woord te kenschetsen: het zoeken van tegenstellingen, de vergelijking met vreemde woorden, de beschouwing der afgeleide woorden. Wat aangaat het definieeren der beteekenis van een woord, wij hebben reeds gezien dat dit eigenlijk onmogelijk is: Boekaankondiging. 353 alleen voor een bepaald doel kan het noodig zijn het te probeeren, maar in geen geval kan men spreken van een goede of van een slechte definitie. Is een walvisch een visch? Dit hangt af van de vraag of men visch als wetenschappelijken term bedoelt, of wel daaronder verstaat wat de gemeene man er mede uitdrukt. In geen geval mag men in het algemeen zeggen dat men een walvisch niet een visch mag noemen, immers visch voor een in het water levend dier" is zelfs veel algemeener dan visch in den zin dien de zoölogen eraan toekennen. De zaak is dat de beteekenis van een woord niet alleen, zooals wij daareven zagen, meestal vaag is, doch bovendien afhangt van de volgende differencieerende elementen: de bijzondere wijze waarop het 't begrip uitdrukt (vgl. krijgsman en soldaat) en de stemming welke het weergeeft (vgl. vluchten en op den loop gaan). Er zijn zelfs woorden waarin de stemming welke erdoor wordt uitgedrukt overheerschend is en het begrip op den achtergrond treedt. Dit is het geval met de scheldwoorden. En ik herinner mij de geestige definitie die een taalgeleerde gegeven heeft van het woord patser, dat n.l. volgens hem „een woord is waarover men boos moet worden als iemand het tegen je zegt". Dat metafers alleen berusten op de stemming die een woord weergeeft, is een in de jongste literatuur vaak voorkomend verschijnsel, doch reeds uit Goethe haalt de schrijver aan den regel: „Und grün des Lebens goldner Baum". Hij neemt dezen in bescherming, evenals den zin van Schiller waarin van een ziel wordt gezegd dat zij „feurig und geschäftig ", en tegelijk dat zij „der List und der Liebe gleich unbetretbar" was. Het is mij steeds voorgekomen, dat de Duitschers minder fijngevoelig zijn dan wij bij het gebruiken van beeldspraak. Er bestaan geen woorden die precies hetzelfde uitdrukken, evenmin in éénzelfde taal als in verschillende talen. Dit brengt den schrijver tot het bespreken van het gebruik van vreemde woorden, en wat hij daarover zegt lijkt mij juist en gematigd: alleen wanneer een inheemsch woord absoluut hetzelfde begrip, met dezelfde nuances, weergeeft als het vreemde, is het gebruik van dit laatste te laken. Ik meen echter dat het onjuist is in se promener nog de etymologische beteekenis „zichzelf op den voorgrond stellen" terug te willen vinden, en ik zou den schrijver hier hetzelfde willen verwijten dat hij aan een duitschen criticus voor de voeten werpt, die „parfum" alleen in de beteekenis „odeurtje" kende. Dat eigen woorden deftig, vreemde woorden daarentegen minachtend zijn (vgl. komediant en tooneelspeler), is vaak waar, doch de oorzaak hiervan is niet de eerbied dien men voor eigen goed heeft, maar, naar mij voorkomt, alleen de omstandigheid dat de vreemde woorden algemeener gebruikt zijn, terwijl de inheemsche oorspronkelijk boekentermen waren, of wel een tijd in vergetelheid zijn geweest en nu weer zijn opgediept: het ongewone heeft iets deftigs. Een woord kan een objectief „oordeel" of een subjectieve „beoordeeT.& L.X. 25* 354 Boekaankondiging. ling" bevatten. Vaak beide tegelijk. En hierdoor komt het dat woordenstrijden zoo talrijk zijn, vooral omdat sommige woorden, ook als het begrip dat zij weergeven verandert, nog lang dezelfde stemming als vroeger reflecteeren. Dit dubbele karakter is hinderlijk bij kalme onder doch voor redenaars, en in het algemeen voor hen die op-zoekingen, den wil der menschen werken, is het een groote kracht. Het hoofdstuk dat handelt over de vraag of woorden „per se" een voorstelling bij ons opwekken — natuurlijk antwoordt de schrijver met neen — en dat onderzoekt waarin het min of meer aanschouwelijke bestaat der taal van dichters en redenaars, staat niet in onmiddellijk verband met de overige behandelde vraagstukken en lijkt ons een „hors d'oeuvre" '). Dit is echter geenszins het geval met het laatste hoofdstuk, dat zeer scherpzinnige opmerkingen bevat over „het gebruik van woorden zonder nadenken ". Ik vermeld o. a. de juiste kritiek van E. op de pogingen die in Duitschland worden aangewend om de grammatische termen door duitsche te vervangen: dat dit niet gelukt, komt niet hiervan dat het Duitsch te weinig vorniingskracht heeft, maar is hieraan toe te schrijven dat hetgeen wij onbewust door den tot nu toe gebruikelijken term aanduiden, niet door één enkel nieuwgevormd woord is weer te geven. Welk een rol het gebrek van nadenken in de taal speelt, en hoe gelukkig het is dat wij het talent bezitten om den etymologischen zin van een woord te vergeten, toonen woorden als „in staat zijn", „in het oog houden", welker algemeen gebruik alleen daardoor mogelijk is geworden. Een treffend voorbeeld van het afslijten der beteekenis leveren, dunkt mij, de namen van straten. Welk een rust dat, als wij van de „P. C. Hooftstraat" of de „van Limburg Stirumstraat" spreken, de gedachte aan deze groote mannen ons niet altijd komt storen. SALVERDA DE GRAVE. ') Eenige denkbeelden die het bevat hebben wij reeds hierboven ingelijfd. VERBETERING. Tot mijn spijt heb ik in mijn artikel over Vereenvoudigde Spelling (Juni-nummer van T. & L.) onzen dichter Willem Kloos ten onrechte van onnauwkeurigheid beticht. Het t. a. p. bedoelde gedichtje is van de hand des heeren J. Winkler Prins, getiteld „Maaiers", staande op blz. 140 van den 3e11 druk van „Dichters van dezen tijd''. Titisee, 22 Juli 1900. T. D. DETMERS. NASCHRIFT: En nu is nog de vraag of die „onnauwkeurigheid" geen drukfout is, niet van de hr. Winkler Prins, maar van de uitgever! Waarom niet geraadpleegd de originelen, of betrouwbare herdrukken? B. H. KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. Entwurf einer Deutschen Betonungslehre für Schulen, mit besonderer Rücksicht auf Gedichte. Von Dr. phil. WALTHER REICHEL, Mitglied des Kgl. Sächs. Stenogr. Instituts. — Leipzig, Verlag von Ernst Wunderlich, 1899. Preis M. 1.60, geb. M. 2.—. Dit boekje is zeer aantebevelen. 't Is prinsiepieëel beter dan Gaarenstroom, De klemtoon in 't Neder vindt men daarin veel-lands; al voorbeelden die bruikbaar zijn. Immers „der Fortschrift der neueren Forschungen besteht nach meiner Meinung in der Untersuchung der lebendigen Rede." Juist dat maakt het boekje bruikbaar, vooral ook voor Nederlanders. ') Ook wij kennen tal van mensen die niet weten, „wo sie den Hauptton im Sätze hinlegen sollen. „Beim Sprechen ist doch kein Streit. „Die Betonung ist dem gesprochenen Satze angeboren; wenn der Satz aber einmal gesprochen ist, vergisst man den Ton, der darauf gelegen hat, und würde in Fällen, wo die Betonung zwéifelhaft ist, ihn schwer wieder finden, weil man sich nicht klar ist, nach welchen Grundsätzen man verfährt. Noch schlimmer, wenn man den Ton finden soll für eine fremde Vórlage, und doch müssen wir das thun, wenn wir ein Gedicht, ein Schriftstück vorlesen. Betonen heisst die Worte ver aussprechen, genau-schieden stork genommen verschieden stärk, verschieden hoch und verschieden lang, und das thun wir deshalb, weil einige Worte des Satzes oder auch ganze Sätze weniger wichtig sind (gleichgültig mehr oder weniger), oder leichter ins Ohr fallen (leicht selbstverständlich-verständlich, sind)." We geven hier de Inhoud nog aan: Für den Lehrer. Kunstlose Rede. Der Satz. Hauptton: Beweglicher Ton, vom Sinn abhängig: Erweiterungen und Erläuterungen. Fester Ton, ohne Rücksicht auf den Sinn: Rangordnung der Wortklassen. Höreinheit. Gleichartige Worte. Frageton: Höhe und Tiefe im `) Men moet natuurlik er aan denken dat 't Nederlands ook in toon verschilt van Duits. 356 Kleine mee-delingen over boekwerken. allgemeinen. Die nicht hauptbetonten Teile des Satzes. — Das Wort. — Geschichtliche Begrünung. — Beurteilung und Gesetz Satzes et des Wortes. —-gebung des Kunstsprache: Allgemeiner Standpunkt. Sondergesetze. Versdichtung. Besprechung von Gedichten. — Für den Schüler: Unterstufe, Oberstufe. Verder kan men hierbij van de aantekeningen gebruik maken in de Leesboeken van Van den Bosch en Meyer, en die voorkonten in Analecta I, II, III; zie daarvan ook de Inleiding. 1) B. H. Eduard Douwes Dekker. Mul Een karakterstudie-tatuli. door J. B. MEERKERK. Met 4 portretten. Groningen, P. Noordhoff. 1900. — Wie ziet hoe de heer Meerkerk gebruik maakt van de Brieven en van hetgeen hem van elders omtrent Multatuli en zijn leven bekend werd, heeft moeite om, zooal niet aan den ernst van dezen Multatuli-vriend, dan toch aan zijn talent als zielkundig opmerker en ontleder te gelooven. Waarin het nut van deze „karakterstudie" gelegen mag zijn? Ik heb het niet kunnen ontdekken. Naar eene methodische ontleding en eene zich daaraan vastknoopende belangrijke verklaring van Multatuli's karakter — wat dan toch het doel van een karakterstudie moet zijn — zoekt men in dit boek te vergeefs. Bevreemden moet het bovendien, dat de man die meent te mogen beweren: „Hoe minder men van Dekker's leven weet, des te meer is men ingenomen met zijn werken", rechts en links is gaan zoeken om toch nog maar meer van dat leven te weten te komen, en liefst van het „scandaleuse" daarin ... . VAN HALL, De Gids, Aug. 1900. A. CRAMER, Ueber die ausser Schule liegenden-halb der Ursachen der Nervosität der Kinder. [Sammlung von Abhandlungen aus dem Gebiete der pädagogischen Psychologie, hgb. von H. Schiller und Th. Ziehen. II. 5. H.] Berlin, Reuther & Reichard, 1899. 28 S. 80 . M. 0.75. Eine Zusammenstellung aller der Momente, die Nervosität bei Kindern im Gefolge haben können. Die nervösen Kinder werden unter hysterische, neuras--schieden in thenische, rein nervöse (selten) und solche mit degenerativen Symptomen, die beiden letzteren (nach Koch) als „psychopatisch minderwerthige" zusammengefasst. Als Ursachen der Nervosität kommen innere und äussere gleichzeitig in Betracht. Die ererbte Disposition ist am gefährlichsten, wenn auch für sich allein nicht entscheidend, wie die Erblichkeitsstatistik bei ') Zie ook T. & L. VIII, IX, Uit de Praktijk. Kleine mee-delingen over boekwerken. Gesunden zeigt. Schädlich in besonderem Maasse sind manche Einflüsse, denen das Kind während seiner intrauterinen Entwickelung untersteht, seien es konstitutionelle Erkrankungen oder psychische Depressionen der Mutter. Von der Geburt bis zum schulpflichtigen Alter, auch während der Schuljahre spielen die schweren Kinderkrankheiten: Scharlach, Diphtherie, Darmaffektionen, namentlich phy sische und psychische Traumen und Suggestionen eine Rolle. Durch verkehrte Erziehung in der Familie kann das Zentralnervensystem sich leicht frühzeitig erschöpfen, andererseits kann die Erziehung der Dispostion mit günstigem Erfolge entgegenwirken. Uit een recensie van F. KEMSIES, in de Deutsche Litteraturze-itung. URINDOGERMAANS, C. A. Wij weten thans, dat verreweg het meerendeel der idg. wortels tweesilbig is geweest en het aantal der eensilbige bases is reeds tot enkele weinige ingeslonken. Het is zelfs niet onwaarschijnlijk, dat onder die weinige bases, welke wij voor het oogenblik eensilbig noemen, feitelik nog tweesilbige verscholen zijn. Hoe kort ligt het tijdperk nog achter ons, waarin Schleicher de eensilbigheid der idg. wortels als een onoverkomelijk bezwaar tegen de zoo vaak onderstelde en zoo vaak ontkende verwantschap van onzen taalstam met het Semitisch wilde doen gelden! Thans weten wij, dat het oudst-bereikbare Indogermaansch uit woorden bestond, die reeds eene millenniën-lange veranderingsgeschiedenis als woorden hadden doorloopen, dat onze stamtaal niet aan het begin een er ontwikkeling staat, maar slechts een schakel is in een eindeloozen keten. Als wij in onze dagen van wortels spreken, dan bedoelen wij niet anders dan woordstammen, die met casussuffixen voorzien als nomina of pronomina optreden, maar met aanhechting der persoons-uitgangen als verba fungeeren, tenzij wij het om praktische redenen soms noodig achten zekere psychologische abstracties niet den naam van wortel aan te duiden. Zal niet eerlang de tijd komen, dat de Indogermanistiek hare grenzen verruimt en licht gaat ontsteken in de voorgeschiedenis der Chamitische en Semitische talen? Prof. dr. C. C. UHLENBECK : Hirt, Der indogermanische Ablaut, Museum, No. 3, Mei 1900. 358 Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: P. J. ANDRIESSEN, Historische verhalen. Leiden, A. W. Sijthoff. Gr. 8°. Per dl. f 0.90; geb. f 1.20. III. De weezen van Vlissingen of hoe onze republiek onafhankelijk werd. Een verhaal uit het derde tijdperk van den tachtig-jarigen oorlog. 6e druk. (VIII, 184 blz., m. afb. en 4 pltn.) De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder red. van J. Stamperius. Heusden, L. J. Veerman. 8°. Per dltje. bij inteek. gecart. f 0.60; geb. f 0.95. Afz, dln. f 0.75; geb. f 1.10. XIVe serie. No. 2. C. JOH. KIEVIET, Uit den riddertijd. Een historisch verhaal uit de jaren 1195-1197. Met illustratiën van A. Rünekel. (100 blz., m. 4 pltn.). P. LOUWERSE. Bloemlezing uit de 1001 nacht. Amsterdam, L. J. Veen. Gr. 80. 3 dln. (236 blz., m. 5 pltn.). Per dl. f 0.60; geb. 0.90. I. Lotgevallen en reizen van Sindbad den zeeman. — Geschiedenis van de eerste tot de zevende en laatste reis. II. De drie appelen. — De pasteibakker van Damaskus. — Geschiedenis van den kleinen gebochelde. III. De koopman en de geest. — De koning der Zwarte eilanden" Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf. Kl. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 126. CHRISTINE FRIS, Zijn vader. (48 blz.). Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 80. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. 0.90. No. 81. P. TESSELHOFF JR., Tusschen eer en liefde. (48 blz.). Jux. Voordrachten voor bruiloften en andere partijen. 's Gravenhage, Van der Meulen & Co. 8°. TRJRÈSE HOVEN Beter zoo. [2e druk]. Amsterdam, L. J. Veen. 8°. (III, 170 blz.). f 1.40; geb. f 1.90. Melatie van Java [MARIE SLOOT], Romantische werken. Schiedam, H. A. M. Roelants. Kl. 8,1. Bij inteek. per dl. f 0.50. Afz, dln. f 0.75. I. De jonkvrouwe van Groenerode. 4e druk, (III, 300 blz.). SUZE LA CHAPELLE-ROOBOL, Schuld. Haarlem, De Erven Loosjes. 8°. (III, 206 blz.). f 2.50. A. HOWARTH, .fan, een Afrikaander. Uit het engelseh door Cora. Delft, A. W. Segboer. 8°. (379 blz.). f 2.25. QUIDA, De wateren der Edera. Uit het engelseh door Jeanne Salomonson-Asser. Delft, A. W. Segboer. 8°. (376 blz.). f 2.75. METTA, De oorlog van 1899. Een familie-geschiedenis uit Pretoria. Amsterdam, Allert de Lange. 8°. (135 blz.). f 1.25. WILLEM DE RUYTER, Onder Boerenvlag. Historische roman uit Transvaal. Amsterdam, Allert de Lange. 8°. (125 blz.). f 1.25. Nieuwe boeken. G. BRANDES, Die Litteratur des 19. Jahrhunderts in ihren Hauptströmungen dargestellt. I. Bd.: Die Emigrantenlitteratur. 2. Aufl. Leipzig, Veit & Comp. Gr. 8°. M. 5.—; geb. M. 6.—. R. LE GALLIENNE, Rudyard Kipling; a criticism; with bibliography by John Lane. London, J. Lane. Cr. 8°. 3 sh. 6 d. net. RUDYARD KIPLING, Stalky & Co. Amsterdam, N. J. Boon. Gr. 8°. (205 blz., m. afb. en 1 portr.). f 1.90; geb. f 2.25. P. C. HOOFT, Gedichten. Volledige uitgave door dr. F. A. S t o e t t. 2e, geheel herziene, opnieuw bewerkte en vermeerderde druk van de uitgave van P. Leendertz Wz. Dl. II. Amsterdam, P. N. van Kampen & Zoon. Gr. 8°. (VII, 494 blz.). f 5.—; geb. f 7.50. Bibliotheek van middelnederlandsche letterkunde, onder redactie van dr. J. V e r d a m, en dr. J. ten Winkel. Groningen, J. A. Wolters. Gr. 8°. Per afl. f 1.50. Afl. 64'65. DR. C. TINBERGEN, Des Coninx Summe. (Blz. 1-208). DR. F. C. WIEDER, De schriftuurlijke liedekens. De liederen der Nederlandsche hervormden tot op het jaar 1566. Inhoudsbeschrijving en bibliographie. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. Gr. 80. (VIII, 203 blz.). Akad. Proefschr. W. GREIF, Neue Untersuchungen zur Dictys- u. Daresfrage. I:; Dietys Cretensis bei den Byzantinern. Progr. Berlin. R. Gaertner. 4°. M. 1.— WALING DIJKSTRA, De fryske husfrjeon. Rym en onrym ut carder en letter tiid. 1900. Afl. 4. Ljouwert [Leeuwarden], R. van der Velde. 8°. (Blz. 145-192.). Per dl. (6 afl.) f 1.50. R. K. KUIPERS, Geillustreerd Woordenboek der Nederlandsche, taal bevattende alle gebruikelijke zoowel Nederlandsche als bastaardwoorden, opgehelderd door aanhalingen uit Nederlandsche schrijvers en door vermelding van spreekwoorden, zegswijzen en synoniemen. [Met afbeeldingen tusschen den tekst.] Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij „Elsevier". Gr. 4°. (Afl. 24: Potaschzieder—Rijswaard.) (Afl. 25: Rijswaarderhout— Schoolzorg.) Prof. Dr. C. C. Uhlenbeck, Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch der gotischen Sprache. 2. verbesserte Auflage. Amsterdam, Johannes Müller. Gr. 8°. (VIII, 179 blz.). f 2.75. F. G. MOHL, Les origines romanes. Etudes sur le lexique du latin vulgaire. Prag. Fr. Rionác. Gr. 8°. M. 2.—. Aus: Stitzungsber, d. k. böhm. Gesellschaft d. Wiss. ETIENNE BRICON, Psychologie d'art. Les ma3tres de la fin du XIXe siècle. Paris, Société francaise d'éditions d'art. Iu-18. 3 fr. 50. 0. J. VAN DER HAER, La superstitions des campagnards. Recherches sur les idées superstitieuses des campagnards quant aux plantes, aninlaux et hommes. Arnhem, S. Hijman Jz. 8 0. (195 blz.). f 1.50. F. ZELLE, Die Singweisen der ältesten evangelischen Lieder II: Die Melodien aus dem Jahre 1525. Progr. Berlin, R. Gaertner. 4 °. M. 1.—. 360 Nieuwe boeken. — Inhoud van tijdschriften. P. RUNGE, Die Lieder u. Melodien der Geiszler des Jahres 1349 nach der Aufzeichnung Hugo's v. Reutlingen. Nebst .... Beiträge zur Geschichte d. deutschen u. niederländischen Geiszler v. H. Pfannenschmid. Leipzig, Breitkopf & Hartel. Lex. 8°. M. 10.—. Louis FAVRE, La musique des couleurs et les musiques de l'avenir. Paris, Schleicher frères. In-12. 1 fr. 50. INHOUD van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, jrg. 5, Aug. 1900: J. Reddingius, Verzen. -- Stijn Streuvels, Zomerland. — Jeanne Reyneke van Stuwe, Herfst-woud. — Willem Kloos, In Memoriam. — Id., Liefde. — Id., Literaire Kroniek: Hélène Lapidoth-Swarth, Najaarsstemmen. — Joh. W. B r o e d e l e t, Drammatisch overzicht. Twee artisten-drama's: Hendrik Ibsen: „Wen wir Toten erwachen"; Gabriele d'Annunzio: „Gioconda." Van Nu en Straks, No. 4, Juli 1900, o. a.: Karel van de Woestijne, Uit „het Vader-huis". — Alfred Hegenscheidt, „Lenteleven" van Stijn Streuvels. De Gids, No. 8, Aug. 1900, o. a.: Jeanne C. van Leijden, Te laat. — Hélène Lapidoth-Swarth, Sonnetten. Elsevier's Geu ll. Maandschr., afl. 8, Aug. 1900, o. a.: Herman Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg). De Tijdspiegel, No. 8, Aug. 1900, o. a.: S. Kalff, W. van Haren en zijn koloniale boetzang. Boon's Gei l. Magazijn, No. 14, Aug. 1900, o. a.: Verhalen van de vereen. voor ernstige zieken: III. De Diana Saffier. — Voordrachten enz.: J. A. Holtrop, Goeden nacht. Tijdschrift (Mij. Ned. Letterk.), XIX, 2: J. J. Salverda de Grave, Eenige w000rdafleidingen: 1. Abreye, Abreiscap, 2. Baanrots, 3.Oorre, 4. Springaal, 5. Karabijn. A. Kluyver, Naschrift. — P. H. van Moerkerken, Guarand, grand. — H. Kern, Over eenige verwanten van ons woord vak. Id., Katteeker. Id., Een Hoogduitsch en een Nederland sch klankverschijnsel. Id., Slecht. — G. A. Nauta, Pottaart (Bredero, Moortje, 950). Id., Eenendartich (Bredero, Moortje, 3151). — J. Daniels, Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende. — J. W. Muller, Borgen (Bredero, Moortje, 2937). — F. A. Stoett, Beitel. — J. Verdam, Naschrift op „Nieuwe Merlijn-fragmenten". Id., Naar aanl. van Rose 8832. Id., Mi liever. Id., Een paar plaatsen uit den Reinaert: I. Past (2680), II. Scoien (2867), III. Rei 2804. Id., Int noort (noorden) staan. — P. L e e n d e r t z Jr.,-naert I, Maerlant's Strophische Gedichten. De Navorscher, 50e jrg., afl. 6, o. a.: A. M. Molenaar, Nalezingen op Oudemans' Middenned. Wdbk. (Vervolg.) Noord en Zuid, No. 4, 1900, o. a.: Prof. Dr. Jan te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche taal. (Vervolg.) Naschrift tot toelichting, van de uitgevers [waarin de uitgevers zich verantwoorden waarom zij de opname van te Winkels Geschiedenis staken]. 'T NEDERLANDS EN Z'N STUDIE. B. OVEREENKOMST EN VERSCHIL VAN ALGEMENE TAAL EN DICHTERTALEN. Samenhang is er tussen Algemene Taal, en Individuele Taal, en ook met Dichterdialect. Wie nu deze waarneemt en stelt naast en tegen elkaar, merkt overeenkomst bij minder of meer groot verschil. ') Dat blijkt o. m. vooral uit de verschijnsels, waarvoor ik ook schrijvers aanhaal, die de gewone spreektaal in gesprekken weergeven. Men haalt in een gesprek de omstanders in, op hun beurt: „Jullie denken dat hij 't nu liet? Geen kwestie van 1 Jullie zult dat natuurlik ook hoogst onverstandig vinden ....." Bij 'dichters' wordt dit gedachtewisselen met de hoorders en lezers, sistematies, schreef ik bijna. Hoort het niet tot Potgieter's en de Génestet's karakteristieke stijl? Vraag en antwoord, en in-de-rede-vallen en uitroep wisselt in de dagelikse taal van elk. Men laat een ander 't slot van zijn zeggen uitwerken: Niewaar? Is 't niet zo? — Zeker, gelijk heb je. — Och kom, schei nu maar uit. — Wel! well — Maar je weet 'et verdere well — Nee, hou even. — Niet meer hoor! — ' Zie verder 't Hoofdstuk De karakteristiek van 't Nederlands, en dat over Dichtertalen en hun biezonders. T.&L.x. 26 362 't Nederlands en z'n Studie. Zo kan ieder zelf meer waarnemen en opmerken. Karakteristiek vindt men dit bij de dichter; gaat het in zijn binnenste anders? Zo is Da-Costa-iaans dat vraag-en -antwoord? 1) En Staring houdt van in-de-rede-val. Men zegt in-eens 'en op-wellende gedachte, zonder de voorgaande in al zijn bijkomstige en volgends te uiten: Iemand, die lastig was en op alles wat te zeggen had, droomt in de hemel te wezen: daar kwamen twee engelen hem tegen met een balk, die ze overlangs droegen, wat zijn ergernis opwekt. 't Was die balk, die iemand in 't oog gehad had, toen hij de splinter in 't oog van zijn broeder opmerkte. Of ook, men herinnert zich bij 't gewaarworden van iets mals of iets plechtigs, plotseling iets ernstigs of grappigs: „Die man hing zich op, En toen kon hij zich niet meer bemorsen." Men geeft geleidelik of plotseling zijn gedachtevolging een andere richting, dan men gewoon-weg doet. Bootsman, je moet je ..... ja, toen kwam er zo'n vreemd woord uit, ik weet niet meer hoe 't was. 2) „Daar moet u niet boos om worde, mevrouw, ik zeg 't u natuurlijk als .... als dokter, en ik moet u wezelijk ernstig op het hart drukke dát, u weet wel, niet meer te doen .... Dáarvan alleen is u ziek geworde .... of is u gelukkig beter .... 0, als ik u es vertelde, wat ik al heb bijgewoond .... van menschen, die zich de grootste ellende op hun hals hebbe gehaald en dikwijls gest6rven zijn ... . ja zeker gestorven .... van dat drinken .... o, u weet niet .... En 't zou ook te akelik voor u zijn om te hoore ...." 3) „Ik ben 'n beetje in den late van morgen! .... Dat moet je me maar niet kwalijk nemen ! .... zoo Zondags 1 .... dat is zoo de eenige dag in de week .... zie je, meneer Brandt, dat ik m' ook maar de weelde gun van 'n beetje langer (ze gaf Bernard een oolijk knipoogje) te slapen, weet je.... Dat moet een mensch dan toch ') Zie van den Bosch, Taal en Letteren IV, 77 noot. ) Weruméus Buning. ') Van Deyssel, 71/2. 't Nederlands en z'n Studie. ook zoo ééns in de week er 's van hebben, wat jij Henk ! .... En de meisjes doen toch alles zoo graag voor d'r oude moeder, nietwaar? .... hier Bets, pak 's 'an! .... geef 's even aan Jansje en zeg dat ze me gauw de gekookte melk brengt, .... en jij Hans (tegen 't jongste meisje) roep pa en de jongens 's even, maar schreeuw niet zoo hard, hoor! Betje heeft hoofdpijn.... arme meid!.... 't Was nog al d'r uitgaansdag vandaag! .... Ja, 'k heb er mee te doen, hoor! Alle harten bij je eigen! .... ze moest nu maar omruilen heb ik al gezegd .... Maar, je begrijpt, hij komt 'r halen 1 .... En ze gaat voor 't eerst met 'r nieuwen winterhoed ... 'n aardig hoedje is 't geworden.. .. ik heb 't voor haar opgemaakt! ... , ze was er zóó blij mee! .... 0 die meid! .... Och ja, wat wil je, in de winkels worden die meiden dikwijls zoo bedot ....' ) Bij welk dichter vindt men ook deze wijze van doen niet? 2) Men hoort in de Algemene Taal 't achtereenvolgens noemen van vele, alle biezonderheden: Heb je wel bij je je handschoenen, je zakdoek, je portemonnee, je paraplu, je tasje, je reisdeken, heb je wel alles? — En heb je gelet op dit, en dat, en dit en dat; en merkte je wel dit en dit, en dat en dat? — Bij dichters wordt dit opeenstapelen even vaak gevonden. Cats is er voor bekend. Men herinnert zich onder veel zijn: Wilt gij kwakel of patrijs Of een korhoen uit het rijs? Of een kieviet met haar kuif, Of een vette tortelduif. Of een snipje, lang gebekt Of een smientje dik gespekt, Of een meerel uit het woud, Of een lijster uit het hout? Of een spreeuwtje, of een vink Of een ander lekker dink? Of misschien een lekkere hoen, Of een malsche huiskapoen ') Phocius, De roman van Bernard Brandt. ') Zie ook John Ruskin : Taal en Letteren VIII, 249, 364 't Nederlands en z'n Studie. Of een kalicoensche haan Of de jongen van een zwaan? enz. Welk dichter doet het niet? Men herhaalt vaak wat men zei. Wie hoorde niet: Vergeet niet daar even aantegaan om .... Vergeet ook niet dat te bestellen voor .... Vergeet ook niet om even te vragen aan .... En vergeet vooral niet om ... . Wie kent de waarschuwing niet: Doe dat toch niet, — doe dat toch in hemelsnaam niet. — Ook de Dichters doen 't zelfde; slechts twee getuige: Wat was die stad klein! Wat was zoo'n dag klein, zoo'n leefdag: morgen, middag, avond, morgen, middag, avond ..... regelmatig wentelde 'tom en om en om. (Fr. C o e n e n Jr.) Ik houd van het proza, dat als een man op mij toekomt, met schitterende oogen, met een luide stem, ademend, en met groote gebaren van handen. Ik wil den schrijver er in zien lachen en schreyen, hooren fluisteren en roepen, voelen zuchten en hijgen. Ik wil, dat zijn taal als een tastbaar en klinkend organisme voor mij opdoeme, ik wil dat, als ik hem lees op mijn kamer, hij mij, uit zijn voor mijn oog bevende letters, een geest doe gewaarworden, die mij nadert en van zijn bladzijden uit in mij op schijnt te varen. Ik houd van het proza, dat van uit de oneindigheid der kunstenaarsziel als een klankenzee komt aanstroomen, met zijn wijde golving kalm voortspoelend, naderend, naderend, altijd nader, effen en breed, plotseling verlicht door hevige glansplekken. Ik houd van het proza, dat op mij toedruischt, op mij aanraast, op mij neêrdondert in een stormenden stortvloed van passie. Ik houd van het proza, dat onbewegelijk en ontzachlijk is als bergenruggen. Ik houd van proza, dat dartelt en jubelt als een waayend zomerwoud vol vogels. Ik houd van het proza, dat ik daar zie staan met zijn volzinnen, als een stad van marmer. Ik houd van het proza, dat over mij daalt als een gouden sneeuw van woorden. Ik houd van volzinnen, die loopen als scharen mannen met 't Nederlands en z'n Studie. breede ruggen. zich rijend schouder aan schouder, steeds elkaar in breeder rijen opvolgend, berg op berg af, met het gestamp hunner stappen en den zwaren voortgang van hun schrijden. Ik houd van volzinnen, die klinken als stemmen onder den grond, maar opkomen, stijgen, stijgen, luider en meer, en voorbijgaan en stijgen en zingend doorklinken hoog in de lucht. Ik houd van woorden, die plotseling aankomen als van heel ver, goud te voren schietend uit een bres in den blauwen horizont, of als donkere steenklompen hoog in de lucht kantelend, diep uit een worstelenden en brandenden afgrond. Ik houd van woorden, die op mij neêrbonken als vallende balken, van woorden, die mij voorbijgissen als kogels. Ik houd van woorden, die ik ineens zie staan, als klaprozen of als blauwe korenbloemen. Ik houd van woorden, die mij uit den loop van den stijl plotseling toegeuren als wierook uit een kerkdeur of als reukwater van een vrouwenzakdoek op straat. Ik houd van woorden, die eensklaps onder den dreun van den stijl door, als een neuriënde kinderstem zachtjes opklinken. Ik houd van woorden, die heel even ritselen, als gesmoorde snikjes. Ik houd van het proza, dat zijn vreugde en zijn verrukking boven mij uitsterrelt, dat gloeyende zonnen van liefde ontsteekt, dat mij voert over het ijle ijs zijner minachting, door de ruige, zwarte nachten van zijn haat, dat mij den groenen, koperen klank van zijn spot en lachen tegenschettert. Men stelt zaken tegenover elkaar, gebruikt tegenstellingen, zo nu en dan. Wie heeft nooit gevonden: „Treurig dat het waar, en waar dat het treurig is." „Wat-ie nieuws vertelt, is niet waar; en wat-ie waars vertelt, is niet nieuw." Bij de dichter wordt dit vaak iets typies. Ieder vergelijkt, elk brengt zijn gedachten, meer of minder vaak, in beeld. 1) ') Hierbij vooral te raadplegen E 1 s t er, Prinz. der Litteraturgeschichte, zie 't uitvoerig stuk van Talen, Taal en Letteren VIII, vooral blz. 179-182. De oude klassieke indeling vervalt, — dit alles dient geheel herzien. Vooral in de noch-vigerende boekjes voor onderwijzers en 't onderwijs. 366 't Nederlands en z'n Studie. Ieder kent: Dat kind loopt al als een kievit. — Zit toch stil; je zit net op je stoel te draaien als een priktol. — Hij loopt altijd net alsof ie een paal geslikt had. — Hij heeft 'en mond als 'en brievebus. — Hou toch op met die apegrimassen, apekuren. — Wat een ezel domkop, domheid. -achtige Zo ook de dichter. Veel wat in hem is, beeldt hij uit, vergelijkt hij, zóals zijn mede-levenden; min of meer geeft hij aan die algemeen-bekende eigen karakter; maar voor hém is 't alsof-ie ze voor 't eerst vond: hij h e r 1 e e ft ze. Hij merkt andere, nieuwe, en ze verschillen van al de bestaande meer of minder. Zo bij Da Costa: Tachtig jaar .... eer nog Vrede Haar olie uitgoot op de branding. Zo bij Van Deyssel; als hij tekenend schrijft: „Alle gekheid op een stokje als een vlaggetje dat wordt opgerold." Zo bij Van Looij: Traag schommelend daalde de sneeuw, als donzige veêrvlokken rijzend en dalend op den adem van een spelend kind. Zijn forsche slag (van de wind) joeg de dolle vlokken voor zich uit en brokte ze tot glinsterende schubben, tot fijn stuivend poeder, dat heel de sneeuw één rag van dunne, draaiende draden scheen, een groot doorzichtig weefwerk met witte verdiksels van plooien en krooken, wapperend op de richting van zijn adem. Zo bij Fr. Coenen Jr.: Geen stem sprak troost uit dit onmetelijk zwijgen tut hem, die alleen was met zijn begrijpen. Met dit kon hij niet één zijn. Het ging voorbij aan hem zooals aan alle menschen, sedert lang vervreemd. En zij hijgen in benauwdheid, tastend uit de laagte naar omhoog, als rupsen tegen den wand van een doos. Zo bij Van Groeningen: Een paar lantaarns staken als druipende vuisten uit de natte muren der huizen. Zo bij Gorter: ....... Zij huppelt blijd, op maat schomlen haar armen als de ra 't Nederlands en z'n Studie. van 't schip in golven. ze daalde en viel niet: zoo valt een riethalm over in den vliet Zo bij Lapidoth-Swarth: Ze hoorde in de stille kamer geen ander geluid dan het stage knagen van muizen achter het grijze behang en het schelle fluiten van den tram, die zwaar dreunend aan kwam rijden door de stille, nu geheel verlaten straat. En als de muizen met hun scherpe tandjes, knaagden de smarten die zich niet laten verjagen aan haar hart. En als de tram, die de ruiten deed trillen, kwam het logge onverschillige leven op haar aan. op REIS. Gelijk een reizende, in een schoone streek, terwijl de trein door woud en velden vliedt, wel koren golven, boomen vluchten ziet, maar 't eigen beeld daartusschen, roerloos bleek; ....... tot zij van 't landschap luttel meer geniet, wijl 't spieglend glas, hoe ze ook dien blik ontweek, met de eigen oogen haar in de oogen keek, zoo vaak zij tuurde .... Langer duldt zij 't niet. Smette ook een stofwolk 't lichte zomerkleed, neer glijdt het raampje en binnen vliegt de rook, maar veldlucht streelt haar onweerkaast gelaat. — Zoo zie 'k in 't leven steeds mijn eigen leed, en 't staren op mij zelv' verdriet mij ook. En 'k ruk aan 't raampje ..... , dat niet opengaat. En zo bij alle dichters. »Stoute tafel", zegt een kind, dat zich stoot; »beroerde pen", soms iemand die schrijft. Zo schijnt het, dat -- al is 't enkele keren maar — voorwerpen, maar ook wel onstoffelikheden als levend, als wezens, worden gezien, gehoord, gevoeld, gemerkt. 't Meest noch wat beweegt. Vaker v e r s t o f f e 1 i k t men, wat niet stof is. Of, zonder ook 368 't Nederlands en z'n Studie. maar gevoelde persoons-verbeelding, spreekt men van eigenheden alsof 't levende wezens, alsof 't stoffelikheden waren. De wind schudt de bomen heen en weer. — De tocht slaat de deur toe. — 't Onweer komt nader bij. — 't Donker maakt de kinderen bang. — 't Licht doet aangenaam aan. — De schaduw trekt over 't land. — Een koude rilling ging me door de leden. — Daar komt een andere geest in die jonge. — De mensegeest doet toch soms wonderlik. — Troost kan ik je weinig geven. — Wat zal ik zeggen: de handel kwijnt, de scheepvaart is stil; de welvaart is niet groot. — De zaak levert een kwijnend bestaan op. — Zijn krediet wordt er niet groter op. — Die pen wil niet. Maar toch ook, en duidelik: »'t Brandde ! .... de vlam vrat het hout op," zei een brandweerman. — Veel vaker merkt de Dichter het levenloze als bezield: leeft niet veel, vaak niet alles voor zijn geestesoog? Jules speelde. Hij vond de volle accoorden zuiver als bij intuïtie; door het geween der klanken heen liep die zelfde muzikale figuur hooger en hooger op als met zilveren voeten van reinheid tegen luchtig omhoog geblazen regenbogen van kristal, en bereikte ze het hoogste van den glasboog, dan stiet ze haar kreet, maar nu met dronkenschap, uit in majeur, als sloeg ze hare wijde armen blijde op naar hemelen van ontastbaar blauw. En het werden als menschenzielen, die eerst leven en lijden en uitstooten haar klacht, die dan sterven, beginnen te stralen met lichamen van klaarte, wien lange vleugelen ontschieten als weêrlichten van zilver, hunne zieleschouders uit; ze trippelen achter elka .r de regenbogen over als over bruggen glazen blauw en roze geel getintel, en er komen al meer en meer; het zijn volken van zielen en reppen en reppen hare zilveren voeten, ze dringen zich over den regenboog, ze lachen en zingen en duwen elkaar; in hun gedrang stooten hare vleugels elkaar, verstuift er zilver dons. Op den top van den boog staan ze nu en zien ze op, gróote naïveteit van lachende kinderoogen, en ze durven niet, ze durven niet, maar achter hen dringen de zielen; ontèlbare komen ze, meerdere, meerdere altijd door; ze 't Nederlands en z'n Studie. duwen op naar den hoogsten top, hunne vleugels recht in de lucht, vlak tegen elkaftr. En nu, het moet: ze mogen niet meer aarzelen: éen haalt er diep adem, geeft een schok, spreidt open zijn vlucht en slaat zich met éen slag uit den dichten drom, de lucht in. Hem volgen er dadelijk vele, de een na den ander; ze stijgen in blauw in bezwijmeling; het glanst alles om hen rond. Nu, diep onder hen, welft zich, dun als een draad, de boog, maar ze zien er niet naar; stralen vallen er hun te gemoet; zielen zijn het, die ze omhelzen; in omhelzingen nemen zij ze meê. En dan het licht; het licht, dat overstraalt; oplossingen in het supreme licht; niets dan het licht, klanken zingen het licht, de klanken zijn het licht, er is niets meer dan het Licht, eeuwig ....') In 't meest voorkomende, in 't meest typiese, in 't meest interessante begrijpt men tegelijk al 't bijkomstige in. Men verlangt »zilver, geen papier". Men zegt: »kijk die aardige krullekop daar eens"; men smaalt op, men ergert zich aan een »zwartrok "; men schelt iemand voor »jong broekje", men jouwt van: doodskop ! : 't woord wil niet uit de pen bijna! Scherper noch merkt dit de dichter, hij treft zo veel juister het typerende — 't Gebruik van uitdrukkingen en woorden met dubbele zin is sterk bij vele dichters: Bredero en Staring z) zijn er om bekend. Bij sommige wordt dit bijna 'en manie: geen regel zonder woordenspel: van Hooft vooral, en van Huygens kent men ze, die `conchetti'. In de algemene taal is 't niet zeldzaam. Heet niet vaak iemand die gelukkig 'stopt' op 't biljart, een 'zakkeroller'? — »Neem me niet kwalik!".... »Die kwalik neemt, is een dief." — Lus-jij wat een koe in de mond heeft gehad? vraagt men om grappig te wezen. — »Wil je 'm overspelen", zo men een ') Couperus, Extaze. ) Van den Bosch, Poëzie van Staring, b1z. 101. 370 't Nederlands en z'n Studie. 'mispunt' make op een biljart; en 't antwoord is vaak: »overspel is niet gepermitteerd." Als allen voelt de dichter de woordgroepen, en woorden in de betekenis ongeveer zoals ze meestal gevat worden; hij speurt er 'en andere betekenis in, meer volgens zijn mening met de eigelike, met de afkomst overeenstemmende; hij merkt meer andere verwante betekenissen. Hij laat dat uitkomen. Ieder kent zogenoemde overdrachtelike uitdrukkingen, — en gebruikt ze. Algemeen zijn wel: 't Plan valt in duigen, — hij staat niet vast in z'n schoenen, — zij staat met de mond vol tanden, — zijn pet staat op een oor, — hij wil ijzer met handen breken, — loopt met 't hoofd tegen de muur. — Door dik en dun meegaan, — soep met een vork eten, — onder handen nemen, — 't hoofd breken met, — in de pan hakken. Desnoods voegt men iets aan 't bestaande toe, om de uitdrukking te verduidelikert. Zo laat men in 't noorden van ons land op de uitdrukking: »Een koe vangt wel'en haas", — vaak volgen: »ten minste als hij er op trapt!" Staring ver bekende: »Loop naar de pomp," met »en drink-duidelikt het je nuchteren." En als Van Deyssel 't begin beknuffelt van een zeurderig verhaal, eindigt hij: „met deze soep maakt hij ons met-een beu van het hele maal, dat wij verder dus maar onaangeroerd zullen laten." 1) Of als deze Netscher kapittelt, zegt hij: Ik kan hem nu niet meer de hand geven, want natuurlijk heeft hij na de vorige bladzijden mij al lang den rug toegedraaid; nu ga ik hem dus alleen maar een beetje op zijn schouder kloppen, om dat ik het toch wezelijk goed met hem meen. 2) Men noemt dit dan »plasties", aanschouwelik voorgesteld. ') Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 338. ') Van Deyssel, Prozastukken I, blz. 93. 't Nederlands en z'n Studie. Elk vat het woord vaak op in zijn volle zin. Voor velen is 'eigenaardig' nog ten nauwste samenhangend met 'eigen' en 'aard'; en is 'uitgeslapen' tekenend iemand die niet dommelt, en soest. En zo kan men als antwoord horen op: wacht, ik zal je helpen —: »o, dat hoeft niet, ik kan 'talleen wel af." — In Holland, heet het, is heel veel Fries bloed in omloop; en men voelt 't laatste woord in zijn volle betekenis. Minder of meer doet ieder zo. En nu 'dichters'? Staring schrijft: 1) En 's anderen daags zet Huibert-baas ... . Zich bij de lamp reeds aan zijn taak, Zoo wakker als hij kan.... en ook: 't Onthutst gezelschap druipt uiteen. Voor Vondel is de 'godheid' de hoogste 'goedheid'; in de Leeuwendalers zinspeelt hij met K o m m e ry n op 'kommer.' En zo talloze keren meer. Want: een woordreeks, een uitdrukking, een woord in kérn-betekenis optevatten, is kenmerkende eigenschap van élke dichter. Dikwijls klankt men 't bestaande om het geheel of gedeeltelik te verduideliken. Wordt het vreemde 'portemonnaie', — zij 't dan ook woordspelend — soms niet genoemd 'po(r)teme( t)niks'? En gebruiken dichters niet `ael-oud', om 't edele van 't oude aan te duiden, voor 'al-oud'? Is »Zondevloed" niet duideliker in zich-zelf als »zondvloed"? En vormde men zo niet 'gaanderij' naast 'galerij'. — En »geeuwhonger", e. a? Oude woorden, die niemand of zeer weinigen meer kennen, geven de `dichter' juist aan wat hij uiten wil. Wat weinig voorkomt, treft hun vaak meer dan een ander; 't wordt hun iets ') Zie talrijke voorbeelden van der Heyde, T. & L. VIII, 126 — 128. — Van den Bosch, Poëzie van Staring`, blz. 88/9. 372 't Nederlands en z'n Studie. eigens, vaak sistematies gebruikt 1 — Men herkent er Potgieter aan; en Staring. Wat niet in de algemene taal, maar wel alleen in volkstaal of streek-dialect bekend is, geeft aan de 'dichter' zijn cachet: aan Cremer, en Justus van Maurik, en Daum. — Wie gebruikt trouwens geen zin-orde, geen woordvolging, geen woord of klank, die eigen is aan bepaalde streektaal ?') Elk maakt telkens weer op nieuw taal. Zo hij 't nodig voelt, maakt hij nieuw-vormingen van 't overgeleverde oude en bekende; of schept hij wat heel nieuws. Dat nieuwe, die nieuw-vormingen wijken af. Dat frappéert in 't begin; 't vindt niet altijd instemming. Of zo wel, dan wordt het nagesproken, en algemeen verspreid. Ze kunnen alléen blijven in hun vorming; maar ook kunnen ze serie-gewijs na-gevormd worden, dan ontstaan er tal van dergelijke. 2) Ieder gebruikt de woordverbindingen van af, van uit, tot en met. Vrij algemeen is al een samenstelling als: koffie -drinken, in: wij koffiedrinken om half één vanmiddag. 'En vogue' komt ook de nieuwe afleiding in: K o 11 e w ij ne n ze hier ook aan de school? Of de-Vries-en -te-Winkelt men noch? Bijna alles pasteurizeert men. ') Velen posten hun brieven. Karakteristiek is ook het nieuwe passieve: »Henry is gezelfmoord." `) Onze hulpmiddelen zijn noch erg gebrekkig om deze zaken overal te kunnen konstatéren. 't Was wenselik dat onze onderwijzers in plaats van te etymologiséren — waar ze noch al te vaak toe aangezet worden, als een hoogst taalkundige oefening — deze studiën gingen maken. Laten ze uit Cremer eens de dialektwoorden opgeven; en uit Staring. — Natuurlik niet allereerst uit de in dialekt geschreven stukken, al kunnen die ter vergelijking dienen! Z) Zie over deze gevallen Taal en Letteren II, blz. 324/5. 3) Zie Nauta, Taal en Letteren hiervoor, blz. 102. 't Nederlands en z'n Studie. Evenals het meer dan eens gezegde: »men leeft niet, men wordt geleefd." Anders zijn: Zijn haar grijst erg (= wordt erg grijs). Nieuw, en in zichzelf duideliker als het vreemde stenografie is de nog jonge vorming kortschrift. In de laatste tijd is ook opgekomen: minimum-lijder, onderkruiper. Evenzo: stempotlood, plakzegel, kwast, spuitwater, natuurboter, zaalrijen, peddelen, draadantwoord, schoolhoofd, uitlander, heilsoldaten, wijkverpleegster. Perron-kaart, sukkel-trein en vooral bommel-trein, maar daarnaast snel-trein. D-trein, harmonica-trein. Zo ook: Tijdopname, momentopname, prikkeldraad; enz. Minder algemeen mischien, altans nieuwer nog is pasje, een overstap-kaartje voor meer dan één sectie op de trem. En van niet veel langer tijd dateert het rookzwak buskruit. En voor »wat is 't hier gehorig" is duideliker, ofschoon niet algemeen nog: »wat is 't hier »goed-horig". Zo zegt men ook al: een eerdere (= vroegere) keer had hij 't ook al gedaan. — Heb-je de foute volzinnen in de thema's overgeschreven? Men herhaalt meer dan eens: de Nederlanders zijn'en leeuwerig volk. Men qualificeert sommige schrijvers als nieuw kent »Kuyperianen en Bronsveldianen; en nog-gidsig. Men vele andere -anen". En hoe jong zijn nog de »onder-onsjes"? Wie kent niet de »Manusjes van alles" (= die van alle markten thuis is), en de »Droogstoppels". ') Wie hoorde niet van een »Schaepmannetje" (= borreltje). Van een 'kiekje'. In nieuwe biezondere zin worden gebruikt de oude overgeleverde woorden: spoor, kar (= fiets), een blikje (groente), een spuit (paraplu), uitzuiger (= een rijk werk ') Multatuli. 374 't Nederlands en z'n Studie. gever), vergunning, trappen (= fietsen, frans: pétaler), kikkeren (als een kikker springen), landelike meetings. Behalve nieuw-vormingen in woorden, zijn er ook nieuwe nieuwe meestal weer naar analogie van andere:-konstruksies, in »een rijkelui's wens" staat de 's achter een pluralis. 1) Bij dichters zijn deze nieuw-vormingen talloos. Zij laten zich minder influenceren, zij suggereren zelf nieuws. Bij hen zijn ze vollediger dikwels. En systematies min of meer. Meestentijds eigen-aardig voor de dichter-zelf. Zo vindt men bij Aletrino: Gedachteloos en suffend speelde ze met haar hand in een trommel met houtwol, de scherpe zachte stukjes opnemend en wegglijdend tusschen haar vingers. Bij Couperus: En nu zij haar man steeds wezenloos op Eline zag staren, werd zij geërgerd, dat hij niets deed. Bij Robbers: Er was iets goedig-ouds, iets aantrekkelijk rustigs in 't uiterlijk van dat huis. Bij Van Looy: Zacht ruischte de regen uit. Bij Van Groeningen: Koud klamden Frans de kleeren aan 't lijf. Een ongezellige koude kleumde in het vertrek. „De vlammetjes ..... strakten in de regen." Bij Heijermans Jr.: Het licht blankte rozetten en loovers in het wit zijner oogen, de stippen der pupillen kringden wijd-zwart in angstige spanning. Weer loomde melankolie door de schemering der kamer. Bij Aletrino: Hoog in de lucht witte een scherpe zon, strak glanzend in de ') Zie verder Taal & Letteren II, blz. 345: Over woordvorming, en IV, blz. 97, slot van noot 1. 't Nederlands en z'n Studie. ver-blauwe welving. Voortdurend gleden wollige wolken, van den verren horizont af boven de plassen, aan elkaar brokkend tot groote massa's en weér uiteendrijvend in vreemdrandige stukken, snel gestuwd door den bollen wind, groote, donkere, angstige schaduwen over den grond glijdend, die geluidloos voortjoegen en in de ruimte verdwenen, schimmig en spoorloos. Bij Van Looy: Achter haar man's stoel heupte zij zich om, vroeg as-je-blieft de glaasjes. Bij Aletrino: .... drifte ze uit in een wild klanken. Bij Netscher: Ze huismoederde erg. Bij Erens: De rook uit de sigaren steeg spiralend in de hoogte. Zo bij Robbers: Zij groette haar broer 't eerst en gaf hem een zoen, waarvoor hij zich — wat houterig en licht verlegen — tintelblikkend vooroverboog terwijl zij op haar teenen ging staan. Maar Hendrik en Bernard bleven nog zitten, wiegwippend met hun stoelen. Bij Van Groeningen: Het glinsterende, rookende zeepsop schuimvlokte langs haar armen. Bij Coenen Jr.: Rechts op de spoorbrug metaaldaverde een trein aan, met statig, zwaar schokkend rhythmus. Bij Netscher: ..... liep ze met elegante wiegheupingen. Er was over haar een soort van verzwaring, verlogging, verhuis gekomen.-moedering Bij Fr. Erens: In de geopende ramen stonden de kaarsen met hun gele vlammetjes met Christusbeelden en Mariabeelden; zij brandden tussohen bloemen, geen licht verspreidend in de hartlichtenden dag, die geweldig licht-kaardste tegen de eene huizenrij met bibberende branding. 376 't Nederlands en z'n Studie. En met wijden cadans als een miserere zong het „wees gegroet Maria" door de bloembestrooide straat. En de goudschitterende glazen gingen in de hoogte naar de reikende lippen, en lang gingen de kelen op en ne@r. Bij Van Groeningen: De lantaarns leken dun en teer, en hun treurige, bekoperrandgele vlammetjes met zwarte hartjes strakten in de regen, die grijs gestreept neersabelde in het opeengepakte kildonker tusschen de huizen. Bij Fr. Erens: De zilvering van vorken en lepels glom kostbaar, liggend in orde tusschen het porcelein en het glaswerk. In een porceleinkom gloeiden de aardbeien in een zacht rood-donzig en trekkend de hoopvolle blikken. De gezichten glansden in een zelfvoldane verdikking. Bij Van Groeningen: Uit tal van reten lekte het (water); fijne dunningen, dooraderd van straaltjes lantaarnlicht. Bij Erens: „met bibberende branding." Bij Robbers: Na lang luiig praten over de grijze lucht en de kans op regen besloten ze 't toch maar wèl te doen. Bij Erens: De dag vervloeide luidloos in den grooten, alommen nacht. De aardbeien (gloeiden) in een zacht rood-donzig. Analogie-construksie heeft Da Costa in: »eens moeders diepe smart". Terwijl in Gorter's oren het best en welluidenst klinkt: De lente komt van ver, ik hoor hem komen 0 ik hoor haar komen, o ik voel haar komen ik heb het wel altijd geloofd, Nu is hij gekomen. Niet alleen nieuw-vormingen. maar ook, zo nodig, maakt 't Nederlands en z'n Studie. elk geheel nieuwe woorden. 'Fiets' ontstond; en 'liplap', en ook 'biebie', en 'diggeda' en 'nopje'.') Maar de dichter vooral schept ze. Gorter, en Van Deyssel, als Cremer en Hooft. Men klanknabootst vaak en veel. Ieder kent: ff! sst! fft! hm! hm. pst! pats! boe, boe! bè. poef. tu, tu! plof! — Kinderen tjiengelen op een piano. Iemand patst tegen de grond. Men h'mt! Een bij zoemt. Een kikker rikkekikt, kwekt. Dichters horen scherp; bij hun vindt men deze klanknabootsingen nog veel meer: Vooral bij de jongere. Zo heeft Van Looij: Door de wagenpoort was een Arabier komen aansloffen, klep klep-klep, en hij stond nu voor de toonbank stil.-perdeklep- Zo Roosdorp: Toen met een harden boenk en korten knip van 't droge slot, de deur dichtsloeg van verre, met doffe dreuning door de lange gang. Zo Heijermans: Maar kort-aadmig van opwinding, had ze kurkig gehijgd, met zwaar-dichte oogen en alleen het knoerstig gesnurk van de varkens naast-an had geklonken. Zo Van Dokkum: Zacht plitslend schuift een schip op 't schulpend water. Zo Koenen Jr.: Het geluid van een deur verderop, die piepend openging .... . hard klakkend dichtsloeg .... de gewone traptreê hoorde hij kraken .. . Zo Van Deyssel: Een klinkend smederij-gebeuk. Zwaar bomberderommelde een wagen met de dofkloppende paardentrappen en schoof klakkend ratelend op de steenstraat over. Zo Van Groeningen: De goot op het plaatsje pitte-pette: de regen scheen opgehouden ') Zie hiervoor, blz. 6. Vooral is in dit opzicht merkwaardig, voor 't frans het boek van V il l att e, Parisismes. Zie Taal en Letteren II, blz. 311, daarover. T. & L. X. 378 't Nederlands en z'n Studie. te hebben. Soms even zwiensde het water langs het zink en plits pletste op de gele steentjes. Tusschen de sluisdeuren brabbel-zwapte het water met witte bruisjes. Zo Van Looij: De bui snelde aan, de druppels ratelden al kwaad in de boomen, klikkeklakten rumoerig op den weg, sloegen boos gaatjes in het water. De vrouwen hiha-den met de mannen mee. De toon (van de guitarre) zoemde. Zo Van Groeningen: De pompzwengel piep-bonsde. Zo Van Deyssel: Het ijl-witte water spatter-dartelde en spoelkrioelde den handdoek doorzuigend in de kom, en hooger klefferend tegen het gezicht, en even er over-gedauwd blijvend in striempjes en schrampjes en straaltjes en blaartjes en kwijlende druppeltjes van bobbelende nattigheid, waaronder licht-roode frischte door de bovenwangen opzette. Zo Aletrino: In een dwarrelende klettering straalden de dikke druppels neer op het rijtuig, waarvan de zeiltjes waren neêrgelaten en donkerden de bruine huid van het paard, dat kittelig zijn ooren schudde en met zijn regelmatigen stap droomerig voortsopte over den natten weg. En zo Van Deyssel: De zittenden plompten den tinnen lepel in de geel-sneeuwbrokkige aardappelen. Men houdt zich niet altijd aan de gewone volgorde van zinnen en woorden: dat hangt van veel omstandigheden, o. m. van de gemoedstoestand af: „In de derde minuut na dat besluit wordt een puts vlak boven zijn hoofd met een zware slag, .... vlak boven het hoofd van 't Nederlands en z'n Studie. Dokter Petter wordt het ding boven op het dek neergesmakt of neergegooid of hoe je 't noemen wilt." 1) „Pff! Water asjeblieft! ben benauwd — kan niet meer — geen stuk meer — weet wat er nog komt — Pff — Lamsvleesch met snijboontjes — kip met peren Pff — Zalm — Pff — pudding dessert — Pff." „Wil liever alles opbiechten! Pff! dank U — 't wordt al beter. — Had pas gegeten in den Doelen; 't zelfde menu — vóór ik hier kwam ..." „Wil eerlijk bekennen — Pff! nog wat water alsjeblieft? Had schandelijk de afspraak vergeten — kwam hier om excuses te maken." „Ja! door die grog-americain en die champagne van gisteren avond — 'n beetje laat opgestaan — haarpijn — dof in 't hoofd — glad vergeten hier geïnviteerd — Pff! „U begreep me niet — 'k was gegeneerd — wou niet onbeleefd wezen. Eerst na 't diner in 't Hotel schoot 't me te binnen. 2) De dichter gaat veel verder, natuurlik. Hij combineert de klankreeksen anders als in het algemeen, omdat hij die anders samen valt. Zo Gorter, Van Deyssel, Ary Prins, Aletrino, en velen van de nieuweren; zo Staring, en Potgieter, en Hooft. Zo is de woordvolging eigen-aardig bij Gorter: „Zóó als een bloem van zomerrood, papaver Rustig vol rood staat, midden in de gedaver Van zonnevuur dat valt den grond in stuk En smoort en schroeit het gras: maar zijn geluk Blijft even groot: hij laat zijn rooden vaan Wapp'ren op wind of in de zon stilstaan — Zóó stond ze in het grootst en stilst genot Het onbegrepen', in den gloed van God Den Vader, en hield recht het hoofd omhoog, Haar armen stil, terwijl niets óverwoog." Konstruksies die weinig voorkomen, worden vaak als be hoefte voor dichters. ') Weruméus Buring, De Scheepsdokter. ') Vgl. Justus van Maurik, Grog Americain. 380 't Nederlands en z'n Studie. Weinig hoort men soortgelijke: Is dat een gedeelte van de boeken, door jou verstuurd? — Nog één stap, en ik schiet. — Noch ééns dat lawaai, en je moet weg. — Zo nodig, kun je je op mij beroepen. — Kom maar, mits niet te vroeg. — Kom je thuis, de deur open, kachel uit, lamp niet aan, 't raam op 'en kier, sneeuw op je portefuië met mooie platen, ... natuurlik uit je humeur. — Om nu alleen weer de jongeren te noemen — en van Hooft en zo veel anderen te zwijgen — Gorter, Kloos, Van Deyssel, Ary Prins zijn er vaak om gescholden. Als de laatste in een gevecht zich in-voelt, uit hij zijn ziening zo: Doffe sterke slagen heen door harnassen, diep in vleesch — Oprijzen van lichamen in het zadel, vol levenskracht, en neer in stervens-wankel — Lauw vocht, gulpend van onder borst-stukken — Armen in smart-kramp omhoog gestrekt, zonder wapen — Holle metaal-klanken als klokkehameren — Buigen van lijken-tepaard, ingeklemd, die niet konden vallen — Oogen-in-bloed-enschaduw onder helmkappen en groot-open van wreedheid — Pluimhuiveren op lichaam in doodsrilling — Hoon-grinneken, roofdiertanden bloot, na een goeden houw of stoot — Rauwknarsen van paarde-pooten over schilden, glad van bloed — Rochel-stooten uit hoofden-naar-achteren — Valsche klanken als staal afgleed op staal — Smart-gehinnik uit boven de menschenkreten — Monden open in waanzin-lach, en even daarna een stroeve doodspleet — Smoorkreten van onder gevallen paarden, en die schenen te komen uit den grond — Gezichten bijeen inwoest-krankzinnige evenaanschouwing — Vleesch-blank, dat bezoedeld grauw werd — Bloed-zaaien van wildstijgerende paarden — Kraak-schroeven omlage lichamen in enge openingen — Borst-reutelen door harnaskneuzingen — Rood-nat op gouden helm-duiven, die gespleten werden — Vloeken in doodstrijd van gevallenen-in-bloed, die opzagen met gebroken oogen naar het paarden-beweeg — Handen afwerend vergeefs een stoot, die aankwam, snel, met blanke schittering — Plots-storten van paarden, met rammelingen, door 't Nederlands en z'n Studie. stooten op van omlaag — Zwijn-wentelen van stervenden in vreeselijk lijden. En het laatst een rauwe, lucht-rijtende kreet. Geen ridder uit de stad meer in leven. En Van Deyssel tekent zo juist met zijn: Geen-zijde de zwemschool snelgleed een versch-bruine giek voor-bij. waar »gleed snel" een heel andere gewaarwording opwekt. In de taal van elk wisselen klank na klank elkaar af, veeltonig of enkel-tonig; zacht en fors, helder en dof. Elk kan 't horen, zo hij maar af-luistert. En in dichtertaal onderscheidt men 't zelfde. Ja vooral hier.') De dichter maakt die klankvolgingen tot woord-muziek. 2) Hij hoort die in z'n binnenste. Onbewust waarom 't hem mooi-klinkt, waarom hij 't zó doet op 'en bepaald moment? Hij kán niet anders. Hém klinkt het goed, en al die anderen die met hem ge zijn. Er zijn er die 't helemaal niet horen en-lijkgenatuurd ook die 't lelik zullen vinden. Of er die laatste zullen zijn, zo ze 't volgende horen? Eens heb ik de dalende zon gevraagd te wachten, eens heb ik van dichte nacht-schaduw het luchte, vluchtige vlieden beklaagd — en nu! — en nu! — Nu glijden de tijden zoo langzaam aan, de dagen, de tragen, ze willen niet gaan en lang — lang — lang zijn de uren der nachten. Eens hield ik de goudene uren te goed voor klachten, eens vuld' ik den levenden, helderen dag met bloemen en blijheid en liederen zoet, maar ach! — maar ach! ') Dit maakt dat velen — die alleen dichtertaal voor taal uitgeven, — beweren: de ene taal is welluidender dan de andere. ') Vgl. voor 't fries: J. G. van Blom, 't Harmonische in de Fr. Dichtkunst (ook Vrije Fries III). 382 't Nederlands en z'n Studie. Nu zullen zich vullen zoo nacht als dag met bange gezangen en droef geklag — en lang — lang — lang zijn de uren der nachten. Bij deze woord-muziek komt vaak herhaling voor van zelfde klankreeksen, — evenals dit te vinden is bij de gedachte-reeksen; in oorsprong is dit èn 't stafrijm of allitterasie, èn 't halfrijm of assonance, èn 't rijm-zelf. Pietje begietje de bloemen wel alle dagen? — Dit is wel vel vijf. — Met spoedig bericht verplicht u .... — Dat zou-je nu elke keer weer doen? — Een ander maal helemaal kaal knippen, hoor. — De kachel snorde, en de poes spon, en 't water in de ketel zong. In de algemene taal hoort de dichter deze rijmen, neemt ze naar zijn mooi gevoel zoals 't hem goed klinkt. Hoe sterk is ook noch bij de germaanse volken 't gebruiken van allitterasie; zelfs in elks gewone spraak valt dit optemerken : Wat moet die man hier? — Zóu je (zo goed willen zijn) me 't zout even (willen) aan (te) reiken. — Levert dit de leverancier dan niet de gewenste winsten, dan.... — Wat moet die man hier doen? — Een hartig hapje. — Morgen kan ik toch moeilik van die meeting wegblijven. — Ik had graag gauw antwoord. — Als u geen bericht krijgt, kom ik dinsdag. — Voel me nu een boel beter als .... — Men praat over koetjes en kalfjes, als men met z'n werk kant en klaar is. — 't Kind komt op zekere leeftijd onder z'n meesters, onder z'n makkers. — Dat begint al bij hem als kind, dat wordt meer bij hem als mens. — Met wat de Taalwetenschap van nil heeft gevonden dat Taal werkelik was.... — Zie er naar en zorg er voor dat zondags de schoenen schoon zijn. — Wat wilde Weyland. — Wat wou Wijtse? — Waar woont de weduwe Wennink? — Van zulk algemeen-gebruikt stafrijm maakt de Dichter zijn kunstvol stafrijm. Ook naar elke gedachte, zo hij 't nodig acht, eigen-aardig, afwisselend. En welke dichters kennen dit niet? Bredero, en Pot gieter natuurlik. Niet alleen is er woord-muziek, er is ook ritme in taal: 't Nederlands en z'n Studie. 383 eigenaardig-volgende klankgolving. Al wordt dit weinig of niet in 't gemeen opgemerkt door de meesten; de Dichter hoort het. Elke gedachte heeft zijn eigen ritme: /1111 111 I/ / / //ll l ! .... 11111 llll ..... l ll / I 1 „Stilstaan na de beweging 1.... stilstaan, .... al stond-je ook op lil .... l///l /// je kop .... stilstaan!" 1111/ ll , 111 / I 111 11 I l/ 11111! „Kijk nu, God-zal-me-liefhebben eens hier!" //// /! / I// ! „Bakboord je roer!" l 1111 /l .— II l ll( l. — llll 111 I. Natuurlik. — Vergezellen. — Watbliefje. Karakteristiek wordt dit bij de Dichter. Hij maakt zijn eigen dichter-ritme, zo nodig, — evenzeer van elke gedachte eigen-aardig, afwisselend. ') Nu is dat algemene taalritme geen ouwerwets versschema: oftewel conventsie. Het Taalritme hangt vaak in veel gevallen af van de verschillende woord(klank)volging; na 'n zal 't anders wezen dan na 't. Dit vindt zijn eerste oorzaak wel in syntaktiese construksie van vroeger tijd. — Zo is dan ook 'et dichter-ritme geen noodwendige regelmatige kadans. Wat meer is: kadans bij een dichter is niet veel anders als 'decadence', zo hij er zich toe laat dwingen: onmacht, die zich uit, van een wouldbe-kern-mens, van een decadent. Waar een dichter gedwongen cadanseert »omdat het zo hoort", is hij decadent. Waar 't ongedwongen, — uit eigen aandrift geregeld-afwisselend wordt, is hij trouwens de uitvinder van dat ritme, opnieuw. 2) Alleen in zangverzen, en ook daar nog niet altijd, — bewijze de volkspoëzie: de eigene van 't Volk, niet die door ') Zie al door Leopold, in Taal en Letteren II, 161/2: van Da Costa, en Bilderdijk enkele proef-regels, aangehaald. ') Vgl. Van Deyssel, over Thorn Prikker. 384 't Nederlands en z'n Studie. »mannen van 't vak" ekspresselik gemáákt wordt voor 't volk, — in zangverzen kan regelmatig terugkerend ritme wezen. Tal van ritmen zijn er dus: al kunnen ze worden tot strofe-ritme, en koeplet-ritme, en zelfs regel-ritme. 't Dichter-ritme is zo een eigenaardig, hem typerende vaak afwisselende opvolging van de talloze aksenten die ieder in de taal kent. Dat eigen-vrije-ritme hebben de nieuwere Dichters vooral; en 't volkslied; — en dat vrije had Hooft in z'n jonge tijd, en de middelnederlandse zangers. Eén enkel vrij-vers als proeve: Zij heeft geleden ál wat een mensch kan lijden, goed en rein; en wils-sterk, hoog Haar smarten steeds gedragen bóven de hoofden van die om Haar waren, dan — bij hun opzien, of niet een droef gerucht van zuchten ging — met weggedrongen tranen -glimlach Ze gesust. Nu is ontgleden der blanke ziele 't lijf, verteerd van pijn. 0, ween zoo luide niet! Laat niet dit heftig lichaams-schokken verstoren stil-gewijde doods -rhythmiek. 0, ween zoo luide niet! Hier passen niet die tranen elders 66k vergoten. Wees stille hier ... Sprei zacht de teere bloempjes van de sneeuw, kussend heèl zacht het lieve zilver-grijs van éénen nacht. 't Nederlands en z'n Studie. De vrede daalt ... . Verjongde, heil'ge schoonheid geeft zachte dood Haar weer, Spreidt marmeren volmaking van lijnen ijskoud neer. Zij heeft geleden ál wat een mensch kan lijden .... 1) Zo hoort men de woord-muziek en klank-golving : zo ziet men vaak bij elke klank tegelijk kleur. Men spreekt van 't rose als de kleur van de liefde; 't geel duidt op haat; 't blauw op trouw; 't rood op boos-zijn; 't zwart op rouw, 't groen op hoop. Zo zien velen werkelik geluiden in kleur. 2) Kinderen zelfs spreken van »een grijs geluid", van »een donkere stem". 3) Evengoed, als omgekeerd, men spreekt van »schreeuwende kleuren"; van de 'toon' van een schilderstuk. Zelfs reuk-indrukken doen klanken in 't oor klinken. Dichters hebben sterk deze aandoeningen. 4) Zo bij Van Deyssel: Het was een grijs geluid zonder kleur. Bij Van Looij: met donkere krachtgeluiden in zijn harden buik stampte de Atlantic vooruit. Bij Aletrino: Dan grijsden weken na weken heen, eentoonig kleurend de gelijke drooming der dagen, vér lichtend in een langzame nadering den dag die hij weêr zou gaan naar huis. Bij Van Groeningen: Een donker-paarse walgelijke heliotroopgeur wikkelde alles in z'n plooien. Bij Van 1)eyssel: En de verte-boomen, de slanke hoogboomen van de dicht-bij-verte, ') A. van Breull, De Nieuwe Gids, Febr. '97, blz. 303. ') Vgl. de onderzoekingen van prof. V i n e t, overgenomen in Taal en Letteren III, 221-251. ') Vgl. ook Dr. J. W. Muller, Taal en Letteren IX, 213, noot 5. ) Rabelais schreef al over: bloed-rode woorden, groene woorden, blauwe en grauwe woorden en ook vergulde woorden (Roll. vertaling, 1682, II, 215). 386 't Nederlands en z'n Studie. druischen zingende roepingen af uit hun fladderende gebladerten. Een koperen glans-schijn galmt door den hoognacht. Zo bestaat er grote samenhang tussen Algemene Taal en individuéle Taal en Dichterdialect. Zo is er bij veel overeenkomst veel verschil. En waar elk afwijkt in z'n taal van 't algemene, daar doet elk-en-een ieder dit alles zonder te vragen: wat zouën de mannen van de stijl-en taalgeleerdigheid er wel van zeggen? Wat denken taalstudie-lui hier van? Vinden ze 't wel goed? Vooral de Dichters doen dit. Voor hun toch is de taal niet allereerst een converzasiemiddel om er zich in verstaanbaar te maken voor Jan- en Alleman, maar om presies te uiten wat zij in hun dichterbinnenste voelen ..... Zo alleen zégt een 'dichter' presies wat hij voelt. Dat is zijn stijl, zijn taal. Individueel verschillend. B. H. EEN EIGENAARDIGE WOORDSCHIKKINU. Dat in onze taal het praedicaat, wanneer het optatieve beteekenis heeft, soms voor zijn subject staat is uit „Leve de Koning" algemeen bekend. Het zou de moeite waard zijn in oudere en jongere litteraire en omgangstaal naar meer voorbeelden te zoeken. Ik vond er een in van Lennep's Klaasje Zevenster: „Ja, zei Karoline, ik heb haar tegen dien Franschen gouwverneur hooren zeggen — weten de Heeren, ze zei het op z'n Fransch, maar ik verstond het toch genoeg," enz. N. A. CRAMER. OVER VONDEL. (FRAGMENTEN UIT EEN LEZING OVER VONDEL ALS HISTORIE-DICHTER.) (Slot.) De „Getemde Mars", gedicht toen het sluiten van den Westfaalsche vrede zekerheid geworden was, is ongetwijfeld een toonbeeld van het mythologisch-zinnebeeldige genre, door Vondel en zoo vele dichters uit dien tijd zoo gaarne beoefend. 1) Oppervlakkig zou het schijnen, of er twee persoonlijkheden in die dichters woonden, een Christelijke en een Heidensche. Daar waar het het algemeen-menschelijke geldt, in de sfeer — om die orthodoxe term eens te gebruiken — van de algemeene genade, schijnen zij Grieken en Romeinen, veelgodendienaars en stoïsche philosophen. Maar het is slechts een inkleeding, een manier, een mode als ge wilt, die men te dier tijde in andere kunsten evengoed gebezigd vindt, b.v. in de schilderkunst door niemand minder dan Rubens en een heele enkele maal door Rembrandt, maar die kon er niet mee overweg. Wij zijn tegenwoordig mijlenver van die manier verwijderd en ze wordt soms scherp veroordeeld. M. i. ten onrechte, al zijn niet alle bijgebrachte bezwaren ongegrond. 't Is waar, wanneer pruldichters zich er van bedienen, ontstaat er niet dan een belachelijk ten toon spreiden van geleerdheid. Maar hoe anders bij een kunstenaar als Vondel! Haar schaduwzijde is zeker haar exclusivisme, d. i. dat ze een zekeren graad van geletterdheid onderstelt, om niet te zeggen geleerdheid, en de breede kringen der niet-geletterden daardoor te veel van de kunst verwijderd houdt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zoo hoog gestegen, moest de dichter, die tal van grootsche gebeurtenissen, binnen en buiten de grenzen van zijn vaderland in de verschijning had zien komen, zich wel afvragen, wat in al dat enkele het algemeene zijn mocht, wat de oorzaak, het motief, de drijfkracht, is een woord het kenmerkend essentieele in alle historisch verloop. Met het verkrijgen van een bevredigend antwoord `) In de lezing werd het gedicht in zijn geheel ingelascht. Hier is dit niet noodig; het is te vinden in Ungers Vondel-editie, 1646-1647, p. 113 vv 388 N. A. Cramer op die vraag kon hij niet voldaan zijn: voor alles was hij dichter en de onafwijsbare behoefte moest wel bij hem geboren worden om nu dat geheele geschiedverloop als 't ware in een greep te resumeeren en het beeldend voor te stellen in den hem zoo geliefden vorm van een drama. Dit werk zou dan de bekroning van zijn rijk kunstenaarsleven zijn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Is de vooruitgangsleer een nieuwe leer, dan volgt daaruit, dat Vondel haar niet gekend heeft en zij hem niet kon dienen tot beantwoording van zijn vraag naar het wezen van het geschiedverloop. Vondel vindt zijn antwoord niet in wat de natuurwetenschap leert of schijnt te leeren — trouwens wat was die weten toen, bij nu vergeleken? — maar èn in zijn eigen levens--schap ervaring èn in de studie der geschiedenis, beide verlicht, gevormd als gij wilt, door kerkleer en Grieksch-heidensche traditie. Noch die kerkleer noch die traditie kenden het denkbeeld van den vooruitgang: integendeel, in beide ligt de volmaaktheid niet voor, maar achter ons. De Grieken stelden in den aanvang aller dingen hun gouden eeuw, afglijdend tot de zilveren en verbasterend tot den ijzeren leeftijd. In den grond der zaak is dit hetzelfde denkbeeld als dat van den Christen-mythe van het Paradijs en den zondenval met zijn straf, de vervloeking, waar zoowel de zedelijke, als de stoffelijke wereld onder ter nederliggen. Evenwel, daar het Christendom de beteekenis en de bestemming van het menschdom niet in het eindige stelt, leidt de waarheid in den Christenmythe vervat, volstrekt niet als die in den Heidensche, tot troosteloos pessimisme. Integendeel. Zoo wordt niet alleen de geschiedenis van den enkelen mensch, maar evengoed de wereldgeschiedenis een eindelooze tragedie, de rustelooze worsteling van een oorspronkelijk schuldelooze menschelijke natuur met de woedende en sluipende furiën der hartstochten, welke uit de oerzonde zijn voortgesproten, of van die hartstochten onderling. En waar het de wereldgebeurtenissen geldt, treden onder die hartstochten vooral naar voren de twee, die volgens de oude moralisten de ergste zijn: hoogmoed en afgunst, welke beide elkander aanvullen, elkanders keerzijden zijn, zoodat men de eene den aristocratischen, den andere den democratischen hartstocht bij uitnemendheid zou kunnen noemen. De strijdende menschelijke hartstochten de oorzaken, de drijfveeren, het essentieele, de eenige elementen der wereldgeschiedenis, ziedaar het antwoord door Vondel gevonden op zijn vraag naar het wezen van het ge kwam het er voor hem op aan, kunstenaar-schiedverloop. Nu als hij was, die waaarheid te reproduceeren, buiten zich te zetten. Over Vondel. 389 Het kenmerkt hem als een dichter van den eersten rang, dat hij deze, ik zou haast zeggen, meest grandiose van alle stoffen, heeft aangedurfd en in die poging schitterend is geslaagd. Het zijn toch juist de zeer groote dichters, die zich tot het in beeld brengen van de groote wereldraadselen hebben geroepen gevoeld. Niet, naar u reeds gebleken is, dat Vondels opvatting van het geschied zich zelf oorspronkelijk is, maar hij heeft haar op een-verloop op oorspronkelijke en aan de stof adaequate wijze gesymboliseerd. Daartoe koos hij de uit enkele bijbelplaatsen opgebouwde oud - Christelijke sage van den opstand der Engelen, die rechtstreeks hun nederlaag en val en middellijk den zondeval der Paradijsmenschen ten gevolge heeft gehad. Die opstand, verwekt door hoogmoed en afgunst, is voor hem eerste oorzaak, tevens beeld en prototype der wereldgeschiedenis. Zoo ontstond het drama „Lucifer", Vondels meesterstuk en tevens het schoonste product onzer litteratuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Na het vierde bedrijf van den Lucifer is de oorlog tusschen de getrouwe Engelen en de aanhangers van Lucifer uitgebroken. Er heeft een veldslag plaats gehad, die op de wijze van de treur dien tijd door een bode Uriël, Michael's schildknaap-spelen van in het vijfde bedrijf in heroische verzen geschilderd wordt. De uitslag was dat Lucifer en de zijnen verslagen werden en ze uit den Hemel in de diepste Hel werden neergeslingerd. Merkwaardig en hoogst zinrijk is wat er tijdens dien val geschiedt. Gedurende dezen veranderen de Engelen van gedaante. Zij worden in ijzing herschapen. Zooals gij weet, telden de oude-wekkende monsters moralisten, en Vondel op hun voorbeeld, zeven hoofdzonden. Wij zagen reeds welke de voornaamste zijn: hoogmoed en afgunst. Dan verder: hebzucht, traagheid, wulpschheid, toorn en zwelgzucht. Volgens de naieve, hoogst dichterlijke oude opvatting heeft elk dezer ondeugden of hartstochten een dier tot zinnebeeld. Gij hebt straks reeds vernomen van die van hoogmoed en afgunst, den leeuw en den draak. Daar nu deze zeven hoofdzonden ten gevolge an Lucifer's misdrijf in de wereld gekomen zijn, wordt hij onder het vallen herschapen in een monster, dat op al die zeven zinnebeelddieren gelijkt. Gelyck de klare dagh in naren nacht verkeert, Wanneer de zon verzinckt, vergeet met goud te brallen; Zoo wort zyn schoonheit oock, in 't zinken onder 't vallen, In een wanschapenheit verandert, al te vuil; Dat helder aengezicht in eenen wreeden muil; De tanden in gebit, gewet om stael te knaeuwen; 390 N. A. Cramer De voeten en de hant in vierderhande klaeuwen; Dat glinstrend parlemoer in eene zwarte huit. De rugh, vol borstlen, spreit twee drakevleugels uit. In 't kort, d'Aertsengel, wien noch flus alle Englen vieren, Verwisselt zyn gedaente, en mengelt zeven dieren Afgryslyck onder een, naer uiterlycken schyn; Een' leeu, vol hoovaerdy, een vratigh gulzigh zwyn, Een' tragen ezel, een rinoceros, van toren Ontsteken, eene sim, van achter en van voren Al even schaemteloos, en geil en heet van wert, Een' draeck, vol nyts, een' wolf en vrecken gierigaert. Nu is die schoonheit maer een ondier, te verwenschen, Te vloecken, zelf van Godt, van Geesten, en van menschen. Dat ondier yst, indien 't de blikken op zich slaet, En deckt met damp en mist zyn gruwelyck gelaet. Met opzet leg ik nadruk op deze symbolieke inkleeding, omdat ik er een argument uit put tegen de opvatting van sommigen, als zou Vondel met zijn kunstrichting zich in lijnrechte tegen bevinden met de dichters der middeleeuwen. Neen, hij-stelling behoort eigenlijk veel meer tot de Middeleeuwen dan tot den nieuwen tijd. Dergelijke symboliek is echt middeleeuwsch. M. i. is trouwens de scheiding, die men gewoonlijk op staatkundig, religieus, artistiek, wijsgeerig gebied tusschen Middeleeuwen en Nieuwen tijd maakt onjuist, of liever de grens is onjuist aangegeven. In den loop der 185e eeuw veeleer komt de groote omkeer in de denkbeelden, die een scheiding in afgezonderde tijdperken wettigt. Toevallig vond ik in het Rijksmuseum te Brussel een merk schilderij van Hieronymus Bosch, een schilder van be--waardig gin 1500, dat den val der Engelen voorstelt en als 't ware een illustratie van deze passage van den Lucifer vormt. Het is een uitstekend schilderij, al lijkt het ons modernen misschien minder sympathiek. Ook moet men erkennen, dat de schilder een onovertroffen vaardigheid heeft in het bedenken van de meest verscheiden monsterachtige figuren. 1) Zwolle, Maart 1900. N. A. CRAMER v. Mander, Schilder-Boeck, uitg. v. 1618 fo 13S vo spreekt van de „wonderlijcke oft seldsaem versieringhen, die Jeronimus Bos in 't hooft heeft ghehadt, en met den Pinceel uytghedruckt, van gespoock en gedrochten der Hellen, dickwils niet also vriendlijck als grouwlijck aen te sien". — Ben reproductie van het in den text genoemde schilderij wordt den lezer hierbij ter nadere kennismaking aangeboden. DE TAAL VAN GRAUWBUNDERLAND. 1) Tweemaal hebben de omstandigheden mij veroorloofd geruimen tijd in Grauwbunderland te vertoeven. Dit schoone bergland laat bij hen die het bezocht hebben onuitwischbare herinneringen achter van geestelijk en lichamelijk welbehagen: de lucht die men er inademt is zoo zuiver en licht; de groene dalen, door muren van sneeuwbergen inge sloten, doen ons schoonheidsgevoel zoo weldadig aan en werken zoo verheffend op onze stemming; de grootsche stilte op de toppen der bergen is zoo geschikt ons tot onszelven te doen inkeeren, en de kalme bedrijvigheid aan hun voet zet aan het landschap zulk een ver kwikkende levendigheid bij! Diep beneden u de bruisende wateren van den Rijn of van den Inn; vóór u, bij elke kromming van den postweg, telkens nieuwe groepeeringen van pijnboomen, rotsen, sneeuwvelden, en, geheel in het verschiet, verblindend wit, ongenaakbaar hoog, de trotsche gletschers; overal rondom u een natuur die, zelfs waar zij de sporen van menschenhanden draagt, verrassend en schilderachtig is. En wanneer (helaas, dit is onvermijdelijk!) door een verblijf van langen duur het oog gewend is aan al die pracht en de geest niet langer, in dezelfde mate als aanvankelijk, door het natuurschoon wordt geboeid en nieuw voedsel zoekt, dan zal de plantenkenner niet tevergeefs trachten zijne collecties te verrijken in het land van het edelweiss, van de blauwe gentianen en van de grillige orchideeën; dan vindt de geoloog, in de verschillende formaties van den bodem, een ruim terrein van studie en nuttige gegevens voor de kennis der aarde uit verre, verre eeuwen; en dan vinden zij wier studie gericht is op den mensch, zijn uitingen en zijn ontwikkeling, in dit land een bevolking die een nadere kennismaking overwaard is. Want dit bergvolkje, langen tijd als afgesloten van de buitenwereld, heeft niet alleen hoogst eigenaardige instellingen; niet alleen bevat zijn geschiedenis merkwaardige bladzijden — zooals zij weten die Conrad Ferdinand Meyer's roman „Georg Jenatsch" gelezen hebben — maar bovendien spreekt het een taal die, vooral wegens haar bijzondere ontwikkeling, den geleerden een belangrijk veld van waarnemingen aanbiedt. ') [We vestigen de aandacht op de vele kwesties, die in deze studie besproken, ook voorkomen bij de bestudering van onze taal. Vooral van i^clang zijn ze voor de volkstalen, met name voor het Fries, met z'n eigen litteratuur, en de plannen om in die taal onderwijs te laten geven. RED.] 392 Salverda de Grave Tusschen de drie deelen van Zwitserland waar, in het eene het Fransch, in het andere het Duitsch en in het derde het Italiaansch, getuigen van de herkomst der bewoners, heeft zich, in de dalen van Rijn en van Inn, een groep dialecten weten staande te houden. Gesteund door hun natuurlijke afzondering en door den vrijheidlievenden aard van het volk welks moedertaal zij zijn, hebben zij, als een keurbende van Spartanen tegenover de van twee zijden aandringende legerbenden van Xerxes, weerstand geboden aan hun, door politieke en sociale wapenen, machtige vijanden. Zullen zij ten slotte, evenals Leonidas en de zijnen, bezwijken? Dit is waarschijnlijk. Het is met de taal als met een modeartikel: noch de innerlijke schoonheid, noch de practische geschiktheid, noch de voorliefde eraan geschonken, beslist over het succes, maar het gezag van hem die er zich van bedient; het verschil tusschen beide is dat, voor de zegepraal eener taal, hoogere beschaving en ontwikkeling beslissend zijn, elementen van weinig belang waar het de mode betreft. Hoe zouden dan tongvallen, gesproken door eenige duizendtallen bewoners van betrekkelijk onvruchtbare dalen, boeren meest wier streven meer op de practijk dan op geestelijke ontwikkeling gericht is — hoe zouden zij niet ondergaan in den strijd met wereldtalen? Naar mijn ervaring te oordeelen, beschouwen de reizigers de taal van Grauwbunderland als een soort Italiaansch; hun verbazing was steeds zeer groot bij het vernemen van den waren stand van zaken: dat men hier te doen heeft met een afzonderlijke, veelgesplitste taal, die een voorwerp van nationalen trots is voor de bewoners dezer dalen. Thans, nu de strijd dezer taal met het Duitsch en het Italiaansch nog in vollen gang is, zal een bespreking ervan niet onwelkom zijn, dunkt mij, aan hen die Grauwbunderland bezocht hebben of gaan bezoeken en zich niet tevreden stellen niet de korte —doch juiste — opgaven van hun Baedeker. I. ,,Romaansch" zegt het volk, van „Ladinisch" spreken bijwijlen inheemsche geleerden en schrijvers, en beide namen, echte patronymica, hebben het voordeel licht te werpen op de genealogie der taal van Grauwbunderland. Evenals de term „Rumeensch" voor de taal die in het oude Walachije gesproken wordt, wijzen deze namen op de verwant dialecten van Grauwbunderland met de taal van het oude-schap van de Rome, dat niet moede werd zijn kooplieden en soldaten in alle richtingen te verspreiden, en dat daardoor zijn taal tot op dezen dag heeft doen voortleven 1). Daar evenwel alle volken voor welke het Latijn der ') Zie over deze namen G. Paris, Romani (Romania I, 1). De taal van Grauwbunderland. kooplieden en der soldaten een moedertaal is geworden, aanspraak op den naam „Romanen" maken, meenden de geleerden dat deze niet kenschetsend genoeg was voor een bepaalde groep van „romaansche" talen. De naam „Rumeensch" was nu eenmaal ingeburgerd en onder zich door zijn bijzonderen vorm; anders was het gesteld-scheidde met het hier bedoelde Romaansch". Sommigen verklaarden zich vóór „Ladinisch", en in Italië is dit, door het voorbeeld van een der beste kenners van de „romaansche" dialecten, Ascoli, de officiëele naam geworden; ook deze was evenwel niet geheel te verdedigen: vaak werd hij uitsluitend gebruikt voor bepaalde onderdeelen van het gebied dat wij beschouwen, en bovendien is „Latijnsch" niet minder algemeen dan „Romaansch". De term waarop ten slotte de meerderheid der stemmen zich heeft vereenigd is: „Retoromaansch". „Retië" toch was de naam dien de Romeinen, naar de oorspronkelijke bevolking, de Reti, gaven aan de provincie gevormd uit het hier door hen veroverde land, en het zijn de grenzen dier provincie welke aangeven tot hoever de Romeinen hier hun macht hebben uitgebreid en hun taal hebben gebracht'). Dit gemeenschappelijke romeinsche bestuur is de eenige band geweest die, in de wereldgeschiedenis, alle retoromaansche dialecten tot één geheel heeft vereenigd; tegenwoordig zijn de Retoromanen politisch gescheiden. Want niet alleen in Grauwbunderland wordt het Retoromaansch gesproken, men vindt de „Retiërs" ook elders. Het gebied dat zij het hunne noemen kunnen, is, sedert de tijden van het oude Retië, zeer ingekrompen. Zoo werd, nog in de 9e eeuw, in Vorarlberg uitsluitend Romaansch gesproken, en eveneens, in de 7e en 8e eeuw, in Salzburg; tegenwoordig zijn deze beide landstreken duitsch. Men kan het gebied waarop tegenwoordig het Retoromaansch de heerschende taal is, in drie, duidelijk van elkander gescheiden, deelen splitsen; het eerste omvat het grootste deel van Grauwbunderland, het tweede behoort tot Tyrol en het laatste valt ongeveer samen met de italiaansche provincie Friaul. Van deze drie „taaleilanden" bevat Friaul, de noordoostelijke punt van Italië, het grootste aantal der Retoromanen, n.l. 464.000, dus minder dan de helft van het getal inwoners onzer provincie Zuid-Holland; de gedeelten van Tyrol waar „Retisch" wordt gesproken, tellen ongeveer 11.000 bewoners (evenveel als Hoogeveen), en in Grauwbunderland wonen 40.000 „afstammelingen van Retus" (iets minder dus dan Leiden inwoners telt). Men houde bij het ver ') De hedendaagsche patriotten in Grauwbunderland zijn niet weinig trotsch op hun afstamming van de dappere Reti en noemen hun land gaarne „Rezia". Men behoeft slechts den eersten den besten dichtbundel op te slaan om verzen te lezen als: „Wanneer gij ons roept, o Rezia, dan snellen wij toe !" Zelfs legt de dichter J. A. Bühler den legendarischen aanvoerder der Reti, Retus genaamd, een monoloog in den mond waarin deze zijn nakomelingen, de trouwe „Bündner", oproept ten strijde vóór de taaleenheid! T. & L. X. 28 394 Salverda de Grave gelijken dezer cijfers het verschil van volksdichtheid in het oog: die van Zuid-Holland staat als 20 : 1 tot die van Grauwbunderland, om slechts dit te noemen. Gegeven nu het feit dat de bewoner van een dal in Tyrol een boer uit Flims in het Oberland niet of onvolkomen verstaat, dat in de kerken van het Engadin een andere Bijbelvertaling wordt gebruikt dan bij de godsdienstoefeningen in een gemeente van het Domleschgdal, dat zelfs een schrijver uit het Beneden-Engadin een andere taal gebruikt dan de redacteur van een bovenengadinsche courant, dan rijst de vraag: Hebben wij het recht van het" Retoromaansch te spreken als van een eenheid? Voorzeker neen, in den zin waarin wij „het" Fransch, „het" Italiaansch zeggen. Doch om duidelijk te maken waarin het onderscheid tusschen het Retisch en b.v. het Fransch bestaat, is een uitweiding noodzakelijk tot toelichting der begrippen „dialect" en „schrijftaal", welke wij tot kenschetsing van het verschil noodig hebben '). Daar de, van het wezen der taal onafscheidelijke, gestadige verandering der menschelijke spraak, bij ieder individu zelfstandig plaats grijpt, en daar elke verandering een onderling verschil tusschen de individuen veroorzaakt, omdat het ondenkbaar is dat zij bij allen gelijk zou zijn, zou men, „dialecten" noemende de verschillende nuances die een taal aanneemt op het gebied waarop zij gesproken wordt, kunnen zeggen, dat er evenveel dialecten bestaan als individuen. Men spreekt evenwel eerst dan van een „dialettischen" karaktertrek, wanneer deze, afkomstig van één persoon of spontaan bij meerdere ontstaan, zich over een grootere of kleinere groep van menschen heeft verspreid. En deze verspreiding behoort evenzeer tot het wezen der taal als de bovengenoemde neiging tot individueele afscheiding. Immers, de taal dient voor den omgang met anderen, en men zal dus zooveel mogelijk trachten zich verstaanbaar te maken voor hen met wie men verkeert, m. a. w. zijn taal zooveel mogelijk aanpassen aan die zijner omgeving. Er bestaan dus in de taal twee stroomingen die in een tegenovergestelde richting voeren: één die leidt tot oplossing der oorspronkelijke eenheid, en een andere die de ontstane verscheidenheden tracht op te heffen. Waar evenwel deze laatste niet werkt, d. i. waar twee individuen geen omgang samen hebben, is bij hen het uiteenloopen eener oorspronkelijk gelijke taal onvermijdelijk. En hetgeen waar is van twee personen, is ook juist wanneer het twee groepen van personen geldt, nemen wij b.v. twee dorpen. Blijven zij geïsoleerd, clan zal dezelfde taal zich, in deze beide plaatsen, op verschillende wijze ontwikkelen. Zoo moest het Volkslatijn, verspreid over een gebied dat arm was aan verkeerswegen, ') Voor de bibliographie van dit onderwerp verwijs ik naar een artikel van Dr. Horning, in het Zeitschrift f. rom. Phil. XVII, p. 160. De taal van Grauwbunderland. op de verschillende punten waar het zich kwam nederzetten, noodzakelijk van elkander afwijkende vormen aannemen. Met deze algemeene taalwet werkte, tot de oplossing der oorspronkelijke eenheid in zulk een veelheid, samen het stamverschil der volken die hun moedertaal voor het Latijn lieten varen; reeds van het eerste tijdperk der ontleening was, door het verschillende accent waarmede het Latijn gesproken werd — vooral door de vrouwen, daar de mannen, als soldaten b.v., meer in directe aanraking niet het romeinsche volk kwamen — het uitgangspunt voor de verdere ontwikkeling ervan niet hetzelfde in de verschillende middelpunten van latijnschen invloed 1). En eindelijk, in de romeinsche kolonies, het krachtigste element van romaniseering, is niet overal terzelfder tijd het nieuwe leven van het Latijn begonnen, zoodat, behalve plaatselijke, ook chronologische ver aanleiding hebben gegeven tot een groote verscheidenheid van-schillen vormen 2). Er ontstonden dus, om eenige brandpunten van verkeer, verschillende taalgroepen. Bij het toenemen der beschaving waren deze met elkander in aanraking gekomen en hadden zich — krachtens de tweede taalwet waarvan wij boven spraken — in meerdere of mindere mate aan elkander aangepast: het was natuurlijk de omvang van het verkeer die den graad van aanpassing bepaalde. Daar waar zich niets tusschen beide stelde, werd de overgang van het eene dialect in het andere geleidelijk gemaakt door wederzijdsche ontleening van taalvormen, met of zonder behoud van eigen goed. En alleen dan bleven naburige dialecten zelfstandig, wanneer natuurlijke beletselen, hooge bergen of zeeën of volken die zich tusschenin schoven, ze volkomen van elkander afsloten. Het is dus zeer moeielijk, uitgaande van den tegenwoordigen toestand der taal, waarin geleidelijke overgangen de grenzen der oorspronkelijke taal hebben uitgewischt, deze te herkennen. Weten--groepen grootendeels schappelijk gesproken kan men thans slechts drie romaansche talen onderscheiden: het Rumeensch, het Sardisch en de massa der, uit het Latijn voortgekomen, dialecten van West-Europa. Om het geheele ge deze laatste naar behooren te splitsen, zou men de middel--bied van punten moeten kennen van waaruit het Latijn er zich heeft uitgebreid; de schaarschte der bronnen voor locale geschiedenis beperkt onze kennis daarvan tot die enkele plaatsen waarvan wij weten dat zij centra van verkeer en beschaving waren, en dus waarschijnlijk ook van taalinvloed; voor het oogenblik is een wetenschappelijke indeeling der dialecten van West-Europa dus nog onmogelijk. ') Grundriss der roman. Phil. I, p. 353; Schuchardt, Vocalismus des Vulgärlatein I, p. 85. ') Gröber in Archiv für latein. Lexik. I, p. 204 vlgg. (vgl. echter G. Paris, in A nnuaire de 1'École des hauten Etudes, 1893, p. 25.) 396 Salverda de Grave Toch heeft men zulk een indeeling gemaakt en onderscheidt men niet alleen talen", zooals het Spaansch, het Italiaansch, maar zelfs „dialecten", b. v. het Picardisch in het Noorden van Frankrijk, het Bourgondisch enz. De vraag is: Waarop berust die indeeling? Welke waarde heeft zij? Bespreken wij eerst de verdeeling van een gebied in dialecten. Deze heeft slechts belang voor de praktijk, daar zij het overzicht over het geheele terrein vergemakkelijkt. Kenmerk voor de samenvoeging van eenige taalgroepen tot één dialect, zijn haar geogra phische samenhang en haar overeenstemming in enkele klankontwikke lingen; men houdt dan opzettelijk geen rekening met het onvermijdelijke feit dat enkele deelen van die vereenigde stukken andere klankontwikke lingen gemeen hebben met taalgroepen welke niet behooren tot het kunst matig samengestelde dialect. Zoo hebben b. v. deelen van het Picardisch taaltrekken gemeen met den normandisehen tongval en, nam men die trekken tot basis eener dialectindeeling, dan zouden genoemde deelen niet tot het Picardisch, maar tot het Normandisch gerekend moeten worden; de verdeeling in Picardisch en Normandisch steunt daarentegen op andere gronden, en wel op klankontwikkelingen waarin die deelen samengaan met het picardisch of met het normandisch taalgebied. Men gevoelt echter dat de keuze der klankontwikkelingen waarop men een dialect indeeling wil gronden, niet van willekeur ontbloot is. Nu is evenwel, door den verschillenden graad van aanpassing tusschen aan elkander grenzende dialecten, een indeeling niet overal even moeielijk. Met name in de retoromaansche landen — en hierin hebben wij een eerste onderscheid tusschen de talen van dit gebied en b. v. het Fransch — gaan, tengevolge van het slappe verkeer dat tusschen de verschillende landsdeelen bestaat en altijd bestaan heeft, de locale talen niet zoo geleidelijk in elkander over als in de zoo nauw verbonden stukken van Frankrijk. En nu de indeeling in „talen". Voor de vorming van deze is beslis geweest het feit dat, over staatkundig verbonden landstreken, zich-send één spraak heeft uitgebreid, die, de nuancen (ier locale taalontwikkelingen bedekkende met een effen kleed, nationaal goed is geworden van een geheel volk '). Door haar worden de ontwikkelde inwoners van een staatkundig vereenigd gebied in staat gesteld onmiddellijk met hun landgenooten te verkeeren, ook wanneer deze, als moedertaal, een anderen tongval spreken dan zij zelven. Als algemeene taal fungeert overal de locale taal — zooals de beschaafden die spreken — van een landstreek die door beschaving of politiek een overwicht over de andere deelen van het staatkundige geheel heeft gekregen. Alleen dus voor degenen die tot den nauwen kring behooren waaruit de „algemeene taal" is voortgekomen, bestaat er weinig of geen verschil tusschen deze en hun moeder') Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte', p. 378. De taal van Grauwbunderland. taal; voor de minderbeschaafden en voor hen die niet behooren tot de streek die zich de taalhegemonie heeft verworven, wordt het ver taal" in zekeren zin een vreemde-schil grooter en is de „algemeene taal, die zij moeten aanleeren. Men denke aan de Friezen, die zich op de scholen het Hollandsch eigen maken en zich ervan bedienen met een correctheid welke alleen mogelijk is bij het spreken eener vreemde taal. Eigenlijk is het verkeerd te zeggen dat een bepaalde locale taal gekozen wordt om als algemeene taal dienst te doen: zoodra aan deze behoefte wordt gevoeld, dringt zij zich op: wanneer het plan opkomt een algemeene taal te scheppen, is er reeds een begin van uitvoering aan gegeven door het overwicht dat een locaal idioom heeft gekregen. Zulk een „algemeene taal" nu bestaat er voor alle landen van het Retoromaansch niet, omdat men er nooit behoefte aan heeft gevoeld. En ziedaar een tweede verschil tusschen het Retisch en b. v. het Fransch. De „algemeene taal" kan tevens als „schrijftaal" dienst doen, en zij wordt als zoodanig bij alle beschaafde volken gebruikt. In de retische landen heeft zich wel niet één algemeene schrijftaal gevormd, maar is er toch, door de pogingen van letterkundigen in de 16e en 17e eeuw, voor sommige deelen een opgesteld. Behoudens de twee punten van verschil die wij vermeld hebben, verkeeren die deelen onderling, ten opzichte der schrijftaal, in denzelfden toestand als Frankrijk in de Middeleeuwen. Want de algemeene schrijftaal voor het geheele rijk is aldaar van betrekkelijk jongen datum, hetgeen begrijpelijk wordt, als men bedenkt dat vooral de boekdrukkunst waarde gaf aan gelijke taalvormen voor alle deelen van het land; in de Middeleeuwen namen, onder de handen van den afschrijver, de manuscripten als vanzelf de taal aan van het speciale gebied waarvoor zij bestemd waren, kleedden zich als vanzelf in het gewaad van hun nieuwe woonplaats'). In het Frankrijk van vóór de 15e eeuw heerschten, evenals thans in Grauwbunderland, verschillende schrijftalen, en als, in 1180, de dichter Quenes de Béthune, geboortig uit Artois, zich beklaagt dat men hem te Parijs verweet niet goed Fransch te schrijven: „ ... men langage ont blasmé li Franchois", dan is de oorzaak hiervan deze, dat de taal waarin hij schreef, feitelijk een andere was dan die van het Isle de France, welke eerst later de gewestelijke schrijftalen zou verdringen. Juist zoo zal een Oberlander slecht engadinsch schrijven — doch hij zou daarover niet klagen: het gevoel van gelijkgerechtigheid leeft te sterk in hem. Bovenstaande beschouwingen — en hiermede komen wij tot ons punt van uitgang terug — brengen ons tot het besluit dat, wetenschappelijk gesproken, het Retoromaanseh, een groep van dialecten die onmiddellijk aan andere romaansche dialecten grenzen, geen eenheid vormt, 1) Paul, o. 1., p. 394. 398 Salverda de Grave en dat tevens een kunstmatige indeeling die, door het bestaan eener algemeene taal, groepen tot één verbindt als b. v. „het" Fransch, „het" Italiaansch, hier onmogelijk is. De vereeniging der retische dialecten onder één vlag, heeft dus slechts beteekenis voor de praktijk en berust op deze overwegingen, dat er eenige taaleigenaardigheden zijn die bijna dit geheele gebied kenmerken, in tegenstelling tot andere romaansche talen, en dat deze tongvallen noch tot het Fransch, noch tot het Italiaansch, noch tot welke andere grootere taalgroep, ook kunnen gerekend worden. Zooals de titel van ons opstel reeds zegt, hebben wij, uit den geringen samenhang tusschen de retoromaansche landen, het recht geput slechts een gedeelte ervan te behandelen. Maar het is het gewichtigste deel. Want, op Friaul na, waar een weinig beteekenende literarische beweging valt waar te nemen, zijn alleen de talen van Grauwbunderland een schrijftaal en een letterkunde rijk. En hoewel de taalvorscher zich bij voorkeur bezighoudt met de spontane evolutie der levende dialecten, verdient in dit geval bovendien de schrijftaal onze aandacht. II. Beschouwen wij vooreerst de geographische uitbreiding der taal van Grauwbunderland en haar groepeering 1). Het zal, na al hetgeen hierboven omtrent dialectverdeeling is gezegd, duidelijk zijn dat daar waar het verkeer het slapst was, de afscheiding der dialecten het grootst is. En daar alleen in een doorloopend dal de communicatie onbelemmerd is, ligt het voor de hand dat de hoofdverdeeling der taal samen moet vallen met de geographische splitsing van Grauwbunderland in de dalen van den Rijn en zijn armen, en het Inndal. Wanneer men, op den grooten postweg van Chur naar Andermatt, uitstijgt bij het dorpje Trins, halfweegs tusschen Chur en Flims, heeft men, op de ruïne die zich aldaar op een steile, in het dal vooruitspringende, hoogte verheft, een goed oriëntatiepunt. De voet van den heuvel waarop men staat, wordt bespoeld door den Voorrijn, welken gij, aan uw linkerzijde, bij het dorp Reichenau, ziet samenvloeien met den Achterrijn, die komt aanstroomen uit het heerlijke Domleschgdal, dat zich vlak vóór u opent, aan den ingang als het ware verdedigd door de burcht Hohenrätien, die met haar rood dak scherp afsteekt tegen het groene dal. Rechts van u, aan den kant vanwaar de ') Wij bezitten van het Retoromaansch een voortreffelijke Spraakkunst van Gartner. De taal van Grauwbunderland. Voorrijn tot u komt, strekt zich het Oberland uit. Van uw hoog standpunt beschouwt gij aldus twee dalen, die elk een onderdialect vertegenwoordigen der Rijntaal: het Surselvisch aan uw rechterhand, liet Sutselvisch links en recht vóór u, in het Domleschgdal. Ja, zelfs nog verder strekt zich het Sutselvisch uit. Want aan het einde van het Domleschg, terwijl het zich rechts, bij Thusis, verlengt in de sombere Via Mala, opent het zich links door den Schynpas in een ander gebied van retische dialecten. Het is het dal van de Albula, die naar den Achterrijn stroomt en zich in het Domleschg met dezen vereenigt. De dialecten nu, in het Albulagebied gesproken, vertoonen teekenen van verwantschap met die van het Domleschg en het overige sutselvische gebied en worden daarom, evenals deze, tot de Rijndialecten gerekend. Met één naam noemt men deze laatste: het „Ober. landsch". Deze naam is evenwel dubbelzinnig en men houde in het oog dat hij, in engeren zin, gebezigd wordt voor den surselvischen tongval. Men kan zelfs beweren dat hij vooral in de laatste beteekenis voorkomt en ook eigenlijk alleen past voor het Surselvisch, de taal van „het Oberland". Vervolgen wij onzen weg door het Albulagebied. Na door den Schynpas het Domleschg verlaten te hebben, houden wij de route van den Albulapas en komen, over Tiefenkasten en Bergün, bij Ponte aan in het Engadin, het dal van den Inn. Evenals nu deze weg over den Albulapas als het ware een brug is tusschen het Rijn- en het Inndal, evenzoo zijn de Albuladialecten een verbinding tusschen het Oberlandsch en de taal van het Engadin. En dit is de tweede hoofdgroep die wij in de talen van Grauwbunderland gaan onderscheiden. De tongval van het Inndal kan, met het oog op sommige verschilpunten tusschen twee deelen ervan, onderling gesplitst worden in de taal van het Boven-Engadin en die van het Beneden-Engadin, zoodat ook hier de taalgrens met een geographische grens samenvalt; daar evenwel de beide dalen zonder belemmering in elkander overgaan, houde men het betrekkelijke van zulk een taalgrens goed in het oog. Het Boven strekt zich uit van de bronnen van den Inn, bij Silvaplana,-Engadinsch tot Zernez, en het middelpunt van dit taalgebied is Samaden. Van Zernez tot Sent spreekt men het Beneden-Engadinsch (hoofdplaats Schals) en van Sent tot de Oostenrijksche grens vindt men een dialect dat als een aanhangsel van het Beneden-Engadinsch kan beschouwd worden. Het spreekt vanzelf dat wij ons hier, waar wij den lezer een denkbeeld willen geven van den afstand die de verschillende dialecten van Grauwbunderland van elkander scheidt, tot enkele grepen moeten bepalen. Trouwens, zelfs bij een volledige behandeling der stof, zou men de stijlleer en de woordvorming buiten bespreking kunnen laten. Immers kenschetsende syntaxisregelen zijn onze dialecten niet rijk: hun stijlleer 400 Salverda de Grave is die van het Duitsch of die van het Italiaansch, en dit is begrijpelijk. daar de schrijftaal van Grauwbunderland zich onder den invloed van deze beide talen gevormd heeft. Eigen kracht tot het scheppen van nieuwe woorden, b. v. door toevoeging van een uitgang aan een bestaand woord, ontbreekt hier eveneens bijna geheel. Daar bovendien vooral de klanken een goede „test" zijn voor een dialectische indeeling — want alleen voor overeenstemming in klankontwikkeling is onmiddellijk verkeer noodzakelijk, terwijl eigenaardigheden van syntaxis moeielijker zijn thuis te brengen — willen wij ons beperken tot de bespreking van eenige klankverschillen en een beknopte vergelijking van den woordenschat. In het volgende lijstje breng ik eenige woorden bijeen in den vorm dien zij in Samaden, Tarasp en Flims hebben aangenomen, van welke plaatsen de eerste tot het Boven-Engadin, de tweede tot het Beneden- Engadin en de derde tot het Oberland behoort. Ik voeg bij elk woord den correspondeerenden franschen vorm en heb de klanken op hollandsche manier geschreven, zoodat men slechts zijn eigen uitspraak bij het lezen der woorden behoeft toe te passen, om deze juist weer te geven. Flims Samaden Tarasp 1. clef klaf kleef klaaf 2. chèvre kawra tchevra tehavra 3. pré praw pro pra 4. dur dir duukr duur 5. heure oera oegra oera 6. long lèoenk loentch loenk 7. plein plejn plajnj plajn 8. bien bejn bajn bajn 9. lac laak leej laj. Elk hiergenoemd woord moet als vertegenwoordiger beschouwd worden van een grooter of kleiner aantal andere termen, waarin dezelfde oorspronkelijke klanken in dezelfde positie voorkomen. Op één der verschillen wil ik hier den nadruk leggen. Als men de groep Samaden vergelijkt met de groep Tarasp, d. i. ongeveer het Boven-Engadin met het Beneden-Engadin, dan ziet men dat aan een franschen e, zooals in clef, in het eerstgenoemde gebied een e, in het tweede een a beantwoordt. Welk een diepe kloof daardoor tusschen deze beide dialecten ontstaat, kan men beseffen, indien men bedenkt dat in Engeland eveneens de geaccentueerde a in e wordt veranderd in de uit het Fransch ingevoerde woorden, en indien men dan nagaat welk een verschillenden indruk, aan den éénen kant pale, je déclare, lac, en, aan den anderen, pale, I declare, lake op ons maken '). ') Een enkele blik is voldoende om een bovenengadinschen tekst van een benedenengadinschen te onderscheiden, want b.v. de verleden deelwoorden De taal van Grauwbunderland. Bovenstaande voorbeelden mogen voldoende zijn om den lezer de overtuiging te geven dat wij hier met verschillen te doen hebben, grooter b. v. dan die tusschen het Stadsfriesch en het Hollandsch, en dat de indruk dien men, zoowel bij het hooren als bij het lezen, van deze tongvallen krijgt, is: dat zij verwant, maar toch zeer verschillend zijn. Deze indruk wordt nog versterkt, wanneer men het verschil in woordenschat nagaat dat tusschen de dialecten bestaat. Niet alleen hebben dezelfde woorden soms in naburige dialecten een verschillende beteekenis, maar niet zelden vindt men voor dezelfde begrippen verschil woorden gebruikt. Zoo hebben de twee taalgroepen van het-lende Engadin ieder een afzonderlijken term voor: 1) nog, te veel, vandaan; 2) lui, zachtmoedigheid, lichtzinnigheid; 3) akker, weefstoel, brandende kolen, muis, long, wagenkussen, wagenladder, sport van den wagen wiel). En ziehier eenige begrippen of-ladder, bandspijkers (van het voorwerpen die in het Oberland door een ander woord aangeduid worden dan in het Engadin: 1) na, bij, niet, slechts; 2) geloof; 3) rots, heuvel, kapel, haan, schaap, woud, boom, bliksem, schotel, oom, borst, geel; 4) haten, zoeken, rukken, schreeuwen. Deze lijst zou in niet geringe mate kunnen worden uitgebreid door de vele duitsch-geromaniseerde der eerste vervoeging, die op elke bladzijde verscheidene malen voorkomen, zijn even zoovele punten van verschil tusschen deze dialecten (volgens no. 1 en 3). „Geliefd huis" luidt in het 0. E. „chesa ameda", in het B. E. „chasa amada". „J'ai chanté un peu" luidt in Samaden „Aia hè chantó ün po", en de bewoner van Tarasp zegt daarvoor „Aia na chanty ün pa". Vergelijk verder b.v. Mattheus IV, 13: „Et, ayant abandonné Nazaret, il a habité Capernaüm" (niet opzet verander ik de officieele vertaling, oni den franschen tekst nader te brengen tot de engadinsche overzetting), zóó als het in de bovenengadinsche vertaling luidt „ed, haviand banduna N., ho el habitó in C.", met den benedenengadinschen tekst: ,, ed, aviand bandund N., a el abitA in C." Ik voeg nog de volgende opmerkingen aan het lijstje toe: Minder algemeen, hoewel zeer merkwaardig, is het feit, vermeld onder No. 4 en 5, nl. de bovenengadinsche invoeging in bepaalde gevallen van een g of k, een karak tertrek waardoor dit gebied zich zoowel tegenover het Beneden-Engadin als tegenover het Oberland plaatst. Trouwens dit is niet het eenige geval van een overeenkomst dezer beide laatste dialecten in tegenstelling tot het eerste (Vgl. No. 6). Kenmerkend voor het onderscheid tusschen het Engadinsch en het Oberlandsch is vooral No. 4, want het onbepaalde lidwoord (oberl. in, eng. uun) is daardoor reeds voldoende om deze dialecten te onderkennen. Het voorbeeld van No. 2 doet ons het verschil van behandeling zien, in deze tongvallen, van een latijnschen k vóór a (Fransch eh): het Engadinsch is op weg naar de fransehe uitspraak, terwijl Flime en andere plaatsen in het Oberland k behouden hebben. Wegens het veelvuldig gebruik der klank, is ook de verschillende uitspraak, vermeld onder No. 7 en 8, alle aandacht waard en eindelijk behoort de klankontwikkeling van No. 9 tot de opmerke lijkste van het Engadinsch. 402 Salverda de Grave woorden die in het Oberland worden aangetroffen en in het Engadin ontbreken. Ik heb deze woorden voor de hand weg gekozen en maak voor mijn opsomming geenszins aanspraak op volledigheid. Trouwens, het feit dat voor de taal van het Oberland andere woordenboeken bestaan dan voor die van het Engadin, bewijst voldoende hoever zij van elkander afstaan. Het zijn talen die men, ieder afzonderlijk, moet leeren, al kan een vergelijking, steunende op de kennis van het Latijn, de studie van het Oberlandsch b. v. vergemakkelijken voor hem die reeds het Engadinsch machtig is, en omgekeerd. Voor de beide dialecten van het Engadin bestaan geen afzonderlijke dictionnaires, maar in het bekende woordenboek van Pallioppi worden, bij elk bovenengadinsch woord de afwijkende vormen van het Beneden-Engadin en van het Münsterthal aangegeven of, zoo noodig, het woord dat, in deze tongvallen, beantwoordt aan den bovenengadinschen term. III. Toen ik hierboven zeide dat in Grauwbunderland geen algemeen gesproken taal bestaat, heb ik met opzet geen rekening gehouden met het feit dat, wanneer zij deftig willen spreken, de bewoners van het land zich bedienen van de schrijftaal, die, daar zij boven de verschillende volksdialecten een eenheid vormt„ in zekeren zin hier dus als algemeene spreektaal dienst doet. „In zekeren zin" zeg ik, want er bestaat verschil. In de eerste plaats gebruiken zelfs de meer ontwikkelden die „deftige" taal hoogst zelden, nooit in het dagelijksch verkeer, zelfs niet wanneer zij niet personen uit een ander dorp samenkomen, en bovendien blijft een algemeene spreektaal in nauwere aanraking met den tongval waaruit zij is voortgekomen en leeft met dezen mede, hetgeen niet een gesproken schrijftaal niet het geval is. Het is de school die deze laatste tracht te verbreiden; men zou haar kunnen vergelijken met de taal van iemand die, zich correct willende uitdrukken, zou zeggen: „Ik ben eenigen tijd daar geweest", met een duidelijk hoor n in eenigen, alsof die letter niet reeds lang, ook uit de alge-baren spreektaal, verdwenen was 1). Een gids dien ik opmerkzaam-meene maakte op de omstandigheid dat zijn taal zooveel verschilde van die welke ik in de boeken had geleerd, verontschuldigde zich dadelijk, door te zeggen dat hij niet de „goede" taal sprak, die hij op de school had ') Zoo luidt ik heb" in Samaden dè, in Tarasp na; deftig sprekende zegt evenwel een bewoner van het Boven-Engadin he, en een Beneden-Engadiner ho. „Gij hebt" luidt avaivet in de volkstaal van Schuls; havais is de officiëele vorm. De taal van Grauwbunderland. geleerd. Ik deed natuurlijk vergeefsche moeite hem aan het verstand te brengen dat, als er van een „goede" taal sprake was, het dan alleen zijn eigen dialect kon zijn. Maar uiterst leerzaam was het voor mij te vernemen hoe den man, niet alleen van taalvormen, maar vooral van woorden, een schat van doubletten ten dienste stonden, kunstwoorden naast volkswoorden, die toonden hoe goed men op de scholen onderwijst, maar tevens welk een fout men begaat door een schoolmeestersjargon voor „goede" taal te verslijten. Zonder de verhoudingen uit het oog te verliezen, zou men kunnen zeggen dat deze toestand in vele opzichten te vergelijken is met dien van het Griekenland onzer dagen. Dat tusschen volkstaal en kunsttaal ook elders in Grauwbunderland niet zuiver onderscheiden wordt, blijkt uit een poging tot het scheppen eener algemeene schrijftaal voor alle retische bewoners van Bündnerland, welke in 1867 door J. A. Bühler, leeraar aan de Kweekschool van Onderwijzers te Chur, tevens bekend dichter, is gewaagd. Groot patriot als hij is, wilde deze tegen de steeds verder voortdringende vreemde talen een dam opwerpen door een samensmelting van alle dialecten. Het is hier niet de plaats al de phasen welke zijn voorstel heeft doorloopen, in het breede te vermelden I). Wij willen slechts opmerken dat, indien het al bijna onmogelijk is om een algemeene taal te stichten voor een gebied waarvan sommige deelen reeds hun eigen schrijftaal hebben die in de naaste behoeften voorziet, dit zeker nooit kan geschieden op de wijze, voorgesteld en in practijk gebracht door J. A. Bühler. Ziehier zijn redenering; daar geen enkel retisch dialect aanspraak kan maken op de hegemonie, zoo moet men de goede vormen en woorden van ver dialecten combineeren. Wat hij onder „goede" vormen en-schillende woorden verstond, werd niet verklaard; het zouden natuurlijk zeer subjectieve overwegingen zijn geweest, die hem bij zijn keuze zouden hebben geleid. Immers, zoodra een vorm eenmaal in een dialect bestaat, heeft hij ook recht van bestaan en evenveel recht van bestaan als welke parallelle vorm dan ook uit een ander gebied; het middel nu om, van twee gelijkwaardige zaken, het beste te kiezen, is niet zoo heel gemakkelijk te vinden. Inderdaad zien wij dan ook dat Bühler hoogst merkwaardige klankontwikkelingen als „onjuist" verwerpt, omdat zij hem op het eerste gezicht minder regelmatig voorkomen: hij bedenkt niet dat, in de taal, onregelmatigheid juist het kenmerk van het echt overgeleverde is. Zoodat zijn poging om op deze wijze eenheid van taal in Grauwbunderland te krijgen, als mislukt kan beschouwd worden; zijn locaal „volapük" is trouwens nooit populair geweest. Doch de taak waartoe hij zich, voor zijn vaderland, geroepen achtte, was tweeledig; er zou niet alleen een algemeene schrijftaal komen, ') Het is uitvoerig behandeld door Prof. Dr. H. Morf in „die sprachlichen Einheitsbestrebungen in der rätischen Schweiz", Bern 1888. 404 Salverda de Grave maar deze zou bovendien gezuiverd worden van wat hij noemde „die ellendige verduitsching". Grijpen wij deze gelegenheid aan om, met enkele woorden, de rol te bespreken die het Duitsch in de retoromaansche landen speelt. Op twee wijzen wint deze wereldtaal steeds veld: vooreerst onmiddellijk, doordat de sociale omstandigheden haar uitbreiding begunstigen, maar tevens middellijk, door de romaansche taal te germaniseeren. Vermoedt de vreemdeling die in het Engadin of het Oberland verpoozing komt zoeken, dat hij zijn steentje er toe bijdraagt om de taal van het land waar hij verblijft en waaraan de bewoners gehecht zijn, uit te roeien ten gunste van een andere, die misschien niet eens zijn moedertaal is? En toch is het niet anders. De Romanen van Grauwbunderland — zoo niet alle, dan toch de de meeste — zijn wel verplicht Duitsch te leeren, om zich verstaanbaar te maken voor de talrijke bezoekers van hun land, op wier geld zij terecht zeer gesteld zijn; en steeds gebiedender wordt die noodzakelijkheid, daar het vreemdelingenverkeer steeds toeneemt. Niet minder groot is de invloed die uitgaat van wat men noemt de „duit taaleilanden": geheele gemeenten, door koloniseerende Duitschers-sche midden tusschen de romaansche bevolking gesticht, als waren zij gezonden om, evenals de romeinsche „deductiones", hun taal in een onderworpen land te verspreiden. Terecht wordt op de scholen rekening gehouden met de steeds gebiedender eischen van het Duitsch, maar daardoor worden ook zij krachtige propaganda-middelen. Vooreerst zijn de eenige leerboeken die in het Retoromaansch zijn geschreven, leesboeken; zonder duitsche werken is het den jeugdigen Romaan onmogelijk zijn kennis verder dan tot de allereerste beginselen uit te breiden. Vervolgens is, in de laatste jaren, de leeftijd waarop het onderwijs in het Duitsch aanvangt, telkens vervroegd, en steeds meer tijd wordt aan dezen tak van onderricht besteed, ten koste van het Romaansch. In Flims is de toestand aldus: op hun 5e jaar op de school gekomen, vangen de kinderen reeds op hun 6e jaar aan met het Duitsch; om de jeugdige leerlingen ontvankelijker te maken voor de vreemde taal, streeft men er naar, gedurende de eerste twee jaren van het Duitsch-leeren, alle onderwijs in het Surselvisch op te heffen; in de hoogste klassen wil men dan de studie van de moedertaal hervatten, opdat de leerlingen in staat zullen zijn, althans een courant of een brief daarin te lezen. Het ligt voor de hand dat, met deze achterstelling van het Retisch in de gemeenten — die, gelijk men weet, autonoom zijn in onderwijszaken, behoudens enkele rechten van de kantonale regeering, die, voor sommige vakken, niet voor het Retoromaansch evenwel, maxima en minima van leertijd aangeeft — rekening wordt gehouden op het Lehrerseminar te Chur. Nadat, tengevolge der patriotische beweging, in 1867 door Bühler e. a. in het leven geroepen, de uren, aan het Romaansch gewijd, waren vermeerderd, is dit De taal van Grauwbunderland. onderwijs sedert steeds meer ingekrompen. En kenmerkend is het volgende: toen ik te Tarasp informeerde naar iemand die mij onderricht in het Beneden-Engadinsch zou kunnen geven, werden mij dadelijk vier personen genoemd, waaronder drie leerlingen van het Lehrerseminar en tevens een man van hoogen leeftijd, een geacht burger van Schuls; ik helde er toe over een der jongeren te verzoeken mijn meester te willen zijn, doch van alle kanten ried men mij aan, mij tot den „Herr President" te wenden, omdat deze ouder was en „dus" meer van het Engadinsch afwist dan de anderen. Ten opzichte van deze sociale uitbreiding van het duitsche element staan het Oberland en het Engadin gelijk, want, hier gelijk daar, zijn het vooral Duitschers die het land bezoeken en leest men voornamelijk duitsche boeken en couranten. Wat evenwel de germaniseering der taal aangaat, deze is in het Oberland sterker dan in het Engadin. In alle romaausche talen komen woorden voor van germaanschen oorsprong; de duitsche woorden welke het Retoromaansch met de zustertalen gemeen heeft, moeten, als niet kenschetsend, hier buiten bespreking blijven. Voor de speciaal, deels aan het geheele retoromaansche gebied, deels aan Grauwbunderland of stukken ervan, eigen germaansche woorden en zinswendingen, moet men natuurlijk een onderscheid maken tusschen de volkstaal en de schrijftaal; bij deze laatste hangt de germaniseering veel af van den schrijver en hebben de syntactische germanismen de overhand. Anders dan men zou verwachten, komen in de volkstaal meer duitsche woorden voor dan in de schrijftaal: zoo is b.v. in eenige sprookjes, uit den mond des volks opgevangen en vóór weinige jaren uitgegeven, de germaniseering zoo sterk als men ze zelden in gedrukte boeken aantreft. Alleen een uitvoerige mededeeling van feiten zou in staat zijn te doen zien hoever het Duitsch hier reeds om zich heeft gegrepen. Ik bepaal mij tot de opsomming van eenige duitsche woorden die, in min of meer geromaniseerden vorm, in het Retoromaansch voorkomen. Voorop stel ik een woord dat, juist wegens zijn algemeen gebruik, kenschetsend is. De gids over wien ik daareven gesproken heb, noemde zijn kinderen „ils bups" („die Buben"), of „ils kinders", doch voegde er met een lachje bij: „Eigenlijk moest ik hen „ils mats" of rile mattun8" noemen, want dat is echt romaansch". Dat men nieuwe uitvindingen, machines b. v., met duitsche namen bestempelt, is begrijpelijk, maar dat men voor een zoo gewoon begrip als „kinderen" een vreemd woord bezigt, dat moet ons hoogst zonderling voorkomen. Ziehier verder eenige andere duitsche woorden die, in enkele streken van Grauwbunderland of in meerdere tegelijk, voorkomen: bauen, buch gast, reue, kegel, aber, bauen, bettlen, blatt, feiss, dampf, begehren-stabe, , gerne, gewalt, grob, mangel, meinen, nützen, oder, pFlug, ratte, sauber, schaffen, tafel, tier, braut, bald, bitter, brust, eigen, frei, leute, meister, schon enz. enz. 406 De taal van Grauwbunderland. Deze woorden behooren alle tot de volkstaal. In de boeken vertoont de invloed van het Duitsch zich vooral in den vorm eener letterlijke vertaling van uitdrukkingen en samenstellingen, die vaak alleen te verstaan zijn door ze weer in het Duitsch terug te vertalen; zoo vinden wij in alle boeken woordelijke overzettingen van: wohlgefallen, wohlstand, fensterglas, dadurch, aufgeben, auslegen (verklaren), ausgeschrieen werden für, ausstehen (dulden), beistehen, zugeben. Bovendien blijkt de germaniseering uit woordvormingen als Its Rhetiers, ils Helvetiers en uit constructies als „sie seien wo sie wollen", „unter einander", die, evenals vele andere, trouw nagevolgd worden. En zeer merkwaardig is de invloed, door het Duitsch op de beteekenis van sommige woorden geoefend: zoo wordt het werkwoord audir, (lat oorspronkelijk — evenals het Fransche ouïr — slechts „hooren" beteekent, sedert de 17e eeuw, onder den invloed van het duitsche „gehören", ook in den zin van „passen, betamelijk zijn" gebezigd. Wat eindelijk betreft het gebruik of misbruik van duitsche woorden door retoromaansche schrijvers, er bestaat hierin een te groot verschil tusschen deze onderling, dan dat wij een algemeene beschouwing over dit punt kunnen geven. Daar voor puristen een taal des te schooner is naarmate er minder vreemde woorden in voorkomen, begrijpt men dat het streven der Bündnerpatriotten moest zijn: uitroeiing van al wat duitsch is. Dit was evenwel een zeer delicate zaak: die woorden, zij mogen dan oorspronkelijk duitsch zijn, maken thans toch een levend deel van de taal uit en men kan wel zeggen dat, waar de invloed van het Duitsch zóó langdurig heeft gewerkt — overgeleverde liederen uit de 15e eeuw bewijzen dat — afsnijding van alle germanismen levensgevaarlijk zou zijn. En wanneer men ze al uitsluit, waardoor zal men ze vervangen? Li elk geval door een latijnsch of italiaansch woord van dezelfde beteekenis; er staat geen andere weg open. Zoo het een zuivering der schrijftaal betreft, heeft deze verwisseling geen bezwaar, maar hoe wil men in de volkstaal woorden invoeren die het volk vreemd zijn, die het niet begrijpt? Men dringt een volk geen woorden op, of, indien (lit een enkele maal mogelijk is, dan alleen aan een volk van een geraffineerde beschaving, voor hetwelk academies en salons toongevend zijn — zoo Frankrijk, waar woorden in de 17e eeuw uitgedacht door een Chapelain, een Ménage, een Balzac, een Corneille, thans in de omgangstaal gebruikt worden. Maar zeker niet bij een volk waar de letterkunde steeds een „hors d'oeuvre" gebleven is. Leiden. SALVERDA DE GRAVE. GRAMMAIRE RAISONNÉE. II. In de nieuwe Taalwetenschap stellen we dus geen regels van te voren op, hoe 't in Taal moet wezen; maar constatéren hoe en wat 't is. We geven tegelijk aan of 't waargenomene algemeen voorkomt, meer of minder, of dat het iets singuliers is. Daarna verklaren we 't zoveel we kunnen, — niet beredenéren, niet beraisonnéren we 't! In geen geval kan het ooit in ons opkomen een spraakgebruik dat minder of meer algemeen is, aftekeuren! Vroeger deed men dit gewoonlik wel, en nog zijn er zo. Ziehier enige typérende kwesties. Men weet dat na de komparatief als 't gewone woord is bij verreweg de meeste beschaafden; dat enkelen — omdat 't hun zo geleerd is — ook wel, of alleen, dan gebruiken. 't Nederlands heeft dit gemeen met het engels (as), het duits (als), het fries, het saksies, het nederfrankies en zelfs niet 't opperfrankies (in Beijeren as). Hoe doet men nu in de grammaire-raisonnée? Dan redeneert men aldus : 1) „Achter den comparatief is in de 16de eeuw ook als in gebruik ge dat, allengs toenemende, vooral in de volksspraak, zoozeer is-komen, doorgedrongen, dat het thans nog in de spreektaal, in Noord en Zuid, de meest gewone uitdrukking is. In de schrijftaal bleef dan zich handhaven; doch ook daar moest het veelvuldig, door den invloed der spreektaal, voor als wijken, dat in de geschriften der drie laatste eeuwen ta.Ilooze malen wordt aangetroffen. Inzonderheid was dit het ') Vgl. Ned. Woordbk. bij als. En Dr. Kluyver, Proefschrift, Stelling XVII: „De beschouwing over dan en als in het Ndl. Wdb. is eigenaardig voor dit werk." — 408 Grammaire raisonnée. geval in de 17de eeuw, toen de invloed der taalgeleerden zich nog niet had doen gelden, die later krachtig gewerkt hebben om dan, althans in de geschrevene taal, in zijn oud recht te herstellen. „De meeste schrijvers der 17de en 18áe eeuw gaven de voorkeur aan dan," — want juist deze waren er sterk voor dat er moest wezen een aparte schrijftaal; ze meenden: kunst in taal is onderscheiden van 't gewone; en in dat afwijkende in uiterlike van wat algemeen is moet dit te merken wezen. Toch, de Natuur was ook bij hun sterker als de Leer: ze gaven wel de voorkeur aan dan, „ofschoon zij niet zelden zich van als bedienden, dat natuurlijk het meest voorkomt bij hen, die in de gemeenzame volkstaal schreven, bij Cats, in de kluchtspelen, enz. In het midden der 18de eeuw traden de taalbeoefenaren op, om het recht van dan te handhaven. H u y d e c o p e r inzonderheid wijdde er een warm pleidooi aan. En zijne vermaning, ofschoon af en toe (door W a s s e n b e r g h, E p k e m a en anderen) bestreden, vond gehoor. In onze spraakkunsten en in het onderwijs bleef dan de geijkte term." — Merkwaardig echter: „Op zich zelve beschouwd, zijn de beide woorden geschikt om de betrekking van den comparatief uit te drukken. Dat als niet ongeschikt was om eene comparatieve verhouding te kennen te geven, blijkt nog te meer uit analoge voorbeelden. In 't Hoogd. is wie, dat voor als in de plaats trad, toen dit laatste het oude denn begon te vervangen, later zelf in de volkstaal opgetreden als uitdrukking van den comparatief: weiszer wie schnee, älter wie du, enz. En bij ons vindt men in de 17áe eeuw bij sommige schrijvers, met dezelfde overdracht, nevens als, ook gelijk gebezigd. Dan en als zijn dus beide historisch te rechtvaardigen." — Men zou zeggen, dan is de zaak in orde. Maar neen: „Zal men daarom in de schrijftaal beide gelijkelijk erkennen, of wel, alleen op de spreektaal lettende, als voor dan in de plaats stellen? Het ware niet te wenschen." 2) Dat „te wensen" of „niet te wensen" komt telkens voor in de 'grammaire raisonnée' : 't is niet de taal beschrijven zo als die werkelik is, maar zoals sommige, enkele geleerden meenden, en wensten of niet ') De tegenstrijdigheden, dat het eerst gelijkelik goed; en dan toch juister is, laten we achterwege. Grammaire raisonnée. wensten dat-ie was! .... dat werd aangeprezen, in de tijd, toen de nieuwe Taalwetenschap nog niet de oude doctrinaire begrippen had verdreven. Daardoor konden, zoals Cosijn schreef: „noodlottige onderscheidingen als tussen hen en hun, het possessieve hun en haar" gehandhaafd „als van ouds bestaande taalregels, ofschoon ze zeer bepaaldelik het werk waren der ook door hem (de Vries) in abstracto zo gesmade grammatiese betweterij." ) Hoe komt men eigelik tot deze redeneringen? Men gaat er van uit dat Taal op schrift staat, en vervat is in een woordenboek.') Hoe meer woorden daarin staan, hoe beter. Men telt ze! En die taal is 't rijkst, die de meeste heeft. ') Maar dan ook, die aanneemt dat de meeste woorden te hebben gelijkstaat met rijkdom van taal, voor die is 't ook: hoe meer onderscheidingen hoe beter; hoe meer synoniemen, hoe rijker, hoe meer vormen, hoe heerliker. Zijn ze er niet, dan moeten ze opzettelik aangemaakt. Die dit aanneemt, houdt feitelik 't uiterlike voor 't voornaamste, neemt het uiterlik voor 't innerlike, de schijn voor 't wezen. Voor die is de oudere taal met meer woordvormen, rijker als de jongere met zijn veel-en-veel meer syntaksiese koppelingen. Met die begrippen komt men er toe met een ouder stadium van 'n taal te beginnen, als schema zo nodig aangevuld uit verwante talen; of desnoods uit de fan tazie. ') Dan zoekt men het oude op, en wee zo 't tegenwoordige daarvan afwijkt! In lichte laaie vlam staan, is nu een sterk-sprekende uitdrukking. Daar ontdekt er één dat laaie in vroeger tijd een substantief was, en toen vlam' betekende! Alsof niet tal van vroegere substantiva nu adjectiva zijn! En men pochte er op dat door middel van een krant, die veel gelezen werd, door verscheidenen deze algemene uitdrukking verbeterd geschreven werd: in lichte laaie. Algemeen zegt men: korte wetten met iets, of iemand maken." Sommigen willen dat enige honderde jaren geleden de uitdrukking was: ') Cosijn, Gids Nov. '92, 242. ') Zie vooral Van den Bosch, Taal en Letteren VII, 217. — Vgl. T. & L. VI, 105/6, en V, 45. ') Hoe onjuist dit is, daarop wees Cosijn al, zie Gids o. d. a. pl. blz. 2, en Taal en Letteren III, 155. ) Zie vooral Taal en Letteren V, blz. 38. T.&L.X. 410 Grammaire raisonnée. korte metten, en dat men dan doelde op de vroegdienst (matutinae), waar de priester zich gewoon met een Jantje van Leiden afmaakte. 't „Domme volk" dat dit woord later niet meer verstond, de samenhang van 't spreek vroegdienst niet meer kende — dank zij 't protestantisme-woord met de mischien, — maakte er van: wetten. Dat mag niet: de juiste vorm moet weer ingevoerd! En men examineert — 't is 'en uitstekend middel om te zien of iemand z'n taal kent! — wat of metten betekent!') Soortgelijk is 't geval bij „allerhande soort van mensen": allerhande 1) betekent al soort, vroeger wel te verstaan. En zo veroordeelt men tal van wijzigingen. Men vraagt zich af hoe die lui willen niet brokstuk, winkelhaak, damhert, walvis, tortelduif, spinnekop, muilezel, wind hond, rendier, struisvogel, diefstal, scheenbeen, meekrap, eikeboom, beukeboom, enz. enz. Maar daar dachten onze grammaire-raisonnée isten zo dadelik niet aan, toen ze „allerhande" en „in lichte laaie vlam" en soortgelijke te lijf gingen. Trouwens veelal vonden ze 't bij toeval, want van sisteem en methode, is in de regel weinig te ontdekken; van konsekwentsie wel 't minst! En indien ze konsekwent werden, — bleef er dan van ons Nederlands nog wel over? — — Afgekeurd wordt — en men noemt het verbastering, verwarring; of onsistematies, ja anarchisties — zo 't in de Taal heet van het paard, vooral zo men er mee op heeft, „hij loopt zo goed", 3) terwijl dezelfde persoon in een ander geval of op een andere tijd zal zeggen: och, het loopt wel goed. Afgekeurd wordt dat in de ene streek — oostelik— alle stofnamen vrouwelik zijn en men dus hoort van soep, dat ze goed is, van inkt, dat ze waterig is, terwijl in een andere — westelike — streek men daarvan hij, of ie zegt; en tussen beide landgedeelten in men veelal in subjecto van hij, -ie, in andere gevallen van ze spreekt. Soms zegt men je, en met aksent tegen dezelfde persoon 12, omdat jtij, jou te familjaar, of te lomp zou klinken. Er zijn er die dit — willekeur noemen. Maar is dit nu erger dan dat naast hij: -ie, en ') Tot deze vaak afgekeurde taal hoort ook: Weet-je hoe of 't hem gegaan is? Hij dee zijn best om daar voor te zorgen. Ze waren met z'n achten. Om zeven uur ergens moeten wezen. Hij vertrok naar Amerika, om nooit weer terug te keren (= en keerde nooit weer terug). 't Was je me wel de moeite waard. Ik kan me niet begrijpen. Die jongen die gelooft het niet. Vgl. T. & L. V, 41. ') In de XVIe eeuw was 't al anders; zie Taal en Letteren II, blz. 341. ') Lees het juist opgemerkte door Kollewijn, T. & L. V, 226. Grammaire raisonnée. hem; naast ik, mij, en daarnaast wij, ons, staat; of dat bij 't werkwoord zijn, ook vormen zijn als was, en ben; .... en dan nog tal van vormen die in de spraakleer schijnbaar willekeurig naast elkaar staan ?! Hoe komt men er toe, dit allemaal aftekeuren? Ook hier is 't uitgangspunt weer: Taal mag niet veranderen. Oude Taal is beter als nieuwe; Taal verbastert als-ie verandert. Maar Taal verandert permanent, daarin bestaat zijn leven, 't gaat evenals de stofwisseling in 't organiese lichaam; zonder die verandering is taal dood ! ') Toch mocht al verouderd wezen 't sisteem, dat men 't een of ander, wat vroeger algemeen was, als norm van 't tegenwoordige stelde. Boven dat vroeger verscheelt voor bijna elke categorie van woorden, ja-dien bijna voor elk woord. 2) Dat als norm stellen van vroeger voor nu, is zo door-en-door onwetenschappelik. In welke wetenschap doet men 't meer dat men een vroegere faze voor maat-gevend stelt voor latere vorm? „'t Is alsof men de weinige zogenoemde overblijfsels uit vroeger periodes, de vermoede rudimenta van een vroeger-bestaan als normaal, het massa-gewijzigde bij wijze van toegift, liefst als aftekeuren, beschouwde!" En wij willen toch onze wetenschap niet minder gerekend zien dan de natuurwetenschap? III. De grammaire-raisonnée-ist komt eerst recht in z'n element, als hij in de historie geen gegevens kan vinden, hoe een of andere uitdrukking, dit of dat woord of woordvorm vroeger was. Dan 'raisonneert' hij eerst „sans peur", maar niet langer »sans reproche"! Hij vraagt natuurlik niet: hoe i s 't nu? en verklaart niet: verder weten we niets er van; maar, hoe vind ik als taalmeester — „quorum numerus est legio", evenals dat der duivelen, — dat het wezen moet. Als hij „enigst kind" ergens leest, dan schrikt hij op, en schreeuwt: „enig heeft geen trappen van vergelijking".3) „En ons hele volk zegt: mijn enigste zoon, zijn enigste kind, mijn enigste uitspanning, dat is ') Vgl. hiervoor, blz. 4; T. & L. II, 315. ') Zie T. & L. V, 38 noot, en blz. 43. ') Spectator 1892, 12 Nov. 412 Grammaire raisonnée. het enigste wat ik nog heb, wat me nog rest, het enigste is maar, dat etc. Al onze wezenlike auteurs hebben het met alle natuurlike sprekers gemeen. Zo zeggen we ook: beste moeder, waardste vriend. „0 ja," zegt u heel vlug en geleerd, „maar dat is een absolute superlatief!" Juist; goddank, dat we daar weer een „term", een „woord", een „kapstok" hebben. Hebt u wel eens gehoord, dat er gemoed in die term stak ?" Maar wat dunkt u van „de grenzenloze pedanterie tegenover de taal van een geheel volk, die gij daar lucht in den toon van een paar regels." 1) Ieder zegt „van nul en gener waarde", ook dat keurt de raisonnée-ist af, en beredeneert: 't moet wezen „nul en van gener waarde. Hij verbetert 't algemeen bekende „iets of iemand op 't oog hebben" in: „'t oog op iets hebben." „De drie eerste", 2) dat kan niet; en hij schrijft voortaan „de eerste drie"; — of ie 't zegt, daar wil wel niemand voor instaan. 't Spreekt dat de éen hier goed weet te praten wat de ander als onjuist beweert. Hoe is 't? „een riem onder 't hart" of „hart onder de riem"? De een vindt: een riem onder 't hart, want anders zakt het hart in de schoenen; neem een riem, bind die om je lichaam, en 't hart blijft op z'n plaats! De ander acht dit onzin, en redeneert: 't hart is symbool van de moed, dat bindt men iemand onder z'n riem; want let er wel op: riem is gordel! — Maar de ene redenering zowel als de andere is en blijft onwetenschappelik! IV. Er zijn ook nog onder deze grammairiens, zij die toegeven: ja, 't oude weer intevoeren gaat niet! maar we moeten bewaren wat we nog hebben. Daarvan mag niets af en niets bij, en zo er al iets bij komt, dan moet dat overeenstemmen met wat er is. Kort geleden schreef iemand in 't Schoolblad : „Het zou mij een cadeautje waard zijn, (niet te hoog in waardij, maar bijv. een paar Engelsche bokkings of een Deventer-kneppelkoek), wanneer ik te weten kon komen, wie de vrijmoedigheid heeft gehad, om het eerst het tegenwoordig deelwoord van het werkwoord ') Van den Bosch, Pleidooi (1893), blz. 7 ') Vgl. ook T. & L. II, 105/6. Grammaire raisonnée. 413 rijden te verwisselen met het verleden deelwoord van datzelfde werkwoord en te schrijven bereden in plaats van rijdende, zoodat wij lezen: bereden politie, bereden wapens, enz. in plaats van rijdende dito, gelijk het behoort. Het zal toch niemand in het hoofd komen om te schrijven: gegeten kinderen, voor etende kinderen, of voor stelende knapen te zeggen: gestolen knapen. Soms wordt deze of gene verleid, door overeenkomstige uitdrukkingen in andere talen, onnederlandsche woorden binnen te smokkelen; doch in deze is daarvan ook geen sprake." Daarop gaf Den Hertog dit antwoord: „Over de actieve beteekenis van attributief gebruikte voltooide deelwoorden in uitdrukkingen als: een geleerd man, een gestudeerd persoon, een bereisde Roel, een belezen mensch, een beleefd mensch (— die veel geleefd, veel met menschen omgegaan heeft, dus 8avoir-vivre bezit'), een ervaren man (lett. die veel gevaren, gereisd heeft), een bevaren matroos, een bereden huzaar, een dronken man (— een veel gedronken hebbend man, vgl. fr. un homme bu), e. a. vindt de geachte inzender belangrijke aanteekeningen in het Ned. Wdb., dat al deze woorden, behalve bevaren en ervaren, reeds behandeld heeft. Verder vindt hij de quaestie besproken in mijne Ned. Spr. III § 100 en wil hij het naadje van de kous weten, dan vindt hij uitkomst bij Prof. Van Helten in het Tijdschrift voor Ned. t. en 1. XI, bl. 187-197. Ik wil niet zeggen, dat de (vrager) op die wijze den onverlaat zal te weten komen, die het eerst „de vrijmoedigheid heeft gehad" zich dit gebruik te veroorloven, maar dit doet er ook minder toe; de man moet al eeuwen dood zijn. En al zal het niemand in het hoofd komen van gegeten kinderen" te spreken, bij zijne onderzoekingen zal de geachte inzender vinden, dat onghe ten voor „niet gegeten hebbend" (lat. incenatus) in het Mnl. wel voorkwam. Als men al, wat door vreemde invloeden in onze taal kwam, als „onnederlandsch" zou willen uitroeien, zou men een geweldig verdelgingstooneel moeten aanrichten. Intusschen is het waard, dat in het tegenwoordig gebruik van bereden weer een nieuwe begripsovergang is op te merken, nl. van „veel gereden hebbend en dus geoefend in het rijden" tot eenvoudig „kunnende rijden"." — — ') Vgl. echter Ned. Wdb. II kol. 1686. 414 Grammaire raisonnée. Tot werd en wordt veel gebruikt voor tot aan, maar ook voor tot en met. Een boek kan wel tot 1250 bladzijden tellen; wie houdt het er dan voor dat de laatste pagina 't sijfer 1249 heeft? Bij aanwijzingen waar 't presies op aankomt, laat men op tot volgen: en met, om alle onzekerheid te voorkomen. Tot en met de laatste bladzij, tot en met het laatste huis van de straat, — en dergelijke aanwijzingen meer kunnen nodig zijn. Presies-wezen is toch geen fout. „Prijzen van af ..... en hoger," leest men in bijna elke winkel, in iedere advertensie, overal. Hoe vaak is dit niet afgekeurd; nog altijd wordt er door leraren en onderwijzers tegen gewaarschuwd. Wat voor reden geven ze op? Dezelfde die zo vaak opgegeven wordt: men zei niet tot toe, en met mede, of dergelijke meer! Alsof dat een reden was? Herinnerden die lui zich niet dat tot zelf ook uit samenstelling ontstaan is, uit to-te (vgl. mhd. zuo ze). Maar bovendien, — 't woord blijkt nodig te wezen, en zo blijft het n'en déplaise les grammairiens. — — Zo heet voorradig spottend „een fraai woord, dat sedert eenigen tijd in alle aankondigingen van kooplui en winkeliers gevonden wordt, maar dat daarom niet minder onverstaanbaar blijft, als men het aan andere, aan echt-Hollandsche woorden toetst. Het wordt van goederen gebruikt, die voorradig heeten; maar hoe dat mogelijk is, vat ik niet, daar het desnoods alleen maar van het magazijn of den winkel zou kunnen gezegd worden. Immers de door middel van het achtervoegsel ig gevormde bijvoeglijke naamwoorden geven een bezit te kennen van datgene wat de stam uitdrukt. Een bloedig zwaard is een zwaard, waaraan bloed kleeft; een krachtig man, zoodanig een, die kracht heeft. Wil men het woord behouden, dan zou ik in beraad geven, nog een' stap verder te gaan, en, gelijk citroenen, waarvan men een' voor heeft, voorradig worden, zoo ook kousen, waarvan men zeker aantal-raad heeft, aantallig te maken. Misschien zou het ook gepast zijn en ter taalverrijking dienen, om, evenals men „ik heb in voorraad" omzet in „ik heb voorradig", dit uit te breiden tot andere spreekwijzen, en voortaan ook toe te laten, dat men goederen bezittig, troepen soldijig of de wijsheid pachtig heeft") Hoe dwaas is deze redenering. „Ergens overnachten" kennen we, ') Jonckbloet. Grammaire raisonnée. 415 maar „overdagen" ? Omdat we 't laatste niet zeggen, moet daarom 't eerste ook afgekeurd? „Reiziger" zeggen we, naast reizen", maar geen „reizer", nbch „reizigen"! We praten van houtwol, maar niet van ijzerwol; wel van natuurboter, maar niet van natuurvet. Enz. Enz. Enz.! We zouën aan de gang kunnen komen; en wat bleef er van ons Nederlands over, dat bruikbaar was ? Zo is ook algemeen bekend en gebruikt wereldberoemd. Er zijn er die dit afkeuren als een onjuiste samenstelling, want — men kan niet zeggen: stad-beroemd. 1) 't Is weer dezelfde redenering Bovendien, zeggen ze, de vorming is in strijd met het nederlandse taaleigen; we hebben geen samenstellingen met lokatief-, met instrumentaal-vormen. 2) Ze zijn er echter, maar al waren ze er niet dan blijft het toch onwetenschappelik deze nieuw-vormingen aftekeuren. Want wat is het uitgangspunt ook hier weer? Taal mag niet veranderen, vooral, mag niet in een nieuwe richting wat nieuws opnemen! Dit nu is in strijd met al wat omtrent Taal is waargenomen.') Eén nieuw-vorming moet toch de éerste eens wezen ? ! Dit is immers 't kenmerk: de nieuw-vorming is nodig, en daarom doet men 't zo, vaak zonder opzet, zelfs zonder 't te merken dat het afwijkt van wat gewoon is. 't Is nodig. Nu kan men meer soortgelijke nodig hebben; goed, dan vormt men het na, en de formasie is vruchtbaar. 4) ') Zelfs de Vries vond soortgelijke, als bloedbevlekt, mosbegroeid, niet aftekeuren. Van den Bosch, Pleidooi 7/8, noot. ') Vgl. echter de substantief-samenstellingen zeestad (stad aan zee) zeevis; draadbericht, vleesvoeding, stoomboot. ') Eigenaardig hoe hier Taalwetenschap en Kunst in samenstemmen. Van Deyssel, de artiest, die van Taalwetenschap niet afweet, wat 'em eer voor- dan nadelig is, zei 't al zo terecht: „Sommigen hebben tegen nieuwigheden, wanneer deze niet, zo als zij zeggen, op de taal gegrond zijn, niet volgends de leer der taalvorming zijn te verklaren, maar dit zijn (verouderde) taalgeleerden of taalkundigen, die, bij het beoordelen van taal, van een andere praemisse uitgaan als wij. Al zou een woord ten zeerste strijden tegen de geschiedenis, tegen de genealogie van de taal, — zodra het met zijn klank nauwkeuriger iets aanduidt dan een bestaand woord zou kunnen, is een artiest, (en elk ander ook) volkomen gerechtvaardigd, wanneer hid zo een woord gebruikt. ') Vgl. Taal en Letteren II, blz. 334 v.v., over Woordvorming. 416 Grammaire raisonnée. Zo ging 't vroeger, maar zo gaat het nu nog. Toen de Germanen de ablaut als tempus-onderscheid gebruikten, was dit ook iets dat afweek van het vroegere. Maar dit gebeurde langzamerhand, zegt men. Dat wil zeggen: zo lijkt het ons nu toe, nu we 't retrospektievies beschouwen. Die het 't eerst deed, voelde er evenmin iets abnormaals in, als die nu van af 't eerst of bij herhaling gebruikt. Ja, maar de taalkundigen — van onze dagen — moeten toch voor 't bederf zorgen; die waren er toen nog niet, maar nu wel. En zij ... . Maar de moedertaal — de levende — laat zich geen juk opleggen, van wie ook. „Beproeve het, wie wil, het fiere Nederlands te bedwingen: het duldt geen opgedrongen juk, het spot met de vermetele poging." 1) Alsof een taalkundige ooit iets heeft tegengehouden wat de Spraeckmakende Gemeente, ja elke spreker, nodig had. Wat hebben jaren geleden, sommigen zich niet geërgerd aan de woorden Binnenland en Buitenland; en — welke krant mist ze tegen Wie kan ze missen? Ondanks de afkeuring en tegenstand-woordig? van de taalgeleerdigen zijn ze algemeen gebruikelik. Trouwens, de taalkundige is niet „de hovenier, die de fraaiste sier uitkiest, ze zorgvuldig kweekt, bevallig groepeert en tot een-planten liefelijk geheel vereenigt. Hij overweegt de woorden en vormen in verband met het doel, waartoe zij bestemd zijn. Hij tracht de taal naar haren eigen aanleg te ontwikkelen en te volmaken, haar te zuiveren van de smetten die haar aankleven, haar vooruit te helpen op de weg der beschaving, haar meer en meer in overeenstemming te brengen met de eischen der kunst, in wier dienst zij hare roeping heeft te vervullen." z) Dat is niet 't werk van de taal-kundige. Immers „elk heeft wat 'dichterliks', wat van de dichter in zieh: arbeider en boer, geleerde en leek, in de een of andere tijd van 't leven. De ene vaker, de andere zelden, dikwijls maar voor een ogenblik. Elk kent zo'n ogenblik; dan spreekt hij 'dichtertaal', artistiek. In zijn goede ogenblikken, als hij in stemming is, dan wil hij niet zeggen wat mooi is, hij zegt het mooie. Dan is zijn taal iets individueels; ') De Vries zei het zo goed in de Inleiding van het Nederlands Woordenboek. Alleen, die fierheid kan van elke taal worden gezegd, of van geen enkele — 't laatste is natuurlik 't enig juiste. Deze waardering van de Vr. was een prinsiepieële fout' 2) De Vries, Nederlands Woordenboek, Inleiding. Grammaire raisonnée. niet de algemene. Naar elks individualiteit zal die verschillen. Zingt elke vogel niet op zijn eigen wijs? Dan is de dichter als de bloemist, die het mooie uitzoekt, meest instinctief; en het schikt. Dan is hij meer dan dat: hij is schepper van taal. Maar de taal-kundige is als de plantkundige, die beide opmerkt en aanwijst." 1) En de Spraeckmakende Gemeente neemt het over of niet; 't blijft zuiver-eigen idioom, 't wordt minder of meer algemeen. En echte wetenschap constatéért dit, onbevooroordeeld! Juist dit laatste is zo nodig ook bij 't Onderwijs. „Goeie pedagogie eist: zèlf zuiver laten zien, iemand zelf nauwkeurig léren opmerken. In de taal waarnemen wat is, niet wat 'geleerden' willen fingeren, ontwikkelt — ik weet dit bij ondervinding — het waarnemingsvermogen van de leerling, 't scherpt zijn zin voor 't uit-elkaar-leggen van wat ingewikkeld is; — ook in dichtertaal; — 't verscherpt sterk zijn eigen-taal-gevoel." ') En te meer is dit nodig; omdat het anders bederft zijn juiste eigen-taal-maak: waar hij wat anders dan 't oude nodig heeft, en wenselik acht voor 't uitdrukken van wat hij te zeggen heeft. B. H. ') Prospektus Fries Woordenboek, Voorbericht. ') Zie T. & L. V, blz. 263. ONZUIVER RIJM. H. v. Gum p p en berg, Das euphonische gesetz der unreinen reime. Allg. zeitg. beil. 74, 1-5. auch unsere besten dichter brauchen unreine reime, viele davon wirken auf unser ohr beleidigend, andere nicht, der grund liegt in gewissen harmonischen beziehungen der vokale. die musikalische har kennt fälle, in denen ein einzelner ton einem akkorde, dem-monielehre 418 Onzuiver rijm. er der regel nach nötig ist, mangelt, aber unbeschadet des wohlklangs dadurch ersetzt wird, dass der komponist ihn unmittelbar vor diesen akkorde bringt, der vorweggenommene ton summt dann im ohr des hörers noch nach, wenn der zugehörige akkord erklingt, sodass kein mangel empfunden wird, ebenso wenig ist zwei tönen im intervall einer terz oder sexte die Wirkung des harmonischen zusammenhangs ganz abzusprechen, wenn sie statt gleichzeitig, sehr rasch hintereinander erklingen, diese musikalischen thatsachen geben die erklärung zu den ästhetischen wirkungen gewisser unreiner reime, denn diese verursachen kein missbehagen 1. wenn die betonten silben eines anderen wortes das häufiger dem II., seltener dem I. reimwort vorausgeht, oder auch eine dem II. oder I. reimwort unmittelbar vorhergehende unbetonte silbe den wünschenswerten reinen vokal, umlaut oder diphthong enthält; oder wenn 2. der wünschenswerte umlaut in die klanglich ihn zusammensetzenden zwei laute zerlegt wird und diese seine komponenten auf das betreffende reimwort und noch ein ihm vorhergehendes anderes wort verteilt sind, wobei der dem umlaut klanglich nähere komponent dem reimwort zukommt. 3. zuweilen erscheint die harmonisierende wirkung des ersteren ausgleichsmittels noch dadurch gesteigert, dass sowohl dem II. reimwort der reine vokal, umlaut bezw. diphthong des ersten, als auch dem ersten reimwort der reine vokal, umlaut bezw. diphthong des zweiten in einer betonten silbe vorhergeht. — z. b. zu 1. ach ich bin des treibens müde süsser friede. sie trübt mir ja den blick ( in meinem auge zurück. 2. mein busen fülht sich jugendlich erschüttert 1 von zauberhauch, der euren zug umwittert. 3. das gräflein es blicket hinüber es dünkt ihn, als läg er im fieber. Uit: Jahresbericht über die erscheinwngen auf dem gebiete der Germanischen Philologie. FABEL VAN LEEUW EN MUIS. Ebers doet in deze verhandeling') opmerken dat de meening dat Aesopus een Afrikaner was, bevestigd wordt door dat wij bij de Aegyptenaren den oorspronkelijken vorm van de fabel van leeuw en muis vinden. DE GoEiE : Museum, No. 3, Mei 1900. ') Aegyptzsche Studien und Verwandtes von Georg Ebers. Zu seinem Andenken gesammelt. Stuttgart und Leipzig, Deutsche Verlags-Anstalt. 1900. (Pr. M. 8, geb. M. 9) BOEKAANKONDIGING. Uit de Methodiek. Een drietal paedagogische opstellen, door B. BAAS, hoofd der school te Blesse. P. Noordhof. Groningen. 1900. — 50 cent. Opstellen maken, weten we al lang, is 'n moeielik ding voor de jeugd: „Waar moeten ze 't over hebben ? Je kunt toch niet schrijven over ,,nie inedal!" »Neem 'n koe, of laat ze schrijven over 'et veen, of over iets uit „de geschiedenis! 't Is toch zo klaar als koek, dat ze er niet over „kunnen schrijven of ze moeten er eerst wat van weten!" „Wat moeten we dus eerst ?" „We moeten eerst maken dat de kinderen weten. En eerst als ze „'t weten kunnen ze 't zeggen, met de mond en met de pen: spreken „en stellen." Zo wordt er gezegd. Op deze manier is 't stellen van zelf 'n kontrole-middel geworden, evenals 't repeterend opzeggen bij 't navragen. Voor velen wordt dat wel wat min voor zo'n „belangrijke" kunst. Om 't nu wat minder dor te maken, zeggen ze er bij: ja maar, zo menen we 't niet. „Het verstand kan er door gescherpt, en 't geleerde „kan vaster wortel schieten in den geest, door 'tin verband te brengen „met vroeger verworven voorstellingen en begrippen" (blz. 54). Ze bedoelen er dan geen eenvoudig repetéren mee, maar bespreken en uitbreiden bij het opschrijven. Dit nu is zelfmisleiding om 'n naam te redden. Stellen moet nu voor hen eenmaal horen bij Nederlandse taal. „Immers al iemand aan„ neemt ons in eene vreemde taal te onderrichten, dan rekenen wij er „op, dat hij ons niet alleen de regels der spraakkunst zal onderwijzen, „maar dat wij na verloop van den leertijd ook een boek in die taal „zullen kunnen lezen, haar kunnen spreken of althans er in kunnen „correspondeeren. Toch heeft men vroeger, zoo 't schijnt, gemeend, 420 Boekaankondiging. „dat men met het inprenten van eene beknopte spraakleer genoeg „deed" (blz. 55). Ja dat is zo; vroeger dacht men, taal is spraakleer, en spraakleer is taal. Zoals men ook dacht: op s t e 1-maken is schrijven; dat is: de dingen die je te zeggen had, vaardig in letters op 't papier te zetten, zoals noch heden iemand die 't geen hij te zeggen heeft, vaardig op papier zet, altijd noch 'n schrijver genoemd wordt. Iemand die 'n onberispelik stuk kon leveren over „Het nut der insekten" of over „Hulpvaardigheid", heette er goed over te kunnen schrijven, zonder dat er bij gedacht werd of dat nu iets uit de natuurkunde dan wel uit de zedeleer was. Men eiste van de schrijver — kennis sprak van zelf, — of hij de vaardigheid bezat z'n kennis te ordenen en ze op 'n heldere en gemakkelike manier aan anderen mee te delen. „Der Name deutet nicht", — daar zijn we 't over eens. Als ze het maar goed leren. Maar toch ligt er in dat brengen van de reproduksie-oefeningen onder 't hoedje van de „Nederlandsche taal" 'n gevaar voor onpedagogiese stel-oefeningen. Men zegt zo licht: de kinderen weten nu wel de inhoud, maar nu moeten ze 't gedachte-verband leren uitdrukken: voegwoorden, bijwoorden, zinschikking etc. Of: eerst drukken ze 't uit in de makkeliker eenvoudige zin, later leren ze 't uitdrukken in samengestelde en moeieliker te konstrueren zinnen. Wat allemaal gekheid is! In 't voorstellen ligt de uitdrukking. Is de voorstelling schetsmatig, in korte lijntjes, dan is de uitdrukking ook kort. Is de voorstelling onevenredig en overladen in de details, dan doezelen ook in de uit uitwassende omtrekjes uit, en 't weergegevene is allicht-drukking de onduidelik en verward. Wie 't zakelikste en helderste onderricht geeft, krijgt de reproduksie ook in de zuiverste lijnen. Maar dan is toch de duidelikheid van het zeggen de duidelikheid van 't zien. Dan geven toch de woorden de scherpe vorm van de dingen en de juiste geziene afstanden weer terug. Waarvoor dan te vragen: zeg 't nu is anders, met dat woord voorop, of met 'n ander woord voor dat woord, of in 'n langere zin met 'n bijzin ! .... Waarom 't anders te laten zeggen dan 'et op z'n duidelikst gezien wordt! Men schiet er niet mee op! Anders is 't natuurlik, om bij 't weergeven, de kinderen bij de eerste en de tweede keer met 'n woordje of wat tegemoet te komen. Maar dit „helpen" ook, hoeft noch geen taal-onderwijs te zijn. Alleen als 't werk wordt nagekeken, en er wordt gezegd: „hier staat 'n o te veel, en daar 'n n te weinig: schrijf die woordjes is over;" — dan heeft 't men enkel over de woordjes op zich zelf, als schrapjes Boekaankondiging. en haaltjes, en wordt er dan 'n regeltje bij geleerd of betracht, ja dan heeft men taal-onderwijs. En dat zal er altijd wel bij dienen te blijven. De schrijver wil onderscheid maken tussen opstellen en andere steloefeningen. Zo hij de eerste wil leren maken, ben ik 't wel met hem eens. En dat is eigenlik voor de school ook genoeg. Waar al die tweede soort oefeningen voor nodig zijn begrijp ik niet. In elk geval vind ik, op bovenstaande gronden, onopvoedkundig: 2. Het afschrijven van een les of lesje met vervanging van een deel der woorden door hunne synoniemen. 1) 4. Het afschrijven van een opstel van den onderwijzer z) over een behandeld onderwerp, met verandering der woordschikking. 5. Idem, maar met verandering van volledige zinnen in beknopte, of omgekeerd. 6. Idem, het uitbreiden van een gegeven opstel door bijvoeging van bepalingen ') en bijzinnen. Alles te veel omhaal, en van de weg afhelpen. Vreemd, omdat de heer Baas zich ongunstig uitlaat over de steloefeningen van de heer Stellwagen, als liggende buiten de leerstof der school. „Aan de hand „van zulke boekjes krijgt het stellen het karakter van een afzonderlijk „leervak, wat het niet mag zijn." Juist daarom, hoe minder oefeningen, hoe beter. Het boekje van de heer Baas bevat drie gedrukte lezingen: I. Is de Vaderlandsche Geschiedenis een geschikt leervak voor de lagere school? II. Tweeërlei concentratie. III. Het stelonderwijs. 't Is mischien de bedoeling niet geweest: maar deze opstellen brengen ons niet veel verder. De schrijver prijst sterk de tegenwoordige tijd boven 't verledene; maar is zo voorzichtig z'n vingers niet te branden aan 't nieuwe. Daarom staan de opstellen wat zwak. ) Ook zijn ze wat slap en breedsprakig; de schrijver komt niet op gang en zeurt over bijzaken. Lezing-gebreken uit de ouwe verhandelingen-tijd, mischien. Want we zijn noch wat ouderwets in veel dingen. Overigens is 't 'n boekje dat er aardig uitziet, van papier, letters, en zo. J.B. ') 't Zelfde wordt aangeprezen bij 't leren briefschrijven; in beginsel(blz. 67) geeft hij de ware weg. ') Zo geschreven, dat de kinderen 'n „verbeterde editie" leveren. ') blz. 64 en 65. ') Zie vooral blz. 63. 422 Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: Oranje-bibliotheek voor ,jongens en meisjes. Geïllustreerd. Amsterdam, Van Holkema en Warendorf. Gr. 16 °. Per dl. f 0.90; geb. f 1.25. No. 1. TRUIDA KOK, De kleindochters van mevrouw Westlandt. Geïllustreerd door Wm. Steelink. (III, 260 blz., m. 4 pltn.). Blijde Harten. Leesboekje voor roomsch katholieke scholen. Nijmegen, L. C. G. Malmberg. 8°: No. 1 (64 en 2 blz.) f 0.27ó; No. 2 (78 en 2 blz.) f 0.30; No. 3 (80 en 2 blz.) f 0.30. A. VINCENT, Het eerste lees-en schrijfonderwijs, in 6 dltjes., m. hand!. Nijmegen, L. C. G. Malmberg. 8°: le ditje. Se, geheel omgewerkte druk (32 blz., m. afb.) f 0.20; 2e dltje., Se geh. omg. dr. (38 en 2 blz., m. afb.) f 0.20; 3e dltje.., Se geh. omg. dr. (54 en 2 blz., m. afb.) f 0.22 5 ; 4e ditje., 8e geh. omg. dr. (46 en 2 blz., m. afb.) f 0.25; 5e ditje., 8e geh. omg. dr. (46 en 2 blz., m. afb.) f 0.25; 6e dltje., Se geh. omg. dr. (62 en 2 blz., m. afb.) f 0.25. L. DE VRIES, Eenvoudig taalwerk voor de lagere school. Groningen, P. Noordhoff. 8°: le dltje. (48 blz.) f 0.20; 2e dltje. (88 blz.) f 0.30. Schuitemaker's Humoristische Voordrachten. Purmerend, Firma J. D. Schuitemaker. 8°. Per nr. f 0.10. Boon's geillustreerde Roman-bibliotheek. Amsterdam, N. J. Boon. 8°. Per dl. f 0.30; geb. f 0.60. No. 26. ANDRE THEURIET, Gebroken harten. (157 blz.). No. 27. MAX VON WIESENTHURM, De vervulde vloek. (176 blz., m. 1 pit.). Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 83. R. KOOPMANS VAN BOEKEREN, Een ongeluksvogel. (48 blz.). Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Waren geb. f 0.90. -dorf. 8°. Per nr. f 0.10; per dl. (6 nrs.) f 0.60, No. 127. N. VAN HARPEN, Een huwelijksadvertentie. Humoreske. (48 blz.). No. 128. P. TESSELUOFF Jr., Het succes van den rechercheur. (48 blz.). Slothouwers Reisbibliotheek. IIe serie Amersfoort, G. J. Slothouwer. Kl. 8°. No. 6. E. A KöNIG, Over boord. (114 blz.). Vaderlandsche Volksboekjes. Rotterdam, D. Bolle. 8°. Ve aerie (6 dltjes) f 1.20. M. L. GAGNEUR, Russische jonkvrouwen. Roman vertaald door mevr. B. de Graaf f van Cappelle. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 8°. 2 dln. (VII, 198; VIII, 214 blz.). f 5.50 FR. J. PAJEKEN, Hoe Bil Willem8 burgemeester werd. Naar het duitsch door C. van de Vliet. Met 6 platen. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 8°. (III, 231 blz.). f 1.50. Nieuwe boeken. JEROME K. JEROME, Drie man op een fietstocht. Naar het engelsch. Utrecht, Honig. 8°. (III, 253 en 3 blz.). f 2.—. OTTMAR LAUTENSCHLAGER, Verhalen [naar het duitsch]. le reeks. Venlo, G. Mosmans Sr. 8°. Per ditje f 0.40; geb. f 0.65. Kompleet in 20 à 24 ditjes.: No. 6. Twee Kerstavonden of verloren en weergevonden. Vertaald door P. van Zuiden. (104 blz.). J. J. KERSBERGEN, Gildebroeders. Haagsche roman. 's-Gravenhage, A. Sijthoff Jr. Gr. 8°. (170 blz.). f 1.90. Mr. WILLEM BILDERDIJK, Gedichten. Met portret en aanteekeningen ten dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. Deventer, 1E. E. Kluwer. Gr. 8°. (108 blz.). f 0.30. Mr. Is. DA COSTA, Gedichten. Met portret, en aanteekeningen ten dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. Deventer, . E. Kluwer. Gr. 8°. (132 blz.). f 0.40. VONDEL, Dramatische en lyrische poëzie. Met portret, en aanteekeningen ten dienste van candidaat-hoofdonderwijzers. 2e, veel verm. dr. Deventer, A. E. Kluwer. Gr. 8°. (278 blz.). f 0.75. A. L. G. BosnooM-TOISSAINT, Verzamelde werken. Met 100 platen. Rotterdam, D. Bolle. 8°. Per afl. f 0.25. Per dl. f 1.—; geb. f 1.40. XIX. Mejonkvrouwe de Mauléon. — Diana. — (431 blz., m. 4 pltn.). Dr. F. A. STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uit Gezegden, naar hun oorsprong en beteekenis ver--drukkingen en klaard. 5e en 6e Afl. — Zutphen, W. J. Thieme & Cie. Liederboek van Groot-Nederland, verzameld door F. R. Coers Fzn. Afl. 2. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 4°. (Blz. 25-48). Per afl. f 0.50; per dl. f 2.75, geb. f 3.50. Per afl. afz. f 0.60. G. RENARD, La méthode scientifique de l'hiatoire littéraire. Paris, Felix Alcan. In-8. 10 fr. Prof. Dr. C. C. UHLENBECK, Kurzgefaastes etymologisches Wörtenbuch der gotischen Sprache. 2. verbesserte Auflage. Amsterdam, Joh. Müller. Gr. 8°. (VI, 179 blz.). f 2.75; geb. f 3.50. J. M. HERZOG, Was ist ae8thetisch7 Ein Beitrag, zur Lösung der Frage. Leipzig, H. Haessel. 8°. M. 2.40; geb. M. 3.—. P. PADOVA, Siegende Mächte: Kultur, Kunst, Kritik. Wissenschaftlichlitterarische Essay. Leipzig, Eduard Avenarius. 8°. M. 1.50. A. BASTIAN, Die Völkerkunde u. der Völkerverkehr unter seine Rückwirkung auf die Volksgeschichte. Ein Beitrag zur Volks-u. Menschenkunde. Berlin, Weidmann'sch Buchh. Gr. 8°. M. 3.—. Betrekkingen voor vrouwen, [onder redactie van] JOHANNA VAN WOUDE, Amsterdam, L. J. Veen, 8°. Per deel f 0.30. XII. Tooneelapeelster-Gymnastiekonderwijzeres 1. en m. o. (31 blz.). XV. Pianostemster. — Geagrééerde op een registratiekantoor. — Rijkaklerk. — (26 blz.). 424 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften. XVI. Notaris. — Adjunct-inspectrice van den arbeid. — Bibliothecaris. — Archivaris. — (36 blz.). XVII. Architecte. — Kapster. — Boekhandelaarster en uitgeef 28 blz.). -ster. — ( W. A. PALM, Vlugschrift over kortschrift. Kritische beschouwing van de beide jongste stenografische stelsels in Nederland. Helder, C. de Boer Jr. 8°. (32 blz.). f 0.40. INHOUD van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, jrg. 5, September 1900: Jeanne Reyneke vanStuwe, Tragische Levens. — J. de Meester, Geertje. — Willem Kloos, Verzen. Levenswijsheid. Oud en Nieuw. — Dr. H. J. Boeken, Kunst en Revolutie. — Willem Kloos, Literaire Kroniek. Tweemaand. Tijdschr., 6e jrg., 5e afl., Sept. 1900, o. a.: Guido Gezelle, Sint Jans Vier. — Prosper van Langendonck, HetKoren. — Karel van de Woestijne, Kronos. — Stijn Streuvels, Een Speeldag. — L. van Deyssel, Stille Wegen. — Albert Verwey, Pinksterheil. — Is. P. de Vooys, Verzen. De Gids, No. 9, Sept. 1900, o. a.: Louis Couperus, De stille kracht. I. Boon's Géill. Magazijn, No. 15, Sept. 1600. o. a.: Holda, Het landvan Santa Claus. Een verhaal voor kinderen. — Guy B o o t h b y, De Vrouw van het Noodloot. (vervolg). — L. T. Meade en Robert Eustace, De arrestatie van kapitein Vandaleur. — Voordrachten enz.: A. Dreyfus, Gerokt, naar het Fransch door S. J. BoubergWilson. — Woord en Beeld, Sept. 1900, o. a.: Anna van Gogh-Kaulbach, Geld. — Elzevier's Geill. Maandschr., afl. 9, Sept. 1900, o. a.: Herman Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg). — Ed. Thorn Prikker, Het Einde. Tijdschrift voor Onderwijs en Handenarbeid, 4e jrg., no. 6, o.a.: D. V., Handenarbeid en zelfwerkzaamheid, I. — J. Stam, De opvoeding moet een alzijdig karakter dragen. — Noord en Zuid, No. 5, 1900, Johanna A. Wolters, Een en ander over Geel. Leuvensche Bijdragen, 4de jrg., lste all.,: L. S ch arp é, Van De Dene tot Vondel. — L. Goemans, Antonius Sexagius' De Orthographia Lingvm Belgic.v, herdrukt en niet inleiding en aanmerkingen voorzien (vervolg). — J. Jacobs, Geschilpunten der Oudfriesche klanken vormleer. Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 12e jrg., afl. 12. o.a.: Dr. A. Beets, Palmpaasch. — A. De Cock, Spreekwoorden en zegswijzen afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — Dr. N. J. Singe is, Zorg voor volksgezondheid. — A. D e Cock , Tooverij in liefdezaken. — A. D. C., Waaraan men de heksen kan herkennen. — A. D. C., Boersche grappigheid. — Kroniek. — Boek -beoordeelingen. — TAAL EN SPELLING. (Lezing, gehouden te Gouda op Dinsdag 25 April.) I. Wat was ook weer Spelling? Spelling is de aanduiding van de taal met tekens. 'n Woord is 'n klank. In reeksen van geluiden komt immers op dit ogenblik de taal tot u. In Spelling heb ik het hier op het papier. Hoe daèt iemand die taal met tekens aan wil duiden? die b.v. het woord kast wil spellen? Hij onderscheidt de afzonderlike geluiden: er zijn in kast vier verschillende geluiden, en die duidt hij aan elk met het er voor vastgestelde teken: k, a, s, t. Let wel: niemand zou schrijven kist, of kost of post. Het spreekt dus van zelf dat de natuurlike regel van spellen is: op den klank af. Met z'n wetenschap naam heet dit: de fonétiese regel. De Spelling is dus van nature-pelike foneties, en dat — omdat het is, aanduiding van klanken. Maar zei ik, „de Spelling van de talen is een van de eigenaardigste dingen van de wereld." Alle levende, d. w. z. alle door 'n gemeenschap van mensen gesproken taal verandert voortdurend. Er is 'n tijd geweest dat hier in Holland gezegd werd: Ik gebruke den hamer: gebruke: en niet zo als nu de' hamer maar dèn; wi drinken den koelen wien: wi en niet wij, en den koelèn wien voor de' koelè wein. Stelt u nu voor dat de mensen omtrent zekere tijd beginnen te schrijven. Dat zal foneties gaan. Laat ons onderstellen dat er vrij véél, in die tijd geschreven wordt. Nu zal de hand van de schrijvende mensen gewoon worden om de woorden op die bepaalde manier te schrijven, en hun oog zal gewoon worden ze aldus te zien. Wat zal er nn gebeuren als na zeker tijdsverloop de taal veranderd is? De ouwere mensen zullen de ouwe teekens blijven schrijven, en de jongere mensen zullen dat schrijven van hun overnemen. In die jongeren zou wel de neiging werken om 't weer foneties te doen, op de klank af, — maar in hun eerste jeugd hebben de ouderen hun natuurlik beduid, dat ze behoren te doen als zij. En zo zal er dan door de kracht van de gewoonte en door de macht van 't voorbeeld, 'n verschil zijn gekomen tussen de Spelling en de Taal, — die 'n andere is geworden: de T.&L.X. 30 426 J. H. v. d. Bosch Spelling zal niet meer in alles foneties, klànkspelling zijn. 'n Voorbeeld: de mensen hebben eenmaal erwt gezeid. Maar nu heet die veldvrucht niet meer èrwt, het woord van 1899 (en van lange tijd al) is ert. Die nu èrwt schrijft met 'n w, die schrijft het waard van èèuwen geleden, en hij doet eigenlik net, alsof z'n eigen woord, het woord van zijn tijd er niet zijn mag. Het woord van nû, luidt mart, de Grote Mart, de Kippemart. Voor eeuwen had het 'n k: en met 'n k wordt het ons in onze jeugd op school noch altijd voorgedaan. 1) Men noemt zulke ouwe verdwenen woordvormen de etymologiese vormen en de Spelling van 'n woord van heden za alsof het helemaal niet veranderd was, heet met z'n geleerde naam etymologiese Spelling. Men zou het ook kunnen noemen: Historiese Spelling. Waar komt dit nu op neer? Hierop: „dat de Spelling van 'n taal van nature foneties is, maar dat ze van nature ook altijd „etymologies", histories, dat is ónfoneties gaat worden. In de Spelling werken altijd twee tegenstrijdige, mèt elkaar strijdende principes. Want 'n Spelling kan zeer onfoneties worden, zodat de helft van de woorden of meer loopt met het masker van z'n voorvader voor; maar de neiging om foneties te schrijven, om niet te schrijven het woord van honderde jaren geleden maar het woord van heden, de klank van nu, blijft doorwerken. Zolang de mensen niet met elkaar afspreken, om de Spelling als ze in zekere tijd eindelik zo en zo ongeveer geworden is, — nu ook zo te houden, — zal er altijd weer nieuwe fonetiese Spelling ontstààn, daar de ouwe heen en nààst de ouwe. En wanneer de mensen nu zo met elkaar afspreken? Wel dan blijft de Spelling op dat aangenomen punt stààn, en de Taal gaat voort te veranderen; en nu wordt het aantal verschilpunten tussen de Taal in tekens en de Taal in klanken hoe langer hoe groter; hoe langer hoe groter wordt de afstand tussen wat de grote mensen de kinderen leren schrijven en de beschaafde levende taal van de beschààfden zelf, — en ..... en daar komt eindelik een krisis: de afstand wordt te groot, de mensen gaan dat zo vaèlen, ze gaan dat zo inzien en begrijpen; ze worden meer of min onverschillig voor die vastgestelde spelling, die ze ouwerwets gaan vinden, het woord in hun, het eigenlike woord, het woord van hizn Heden gaat weer in hun werken, — de fonetiese neiging is weer werkzaam geworden, schept weer nieuwe spelvormen en het schrijven van de taal beweegt zich weer in de fonetiese richting. Zelf zult u dit nu al goed en wel hebben ingezien. In de Spelling is het als in ') Het hoeft nauweliks gezegd, dat het opgemerkte omtrent ert en mart niet geldt voor het Beschaafd van die streken waar de k en de w (ook f) noch in het dialekt en daardoor in het Beschaafd bewaard zijn. Die in z'n jeugd van „de mark" of „de markt" sprak en van „erften", „'n errefien", „erftenries", zal onder invloed van onze Historiese Spelwijze", noch lang, beschaafd, „erwt" en „markt" zeggen; laat hij ook aldus schrijven. v. B. B. Taal en spelling. 427 'n huis dat tegen zich zelf verdeeld is. 't Móèt eenmaal op 'n krisis uitlopen. Alle Spelling heft zich zelf altijd weer op en gbbn Spelling kan zijn voor de eeuwigheid. De Taal verandert, en achter haar aan verandert de Spelling op den duur mèt haar. Het is 'n natuurwet. In m'n vorige lezing heb ik niet in biezonderheden de vraag beantwoord: Wannèèr is de krisis dàár? Het lokt me wel aan daarover te handelen, maar ik zal er ook nu niet op ingaan, het ligt buiten ons plan van dezen avond. Maar dit moet ik er toch over zeggen: Het hangt niet af van het ààntal van de verschilpunten. Het getal kan zeer groot zijn geworden en het kan noch betrekkelik gering zijn. Het ligt Of in 't gevoel van de mensen, Of het ligt in overwegingen van praktiesen aard bij hun. Het ligt in hun gevóèl dat ze weer lbs worden van de etymologiese Spelling, — als de klank in hun, hun weer bewust gaat worden, als ze hun taal weer als iets heel reëels gaan voelen, en dit zal hièrmee samenhangen, dat in zulk 'n tijd de mensen weer in alles ontdogmatiseren, begerig worden de feiten van hüu tijd te kennen. Men wordt weer reëel, men wordt weer skepties', men wordt weer oprecht jegens zich zelf. Men houdt op voldààn („satisfait") te zijn, men heeft begrepen dat men er noch niet is, en men gelooft dat het menselik intellekt noch altijd in staat is om verder te komen. Ook, zei ik, ligt het in overwegingen van praktiesen aard, als we een zekere vastgestelde Spelling weer los gaan laten. We gaan namelik inzien, dat die Spelling moeiliker is dan een Spelling behoeft te zijn, te moeilik voor de algemene praktijk. En 'n Spelling die ondanks zorgvuldig onderwijs, voor de praktijk niet blijkt te deugen, is schàdelik voor dat Onderwijs, al was het allèèn maar omdat ze zoveel tijd rooft, die nuttiger besteed kon worden. Nu zal 't u ongetwijfeld duidelik zijn, dat dit prakties worden van de mensen zich in dezelfde tijd zal voordoen als waarin hun ogen weer scherper gaan zien, de zin voor het feit weer gevoeliger wordt, — de tijd waarin de mensen weer nuchterder gaan worden. Mensen die weer anders zien en voelen, vormen zich weer andere ideeën, beschouwen alles weer anders. Er is noch 'n derde faktor, waarover straks. Laat ons nu zien hoe 't met de Spelling in 't Nederlands gegaan is. Op twee manieren, niet waar, kan er principieel over Spelling worden gedacht: Of men voelt voor het fonetiese, Of men voelt voor het etymologiese: voor het etymologiese gevoelt, die zich z'n eigen woord weinig bewust is, voor wie iets zeer reëels is de letter die hij heeft leren schrijven, die hij altijd geschreven ziet; die zich sterker bewust is de klank die hij zegt en hoort, voelt voor het fonetiese. Sinds het laatst van de XVIIde eeuw nu, voelde men, tot op onze dagen, de klank maar zwak. In de XVIIIde eeuw zat als 'n hoofddogma in de menschen, dat Taal niet veranderen mocht; dat taalveràndering taalverbastering was, iets kwaads, bederf. Het spreken, ook het 428 J. H. v. d. Bosch beschaafde, dat was de taal in z'n verbastering. Daar moest ten minste òòk 'n Nederlands zijn dat nièt verbasterde. Dit denkbeeld had ook in de XVIde en XVIIde eeuw al gewerkt, het was de invloed van het klassicisme. ') En er was nu ook inderdaad zulk 'n gerestaureerd Nederlands, gerestaureerd nààr het Latijn, mèt de dooie vormen uit de oudere verdwenen taal. De XVIIIde eeuwers waren 'n deftig slag. Ik zal het begrip „deftigheid" niet ontleden. U voelt wel dat Gij waart en gevoeldet Gij deftig zijn. Daarmee komt men zo optima forma gekleed voor den dag. Op dit geklede waren de mensen van die tijd uit. Het was 'n verbond van Klassicisme en Deftigheid. In de Spelling als in alle Taalgebruik, wilde men Statigheid en Uniformiteit. Z'n eigen altijd noch min of meer natuurlik dageliks leven, vond men beneden z'n eigenlike waardigheid, en de thhl van de mens in zijn waardigheid moest daarom bditen dat leven staan. Hier werkte ook dit andere klassicistiese begrip onder ('n Italiaans Renaissancebegrip) : dat als iemand wat schreef, al schreef hij maar 't eenvoudigste briefje aan z'n vrind of z'n moeder, dan moest dat, dan hoorde dat bij ieder die aanspraak maakte op de naam van Beschaafde „zo iets als Kunst" te zijn. En die ouwe Renaissance-mensen hadden noch wel gevoeld en begrepen dat de kunst van de brieven van Cicero in de fijn-klare bewustheid van mooi zieleleven zat, dat dààrdoor z'n taal kunst was. En Erasmus ideaal was noch wel geweest: 'n Cieeroniaan te zijn in dèze zin, — nièt dat men Cicero imitèèrde, maar dat men hem evenaarde, in fijnheid van denking en zegging. Maar waar was het niettemin op uitgelopen? Op imitasie, op imitasie! Hooft las twee en vijftig maal Tacitus, en toen schreef hij de Nederlandse Historiën niet op z'n eigen manier maar op de manier van Tacitus. Waren het nu enkel de Nederlandse Historiën maar geweest die er mee bedorven zijn geworden, het was noch minder. Maar aan het begrip „letter" is van 't begin van de Renaissancetijd af dit idee vast geweest: „hij die zich ter neder zet om eene letter ten papiere te brengen, vaart op als in hoogere sferen": de sfeer namelik van de Geletterdheid. De letter was 'n soort feties geworden. Geletterdheid was de grote voor Beschaafd zijn. De eis dat men veel letters en boeken-waarde van had gegeten, was een van de voornaamste elementen van de Renais terwijl nu 't Geletterd zijn in enger kring hierin-sance-kultuur. En bestond dat men het Latijn kon, minstens in vertaling de klassieke schrijvers gelezen had, dààrbij zich als men Hollands schreef op behoorlik Latijnachtige wijze uit kon drukken, — bestond het in ruimer kringen hierin, dat men schrijvende, zich niet uitdrukte in eenvoudige, natuurlike, zakelike en direkte taal. Die dit laatste deed, deed niet beschaafd. Om noch ietwat annèks te zijn met de Beschaving, moest ') Zie over het klassicisme de Eerste Lezing. Taal en spelling. 429 men minstens op papièr z'n gewone dhgelikse natuur, die dude Adam, weten uit te schudden; men moest kunnen laten merken, dat men wist van tweeërlei taal, wist van dat rhhr doen met 'n ernstig gezicht waarbij 'n mens zich kon inbeelden nu boven de gewone mensennatuur verheven te zijn. En zowel bij de eenvoudige dagelikse mens als bij de massa's der Beschaafden was het beginsel van dit schrijven: Imiteer! doe nà deze uw hogere, doe na! Want iemands Tààl is het merk van z'n geest, en bij de grote auteurs, de Taalartisten, dhhr had je eigenlik de Taal in z'n hele rijkdom en schoonheid; die nu 'n fijn merk van geest wou hebben, die had in z'n schrijven en ook als hij bij biezondere gelegenheden wat zèggen wou, — de grote schrijvers maar na te volgen. Het was de verwarring van kunst en gewone praktiese gedachtenmededeling, de verwarring van de biezondere artisten-of fijn 1) en de Algemene Beschaafde Taal, de Taal. Altijd-denkers-dialekten heeft deze zeer principiële en verderfelike fout en dit Imitasie-begrip in de Renaissance-beschaving in gezeten. 2) Maar niet altijd heeft het even verderfelik gewèrkt. In den beginne, 'n periode van verjonging van de volken, had tegelijkertijd gewerkt, krachtige oorspronkelikheid en zelfbewust nationaliteitsgevoel, en het kan denk ik niet ontkend worden dat het klassicisme toen ook opvoedend geweest is. Maar toen 't met de oorspronkelikheid uit was en de eenmaal ziele-levende ideeën puur dogma's waren geworden, toen ook cle helle vlam van 'n fier patriotisme was uitgedoofd, — toen werden inderdaad de tijden vervuld, de periode van de voor allen een en dezelfde SCHRIJFTAAL was daar. In de XVIIde eeuw had elk van de grote auteurs, Vondel, Huygens, Cats, Hooft, elk z'n eigen taal geschreven en hun moeders dialekt was in hun taal; en ook in de kleinen was individualiteit geweest en beschaafde vrouwen hadden hun brieven geschreven in de taal van hun beschaafde spreken. Ondanks het klassicistiese dogma was het XVIIde eeuwse schrijven vol ') Dialekt is hier en elders = taal gebruikt. — Dialekt van elkaar zijntwee (of meer) talen die dezelfde zijn maar toch niet in alles, die dezelfde taal zijn maar verschillend. Men kan evengoed zeggen: „het Nederlands is een dialekt van 't Duits" als: „het Duits is een dialekt van het Nederlands": 't is een en dezelfde taal maar verschillend. En zo is de taal van een beschaafd Nederlander ook dialekt van die van z'n even beschaafde vriend of buurman. Ieders taal is in z'n geheelheid individueel. Maar op een zeker aantal punten overeenkomende met de taal van die hem omringen. — Meest individueel is de taal van denkers en dichters. Individueelst van al de taal van de echte dichter in z'n meest biezondere momenten. v. D. B. ') Zie over oude en nieuwe Taalbegrippen vooral de opstellen van Buitenrust Hettema in de lopende jaargang van Taal en Letteren: 'tNederlands en z'n Studie, met name dat in de vorige aflevering. Ook van dezelfde schrijver in de Grids van 1896: 't Fries en z'n Studie. v. D. B. 430 J. H. v. d. Bosch geweest van individualiteit, van echte taal. Nu zijn we in de XVIIIde eeuw en zelfs zij die zich dichters noemen, hebben niet meer hun eigen individuele en momentane dialekten; behalve 'n algemeen dichterjargon schrijven ook zij de gemeenschappelike zielloze Schrijftaal, mengsel van kanselarijschrijfmanier en dichterdialekt waar het persoon like, de ziel, was uitgedistilleerd. Ik zal het, hoewel het wel op onze weg ligt, niet verder gaan onderscheiden. Dat de Spèlling etymológies was, behoef ik niet te zeggen. Dat de grammatikale vormen etymolagiese waren d. w. z. dooie, lang uit de werkelike taal verdwenen, spreekt van zelf. Dat het vol dooie woorden zat, hebt u begrepen; ik voeg er bij: met veel Zuid-Nederlands. Het is dikwils gezegd, dat de Staten-Bijbelvertaling er ook sterk op geïnfluenseerd had, maar dit moet noch altijd bewezen worden. Tegen deze aldus geworden Schrijftaal, Mijne Hoorders, hebben wij nu noch altijd de strijd. De strijd is tegen het dooie, etymologiese woord, tegen de dooie etymologiese grammatika, tegen de dooie, etymologiese spelling. Want we zijn niét meer in de XVIIIe eeuw, maar de XVIIIe eeuw werkt noch na en .... wij zijn noch altijd in de Renaissance-tijd. Wij gaan de nieuwe Tijd, die de Renaissance-periode opvolgt zoals de Renaissance de Middeleeuwen, die Nieuwe Tijd gaan we wel in nu, maar het is noch Overgang, en wij zijn noch altijd onder de invloed van het ouwe Klassicisme met z'n vals kunstbegrip en z'n vals taalbegrip, onder de invloed ook van het ouwe onartistieke, onnatuurlike hoogheidsgevoel dat „Deftigheid" heet. Maar in de XVIIIe eeuw, zijn we niet mèèr. Laat ik vlug schetsen hoe het ging. Op het eind van die eeuw, later dan in Engeland, Frankrijk, Duitsland, kwam de Reaksie, en daarmee began de overgang, begon de XIXde eeuw: ± 1780. De stroom van de echte Taal die in het dagelikse spreken als onder de grond was blijven doorgaan, kwam in van Alphen, in Betje Wolf, in Bellamy en z'n vrienden, in Feith weer voor den dag. De kracht van deze beweging werd gebroken. Het duurde niet lang of alles zat in de Politiek: ik behoef u de Geschiedenis des Vaderlands niet te herinneren. En onderwijl bleef het Ouwe Geslacht machtig. Op het laatst van de XVIIIde eeuw was het aak, dat vele klassiek gevormde mannen er zich voor beijverden, om wat er noch te wensen overbleef ten opzichte van de Eenheid van Spelling en grammatikale vorm in orde te brengen en de XVIIIde eeuwse EENHEID te kodificeren, en te bestendigen voor de eeuwigheid. En het kwam er toe in de jaren 1804 en 1806, dat de grammatika van Petrus Weiland en het Spellingstelsel van Matthijs Siegenbeek van Regeringswege (lét wél!) van Regeringswege geaccepteerd, en voor het Onderwijs van heel de naatsie, daarmee voor de naatsie zelve, verplichtend werden gesteld. Minister van Onderwijs was toen de hoogbegaafde en voortreffelike Taal en spelling. 431 Joannes Henricus van der Palm, — dezelfde die 10 jaar later toen na onze Restaurasie als zelfstandig volk, de prijsvraag werd uitgeschreven „een gedenkschrift te leveren van Neerlands Herstelling in de stijl van Sallustius", die ouwe Latijnse historieschrijver, — dezelfde Van der Palm die de prijs toen behaalde en Neerlands Herstelling beschreef niet in z'n eigen stijl, maar in de stijl van Sallustius. Denk aan Hooft. Maar deze Regeringsdaad was nu ook het begin van het einde. Krachtig protesteerde Bilderdijk, de sterke Germaan. Hij die de Nederlandse geleerden altijd opnieuw weer zei dat ze hun grammatika niet kènden, dat ze in hun taalopvatting verlatiniseerd waren. Bilderdijk wilde geen Eenparigheid. Hij had het gezien, dat eenparigheid, de fiksie van in allen een en dezelfde taal, 'n boei was voor de zielen, in schrijven en in alle hogere spreken. Hij had het gezien dat in die fiksie de letter de taal wordt, niet meer de letter de aanduiding van de klank; hoe de letter op die wijze de klank van het Beschaafde Spreken-zelf bederft. 1) Het verzet baatte niet. Maar het zuivere water van de Levende Taal, de door de gemeenschap gesprokene, blèèf overal opborrelen. Lees De Wacker van Zon, lees Vosmaer, niet onze overleden tijdgenoot maar z'n oudoom. En terwijl Staring in deze tijd echte kunst voortbracht in z'n persoonlik ideoom, sprak Halbertsma tot z'n leerlingen en in z'n geschriften zodanig over de Taal en het Schrijven, dat we in z'n denkbeelden de denkbeelden die nu onze tijd bewegen, embryonies herkennen. En eindelik ..... de Romantiek: Beets, Van Lennep, Kneppelhout, Toussaint, Potgieter, Hasebroek, Bakhuizen, Heye, ik noem ze maar door elkaar; want in hun aller werken is, als in van Alphen, Bellamy, Betje Wolf met wie de XIXde eeuw in de Taal en de Kunst aanbrak, dit éne verschijnsel: de mensen gaan zich bevrijden, ze willen in hun schrijven zich zelf weer worden, ze willen weer individualiteit zijn in hun tààl. Wel is in het eerst hun kunstbegrip vals, maar daar begint zich toch eigen dialekt te vertonen bij dichters en prozaïsten beide. Midden tussen die jongeren staat hun oudere en wijzere, die tegelijk nuchteren en diepzinnige Jacob Geel, de Graecus. Hij was al de fijne en onverbiddelike kritikus van het oude en de wegwijzer naar de toekomst geweest, toen zij noch bijna kinderen waren. Van hem vernemen ze dat „dichterlike tààl" geen poëzie, geen kunst is; dat alle waarachtige ') Zie over dit punt ook: Siegenbeek, Waarschuwing tegen eenige in zwang gebragte verbasteringen onzer Moedertaal (zie Taal en Letteren 1900, pag. 198); J. A. Alberdingk Thijm, De Nederduitsehe Spelling, in haar beginsel, haar wezen en ei sehen beschouwd, 1847; Jac. v. Lennep, Iets over de uitspraak onzer Taal in de Nederlandsche Volksalmanak van De Bull (bij Van Kesteren) 1860. En let op die dames die hun best doen om altijd hij, hem, het, „zo zo zei Piet" etc. etc. te zeggen. 432 J. H. v. d. Bosch taal persoonlik is; van hem vernemen ze wat kunst is. En onder worden ze een dag ouwer; ze beginnen tot zich zelve te komen.-tussen Bakhuizen van den Brink verklaart hun Geel; in Potgieter verpersoonlikt zich een klaarder en dieper kunstbegrip. En nu ook brèèkt de stroom van de Algemene Levende Taal voor den dag uit de bodem. Midden in de Romantiek staat daar 'n teken, 'n simbool, het Boek de Camera. Het was 'n zeer jeugdig boek, de diepe alles begrijpende poëzie van Potgieter, de vier jaar ouwere, is er niet in. Maar hierin is de grote simboliese betekenis van de Camera, dat het uit die tijd het zekerste teken is, dat het Nederlands eenmaal niet langer meer 'n dode Schrijftaal, maar waarlik Het Nederlands weer zijn zal, de veel genuanceerde taal van „gans het volk. ' Ik zou niets liever doen, Mijne Hoorders, dan m'n schets te vervolgen, te vervolgen tot op onze dagen toe, om U te doen zien hoe de oude schrijftaal zich in de loop van deze eeuw al meer en meer is gaan ontbinden en oplossen; hoe we dan nu zijn gekomen in 't begin van 'n tijdperk, waarin de hele naatsie zal kunnen lèren schrijven, in Levende Taal. Maar ik mag niet verder gaan. Ik heb de Richting gewezen, waarin het Nederlands zich ontwikkelt, en dit volstaat om U de Spellingbeweging van tegenwoordig in haar eigenlike, haar historiese betekenis te doen begrijpen. Het was omtrent 1860 dat een reactionair tijdperk weer aanbrak: 1860 tot 1880. In 1855 sloeg de Fries Roorda, Hoogleraar te Leiden, voor, om het Nederlands eenvoudiger te gaan schrijven: z'n voornaamste voorstel was, niet meer te schrijven de etymologiese n van het lidwoord etc.: dus altijd de grote man, de harde stoel. Hij wendde zich tot z'n niede- Hooggeleerden, de mannen van de Koninklijke Academie." Er kon niets van komen. De Vries en Brill waren met het advies belast geworden. Beiden waren innig tègen. De Vries beschouwde Roorda's beginselen als „zeer gevaarlik en verderfelik." Brill zag in de taal van een kiesen en smaakvollen redenaar" het waar model van taal. Klassicisme! Ze bewezen voor de zoveelste maal wat 'n superlatief van 'n frase dat was, als zij praatten: van „de Taal is gans het Volk", „de ziel van 'n Volk is in zijn Taal." Roorda gaf in 1858 z'n boek, maar het was 'n roepen in de woestijn. Het slechte tijdperk 1860-1880, toen heel de naatsie op banen van valse ontwikkeling raakte, was aanstaande. Het was er. Huet en Multatuli zijn toen onze Rechters geweest. In de Litteratuur was het het einde van de Romantiek. In het schrijven werd de tradietsie van de Camera allengs vergeten. De taal werd weer letter. Het baatte niet dat Beets wààrschuwde tegen de verlettering van de Taal en er ogen voor trachtte te openen, dat Dé Taal bij de Ongeletterden is. Zie het stuk van 1867 Over de betekenis der Ongeletterden voor de Letterkunde"; te vinden in Ver Het zou noch twintig jaar lang door alle „deskundigen"-scheidenheden. gelezen worden en door bijna niemand begrepen zijn. Het baatte niet Taal en spelling. 433 dat Eduard Douwes Dekker telkens op nieuw toonde en zeide, wat Taal was, dat het klank was en dat het was natuurlike zielsuiting. En terwijl de Regeringsgrammatika en Regerings-spelling van Weiland en Siegenbeek naait algemeen erkènd was geworden, tal van auteurs als Alberdingk Thijm, van Lennep (twee mannen over wie ik afzonderlik had moeten spreken als ik uitvoeriger had kunnen zijn), Beets, Hofdijk, Potgieter, Toussaint, in 't spellen altijd hun eigen gang waren gegaan (iets wat eigenlik van zelf spreekt, nl. bij 'n onverechoold volk), — werd nû, tussen 60 en 80 'n schijn-spelling-eenheid bereikt. Toen in 1865 De Vries en Te Winkel het Spellingstelsel van Siegenbeek hèrzagen, voltooiden, naar hin inzichten wetenschappelik bevestigden en opnieuw kodificeerden, werd deze daad als 'n zegening ontvangen. Het was in de eerste jaren van het Middelbaar Onderwijs, en straks werd de XVIIIde-eeuwse eenparigheid overal aan het opwassende Nederland voorgesteld als 'n hoogste opbloei van de Taal. Slechte jaren zijn het voor ons schrijven geweest, tussen 60 en 80; en bij de grote massa van beschaafd en onbeschaafd die niet tegen de slechte leer van z'n meesters bestand is, slecht ook tussen 80 en nu Het had en het heeft, verschillende oorzaken. Maar het Spellingstelsel was er een van. Want in 'n Spellingstelsel huist 'n geest. In 'n Spellingstelsel werkt 'n Taalbeschouwing; ook uit Taalbeschouwing is het geboren. En het 'n XVIIIde-eeuwse stelsel Siegenbeek-De Vries en Te Winkel, niet de etymologiese grammatika er mee anneks, is, in geest en in waarheid onderwezen, 'n Taalonderwijs dat buiten het Leven staat: dat niet iiit kan gaan van de levende dingen, niet ahn de levende dingen onderwijzen kan, dat gèèn zin voor feiten wekt en nièt met feiten leert omgaan. Ik behoef U niet te zeggen, Geachte Hoorders, dat Siegenbeek, De Vries, en Te Winkel goede, erentfeste, geleerde en scherpzinnige mannen geweest zijn. Maar .... de tijden veranderen. U herinnert zich wat ik van Roorda vertelde, hoe hij aan de illustre mannen van de Kon. Ac. voorstelde, of men niet zou ophouden te schrijven de etymologiese n van den, dien, wien, goeden, armen etc. Hoe alles zich daartegen verklaarde; De Vries z'n beginselen bestempelde als zeer gevaarlik en verderfelik. En nu, veertig jaar later, daar verklaren de nû-eminentste mannen, de evenknieën van de mannen van toen, als zij ook leden van Akademies van Wetenschappen, dat het voorstel van Roorda 'n eis des tijds is geworden. De vorige maal deelde ik U mee, hoe de Voorstellen ter Vereenvoudiging van Spelling en Schrijftaal mèè zijn uitgegaan van de Hoogleraren Symons, Van Helten, Speyer en Logeman, en hoe zich in beginsel, en helemaal of ten dele met de Voorstellen zèlf, bijna al onze Hoogleraren in „Nederlandse Taal- en Letterkunde" met hun eensgezind hebben verklaard. De taalwetenschap van 40 jaar 434 J. H. v. d. Bosch geleden, Mijne Hoorders, is niet meer de onze. Dit is die derde faktor die Spellingverandering bewerkt, die derde die ik straks zeide noch te zullen noemen: het voortschrijden van de wetenschap. Het zou U allen, denk ik, interesseren als ik U er over mocht onderhouden, wáàrom de wetenschap waarop het stelsel De Vries en Te Winkel rust, voor ons geen wetenschap meer is, hun stelsel onwetenschàppelik. Maar het zou ons te lang bezig houden. Wat voor hun verbastering en taalbederf was, nl. de taalveràndering, is voor ons geworden taalontwikkeling. De taalwetenschap is gekomen op het standpunt van de natuurwetenschap; door de invloed van de natuurwetenschap heeft ze haar ware objekt, haar eigenlik terrein gevonden, zelf is ze natuurwetenschap geworden. Ik zal gelegenheid vinden er noch op terug te komen. Maar ook die twee andere faktoren zijn gaan werken: De mensen zijn prakties geworden; daarom willen ze 'n ander onderwijs. En hun taalgevoel is veranderd. Na 1880 is er 'n reaksie komen opzetten zo geweldig, dat we na 20 jaar nu, Geestelik Nederland nauweliks herkennen. In het Schrijven zijn de jongere generasies zich sterker dan in de dagen van de Romantiek en vèèl algemener, hun eigen taal die klank is in hun, bewust gaan worden. Het Nederlandse Schrijven ontwikkelt zich weer krachtig in de richting van de Camera. Als we uit het geschrevene van de laatste 20 jaar 'n grammatica maken, ziet hij er totaal anders uit, in vormen, in syntaksis, in alles, dan het noch altijd als taalkundig gedoceerde ouwe boekje. Wat de Spelling betreft, merkt men bij de schrijvers 'n onverschilligheid die zich volstrekt niet poogt te bemantelen. Op allerlei wijze wijken ze af van het hun op school ingeprente „gebruik" en bekommeren zich om geen woordenboek. Het is merkwaardig om te zien wat onze eerste schrijvers zich omtrent ei en ij, dubbele en enkele e en o permitteren. Zelfs onder de ouderen, bij de meest geletterden onder hun vertoont zich die onzekerheid en onverschilligheid. Het schrikwekkendste voorbeeld hiervan is Prof. ten Brink in z'n geïllustreerde Geschiedenis van de Nederlandse Letterkunde. Door z'n hele boek heen schrijft hij om maar iets te noemen, telkens 4de naamvallen in de eerste naamval, presies die dingen die ons het wijze hoofd doen schudden als op admissie-eksamen voor Gymnasium en H. B. S. de 12-jarige er zich mee vergist; tal van keren schrijft hij die voor dien, ook, o Hemel, als betrèkkelik voornaamwoord: de man die ik zag komen. En 't was noch wel Ten Brink die op het Dortse Kongres zei, dat het kostelikste wat de Kongressen ons bezorgd hadden — de Spelling-eenheid was. Is deze onverschilligheid, Mijne Hoorders, iets goeds? Niet de slordigheid; de slordigheid van schrijf maar zonder beginsel raak." Slordigheid is altijd 'n kwaad. Maar het is 'n teken, dat de mensen uit de waan geraken dat de letter de taal zou zijn, en dit is iets goeds. Moeten we er nu niet bijzijn; en zorgen dat de mensen van deze tijd Taal en spelling. 435 die zich van het ouwe stelsel dreigen los te maken, niet op hol slaan? Als we hun niet de teugels vieren, hun geen ruimer vrijheid toestaan, dan zal het gebeuren. Ik verzeker u er is 'n tijd komende, dat de mensen, en let wel die mensen die we in 'n vroeger tijdperk als de toongevers beschouwd hebben, de Schrijvers, de echte klassièke Schrijvers ook, als we niet op ons qui vive zijn, de vrijheid zullen nèmen, 'n vrijheid, die ons nu bandeloosheid zou schijnen. Ziet hoe 't was in de XVIIde eeuw, — toen onze Litteratuur almee op z'n allermooist was! U zult het zeker met mij eens zijn, dat het niet de verstandige manier is wat zeker soort deskundigen" in de onderwijzers-eksamen-kommissieën veel hebben gedaan, ook dit jaar weer zullen doen, — de eksaminandussen gebieden: allemaal schrijven mijne, eene, mijnen, etc.! Is dan niet vrij wat verstandiger wat een van onze degelikste en verdienstelikste taalkundigen, maar 'n man van het ouwe régiem, C. H. den Hertog, voorstelt: „Bij examens late men het gebruik van een woordenboekje toe — zooals men logarithmentafels, passer en liniaal toelaat"? Maar indien deze laatste wanhopige uitspraak door 'n man van het blwe régiem gedaan wordt; als het zo dubbel en dwars waar is, dat het siesteem Siegenbeek—De Vries en te Winkel is, wat de grote taalvorser Jacob Grimm het noemde nl. „te geleerd"; als we, diezèlfde man van zoeven horen zeggen: „Zij die niet voor den druk schrijven, kunnen het zich, wat de Spelling betreft, zoo gemakkelijk maken als zij willen, en als men iets voor den druk bestemt kan men het laten nazien" — mijne Hoorders zullen we dan niet noch verstandiger doen, als we eindelik, nu de tijden rijp zijn geworden, eens ter harte nemen wat die bezadigde grote en meest veelzijdige geleerde, de Hoogleraar Land in 1870 reeds zeide: „De Spelling die eenvoudig de spraak moest weergeven is nu een nadeel voor de geheele maatschappij; is een belemmering geworden voor het juist verstand der klanken en lettergrepen, een eeuwigdurend struikelblok voor het onderwijs. De moeite aan het aanleeren en het herzien onzer Spellingen besteed, wordt ons door nièts vergoed; en er is zooveel anders en beters dat dààrom ongedaan blijft! Juist bij het volksonderwijs komt het er dubbel op aan, dat de korte schooljaren zoo min mogelijk door noodeloozen omslag en door beoefening van hetgeen ons in niets een beter inzicht geeft, worden ingenomen. Wat men ook niet genoeg kan inscherpen is, dat alle schrift een uitgevonden kunstmiddel is, een ding van ondergeschikten rang; en dat het levende voertuig van 's menschen gedachte, het ware voorwerp van alle taal taalonderwijs gegeven is in het gesproken woord ". -studie en Wanneer we dan nu erkennen dat er 'n Spelling-kwestie is en er ons voor zetten hem op te lossen, hoe zullen we te werk gaan? De krisis die in elke spelling die zich veretymologiseert, noodwendig 436 J. H. v. d. Bosch eenmaal komt, is daar. Het schrijven verandert weer in de fonètiese richting, de richting van de klank. Ik kan me voorstellen dat iemand zegt: „welnu mààk de spelling dan fonèties". Dit zou zeer ondoordacht zijn. Als we het vraagstuk dieper behandelden, zou 't u blijken dat niet alleen 'n wezenlik in alles fonetiese spelling 'n onmogelikheid is, maar dat daarbij 'n zelfs maar rüw fonetiese spelling individueel dat is zuiver foneties opgevat, zeer schadelik werken zou op het algemene schrijven, ja schadelik werken zal op de ontwikkeling van 'n volk. We behoren in de eerste plaats aan te nemen 'n norm (natuurlik zal de norm eenmaal 'n andere zijn); en die norm kan niet anders zijn dan het Algemeen Beschaafd zo als het in de toongevende kringen gesproken wordt. Vervólgens, moeten we overeenkomen om elk woord, in 't schrijven, een vaste vorm te geven; in werkelikheid namelik wijzigt zich de woordvorm: het lidwoord is meestal de, maar als we nièt zeggen „ob-de toren" zeggen we „op-te"; niemand zegt „op-de"; overeenkomen moeten we nu om te schrijven „de" en „op" als vaste vorm, geen „ob", en geen „te". Daarbij verwaarlozen we dan, bij 't foneties weergeven, die verschillen, die bijna niemand tot bewustzijn komen, b.v. de verschillende soorten van r's. Maar zullen we dan nu het Beschaafde woord in alles foneties, naar de klank gaan schrijven? Als we dit deden, mijne Hoorders, zouden we door bijna niemand worden gevolgd. We zouden zoveel veranderingen krijgen, dat het oog er niet aan zou kunnen gewennen; wèl bij taalkundigen die zich altijd niet klanken bemoeien, maar wij willen niet andermaal 'n spelling scheppen voor geleerden; wij immers van deze tijd, erkennen dat 'n Spelling moet zijn voor de gehele naatsie. Maar ook al wilden wij: tegen de grote massa, zelfs alleen van de Beschaafden, zouden we niets vermogen. De Spelling van 'n taal is niet in de hand van individuen. De Spelling van 'n taal ontstààt niet uit het biezondere iedee van 'n individu; ze wordt niet gemaakt. Hoe het schrijven van 'n zekere tijd is, ook hoe haar letters zetten is, dat hangt onlosmakelik samen met de hele fysionomie van die tijd, dat is produkt van haar hele organisme; het is als de mens en al wat des mensen is, natuurprodukt. En in de natuur gebeuren geen sprongen, en men kan haar ook geen sprongen laten doen. In de grote massa is de natuurmacht; en zo zien we het vraagstuk „hoe moeten we nu aan 't begin van de XXste eeuw handelen in zake het spellen" tot 'n praktiese kwestie worden het ouwe spellingstelsel kan niet op eenmaal verdwijnen, we moeten het verschil delen, we moeten geven en nemen. Alleen dan kunnen we hopen, dat alle partijen het in der minne met de fonetiese neiging zullen willen schikken. Meer kunnen we voor onze nakomelingschap niet doen, dan het ouwe stelsel vereenvoudigen, vereenvoudigen in de fonetiese richting, om het mèèr in overeenstemming te brengen met de taal van het Heden. En dan moet de nakomelingschap maar verder zien. Taal en spelling. 437 Wat gaan we nu doen? Spelling, van nature fonèties, wordt van nature op den duur etymologies: de woorden staan dan niet meer in de vorm die ze in ons hebben, maar in 'n vorm die ze hadden bij vbórvaderen van ons. Dit is oneenvoudig. Nu komt de krisis. De mensen gaan weer voelen 't woord in hun. Waarin zal nu bestaan 't eenvoudiger worden? Dat het woord van Heden in de Spelling weer voor den dag komt. Wààrin zal bestaan ons bewust vereenvoudigen? In 't uitbannen van de Etymologie, de dooie vormen. 't Eerst komt dan in aanmerking het schrijven van den, dezen, dien, Wien. Als u 't eens goed voelen wil hoe etymologies dit schrijfhaaltje n is, probeer dan bij uw eerstvolgende allerdefstigste visite eens met n's te spreken. Of probeer 't van avond is als u thuis is gekomen: „dien lepel dien je daar ziet liggen, wil ik er voor gebruiken": „Piet zet den hoed op en ga wat blauwen inkt halen in den nieuwen winkel op den hoek." De Fransman hoeft niet te vragen aan z'n woordenboek of het is le pain of la pain, le chapeau of la chapeau: hij wèèt het, want het is niet etymologies, het zit in hem; de Duitser heeft et in zich of het der of die is, hij wèèt het, zoals de Nederlander wèèt of het de schaap, de kind is of et schaap, et kind. Ik weet wel dat veel Nederlanders als ze lèzen, zeggen „den hoed" »den pennehouder", »niet dien stoel bedoel ik, maar dezen", „dien Piet vind ik eenen naren jongen", den man dien je zoo goed vertrouwt, houd ik voor eenen groten bedrieger," — maar M. H. daar hebt u net wat Bilderdijk zei en wat van Lennep in 'n apart opstel betoogd heeft: nl. dat 'n etymologiese eenparige Spelling de Beschaafde Spraak zèlf bederft. Hoort de ouwe Prof. Cosijn daarover: „Wat dan in de eerste plaats afgeschaft? Indien ik van advies dienen mag, zou ik aanraden een begin te maken met de executie der n's in den derden en vierden naamval, die zelfs geen redenaar meer hooren laat; schoolmeesters" (wij moeten hierbij ook aan vele Zèèrgeleerden en zelfs Hooggeleerden denken] — en pedànten niet te na gesproken." Zo Cosijn. Als ik u uitvoerig ging verhalen, hoe we aan al die den's in ons tegenwoordig woordenboek en in onze scholen gekomen zijn, ver ging van die drie eeuwen lang voortgezette onwetenschappelike-halen knoeierij, dan zoudt u met verbazing zeggen: „Hoe? Is dat nu de Nederlandse Grammatika?" En u zoudt op eenmaal helaas! genezen zijn van het kinderlike geloof van uw kinderjaren. In de middeleeuwen zèi men noch „den grootsten balk". Sinds eeuwen is dat anders. Het Nederlands is, net als het Engels, 'n zo goed als verbuigingsloze taal geworden. Alleen de voornaamwoorden, b.v. me naast ik, hebben noch enige fleksie, en het adjektief heeft noch voor woorden die geen het hebben 'n e: „de grote kerk", „ik heb uw oudste broer gesproken". Het woord jas heeft altijd de voor zich, het woord rok heeft altijd de voor zich. Wanneer nu dus iemand zegt: als je schrijft, moet het 438 J. H. v. d. Bosch zijn „dé jas" en „dèn rok'', dan zegt hij in werkelikheid dit: de jas, dat woord heeft de permissie om in 't schrijven nèt te zijn wat het is, het mag de hebben; rok? dat woord heeft niet de permissie om te zijn wat het is, het moet zijn dèn, den rok. „Mannelik zijn" betekent in werkelikheid dus niets anders dan, niet de permissie te hebben om te zijn net zo als is. 't Vrouwelik zijn is: wèl de permissie hebben. U herinnert zich dat we 't op school za leerden, die indruk heeft elk kind er van: alsof zo'n woord dan met 'n n moest omdat, ja omdat het mannelik was zie je, in dat manlike daar zat et em in, en in dat vrbí wlike; daar was iets biezbnders aan zó n woord; daar zat iets in, en daàrdoar moèst het nu 'n n hebben, of gèèn n, daardoor had het 'n n, als 't niet manlik was, dan zou 't geèn n hèbben. Ik denk dat u het nu anders zien zult, Manlik zijn en 'n n krijgen van de mensen, is presies het zelfde. Daar is geen „omdat". Als u in 't woordenboek ziet dat 'n woord „manlik is", dan moet u denken: „zo zo, zeggen ze van je dat jij niet zonder 'n n mag staan ?" Op de vraag: „waarom moet dit woord 'n n hebben" is geen antwoord te geven; want het „moet" helemààl niet. Dus vrouwlik zijn is: dit woord heeft de permissie om te zijn zo als 't is. Manlik zijn: het heeft de permissie niet. En nu kan ik u meteen het volstrekt zin-loze doen inzien van 'n redenering als deze: „dit woord, tafel bevoorbeeld, is uit het Latijn, tabula; tabula is in 't Latijn vrodwelik, dus is tafel in 't Nederlands vrouwelik". Deze redenering zou mogelik schitterend opgaan — als. . . . als „vrouwelik" in 't Nederlands dezelfde betekenis had als in 't Latijn. Maar wat betekent het in 't Latijn, „tabula" is vrouwelik? — dat als er 'n bijvoeglik naamwoord bij „tabula" komt, dan gaat dat bijvoeglik naamwoord uit op a: b.v. „'n ronde tafel" „tabula rotunda". Maar „vrouwlik" in 't Nederlands betekent, dat 'n woord de permissie heeft om net te zijn zo als 't is. En nu krijgen we dus dèze gèkheid: „'t bijvoeglik woord krijgt bij tabula een a, dus mag dat woord in 't Nèderlands wel permissie hebben om nèt te zijn zoals 't is." U ziet, hier zitten we zo ver mogelik in 't ongerijmde. Dezelfde dwaze redene g krijgen we nu met 'n woord dat uit het Frans is en daarin b.v. manlik is. „Manlik" en „vrouwlik" betekent in 't Frans heel wat anders dan bij ons. Het is geen permissie.kwestie, maar of 't woord in de werkelikheid nl. in 't spreken, de klank-kombinasie le, of la voor zich krijgt. Laat nu 'n woord uit het Frans zijn en daar le hebben. Redenering: Dit woord heeft in 't Frans le, dus kan het in 't Nèderlands niet de permissie hebben om net te zijn zo als 't is: men is wetenschappelik en moreel verplicht om er het n-krabbeltje achter te zetten. Let op dit „dus"! Ach hadden we de permissie tenminste, om er soms ook is 'n torentje of 'n roomhoorntje of 'n inktkokertje achter te tekenen. U ziet, Geachte Hoorders, hoe gevaarlik van die Taal en spelling. 439 wetenschappelike termen kunnen zijn; die pest in alle onderwijs aan kinderen en jongelieden. U ziet hoe de wetenschappelike mensen zelf de dupe zijn geworden van hun aan de klassieken ontleende terminologie. „Dit woord is vrouwelik", zeiden ze, „deur is vrouwelik: o, dan is 'n deur 'n vrouwtje, dus moeten we van 'n deur spreken met zij: „Jan doe haar eens dicht, zij staat open." 1) Ziedaar wat er terecht komt van 'n wètenschap doen, waarin men denkt met zo iets als natuurwetenschap niet te maken te hebben; dat niet zèlf natuurwetenschap is. ik zal u niet vermoeien niet te vertellen waarvan men 't afhankelik gesteld heeft of 'n woord de permissie hebben zou of niet. Maar ik wil er u toch iets van vertellen. ") Hierbij heeft zich vooral Te Winkel verdienstelik gemaakt; en Brill. De namen van schepen hebben de permissie wel. Waarom? Oni „de bijgedachte aan schuit", en schuit had, vroeger, werkelik niet den maar de bij zich. Goed. Dus wie spreekt van de Tromp, de Zeehond, denkt eigenlik aan de Trompschuit, de Zeehondschuit; de Koningin Emma-schuit. Natuurlik moet men nu ook schrijven: „de Zeehond verloor haar masten." Vreemd, dat we niet de bijgedachte hebben van schip, en dat die woorden niet onzijdig zijn, — „het" schip. Net als met de scheepsnamen, is 't nu met de namen van bergen; want berg had, eenmaal, werkelik (d. i. in de Taal, d. i. in de Klank) den voor zich; de namen van vruchten en bloemen; want vrucht en bloem hadden ook, in de middeleeuwen de voor zich. Welzeker; en dat spreekt van zélf, dan moeten we van 'n peer en een roos ook met zij spreken; daarbij komt dat roos in 't Latijn (rosa) 't bijvoeglik woord op a heeft; dus dubbel en dwars 'n zij, net als onze zuster of onze vrouw. Maar de vruchtnamen op oen hebben de permissie toch niet, die hebben den; want citroen in 't Frans heeft le voor zich, dat sluit als 'n bus; en 6ók de vruchtnamen op ling, el en er hebben geen permissie, dat heeft natuurlik al weer z'n goeie reden, je denkt bij peer ook aan peervrucht, maar bij appel denk je niet aan appelvrucht. Dat de appel àcàgt evenwel vrouwelik is, is te begrijpen, want hij is genoemd naar Sinte Agatha. En griet? Van de griet is het niet zeker of hij iets met „onze Griet" of niet Sinte Margriet te maken heeft. Maar nu mag toch griet ook vrouwelik zijn, dan heeft Aagje 'n zusje. U zoudt denken dat, net als appel, nu alle vruchtnamen op el, er manlik zijn? Mis. Want komkommer, ') In deze fraaie taalkundige redenasie zit een dàbbele fout : Io men denkt er niet aan dat manlik en vrouwlik hier niet de gewone geslachtelike betekenis hebben; 20 „deur is vrouwelik" heeft geen betrekking op de deur-zelf, maar op het woord „deur". 't Laatste is een soortgelijke vergissing als Levie beging toen de meester vroeg: „Levie, noem jij nu is een woord Knet 'n ei derin!": ,, Gehakt! meester. v. n. B. ') In 't volgende is een en ander aan de opstellen van Kollewijn ontleend. v. n. B. 440 J. H. v. d. Bosch mispel, morel, amandel die kunnen de permissie van de weer wel hebben; U vermoedt al, dat dit weer met de bestaansmanier van die woorden in vreemde talen in verband staat. Het zou U zeker niet moeielik vallen om er 'n aantal regels van deze kracht zelf bij te bedenken: meubel is onzijdig: het stoel-meubel „het" stoel; het kleedingstuk: het jas(-kleedingstuk); de namen van dieren onzijdig, het hondedier, van wege dier. Maar de uitzonderingen er bij vast te stellen, dat zou u niet zo gemakkelik vallen; daar is geleerdheid toe nodig. U zoudt misschien kunnen denken dat de muziekinstrumenten, om instrument en speeltuig onzijdig waren. Of mànnelik, omdat ze zoveel bombari maken. Ze zijn vrouwelik. „Niet onwaarschijnlik toch, zegt te Winkel, „heeft men ze als vrouwelike wezens beschouwd, om de lijdelike rol die ze vervullen". Wist u wel, Toehoorders, dat wijfjes mannelik en mannetjes-hyena vrouwelik is. Of men nu van-olifant die vrouwelike mannetjes-hyena moet schrijven „zij verscheurde haar wijfje" daarover, merkt Kollewijn op, zijn de grammatika's het niet geheel eens: de meeste bewaren op dit punt 'n geheimzinnig stilzwijgen. Kievit en koekoek zijn mannelik omdat men er vogel bij denken kan. Maar, vroeg Kollewijn, zijn lijstervogel en meesvogel niet even goed of slecht als „kievitsvogel" en „koekoekvogel"? En geeft het voor koe, dat het is ,,ht koebeest." Van de Donau en de Tang „behoort" men (let wel „behoort") men te zeggen: „Hij is buiten zijn oevers getreden". Best. Maar de Mississippi en de Waal treden buiten haar oevers. Ik heb hier het woord weer aan Kollewijn gegeven, en aldus gaat hij voort: Het kost moeite om er ernstig bij te blijven; en dat lukt helemààl niet als men leest dat de namen van rivieren manlik zijn „wanneer men er het manlike stroom of vloed bij verstaan kan," en vrouwelik „wanneer men er rivier of beek bij denken karr. Stel u 'n klas voor, waarin de belangrijke vraag behandeld wordt of men schrijven moet de of den Obi. Ja, is de Obi 'n stroom? of is hij 'n rivier? De onderwijzer voelt er iets voor de Obi 'n stroom te noemen; — maar zijn leerlingen halen zegevierend 'n aardrijkskundig boekje te voorschijn, waarin de Obi wel degelik en deugdelik 'n rivier heet. Ik zal er u niet meer van vertellen. Wat was de fout in dit alles? Dat men zei: „bij 'n woord dat gèèn het heeft, daar sta je voor de kwestie, heeft het nu den of de?" — en 't feit was dat er geen woorden met den meer waren. Wat dunkt u Toehoorders, zullen we er niet 'n beetje aan mee gaan werken om aan al deze dwaasheid een einde te krijgen? Ik hoor hier en daar 'n bedenking. Is 't niet lelik, altijd de? Ik antwoord: Is het Beschaafde Nederlands lelik? Is het spreken van uw Moeder, — is het spreken van uw dochters lelik ? En uw Engels, dat U zo graag leest, is het lelik? Als uw oor zich is 'n poosje geoefend heeft in 't horen van uw eigen taal, dan zult U »Dien Jan Taal en spelling. vind ik een naren jongen" onuitstaanbaar gaan vinden. Of de dichters dan dén armèn wel zullen willen ontberen? Dat moeten zij zelf weten. Daar hebben wij niet mee nodig. Wij hebben het over de Algemene taal, over de Praktijk van het Leven, over het Algemène Schrijven. Ik hoor iemand zeggen: Als we geen den meer schrijven, wordt dan niet heel veel onduidelik; je ziet er toch z^Imaar de naamval aan. Ik antwoord: En hoe maakt u het dan met de vrouwe like woorden; meer dan de helft van de woorden hèèft immers nooit geen n? 'n Zin die duidelik is als er in de vierde naamval 'n moeder of 'n zuster in voorkomt, wordt diezelfde zin onduidelik als er 'n vader of een broer in komt? 'n Zin met 'n tafel („tafel" heeft de) wordt die onduidelik als er 'n stoel in plaats van 'n tafel in is ? Proef op de som : denk aan uw dagelikse spreken, aan mijn spreken dezen avond: gebeurt het u ooit in gesprek met 'n ander, dat u noch eens àànvragen moet, omdat u de naamval niet duidelik is? En denk aan Uw Engels; is er éene taal soms die er 't Engels in overtreft oni niet direktwerkende presiesheid alles te zeggen? Indien we niet uit de ouwe school waren, M'n Hoorders, we zouden niet op het iedèè komen, of 'n taal zonder buiging wel van presiese en heldere zegging kon zijn. We zouden van zelf bedenken dat gèèn woord immers op zich zelf staat in de taal; dat taal in zinnen bestaat en daarin elk woord in verband met mèèr woorden en in den regel elke zin in verband ook met mèèr zinnen; waarbij komt, om van accent en ritme te zwijgen, dat in buigingsloze talen zich 'n eigenaardige woordschikking ontwikkelt. Opmerken wil ik nog even, dat blijft, al wat van buiging is gebleven: 's Rijks belastingen, 's werelds loop, 's lands wijs 's lands eer, 't Koninkrijk der Nederlanden, 's avonds en 's morgens, om den broode, op den duur, aan den drank, aan den dijk jagen, onder den duim, voor den dag komen, Looft den Heer: dit en meer dat in beschaafd Nederlands (of in dicht-of bijbeltaal) werkelik gehoord wordt, net als Den Haag, den Briel e. d. dat blijft natuurlik om dat het er is. Voor 't overige geldt al het opgemerkte ook voor deze, die, wie en de bijvoeg like naamwoorden. Dat de dichters zelf moeten weten wat ze doen, dat herhààl ik nog eens. En de redenaars ook. Maar als ik 'n redenaar was, dan zou ik het niet willen zijn, en ik zou 'n Spreker worden, ik zou in lèvende taal willen sprèken, als ik levend was. Ik eindig hierover met nochmaals 'n uitspraak van de praktiese, omzichtige Cosijn: „Wij dienen ons buigingsstelsel te herzien, schrift en spraak in overeenstemming te brengen. Dan eerst spreken en schrijven we „grammatisch" juist. Naar mijn bescheiden meening maken we ons voor de oogen van alle vreemdelingen belachelijk door als „vrouwelik" op te vatten en te verbuigen, wat de Algemeene Taal niet een hij aanduidt. Waarop berust het vrouwelik geslicht dér sabel? een huzarenofficier trèkt hem, de oppasser pèètst hem -- hèm die volgens het reglement een zij is. T. & L. X. 31 442 J. H. v. d. Bosch Een beschaafd man kan, als hij wil, elke spelling, ook de moeielijkste, de ongerijmdste aanleeren. Maar geen sterveling heeft de geslachten der duizenden Nederlandsche zelfstandige naamwoorden in zijn hoofd. Daarom laat ons dreigen en slaan met de stok, de degen, de sabel, en zorgen we dat hij goed aan komt, — onverschillig of veel eeuwen geleden een enkele dezer een zij was. Te eischen dat een beschaafd akteur van een bloem zegt dat bij haar ontbladert, van een roos dat hij haar in het knoopsgat gestoken, van een courant dat hij haar of ze gelezen heeft, dat is in lijnrechten strijd met de beschaafde taal." Nu over de eh: de eh in woorden waar hij vroeger 'n ek was, 'n werkelike klank dus, maar in de Middeleeuwen al niet meer, — toen al 'n s. Hoort wat Cosijn er van zegt: „U kent de anekdote van Bismarck als gezant in Petersburg? Hij wandelde eens in de tuinen van het Keizerlik paleis, toen hij tot z'n grote verbazing 'n schildwacht zag staan bij 'n grasperk, waar zo'n man best gemist kon worden. Nieuwsgierig informeerde hij naar de beteekenis van die post. Waren dààr soms nihilisten te duchten? Niemand kon hem 'n afdoend antwoord geven. De schildwacht stond er, — omdat daar altijd 'n schildwacht had gestaan. Echt Russies. Maar toen eenmaal de nieuwsgierigheid was gaande gemaakt en de zaak ten langen leste de Czhar te ore kwam, werd er onvermoeid onderzoek gedaan naar de reden van dat wonderlik geschilder. En ten laatste bleek, dat keizerin Catharina juist op die plek eens 'n viooltje had zien bloeien en om te voorkomen dat het geplukt werd, gelast had daar 'n man op wacht te zetten. En het viooltje verwelkte en de sneeuw viel en de felle vorst kwam en Veilchen ging dood, — maar de post werd niet ingetrokken en 'n schildwacht zou er zeker noch staan, als Bismarck niet in 'n ogenblik van verstrooidheid zich daarover had gelieven te verwonderen. Echt Russies. Maar wat dunkt u van uw eh in mensch, arch, bosch etc.? in dorschen, eischen, heerschen etc.? en van uw eh in alle bijvoeglike naamwoorden die op 'n s uitgaan? Reeds lang vóór Catharina was dat viooltje al dood, die letter verstomd, maar noch altoos schildert die eeuwige eh op het graf van de overledene." Hebt u er ook wel niet is bij stil gestaan, Geachte Hoorders, als u schreef: „Dat's valsch, dat is een slinksehe streek" — en u was bezig aan die haal daar achter aan : wat moet die eh nu eigenlik? Als ik u herinner aan paars, kras, dras, dwars, wars, bits, spits, flets, los, vos, gewis die ook allemaal geen oh hebben, dan zult u toestemmen dat we, naast 'n paarse bloem zonder eh ook gauw zouden wennen aan 'n slinkse streek, en 'n valse redenerinag zonder eh. En denk ten overvloede noch aan het fraaie onderscheid tussen : 'n wekelijksch loon mèt eh, en hij verdient wekelijks zoveel zonder eh, gaar het vergissen algemèèn mee is. Eindelik is hier de lastige kwestie mee anneks bij al zulke woorden als schainsch, schaarech, fiksch, Taal en spelling. 443 gluipsch, slaafsch, barsch, maisch etc. etc. of die eerst 'n bijwoord, of eerst 'n bijvoeglik naamwoord zijn geweest: zijn ze namelik eerst bijvoeglike naamwoorden geweest, dan moeten ze ook als bijwoord eh hebben; maar waren ze eerst bijwoord, dan hebben ze als bijvoeglik naamwoord 'n eh, maar als bijwoord niet. Het is aardig om te zien hoe de verschillende woordenboeken en drukken van woordenboeken, ook van De Vries en Te Winkel zelf, op dit punt afwijken. Vrage: is dat altijd uit te maken of 'n woord eerst dit was of dat; wat betèkent dat „eerst" : doet het spreken van de mensen hierin ook mee? of is b.v. XVIIde eeuws en XIXde eeuws, alleen wat er op papier gezet is? U ziet, reden te over om het pennekrabbeltje van de ch eindelik eens in de pen te gaan houden. Derde hoofdpunt. Dubbele e en o! U weet, het onderscheid is dit: van de woorden die in ons Beschaafde Spreken de o-klank hebben, hadden sommige een (luizend jaar geleden de tweeklank ou, andere hadden géén tweeklank, zo min als nu. Die woorden nu die oorspronkelik 'n ou hadden, leren we onze kinderen schrijven niet twee o's: dus gelooven, oogen, loover; de anderen mogen niet èèn. En evenzo met de e. Overal waar de e in ons Beschaafd eenmaal 'n ai of 'n ei is geweest, 'n tweeklank was, daar moeten 't ter herinnering daaraan twèè e's zijn, anders is één genoeg. Toen Siegenbeek die onderscheiding weer bestendigde, verklaarde de bekende Staring, de echte dichter en praktiese landekonoom, dat hij het bewuste verschil spitsvondig en overtollig vond, en de Hoogleraar Lulofs oordeelde, dat deze bedenking niet gemakkelik te weerleggen was. Maar wie hebben het andermaal bevestigd? De Vries en Te Winkel. Hoe konden ze dit doen? Luister goed, Mijne Hoorders: „de doelmatigheid, zeggen ze ergens, schrijft eigenlik in de Spelling dit voor, om alle woorden die gelijke klank hebben maar iets anders betekenen, ook verschillend te spellen, de doelmatigheid — want hoe gemakkelik zou men dan zien welk woord bedoeld was.' Daar hebt u het. Zòá dit doelmatig zijn? Ik vraag noch liever: zou 't nodig zijn? Ik herinner er u aan dat de klank baren 't navolgende betekenen kan: meervoud van baar „golf" van baar „staaf goud", van baar „nieuweling", van baar „draagbaar", en 't wèrkwoord baren? De klank post kan betekenen: „posterij", „postwagen ", „postkantoor", „postbode", „postpapier", „deurstijl", standplaats", van 'n schildwacht, „last", „amt", „bediening", „onderdeel van 'n begroting", 'n plant en 'n vis. Komt het u nu ooit voor dat u in uw spreken met 'n ander, of in uw lezen vragen moet: welk baren, welk post is hier nn bedoeld? Dit overkomt u evenmin als dat u ooit, als er gezegd wordt: we zetten het op de tafel, vragen moet: wat bedoelt u, Tegenwoordige tijd of Verleden tijd? Want „zetten" niet waar, kan evengoed Tegenwoordige tijd als Verleden zijn; en zo tal van andere werkwoorden. Hoe komt dat? Wel omdat 'n woord altijd in 444 J. H. v. d. Bosch 'n verband staat, omdat we in ons spreken met elkaar niet uitgaan van woorden, maar altijd van zaken. 't Zelfde als bij de verbuigingen. En 'n scherp licht valt er hier dunkt me op, dat De Vries en Te Winkel helemaal geen grondslag onder hun voeten hadden, ze stonden niet in het leven, ze stelden zich de dingen niet voor. Ze waren in het Taalbeschouwen uit die school, waar men altijd konstruerende uitging van de enkele woordjes, die in „naamvallen" stonden en altijd bepaalde uitgangen hadden. Niemand zal toch ooit in werkelikheid iets zeggen van deze kracht ('t voorbeeld is van Kollewijn): De post kwam met 'n post uit de post, liep langs 'n post, en kocht naast 'n post wat post, 'n post, 'n post, en 'n post. Welnu, M. H., om het doelmatige! hebben De Vries en Te Winkel de dubbele en enkele e en o gehandhaafd: het is van zodanig belang zeggen ze, dat met recht te eisen is, dat woorden als beren „verscheurende dieren" en beeren „varkens" slepen „slepende gaan" en sleepen „doen slepen" etc. in de Spelling onderscheiden worden." Ondertussen spelden ze zelf naar de etymologie: noten „vruchten", noten » aantekeningen", noten „muziektekens" alle drie op dezelfde manier; sporen, van 'n haan en 'n ruiter, sporen „voetprint", „indruk van het wagenrad" en dus aan - sporen, nasporen, sporen „spoorwegen" sporen, met de trein reizen, allemaal etymologies, met éne o. En ziehier wat ze er noch aan toevoegden: „het kan de vraag niet zijn '), of men niet beter zou gehandeld hebben met alle woorden te spellen met ène o en ène e; men moet met het bestaande ví rtwerken." Er blijkt uit dat ze niet alleen geen werkelike grondslag hadden, maar ook het reële niet begèèrden. Ik zal mijn kritiek hierop niet voortzetten, u niet gaan vertellen hoe van verscheiden van die woorden de etymologie niet bekend was en nach niet is. Ik eindig met dit woord van Beckering Vinkers, de latere Groninger Hoogleraar, de man die het best de een o-kwestie kende (hij heeft er toen, in 1864, 'n heel boek over geschreven): »Alles wel beschouwd, blijft het onderscheiden der enkele en dubbele e en o in vele opzichten een kansrekening, een struikelblok voor geleerden en ongeleerden, een taalkundige troetelpop, een soort enfant terrible, waarmee geleerden en ongeleerden ontzettend veel te stellen hebben, en waarvan we in 't eind nog weinig pleizier beleven; ja dat, vrees ik, ten langeleste wegens al den last, dien het den lande berokkent, voor goed zal worden aan den dijk gejaagd. Hadden De Vries en Te Winkel in dezen de stoute schoenen aangetrokken en tot regel gesteld dat voortaan de e en o evenmin zouden worden verdubbeld als de a in jaren en de u in uren (wat op hetzelfde neerkomt!), ze zouden wellicht hun wetenschappelijke consciensie =) eenige wroeging, maar aai) ') Ik kursiveer; hier komt de echte konservatief uit die denkt dat hij en zijn wereldje eeuwig zijn, niets veranderen mag. ') Wel te verstaan de „wetenschappelike consciensie" van 1865! Taal en spelling. 445 het spellend Nederland een groot gemak hebben bezorgd en gewerkt in den geest des tijds, die wil vereenvoudigen en al wat afgeleefd is, ten grave dragen." Drie hoofdpunten heb ik nu behandeld. Enkele andere punten nm ik eenvoudig: de klank ie schrijven we in de nieuwe Spelling enkel met ie (i + e): de enkele i is dus altijd = i in smid (dus tralien, Januarie, fabriekant, Russies). 1) In monniken, prachtige, heeft de i tot dusver de waarde van de onduidelike klinker gehad: in monniken niet — daar hoort u geen i: monneken: 't is zowat 't zelfde als in bereiden, verlegen. Welnu dat blijft zo; maar nu, komt de i ook in de uitgang lijk, omdat die òòk toonloos is: dus waarlik, dierlik, menselik, dageliks: allemaal met i: net als in vonnis, notaris dus. Woorden als ert, kermis, kersboom, tans, besje, schrijven we net als ze nu zijn. We gaan niet op de wijze van De Vries en Te Winkel woorden als slabbdkken op grond van onbewijsbare etymologie vervormen tot slaphakken. Maar thuis blijven we spellen met h, omdat we dat woord telkens als we 't zeggen als 't ware weer afleiden van huis: anders gezegd, ieder voelt noch de samenhang van thuis met huis; maar dat thans vroeger van hand kwam (in 't gevoel en begrip van de mensen), dat kan wel iemand als 't hem niet verteld is weten, maar in werkelikheid voelt niemand dat meer. De etymologie is in thuis levend, in thans is de etymologie, de afkomst dood. Zo is ook de etymologie van vestjeszakje nl. van vest, van vogelnestje namelik van nest levend: telkens als we 'tzeggen, leiden we 'tdaar weer van af; maar de etymologie van bentje, namelik van best („beste moer", lieve moeder) is dood, we voelen 't niet meer, en daarom schrijven we vogel met t, maar besje zonder t. Cosijn zegt omtrent het door de-nestje Vries zo vurig voorgestane Kerstmis: „ik durf het niet te verdedigen; het verleidt tot een verkeerde uitspraak, inzonderheid op den kansel. ') Tegen deze wijziging schijnen veel mensen iets tegen te hebben. Dit zit 'em wel hoofdzakelik in 't ook voor anders juist niet ouderwetse lieden ietwat rare van vormen als pieano, vieool. Wat mij betreft, ik kan er ook niet aan wennen. Woorden als deze zetten bepaald kwaad bloed. Op de laatste Algemene Vergadering was een voorstel ingekomen om op te houden de mensen daarmee te ergeren, en de Vergadering nam ook een besluit in deze zin (zie het Verslag). Toch was men van mening dat het spellen van rievier, dierekt, iedee, lieniaal, tietel en meer zulke echt Nederlandse woorden (ie niet onmiddellik door een andere klinker gevolgd) voor het onderwijs aanbeveling verdient: de schoolpraktijk in het Lager Onderwijs leert het. Wat betreft het oude onderscheid tussen traliën en melodie-en, evangelien en profetie-en : de algemene neiging is om al die woorden met iën te schrijven, niet met ie-én; ieder taalonderwijzer weet dit. Dit bewijst dat ook hierin de nieuwe regeling niet de beste is. In elk geval blijft ie in Russies, evangelies e. d. van wege 't vervallen van de eh in Russisch, evangelisch etc. v. D. B. 446 J. H. v. d. Bosch Dat Kerst daarin „Christus" beteekent, gevoelt niemand meer." En van de ert: „Ik begrijp die voorliefde voor ertesoep ten volle. Zijn er hartstochtelijke voorstanders der officieele erwtensoep, laat hen er zich aan te goed doen: die dwaze w zal hun ten laatste slecht bekomen, wanneer allerwegen slechts erten gewild zijn." Natuurlik raken we 't sisteem der samenstellingen van De Vries en Te Winkel ook weer kwijt. Het geldt hier deze vraag: moeten we schrijven hanènkam of hanekam, vossènvel of vossevel , paardènpoot of paardèpoot, apenliefde of apèliefde, apèkop of apenkop, hazèlip of hazenlip, kattèkwaad of kattenkwaad, kippeborst of kippenborst, paar of slakkengang, speldèkussen of-dèvoet of paardènvoet, slakkègang speldenkussen, pijpekop of pijpenkop, krentèbrood of krentenbrood, ganzélever of ganzenlever, enz. enz. enz. Wat De Vries en Te Winkel hieromtrent hebben vastgesteld, grenst aan liet ongelooflike. Ze hebben het 'aldus beredeneerd, dat het moet zijn b.v. apèkop als het is de kop van het dier, maar „'n apenkop van 'n jonge", apenliefde maar b.v. weer apèstaart, paardenvoet, maar paardèpoot; kattèstaart (ook als plant) maar kattenkwààd; slrakkèngang maar slakkèhuisje; kippeborst, maar 'n mens met 'n „kippenborst"; hanèkam, ook als bloem, maar hannégevecht; 'n ganzèlever maar 'n pastei van ganzenlever; schape- of sehapenvleesch, naar gelang het vlees van één of meer schapen is; speldenkuseen maar speldeprilc, pijpekop maar pijpenwroeter, flessebakje maar flessènrek. Wat eigenaardige onderscheidingen hierbij gemaakt werden, daarvan zal ik u toch 'n enkel voorbeeld geven: namen van planten die niet 'n dierna4am zijn samengesteld: er is 'n plant kattestaart, die heet zo om z'n overeenkomst niet 'n kàttestaart; nu is het kattèstaart, dus is ook die plant kattèstaart; maar er is ook 'n plant kattedoorn: de doorn lijkt niet op 'n kat, maar 't is 'n doorn vbór katten of zo iets: omdat het nu 'n doorn is voor katten, daarom is dit kattèndoorn. En zo behoort u nu te schrijven, o plantkundige, paddènstoel maar ganzèvoet, paardeslaart maar geitenblad enz. enz. Wat dunkt u hiervan, mensen van het praktiese leven? En nu hebben we er noch niet alles van gehad. Ik heb noch niet over de s in samengestelde woorden gesproken ook. Ik geloof dat ik mij de krietiek hierbij wel besparen kan, en volstaan kan niet er de regel van de Vereenvoudiging eenvoudig tegenover te stellen: Waar algemeen in de beschaafde taal, geen n of s als tussenletter in samen gehoord wordt, wordt er ook geen geschreven: zedeleer, sterre-stellingenkunde (net als plantkunde, dierkunde) kattekwaad, hanekam, apekop, ganzelever etc. Eigennamen, ook de Aardrijkskundige, heeft de Spel geoordeeld, behoren onveranderd te blijven. De juristen-ling-Kommissie onder ons zal dit zeker genoegen doen, want zij zullen ongetwijfeld van mening zijn, dat dit is, geen taalkundige, maar 'n juridiese kwestie. Zierikzee dus met z, als van oudsher, niet met s. Taal en spelling. En nu heb ik noch maar een punt te behandelen, en dan is 't uit. De vreemde woorden. Ik zal 'is wat vreemde woorden noemen: aap, aalmoes, beker, brief, dichter, duivel, engel, ezel, fles, klok, kachel, kaal, kalk, kamer, kar, kaas, kat, kelder, kaars, ketel, kerk, kers, kussen, kist, kok, kool, kop, keuken, koper, kort, leeuw, mijl, meester, molen, munt, offer, pacht, pik, paal, pan, pauw: wil ik het hele alfabet zo doorgaan? Als ik het dan zo doorgeweest was, dan zou ik het noch wel is en nóch wel is kunnen doorlopen, want ik heb volstrekt niet in iedere letter al het vreemde genoemd. Wilt u er noch 'n paar van uw meest gewone woorden? Zuiver, zegen, vlam, troon, staat, oester, kroon, kleur, blond, braaf, plukken, koken, proeven, tasten, schrijven, venster, klaar, dubbel, zeker .... Maar nu schei ik er uit; ik zou anders op deze kort en krachtige manier noch 'n heel poosje aan de gang kunnen blijven. De kracht van het betoog zou hièrin zijn, dat het u noch meer overtuigen zou, dat 'n woord dat uit 'n andere taal in 't Nederlands komt, er gerust Hollands mag uitzien, wanneer het tich burgerrecht heeft verkregen, wanneer het algemeen is geworden, wanneer het een nèderlands wóèrd is geworden. Indien wij sjées, van chaise, schrijven met sj net als de klank is, groep van frans groupe, met 'n oe, portret, van frans portrait met ai, met 'n e; klasse ondanks frans classe met 'n k, lokaal met 'n k, dokter met 'n k, sigaar niet 'n s, — wàárom zullen we 't dan niet goed vinden sijfer te schrijven met s, zooals we ook singel niet met c schrijven, prinses niet met c, die evenzeer vreemde woorden zijn die oorspronkelik c hadden? — Waarom niet? Omdat het vreemd staat? Zeker. Maar hoe komt het dat u troep niet vreemd vindt, met z'n echt hollandse oe, frans troupe met ou? Hoe komt het dat u klasse niet vreemd vindt met z'n k? Immers omdat u 't zo gewènd ben. Het zal dus maar af hangen van het aantal keren dat u 't woord in z'n fonetiese spelling, 't woord zo als het werkelik is in uw mond, gezien zult hebben, wànneer u Oven natuurlik als singel, sigaar, klasse, troep en sjees, zult vinden: reels met ee, trem met e, presies met s, bloeze met oe-z, redaksie met s, brosjure niet sj, masjiene met sj-ie, sjaal met sj, boeket met oe-k, buro met een o, kade met k-o, vormen waarin deze en andere woorden ook bij schrijvers, zelfs de meest artistieke, die geheel buiten de Spelling-vereniging staan, sinds 20 jaren te vinden zijn. En in 'n verrassend korte tijd zult u er gevoel voor krijgen dat cadeau werkelik niets anders is in uw mond dan k-a-d-o, rails niets dan r-ee-1-s, — wanneer u er de proef eens enige malen van neemt om het zelf te schrijven. Dan zal uw oog al heel spoedig niets natuurliker vinden. En als 't gevoel voor de natnnrlikheid bij u gekomen is, dan zal 't gevoel van de gewóónheid wel volgen. Ziehier wat de Spelling-Kommissie met 'n k, u voorstelt: Vreemde woorden die algemeen, zeer algemeen Nederlands zijn, schrijf die zo 448 J. H. v. d. Bosch als ze in werkelikheid zijn, schrijf ze niet etymologies maar , f oneties, naar de klank. Of altans, als, voor uw eigen gebruik, u 't echt Hollandse woord toch liever ziet in z'n ouwe franse pak, — alsof 't eeuwigdurend een frans woord bleef, — tracht u er van te doordringen dat als andere mensen buro schrijven met o, zoals it troep met 'n oe, reels met 'n e zoals d sjees met sj-ee, en masjiene met sj-ie, zoals u kwartier met kw, karkas niet k-k, kapitein niet k-ei, penseel met s, vermiljoen met lj, stukadoor met 'n k, — doordring er u van, dat die anderen nièts wonderliks doen, nièts doen dat strijdig zou zijn met de beschaving. Wees rèdelik hierin. En indien u goed en simpatiek denkt over het Algemeen, over de brede schare, — gaat er niet licht over heen en bedènkt u eens of het niet op ûw weg ook ligt, om het smadelike van geen vreemd woord te kunnen spellen van hun àf te nemen, — als dat „niet eens kunnen spellen" de schuld is van ons die ons verhèdgen in, die trots zijn op onze kennis van vreemde talen en die maar niet kunnen begrijpen, dat al kennen wij frans, dat daarom 'n frans woord noch even goed als vroeger nederlands kan worden. ') ') Op twee achtereenvolgende Algemene Vergaderingen van de Spelling- Vereniging is een en andermaal besloten, de leden in overweging te geven het beginsel „laat het van vreemde oorsprong echt Nederlandse woord ook Nederlands gespeld zijn" niet dan met voorzichtigheid toe te passen. De spelling van de vreemde woorden is inderdaad niet zulk een kritiek plint als het schijnt. Er zijn een macht van woorden die niemand als, in ruimere kring, gewoon Nederlands zal beschouwen, met name allerlei soort van techniese termen. Er zijn er ook niet weinige die ieder onbevooroordeelde voor algemeen dageliks Nederlands grifweg erkennen zal. Een eerste soort woord vind ik b.v. socialisme, een tweede soort woord b.v. kado. De spelling cadeau keur ik zowel af als de spelling sosialisme, al zijn ze niet volstrekt foutief. Nu zijn er tussenwoorden. Een woord is nooit vandaag noch vreemd en morgen inheems, 't maakt een tijd van overgang door. De een voelt het dan als Nederlands, een ander meent het noch als vreemd te moeten beschouwen, weet mischien ook niet hoe ruim wel de kring van 't dageliks gebruik is. Een tijd lang zullen er dan twee of meer vormen zijn en beide geschreven: Zo vinden we in oudere boeken naast kleur couleur en koleur, naast singel cingel, naast portret portrait en pourtrait, naast kantoor comptoir, poudre, poedre naast poeder, troop, troubel naast troep en troebel, point en punct naast punt, fournais naast fornuis, fait naast feit etc. etc. Dit ver zal zich natuurlik ten allen tijde voor doen, altijd zijn er vreemde-schijnsel woorden bezig Nederlands te worden. Ten tijde van De Vries en Te Winkel was 't niet anders. Voor zulke woorden van tweeërlei bestaanswijs één schrijfwijs vast te willen stellen, zou natuurlik geheel ontaalkundig zijn, n.l. onwetenschappelik. En onprakties. Want de genegeerde vorm zal toch door breken, de nergens toe nutte en evenwel dwaselik geëiste eenparigheid zal niet verkregen worden. De tweeërlei spelling behoren wij, onbekrompen, voor vele woorden te erkennen. Zo beschouwd, is het punt van de spelling der vreemde en bastaardwoorden niet zo kritiek als menigeen zich pleegt Taal en spelling. En nu bij dit alles, denkt aan het onderwijs. Ik moet het u ten slótte noch eens op het hart drukken: U zult het hoop ik bij u zelf bedacht hebben onder 't geen ik tot u gesproken heb: 'n onderwijs dat zich met die geslachten, die ch's, die e's en o's bezig houdt, dat dààrin 'n kind wil leren wat taal is; dat de mens dit soort taalkennis als 'n geschenk op z'n levensweg meegeeft; 'n onderwijs dat uit de beginselen en naar de metodes van de taal waaruit deze spelling en deze grammatika zijn voortgekomen, 'n-kunde kind verstandelik ontwikkelen wil, — zulk 'n onderwijs deugt niet, het is schadelik: is deze gedachte niet door uw hódfd gegaan soms? Dat het verderfelik is, hoe verderfelik, ik zou het u uit m'n onderwijspraktijk elders en hier te Gouda zó kunnen aantonen dat u het záàgt met uw ogen. 'n Afzonderlik betoog zou er toe nodig zijn, ik vertrouw echter dat mijn verzekering enige waarde voor u hebben zal. U bent er van overtuigd, dat de uren besteed aan die Spelling en die grammatika die wij niet in ons hebben, nuttiger besteed konden zijn, besteed ook aan verstandelike ontwikkeling. Hebt u er wel enig iedee van, hoe groot het ààntal van die uren wel is ongeveer? Op de H. B. S. zou het mij schelen, in de eerste klasse minstens 1 /3 van de tijd, in de tweede klasse 1/3 van de tijd. Op het Gymnasium in de eerste klasse de helft van de tijd, in de tweede klasse ongeveer de helft van de tijd. En dan is tegenwoordig noch dit het resultaat, dat we maar àànnemen dat ze hun zaken kennen, maar in de hoogste, de vijfde en zesde klasse de próèf genomen, is het daar treurig vèr van af. Wil men iets bèters bereiken, dan moet er noch veel meer tijd aan gegeven. En bedenk nu, dat in de eerste klas dan weer avergeleerd is al wat bij toelatingseksamen wordt geëist, in de tweede vbèl van het toen reeds geëiste, wat altans geëist kan worden (ik zelf doe dit niet), waar de onderwijzers van de Lagere School op rèkenen. Is dan dat Lager Onderwijs zo slecht geweest? Neen, Mijne Hoorders, daar is ook met 'n toewijding en 'n volharding 'n betere zaak waardig gewerkt. Hoeveel uren meent u wel dat dààr gewonnen zouden zijn, als we vereenvoudigen wat ik u dezen avond heb voorgesteld? Daaromtrent heeft de Spelling-Kommissie opgaven verkregen en opgaven zijn gepubliceerd: Aan scholen waar met H. B. S. en Gymnasium rekening moet worden gehouden, bedraagt het niet meer of minder dan twee jaar van de schooltijd, dat wil zeggen al de uren die gedurende twee volle jaren aan het would-be-nauwkeurig schrijven van de e's, o's, sch's en vooral van de geslachten geofferd worden, zouden gewonnen voor te stellen. Die inderdaad eau de Cologne zegt en Cologne daarin als naam van afkomst voelt, laat die aldus schrijven, maar laat ons niet bespottelik vinden het odeklonje van het volk, dat voor hun de enig goede vorm is; o is voor 't volk niet fr. eau; de geen voorzetsel. v. D. B. 450 J. H. v. d. Bosch zijn. Op andere scholen is het natuurlik wat minder; maar dok het resultaat nöch minder. In de vierde klasse, zegt een amsterdams schoolhoofd, zijn gedurende het schooljaar minstens 70 uren besteed, om de 4de naamvals-n te leren schrijven waar die hoort. „En bij invuloefeningen (waar dan natuurlik alleen veel voorkomende woorden in staan) gàht het dan. Maar als de leerlingen iets uit zich zelf opschrijven, komen de n's weer niet op hun plaats. Deden ze noch maar altijd alof die n's niet bestonden; ze zijn er ongelukkig zo rojaal mee; die stumpers zijn voor hun hele leven besmet met de n-bakterie. En in de vijfde klasse komt dan de dèrdenaamvals-n de verwarring noch vermeerderen." Ik geloof als er 'n onderzoek werd ingesteld aan onze (Goudse) scholen, de uitkomsten zouden de leden van onze Geachte Schoolkommissie niet minder verrassen. 0 hoe uitstekend zouden ons al die verspilde uurtjes te pas komen. En ons Taalonderwijs zou dan uit kunnen gaan van de klank, van het feit dat in het kind is, tot zelfs het Spèlonderwijs toe, zou dan 'n uitmuntende school van observatie, van oefening in waarnemen geworden zijn; eenmaal op weg, zal het kind zich zelf verder kunnen oefenen, het heilige zèlf-doen zal in de plaats zijn gekomen van het redeloos nàdoen. Mijne Hoorders, ik durf u voorstellen: Sluit U aan bij de Vereniging. Ik weet wel, U bent gewoon uw eigen aardeel te gebruiken. Daar reken ik op. Maar u zegt: ja, maar met het ene kan ik mij verenigen en met het andere niet. Laat ik U daarop mogen antwoorden. De hele Spelling kunnen we niet veranderen, niemand zou meedoen. Wat zullen we dan wèl veranderen, wat niet? We moeten 'n keus doen. Zal nu deze keus anders kunnen zijn, dan min of meer subjektief ? Als tien mensen zich ieder afzonderlik daartoe zetten, zullen ze nièt met presies dezelfde voorstellen voor den dag komen. Wat moet er derhalve gedaan? We moeten 'n aantal bevoegde mannen, en waarom niet ook vrouwen, met de regeling belasten, en zo als zij na veel overweging het ons voorstellen, daarover moeten w' et eens willen zijn. Zouden we nu niet met enig vertrouwen aannemen het kompromis tussen ouwe Spelling en nieuwe — dat ons is voorgelegd door 'n kommissie die bestaat uit 'n man van het Openbaar en 'n man van het Biezonder Onderwijs, De Geus en Emous, de schrijver en journalist Gerard Keller, de twee taalgeleerden Dr. Kollewijn en Dr. Buitenrust Hettema, en de taalprofessoren Van Helten, Symons, Logeman en Speyer? We offeren dan ieder z'n biezonder verschilpunt op. Ik het mijne, U het uwe. Wil elk volledig gelijk hebben, dan is er in zake Spelling nooit iets tot stand te brengen. Ik weet wel, 'n man als Cosijn heeft z'n bezwaren gehad, en dèze man geldt iets. Maar nièt hèm juist zou ik mijn pleidooi misschien kunnen winnen. Behalve Nederland hier, is er noch Zuid-Afrika. Ik heb hier het Verslag van het Eerste Zuid-Afrikaanse Kongres ter Ver. Taal en spelling. 451 eenvoudiging [der Spelling] van de Nederlandse Taal, in 1897 te Kaapstad gehouden. Vertegenwoordigd waren daar: Kaapkolonie, Oranje-Vrijstaat, Zuid-Afrikaanse Republiek. Zuid-Afrika wenst 'n taal-eenheid met Europees Nederland, maar, betogen ze, het is hun niet mogelik de Nederlandse „Schrijftaal" te aanvaarden zoals die in de Ouwe Spelling en Grammatika is. Aanvankelik strekten hun eisen zich verder dan wat hier in Nederland is voorgesteld. Ze wilden o. a. de lange ij zien verdwijnen. Ze hebben hun argumenten ingebracht. Welnu, ook zij hebben het hunne geofferd en ze hebben opdat het Nederlands over de gehele wereld èén grote sterke eenheid worden zal, de Voorstellingen van hedenavond aan U, geaccepteerd. En nu vragen ze van ons: help ons, dat er 'n zodanig geschreven Nederlands zijn zal, dat we in de strijd tegen het Engels zullen kunnen zegevieren. Sluit u aan, c pdat we machtig zijn." Op het Taal- en Letterk. Kongres te Dordrecht vroeg Dr. Leyds, de Staats-Sekretaris van de Z. A. R. met nadruk aan de Voorzitter: drie dingen hebben we nodig in Zuid-Afrika, allereerst Vereenvoudiging. En hier is nu het eindwoord van Cosijn, de praktiese en voorzichtige Leidse Hoogleraar'), de man, die in dezen mischien scherper en verder ziet dan een: „Eén argument ten gunste van de Vereenvoudigde Spelling gaat zwaar wegen. Toen ik in mijn Gidsartikel mijn bezwaren zeide, dacht ik er niet aan. Bij onze Zuid-Afrikaansche taalbroeders is een sterke ingenomenheid waar te nemen voor Vereenvoudigde Spelling. En ze zàllen fonetisch spellen, zoo ze verstandig zijn. Waar ze zich in hun schrijven aan het „hoogere" Nederlandsch willen aansluiten, eischen ze áfschaffing van letter-teekens die voor hen alle waarde missen, die hun en hun kinderen noodelooze moeite baren. Mogen wij voor hun billijke klachten (le oores gesloten houden? Nu onze taal door een gunstige lotsbeschikking een steeds ruimer gebied gaat vinden dan ons kleine plekje gronds, „ontwoekerd aan de baren", nu voor onze Letterkunde een achterland" in het verre Zuiden kan gewonnen worden, dat eenmaal voor den bloei van ons dierbaarst kleinood" stellig van de grootste waarde zal zijn, krijgt de Spellingkwestie een grooter en dieper beteekenis dan ze ooit gehad heeft. Daar staan de Transvalers voor onze deur, hun Commissie welke zich zeer geprononceerd voor Spellingvereenvoudiging heeft verklaard. Zullen we de Heeren met een dom en fier non possumve, „wij kunnen niet" áfwijzen ?" 1) ') Sinds overleden, — tot scha van de Vereenvoudiging. Hij wist dat er behalve de Geleerdheid noch het samenleven van de millioenen is en een strijd om 't bestaan. V. D. B. ') Is dit argument van Cosijn na vervallen? Wie durft zich aan voor wagen.-spellingen 452 Taal en spelling. Ziedaar het woord van Cosijn, de man die eenmaal in z'n jonge jaren de in onze hogere scholen meest gebruikte en met gezag beklede ouwerwetse Nederlandse grammatika schreef. Ik heb gezegd. Gouda. J. H. V. D. Bosco. SPREEKWOORDEN. Wat een spreekwoord is, die vraag is moeilijk te beantwoorden. Een spreekwoord is een algemeen gebruikte en overal begrepen uitspraak. B.v. bitter in den mond maakt het hart gezond. Ontbreekt de algemeene bekendheid en de algemeenheid van het gebruik, dan is het geen spreekwoord of geen spreekwijs meer; doch in het laatste geval een, enkel aan geleerden bekend archaïsme. Ondertusschen is het zeer moeilijk te bepalen, voor den niet taalgeleerde, of zulk een uitspraak misschien enkel in zekere gewesten of in nog engeren kring: in een stad of in een streek wordt gebezigd en algemeen verstaan. Over den levensduur der spreekwoorden valt ook veel te vragen. Er zijn er verdwenen, er moeten er voortdurend verdwijnen, omdat zij niet meer begrepen worden, omdat zij zijn vervangen door andere, omdat ze niet meer betrekking hebben op algemeene toestanden uit de tegen maatschappij. Wij noemen als voorbeeld het leenstelsel. Op--woordige merkelijk is dat spreekwoorden een zeer lang leven kunnen hebben, veel langer dan de toestanden, die zij uitdrukken of waaraan zij hun ontstaan te danken hebben. Het nut dat eene classificatie kan hebben ligt enkel in het praktische. Er valt, namelijk, over zekere groepen iets te zeggen; er valt nog meer over te vragen. Wij kunnen b.v. de spreekwoorden verdeelen in uni internationale, vaderlandsche en misschien gewestelijke. Er-verseele, zijn spreekwoorden die, in zeer nauw aanverwante vormen, bestaan in zóó vele landen, dat men ze universeel zou kunnen noemen. Wij hebben er gemeen met Frankrijk en Duitschland, vooral de aan den bijbel of aan de klassieken ontleende, maar ook vele andere, naar men van Dr. Stoett leeren kan. Er zullen wel voorwaarden zijn te noemen, waaraan spreekwoorden moeten voldoen om zoo algemeen in nagenoeg gelijken of geheel identieker vorne te kunnen worden gebruikt. Het vaderlandsche spreekwoord is afkomstig van dichters en schrijvers of ontleend aan uitdrukkingen betreffende beroepen en bedrijven, of het behoort tot de spontane. Gedeeltelijk zal misschien kunnen worden Spreekwoorden. 453 verklaard, waarom het gebruik van sommige beperkt bleef tot ons vaderland. Voor die, van Nederlandsche schrijvers afkomstig, is het duidelijk, waarom ze elders niet voorkomen; er kan misschien soms een antwoord worden gevonden op de vraag waarom de andere niet verder kwamen dan onze enge grenzen. Wij noemen: In het veen ziet men op geen turfje. Spreekwoorden te verdeelen in groepen naar hunne beteekenis kan alleen nuttig zijn, indien men die van verschillende volken tegelijk behandelt en komt dan ook alleen te pas in een werk over „het" spreekwoord, zoo algemeen mogelijk. Daarin zou men kunnen handelen over spreekwoorden met betrekking tot de vrouw, het huwelijk, den dood, (le ijdelheid van al het aardsche, gierigheid, leugenachtigheid, hygiëne euz. enz. In zulk een werk zou moeten worden gewezen op de wanhopig makende algemeenheid van sommige vooroordeelen en de nuchterheid tegenover het ideale der spreekwoorden van nagenoeg alle volken, daaronder begrepen de Oosterlingen. Eene gedachte moet al heel laag bij den grond zijn om in het spreekwoord te kunnen voortleven gedurende eeuwen. Men late zich niet misleiden door den soms verrassenden vorm, waarin (bijv. door de Chineezen) erg nuchtere dingen worden gezegd. In den grond zijn de spreekwoorden aller volken nagenoeg gelijkwaardig en als verzamelingen even onsamenhangend. De vrouw is een verachtelijk wezen, maar ook het heerlijkste wat men kan begeeren; de gierigaard is hatelijk, maar slim is de man, die op de dubbeltjes past; de jaloersche echtgenoot is bespottelijk, de nooit ergdenkende eveneens ... onzinnig zijn de hygiënische spreekwoorden overal: melk op wijn dat is venijn, wijn op melk is goed voor elk. En dat noemt men in Frankrijk La sagesae des nations!! daar, waar men toch ook heeft, van oudsher, hetzelfde: Vin sur lait c'est souhait; Lait sur vin, c'est venin en waar men aan niet minder nationale domheden in het spreekwoord een lang leven schenkt dan wij. Worden er nog spreekwoorden gevormd? Het komt ons voor dat op deze vraag geen beslissend antwoord is te geven. We weten het niet en we kunnen het niet weten. Dat de menschen zich minder van spreekwoorden bedienen dan vroeger is wel zeker. 't Is geen mode meer; het staat ouderwetsch en dus komiek. Laat iemand in een kluchtspel maar veel spreekwoorden gebruiken, desnoods niet eens te onpas, en hij kan er zeker van wezen dat het publiek lacht. Spreekwoorden in onze gesprekken schijnen uit den toon. Men hoort ze nog het meest van oude lieden, dienstboden, boersche menschen. Ge hoort ze trouwens maar zelden meer in hun geheel gebruiken: Wie lest lacht. . .; Beter ten halve gekeerd ... enz. Van al het nieuwe, in de laatste eeuw tot stand gekomen, maakt het spreekwoord geene melding. Dat het nog gedeeltelijk zijne bekoring houdt komt, schijnt het, door zijn ouderdom. Tracht maar eens te ver 454 Spreekwoorden. talen. Met onwillige honden is 't slecht hazen vangen: 't is slecht racen met een roestige fiets; alle hout is geen timmerhout: van elk soort ijzer maakt men geen locomotieven bf: elk gas is geen lichtgas. Het wordt treurig-bespottelijk. Wij willen dat de „wijsheid" der vaderen tot ons komt in der vaderen taal. Maar later, misschien? Het is, dunkt ons, wel zeker dat oudtijds het spreekwoord spoedig ontstond na de zaak, die er de beeldspraak voor leveren kon of het werk van den schrijver, die gelukkige regels had gegeven. De Catsiaantjes dagteekenen uit den tijd van Cats. Wie kent spreekwoorden, ontleend aan Beets? Niet eens de Genestet, die toch, o. a, in zijn Leekedichtjes, prachtig spreekwoordenmateriaal heeft gegeven, is vader van wezenlijke spreekwoorden geworden. Men citeert hem vaak, dat is al, en lang niet hetzelfde. F. L(APIDOTH). Uit een recensie van DR. F. A. STOETr, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, Elzevier's Geill. Maandschift, afl. 5, Mei 1900. TER OVERWEGING AAN DE VOORSTANDERS VAN VOORGESCHREVEN SCHEMAAS BIJ 'T MAKEN VAN OPSTELLEN 66K IN VREEMDE TALEN. (Uit: Georg von Bunsen, von seiner Tochter Marie von Bunsen. 1900. —) Ein ausgesprochenes, aber mit Bescheidenheit gepaartes Individualitätsgefühl, spricht aus der Schilderung seines neujährlichen Argers. Am 1. Januar 1843 schreibt er seinem Vater: 'Es ist eine alte Sitte, dass zu Neujahr ein Primaner die Lehrer und Mitschüler in einer lateinischen Rede beglückwünscht. Du kannst Dir denken, dass diese Reden schon seit langer Zeit über Alles, nur nicht über das neue Jahr handeln und bloss ani Schluss dessen Erwähnung thun. Dieses Amt wurde diesmal mir übergeben, das Thema lautete: "De studii philologiae praestantia et iucunditate." Du kannst Dir denken, wie lieb mir die Aufgabe war. Dr. Kirchner trug mir auf, ihm eine Disposition zu bringen. Mit aller Liebe arbeitete ich sie aus — er verwarf sie und schrieb mir selbst eine auf, gründlicher und umfassender als meine, aber — nimm es nicht übel — ganz unpassend. Ich gebe Dir seine Einleitung. "Da mir die Ehre zu theil geworden, heute vor Ihnen zu reden, sei es mir vergönnt, zumal da ich dem Abgange nahe bin, Ihnen Rechenschaft abzulegen von den Gründen der Wahl Ter overweging etc. 455 meines Lebensberufes, des philologischen Studiums. Ich darf hoffen, class dieser Gegenstand Ihnen, indem Sie nachsichtig mich anhören, nicht unangenehm sein werde, da er die Grundlage der hiesigen Bildung stets gewesen und Sie selbst sich damit beschäftigt haben." Findest Du es nicht anmassend, dass ein Redner die Aufmerksamkeit seiner Zuhörer bloss seiner selbst wegen verlangt? Ich kann nicht leugnen, dass mir diese Forderung, nach fremdem Plan eine Auseinandersetzung eigner Absichten anzufertigen, die ganze Rede sehr verbitterte. Jedoch ich machte sie und zwar, was schwer war, nach der Regel so kurz, dass sie bequem auf anderthalb Bogen ging, feilte an der Lateinität und war nur ziemlich zufrieden, bis ich sie Kirchner vorzeigte und er sie für sehr gelungen erklärte. Nun fiel mir beim Durchlesen erst auf, wie schimpflich ich mit der Sache umgegangen war. Immer hatte ich nur Kirchner'sche Phrasen, immer seine Propädeutik angeschrieben, nie eigenes gebracht. Ich trug heute die Rede vor, mit innerem Abscheu und Grausen und wunderte mich, als sie gut befunden ward. Wegen dieser Arbeit muss ich mich verachten — und doch kann ich mir eine gewisse Entschuldigung nicht versagen." (p. 36/8) VEELTALIGE VORMING VAN 'T KIND - WENSELIK? (Uit: Georg von Bunsen, von seiner Tochter Marie van Bunsen. 1900. —) Es war das Schicksal der Bunsen'schen Kinder, immer in mehreren Sprachen zu verkehren. Aussenstehende halten dieses fast regelmässig für ein unbeschreibliches Glück, die Betroffenen erkennen erst später, wie nachteilig gleichberechtigte Sprachen wirken, wie nachteilig es ist, wenn nicht einer Sprache fraglos das Übergewicht zukommt. (p. 5J6.) Einige seiner Briefe an die Eltern sind aus dieser Zeit aufbewahrt worden ..... , die Sprache ist deutsch, englisch, französisch oder lateinisch und keine ist richtig. (p. 10.) Der Lehrer übersah den unausbleiblichen Nachteil einer vielsprachigen Familie. Die feinen Stilkritiker der Goneourt'schen Tafelrunde wussten es besser: `on causait style et l'on parlait de Timpuissance de bien écrire chez les gens qui parlent plusieures langues. Les mots deviennent des dénominations vagues.' (Journal des de Goncourts, V. p. 263.) 456 Veeltalige vorming van 't kind — wenselik? Auch die Rahel bemerkt: 'Sprache ist nicht wie ein Kleid des Gedankens, sondern wie dessen lebendige aus ihm erwachsene Behauptung' und man hat eben viele und verschiedenartige Kleider, aber nur eine Haut. Schiller las Shakespeare aus Prinzip fast nur in der deutschen Übersetzung, denn, so sagte er: 'Meine Lebensarbeit ist deutsch zu schreiben, und ich bin der Überzeugung, dass Niemand viel fremde Sprachen lesen kann ohne den Tact für die feinen Abstufungen der eigenen, ein wesentliches Erforderniss für einen guten Stil, einzubüssen.' Fast ausnahmslos hatten die zehn Bunsen'schen Kinder das väterliche Sprachtalent geerbt, nicht eins derselben sprach irgend eine Sprache so instinktiv, unfehlbar richtig wie jeder gebildete Durchschnittsmensch es in seiner eigenen und einzigen Sprache vermag. Dies schliesst natürlich nicht aus, dass die Bunsens mehrere Sprachen hervorragend beherrschten ...... Auch schrieb mein Vater später nicht nur kein schlechtes, sondern sogar ein ungewöhnlich gutes Deutsch; wer aber genau aufpasste, entdeckte hier und da eine etwas fremdländische Wendung, besonders beim Sprechen, eine mangelnde Treffsicherheit des üblichsten Wortes des gewöhnlichsten Verkehrs. Als öffentlicher Redner hat er später die Schattenseiten der Vielsprachigkeit lebhaft empfunden; zu oft kamen ihm beim Reden seine Gedanken am Genauesten bezeichnende englische, französische oder italienische Worte, die dann im Gehirn in der Eile übertragen werden mussten. (p. 35/6.) „DOOD" EN „LEVEND" IN TAAL. The living vocabulary is no more permanent in its constitution than definite in its extent. It is not to-day what is was a century ago, still less what it will be a century hence. Its constituent elements are in a state of slow but incessant dissolution and renovation. „Old words" are ever becoming obsolete and dying out: „new words" are continually pressing in. And the death of a word is not an event of which the date can be readily determined. It is a vanishing process, extending over a lengthened period, of which contemporaries never sec the end. Our own words never become obsolete: it is always the words of our grandfathers that have died with them. Even after we cease to use a word, the memory of if survives, and the word itself survives as a possibility; it is only when no one is left to whom its use is still pos -sible, that the word is wholly dead. Hence, there are many words of which it is doubtful whether they are still to be considered as part of the living language; they are alive to some speakers, and dead to others. MURRAY'S Woordenboek in de General Explanations, VIII. KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. Middelnederlandsehe Legenden en Exempelen. Bij kennis van-drage tot de de Prozalitteratuur en het Volksgeloof der Middel -eeuwen, door C. G. N. de Vooys. 's-Gravenhage. Mart. Nijhoff. 1900. „Ziehier een schat van gegevens voor de kennis van de ME., vlijtig op binnen-en buitenlandse boekerijen verzameld, geordend, toegelicht en tot 'n lijvig boek bijeengebracht. Een openbaarmaking van wat er hier en elders, onuitgegeven, verspreid ligt aan stichtelike lektuur in proza. In proza, en daarom lang achtergesteld '). Immers juist in de regelmaat van ritme en rijmslag vond men 't best de herken terug van de ware-ningstekenen dichterstemming, zoals men er dan omgekeerd ook toe kon komen, het gemakkelik trèffen van dit regelmaat als 'n hoofdeis te stellen in 'n ars poëtica. Bovendien was dat proza noch stichtelik: 2) wat ') Zie de Bleiding. wel zo iets had van zeurigs en femelachtigs; 't godsdienstige was nu eenmaal uit de smaak, en er was voor 'n tijd van vooruitgang toch altijd iets embryonies en voor litteratuur die zich-wereldliks in 'n noch niet „aan de Kerk had ontworsteld." Men was vreemd komen te staan tegenover de „theologiese kraam" van de een en de „diepzinnige dromerijen" van de ander; vreemder noch tegenover de legenden en de mierakelen, waar veelal „het geestelike de kunst (had) gedood", en de lezer „z'n glimlach niet kan bedwingen" van wege „de koddige indruk" en de ,,noodwendig komiese uitwerking" 3). Zo vond men 't hoogst opmerkelik dat in de Spieghel van Maerlant, noch wel geschreven nadat hij uit z'n „tijdelike droom was wakker geschud", zich niet minder dan 36 Maria-mierakelen bevinden, die „op 't gebied der kunst niet te recht zijn" en „waarin het-vaardigen esteties gevoel onmogelik bevredigd kan worden" '). Verbeeld je, dacht men, dat je dat vond bij „de gloed `) Vandaar dat eerst de theologen (Moll, Acrluoy,) er zich op toelegden. Vgl. het zwakke betoog bij Jonckbloet (I, 1-3) wat wel en wat niet tot de ME, letterkunde behoort, alsmede Il, 159. Uitlatingen bij Jonekbloet , 1451, 45;. Bij Jonckloet, t. a. p. T.&L.X. 32* 458 Kleine mee-delingen over boekwerken. volle heraut van beschaving en verlichting, de strijder voor vrijheid van denken, de bestrijder van priesterdwinglandij" 1), enz. Natuur kon je daar ook weer niet te-lik veel van zeggen, omdat wij als verlichte en verdraagzame 19de eeuwers dit bij Maerlant dienen te billiken, bedenkende dat hij „een kind van z'n tijd was ...." En meer van dien aard. 't Zal bij de verbazend knappe en ijverige mannen die dit schreven, wel niet de bedoeling geweest zijn niet zulke uitspraken kwaad te stichten. En toch zijn deze opmerkingen gevlochten door — ('t dient gezegd) — grondiger en recht geloven-vaardiger krietiek, door 't bij tradiesie, op den duur verder geworden. Er ligt nu eenmaal-felik in de tijdgeest 'n vaste overtuiging dat we winnende" zijn; dat de mensen die nieuw komen, al weer wijzer zijn geworden dan die oud worden, en dat die nieuwen dus in staat zijn met beter oordeel over de dingen te spreken, waarover de ou(lgewordenen het hunne hebben gezegd. De toon van de krietiek werd de krachtmeter van de wijsheid. Maar nu lag vanzelf voor de hand, dat hoe strenger 't een of ander veroordeeld werd, des te minder het recht had op belang zo kwam 'et, dat het--stelling, en geen 'n voorwerp van ernstige studie moest zijn, door de gekweekte onverschilligheid omtrent het innerlike van de zaak, de dupe kon worden van 'n hooghartig anek dolisme. Men moet zich niet verbazen, de jongelui en jonge meisjes van onze dagen, nauweliks in staat om uit hun eigen binnenste één woord op 'et papier te zetten, met de meeste beslistheid uit de hoogte te horen spreken over het „ver begrip van kunst van die-makelike" naïeve bijgelovige Middeleeuwers; evenals zij met voornaamheid weten af te geven op de gebreken die de treurspelen van Hooft en van Vondel „aankleven". Waar dient nu dat woordgescherm toch voor! Waarom zijn we niet eerlik genoeg om ons van ijdelheid te genezen! Laten we dan toch bedenken dat de ene kultuurtijd niet als maatstaf kan dienen ter beoordeling van 'n gans andere; en dat elke eeuw en elk indieviedu het recht heeft op z'n eigen psychologie..... Uit: J. KooPMANs, Boekbeoordeling van boven genoemd werk, Tweem. Tijdschr., Sept. 1900, blz. 309-322. Unsere Muttersprache, ihr Werden und ihr Wesen. Von Prof. Dr. D. WEISE. Dritte, verbesserte Aufl. — Leipzig, B. G. Teubner. Ziehier het ,,Inhaltsübersicht": Geschichte der deutschen Sprache: Unsere Sprache ein Glied des indogermanischen Sprachstammes. — Germanische Lautverschiebung. — Germanisches Betonungsgesetz. — Völkerwanderung — Deutsche Lautverschiebung: ihre Art und ihr ') Dr. J. Te Winkel. Maerlants Werken, ` 522. Kleine mee-delingen over boekwerken. Ausbreitungsgebiet. — Die germanischen Sprachzweige. — Die hoch Sprache. — Wortschatz-deutsche des and. — Wohlklang und Formenreichtum. — Mangel einer ein Schriftsprache — Gesit--heitlichen tung des 12. Jahrh. — Schriftsprachliche Einigung. — Abweichungen des mhd. vom and. -- Vorzüge des mhd. vor dem nhd. — Östliche Ausbreitung der deutschen Sprache. — Neue Lautbewegungen von Süden her: Übergang von ï in ei u. s. f., von s. in sch. — Mitteldeutsche Mundarten. — Die Sprache der Kanzleien und der Druckereien. — Die Sprache der Lutherschen Bibel in ihrer Übereinstimmung mit dem mhd.; Luthers Stil. — Ausbreitung der Bibel zunächst im Norden, dann-sprache, im Süden: in der protestantischen Schweiz, in den katholischen Ländern Süddeutschlands. —Verdienste der Sprachgesellschaften und Grammatiker. — Thätigkeit andrer Gelehrter. -- Einflusz der Dichter. — Die Schriftsprache des 19. Jahrh.: ungünstige Einwirkung der Wissen allgemeine deut--schaften. — Der sche Sprachverein. — Rückblick. Wesen der neuhochdeutschen Sprache: Deutsche Sprache und deutsche Volkaart : Sprache und Art eines Volkes in Wechselwirkung. — Vergleich zwischen Germanen und Romanen als Grundlage für eine Gegen ihrer sprachlichen Be--überstellung sonderheiten. — Freiheiten der deutschen Sprache. — Formlosigkeit im Stil in der äuszern Wortform: Schrift, Laute. — Das innere Leben der Wörter: Tonverhältnisse, Wortstellung. — Verskunst. — Wortbildung. — Rechtschreibung. — Satzzeichen. — Wortschatz: Volksgemüt im Wortschatz. --Tiere und Pflanzen. — Anredeformen. — Wertschätzung des Weibes. — Treue. --Demut, Liebe Gastfreundschaft. — Unübersetzbare Wörter. — Volkswille im Wortschatz. — Volks- und Stammnamen. — Personen- und Götternamen. — Bilder und Gleichnisse. — Geringe Neigung der Deutschen zu äuszerer Verfeinerung. — Grammatisches Geschlecht. — Zusammenfassung. Sprache Norddeutschlands und Süddeutschlands: Süddeutsche mehr für Künste angelegt; Norddeutsche mehr für Staats- und Kriegswesen — Gegen im Schrifttum. — Verstand-sätze und Einbildungskraft im sprachlichen Ausdruck: Gröszere Sprach im Süden: Laut-schöpfungskraft Wortbiegung, Zahl-entwickelung. der Fremdwörter, Adelsbezeichnungen, Doppelnamen u. a. Neigung zu grammatischer Regelung im Norden. — Gemütsseite im sprach Ausdruck: Doppellaute, Aus--lichen sprache, Betonung, Verkleinerungswörter; nd. und hd. Ausdrücke. — Gegensätze zwischen Nord und Süd bei einzelnen Männern. Mittelstellung der Mitteldeutschen. — Lessing und Goethe: Verhältnis beider zur Natur. Heitere Ruhe Goethes gegenüber der Kampfes Lessings. — Äuszere -freudigkeit Einflüsse und Anregungen beider. Unterschiede zwischen Mundart und Schriftsprache: 460 Kleine mee-delingen over boekwerken. Gegensätze zwischen Mundart und Schriftsprache. — Die Mundart: Thätigkeit der Einbildungskraft und des Verstandes darin; Lautgesetze. Wortbiegung. Wortbildung und Satzlehre. Wortschatz. Beteiligung des Gemüts. — Dich• tersprache; Vergleich mit der Mundart. — Sprache der Kanzleien und der Gelehrten. Altdeutsche Gesittung im Spiegel des Wortschatzes: Der Wortschatz als Spiegel der Gesittung einer Zeit. — Deutschland in and. Zeit nach Maszgabe des Wortschatzes. — Das deutsche Volk vor der Seszhaftigkeit: Kriegszüge, Wegemasze, Zeitrechnung u. a. — Feste Ansiedelung: Ackerbau, Holzbau. — Sitten und Gewohnheiten. — Religion. — Rechtsanschauungen. — Kunstfertigkeiten. — Römische Einflüsse: Steinbau, geschlossene Ortschaften, Handel, Münzen. — Andre Gebräuche. Entwickel. der Stils u. der Kultur: Der Stil als Ausdruck des Zeitgeistes: in der heidnischen Zeit, in der christlichen Zeit des and., im mhd. — Renaissance in der Sprache. — Luther. — Barockstil und Rokoko. — Aufklärung. — Pietismus. — Sturm und Drang. — Weltbürgertum. — Romantik. — Zeitalter der Wissenschaft. Gesetze des Lautwandels: Ursachen des Lautwandels. — Unvollkommenheit der Schrift. — Mitlaute: Abfall; Antritt; Umstellung und Angleichung; Grammatischer Wechsel. — Selbstlaute: Umlaut, Erhöhung, Brechung; Verlängerung; Verkürzung; Rundung und Entrundung. Gesetze der Wortbiegung: Verlust an Wortbiegungsmitteln. -- Starke und schwache Biegung bei Haupt-und Zeitwörtern. — Übergang beider in einander beim Hauptwort, beim Zeitwort. — Sprachbildende Kraft des Umlauts. — Mehrzahl auf -er. — Übergang von Einzahl und Mehrzahl in ein Wörter mit mangelhafter-ander. — Biegung. — Ausgleichungen beim Zeitwort in der Endung; im Stammvokal. Wortbild. der deutschen Sprache: Wortbildungsmittel der Sprache. Ableitung: Ableitung als verblaszte Zusammensetzung. Jüngere und ältere Ableitungssilben. Vorliebe einzelner Zeitabschnitte und Schriftsteller für bestimmte Endungen. Gebrauch der Mundarten. Ableitungssilben auszerhalb des ihnen zukommenden Gebietes. Fremde Eindringlinge. --Zusammensetzung: Ihre Geschichte. Zwitterbildungen und verdeutlichende Zusammen Neigung unserer Spra--setzungen. che zur Komposition. Unregelmäszigkeiten. Bedeutung der zusammengesetzten Wörter. Geschichte der Fremdwörter: Häufigkeit fremder Ausdrücke im Deutschen. — Latein. Lehnwörter im Deutschen: Pflanzen, Tiere, Hausbau, Handel. — Künste, Wissenschaften, Christentum. — Französ. Lehnwörter des Mittelalters. — Latein. Fremdwörter der Humanistenzeit. — Namengebung. — Französ. Fremdwörter der Zeit Ludwigs XIV. — Reinigungsbestrebungen und ihre Hindernisse. — Volkssprache und Fremdwörter: geringere Zahl; lautliche Anglei Kleine mee-delingen over boekwerken. chung; volkstümliche Umdeutung. Reichtum des heimischen Wortschatzes: Reichtum der ältesten Zeit an sinnverwandten Ausdrücken. — Mannigfaltigkeit der Bezeichnungen für gewisse Gegenstände in den Mundarten. — Verluste der Schrift im Wortschatz aus den-sprache Mundarten ersetzt. — Gründe für den Verlust und (lie Erhaltung alter Ausdrücke. — Eigennamen als Bewahrer alten Sprachgutes. — Ausgestorbene Wörter als Lehngut in den romanischen Sprachen oder wieder hervorgeholt aus alten Schriften. Natürliches und grammatisches Geschlecht: Einflusz der Natur auf (lie Geschlechtsbestimmung. — Abweichung in der Geschlechtsauffassung verschiedener Völker bei Erscheinungen von gröszerer und von geringerer Lebensäuszerung. — Ge Wörter. — Innere-schlechtlose Sprachform: natürliches Geschlecht bei Tieren und andern Wesen. — Einwirkung von Gattungsbegriffen und bedeutungsverwandten Wörtern auf das Geschlecht. — Äuszere Sprachform: Ei nflusz von Wörtern gleicher Endung. — Innere und äuszere Sprachform zusammen -wirkend. Bedeutungswandel in der deut Sprache:-schen Bewuszte Wortschöpfung und unbewuszter Bedeutungswandel. — Ursachen des Bedeutungswandels. Einflusz der Kultur auf die Wort bedeutung. — Der Bedeutungs übergang meist rein seelischer Vor gang: Bedeutungsverengerung; Be deutungserweiterung. — Beide Gesetze bei dem nämlichen Worte wirksam. — Der Gefühlswert der Wörter: Bedeutungsverschlechterung. — Rangerhöhung — Anreihender Bedeutungswandel: Eigenschaftswörter oder Beifügungen im Wesfalle selbständig gemacht. — Bedeutungsübertragung. — Gedankensprünge. — Gleiche Bedeutungsübergänge in verschiedenen Sprachen. — Zwei entgegengesetzte Bedeutungen bei einem Worte. — Schallnachahmung u. Lautmalerei. Lehre vom Satzgefüge: Auflösende Thätigkeit der neuemn Sprachen; Verhältniswörter bei den Biegungsfällen. — Verlust des Wesfalles an den Wenfall. — Spuren des früher uinfangreichern Gebrauches der Biegungsfälle. — Bildung der Umstandswörter. — Haupt-und Eigenschaftswort er Gebrauch der Zeitformen.-starrt. — — Austausch zwischen Mittelwort und Nennwort. — Wortfolge. Satzunterordnung. Aussprüche deutscher Dichter. In 't bovenstaande is veel aan boek is bovendien niet-trekkeliks; 't geestdrift geschreven. Toch heb ik bezwaar tegen 't werk in z'n geheel. De S. wil vaak te veel bewijzen; alles wat in de Duitse taal voorkomt, typeert toch niet de „Duitser" van 't Keizerrijk? Dan onderscheidt de S. niet altijd een mode-kwestie van een principe. Wie o. a. leest: Während wir im Mittelalter gleich den romanischen Völkern die runden, den lateinischen Schriftzeichen entstam 462 Kleine mee-delingen over boekwerken. menden Buchstabenformen hatten, ist daraus in nhd. Zeit jene eckige, verschnörkelte Gestalt hervorgegangen, die gleich den Spitzen und Ecken der gotischen Baukunst dem deutschen Sinne am meisten zusagt", die denkt toch wel: wat een grote woorden. En twijfelend is toch ook de vraag te beantwoorden: „Spricht nicht aus Blumennamen wie Vergiszmeinnicht, Engelsüsz, Augentrost, Maszliebchen, Männertreu, Liebstöckel, Goldregen, Himmelschlüsselchen, Gänseblümchen, Schneeglöckchen, Stiefmütterchen, die Tiefe der deutschen Natur und die ganze Innigkeit-empfindung des Volksgemüts? Lassen nicht die Wörter Männchen und Weib deren verkleinernde, liebko--chen, sende Endung selbst da beibehalten wird, wo es sich um die gröszten Vertreter des Tiergeschlechts han auf ein warmes, für die Tier--delt, welt schlagendes und ihre Freuden und Leiden verstehendes Herz schlieszen? Und steht damit nicht die Thatsache in Einklang, dasz gerade die Germanen mehr als andre Völker in Wort (Tiersage) und Bild (Stillleben) das Tierreich verherrlicht haben ?" Veel onder „Der Wortschatz als Spiegel des Gesittung" is evenzo veel te veel „verallgemeinert ". — Wie talen vergelijkend bestudeer kan hij spreken van Gemüts-de, hoe im sprachlichen Ausdruck: in-seite Doppellaute!! Of beweren: „So ist die äuszere Lautentwickelung ein treues Abbild germanischer Formlosigkeit und Derbheit, aber auch Kraft und Stärke." Levende taal en schrijftaal is vaak met elkaar verward: wat te denken van eindkonsonanten die er zijn, en die „im Französischen meist nicht gesprochen werden," en dit als de S. 't liefst heeft over welluidendheid? Natuurlik is de oude taal beeldrijker, meer werkt daar 't gemoed! — en de jongere taal meer logies, dank zij 't verstand, dat men nu ruimer heeft dan vroeger! Wat ook omtrent het 'woordgeslacht' wordt meegedeeld, is grotendeels verouderd: 't is nog vol oude iedee van personifikasie.-gens 't Die nu van dezelfde schrijver zijn „Charakteristik der Lateinischen Sprache" kent, begrijpt hoe deze eigenaardigheden ook hier voorkokomen. 't Werkje is volgens 't zelfde sisteem geschreven, met dezelfde taalbegrippen. — Verblijdend steekt daartegen af zijn iedeeën over „Papiernen Stil", en volksstijl. Zodat dit werkje toch veel goeds heeft ook. B. H. Geschiedenis der Vlaamsche Letterkunde van het jaar 1830 tot heden, door TH. COOPMAN, werkend lid der Kon. Vlaam. Academie, en Dr. L. SCHARPÉ, Hoogl. te Leuven. le aflev. — Amsterdam, Van Holkemai en Warendorf. Het werk zal worden uitgegeven in 10 à 12 aflev. van 32 bladz. (4°). Iedere aflev. bevat 10 platen in de tekst en 2 buitentekst platen. De prijs is bij intekening f 0.65 per aflevering. Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stam Veerman. 8 0. Per serie (6 ditjes), gecart.-perius. Heusden, L. J. f 3.60; geb. 5.70. XIVe serie, no. 3: L. A. B. ULEHAKE, Mal Jantje. (92 blz., met 4 pltn.). Gecart. f 0.75; geb. f 1.10. H. BRANDSTäDTER, Recht door zee. Een verhaal voor de jeugd, naar het duitsch door Titia van der Tuuk. 2e druk. Leiden, A. H. Adriani. 8°. (III, 250 blz.). f 1.50; geb. f 1.90. MARIE HONIG, Kleine jongens. Vijf vertellingen voor kinderen. Amsterdam, H. C. A. Campagne & Zoon. 8°. (108 blz., m. 3 pltn.). f 0.85; geb. f 1.25. IEN MACLAREN [J. Watton], Uit mijn jongenstijd. Vertaald door W. van Nes. Geïllustreerd. Rotterdam, J. M. Bredée. 8°. (VII, 191 blz., m. 26 afb.). f 2.40; geb. f 2.90. Voor den Coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 84. M. WEIRAUCH, Rijzen en dalen. Naar het duitsch (46 blz.). Warendorf's Novellen-bibliotheek. Amsterdam, Van Holkema & Waren dorf. 8°. Per nr. f 0.10; per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 129. FRANS ARNOLD, Maskerade. (44 blz.). Amerikaansche Detective-romans. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.30. No. 12. ARTHUR GRIFFITH, Kamer no. 99. (175 blz.). Tooneel- en voordrachten-bibliotheek, (E. S. Culp's) voor rederijkers, bruiloften en andere feesten. Groningen, H. L. van der Klei. 8 0 . No. 1. Een moderne Othello. Kluchtspel in één bedrijf [1 h., 1 d.]. Naar 't hoogduitsch door E. S. Culp. (18 blz.). f 0.20. No. 2. No. 999. Kluchtspel in één bedrijf [1 h. 1 d.]. Opnieuw bewerkt door E. S. Culp. (16 blz.). f 0.20. Slothouwer's Reisbibliotheek. 1IIe serie. Amersfoort, G. J. Slothouwer. Kl. 8°. Per nr. f 0.10. No. 7. A. VAN RAALTE, Jz., Juffrouw Kregel. Humoristische novelle. (54 blz.). Litterair Universum. Verzameling der beste romans en novellen van hedendaagsche schrijvers. Haarlem, Gebrs. Nobels. Kl. 8 0. Per jrg. (24 nrs.) f 4.80; geb. (4 dltjes) f 7.20. Afz. nrs. f 0.25. No. 19. R. voN GOTTSCHALL, Het betooverde kasteel. (128 blz., in. afb.) ELISA ORZESZKO, Mirtala. Naar het poolsch door mevr. Van Heu Gr. 8°. (III, 290 blz.).-velinck. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. f 2.50; geb. f 2.90. J. H. RosNY, De gouden naald. Naar het fransch door Titia van der Tuuk. Almelo, W. Hilarius Wzn. Gr. 8°. (VIII, 304 blz.) f 3.25. 464 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften. VERNER VON HELDENSTAM ; Endymion. Naar het zweedsch door Ph. Wijsman. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 16°. (XII, 293 blz.). f 2.50; geb. f 2.90. MASSON FORESTIER, Een gedwongen huwelijk en andere novellen. Vertaald door mevr. S. Barentz-Schönberg. Amsterdam, C. Daniëls. 8°. (286 blz.). f 1.40; geb. f 1.90. SELMA LAGERLÖF, Ingrid. Naar het zweedsch door Margaretha Meijboom. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 16°. (III, 175 blz.). f 1.90; geb. f 2.50. ELISE SORE, In boeten. Leiden, S. C. van Doesburgh. 8°. (VII, 298 blz.). f 2.90; geb. f 3.40. Louis COUPERUS, Langs lijnen van geleidelijkheid. Amsterdam, L. J. Veen. Gr. 16°. 2 din. (III, 2.40; III, 216 blz.). f 4.90, geb. f 5.50. TH^RFSE HOVEN, De dochter uit „de Rooye Ekster". Haarlem, De Erven Loosjes. 8°. 2 din. (III, 199; III, 232 blz.). f 4.90; geb. f 5.50. TH RÈSE HOVEN, Door eigen kracht. Amsterdam, Uitgevers -maatschappij „Vivat" 16°. (128 blz.). f 0.35; geb. f 0.75. THÏRÉSE HOVEN, Oogst. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij „Vivat". 16°. (155 blz.). f 0.35; geb. f 0.75. INHOUD van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, jrg. 6, Oct. 1900, o. a.: Jeanne Reyneke van Stuwe, Tragische Levens. — J. de Meester, Geertje. -- Willem Kloos, Verzen. — P. H. van Moerkerken Jr., De liefde der doode vrouw. — Dr. H. J. Boeken, Aanteekeningen over Historie en Literatuur. (Hooren en Zien. Naar aanleiding van de »Decoratie- Beschrijving" voorafgaande aan Jac. van Looy's vertaling van Shakespeare's „Macbeth". — Willem Kloos, Literaire Kroniek. (M. Antink, Catherine.) Boon's Ge%ill. Magazijn, No. 16, Oct. 1900, o. a.: Guy Boothby, De Vrouw van het Noodlot (vervolg). — Voordrachten enz.: H. Cr einer, Het Rose-briefje, blijspel in één bedrijf. Woord en Beeld, Oct. 1900, o. a.: Gerard van Eckeren, Machten. Volkskunde, Tijdschr. v Ned. Folklore, 13e jrg., afl. 1 en 2, o.a.: A. Van Werveke, De ontucht in het oude Gent. — Dr. Jos. Schrynen, Een sprookje bij de Cheyennes. — Virg. Loveling, Eene parel op het oog. -- D. M. S ab b e, De iniddelnederlandsche Exempelen en de folklore. — A. De Cock, Spreekwoordan en zegswijzen afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — A. De Cock, Volksliederen. — A. De Cock, Spreekwoorden en zegswijzen over de vrouwen, de liefde en het huwelijk. — Boekbeoordeelingen. — MIDDELNEDERLANDSE ROMANS. IV. DE WALEWEIN. Het wonderspel vliegt over de velden, rijst met de heuvels, daalt met de diepten, en daarachter, met de hand begerig uitgestrekt naar 't begeerde goed, snelt de roemruchtigste van de ridders, onmachtig om 'et kostbaar ingelegde stuk te grijpen: er ligt 'n veraanschouweliking in van de M.E. fantastiese jacht naar onbereikbare ridder-iedealen. Niet alleen Walewein vliegt uit, maar ook Torec, Ferguut, Lancelot en Percheval, en al die ridders uit de Arturromans. Eén zelfde stuwkracht drijft ze op, om wijde bogen van roem te beschrijven: als vuurpijlen wier enige waarde ligt in 'n kortstondige schittering door 't ijle ruim. En eigenaardig is 't, dat bij dat jagen over de vlakte der verbeelding, de koerslijnen voor korter of langer pozen elkaar raken; zodat men soms niet weet of de ene of andere weg oorspronkelik aan deze of aan die behoort en of bij 't scheiden van de wegen de eerste de weg van de tweede dan wel de tweede de weg van de eerste genomen heeft. Juist dat vertakken en in elkander grijpen van die dolende ridder-paden maken de Artur-epiek tot 'n weefsel van op zich zelf staande legenden. 't Is vlechtwerk en mozaïek beide. De figuren die in de lieteratuur van de 11áe tot de 14de eeuw als tiepen en iedealen van ridders werden beschouwd, kunnen niettemin in hun roodheid, zwartheid en witheid, hun buitengewone eigenschappen, toverkrachten, en dieren-metamorfozen, moeielik hun af komst uit de heidense sagenwereld verhelen. Ferguut vecht tegen reuzen en reuzinnen; Torec tegen monsters; Walewein tegen draken; prins Roges wordt 'n vos; Walewein (in de Lancelot) 'n dwerg; wonderschilden, wonderzwaarden, wonderbedden en wonderbronnen verzekeren de onkwetsbaarheid en 't eeuwige leven. Daarnaast ligt in sterk kontrastérende bontheid legwerk van zuiver ehristelike kleur. Walewein is niet alleen 'n volmaakte vechters- T. & L. X. 33 466 J. Koopmans baas en 'n volmaakte edelman, maar ook opentop 'n christenmens. Zoals in de door ons besproken romans de ridders 'n volmaakt vrije wereld verlangen, zo is ook in de Walewein het ridderland 'n verlaten oord met wonderkastelen en spaarzame ruiters en jonkvrouwen; de wapenfeiten zijn dezelfde met noch enormer afmetingen; Keije spot en Artur kijkt uit als gewoon; maar de christelike kleur is de lokale kleur van 'n gevorderde eeuw: Walewein en z'n genoten zweren en beloven bij Jezus en Maria; ze bidden en danken met God in hun mond, en bevelen elkaar in hun groeten in de bescherming des Hemels; de held van 'tverhaal zegent bij hachelike waagstukken zichzelf en z'n paard, wil in benauwdheid z'n zonden belijden, bedient 'n berouwvolle ridder in z'n stervensuur, hoort de engelen Kyrieleison zingen en de zielen van onbediende boosdoeners godslasterend hun lichaam verlaten om door de toesnellende duivelen in 't Gehenna te worden geslingerd. Wel is hier „elck wat wils". Ook 't schaakbord, dat Walewein ten hove moet brengen, schijnt dus 'n symbool. Trouwens, in de Walewein kulmieneert de Artur-romantiek. De eerste en gevierdste der ridders, — hij is de neef des konings, — moet nu hij zelf er op uitgaat om te tonen wat hij vermag, in alle opzichten schitteren; en nochtans heeft men zich niet ontzien, de moeielikheden die men hem voorwerpt, zo bovenmenselik zwaar te maken, dat Waleweins heldenkracht er bij te kort schiet, en 't wonder moet worden te hulp geroepen om hem uit de ellende te helpen. Door deze dolle eisen staat in dit werk 'et vermogen achter bij de wil. Er is geen evenwicht in. Vergeefs heeft de overspannen verbeelding zich uitgeput in 't verzieren van langademige gevechten, vol bloed en dood, met ebbende en stijgende kansen, met tot vervelens toe herhaalde biezonderheden over spattende hersens en afgehouwen ledematen. Het werk loopt zich ademloos blind. 't Laatste doel van de wondertocht ligt aan gene zijde van 't vagevuur; geen mens kan de brandende stroom overschrijden; alleen 'n vos met 'n menselike ziel en 'n menselike spraak, — en niets verklaart ons waarom juist deze, — weet onder de bodem van 'tbed 'n uitweg te wijzen, en Walewein passeert in z'n leven, wat onder de stervelingen na hun dood slechts de heiligste mannen en martelaren ontgaan. Aan de andere oever, — waar tot onze bevreemding 'n zelfde soort ridderwereld als de pas verlatene bestaat, eveneens bewoond door mensen die elkaar liefhebben en elkaar doodslaan, — raakt Walewein gevangen binnen 'n vesting met twaalf muren, waaruit geen verlossing meer mogelik schijnt; geen nood: de geest van 'n rode ridder, aan wie Walewein eens de absolusie heeft gegeven, verschijnt te gelegener tijd, en deze geleidt, als 'n engel des Heren, de ridder en z'n geliefde door Middelnederlandse romans. kerkerdeuren, slotmuren en stallen naar buiten waar niets de vlucht over de vrije vlakte belemmert. Ook de vos staat klaar om de geredden weer onder de vuurstroom terug te geleiden, terwijl de geest in het „jenseits" blijft. Kortom, Walewein wordt niet door hem zelf geholpen; hem redden tovermiddelen en geesten van zaliggestorvenen: heidens en christelik materiaal door elkaar, geborgd bij oosterse of keltiese sagen en wondervolle heiligenlevens. Waartoe ook ongewone dingen gevergd! Meelijën toch heeft men niet. Niet ongelijk aan 'n karavaan, voor wie 'n door luchten lichtspel voorgetoverde oase terugwijkt om in de verte opnieuw in al z'n begeerlikheid op te doemen, zo ziet ook Walewein als hij z'n eindtaak nabij meent te zijn, zich 'n nieuwe taak op z'n schouders laden. De teleskoop die 't verdwenen schaakbord voor Arturs ogen terug moet halen, blijkt uit drie kijkers te bestaan, waarvan 't objektief van 't voorgaande dienst doet als oogglas voor 't volgende. Ferguut moet eerst 'et witte schild veroveren, omdat 'et bezit van 'et schild de voorwaarde is voor 'et bezit van Galiene. Waleweins tocht daarentegen is een queste in de derde macht. Om 't schaakbord machtig te kunnen worden, moet Walewein 'n wonderzwaard halen; om 't wonderzwaard te kunnen krijgen, moet er eerst 'n jonkvrouw geschaakt worden. Natuurlijk gaat dat met allerlei tegenspoeden, en avonturen gepaard, die nu eens meer dan eens minder met de zaak zelf te maken hebben. Daarbij raken onophoudelik z'n onfeilbaar zwaard, z'n paard, schild of wapenrusting zoek, of in 't ongerede, en moet de held zich met geleende middelen behelpen, zodat men angstig vraagt op welke manier hij het er noch goed af moet brengen. Gelukkig dat de man blijkt tegen 'n stootje bestand te zijn; hij wordt op allerlei manieren gekneusd, getrapt en doorkerfd, dat 'et bloed hem tappelings langs de leden loopt; maar wie nooit in doodsnood zat, is nooit 'n held geweest, en 'n Middeneeuws ridder schrijft z'n roemrijk leven alleen met z'n eigen bloed. Met dat al voelt men hier de uitgelaten fantazie de uiterste grens bereiken, en dat na deze overspannen poging 't gebouw van dit soort epiek moet ineenvallen. Gewrochten als deze herinneren aan de finales van de kermis-orkesten; de horens en de trompetten, de klarinet en de pauk en de trom, roepen en schreeuwen om 't hardst in 'n zenuwachtig kabaal: 't uiterste middel om op de verdoofde oren te werken en noch eenmaal de vermoeide hersens te boeien. Men voelt het, zodra deze orgie zwijgt, keren de toehoorders tot zich zelve in, zoeken hun toevlucht in 't rustig bekijken van de werke gaan bij 't sluiten der ogen in afdalende diepten de-likheid, of geestelike dingen bepeinzen. Maerlant en z'n Vlamingen hadden 468 J. Koopmans 't al gauw in de neus: niet dit kon geschiedenis zijn; alleen de Godskracht, — en dan noch alleen tot Zijn eer, — mocht 't wonder scheppen; en zo God maar zekerheid had dat de dingen ten slotte op zijn glorie uit zouden lopen, liet Hij de geschiedenis der volken beschrijven met zuiver menselike handelingen en met zuiver menselike hartstochten. Voor deze mannen werd deze epiek, door de ondeugden van z'n deugden, 'n onmogelikheid, iets onnoemeliks, 'n foetus. De aanleiding tot Waleweins tocht is deze: Koning Artur zit met z'n hofridders te Kardoel. 't Is na den eten. Daar komt 'n kostbaar schaakspel het venster binnenzweven, en daalt op de grond. Het blad is van ievoor, de voetjes van goud, de nagels van zilver, en de stenen zijn kostbaarder dan Arturs rijk. Een ogenblik ligt 'et stil, dan zweeft 't omhoog en verdwijnt weer. Dit nu, dat 'et schone bord niet langer bij de koning wil toeven, prikkelt de trots van Artur. „Wie dat schaak. spel terughaalt" roept hij, „krijgt na m'n dood m'n land en m'n „kroon!" Maar de edelen verroeren zich niet. „Wie 'n goed „ridder wil heten, moet mij dit schaakspel halen ", zegt hij noch eens. Allen zwijgen. „Dan haal ik 'et zelf" zegt de vorst. Maar Walewein, altijd de voortreffelikste onder de ridders, schaamt zich er over dat zich niemand aanbiedt; hij zegt: „Koning, heb „ik uw belofte goed verstaan?" „Ja," zegt de koning, „m'n land „en m'n kroon zijn na m'n dood voor hem die mij 'et schaakspel „haalt." Walewein wapent zich dus voor de tocht; hij bestijgt z'n geliefkoosd paard Gringolet, zegent zich en neemt afscheid. Allen roepen ze Gods bescherming in, en ieder zegt wat als hij wegrijdt. De koning roept: „Wees voorzichtig en kom niet te dicht bij het „schaakbord;!" De ridders zeggen: „Als 't slecht afloopt heeft hij „'et aan z'n eigen te wijten, hij durft altijd meer dan 'n ander!" Keije roept uit 't venster: „Walewein, had er 'n draadje aange„ bonden, dan had je 't noch. Maar haast je, 't bord wacht op „je .....!" En Walewein roept omhoog: „Ik heb je niks gevraagd!" en de koning zegt tegen de spotter: „Waar bemoei jij je mee! Zelf durf je 't niet eens!" Toen zagen ze allen Walewein wegrijden en 't spel achtervolgen, en praatten over hem; en dat hij zelf z'n hand niet uitstak om 'et te grijpen, liet hij enkel en alleen om niet door de nakijkers uitgelachen te worden, als 't spel eens behendig aan z'n vingers kwam te ontsnappen. Toen hij uit 'et gezicht was, keerden zij zich af van 't venster, wensten hem noch eens Gods zegen toe en begonnen toen over wat anders te praten. 1) ') Roman van Walewein, door Penninc en Pieter Vostaert, uitgegeven door J o n c k b l o e t. Leiden 1846, vs. 43-241. Middelnederlandse romans. Het gehele verhaal is los en gemakkelik geschreven, ook daar waar de inhoud wegens de langgerekte gevechten en ontmoetingen tegenstaat. Zoveel te meer staat men, bij die heerschappij over de taal, verwonderd over 't slordige evenwicht en 't gebrek aan elk psychologies motief. De situasies van blijdschap en droefheid, uitredding en nood liggen vers aan vers in de grootste kakelbont naast elkaar. Wat niet van nature geloofbaar is, moet door-heid 'et wonder geloofwaardig worden. 't Is kost voor kinderprenten: gefabriceerde verhaaltjes, zwak in de voegen, bij van her en der gesleepte illustrasies. Ook wordt er veel meer dan in de besproken romans, met weelde en wonderpracht op de verbeelding gewerkt. De bewoners der burchten zijn koningen en koninginnen geworden. De jonkvrouw aan de overkant van 't vagevuur wandelt in 'n wondertuin die het paradijs uit de M.E. reisverhalen naar de kroon steekt. Om haar toverwereld, bewaakt door twaalf muren met rievieren er tussen, elk voorzien van tachtig torens, houden aan elke poort tachtig geharnaste mannen de wacht. In een van haar lusthoven, waar ze 's morgens vertoeft, groeit de peper, de anijs, de gember en alle denkbare zuidvruchten; in 'n andere lusthof staat 'n gouden boom met gouden takjes, waarop gouden vogeltjes zitten en waaraan gouden klokjes hangen; zestien man onder de boom in 'n gewelf gezet, drijven met acht blaasbalgen de wind door de stam en de twijgen, dat de vogeltjes en de klokjes zich bewegen en met elkaar de schoonste muziek voortbrengen. Een levensbron, door de vleugels van 'n gouden adelaar gedekt, spuit bij één handgreep van de jonkvrouw, de helderste stralen; één droppel kan 'n vijfhonderdjarige grijsaard weer tot de leeftijd van dertig jaar terugvoeren. 1) Hetzelfde streven naar 'et enorme maakt men op in de dingen van 't dagelikse hoofse leven. Vooral in de bladzijden, die Waleweins verblijf bij koning Wonder vertellen, is het, dat wij kennis maken met dit onbeschrijfelike, dat voorttredende uit 'et bestaande en zoekende naar 'et bovennatuurlike, hoog draaft boven de sfeer van de werkelikheid en zich toch weet te omhullen met 'et bevallige kleed der elegancie. „Walewein reed, — 't na z'n gevecht met de draken en z'n sprong in de diepte, — nu over de vlakte langs 'n weg, en zag wat hem 'n gouden burcht toeleek. Daar reed hij heen om herberg te zoeken. De burcht scheen op 'n voet gebouwd, en uit 'et water op te rijzen. Daarin nu woonde koning Wonder, zo genoemd, omdat hij aan de dieren, de vogels en de vissen 'n willekeurige ') vs. 3451-3592. 470 J. Koopmans gedaante kon geven. Schoner kasteel dan dit vond men niet. Buiten en binnen waren gouden opschriften te lezen. Ook zag Walewein bij de burcht gekomen, noch veel meer wonderlike dingen die de koning had laten maken. Binnen 't kasteel zag hij de koning zelf zitten, en z'n zoon Alydrisonder, en tussen hen in zag hij 't verdwenen schaakspel, waarop ze speelden. Walewein groette; de koning en z'n zoon groetten terug, stonden op en leidden hem binnen. En omdat de ridder gewond was, en z'n kleren gescheurd, — door de strijd met de draak, — riep de koning twee edelknapen , die de ridder naar z'n slaapvertrek brachten', hem ontkleedden, hem wiessen en op allerlei manieren verzorgden. Toen legden ze hem op 'n rijk en kostbaar rustbed; de stijlen waren van goud; de zijkanten van bewerkt ievoor, waarin al de wonderen van de wereld waren gebeiteld die er van 't begin der schepping tot 'et einde der dagen zouden zijn; vier gouden engelen zongen er door middel van luchtpijpen die van onder het kasteel omhoog gingen, de welluidendste muziek; hun handen droegen edele stenen die 't vertrek hel verlichtten; het bed zelf had de eigenschap dat het na één uur rustens, de zwaarstgewonde zo gezond als 'n visje maakte. — — Zodra nu de ridder was ingeslapen, staakten de engelen hun zang. Toen nu de koning wist dat de ridder was ingeslapen, liet hij Waleweins wapenen oppoetsen en in orde brengen, en zette ze neer bij z'n rustbed, benevens 'n schoon bewerkt zijden paarde dek. Overal dacht de gastheer om. Hij liet de tafels opstellen en dekken, hij bracht nieuwe smaakvolle kleren bij Waleweins bed. Prachtig waren ze bewerkt. Geen man van studie in heel Parijs kon zo geleerd zijn om uit te denken wat er aan die kleren gedaan was. Ook schonk hij hem 'n scharlakenrood rijmantel met hermelijn gevoerd, liet hem wassen in 'n gouden bekken, waarbij 'n gouden handvat hoorde, bracht hem doeken om af te drogen en al wat de ridder maar hebben wou. Daarop kwamen koning Wonder en z'n zoon tot Walewein vroegen hem of hij goed had gerust, en brachten hem, te midden van vele hooggeplaatste heren, met grote staatsie naar de eetzaal. Sommige tafels waren van ievoor, andere van marmer. De tafel van de koning, waaraan Walewein moest eten, was van goud. Hij moest plaats nemen in 'n kostbare zetel, die bezet was met vele edele stenen, waarin zulk 'n kracht lag verborgen, dat degene die er in zat, door geen onweer of door een ander ongeluk kon getroffen worden. Aan de elpenbenen tafels zaten de rijkste hertogen en graven; aan de ievoren de andere ridders; hun gevolg' zat aan de marmeren tafels. Overal, boven en beneden, werd koele wijn geschonken. Walewein zat naast de koning, die zeer Middelnederlandse romans. verblijd scheen, zodat de ridder als hij gewild had, hier wel voor 'n jaar herberg had kunnen krijgen. Voor hem stond een gouden stoop, en verder allerlei nappen en vele gerechten. „Doe net of „je thuis bent", zei de koning. En Walewein lachte en zei: „Heer, „hier zal me niets ontbreken; ik ben vergenoegd bovenal". Zo zaten ze daar; Walewein zag rond: de toortsen stonden op gouden kandelaren, en 't was er helder als de dag. Overal was 't ruim en breed. Maar hoeveel ridders er ook waren, jonkvrouwen waren er niet te zien. En terwijl ze aten en dronken, zeide de koning: „Heer ridder, zo 't u goed dunkt, zou ik graag uw naam „weten!" „Ik heet Walewein", zeide de ridder, „en mag ik nu „ook ûw naam vragen?" „Je bent hier in 'n wonderwereld," zei de koning, „ik zelf heet ook Wonder!" „Heus waar," zei „Walewein, „ik ben overal geweest, maar ik heb nooit gezien wat „ik hier zie. Maar wat ik 'n wonder boven alles vind, is dat „hier zooveel ridders zijn, en geen enkele dame of jonkvrouw. „Is hier dan geen koningin?" „Zeker, heer Walewein, je zult ze „dadelik zien." En toen deed de koning 'n venster open, en zag Walewein in 'n andere zaal vele schone jonkvrouwen zitten; de koningin afgezonderd, 'n vrouw die de minzaamheid zelf was; ze zou gaan eten van 'n kostbare dis, met 'n groot aantal edele vrouwen die allen in haar dienst stonden. Toen zei Walewein: „Nergens vond ik wat ik hier zie; maar toch zou ik graag weten „waarom gij van elkaar gescheiden woont." „Dat is," zei de „koning, „omdat de koningin de wonderen die ik heb laten maken, „niet zien wil, maar er altijd op gesteld is in haar verblijf te „wonen." Juist was de maaltijd afgelopen; men diende water rond en wies de handen; daarop schonk men de wijn en liet ze rondgaan. De heren dronken. Waartoe langer verteld? ..... Toen was 't dat Alydrisonder aan Walewein vroeg om welke reden hij hier gekomen was, en verhaalde Walewein dat hij zoekende was geweest naar het raadselachtige schaakbord, en dat hij 'et tot z'n blijdschap hier had teruggezien." ') Zoals 'et hier gebeurt, gaat 'et overal toe: de gastheren zijn hoofse koningen, die met de gebruikelike plichtplegingen hun gasten begroeten, ze voorkomend van alles voorzien, ze kostbare rustbedden en kostbaar vaatwerk ten gebruike aanbieden, ze onthalen op de heerlikste spijzen en de uitgezochtste dranken, en belangstellend vragen en luisteren naar de avonturen van den dag en de plannen voor de toekomst. De mise-en -scène is voortref helverlichte hallen met welvoorziene tafels en talrijke-felik: ') vs. 769-1160. 472 J. Koopmans riddergroepen. Hier praalt de ridderwereld. Zodra de avonturier de poort binnen is, betreedt hij 'et rijk van de glanzende pracht en de weelderigste overvloed: onmisbare eisen voor de hoofsheid die gul moet grijpen uit 'n onuitputtelike beurs. En de hoofsheid is alles: binnen de muren de „deugd" bij uitnemendheid; wit de heren zeggen, komt er minder op aan: 't zijn pratende poppen soms zonder geest en orde; maar de heren zijn beleefd en vallen niet uit de toon en de harmonie. Evenmin duldt men er ellende. De bebloede koppen zijn er dadelik weer heel, de gedeukte har gescheurde kleren weer nieuw, en de zwaarstge--nassen glad, de teisterde komt er weer welgedaan en opgepoetst uit te voorschijn. Een scherpe tegenstelling met dit zonnig bestaan vormt het ridderleven buiten de poorten. Zodra de uitgetrokken held 'et kasteel achter de rug heeft, betreedt hij nagenoeg 'n woestenij zonder 'n menselike woning, waarin nu en dan 'n reus of 'n strijdzuchtige geweldenaar plotseling voor den dag komt om 'n strijd op leven en dood te beginnen. Hier tèlt men geen bloed en geen wonde. Zo zorgzaam men binnen de muren 'et welzijn van den vreemdeling behartigt, zo zorgeloos is men met mensenlevens op de vlakte. De beste ridders zijn er speeltuig; de dappersten krijgen er honderden tot beschikking om ze dood te slaan. Hoe meer bloed en hersens, hoe liever; hoe hoger stapels armen en hoofden, hoe meer roem. Een held als Walewein krijgt er op die manier duizenden tot z'n beschikking, en he iedeaal dat de noord-franse en bretonse heldendichters zich op deze wijze in deze ridder scheppen, heeft famielietrekken gemeen met de Walhalla-helden die zich hun voorvaderlike Vikings droomden: eeuwig vechten en eeuwig drinken met de koppen van de verslagenen voor hun fonkelend oog. Alleen de hoofsheid in de halle is nieuw; 'n glans bij zachter eeuw, en ingeruild tegen krijgseer, maar in z'n wezen gebonden rastrots en raskracht. Van 't kasteel van koning Wonder af, begint de tweede queste: de tocht naar koning Amorijs om 'et wonderzwaard. Hier beginnen de grote gevechten. Een langgerekte geschiedenis is 'et verhaal van de schone knaap, wiens paard door 'n roofridder is gestolen en die nu op Waleweins paard Gringolet naar Artur snelt om tot ridder geslagen te worden, wijl hij 'n bloedschuld heeft te wreken. 1) De held in dit tussenverhaal wordt evenwel Walewein die in 'et gevecht met de schuldigen en hun aanhang wonderen van dapperheid verricht. In het heetst van de strijd krijgen Walewein en de knaap bijstand uit 'n naburig kasteel, dat het ') vs. 1351-2504. Middelnederlandse romans. verblijf van 'n zekere koning Amadis is. Hier wordt de ridder weer vorstelik onthaald. — In de derde queste, na het vertrek van koning Amorijs' kasteel Ravensteen, ontmoeten we 'n avontuur als van Walewein in de Moriaan; een jonkvrouw, die door 'n rode ridder ontvoerd was, wordt bevrijd en de rover verslagen; 1) 't is deze ridder, die door Walewein wordt berecht, terwijl twee van z'n drie makkers, die eveneens worden verslagen, bij de begraving van de biechteling, godslasterend de duivelen toevallen. 2) 't Is ook in deze queste dat Walewein 'n reisgenoot bekomt in prins Roges in vossengedaante, iemand die door aan z'n stiefmoeder dezelfde diensten te weigeren welke Jozef eenmaal aan Potifars huisvrouw geweigerd had, door 'et toverwoord van de gekrenkte vrouw in 'n dier was veranderd, en die eerst weer mens zou kunnen worden , als hij de ridder Wale wein , koning W onder, diens zoon A l y d r is o n d e r en de dochter van zekere koning Assentijn voor z'n ogen verenigd zou zien. 3) Ontegenzeggelik brengt deze omstandigheid 'n nieuwe prikkel aan 't verhaal; de dochter van koning Assentijn is de Isabel van Waleweins tocht. De vos wordt nu door de omstandigheden 'n welkome hulp; hij wijst de weg onder 't vagevuur langs, spoort mee het wonderkasteel op; straks, op de terugtocht, helpt hij met tanden en klauwen in de hachelikste gevechten mee. Als dan ook na tal van gevaren Walewein en de jonkvrouw op hun terugtocht koning Wonder en z'n zoon onder 'n boom naar 'n ridderspel zien kijken, schudt de vos ineens z'n rossig vel af, en wordt hij tot aller ver schoonste jongeling, die men ooit heeft gezien. `') Ter--bazing de zelfder tijd neemt ook de stiefmoeder haar menselike gedaante weer terug; zij heeft namelik tot straf voor haar vervloeking, al de tijd waarin Roges 'n vos is geweest, als 'n padde onder de drempel van haar slot gezeten. b) Dit was de wraak geweest van hertogin A l e n e , de zuster van Roges eigen moeder, over de misbruikte tovermacht van de koningin van Ysieke. De lezer heeft reeds kunnen opmerken, dat Isabel niet de beminde van koning Amorijs is geworden, en dat evenmin door Walewein het wonderzwaard weer als pand is ingelost. De eenvoudige reden is, dat de oorspronkelike bezitter van 't zwaard tussentijds gestorven is, zeer ten gerieve van Isabel, die bij het horen om welke reden ze eigenlik geschaakt is geworden, verzekert liever te willen sterven dan 'n ander toe te behoren. Ze heeft Walewein zelf lief, en, wat bedenkeliker is voor de deugd ') vs. 3676-3904. ) vs. 3920-4103; 4104-4352; 4754-4888. ') vs. 5155-5867. ) vs 10875-10933. ) vs. 10942-10960. 474 J. Koopmans van de „ongerepte" held, Walewein zelf heeft op de dood van z'n medeminnaar geanticipeerd. Er is maar één verdediging: ze hebben elkaar dierekt ingepakt. Isabel had van Walewein gedroomd, en Walewein had zich 'n iedeaal gesteld; en nu blijkt hij de man van haar droom en zij de vrouw van zijn iedeaal te zijn. Ze waren dus voor elkander bestemd; en wie breekt de banden van 't noodlot! Zodra Walewein gevankelik binnenkomt, -- want aan al de twaalf muren bleek geen doorkomen aan, — wordt Isabel „van minne ontsteken," en omdat zij de vrijheid heeft op haar vader één bede te doen, 1) vraagt ze de koning, niet om 'et leven van Walewein, maar om hem zelf, voor één nacht maar, „om haar gemoed te koelen op de man die door z'n „aangerichte slachting haar vader zoveel nadeel en rouw heeft „toegebracht." De bede wordt toegestaan. 2) Vier sterke ridders nemen hem en brengen hem waar de jonkvrouw hem wil hebben. De kamervrouwen zien om strijd naar de schone gevangene, God en de Heilige Maagd biddende, dat hij 't met ere mocht ontgaan. Daar zat hij gekerkerd, de arme. „Pas maar goed op hem," zeiden de ridders. „Ik zal hem zo oppassen," zei de jonkvrouw, „dat 'et beter voor 'em ware dat hij dood was! Ik zal hem tot „last zijn, dat zeg ik u. Alleen, ik zou niet graag willen dat er „van 'n vrouw als ik ben, gezegd werd dat ze 'n man dood „maakte. Maar ga nu heen, en groet m'n vader; bedank hem „voor de eer die hij mij doet, en zeg dat hij hem morgen weer terug „krijgt als hij 't beleeft!" Zodat dan ook de ridders zeggen: „Koning, uw dochter laat u bedanken, en morgen krijgt u hem „terug als hij 't beleeft; maar 't zal niet waar zijn, want 't is niet „te zeggen wat hij moet uitstaan!" Maar de koning maalt er niet om, zegt hij; hij zal hem als hij nog leeft, zelf wel 'n smartelike dood doen sterven. Want de koning had er veel last van, dat die ridder hem zoveel verliezen had doen lijden. En hij ging heen om in de scha te voorzien en order op z'n zaken te stellen. Ondertussen lag Walewein de dood af te wachten, en klaagde: „Mocht ik noch eenmaal de schone jonkvrouw terugzien, dan „had ik niets meer te wensen. Wat scheelt mij m'n smart en „verdriet! Als zij mij 't leven wou nemen, dan gaf ik graag m'n „ziel, zoals ze nu me zelf gevangen houdt! Ja was ik noch éénmaal „vrij , en stond ik vbór 'et kasteel, en deze jonkvrouw er in, dan „zou ik wel zien, wat er ook mocht gebeuren, om weer binnen „te komen. Zo heeft me haar liefde gevangen. En wt ze ook „doet, ik zal, 't zij levend of dood, standvastig haar liefde bewaren!" ') vs. 7100-7201. ') vs. 7359-7496; 7674-7964. Middelnederlandse romans. Dit alles hoort de jonkvrouw in 'n geheim gewelf, en nu ze van de liefde van de ridder verzekerd is, komt 'et hart noch meer in tweestrijd. Ze ontbiedt weer de ridders, laat de kerker openen, en hem in haar vertrek brengen. Hoe gaat 'et hart van Walewein open, als hij haar terugziet. Hoe graag zou hij tot haar gaan en haar de mond kussen! Maar de jonkvrouw laat hem ontwapenen en z'n handen en voeten binden. Zo gebonden, lei men hem voor haar neer. „Nu komt de marteling," dacht Walewein. „0 jonk„ vrouw, doe met mij wat ge wilt, al woudt ge me doden!" Maar de jonkvrouw, die liever met hem buiten de muren in vrijheid stond, en liever al haar lusthoven met de gouden klokjes en de gouden vogeltjes, en haar vader inkluis, zou willen verlaten voor 'et zoete genot van zijn nabijheid, zei tot de ridders: „Ga heen, „mijne heren, want ik zou, omdat ik 'n vrouw ben, niet graag „willen laten weten hoe ik m'n gemoed wens te koelen op de ridder „die m'n vader zulk 'n verdriet heeft aangedaan; want ik zeg u, „ik zal hem grote last aandoen." De ridders gingen heen; en zoodra ze weg waren, sloot Isabel haastig de deur, zodat ze nu alleen was met de ridder, behalve de twee kamervrouwen, die al haar geheimen deelden. Want de schone maagd bejoeg niet anders dan om haar wil te doen met de gevangen ridder. Ze ging tot hem, terwijl hij voor haar op de vloer uitgestrekt lag; en zo haar schaamte haar niet had weerhouden, zou ze de ridder op allerlei wijzen geliefkoosd en gekust hebben. Ze ontboeide dus de edele man. „Zal ik sterven of zal ik leven?" vroeg Walewein. „Zo ik moet sterven, laat ik 'et dan doen in uw schoot!" — „Neen, „niet de dood zal ik u geven, maar de vrijheid!" zei Isabel, en hem bij de hand nemende, bracht ze hem in 'n aangrenzend vertrek en zette zich met hem neer op 'n zijden rustbed. „En de zoetheid van hun samenzijn en het liefdegenot dat ze er smaakten ... . ik weet niet alles en kan het u dus niet zeggen." Isabel dacht niet meer om haar vader en om z'n leed. Liever had ze dat hij doodging dan dat ze Walewein kwijt was. En de vader zelf die niet beter wist dan dat de ridder in z'n kerker smarten en doods moest uitstaan, vermoedde niets van het zoete spel dat-angsten ze dreven, maar overpeinsde onophoudelik welke martelingen en welke dood hij hem zou laten verduren. De lezer ziet dat prins Roges niet de enige is, die 'n vossevel draagt. Straks als de minnarijen ontdekt worden, en de beide gelieven door Isabels vader gekerkerd, de dood voor ogen zien, ontvlucht de jonkvrouw met Walewein de ouderlike burcht. Dat haar vader de helft van z'n manschap heeft verloren, en bij de voorgenomen overrompeling van de ridder bijkans half dood wordt 476 J. Koopmans geslagen, ze zal er geen vin om verroeren. 't Is dezelfde Isabel, die 'n geheime gang onder haar vertrekken heeft laten maken, en, om alleen in 't geheim te blijven, haar bouwmeester na z'n welvolbrachte taak in de rievier laat verdrinken. Doch waartoe 'et langer verholen? Walewein is de zon die alle nevelen van voorbehoud optrekt; waar hij komt, moet z'n overwinning vaststaan, óf door z'n persoonlikheid die plotseling moet innemen, Of door z'n dapperheid, wanneer, — en dit is voor 't uitkomen van z'n oorlogsroem nodig, — er zich iemand partij stelt. Isabel wil liever sterven dan hem verlaten: zo'n man is hij boven allen. Dezelfde Walewein spreekt er van haar volgens belofte, aan Amorijs af te staan: zó trouw is hij boven allen. Evenzo verklaart de rondzwervende Assentijn, als hij te Kardoel hoort, dat de ridder, die hem z'n dochter ontvoerde, niemand anders dan Walewein is, met alles genoegen te nemen: zo onweerstaanbaar is hij. Van hem gaat meer bekoring dan lering uit, zoals hij dan ook meer iedeaal dan karakter is. Mannen als hij leven, als de roofridders waaruit ze zijn gesproten, uit neiging noch in elk opzicht bij den dag, mits elke dag genegen is 'et zijne mee te brengen. Vandaar de verschijnselen van onstandvastigheid van karakter en van wispelturigheid in de liefde in deze soort werken: de mens gaat op in de held. Het ridder-zijn gaat boven alles: aan elke ridder in 't verhaal wordt herinnerd de weerlozen en de vrouwen te beschermen, en het zwaard kampt niet voor de vrouw, maar tegen 't onrecht. Het ongelijk hindert, en wel beschouwd rusten al deze gesten op de bodem van 't rechtsgevoel. Maar hoe hoog stoot de faam soms niet de lijnen op, en hoe bevallig omplooit soms niet de liefde de ruwe hoeken! Op de terugtocht naar Ravensteen wordt Isabel op 't onverwachtst geroofd; de ridder die het ondernam wordt na 'n lange jacht achterhaald en na 'n hevig gevecht gedood. 's Avonds komen Walewein en de bevrijde jonkvrouw op 'n kasteel, en terwijl men aan tafel zit, wordt 'et lijk van de zoon des huizes binnengebracht; natuurlik is deze verslagene de maagdenrover, en de gast, — men herinnere zich de Waleweinepisode in de M o r i a e n, — blijkt de moordenaar te zijn. Walewein en z'n gezellin worden nu in 'n onderaards hol gezet. Het breed-uitgewerkte verhaal van de gevechten en de belegeringen, die deze gebeurtenis naslepen, zal men ons hier gaarne willen schenken, maar wij vragen tot slot ter karakteriesering van dit genre, voor de held die aan deze roman z'n naam, en aan de Tafelridders hun roem heeft geschonken, alleen de aandacht voor de gevangenis-epiesode zelf, waarin de wij d-uiteenliggende karakterlijnen in deze soort epiek, elkander op 'n ver van onvoordelige wijze ontmoeten. Middelnederlandse romans. „De hardheid en de ellende van hun gevangenschap kan ik niet naar m'n wil beschrijven. De roemruchtige held Walewein was zo goed als met ketens beladen, en de jonkvrouw Isabel had kluisters om haar benen. Door de diepte van hun kerkerhol, was de kou er niet om te harden. De golven van de zee bespoelden hun voeten, zodat ze soms tot aan de knieën in 't water zaten. Geen van bei had zonder wederzijdse troost, er zich staande kunnen houden. De ridder Walewein zei: „Hoe moet ge door „mijn schuld onverdiend lijden! Had ik u maar in uw eer ge„ laten!" Maar Isabel zei: „Ik zou niet eens in 't paradijs willen „zijn zo ik wist dat je dit uitstaan moest! De ware trouw wil „blijdschap en smarten delen 1" Zo voelde Walewein wel hoe trouw de jonkvrouw hem was. Heel die nacht bleven ze in die akelige kerker. Het weinigje brood en water dat ze de volgende dag kregen, was spoedig gebruikt. De hardvochtige kerkbewaarder, die ze van honger en kou hoorde klagen, sloeg er geen acht op. Integendeel, hij beloofde meer dan eens Walewein op 'n rad te zullen knevelen en Isabel aan de stalboeven over te zullen leveren. Dat deed hij natuurlik om ze te tergen. Ook nam hij 'n stok en sloeg er Walewein mee. „Ellendige schooier," zei Walewein, „om „'n gevangene die 't vrije gebruik van z'n leden niet heeft, zo te „slaan!" En hij schoot op hem toe, maar ..... z'n beenboeien hielden hem op z'n plaats. Zo toornig Walewein was, dat hij zich niet kon wreken, zo bedroefd werd Isabel over de wonden en de smarten die haar geliefde werden aangedaan. Zo bleven ze noch 'n dag en 'n nacht. En hun ellende en hun gejammer werd hevig en sterk. Isabel omhelsde Walewein keer op keer, en besproeide z'n aangezicht overvloedig met tranen. Zo deed ook Walewein, die weende om de goede Isabel die zo in nood zat. En ze zei: „Mijn liefste, laat ons elkander omhelzende de dood af„ wachten: want hier zal geen uitkomst meer zijn!" De volgende dag bracht de gevangenbewaarder weer hun leeftocht: 'n klein broodje, van welke één man er wel vier had kunnen eten. Evenzo kregen ze voor hun beiden een vierde maat water. Dit deelden ze samen. Weer sloeg de man de ridder Walewein. „Waar doe je dat voor," zei Walewein. „Zo mag je geen gevangene „behandelen. Als ik je hier had, zou ik 't je wel afleren." De andere werd noch kwader en sloeg er noch meer op los, zodat Walewein zeer boos begon te worden. „Waarom blijf je zo ver „afstaan, en waarom kom je niet dichterbij," zei hij. Maar de andere zei: „Moordenaar, je zoudt me veel te graag schande „aandoen dan dat ik binnen je bereik zou komen." Toen sloeg hij hem voor de derde maal en raakte de jonkvrouw zo op haar handen dat ze er van bloedde. Woedend en buiten zichzelve stoof Walewein 478 J. Koopmans op. „Schoft, dat zal je rouwen!" riep hij, en met z'n handen rekte hij zo sterk z'n banden dat hij ze stuk trok: iets wat haast onmogelik is. Misschien deed het de kracht Gods. Maar zeker was 't, dat hij vrij was. Heftig sprong hij op de booswicht af die hem en z'n beminde had geslagen; greep hem, die al met één voet buiten de deur stond, bij de mouw en haalde hem naar binnen, pakte hem bij de keel, gooide hem omver, en sloeg hem, dat de hersens in 't rond spatten en de man dadelik de geest gaf. „Daar," zei Walewein, „je hebt je loon goed te pakken!" De stok, waarmee Walewein geslagen was, raapte hij op en zei: „M'n liefste, ik heb je ondergane mishandeling gewroken. „We gaan van hier, daar ligt de bewaker. Er kan ons niet anders „dan goed van komen. Luister: die stok komt ons goed te pas. „M'n handboeien zijn los. Wat zal de vos blij zijn als hij 't kon „weten. Wees niet bang, ik zal je boeien verbreken." Toen nam Walewein 'n steen en sloeg de jonkvrouw de boeien stuk. Daarop ontnam hij de dode z'n zwaard en de sleutels, sloot de kerkerdeur buiten af, en zei: „M'n liefste, ik weet wel dat God ons met „z'n kracht heeft geholpen. We zullen noch heden nacht van hier „vluchten, en hij die 't zal willen beletten, zal er grote last en „schande van ondervinden!" 1) Diepe verguizing naast koninklike hulde; matte verslagenheid naast tot ruwheid geprikkelde kracht; alle pieëteit bespottende liefde naast de heiligste verering van tedere banden: wèl zocht men vóór binnenbouw naar wijd-uitgestrekte muren; vóór inhoud naar omtrek. De lieteratuur die de ridders tot helden koos, spiegelt ook de levens-en wereldbeschouwing dier ridders af. Ze vragen in 't kleine en in 't grote, alleen naar de grenzen. Ze zien niet naar de maaiende boeren en de hamerende smeden; ze rijden de randen hunner bossen af om vreemde indringers de les te lezen of te woord te staan; en zo ze uittrekken voor hoger iedealen, zien ze 't Christenrijk alleen als 'n vesting van welke muren ze zorgvuldig de Saracenen en de Heidenen hebben af te slaan in Lijfland, in Spanje en in 't Oosten. Ze wouën de ruimte, want ze hadden de kracht. In hun reuzen en hun gedrochten gaarden ze hun hartstocht. Achter hun uitgelatenheid verbergt zich hun zelfbedwang. Verlicht met de christelike lamp, zijn ze als uitstervende heidenen. Maar naast dit uitstervend ridderdom leeft 'n ander Germanendom dat niet stoot met de armen en schermt met 'et zwaard, doch de diepte zoekt voor de breedte, en evenzeer begerig ') vs. 9092-9281. Middeltiederlandse romans. naar ruimte, een nieuwe wereld verovert in het geestilik indieviedu. De mens won 'et van de held; de ridder is dood, en op z'n graf zaait de boer, en hamert de smid bij z'n lied. J. KOOPMANS. NIEUWE KLANK-STUDIEËN. In de „Archives Teyler, Série II, T. VII, Deuxième partie" heeft de heer L. P. H. Eijkman verslag gegeven van zijn onderzoekingen. Terecht noemt hij het „Signification des mouvements de in Máchoire en Parlant". Vooraf gaat een uitvoerige en niet fotografieën verduidelikte beschrijving van het instrument-Zwaardemaker; en hoe E. 't gebruikte. Tal van proeven om de klinkers te kunnen bepalen nam hij. Klankstudie toch is zeer moeilik. „L'étude de la phonétique présente des difficultés spéciales pour quiconque appartient à une petite nation, dont la langue est comparativement peu connue, tant que les sons-voyelles de sa langue maternelle n'ont pas trouvé de place dans le système vocalique international. Le seul étranger, que je sache, qui ait tenté sérieusement de comparer les voyelles hollandaises à celles du franccais, de l'allemand et le l'anglais, c'est Henry Sweet. A plusieurs égards cependant il n'a pas réussi h leur assigner dans sa Table of vowels la place qui, à mon avis, leur convient. I1 en est de méme du tableau composé par mon compatriote P. Roorda lequel diffère dans quelques parties essentielles de celui de Sweet. Par conséquent, il est á peu près impossible h un Hollandais d'étudier les voyelles d'une langue étrangère en prenant pour base sa langue maternelle. Moi-méme je l'ai essayé plus d'une fois, mais tous mes efforts ont piteusement échoué. En voyant les indications obtenues au moyen de l'appareil Zwaar je compris tout de suite que c'était de ce c8té qu'il fallait-demaker, tacher de résoudre la question, pourvu qu'il fut possible d'établir in proportion entre les lignes tracées sur le cylindre noirci et la distance reelle des m^achoires. Je consacrai done toute mon attention à cette question, et après avoir assayé infructueusement différentes méthodes, j'en trouvai une qui me parut excessivement simple". Zijn onderzoekingen zijn noch niet ten einde gebracht. 1) Merkwaardig is intussen al dit rezultaat, dat in zake b.v. de woorden pot, ') Men dient hierbij vooral de studie van prof. Gallée na te lezen, hiervoor biz. 73. 480 Nieuwe Klank -studieën. baat, buit, put, beur de fonetici verschillen. Sweet noemt ze: „moyen (bas ?), moyen, bas, bas (moyen ?), moyen"; Roorda: „bas, bas, moyen, bas, moyen"; Eijkman bevond ze: „moyen, bas, bas, haut, haut". En de konkluzie is dat een normaal-uitspraak, behalve 'en gros', niet te krijgen is `en détail', wat te meer zou uitkomen, zo men bij verschillende beschaafd sprekende personen proeven nam. Enkelen schijnen hierop uit te wezen; o. i. nach wetenschappelik, nach prakties. HOE VELEN 'AUTEUR' -EN. Een gehuwd beeldhouwer, die er met een model van door gaat, is wel een aardig vondstje voor een auteur, waarmee hij zijn slag kon slaan. Een handig schrijver maakt er in minder dan geen tijd een boeiend romannetje van, dat in alle leesgezelschappen en in bibliotheeken van, naar emotie snakkende, dames hoogst welkom zal zijn, of, is die auteur dramatisch aangelegd, dan krijgen we een spannend tooneelspel, waarnaar het publiek met het grootste geduld een uur of twee, drie zal zitten luisteren. Nietwaar, in 't eerste bedrijf schildert men bijvoorbeeld het huiselijk geluk van het echtpaar, dat tot nu toe door hoegenaamd niets onderbroken is, alhoewel de beeldhouwer (natuurlijk een beroemde, anders zijn ze niet interressant!) zich reeds een beetje ongerust begint te gevoelen over de liefde, die hij voor zijn model bij zich gevoelt ontwaken. In 't tweede bedrijf wordt die schuldige liefde natuurlijk sterker en sterker, ja, onbedwingbaar; de echt ruikt lont, een hevige scène van jaloezie volgt, de vrouw is-genoote radeloos, de man redeloos, het model een reddelooze; en in 't derde bedrijf hakt men den knoop eenvoudigweg door, door de twee verliefden de vlucht te laten nemen, terwijl de echtgenoote weenend achterblijft met de handen in 't haar of, naar believen, beschermend op de hoofden harer twee beelderige kinderen. Desnoods plakt men er nog een vierde bedrijf aan vast, waarin de beroemde kunstenaar berouwvol terugkeert, vergiffenis verkrijgt en alles loopt tot ieders genoegen af: de man is tevreden, de vrouw is tevreden, de kinderen en het publiek zijn tevreden, behalve natuurlijk het model, dat echter eene veile deerne is, die het op het verleiden van gehuwde heeren toelegt, en dus niet beter verdient. Een aardig geschiedenisje, nietwaar? En zoo eenvoudig, zo begrijpelijk voor ieder! Jon. W. BROEDELET, Naar aanl. van Hendrik Ibsen: „Wenn wir Toten erwachen"; Gabriele d'Annunzio: „Gioconda". in De Nieuwe Gids, Augustus 1900. DE NIEUWE UITGAVE VAN MAERLANT'S STROPHISCHE GEDICHTEN. JACOB VAN MAERLANT'S Strophische Gedichten. Nieuwe uitgave, bewerkt door Dr. Joh. Franck en Dr. J. Verdam. Groningen, Wolters, 1898 (Bibi. v. Mnl. Letterk., afl. 56, 57, 59, 60). f 7.50. Nu ik er mij eindelijk — veel later dan de Redactie van dit tijdschrift en ik zelf gewenscht hadden — toe zet om eene aankondiging van dit reeds vóór twee jaren voltooide werk te schrijven, nu kost het mij moeite mijne aandacht hierbij te bepalen. Want welk oprecht Nederlander gevoelt thans niet, te midden van zijne eigene bezigheden en beslommeringen, onder alles door steeds eene schrijnende wonde, nu hij de langzame onderwerping der beide Hollandsche republieken door het Britsch geweld — de waardige bekroning dezer „eeuw van onrecht" — machteloos moet aanzien, en den schoonen droom van een Hollandsch Zuid-Afrika, die ons een oogenblik begoocheld heeft, in rook ziet vervliegen l De hoop op uitbreiding en bevestiging onzer taal — hetzij dan Nederlandsch of Kaapsch-Hollandsch —, van onzen handel en onze nijverheid in die verre gewesten, bovenal de hoop op herleving van ons zelfgevoel, op verhooging van ons prestige naar buiten wordt op ruwe wijze verijdeld; en honderden landgenooten, die ginds niet alleen een bestaan vonden, maar ook, naar wij hoopten, medewerkten om het Zuidafrikaansche volk voor verengelsching te bewaren en weder nauwer met het oude moederland te verbinden, worden thans door den overweldiger meedoogenloos van hun brood beroofd en als misdadigers herwaarts teruggezonden, om natuurlijk vervangen te worden door volbloed Engelschen. En bij het onduldbaar besef onzer onmacht om dit alles te verhinderen voegt zich dan nog het somber voorgevoel, dat dit alles wellicht maar het voor meer tegenspoed, nieuwe rampen, ditmaal recht-spel is van nog onze nog niet verlorene koloniën of ons vaderland zelf-streeks bedreigende, totdat eindelijk eens Zuid-Afrika verengelscht, Zuid- Nederland verfranscht, en Noord-Nederland misschien verduitscht zal zijn l T. & L. X. 34 482 J. W. Muller In zulk een tijd en zulk een stemming te gaan spreken over eene uitgave van middeleeuwsche didactische gedichten, over methode van philologische critiek stuit mij eigenlijk tegen de borst; het schijnt een tijdverdrijf, goed voor „doctores umbratici", die, zich in hunne binnenkamer opsluitende, niets willen hooren van hetgeen er in de wereld om hen heen voorvalt. Gaat het anderen als mij, dan schijnt in deze dagen, nu er zooveel onze aandacht geboeid houdt dat zeker lang niet verheffend en opbeurend is, maar dat toch getuigt van een krachtig, opgewekt leven in en met zijn volk en zijn tijd, de atmospheer der wetenschap, onzer wetenschap althans, dikwijls duf en benauwd; de gewone kring onzer denkbeelden, de voorwerpen onzer belangstelling komen ons nietig, onbeduidend voor. Maar hoe verklaarbaar bij deze tegenstelling tusschen het bedrijvige leven van de daad en het rustige leven der wetenschap eene tijdelijke overhelling naar het eerste ook zij, het duurt niet lang of men komt, vooral ook door de daden en de woorden der Engelschen, verwatener dan ooit te voren, verblind voor recht en waarheid, en onvatbaar voor waardeering van andersdenkenden, tot het besef hoe gevaarlijk deze eenzijdige bewondering voor de daad is, en hoe heilzaam tegenwicht juist de wetenschap, met haren eisch van onbevooroordeeld onderzoek der waarheid, kan vormen tegen de imperialistische leus: macht gaat boven recht, tegen de materialistische vergoding van kracht, macht en geweld, soms bemanteld onder schijnschoone leerstellingen als: „natuurlijke ontwikkeling der geschiedenis", „overwinning der hoogere beschaving" enz. En zeker kan onze wetenschap tot dat tegenwicht het hare bijdragen en behoeft zij minder dan eenige harer zusters te leiden tot die „dwaze droomen van een gewaand wereldburgerschap", zooals De Vries het te recht heeft genoemd'), tot het kweeken van zulke „intellectuele", die ook „sans patrie" zijn. Zij is de nationale wetenschap bij uitnemeudheid, die kan en moet opwekken niet tot blinde vooringenomenheid, maar wel tot eene oprechte belangstelling en warme liefde voor al wat Nederlandsch is, die het leelijke, zwakke en slechte in letterkunde en geschiedenis, als uitingen van den volksaard, verbergt noch verschoont, maar met leedwezen (dus niet met eene in ironie of satire zich uitende hooghartige onverschilligheid of boosaardig genoegen) erkent en zoo mogelijk, als waarschuwend voorbeeld, aan het levende geslacht voorhoudt, terwijl zij het mooie, krachtige en goede bij voorkeur opzoekt en in 't licht stelt. Met zulke gedachten ') Feestrede bij de onthulling van het gedenkteeken van Leidens ontzet, blz. 25. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 483 vervuld kan men, in weerwil van al het neerdrukkende van het tegenwoordig tijdsgewricht, toch weer belang gaan stellen zelfs in een onderwerp als dit — en er tevens eene heilzame afleiding en tijdelijke vergetelheid in zoeken en vinden. „De in dit boek door ons opnieuw uitgegeven gedichten worden, na den onvergelijkelijken Reinaert, vrij algemeen voor het beste gehouden, wat de middelnederlandsche dichtkunst heeft voortgebracht. In elk geval verdienen zij eene grondige en nauwkeurige philologische behandeling". Aldus de uitgevers in den aanhef hunner Inleiding. Inderdaad is aan deze gedichten ook, reeds van den aanvang af der Middelnederlandsche philologie, eene ruime mate van belangstelling te beurt gevallen, waarvan de bibliographie op blz. XVI—XVIII een goed overzicht geeft. Sedert 1834, toen de dichter Staring den eersten Martijn voor het eerst uitgaf (of eigenlijk reeds sedert Van den Lande van Oversee in 1812 voor 't eerst in Van Wijn's Huiszittend Leven aan het licht kwam) tot op deze editie zijn de Strophische Gedichten gaan vermeerderd en vereenigd, steeds beter en critischer uitge--deweg geven door Noord-en Zuidnederlandsche en 1)uitsche geleerden. Verwijs, die voor zijn proefschrift in 1857 de niet gemakkelijke taak had gekozen eener eerste critische uitgave van de drie Martijns naar alle toen bekende hss., is aan het einde zijns levens daartoe teruggekeerd. De bewerking der eerste editie van de gezamenlijke Strophische Gedichten is zijn laatste werk geweest, dat hij helaas niet heeft mogen voltooien; het door hem geschreven Voorbericht der eerste aflevering is gedagteekend „Nov. '79", de laatste aflevering is eerst na zijn dood (Maart 1880) verschenen. Aanleiding tot de laatstgenoemde uitgave heeft zeker mede gegeven de voorafgaande der „Kleine Gedichten van Jacob van Maerlant" door Van Vloten (Disp., Vr., OHW., Claus., Ov., KCI., benevens de door hem maar „onverdroten" aan M. toegeschreven tweespraak „Scale ende Clerc"), met het in gal en alsem gedoopte woord vooraf „Aan Prof. Dr. M. de Vries" (1878). Reeds dadelijk was deze uitgave geoordeeld en te licht bevonden in de vernietigende critiek van Franck (Anz. f. deut. Alt. IV, 396-411) en in die van Verwijs, met het geestig antwoord op Van Vloten's onhebbelijke aanvallen („Van enen manne die gherne cnollen vercoopt ene goede boerde"). Door dit twistgeschrijf, en vooral ook door Franck's latere recensie van Verwijs' uitgave (Anz. f. deut. Alt. VIII, 125-162), vormen de lotgevallen dezer gedichten een niet onbelangrijk hoofdstuk in de geschiedenis der Nederlandsche philologie en harer beoefenaars; geen student in dit vak mag geheel 484 J. W. Muller onkundig zijn van al hetgeen er met betrekking tot de Stroph. Ged. is geschreven. Hoe goed herinner ik mij — na mijne eerste kennismaking met den Wapene Martijn in de school, waar noch dit noch de Reinaert bij ons veel meer dan een onnoozelen lach over „die rare taal" wekte, en na mijn lectuur van Verwijs' dissertatie — het privatissimum van De Vries in 1879—'80, waar Van Vloten's „Kleine Gedichten" werden gelezen, natuurlijk zonder een woord over de onwaardige aantijgingen, maar onder verbetering der talrijke dwaze lezingen en verklaringen: een doorloopend zwijgend betoog van Van Vloten's onbevoegdheid voor de door hem aanvaarde taak, zijne slordigheid en zijne verwatenheid! De uitgave van Verwijs was na zijn dood door Verdam voltooid. Nu een herdruk, na nog geen 18 jaar, noodig was — het verblijdend bewijs dat deze gedichten voor en na gelezen worden door allen die de Nederlandsche letterkunde beoefenen —, heeft Verdam zich natuurlijk niet tot een blooten herdruk willen bepalen, en zich bovendien de medewerking van Franck verzekerd. Waar deze twee, inderdaad „de aangewezen personen om het werk van Verwijs voort te zetten en .... het te houden op de hoogte en het peil der middelnederlandsche taal-en letterwetenschap", samenwerken kan men iets goeds, iets voortreffelijks verwachten. En deze verwachting is niet beschaamd. Voor wij nu deze uitgave nader gaan beschouwen doet zich echter de vraag voor: verdienen deze gedichten inderdaad zoo groote belangstelling, niet alleen uit een historisch oogpunt, als het meest persoonlijke werk van den voornaamsten Mnl. dichter, als document voor de geschiedenis van de denkbeelden der middeleeuwsche Nederlanders over verschillende toen aanhangige vraag maatschappij en kerk, maar ook op zich zelf en in-stukken van volstrekten zin, als kunstgewrochten? Deze vraag wordt door sommigen niet alleen met het oog op de Strophische Gedichten, maar met betrekking tot de geheele Middelnederlandsche letterkunde gesteld; zij twijfelen of men bij hare ontdekking — zoo mag 't immers wel heeten? — onder den invloed der uit den vreemde bij ons ingedrongen romantische school niet te ver is gegaan en in zijne vreugde over het wedervinden van zooveel waarvan men niets geweten had, al dat nieuwgevondene niet onmatig heeft bewonderd als naïef, frisch, kinderlijk, „nog niet door Calvinisme en classicisme verstijfd" enz. Hoe men die vraag ook beantwoorde, zeer algemeen en zeer langdurig is die warme bewondering, dunkt mij, in allen gevalle niet geweest. Jonckbloet heeft, althans in zijne latere werken, onze geheele literatuur, ook de middeleeuwsche, stellig niet te hoog aangeslagen. En wat De Vries betreft, die De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 485 trouwens van den aanvang af meer oog had voor tekstcritiek en woordverklaring dan voor de hoogere, literaire critiek, men mag met grond vermoeden dat de vereering voor de Latijnsche classieken en voor de poëtische en rhetorische taal van Bilderdijk en Van der Palm bij hem natuurlijker was en dieper zat dan de belangstelling voor de middeleeuwsche en de latere volksliteratuur, waartoe het voorbeeld van de Grimm's en van Bakhuizen van den Brink hem, na zijne classieke opvoeding, schoorvoetend hadden bekeerd. Veeleer kan men die ware, innige sympathie voor de middeleeuwen vinden bij een Katholiek als Alberdingk Thijm en de meeste medewerkers in zijn „Dietsche Warande", en bij de dichters en historische-romanschrijvers dier dagen zooals Hofdijk. Ook, schoon in mindere mate, bij personen van zoo gansch andere, zelfs tegenovergestelde richting als de hellenist Vosmaer en bij een man als Verwijs; de laatste voelde zich echter, in tegenstelling met Thijm, als anti-kerkelijk liberaal denkelijk nog meer tot de boerden en tot het latere klucht-en blijspel, tot de volksliteratuur aangetrokken. Maar ook in een ruimeren kring is het Middel tijd, men mag wel zeggen, „in de mode-nederlandsch eenigen gebleven"; een nieuw fragment werd met vreugde begroet. Terwijl intusschen Te Winkel begonnen was met eene zuiver historische, objectieve waardeering, en Busken Huet later ook de middeleeuwsche letterkunde binnen den kring zijner „literarische fantasieën" had getrokken, zijn er onder een later geslacht, niet langer opgegroeid onder den invloed van de „nakomelingen" der romantiek, maar veeleer van meer positivistische denkbeelden doortrokken, verscheidenen geweest, die na herhaalde vergeefsche pogingen openlijk en eerlijk kwamen betuigen, dat zij werkelijk geen behagen konden scheppen, geen smaak konden vinden in die middeleeuwsche gewrochten: eindelooze gedichten, vervelend van inhoud, gebrekkig van compositie, onhelder van voorstelling, onbeholpen van vorm, onartistiek van stijl'). Doch de reactie tegen het intellectualisme van dat tijdperk, de neiging tot mystiek heeft bij velen van het jongste geslacht („de generatie van '80", of misschien nog meer die van '90 en 1900 z)) weder eene groote sympathie gewekt met middeleeuwsche kunst, in beeld en in woord. Vooral het proza van Ruusbroec en de zijnen en de geestelijke poëzie vinden bewonderaars, terwijl tegelijk min of meer toevallig althans aan het eerstgenoemde door de philologen, blijkens de dissertatiën der laatste jaren (en niet alleen ter wille van de taal), grootere aandacht wordt geschonken. ') Zie b.v. Kluyver in Noord en Zuid, XXII, 5. ') Zie b.v. een vers van A. J. B(arnouw) in het Feestnummer v. h. Alg. Stud.-Weekbl. Minerva 1900, blz. 14. 486 J. W. Muller Zoo heeft ook deze „dichtkunst" (zij 't ook in anderen zin dan Da Costa 't bedoelde) „haar tijden"; ook zij weet „van gejuich en geklag, van verheffing en lijden". Het is niet dan natuurlijk dat personen met een classieken smaak, die van een kunstwerk vóór alles eischen dat de gedachtengang logisch, de stijl helder en bondig, de vorm adaeqaat aan den inhoud zij, ondanks alle welgemeende pogingen om een middeleeuwsch kunstwerk te waardeeren, ondanks de eerlijke erkentenis dat hunne eigene begrippen wellicht beperkt en eenzijdig zijn en er meer dan één ideaal van schoonheid mogelijk is, toch niet tot eene hartelijke waardeering kunnen geraken. Zonder eenige sympathie, zonder eenige verwantschap van denken en gevoelen is be wondering of zelfs waardeering hier, als overal, uiterst moeilijk, zoo niet onmogelijk; middeleeuwsche geestelijke liederen zijn even onbegrijpelijk en leelijk als de schilderijen uit dienzelfden tijd voor wie, van een gansch anderen geest bezield, er niets van noch voor kan gevoelen. Met dat al moeten vele van de ingebrachte bezwaren erkend en toegegeven worden. Zoo is er, om daartoe terug te keeren, in Maerlant's Strophische Gedichten veel dat werkelijk aanleiding geeft tot eene uiting als deze: „De tekst is vaak moeilijk te begrijpen: komt dit doordat hij corrupt is, of doordat de tegenwoordige geleerden de taal niet genoegzaam verstaan, of kan Maerlant soms een poetischen vorm hebben gekozen waarin hij zich met al te weinig gemak uitdrukte? Hoe het zij, die strophische gedichten geven, zooals men ze thans kent, niet altijd het genot van een kunstwerk" I). De stoplappen en noodrijmen, zonder zin of althans zonder ander doel dan den regel of de strophe vol te maken, ontbreken niet. Bij het Inl. LIX reeds genoemde zou ik nog willen voegen plaatsen als de volgende: M. I, 178, 595-598 (595 = 597), 754'), 756-757, 902-903, 907-910; II, 100, 135-143 (louter vulsel!); 1II, 17, 23, 46-52, 83-84, 90-91, 233-234; Disp. 209 = 215; Claus. 231, 426-429, 440-442, 493-494. Menige strophe is, of schijnt ons althans vooralsnog, duister; de gedachten gewrongen, ongeregeld; het woordgebruik vreemd, gezocht,-gang onbeholpen (zie b.v. M. I, 594; II, 44, 307, 312; III, 350-351, 420; Disp. 254, 454). Wij kunnen niet altijd met Jacob en Martijn instemmen, wanneer zij tot elkander zeggen: „dine redene es claer" (M. I, 223, 755), ofschoon zeker zeer dikwijls ook nog op ons van toepassing zijn de op den laatstgenoemden regel volgende woorden: ') Kluyver t. a. p. Verg. ook het slot van Franck's recensie der Stroph. Ged. (Anz. f. deut. Alt. VIII, 162). ') Zie nu Spieg. d. Sond. 11154 var. en aant. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 487 „al dinct soe den ghenen swaer Die lettel ghevroeden" (756-757). Zeker, de stof is Maerlant meermalen te machtig geweest; dikwijls is ze in dezen moeilijken vorm niet gegoten, maar gewrongen. Vergeleken met Coornhert, die drie eeuwen later opnieuw begon abstracte, wijsgeerige onderwerpen in Nederlandsch proza te behandelen, schijnt hij te kort te schieten. Maar toch, al kan men van hem niet, als Potgieter van Hooft, zeggen dat „zijn stugge spraak in zachten vorm zich plooide", men gevoelt eerbied voor den dichter die ook, in zijn tijd, „op nog zoo ruwe lier den eersten greep dorst wagen". Eene andere bedenking geldt de onoorspronkelijkheid dezer gedichten. Niet alleen is gebleken, dat de Disputacie, Vijf Vrouden, Ons Heren Wonden zoogoed als geheel vertaald zijn (terwijl het van andere wellicht nog blijken zal); maar ook dient toegegeven dat de vertaling veelal onderdoet voor 't oorspronkelijk. Ons Heren Wonden is minder fraai dan de Latijnsche hymne, al is 't vooral hier onzeker welke der ons vreemd klinkende uitdrukkingen op rekening van den bedorven tekst gesteld moeten worden (zoo b.v. 71-72, 77); stellig is Paul Gerhardt's „0 Haupt voll Blut und Wunden" niet alleen voor Protestanten veel schooner dan dit Mnl. gedicht. De 3de Martijn is een berijmde uitbreiding van een of meer kerkelijk-dogmatische geschriften; de Clausule is vol van aan de kerkelijke literatuur ontleende, grootendeels gezochte, spitsvondige vergelijkingen van Maria bij allerlei personen en zaken uit het Oude Testament, waarvoor wij alleen een historische belangstelling kunnen koesteren (zie b.v. 286 vlgg.), al ontbreekt het in dit gedicht overigens waarlijk niet aan liefelijke, poëtische beelden. Maar ook in de (voor zoover wij weten) niet-vertaalde gedichten is zeer veel wat slechts tot op zekere hoogte het persoonlijk eigendom des dichters kan genoemd worden; veel wat de uitdruk Christenheid gangbare-king is der in de geheele middeleeuwsche begrippen, denkbeelden en geloofsartikelen. Nationaal kan men deze gedichten dan ook inderdaad kwalijk noemen; behoudens wellicht enkele door keuze of bewerking karakteristieke passages in den eersten Martijn over eigendom en lijfeigenschap 1) hadden ze evengoed in een ander land geschreven kunnen zijn. Doch mag men reeds in de middeleeuwen van eene (zich vormende) Neder natie spreken? Sommigen willen alleen van eene Noord-landsche nationaliteit weten, geboren in en door den opstand.-nederlandsche ') Zie trouwens Inl. LXXXIV, waar ook hiervoor een Lat, voorbeeld wordt aangewezen, en waar ook voor het thema van den tweeden Martijn, zeker wel te recht, een (vreemd) voorbeeld ondersteld wordt. 488 J. W. Muller Men zal verder aan de zijde der uitgevers moeten staan, wanneer zij zich (Jul. LXXXIV) schrap zetten tegen de pogingen van sommigen, b.v. Jonckbloet en Van Beers'), om Maerlant voor te stellen als den zelfbewusten kampioen der moderne burgerij, der democratie, of als den voorlooper der Hervorming. Wel zullen de beroemde passages in den eersten Martijn zeker niet geheel buiten verband staan met den in zijn land heerschenden geest. Doch bij dergelijke verleidelijke voorstellingen vooral is nuchterheid plicht en eisch, wil men niet latere denkbeelden en stroomingen op geheel onhistorische wijze projecteeren in een vroeger tijdperk. Ook wat den vorm betreft zijn tal van gegronde aanmerkingen te maken. Zoo mogen b.v. de Martijn's slechts in zekeren zin samenspraken heeten. Ja, er is afwisseling van vraag en antwoord; de uitroepen, de apostropheeringen zetten aan het gedicht een niet geringe levendigheid bij, behoeden het voor 't gevaar een volslagen vertoog te worden. Maar noch Jacob noch Martijn is een persoon, met eene bepaalde rol en eigen karakter. Wel doet in den ixten Martijn Jacob de eerste, Martijn de tweede serie van vijf vragen a); maar ik kan tusschen den aard en den inhoud dier twee reeksen van vragen of de antwoorden er op geen kenmerkend onderscheid vinden l); zij onderwijzen, weerleggen, berispen elkander of stemmen met elkander in, zonder dat er eenig persoonlijk karakter uit spreekt (geheel anders b.v. dan later in Coornherts „Gespraken"). De dialoog is een voorwendsel: eigenlijk zijn niet Jacob en Martijn, maar is steeds Maerlant aan 't woord. De afwisseling der sprekers is alleen ter verlevendiging van den stijl aangebracht, ongeveer zooals veel later in Van Oosterwijk Hulshoff's „De geschiedenis van Jozef, voor kinderen" de afwisselende vragen van Pietje, Kootje, Mietje enz. alleen dienen om den vertellenden „Meester" aan den gang, of wel de lezers uit den dut te houden ! En in zijne zorg voor rhythmus en rijm blijft de dichter, hoe groot zijne, thans door Franck aan 't licht gebrachte verdiensten hieromtrent ook mogen zijn, zich zelven niet gelijk. De uitgevers schijnen mij hierin zelfs soms te zeer geneigd iets goed te praten wat toch blijkbaar een gebrek is. Zoo zal men b.v., wanneer zij ') In zijn „Maerlant"; deze voorstelling is in beeld gebracht in de schilderij van zijn zoon: Maerlant op zijn sterfbed, omringd door Breidel, De Coninck e. a. Verg. hiertegen ook Busken Huet, Het Land van Rubens 76. 2) Zie Te Winkel, Gesch. d. Nederl. letterk. I, 322-326. ) Of is 't toch geen toeval, dat de beantwoording der 2de tot 4de, meer theologische vragen aan Martijn, die der vermaarde Ede en 7de (over » eigen zin) aan Jacob is toebedeeld, zoodat Maerlant zijn-dom" in Mnl. en in Nnl. Utrechtschen vriend Martijn werkelijk, in tegenstelling met zichzelf, als een geestelijke zou hebben willen karakteriseeren? De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 489 het ontbreken in KCI. en 0v. der geregelde afwisseling van staand en slepend rijm aanmerken als een bewijs „dat M. in zijne kunst gekomen was tot eene grootere zelfstandigheid, die hem eene vrijere beweging veroorloofde" (LIII), of „als een geoorloofd middel om zich de rijmkunst iets gemakkelijker te maken" (LXVI), ook het laatste allicht nog een euphemisme noemen voor wat elders juister heet „verminderde zorgvuldigheid tengevolge van den hoogen leeftijd" (XLIII); vooral ook met het oog op de elders betoogde waarschijnlijkheid dat „de dichter oud was en aan het gedicht waarschijnlijk de laatste hand niet gelegd" heeft (XLI) l). Doch na al dit voorbehoud willen wij dan toch uitspreken en handhaven dat deze Strophische Gedichten, zoo al niet altijd en overal, dan toch doorgaans wel degelijk het genot van een kunstwerk geven, dat Maerlant, al is hij op verre na geen Dante, zich hier zeer zeker een dichter toont, wiens denkbeelden en wiens dichtvormen niet alleen uit historisch oogpunt, maar ook in volstrekten zin belangstelling, eerbied, bewondering verdienen. De lste Martijn, met zijne forsche verontwaardiging over lijfeigenschap en armoede, over het heerschen van hebzucht, onrecht en geweld — veel schijnt als voor dezen tijd geschreven en wekt thans, na zooveel eeuwen, gelezen, een bitteren twijfel aan den hooggeroemden „vooruitgang der beschaving" van de 19áe eeuw! —, met zijne edelaardige beschouwingen over de „drierhande minne", is te recht vermaard, niet alleen onder philologen: enkele gedeelten er uit zijn algemeen bekend. Is het hem hier niet gelukt een hooger vlucht te nemen, tracht hij het hier alleen maar te doen? Ook in den 2den en 3den Martijn, hoe vol ook van spitsvondige dialectiek en scholastieke theologie, zijn tal van regels aan te wijzen waarin eene gedachte bondig of dichterlijk is uitgedrukt (b.v. III, 196 en 247). De Clausule is vol gezochte vergelijkingen, 't is waar; maar wil men het onderscheid zien tusschen eene dichterlijke uitwerking dier vergelijkingen tot lof der Moedermaagd, der „advocata", en het dorre, doode gebruik dierzelfde versleten beeldspraak, dan vergelijke men de allegorische spelen van Maerlant's twee en een halve eeuw later levenden landsman Cornelis Everaert met de overeen Clausule! Niet ten onrechte en niet alleen-komende strophen der om den gelijksoortigen inhoud zijn door Leendertz onlangs eenige ') Aan deze verschoonende beschouwing is misschien ook wel toe te schrijven de opvatting van het gebruik van „synoniemen" als „een opzettelijk aangewend stijlsieraad .. . . of op zijn hoogst een geoorloofd middel om moeilijkheden in de dictie of de rhythmiek te overwinnen" (LIX). Zie trouwens elders (b.v. Zeitschr. f. deut. Alt. XXV, 50) een denkelijk juister waardeering van M.'s kunstvaardigheid. 490 J. W. Muller malen de reien uit Vondel's Lucifer ter vergelijking en verklaring bij deze gedichten aangehaald: menigmaal wordt men ook door den toon daaraan herinnerd, gelijk b.v. KCl. 157 den toon van Vondel's Geuzenvesper in 't geheugen terugroept. De droeve klachten, afwisselende met schrille wraakkreten, over den staat der Kerk in KCl. en 0v. kan men ook heden niet zonder bewondering en ontroering lezen, omdat men er de taal van het hart in hoort'). En hoe geleerd-dogmatisch ook de Disputacie hier en daar zij, de samenspraak tusschen Maria en het kruis, maar vooral de klacht van Jezus is zoo krachtig van uitdrukking, dat men dadelijk bij de lezing er door gegrepen wordt. Hier en daar hoort men er denzelfden klank in als in die schoone samenspraak tusschen Jezus en de ziel (bij Acquoy, Geest. Lied. en Leis., no. XIV). Wie door dezen tekst met zijne liefelijke melodie diep geroerd wordt zal ook wellicht smaak vinden in vele stukken uit deze Strophische Gedichten, waar een ander, met eischen, ontleend aan eene geheel andere orde van denkbeelden, vreemd en koud tegen blijft staan. Deze kunst moge niet overal voldoen aan den-over classieken eisch van helderheid, bondigheid en evenmatigheid; zij zal wie er vatbaar voor is treffen door hare grootere innigheid en warmte van gevoel. Doch ik kan niet beter doen dan verwijzen naar de met overtuiging en liefde geschreven en toch onpartijdige karakteristiek van deze gedichten en het krachtig pleidooi voor den dichter Maerlant van de uitgevers op blz. LXXXIV— LXXXVI hunner Inleiding. Deze uitgave is streng methodisch-critisch; zij is gegrond op het onderzoek 10 van de onderlinge verwantschap der handschriften, zooals die gebleken is uit de gemeenschappelijke fouten; 20 van taal, rijmen en versbouw. Aan de conjecturale critiek is zoo weinig mogelijk, en slechts zelden tegen het gezag der hss. die in ieder bijzonder geval de voorkeur verdienen, het woord gelaten. Het valt dan ook niet moeilijk hierin de hand te erkennen van Franck, die thans gelegenheid gevonden heeft om de beginselen, in zijne beoordeeling van Verwijs' uitgave uiteengezet, op de vier Martijns toe te passen. De aanwending dezer Duitsche methode van tekstcritiek heeft hier te laude vanouds tegenkanting of ten minste weinig instemming en navolging gevonden. Ook hier zijn ') Hierop berust ook de afwijzing door de uitgevers van de (door Van Vloten, Inl. 17 geopperde) vergelijking van M. met Rutebeuf „den wuften Pranschen dichter, die met dezelfde sierlijkheid en dezelfde rijmkunstjes eene opwekking tot een kruistocht schreef als eene goede boerde" (LXXV). De nieuwe uitgave van Maerlani s Strophische Gedichten. 491 verschillende elkander afwisselende richtingen waar te nemen; het loont wellicht de moeite de geschiedenis hiervan eens na te gaan. De „ontdekkers" der Mnl. letterkunde hier te lande waren — na Le Long! — over 't algemeen, op 't voorbeeld van Huydecoper en Clignett, vrij behoedzaam. Maar de Duitschers, vooral Hoffmann von Fallersleben, gingen met groote vrijmoedigheid te werk, en verbeterden eigendunkelijk, hoezeer gewapend met eene nog slechts geringe kennis van de Mnl. grammatica, woordenschat en versbouw, de teksten die zij uitgaven, soms de lezingen der hss. niet eens of althans slordig opgevende. Jonckbloet — die, ondanks zijne Fransche sympathieën, meermalen onder den sterken invloed van Duitsche stelsels heeft gestaan, eerst van de tekstcritiek en de metriek van Lachmann, later van de aesthetische critiek vooral van Gervinus — volgde bij zijn optreden de Duitsche manier en heeft zich door zijne voorbarige critiek in meer dan een zijner uitgaven, gegrond op eene nog onvoldoende kennis der taal en op een eveneens voorbarig stelsel van Mnl. versbouw, later vele aanmerkingen op den hals gehaald; reeds in den „Brief" van De Vries aan Jonckbloet, naar aanleiding zijner uitgave der Lorreinen, vindt men menig staaltje van onnoodige verbeteringen aangewezen en veroordeeld. Hij vond dan ook weinig navolging, zelfs niet in den boezem der „Vereeniging ter bevordering der Oude Nederlandsche letterkunde", die, blijkbaar op aanstichting van De Vries, aanstonds beslist tegen deze „Duitsche" critiek partij gekozen en het geven van streng-diplomatische tekstafdrukken als beginsel aangenomen heeft'). Aan dat beginsel zijn De Vries en zijne leerlingen — hij, en niet Jonckbloet heeft hier den toon aangegeven — over 't algemeen getrouw gebleven; en men moet hun dankbaar zijn dat zij in dien tijd, toen er van eene Mnl. grammatica nog geen sprake was, toen zelfs de besten nog weinig kennis en begrip hadden van Mnl. klankleer en deze nog telkens met de spelling verwarden, ons behoed hebben voor nog meer overijlde tekstcritiek en voor daarop gebaseerde tekstuitgaven, waarin allerlei niet of kwalijk begrepen woorden en vormen verdonkeremaand zouden wezen: edities, voor grammaticale, ja eigenlijk voor alle studie onbetrouwbaar, onbruikbaar en „over te doen". De Vries en Verwijs onderzochten voor hunne edities welk hs. in 't algemeen het oudste en beste was, d. i. de naar hun oordeel beste lezingen en oudste taalvormen bevatte; dit volgden zij dan doorgaans, terwijl zij in twijfel ') Zie de Versl. en Ber. der Vereen. I (1844), 31 vlgg. en vooral het uitvoerig en welsprekend betoog van De Vries in zijne Inleiding op den Lekenspiegel CXXXIX—CXLIV; verg. daarmede Jonckbloet's Inl. op den Lancelot LXVIII en die op den Dietschen Catoen XI, XIV. 492 J. W. Muller achtige gevallen andere hss. raadpleegden, of soms ook, waar een ander hs. eene lezing gaf die hun beter scheen, deze verkozen boven eene (op zich zelf onaantastbare) van hun teksths. en dus in de uitgave opnamen 1). De taalvormen en de spelling, de rijmen en de verzen liet men zooals men ze in het hs. vond; van grammatische of metrische bezwaren was zelden sprake: men verklaarde, en te recht, er nog te weinig van te weten. Maar daarnaast werd eene ruime plaats gegund aan de conjecturale critiek: waar in de hss. (of het hs.) iets stond dat gewraakt werd door het gezond verstand of door het juist inzicht in de bedoeling des dichters, was de keuze niet twijfelachtig: dit of dat kon een dichter niet geschreven hebben, en dus moest „de hand des dichters hersteld" worden door den uitgever. De Vries werd hiertoe gedreven zoowel door eigen aanleg als door de roemrijke traditiën der Leidsche classieke philologie, toen op schitterende wijze vertegenwoordigd door Cobet; en het zal wel niet te ver gezocht of te diep opgehaald zijn, wanneer men hierin tevens de beginselen van het toenmalig Nederlandsche liberalisme herkent: de vrijheid van het individu en de heerschappij der rede en der critiek. De Nederlandsche philologie ging haar eigen weg, vrij van Duitsche stelselzucht en schoolsche tucht, verheven boven de noeste vlijt en het oppermanswerk der Duitsche geleerden. Ongelukkig verviel zij, in haren afkeer van de Duitsche „dogmatische" critiek angstvallig de lezing en de spelling van het nu eenmaal gevolgde hs. behoudende overal waar die niet indruischte tegen het gezond verstand of den goeden smaak, ten slotte niet zelden in eene wel minder dogmatische, maar toch evenzeer voorbarige en ..... op losser gronden steunende conjecturale critiek. Het is waar dat zij veelal werd toegepast op teksten, waarvan slechts één hs. bestond en de schrijver onbekend was, waar dus deze zeker aantrekkelijke verstandsoefening of liever speling des vernufts meer recht van bestaan en meer speelruimte had dan bij verschillende werken, met talrijke hss., van denzelfden schrijver. Maar men verzuimde toch ook bij de laatstbedoelde werken de nauwkeurige studie en vergelijking der handschriften, der grammatica en der metriek zelf ter hand te nemen of ze bij jongeren aan te bevelen en aan te dringen. „Ex oriente lux" was 't ook hier weder: Franck's grondige, maar in den vorm vaak scherpe recensiën van Mnl. uitgaven, zijne opstellen over onderwerpen van Mnl. klank-en vormleer, gevolgd door zijne Mnl. Grammatik (1883) R), ') Zie b.v. Inl. Lekensp. CXXII vlgg. ') Weldra gevolgd door Van Helten's Mnl. Spraakkunst (1886): twee in aanleg en uitvoering verschillende, elkaar aanvullende boeken. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 493 en zijne uitgave van Maerlant's Alexander, trokken een nieuw spoor en bewezen dat men thans door een zorgvuldig onderzoek van de filiatie der hss. en van de taalvormen en rijmen van één dichter wèl een vasteren grond onder de voeten kon krijgen voor eene waarlijk critische uitgave van diens werk, zonder weder in de fouten van Hoffmann en Jonckbloet te vervallen. Een dier uitvoerige recensiën was de hierboven reeds genoemde van Verwijs' uitgave der Strophische Gedichten, waarin de tekst niet volgens deze methode was vastgesteld, en waarvoor De Vries aan Verwijs eene reeks van vernuftige doch zeer gewaagde gissingen op de toen voor 't eerst door dezen uitgegeven (en alle slechts in één of twee hss. bekende) gedichten had medegedeeld. Dit gaf Franck aanleiding om, bij alle waardeering van De Vries en Verwijs, „den mangel an exacter methode in der kleinen philologischen arbeit" de zwakke zijde van den laatste te noemen, met de bijvoeging: „auf methodische grammatik und methodische textkritik waren seine wege nicht gewiesen"'), en van De Vries' conjecturen, vooral die op OHW., te zeggen: „sie sind mit grossem aufwand von scharfsinn und gelehrsamheit gemacht, aber vielleicht grade deshalb fühlt man sich von den meisten wenig befriedigt, unter den einfacheren sind allerdings sehr annehmbare, sogar ganz sichere. wenn der überlieferung nur geringe rechnung getragen wird, wenn man überall seltene wörter und merkwürdige redensarten vermutet, dann kann man schliesslich aus allem alles machen. aber dann schwindet auch jeder boden und die tekstkritik wird zu einem blossen spiel der phantasie. meistens lassen sich die kühnen gebäude — denn als solche kann man sie in der tat bezeichnen — leicht zusammenreissen. ich möchte rechtzeitig vor diesen irrpfaden warnen und daran erinnern dass es uns nicht darauf ankommen kann zu eruieren, was einer allenfalls geschrieben haben könnte, sondern darauf, was er geschrieben hat. so viel wir auch von der classischen philologie gelernt haben, wir brauchen darum nicht alle ihre sünden nachzuahmen, in diesem gedichte sind derartige conjecturen um so weniger angebracht, als der verf. desselben ein mässig geschickter mann war" 2). Daarop volgde een zeer uitvoerig, grondig onderzoek van de filiatie der handschriften met een daaruit opgemaakten stamboom, onder verontschuldiging jegens zijne Duitsche vakgenooten voor de uitvoerige uiteenzetting van algemeene beginselen, voor hen reeds lang niet meer, doch voor de Nederlandsche vakgenooten nog wel noodig 3). Anz. f. deut. Alt. VIII, 127. T. a. p. 155. T. a. p. 128. 494 J. W. Muller Dit alles was krasse taal van een nog jongen vreemdeling tegen een man als De Vries, die toen (in 1881) op het hoogtepunt van zijn leven stond en die van geen landgenoot — tenzij dan Van Vloten, maar die schoot zijne pijlen links en rechts, tegen zoovelen af! — ooit eerie dergelijke beoordeeling van zijn werk ontvangen had. Het heeft hem, geloof ik, verbaasd, maar ook gegriefd. Heel veel navolgers en volgelingen heeft Franck echter tot dusverre met zijn aandringen op de studie van zooveel dat te lang verzuimd was niet gewonnen: zijne stem is vrijwel die eens roependen in de woestijn gebleven'). Daarentegen is in de laatste jaren bij de uitgaven van Mnl. teksten door jongere philologen (b.v. de ') Zijne aansporing, aan het slot zijner recensie van Verwijs' uitgave tot de vakgenooten gericht, om de talrijke zwarigheden in de Stroph. Ged. te helpen oplossen heeft — het door hem zelf en Verdam in deze uitgave geleverde natuurlijk niet medegerekend —, zoover ik weet, alleen gehoor gevonden bij P. Leendertz jr., die in den 18den en 19den jaargang van het Tijdschr. v. Ned. taal-en letterk. eene reeks van weldoordachte, van grondige studie getuigende opmerkingen heeft gegeven, waardoor menige duistere plaats opgehelderd, menig twijfelachtig punt dichter bij de oplossing gebracht is. Naast den bovenvermelden echt-Nederlandschen afkeer van „systemzwang" is als tweede, trouwens met de eerste samenhangende oorzaak waardoor aan Franck's roepstem in 't algemeen zoo weinig gehoor is gegeven, te noemen zekere afkeer van strenge grammaticale studie, althans eene onmiskenbare voorkeur voor de etymologie van enkele, op zich zelf staande woorden en de tekstcritiek van enkele plaatsen. Zoodra men uit die etymologieén algemeen geldige klankwetten, leidende beginselen wil trekken, ze in een stelsel wil samenvatten, zoodra men de teksteritiek onder zekere regels wil brengen, schrikken de meesten hier terug, bezorgd voor hunne vrijheid ook op dit punt. Maar als derde oorzaak is ook het in zekeren zin bedroevend feit te noemen, dat zoovele doctoren in de „Nederlandsche letteren" — en ik laat de historici, ellendige „dakloozen" die daarbij ondergebracht worden, hier buiten beschouwing — hetzij reeds bij hunne promotie of daarna andere studievelden opzoeken en zich aan de Oudgermaansche, Romaansche, Engelsche, Indische philologie of wel aan de vergelijkende taalstudie wijden; alsof er in de Nederlandsche taal-en letterkunde niets meer te doen ware, alsof niet tal van onderzoekingen over grammatica, dialecten, handschriften, metriek (om van de letterkunde niet eens te spreken) en tal van tekstuitgaven op bewerkers wachtten. Is 't niet eigenlijk beschamend voor ons, dat het beste tot dusverre verschenen geschrift over het Zuidafrikaansoh-Nederlandsch niet van een Nederlandsch philoloog van beroep, maar van een neograecus afkomstig is, terwijl thans een Duitscher (Hein. Meyer te Göttingen) zich opmaakt om het vraagstuk nader te bestudeeren! Doch, 't is waar, van de betrekkelijk weinige „neerlandici" in engeren zin die na hunne promotie aan de wetenschap getrouw blijven worden verscheidenen nu eenmaal „geboeid" (in meer dan één zin) door anderen arbeid. De nieuwe uitgave van Maerlanti s Strophische Gedichten. 495 uitgave van den Brandaen door Bonebakker) eene neiging merkbaar om weder terug te keeren tot de diplomatische tekstafdrukken, ja nog verder te gaan dan vroeger: zooveel mogelijk beperkte of althans telkens als zoodanig aangeduide oplossing der afkortingen, angstvallig behoud der spelling en interpunctie van het hs., groote vrees voor conjecturen, voorkeur voor desnoods gezochte uitleg boven soms eenvoudige emendatiën. Kortom een sterke-gingen behoudzucht, die eigenlijk gekeerd is zoowel tegen de (ik zal maar zeggen: Leidsche) conjecturale critiek als tegen de Duitsche normaliseering, en die ook zeker wel in verband staat met de jongere denkbeelden over „taalindividualisme". Wat zullen wij nu, na dit historisch overzicht, tot deze dingen zeggen ? Vooraf zij opgemerkt — ik wees er hier boven reeds met een enkel woord op — dat men niet alle uitgaven over één kam mag scheren. Bij eene eerste uitgave van een fragment, bij de uitgave van een werk welks schrijver onbekend is, of ook van een werk waarvan maar één hs. bestaat — en zoo zijn er vele — is natuurlijk van grammatische of metrische critiek en normaliseering slechts binnen zekere grenzen, van handschriftenfiliatie vaak in 't geheel geen sprake. Het geldt hier alleen die werken, welke in meer dan één hs. bewaard zijn en waarvan de schrijver of althans de tijd en de plaats van vervaardiging ten naaste bij bekend zijn. Wat nu in de eerste plaats de normaliseering van taalvormen en spelling dezer teksten betreft, er is zeker tegen de „Duitsche" methode (om ze nu maar eens zoo te noemen) een en ander in te brengen. De Vries heeft het reeds in de Inleiding op den Lekenspiegel gezegd, en hij werd niet moede het op zijn colleges te herhalen: „Het hoofddoel bij de uitgave van een vroegeren schrijver (dit zal wel door niemand betwist worden!) is: zijn werk zóó te doen drukken als hij zelf het geschreven heeft 1). Is men nu werkelijk overtuigd, dat onze Mn!. schrijvers die volstrekte eenpa strenge regelmaat betrachtten, dat hunne autografen-righeid en geheel vrij waren van die ongelijkmatigheden, die alle ons be kende handschriften vertoonen? Ik zou dit op verre na niet durven verzekeren". Inderdaad, dit is onwaarschijnlijk, ja onge loofelijk. Mitsdien geeft eene aldus genormaliseerde uitgave ook een onzuiver beeld van den schrijver en zijn werk: het is te gelijkmatig, te stelselmatig, het ziet er te glad, te mooi uit; z66 consequent gespeld als de Strophische Gedichten in deze uitgave zijn, heeft Maerlant ze zeker wel niet zelf geschreven; zijne auto ') Verg. boven, blz. 493, de bijna gelijkluidende woorden van Franck: een bewijs hoe hetzelfde doel langs verschillende wegen kan nagestreefd worden. 496 J. W. Muller grafen zagen er stellig anders uit, evenals die van latere, ook 16de en 17dß eeuwsche schrijvers die wij soms nog bezitten. Die normaliseering is dus eigenlijk hypereritisch. En het schijnt wel inconsequent om aan den eenen kant bij eene her-uitgave van schrijvers uit de 16de en 17(e eeuw — tenzij ze voor de school of voor 't groote publiek bestemd zijn — angstvallig de spelling, de hoofdletters, de interpunctie, de aanwijzing van caesuur of dubbelrijm of binnenrijm te bewaren, op een komma of een punt meer of minder dood te blijven, en anderzijds bij de uitgave van geschriften die drie of vier eeuwen ouder zijn met de gegevens op zooveel vrijmoediger wijze om te springen en ons allerlei afwijkingen van de overlevering te veroorloven. Doch men zie hierbij toch niet het zeer groote verschil over 't hoofd dat er bestaat tusschen beide gevallen. Bij eene her-uitgave van geschriften der 16de en 17de eeuw hebben wij meestal gedrukte oude uitgaven voor ons, nog bij het leven en meestal onder toezicht der auteurs verschenen, soms ook (b.v. bij Hooft) diens oorspronkelijk, eigenhandig handschrift. Dat men dan niet wijzer mag zijn dan de auteur spreekt wel vanzelf. Van Hooft moet dus hetzij zijn oorspronkelijke kopij, hetzij de door hem zelf verbeterde latere redactie uitgegeven en de andere in de noot vermeld worden: eene hachelijke keuze trouwens! 1) Van Vondel en ook van Bredero moeten de oudste drukken gevolgd worden, die, al is 't ook niet altijd zeker dat de dichters ze zelf nagezien hebben, toch in allen gevalle gelijktijdige uitgaven zijn. Bij een tekst als die van Cornelis Everaert, slechts in één, wellicht eigenhandig, althans gelijktijdig handschrift bewaard, of bij een incunabel geldt hetzelfde: alleen een diplomatische afdruk is hier mogelijk en wenschelijk. Maar met Mnl. geschriften staat het heel wat anders geschapen! Zelden of nooit heeft men het autograaf voor zich, meestal afschriften uit de tweede of derde hand, een halve of heele eeuw, dikwijls twee of drie eeuwen jonger dan het origineel. En daarbij, al staan deze afschriften wat afstand in tijdruimte en aantal van tusschentrappen betreft zeker veel dichter bij den archetypus dan bij classieke Latijnsche auteurs het geval is, de afschrijvers gevoelden zich daarentegen veel vrijer om in die werken, geschreven in hunne eigene taal die zij verstonden (of meenden te verstaan), te veranderen. En dit was niet altijd eigenwijsheid: zij kwamen er ook vanzelf, zonder opzet en onwillekeurig, uit slordigheid of gemakzucht, veel eer toe woorden en taalvormen die hun verouderd of vreemd voorkwamen te vervangen door die van hun eigen tijd, van hun dialect. Er is dus reden om te onderstellen dat de afschrijvers van Mnl. ') Verg. Stoett, Inl. LXXI, en Kalif in Gids 1900, I, 3 vlgg. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 497 auteurs veel verder van hun origineel zijn afgeweken dan die van classieke Latijnsche auteurs, welke voor hun voorbeeld („voorschrift” in eigenlijken zin) veel meer eerbied hadden en er, wat de taalvormen en de maat aangaat, zoogoed als niets aan konden wijzigen. En die afwijkingen betroffen, men bedenke dit wel, niet alleen de spelling — het uitwendig kleed, voor een kunstwerk wel niet geheel onverschillig maar toch van zeer ondergeschikt belang —, maar wel degelijk ook de grammaticale vormen, de woorden en den zinsbouw, kortom de taal zelf. En nu neme men een werk dat alleen bewaard is in één hs., geschreven door een afschrijver uit een jonger tijd of eene andere streek dan die van den dichter, zooals b.v. Veldeke, den Merlijn, Reinaert II, den Spiegel der Sonden, of wel een werk waarvan onderscheidene, uit verschillende streken afkomstige handschriften bestaan, zooals sommige geschriften van Ruusbroec. Moet men nu die hss. diplomatisch afdrukken, met al de kennelijk uit een gansch anderen tijd of een geheel ander dialect ontleende vormen en woorden? Men stelle zich eens voor een stuk uit de 16de eeuw, afgeschreven door iemand uit de 18de of 19de eeuw die zich om de taalvormen weinig bekreunt (zooals men ze inderdaad wel eens onder de oogen krijgt van historici, ook nog uit onzen tijd), of een Nederlandsch geschrift uit onze dagen, door een Duitscher niet vertaald, maar hier en daar, telkens als 't hem goeddocht, plompweg in Duitsche vormen „omgeschreven". Dat zou een wonderlijke poespas zijn van allerlei oude en nieuwe spellingen, taalvormen en woorden, waarin alle grenzen van tijd en plaats zijn uitgewischt: eene brabbeltaal, afzichtelijk voor iemand die kennis van en oog voor de fijnere verschillen heeft. Welnu, een ongewijzigde diplomatische afdruk der handschriften van Rei Sonden, of van een-naert II, van den Merlijn, van den Spiegel der Westvlaamsch he. van Ruusbroec is (of ware) een dergelijk stijlloos, onhistorisch en onartistiek geheel'); dat het op ons niet zu 1k een leelijken indruk maakt is alleen te wijten aan onze geringere kennis en ons dientengevolge minder fijn ontwikkeld onderschei gedaanten waarin het Mnl. zich in de verschil--dingsvermogen der lende eeuwen en in de verschillende streken vertoond heeft. Het dilemma is dus niet: zullen wij al of niet een opzettelijk door ons vervaardigd spellingstelsel aan een middeleeuwsch dichter opdringen. Maar wel: zullen wij, wanneer — en dit is bijna altijd het geval — het eigenhandig geschrift eens schrijvers niet bewaard ') Ik laat hierbij nu in 't midden in hoeverre het taalverloop toen sneller ging en ééne eeuw dus meer verschil maakte dan nu; waarschijnlijk weegt de behoudende invloed der schrijftaal thans wel op tegen de snellere afslijting door het drukker verkeer; zie hierover H. Meyer in: Festsehr. dem Hansischen Geschichtsverein etc. (Göttingen 1900) 115 fig. 35 T. & L. X. 498 T. W. Muller is, een afschrift uit jonger tijd of uit eene andere streek zóó als wij 't gevonden hebben afdrukken, of zullen wij althans trachten door een nauwgezet onderzoek van de taal van het gedicht (vooral van de rijmen, die over 't algemeen het meest geëerbiedigd zijn) en van het dialect van des dichters geboorte-of woonplaats (o.a. blijkende uit de oorkonden en uit het hedendaagsche dialect) tot de kennis te geraken der taal van den dichter zelf en die dan herstellen in plaats van de wanvormen des afschrijvers? Mij dunkt de keuze niet twijfelachtig. En dit te minder omdat deze onder niet alleen voor de vaststelling van den betrokken tekst,-zoekingen maar te gelijk voor de geschiedenis der dialecten en der schrijftaal in 't algemeen vruchten dragen. Zeker is dit onderzoek niet altijd gemakkelijk; de stellige uitkomsten staan niet altijd in verhouding tot de moeite en den tijd die zij kosten: veel is en blijft twijfelachtig. Zoo bewijst b.v. het voorkomen van rijmen als ue (nnl. eu, umlaut van ó): ue (ogerm. of rom. ü) vóór r of de volstrekte afwezigheid (in een omvangrijk gedicht) van è: g wel, dat de dichter de eerste klanken nagenoeg gelijk, de tweede ongelijk uitsprak en hoorde (een vorm of een woord, door het rijm gestaafd, behoort waarschijnlijk tot de taal des dichters; in 't algemeen zijn de rijmen de toetssteenen). Maar aan den anderen kant is ook de mogelijkheid niet te ontkennen dat de dichter juist in 't rijm uit nood zich wel eens beholpen heeft met een klank die hem niet eigen was, zich een vorm, een woord heeft veroorloofd, hem alleen uit een ander dialect bekend, of ook een woord gebruikt in eene voor hem (en misschien voor alle toen levenden) ongewone of zelfs volslagen ongebruikelijke beteekenis; kortom dat hij in 't rijm iets kan hebben geschreven dat hem zelf in proza of buiten den dwang van het rijm niet uit de pen gevloeid zou zijn. Immers: „men moet om the rime souken Misselike tonghe in bouken" zegt Maerlant zelf in de bekende plaats uit den Franciscus. Dat men vooral bij de Strophische Gedichten, met hun veeleischend rijmschema, telkens met deze mogelijkheid rekening moet houden spreekt vanzelf. Ook het onderzoek der oorkonden belooft vaak meer dan het geeft en is soms netelig, vooral omdat men niet altijd de zekerheid heeft dat de klerken die ze geschreven hebben afkomstig waren uit de plaats waar de oorkonden uitgegeven zijn, of dat ze niet eene zekere traditioneele, van elders overgenomen kanselarijtaal bezigden. Doch dit alles geeft mijns erachtens toch nog geen recht om dergelijke onderzoekingen voor de quaestie van het auteurschap „totaal waardeloos" te noemen'). Het is natuurlijk mogelijk dat Zooals Leendertz, Tijdschr. XVIII, 108 noot (verg. 90 en 115) doet. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 499 de resultaten in strijd zijn met andere gronden vóór of tegen eene beslissing die zwaarder moeten wegen (zooals b.v. hier bij 0v. en KCl. het geval is); maar dan wettigen zij m. i. toch altijd eenigen twijfel of wij het gedicht in onvervalschten vorm voor ons hebben, of wel het vermoeden dat er eene bepaalde oorzaak voor deze afwijkende uitkomsten te vinden zal zijn'). Vreemd is de wel eens gehoorde bewering, dat men den middel dichters niet eene grammatica mag „opdringen"; alsof-eeuwschen dit iets ware dat alleen aangeleerd, van buiten aangebracht kan zijne). Zeer zeker hadden zij nooit studie gemaakt van Mnl. grammatica, zooals wij de spraakkunst onzer schrijftaal ten deele op school leeren; wat zij van grammaticale kennis bezaten zal, om met Bredero te spreken, een beetje „kints-school"-Latijn geweest zijn. Maar de grammatica van hun dialect droegen zij, onbewust, in het hoofd; zij bleven zich in 't spreken, en ook tot op zekere hoogte in 't schrijven, wel degelijk gelijk. A priori mag men wel aannemen, dat in de middeleeuwen een Westvlaming, een Brabander, een Hollander zijn dialect niet alleen zuiver gesproken, maar ook, tot op zekere hoogte, geschreven heeft. Al schijnt het wel zeker dat er reeds in de middeleeuwen in de Nederlandsche gewesten zekere norm, zekere mate van eenheid, eene soort van algemeene schrijf- (stellig nog niet spreek-)taal bestaan heeft, zij was toch nog verre van die bijna volstrekte „eenparigheid" die wij (althans in Noord-Nederland) nu kennen, waarbij alleen nog maar voor persoonlijke, individueele, niet meer voor gewestelijke verschillen plaats is, en waardoor men thans bijna nooit meer aan iemands geschriften zien (wel aan zijne spraak hooren) kan uit welke landstreek hij afkomstig is. Die thans door alle schrijvenden zonder noemenswaard dialectisch verschil gebezigde schrijftaal is echter in zich zelf zeer ongelijksoortig; zij bevat elementen, uit verschillende gewesten, uit „misselike tonghe" afkomstig. Elken schrijver staan nu telkens wisselvormen ten dienste, waarvan de een oorspronkelijk vreemd is aan het vroeger en hedendaagsch dialect van zijne geboorteplaats, de ander daar wel thuis hoort: deze vormen kunnen, ') Gelijk Leendertz b.v. zelf, t. a. p. 100, zulk eene bijzondere oorzaak zoekt en meent te vinden in den ouderdom des dichters en den invloed van anderen op hem. 2) Het door De Vries, Inl. Lsp. CXLII, aangevoerde is niet vrij van rhetorica. Er is natuurlijk geen sprake van eene algemeene, voor allen geldende „volstrekte eenparigheid"; integendeel wil men ieders taal, door het dialect, den tijd, de persoon en de kunstvaardigheid van den dichter bepaald, onvervalscht bewaren of herstellen. Op blz. CXLIII vlg. wordt trouwens het recht eener op degelijke studie rustende critische uitgave door De Vries zelf erkend. 500 J. W. Muller hetzij met of zonder een later ontstaan of gemaakt onderscheid, beurtelings ter afwisseling gebezigd worden. Zoo was het in de middeleeuwen stellig nog niet geschapen; in welke mate en in welke gevallen het toen reeds zoo was, welke afwijkingen van zijn dialect een schrijver zich toen reeds veroorloofde, dat moet juist blijken uit de hier bedoelde onderzoekingen. Verre van den dichter eene hem vreemde door ons samengestelde grammatica op te dringen is het dus het streven zijne eigene klanken, vormen en woorden te herstellen, die in vele gevallen door latere afschrijvers verduisterd of verknoeid zijn. Ernstiger bezwaar mag men wellicht aanvoeren tegen eene te strenge, op Duitsche leest geschoeide metrische critiek; niet ten onrechte, naar 't schijnt, heeft men vanouds beweerd, dat de Duitsche methode niet past voor onze Mnl. dichters, die blijkbaar niet aan zoo strenge regels gebonden waren als de Middelhoog plompe, uitgezette voeten der Dietsche Muze pasten-duitsche; „de niet meer in het nauwe schoeisel, dat haar eens zoo bekoorlijk gestaan moet hebben in haar fleurige jeugd" (zooals Cosijn in zijne rectorale oratie geestig gezegd heeft). Toch, al mag men van de Mnl. poëzie niet zoo strenge tucht verwachten, noch ze op haar toepassen, een man als Maerlant toont zich ook in zijn verstechniek een zelf bewust kunstenaar. Ook hier is 't echter in onze wetenschap helaas gebleven bij enkele pogingen: de proeven van Jonckbloet, Martin en Van Helten zijn nagenoeg het eenige wat er over Mnl. versbouw in 't algemeen geschreven is, waarbij thans Franck en onlangs Van Veerdeghem (in zijne uitgave van Sinte Lutgart) merkwaardige bijdragen gevoegd hebben. Wat voorts de eigenlijke spelling betreft, dit schijnt mij ook hier eene zaak van weinig gewicht. Kon men het eigenhandig geschrift des schrijvers herstellen, dan zou men dit zonder twijfel doen en moeten doen, desnoods met al zijne (waarschijnlijke) onregelmatigheden en inconsequentiën. Maar hetgeen boven gezegd is over de taalvormen en de woorden geldt zeker in niet mindere mate van de spelling. Nu de spelling van het autograaf niet meer met zekerheid terug te vinden is, moet men kiezen tusschen de onregelmatigheid, de willekeurige spelling van een latere n afschrijver en de regelmaat van een stelsel, gegrond op de studie der meest gebruikelijke spelling in den tijd en de plaats van den auteur (zoo die nog te vinden is). Ik voor mij zou aan het laatste de voorkeur geven; ja ik kan zelfs niet inzien welk groot kwaad er gelegen zou zijn in eene afwijking van de spelling van den tijd des auteurs, indien dit wenschelijk ware om diens waarschijnlijke uitspraak af te beelden, of ook alleen maar ter wille van de duidelijkheid. Aangenomen zelfs dat in de middeleeuwen nooit De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 501 of nergens b.v. nnl. o(o) (ogerm. u en au) en nnl. oe (ogerm. 6) in 't schrift onderscheiden zijn, dan schijnt het mij toch geen misdaad die klanken thans in uitgaven en opstellen wèl te onderscheiden door de letterteekens o en oe , t. w. in die werken waarvan het zeker is dat de auteurs ze verschillend uitspraken. En hetzelfde geldt ook van de tot dusverre door de philologen in 't schrift nimmer, en toch blijkbaar door vele dichters in uitspraak wel onderscheiden (en dus niet in 't rijm verbonden) é en ê, en misschien ook ó en 61). Kortom, dit zijn zaken van ondergeschikt belang, die alleen de afbeelding der taal op 't papier raken en die, mits met omzichtigheid en kennis, zonder bezwaar bij onderling goedvinden „geregeld" kunnen worden, zelfs al weet men dat men zoodoende veel geregelder of zelfs anders schrijft dan de auteur denkelijk gedaan heeft, en dus gevaar loopt zijn werk in dit opzicht te mooi af te beelden. Hetzelfde geldt van de interpunctie. Dat men toen hiervoor geheel andere schrijfregels of -gewoonten volgde dan thans, en dat het moeilijk is bij oude teksten, met hun veel losseren zinsbouw, eene andere interpunctie te bezigen dan de oude die daarmede harmonieërt, is onbetwistbaar; ook dat die hiermede samenhangende quaesties of „quaestiunculae" van interpunctie (en van het aaneenschrijven der woorden enz.) niet geheel en al zonder belang zijn en de bestudeering er van bemoeilijkt wordt door voorbarige critische edities waarin deze verschillen uitgewischt of verduisterd worden. Voor die studie, voor de geschiedenis van dit onderdeel — een niet bijzonder aantrekkelijk onderwerp trouwens — is het dus van gewicht enkele teksten met die oude interpunctie te bezitten. Maar laat men toch niet al te veel gewicht aan dergelijke zaken hechten, alsof eene wijziging of regeling daarvan, in eene critische editie, een halsmisdaad ware! „Die liebe orthographie" heeft vanouds in Noord-en Zuid-Nederland eene overmatige belangstelling gevonden. Maar mij dunkt het toch nog belangrijker te weten hoe onze voorvaderen gesproken dan hoe zij g e s c h r even hebben. Alleen als bijdrage tot de kennis der uitspraak zou eene geschiedenis der Nederlandsche spelling immers waarde hebben; de bedoeling van alle grammaticale studie is toch juist door de bestudeering der doode, gespelde taal tot die van de levende spraak te komen. En daarom zou ik meenen dat het voldoende (maar ook noodig!) is in eene inleiding nauwkeurig ') Is het niet vrij dwaas, dat wij deze klanken thans, nu de algemeene spreektaal dat onderscheid niet meer kent, in 't schrift wèl onderscheiden, doch ze voor 't Mnl., toen de onderscheiding nog vrij algemeen moet geweest zijn, geheel verwaarloozen? 502 J. W. Muller rekenschap te geven zoowel van de in het hs. of de hss. gevolgde spelling en interpunctie als van de afwijkingen daarvan in de den lezer voorgelegde critische editie. Hiervoor pleiten bovendien en bovenal redenen van practischen aard. Er zijn dan toch ook nog lezers die volstrekt geen belang stellen in die quaesties van spelling en interpunctie: literatoren in den engeren zin, historici, en nog verder afstaanden; dezen zullen zich licht ergeren aan eene uitgave, moeilijk leesbaar door eene al te ongewone spelling en interpunctie, en aan den omhaal die daarover gemaakt wordt; zij wenschen den tekst in een leesbaren, liefst in een smaakvollen vorm voor zich te zien. En dat is begrijpelijk en billijk: de meeste teksten worden toch niet uitsluitend ten dienste van grammatici uitgegeven! Door al te groote peuterigheid en gewichtigheid in kleinigheden verhoogt men het aanzien der philologie, niet alleen bij beoefenaars der natuurwetenschappen, maar ook bij vakgenooten in ruimeren zin en belangstellende leeken waarlijk geenszins. Men kan dus m. i. erkennen, dat al dergelijke „regelingen" van taalvormen, spelling en interpunctie eene scherpe critiek en groote omzichtigheid vereischen, dat zij zoo al niet uitsluitend dan toch vooral toepasselijk zijn op de verschillende werken van één auteur; men kan zelfs toegeven dat zij, rekening houdende met de eischen der practijk, tot op zekere hoogte dikwijls onhistorisch zijn, — en desniettemin het recht (en het vermogen) der wetenschap handhaven om, door de doode en verbasterde taal der hss. heen, door te dringen tot de taal van den auteur en die te herstellen; het laatste is trouwens het doel van alle tekstcritiek. Dat dit in vroeger tijd dikwijls (en ook later nog wel, b.v. bij den Merlijn) door onbekwame en slordige uitgevers met te geringe kennis is geschied kan men volmondig toegeven en betreuren; ook dat men voor fouten ook thans nog niet gevrijwaard is. Doch mag dit eene reden zijn om het nu ook maar nooit te beproeven en uit vrees voor vergissingen een onveranderden afdruk te geven of te verlangen van een hs. als b.v. dat van den Merlijn en den Spiegel der Sonden, geschreven in een mengsel, een poespas van twee dialecten (dat van den schrijver en dat van den afschrijver), dat nergens ooit zoo gesproken is? Dat zou een treurig bewijs zijn van onvermogen; men behoort den moed te hebben om te dwalen, anders is alle vooruitgang mogelijk! De onveranderde afdruk van hss., in een zuiver dialect geschreven, kan zeker van groot belang zijn; zijn er werkkrachten en geldmiddelen beschikbaar, laat men het dan doen. Maar meestal zal zoo iets op practische bezwaren afstuiten. En het gaat toch ook niet aan te verlangen (zooals mijn vriend De Vreese op het laatste Philologencongres De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 503 scheen te wenschen), dat alle critische uitgaven „overgedaan" en b.v. alle hss. van Ruusbroec naast elkaar afgedrukt worden!') Dat kan men alleen doen voor zeer enkele hoogst belangrijke werken van kleinen omvang (b.v. de oudste gedenkteekenen der Oudgermaansche poëzie, zooals de Béowulf: eerst palaeographisch nauwkeurig, daarna critisch). Elders zal men zich tevreden moeten stellen met een „overdoen" der oudste, meest onbetrouwbare uitgaven, en met ') Bij het schrijven van het bovenstaande ging ik af op mijne herinnering van de voordracht en het daarop gevolgde debat. Zie thans het uittreksel daarvan in de Handel, v. h. Tweede Nederl. Philol.-Congres, 85-89, en den volledigen afdruk der rede hierboven, blz. 337 vlgg., bepaaldelijk 343 met de (later bijgevoegde ?) noot. Van de daar verkondigde meening, dat zoogenaamde critische uitgaven niets anders zijn dan aesthetische liefhebberijen, voor de literatuur wellicht nuttig, doch voor taalkundige studie onbruikbaar of ongeschikt, zou ik alleen het laatste gedeelte, met vele beperkingen, willen toegeven, in zooverre nl. critische uitgaven (en natuurlijk vooral de zonder voldoende kennis en voorzichtigheid bewerkte) als materiaal voor taalkundige studie minder geschikt zijn dan diplomatische afdrukken. Men vergete trouwens niet dat de meeste uitgaven van Mnl. auteurs toch niet alleen bouwstof voor taalstudie (wel resultaat daarvan!) zijn, maar ook voor andere doeleinden moeten dienen. Zoolang de Nederlandsche philologie niet over honderden arbeiders en honderdduizenden guldens beschikt zal deze allersekuurste (maar wel wat omslachtige!) manier van werken: eerst eene diplomatische uitgave van alle Mnl. hss., daarop gegrond eene Mnl. grammatica, en eerst daarna eene critische editie van enkele werken, (immers lang niet alle worden zij door iemand, van welke richting ook, in dien gezuiverden vorm begeerd!) wel tot de pia vota (van sommigen) blijven behooren. Ik kan niet nalaten hier thans nog even te verwijzen naar Franck's recensie der dissertatie van Dr. Van Berkum (in Anz. f. deut. Alt. XXIV, 275 vlgg.), al geldt het hier meer het goed recht der conjecturale dan der grammatische tekstcritiek. Franck die, zooals wij boven zagen, meer dan eens tegen de gevaren der eerstgenoemde heeft gewaarschuwd, voelt zich thans door de boven, blz. 495, besproken overdreven behoudzucht der jongere philologen genoopt hare rechten te bepleiten. Uitgaande van de op zich zelf juiste overwegingen, dat men liever moet trachten wat men niet begrijpt te verklaren dan te emendeeren, en dat ook de echte taal van den afschrijver haar belang heeft, komen de voorstanders dezer richting tot een stelsel van uitgaven, waarbij alle verkortingen onopgelost, alle, ook kennelijk onzinnige en zinstorende interpunctiën bewaard, alle, zelfs de jongste vormen en woorden ongewijzigd, en ten slotte alle, ook de ongeloofelijkste uitdrukkingen en constructiën als echt aanvaard en verklaard worden. Ten slotte zou de philologie zoodoende zich zelf een brevet van onvermogen uitreiken voor alles wat verder gaat dan een slaafsche afdruk der handschriften. Zie ook eene aankondiging van Roediger in denzelfden jaargang van den Anzeiger, blz. 60. 504 J. W. Muller opgave der varianten of wel bestudeering der (immers niet verloren) handschriften van de overige. Men veroorlove mij ten slotte eene beeldspraak ter verduidelijking. Een hs. van een Mnl. gedicht is als een oud middeleeuwsch gebouw, waarin en waaraan in later tijd verbouwd is: hier is een nieuw stuk in een gansch anderen bouwstijl en van andere bouwstof er tegen aan gezet, ginds is een stuk gesloopt, overal zijn steenen afgebrokkeld, versleten, verweerd, soms tot onherkenbaar word ens toe. Moet men dit wanstaltig, stijlloos geheel thans zóó laten? Of moet men het niet alleen ontdoen van het later bijgebouwde, maar ook trachten het te herstellen in zijn ouden vorm, het te restaureeren? Velen zijn tegenwoordig zóó bang voor verkeerde restauratie, anachronismen, stijlverwarring, en voor al wat maar zweemt naar „tooneeldecoratief", dat zij liever het oude eene ruïne laten, op zijn best het stellig jongere afbrekende. Het door hen gevreesde gevaar is zeker lang niet denkbeeldig. En ook al zijn alle bijzonderheden onbetwistbaar juist, het gerestaureerde gebouw zal er in den eersten tijd stellig te regelmatig, te mooi en te frisch uitzien: de gloed van het nieuwe moet er eerst af, het moet besterven en verweeren. Evenzoo zijn velen bij ons ook nog altijd bang voor de reconstructie of restauratie van een ouden tekst. Maar gelijk anderen in de restauratie van een gebouw, mits men over de noodige kennis en over voldoende gegevens beschikt, niet alleen een dankbare taak voor een oudheidkundige en een bouwmeester, maar ook een bron van genot voor de aanschouwers zien, zoo zijn er ook hier anderen die de reconstitutie van den tekst van een gedicht, onder dezelfde voorwaarden, mogelijk en zoowel voor de philologen als voor de overige lezers wenschelijk zien. Men vergete hierbij niet dat eene critische uitgave weliswaar niet, zooals een gerestaureerd bouwwerk, dat al te mooie en nieuwe door den tijd verliest, doch daarentegen dit vóór heeft dat het historisch product der om-en verbouwing, in casu het handschrift, niet, zooals bij de restauratie van een gebouw, teloorgaat, en dus zoowel voor vernieuwde pogingen tot restauratie als voor de studie ongeschonden blijft bestaan '). ') Men kan den diplomatischen afdruk van een jonger hs. ook vergelijken met onze (Erasmiaansche) uitspraak van het Oudgrieksch: heide geven iets ouds in een als jonger erkenden vorm. Een critische editie loopt zeker gevaar bij het verwijderen der latere uitwassen en verbasteringen andere, misschien nog veel jongere elementen en vormen aan te brengen, evenals diegenen doen welke de Nieuwgrieksche uitspraak op het Oudgrieksch willen toepassen. Maar zij streeft toch naar het doel: het herstel van den ouden geschreven vorm, evenals bij 't uitspreken van 't Oudgrieksch het doel moet De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 505 Het tweede punt, het vergelijkend onderzoek der handschriften, ten einde hunne filiatie, hun stamboom althans bij benadering te bepalen, vereischt minder toelichting en verdediging. Het spreekt toch wel vanzelf dat zulk een onderzoek een krachtig hulpmiddel is om aan de critiek meer vasten grond onder de voeten te geven, haar objectieve criteria aan de hand te doen, waarop zij met meer zekerheid kan bouwen dan wanneer zij alleen op het altijd subjectieve inzicht der uitgevers in de bedoeling en het karakter van den schrijver berust. Of wij hiermede nu altijd „den boden der mathematischen sicherheit betreten", zooals Franck het eens wel wat vermetel uitgedrukt heeft'), staat te bezien; ook of het zoo heuglijk zou zijn, wanneer de philologie, eene wetenschap, die de gewrochten van den geest tot onderwerp heeft, niet in laatste instantie aan het oordeel, het gezond verstand het oordeel liet blijven. Maar zeker is het een stap voorwaarts naar eene meer methodische wijze van werken, wanneer die conjecturale tekstcritiek, hoe verlokkende gelegenheid zij ook aan 't vernuft geeft om te schitteren en vaak bij intuïtie het juiste te raden, over 't algemeen beperkt wordt tot die gevallen, waar de oudste en beste handschriftenfamiliën onderling verschillen of wel, hoezeer overeenstemmende, geen van alle een gezonden zin geven. In het laatste geval moet de oorzaak der blijkbare fout reeds in den archetypus schuilen; soms kan een der jongere, slechtere hss., welks lezing anders niet in aanmerking komt, de juiste lezing hetzij bij toeval, hetzij door eene bewuste, bedoelde emendatie van den afschrijver — hier een voorlooper van den laueren critischen uitgever — hersteld hebben. De scherpzinnigheid en het gezond verstand worden dus door de toepassing dezer methode, gelukkig, nog geenszins op nonactiviteit gesteld, en de philologie nog niet verlaagd tot een handwerk. Er komt alleen methode in de plaats van willekeur, en na liet zonder twijfel omslachtige, verdrietige en wegens de onzekere uitkomsten soms ondankbare werk der vaststelling van den stamboom kennt de hoogere arbeid, waarbij verstand en vernuft hun volle recht behouden om in geval van verschil tusschen de gezaghebbende hss., soms ook tegen de eenstemmige getuigenis der hss. in, uitspraak te doen, het oordeel te „vinden". Waar slechts één hs. bestaat behoudt de conjecturale critiek bovendien haar oude rechten, altoos binnen de perken, gesteld door de uitkomsten der grammatische en metrische onder zijn: het terugvinden (en zoo mogelijk nabooteen) van den echten, ouden gesproken vorm. Alleen behoort dit laatste denkelijk nog minder tot de bereikbare idealen. ') Anz. f. deut. Alt. VIII, 128. 506 De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. zoekingen. Gelukkig is in allen gevalle de tijd voorbij toen men, met een beroep op „de domheid der afschrijvers", dergelijk onderzoek der hes. overbodig noemde, of het althans schuwde en anderen niet aanried. (Wordt vervolgd.) J. W. MULLER. 'T NEDERLANDSE VOLK EN Z'N OPVOEDING. In een soort bespreking van „Dr. J. A. Dèr Mouw, Dr. J. M. Hoog opvatting van taalstudie en methode van taalonderwijs" schrijft ten-vliet's slotte Dr. J. H. Gunning, privaat-docent in de Paedagogie te Utrecht: „De schrijver maakt er geen geheim van, dat het eigenlijk doel zijner brochure buiten haar onderwerp ligt. Uitdrukkelijk verklaart hij, de methode-Hoogvliet slechts aan te bevelen voor de oude talen, zoolang die talen nog onderwijsvakken zijn. Maar het is hem te doen om die talen als p a e d agog i cu m, en daarmede het geheele Gymnasium in discrediet te brengen in de hoop, daardoor hun ondergang te ver dien hij met hartstochtelijk verlangen tegemoet ziet. Hij-haasten, volgt dus op het gebied der oude talen het voorbeeld na van die ijveraars, die sints jaar en dag hun ideeën over het onderwijs in de moedertaal gebruiken als stormram tegen het Gymnasium. Tegen die meer en meer in zwang komende samenkoppeling en vermenging van een simpele didactische en een kwestie van de hoogste volkspaedagogie, waardoor beiden vervalscht en verduisterd worden, meen ik ernstig te moeten protesteeren." De cursivering is van ons. Het ontgaat dus nog altijd Dr. Gunning dat goed onderwijs in de moedertaal niet samen kan gaan met de klassieke talen als paedagogicum te gebruiken. (Zie daarover Taal en Letteren o. a. VIII, blz. 516 vv.) Deze simpele (?) didactiese kwestie en de kwestie van de hoogste volks-pedagogie zijn in+den grond één. 't Komt op de vraag aan: waartoe dient onderwijs en opvoeding voor een volk; en hoe moet dit dan ingericht. Moet het volk, zowel van hoger als lager stand, in eigen nasjonale richting „vooruit" ontwikkeld, of moet die ontwikkeling „terug" gewrongen in 't vreemd korset naar uitlands model van 2000 jaar geleden, zo on-nederlands mogelik. Juist deze tegenstelling komt bij 't onderwijs in Nederlands, in de eigen moedertaal 't best en 't meest uit. Hoe is 't dan mogelik, dat iemand als Dr. Gunning nog kan spreken van „vervalsing" en „verduistering" ? Juist daardoor wordt weer het principiéle weggedrukt voor bijzaken. En daartegen „meen ik ernstig te moeten protesteren". B. H. KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. Natuur en Leven. Verzen van FRANS BASTIAANSE. - Amsterdam, S. L. van Looy. 1900. Voorlopig deze kleinigheid hier -over. Al voelt men in deze verzen de (onwillekeurige) invloed van de Nieuw-Gidsers, er is tegelijk iets in dat belet te spreken van navolging. Ik ruil ze niet voor die van Gorter, voor zeer vele van Kloos, noch van ..... Maar over deze verzen nu. De natuurbeschrijvingen trekken me aan. Stemming weergevend en wekkend zijn no. II, 't eerste gedeelte van blz. 6, blz. 30, 42 en 43, en zo enkele meer, o. a. een drie -tal koepletten van blz. 58 en 59. Mij hinderden hier en daar abstrakte uitdrukkingen (: „de mond wil den dienst der ogen niet"); ook het te veel litterair-wezen (als Rembrandt te hulp geroepen !). Is ook dat zich „überwinden" (uit het Motto) om geregeld-rythmiese verzen te gebruiken geen oorzaak van storende en weinig zeggende verzen ? (Zo: „die daar altijd blijven", blz. 41). B. H. Handelingen van het Tweede Nederlandsche Philologen- Congres, gehouden te Leiden op Woensdag 18 en Donderdag 19 April 1900. Dit boekdeel van een goede 200 blzz. ontvingen de leden van 't kongres reeds tegen half September. Juist 200 blzz. worden gevuld met hetgeen er op dit kongres is gesproken; enkele voordrachten zijn in extenso opgenomen, andere kan men er in uittreksel lezen. 'Bij de inrichting der secties en de regeling der spreekbeurten hebben wij 't voorbeeld van 't vorige Congres gevolgd', zei de Voorzitter, prof. Kern, in zijn openingsrede. Maar een paar wijzigingen waren er toch te vermelden, namelik een beperking van de seksie 'Geschiedenis en Archaeologie' van voor twee jaar tot: 'Oude Geschiedenis en Archaeologie'; en dit wel bij wijze van proefneming. En voorts, wat gewichtiger was: voor de 'Sectievergadering der Paedagogiek' waren uren uitgetrokken, waarop niet tegelijkertijd ook andere vergaderingen plaats hadden, zodat ieder deelnemer aan 't kongres het gehele 508 Kleine mee-delingen over boekwerken. pedagogiese gedeelte ervan kon bijwonen. Een zeer gelukkige wij ziging voorzeker, die doet hopen, dat deze Assepoester hier te lande ook eenmaal tot prinselike bruid zal worden verkoren. Zolke brandende kwesties als op 't eerste kongres zijn er ditmaal niet behandeld. Nu, des te minder teleurstelling kan er op volgen voor wie menen mocht, dat er niet een grondige uiteenzetting van zulke kwesties ook een spoedige oplossing zou zijn verzekerd. Als onderwerpen van algemeen belang zijn hier te noemen, behalve de 'Openingsrede van de Voorzitter: 'Een algemeen Candidaatsexamen' door prof. C. B. Spruyt, beide tot de 'Acta' behorende. Verder, als bijdragen voor de pedagogiesie seksie: Bereikbare idealen' door dr. J. H. Gunning Wz., 'Eenvoudige grondbeginselen van taalstudie en taalonderwijs' door dr. J. M. Hoogvliet en 'Rechten der jeugd bij sommige regelingen van het onderwijs' door A. de Weerd. In de seksie voor 'Linguistiek' is van meer algemeen belang te noemen: 'Eene opmerking naar aanleiding van Hirt's vocaalsysteem' door prof. Uhlenbeck. Eindelik in de seksie voor 'Germaansche en Romaansche philologie' is er gesproken over: 'Handschriftkunde in verband met taalen letterkunde' door prof. W. de Vreese --welke voordracht in z'n geheel reeds is te vinden in de Augustus-aflevering van dit tijd -schrift, op blz. 33748 —; 'Over het individueele element bij het ontleenen van vreemde woorden' door dr. J. J. Salverda de Grave; `Over enkele plaatsen in Shakespeare's Hamlet' door prof. H. Logeman.; 'Over eene nog onverklaarde uitdrukking bij Anna Bijns' door dr. A. Kluyver; 'La fable ésopique. De Phèdre à La Fontaine' door A. Sunier; en eindelik 'De Zwaanridder kan geen reflex van een mythologisch wezen zijn' door J. F. D. Blöte. — De fonetiek, waarover op 't eerste kongres zoveel interessants te horen en te zien was, leed deze keer blijkbaar aan overbescheidenheid; 't is te hopen, dat ze op 't volgende kongres weer van zich zal laten spreken. — T. Bragi, door J. B. ScIEPERS. Eerste Boek. — Amsterdam, S. L. van Looy. 'En soort verdediging mag wel voorafgaan aan Bragi. Van de mythologie van onze eigen voorvaderen weten we veel te weinig om er 'en Walhalla-voorstelling aan te ontlenen. Wat wij weten van Walhalla en de Goden is voor verreweg het grootste deel afkomstig uit Noorwegen en van IJsland en elke godsvoorstelling wijzigt zich naar de landstreek. Zo moet er in de plage landen bi der see" 'en andere hebben bestaan dan in het rotsige, fjordenrijke, besneeuwde Noorden. Ik heb mij nu het recht aangematigd om met behulp van 'en paar Kleine mee-delingen over boekwerken. voorstellingen uit de mythologie van de Noren'en volledige Walhallavoorstelling te scheppen, zoals die vermoedelik wel nooit bestaan heeft, maar zoals die mij het mooiste voorkwam. Laat men er dan in zien de zucht om ook 'en nasjonale Olympus te hebben, 'en nasjonale Apollo; in plaats van de ons zo vreemde Griekse Godenhemel moes onze eigene hebben en die-ten we moest zo mooi worden, als het in m'n macht was die te maken. Zo moeten onbewust m'n gedachten geweest zijn, jaren en jaren lang. Alle Noors-mythiese biezonderheden waren mij te bizar. Het nasjonale van de stof liet me niet met rust en zo is Bragi onstaan en gaandeweg uitgedijd tot 'en gedicht in drie boeken, wat bij de eerste opzet niet de bedoeling was. Trouwens bij het hele gedicht kan feitelik van geen bedoeling sprakedijn, het is geworden en gegroeid tot het rijp, tot het klaar was. Voorbericht. [We komen terug op dit gedicht. RED. De Arbeid. Maandschrift voor Litteratuur en Kunst. — C. A. J. van Dishoeck. f 4.50. Met de eerste aflevering van de derde jaargang treedt als mede-redakteur van „De Arbeid" op Victor de Meijere, te Boom, bij Antwerpen. Onder de Vlaamse dichters en proza-schrijvers zullen daarbij hun medewerking verlenen: Lode Bae kelmans, P. Heimaaier, Jau Eelen, Herman Teirlinck, Karel van de Woestijne, F. Toussaint, Arie Delen, H. Herckenrath, L. en M. De Vries, L. Ontrop, L. Krijn, A. de Ridder, J. Thijs, e. a. Van de Frans schrijvende Zuid-Nederlanders kan de mede worden toegezegd o. a.-werking van Georges Eekhoud, Max Elskamp, Camille Lemonnier en Emile Verhaeren. De redaksie voor Nederland blijft aan Ed. Verburgh. Medewerkers uit Nederland blijven: E. Beynon, J. H. van Bremen, G. van Eckeren, W. Estor, Willem Kalma, Marie Marx—Koning, W. van Overbeeke, A. Rehm, Dr. Jan Zürcher e. a. Terwijl achtereenvolgens platen en tekstversieringen mogen worden verwacht van: Emiel van Averbeke, Jan Boogaars, Willem Diehl, J. A. Loeber, Georges Minne, E. van Miegem, K. Collens, S. Moulijn, Juul de Praetere, Mej. N. van der Waerden, Walter Vaes e. a. Het Wilhelmus door J. POSTMUS. — Kampen, J. H. Kok. — I. De oudste Tekst. — II. Geuzen- lied. — III. Karakteristiek der Geuzen-liederen. — IV. Ex Profundus. — V. Het Troostlied. — VI. Oranje en het Wilhelmus. — VII. De Auteur. — VIII Holland en het Wilhelmus. — IX. Het Wilhelmus en de Toekomst. — [Vgl. T. & L. VII, blz. 285 vv. RED. 510 Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: W. J. JONG}EJAN, Handleiding voor het aanvankelijk leesonderwijs, 2e omgewerkte druk van de Toelichting bij de leesboekjes ten gebruike van de school en van inrichtingen tot opleiding van onderwijzers. Met vragen en antwoorden. Amsterdam, W. Versluys. (IV, 192 blz.). f1.— J. VAN VEEN JR. en A. VAN WAMEL, De laatste schooljaren. Leesboeken voor de hoogere klassen der volksscholen. Amsterdam, W. Versluys. 80. 2e stukje. 2e druk. (112 blz., m. afb.). f 0.35. Nieuwe geillustreerde bibliotheek voor de jeugd. No. 1-9. Rotterdam, J. M. Bredée. 8°. Per nr. (64 blz., m. 1 pit.) gecart. f 0.30. A. C. KUIPER, Een hollandseh meisje op een engeleche kostschool. Met [5] illustratiën naar photografiën. Haarlem, De Erven Loosjes. Gr. 8°. (III, 293 blz.). f 1.50; geb. f 1.90. MEVR. WALTON, Mijne eigen kleine wereld. Naar het engelseh door C. van Ophemert. Haarlem, De Erven Loosjes. 8 0. (III, 156 blz.). f 1.20; geb. f 1.60. TII REBE HOVEN, Professor Betty. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij „Vivat" 16°. (156 blz.). f 0.35; geb. f 0.75. L. T. MEADE, Meisjes op studie. Uit het engelsch door mevr. J. van der Hoeven. Amsterdam, H. C. A. Campagne & Zoon. 3°. (VI, 355 blz., m. 4 pltn.). f 1.50; geb. f 1.90. H. GRUBER, Pädagogische Irrtümer in Schule und Haus. Essen, G. D. Baedeker. 8°. M. 1.20. H. MÜNSTERBERG, Grundzüge der Psychologie. Ier Allgem. Ti.: Die Prinzipien der Psychologie. Leipzig, Joh. Ambr. Barth. Gr. 8°. M. 12.—; geb. M. 13.50. A. ELEUTHEROPULOS, Die Philosophie u. die Lebensauffassung der germanisch-romanischen Völker. Berlin, Ernst Hofmann & Co. Lex. 8°. ca. M. 12.—. Jux, Voordrachten voor bruiloften en andere partijen. 's-Gravenhage, Van der Meulen & Co. 8°. No. 81. Voordrachten-bibliotheek (T. a. v. e. n. u. 's). Een nieuwe verzameling monologen, bijeengebracht en vertaald door G. W. C. Westenberg. Amsterdam, Abrahamson & Van Straaten. 16 0. Per nr. f 0.10. Per serie (12 nrs.) 11.— Boon's geillustreerde detective-verhalen, No. 7-9. Amsterdam, N. J. Boon. 8°. (Blz. 1-119). Per nr. f 0.10. Voor den coupé. Utrecht, A. W. Bruna & Zoon. 8°. Per nr. f 0.10. Per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 85. LOUISE STRATENLUS, De wraak van den Ier. Oorspronkelijke novelle. (45 blz.). Nieuwe boeken. Warendorf's Novellen-bibliotheek, Amsterdam. 8°. Per nr. f 0.10; per dl. (6 nrs.) f 0.60; geb. f 0.90. No. 1301131. FREDERIK ROMPEL, Uit den tweeden vrijheids. oorlog. Schetsen en portretten. (94 blz.). P. VISSER, Heemskerk op Nova-Zembla. Geschiedkundig verhaal. Alkmaar, P. Kluitman. 8°. (III, 155 blz., m. 1 portr. en 2 krtn.). f 1.10; geb. f 1.60. CREUSESOL, Naar Holland. Indrukken van een terugkeerende. Samarang, G. C. T. van Dorp & Co. [Amsterdam, Scheltema & Hol Boekhandel.] 8°. (229 blz.) f 1.90.-kema's TINE DE KRUYFF -GOBIUS, Het indische nichtje. Geïllustreerd door L. W. R. Wenckebach. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 16°. (V, 162 blz., m. afb. en 3 pltn.). f 1.50. Dr. H. J. A. M. SCHAEPMAN, Menschen en boeken. Verspreide opstellen. IVe reeks. Utrecht, Wed. J. R. van Rossum. (XXXII, 205 blz.). f 1.60 ; geb. f 2.25. DR. H. J. A. M. SCHAEPMAN, Chronica over staatkunde en letteren. No. 1. (15 September 1900). Utrecht, Wed. J. R. van Rossum. Gr. 8°. Per 10 nrs. bij inteek., fr. p. p. f 1.50. A. F. C. VILMAR, Geschichte der deutschen National-Literatur. 25. (Jubiläums-) Aufl. M. e. Fortsetzung: Die deutsche N.-Litt. vom Tode Goethes bis zur Gegenwart. v. A. Stern. Marburg, N. G. Elwert'sche Verlagsbuchh. Gr. 8°. M. 5.—; geb. M. 6.50. Dr. JAN TEN BRINK, Romans in Proza. 5e afl. --Boekhandel en Drukkerij voorheen E. J. Brill, Leiden. W. H. HASSELBACH, Beknopte stijlleer. Rhetorica en poëtica. 3e druk. Breda, P. B. Nieuwenhuijs. 8°. (VIII, 211 blz.). Liederboek van groot-Nederland, verzameld door F. R. Coers Fzn. Amsterdam, C. A. J. van Dishoeck. Gr. 4°. IIIe boek. (33, 159 blz.). f 2.75; geb. f 3.50. Iepersch Oud-liedboek, Teksten en melodieën uit den volksmond opgeteekend door Albert Blyau en Marcellus Tasseel. Afl. 1. Gent, J. Vuylsteke. Gr. 8°. Kplt. (4 afl.) f 5.—. H. BREIDENBACH, Zwei Abhandlungen über die tironischen Noten. Darmstadt, H. L. Schlapp. Gr. 8°. M. 1.—. R. K. KUIPERS, Gllustreerd woordenboek der Nederlandsche taal, bevattende alle gebruikelijke zoowel Nederlandsche als bastaardwoorden, opgehelderd door aanhalingen uit Nederlandsche schrijvers en door vermelding van spreekwoorden, zegswijzen en synoniemen. [Met afbeeldingen tusschen den tekst.] afl. 26. Amsterdam, Uitgevers- Maatschappij „Elsevier". Gr. 4°. (Schoon—Spitvarken). Leuvensche Bijdragen op het gebied van de germaansche philologie en in 't bijzonder van de Nederlandsche dialectkwnde. 4e jrg. 190011901. Afl. 1. Antwerpen, De Nederl. Boekh. Gr. 8°. Per jrg. f 5.50. 512 Nieuwe boeken. — Inhoud van Tijdschriften. H. MEISNER u. Jol. LUTHER, Die Erfindung der Buchdruckerkunst. Zum 500. Geburtstage Johann Gutenbergs. Mit 15 Kunstbeilagen u. 100 Abbildungen ini Text. Bielefeld-Leipzig, Velhagen & Klasing. Lex. 8°. M. 4.—. E. D. SCHOENFELD, Das Pferd im Dienste des Isländers zur Sagazeit. Eine kulturhistor. Studie. Jena, Hermann Costenoble. Gr. 8°. M. 1.50. W. VAN NES, Eén pleitgrond slechts. Nijkerk, G. F. Callenbach. 8°. (272 blz., m. 4 pltn.). f 1.50. Rotterdamsch Jaarboekje, onder redactie van J. H. W. Unger. 7e jrg. Rotterdam, P. M. Blazendijk. 8°. (XXV, 284 blz., ni. 3 pltn.). f 1.80. Drentsch Jaarboekje voor het jaar 1900. 46e jaargang. Assen, Van Gorcum & Gomp. Kl. 8°. (222 en 9 blz.). Gecart. f 0.75. INHOUD van Tijdschriften: De Arbeid, afl. 1, 1900: Victor de Meijere, Gedichten. — Herman Teirlinck, De blinde dichter. — Marie Marx-Koning, Wereldnacht. — Emile Verhaeren, Soir de Village en Chaupine. — Jan Eelen, Verzen. — Ed. Verburgh, Het ontwaken. — Adolf Herkenrath, Twee sonnetten. — P. Heimaaier, Dolle lied. — Lode Baekelmans, Hooidag. De Gids, No. 10, Okt. 1900, o. a.: Louis Couperus, De stille kracht (slot). No. 11, Nov. 1900, o. a.: Frans Netscher, Geen werk. Elzevier's Gèill. Maandschr., afl. 10, Okt. 1900: Herman Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg). Afl. 11, Nov. 1900, o. a.: Herman Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh (vervolg). — Van de Redactie, Couperus' nieuwe vrouwenfiguren. STARINGS CHRISTENDOM. Staring, geboren in 1767, en gestorven in 1840, leefde in 'n merkwaardige tijd, vol grote gebeurtenissen, zowel in 't staatkundige als in 't lieteraire. Tijdens z'n leven viel in Frankrijk het Koninschap en heerste er 't Schrikbewind; Napoleon kwam aan 't roer en veroverde half Europa om dadelik daarop door de weer-opgestane volken te worden verpletterd. Binnen onze eigen grenzen zag hij de Republiek verdwijnen, de Fransen ons volk overheersen, de Restaurasie van 1813 intreden en de Belgen zich afscheiden in '30. In 't lieteraire zag hij in Frankrijk de reaksie opkomen tegen het 18de eeuwse rationalisme, in Duitsland de ene filosofie opbouwend en afbrekend de andere verdringen, in 't zelfde land 'n grillig vertakte Romantiek optreden, en die in Frankrijk voorttieren, geënt op 'n weer uitschietend absolutisme en klerikalisme. En ofschoon nu Staring niet 'n man is geweest, die zoals Bilderdijk en Da Costa in hun scheppingen, z'n wereldbeschouwing opzet heeft uitgesproken, en hij veeleer de opmerkzaamheid heeft-telik getrokken door 't korrekt tekenen van geestige en kleurige schetjes, valt toch op te merken, dat ook hij de invloed van de hem omringende kultuur niet heeft ontgaan; dat de grote gebeurtenissen van z'n tijd ook zijn opmerkzaamheid hebben getrokken, dat hij er z'n ingenomenheid mee betoond heeft, of, zo ze tegen z'n opvattingen indruisten, er zich soms bestraffend heeft tegen verzet. Men zie b.v. in z'n strafdicht Aan Parijs (Maart 1815) wat voor gevoelens hij 't Frankrijk van Robespiere en Napoleon toedraagt, eensdeels uit tegenzin tegen de revolutionaire uitspattingen, anderdeels uit patriottiese voorliefde. ') Een enkele keer komen we 'n polietieke beschouwing, als we dit woord mogen noemen, als bij Bilderdijk ') Zie over die voorliefde de Groete aan hare kon. hoogheid de prinses weduwe van Oranje-Nassau; Krijgslied (Dee. 1813); Wilhelmus; Volksgroet aan den Koning; Ter eerste Viering van den slag bij Waterloo (1816). T.&L.x. 36 514 J. Koopmans en de zijnen tegen, de zogenaamd christelik-historiese beschouwing als van Groen en z'n school tot op heden. 't Is deze beschouwing, die berust op, in den ruwe gezegd, 'n Goddelike uitverkiezing der volken; van de Christelike volken boven de heidense; van die Christelike weer de Protestantse boven de Katholieke, en ten slotte, als 't er op aan komt, van de Protestantse volken de Nederlandse nasie boven 'et Engelse b.v. Kort gezegd, God zou ons klein Nederlands volk hebben opgeroepen „uit wier en dras"; in 'n zware onafhankelikheidskamp'et steunend hebben beproefd; 't geloof gelouterd, z'n godsdienstzin beloond met welvaart en rijkdom; in de dagen van toenemende weelde, brooddronkenheid en daaruit voortkomende eigenwaan, 'et nogmaals hebben beproefd en gedrukt; maar 't nooit hebben verlaten, en eindelik'et in z'n ere hersteld en 'et z'n Koningshuis teruggegeven. Deze beschouwing is dezelfde als de in 't Oude Testament neergelegde zienswijze van 't Joodse volk: Jahwe straft de ongodsdienstigheid en beloont de trouw, verwijt aan 'n David z'n overtredingen, en zegent diens veldtochten met krijgsroem. En na de opstand tegen Spanje, trok het jeugdig Protestantisme hier, dat in de uittocht van de Joden en in hun bezetting van Kanaän 'n vrijheidsoorlog van 't zuiverst geloof in die oude tijd tegen 't Heidendom zag, van zelf 'n parallel tussen de oud geschiedenis en de worsteling van ons eigen volk. 1)-testamentiese Ook na Neerlands „Herstel" in 1814, waarbij men als vanzelf, en altans in de verste verte niet met die inspanning als in de Spaanse tijd, ineens aan 'n vrij land met 'n eigen koning kwam, stemde de dankbaarheid over zulk 'n onverwachte zegen de harten zoveel te meer tot 'et loven van de Almachtige, die Nederland met „zichtbare hand" uit „de diepte der ellende" had opgeheven. Vrij algemeen was die beschouwing destijds; men vond er zich wel bij; God, dacht men, zou bij die waardering en bij de algemene blijhartigheid, ons nu verder ook wel helpen; in Indie ging onze macht 66k vooruit; God wilde dat blijkbaar zo: Nederland moest daar 'et ware Woord eenmaal brengen; en was Nederland-alleen niet sterk genoeg, dan moest 'n ander Protestants land meedoen, om de wille van 't sukses; God wou 'et weer blijkbaar zo : de Algerijnen moesten gestraft. 2) Kortom, al wat er tegen Neerland mocht opkomen, moest noodwendig opkomen tegen God zelf; en ') Zie Vondels Verghelychiaghe van de Verlossinge der kinderen Israéls met de vrijwordinghe der Ver. Ned. Provinciën. Verg. Da Costa's Israël en Nederland. ^) Met Engeland was 'et sedert Waterloo en Algiers Il mooi wat er aan was. „Wat hebzucht brouwe, of Tijd verkeer', De nieuwe band schuurt nimmermeer — De hechte band van moed en eer, Die hen (t. w. Albionen Bato) zoo schoon verbond." Zo zegt Staring in Algiers Gestraft (1816). Starings Christendom. men kan begrijpen, welk 'n verontwaardiging hier te lande in 1830 moest heersen, toen 'n deel van Koning Willems onderdanen tegen hem in opstand kwam en de Belgiese revolusie uitbrak. Natuurlik, wie tegen de koning en 't volk was, was tegen God. En wie tegen God opstond, was vervloekt. Vreselik is er hier dan ook tegen onze Zuidelike broeders opgespeeld. We wilden in ons chauvinisme niets meer van de broederschap weten; we hielden ze voor vreemden; we vergaten dat we in wezen, en ook in de kultuur zeker wel in de mooiste tijd van 't Volks-zijn van één bloed en van één denkwijze waren geweest. In tijden als de tegenwoordige komt die broederschap en de gemeenschappelike prikkelbaarheid bij Rechts-schennis wel weer op de oude manier voor den dag, maar in de dagen van '30 was men doof voor redenering, en zoveel te sterker in wederzijds veroordelen. Van weerskanten bestond niets anders dan minachting, en zeer schadelik voor beide partijen was, dat die tegenzin en wrok niet kon omgezet worden in daden. Men vocht de zaak niet uit; en de vele half heden en effektloze demonstrasies in heel die geschiedenis werden juist van weerszijden verbittering-wekkende verwijten van flauwheid en laf poëzie, — want de opgewondenheid uitte zich in hoog--heid. De dravende verzen, — van '30 is dan ook niet meer te lezen. Ze is 'n uiting van 't ogenblik; ze is toornig en dreigend, snoevend en tergend. Ook is ze één en dezelfde zang, met 'et thema: God zal je wel terecht zetten, want Hij is voor ons! De besten deden mee. Men neme Staring zelf in z'n Wapenroep (1830), overigens 'n echt stukje krijgszang in mars-pas, en met de bekende deugd van beknoptheid tegenover 't vele langwijlig gezanik van destijds: Blink' het zwaard, voor het Erf onzer Vaadren; Voor ons Regt, voor Nassouwe; en voor de Eer! 't Neêrlandsch bloed, onvervalscht in onze aadren, Lij' geen hoon van verwatenen meer) 1) waarbij in de tweede strofe, de eigenaardige-vaderlandse beschouwing voorkomt, die wij na 't „Herstel," en vooral in de opgewonden dagen van '30 zagen opkomen: Stond Hij niet, Die regeert in den hoogen, Ons, als Helper, door de eeuwen ter zij'? Welk een duister de kim had omtogen, Dreef de nacht op zijn woord niet voorbij? ') Verg. De Belg aan den Nederlander (1831) en Fran8elie Christenleer (1831), beide seheldetukjes Evan $farm'. 516 J. Koopmans Van zijn troon zal licht voor ons stralen: Dreigt de nood, geen hulp zal ons falen ! Vergaat, wie daar stout, Eigen kracht vertrouwt Hij bestaat, die oP HEM DEN ONWANKLEN bouwt. Dezelfde opmerking wordt verder ook aan de Mogendheden gericht, die de Belgen hebben gesteund. De bondgenoot voor Algiers, in 1816, die in '31 met Frankrijk de bekende vlootdemonstrasie hield, — en dat viel hier tegen, — moet dan ook maar weten wat hij doet: we kunnen hem best missen, zolang God bij ons is. — „Ga," heet het in 't slot van De Britsche en Fransche zeemagt tegen Nederland vereenigd: Ga — Neêrland, zonder U, heeft nog dien Bondgenoot Die, als ge op 't ruim verscheent, zijn bliksem nederschoot. ') waarbij echter niet mag worden verzwegen, dat bij deze dichter Frankrijk, als bij zooveel anderen, als de hoofdschuldige gedacht wordt: van Frankrijk toch was de Revolusie uitgegaan; de Fransen waren de Walen in táál, en de opposisie in géést verwant; de Franse koning had zich immers sterk voor de Belgen geïnteresseerd: 'n Frans leger had de Tiendaagse Veldtocht gestuit; enz. Kortom: „waar 't Rechtsverkrachting geldt, zij de eerplaats HAAR gegeven: 2)" d. i. aan de Franse vlag, die evenals 't Franse volk zelf, door de onzen heel schuin werd aangezien. Dit steunen nu van onze dichters op „de God van Nederland," — oorspronkelik de uiting van 'n rotsvast geloof in 'ntoekomst en in 'n taak van ons volk, voor 'n ander deel 'n algemeen geworden rhetories spraakgebruik, — doet men wel om af te scheiden van de vraag of we iemand als Staring als 'n „behoudsman" hebben te noemen of, zoals de gebruikelike term is, als 'n „man van de vooruitgang." We meenden nationale kracht, gebonden, in reserve te hebben: inderdaad was die reserve ons roemrijk verleden. Daar teerde men op. „Politiek-behoudend" of ,.liberaal" zijn had in zeker zin evenmin met de godsdienst te maken: de vraag b.v. in hoever het volk „souverein" mee kon zijn, raakte niet de alge erkenning dat we waren 'n „christelijke nasie." Staring-meene zelf was 'n man van aanpakken, waar 't op praktiese verbeteringen ') Een Engels schip tegen de onzen uitgezonden, werd 5 Nov. 1832 in zee door de bliksem getroffen. ') Uit De Britsche en Fransche Zeemagt, enz. Sterings Christendom. aankwam. Men leze bij Lulofs, wat Staring aan de Wildenborch gedaan heeft, en z'n landhuishoudkundige bemoeïngen omvatten niet alleen de hogere produktivieteit van de bodem, maar ook de verfraaing van de omtrek en de morele verhoging van z'n pachters; men hore in z'n „Bede aan Mayors" en z'n „Spoor aan den Naneef" wat hij vóór had met de normalisasie van de Berkel, en men wete hoe hij in 1818, 1820, 1830 en 1833 z'n irrigasie-plannen aan de Regering heeft aangeboden, om bij al dit pogen toch nog nul op 't rekest te krijgen. ') Er zat in hem 'n werkzame geest, een drang naar produktivieteit, zoals er ook op ethies gebied in z'n gedichten 'n hoge opvoedende kracht schuilt. En toch is 't aan de andere kant weer waar dat deze bezieling en algemene verheffing, in de grond voortkwam uit het eigenaardig Protestantisme van Staring en van velen uit z'n tijd. Staring is Christen, maar 'n geheel andere als Da Costa b.v. Bij deze is Jezus de „Christus," en „'t vleesgeworden Woord "; bij Staring is hij de „Mond der Waarheid" en de „Bode van de Vrede." 2) Veel meer dan de militante orthodoxie, die voor haar zware dogma's en de oude alles-omvattende Christelike wereldbeschouwing worstelde, wilde het Protestantisme van 'n Staring in 'et Evangelie de prediking zien van 'n menslievende en verlichte moraal, op z'n minst onafhankelik van, maar toch bij voorkeur aangesloten aan 'et algemene streven naar wetenschappelike ontwikkeling. Bij hem ziet men 'n richting die herinnert aan de algemene „Aufklärung." Het is de algemene denkwijze van de 18e eeuw, waarvan de karaktertrek is, de heerschappij van 'et verstand, die zich aan vreemde leiding onttrekt. In Frankrijk keerde zich 'et rationalisme tegen 'et absolutisme en de kerkleer beide; daar vierde 'et revolutionaire z'n trieomf; in Duitschland, waar in de 18e eeuw geen vleugje was van polietiek leven, werd het politiek bewustzijn eerst wakker met de nationale verheffing onder de Franse dwingelandij; en wat 'et godsdienstige betreft, ook hier, in 'et mildere protestantisme, kon de orthodoxie niet ineens omslaan in materialisme en scepticisme, zoals in'n uitsluitend katholiek land. Het recht van vrij onderzoek was er onder de strengste rechtzinnigheid, te voren nooit prijsgegeven; en zij, die nu dat recht in de uiterste konsekwensie wilden toepassen, konden zich in hun krietiek bij hun voorgangers aansluiten, zonder zich in 'n vijandige houding tegenover de kerk behoeven te plaatsen. Vandaar dat deze mannen meer reformatories dan revolutionair werkten. Ook hadden ze, bij 't wegwerpen van de oude steunsels van de godsdienst, redenen om aan te tonen, ') Verg. ook z'n gedicht „De Hoofdige Boer." ') Zie in Kerkgezangen. 518 J. Koopmans dat bij hen 't godsdienstig en zedelik leven geen schade leed. Vandaar dat ze nadrukkelik de zedewet handhaafden, en in de stichter van 't Christendom vooral 't voorbeeld van reine zedelikheid en verheven mensenliefde wilden zien. Mannen nu die zo dachten, konden onmogelik meegaan met 'ei Franse ongeloof en de konsekwensieën van de Franse revolusie. Maar evenmin konden ze meegaan met de weldra intredende reaksie met haar Kerk-en Koning-vergoding. De oude theologie met de erkenning van de door God bovennatuurlik geopenbaarde verborgenheden, hadden ze prijsgegeven, en ze herleid, óf tot gewone door de rede te verklaren waarheden, óf voorzover ze daar niet vatbaar voor waren, ze als onredelik verworpen. Ze erkenden 'n Opperwezen, omdat er van de eindige dingen 'n oneindige oorzaak moest zijn. Uit de Schepping bleken de volmaaktheden van God. Uit de inrichting van de natuur, de leiding der volken en de lotsbedeling der mensen bleken z'n wijsheid en z'n liefde. De vruchten die de natuurstudie opleverde, werden zoveel nieuwe bewijzen voor Gods macht en heerlikheid. Geschiedenis, aard-en volkenkunde, al de wetenschappen en al wat 't menselik brein doorgrondde en kon scheppen, verhoogde Gods luister. 1) Van zelf, was deze natuurlike en door de rede verlichte godsdienst nu door alle tijden ook de ware godsdienst geweest, en waren de eeuwen, waarin men aan de mensen ondoorgrondelike mysterieën gaf te geloven, en die men gebood als bovennatuurlike „goddelike openbaringen" aan te nemen, duistere tijden van misverstand en misleiding, waarin 'n bijgelovige gehechtheid aan fabelachtige wonderverhalen en 'n vormelike deelneming aan allerlei gebruiken en plechtigheden voor godsdienst moest doorgaan. Zo werden de Middeleeuwen als 'n tijdperk van diepe verbastering geminacht, en door 'n oppervlakkige wijsbegeerte 't verleden op 'n bekrompene manier miskend. Om „monniken" en „kluizenaars" lachte men; ,,heiligenlevens" hield men voor rampzalige onzin; de „duivel" hoorde alleen thuis in 'n preek op de kansel. 2) Positieve wetenschap was 't wat men wilde; de zwaarwichtige vragen hadden, nu het geloof wonderwel met de rede klopte, hnn recht van bestaan verloren; en met vrolike moed, en in 't besef van z'n kracht, trok men 't nu vrije veld van de weten Deze tijd heeft zeker wel de mooiste iedealen voor de-schap in. volksopvoeding gekend. Men zag niet in dat men, met de naam van God gedekt, op de meest oppervlakkige manier de materialistiese weg opging. God bleef 'n naam en de wetenschap liet haar zwakke basis los. Maar juist omdat men 't niet inzag, drong men onge ') Zie de Natuurleer en de Wereldgeschiedenis van Martinet. ') Verg. Starings Brief aan eenen Vriend, in het Munstersche. Starings Christendom. 519 hinderd in de wetenschap door; met krachtige hand sloeg men aan 't werk der volksopvoeding (het Nut; de Onderwijswetten); overal zag men terreinen voor 't veredelend beschavingswerk (Zendelinggenootschappen) en hief de arme en verwaarloosde klassen uit de domheid en de ellende op. (Liefdadigheidsgenootschappen, Weldadigheidskolonieën enz.) Wel was het 'n gezond krachtig leven, dat ook huiselike deugden kweekte, een strenge ethiek onderhield en door een algemeen doorgevoerd volksonderwijs en door 'n werkzame menslievendheid de grondslag gelegd heeft voor de ontwikkeling van 'n toekomende tijd. De „Aufklärung" was 'n overgangstijdperk, en niet alleen in 't godsdienstige; juist omdat ze de oppervlakte der dingen raakte, kon men de wegen verkennen die leidden tot 'et moderne bewustzijn. Staring voelde veel voor ons volk en voor onze geschiedenis. Een biezonder oor had hij voor 't volksverhaal, met z'n ethiese strekking. Want Staring voelde zich opvoeder bovenal, en moet dus wel herkennen wat er op de bodem van de volksoverlevering schuilt. Men raadplege z'n Aantekeningen, en zie wat hij zo al heeft nage zij bij Pontanus, Slichtenhorst, van Hasselt, Nijhoff,-slagen,'t van Spaen en in Matthaeus Analecta voor de Geschiedenis van Gelderland; 'tzij bij Hooft, van Meteren, Wagenaar, Hermannus, Beka, Winsemius, Foeke Sjoerds en wederom de Analecta voor algemene vaderlandse en plaatselike geschiedenis. Men staat zelf verbaasd over z'n gemeenzame bekendheid met ME. werken, als Velthem, „De Klerk uit de lage Landen," de Historie van Margaretha van Limburg; met allerlei Jaarboekjes, en volksverhalen als Grimms Kinder-und Hausmärchen, Musäus Volksmärchen, Duitse Sagen, Franse Fabliaux en andere. Ongevoelig komt hij er ook toe, de Legenda A u r e a te raadplegen. Maar in deze meer „stichtelike" slag van lieteratuur ontmoet hem bij de wonderen van de heiligenlevens de tegen z'n denken weer naar 't rationalisme terugdringt, en in-stroom die z'n herwonnen positivisme slaat z'n verering voor 't volksaardige, onverbiddelik om in luim. Zodra de ME. kultuur tegenover hem staat, solt hij er mee. Hij ziet ze niet, en hij kan ze niet zien; hij betreurt z'n onvermogen ook niet, want 't onvermogen bestaat voor hem niet eens. De ME. zijn curiosa; goed voor de stoffering van aardige vertellingen als de Jaromir-cyclus, toversprookjes of liever guitenstukjes als De leerling van Pancrates en De Verjongingskuur, en schoon onschuldige, glossen als De Biecht en Het Mirak «gil.') Zo vast voelt hij zich in z'n schoenen, dat ') Vgl. Bij een Bruiloft (1872): De Franschjes zijn aan 't Kloosters bouwen, enz. 520 J. Koopmans hij de ME. met de denkbeelden van zijn eigen tijd laat spotten, maar toch is 't uit de ironie, — 't is in de Marco, — dat men hoort, hoe Staring staat tegenover 't Wondergeloof: Eer aan den Ouden Tijd, en weg met de EEUW DER REDE! Vivant de Dooden! riep ik mede! ZIJ DEDEN WONDEREN — WIJ DOEN 'T GEEN WONDER SCHIJNT! Ons VLIEGEN lijkt wat groots; maar, wel bezien, verdwijnt Het gansch mirakel! een ballon, van lucht gezwollen, Draagt ons omhoog! — Wanneer, in 't Stoomland, wagens hollen, Al loopt er paard, noch paardsgelijke voor: — De Ketel met zijn toebehoor Vervangt het rennend span! — Of, gaat er een te water — Zinkt vijf, zes vaámen diep — en staat er Te metselen? — Die het doet huist in een Duikerklok! Armhartig kruimelwerk! Een ebbenhouten Stok Kon in des Wijzen hand, voorheen het zwerk regeeren, Een enkel Woord kon berg tot dal verneêren. Zóó vèr ging Wetenschap! Maar nu ging ze achter uit — Gelijk al 't Goede! en liet haar droessem tot een buit Aan snoodheid, om, misbruikt, een nageslacht te plagen, Onwaard het heilgenot der Zalige Oude Dagen! De nieuwsbladen hadden meegedeeld dat in Frankrijk'n gewaande heks door onnozele mensen op gloeiende kolen was gelegd; en men zag in de toenemende reaksie aldaar 'n streven „om de zaak van „Heersch- en Hebzucht, onder glimp van uitsluitende Konings„ gezindheid en Godsdienstij ver, te doen zegepralen, en het opkomende „geslacht met onverbrekelijke boeijen van vooroordeel, bijgeloof, en „blinde gehoorzaamheid te kluisteren". 1) Men bleef hier goed op de hoogte. „Aan heksenbraders ontbrak 'et er niet", zegt Staring. „Even min aan mirakels bij het graf van den Heilige Jubin, aan „Verschijningen van Geesten, aan Bezetenen, aan Duivelbanners, „aan Wonderteekens in de Lucht, aan Waarzeggers en Waarzegsters, „die in Parijs tot een getal van zevenhonderd en zestig aangroeiden ", enz. Men ziet al dadelik, hoe Staring staat tegenover de autorieteitsmannen in 't reaksionaire Frankrijk. Door z'n versje: De leer der Ultra's z) in de Recensent maakte hij de eveneens sterk reaksionaire B i l d e r d ij k wakker. „Neen", klonk 'et in de Krekel ') Zie Aant. 104 op Starings Gedichten. ') Zie in de Puntdichten (1820-1827). Starings Christendom. zangen, „hier géén Licht en géén vrije Tong!"') — „Ja", zei Staring, „wèl Licht, — maar geen verkleurde stralen Van Frankrijks Ultra's, „noch van Frankrijks Liberalen." Niet van de Ultra's, en niet van de Liberalen; geen reaksie. en geen Revolusie. Geen maatregelen, als de intervensie in Spanje, om er 't absolute gezag te herstellen,') of als de intervensie in Belgie, om er 'n gezag omver te werpen. 3) 1825 en 1830: 't waren wel twee uitersten, en de grilligheid in de Franse polietiek moest onze bezadigdheid wel vreemd aandoen. Men werd hier wèl anti-Frans. Het Ultramontanisme kwam uit Frankrijk, en de Revolusie kwam uit Frankrijk, Ongeloof en Bijgeloof beide, waren uit den Boze. 't Een als 't ander had tot Terrorisme geleid. Van 't eene kwamen de Septembermoorden; van 't andere 't heksenbraden; ijlhoofdigheden van beide, als 't verheffen van de Rede tot Godheid, en 't vereren van met de rede strijdige dingen als mierakelen. Zelf gaande binnen de grenzen van 't verklaarbare haatte men alle uitspattingen; van geestdrift voor 't heilige wou men niet weten; ijveraars kon men niet plaatsen; 'tkarakter-tiepe verloor men uit 't oog: men vroeg Verdraagzaamheid. Het indifferentisme moet niets van scheurmakers hebben, en 't Protestantisme wilde al te zeer 'n universele, aan rede en zede, kennis en deugd aan te passen godsdienst zijn, om in eigen boezem scheuring en afscheiding van de „Vaderlandse" kerk te kunnen dulden. Dit was deels trots, deels overtuiging. „Wij kunnen de Waarheid niet „kennen", zei Staring, „en daarom kunnen we op grond van de ,,,,Waarheid" niet over anderen oordeelen !" ') — Heel modern was deze gedachte, evenals ook modern gedacht is z'n vredegroet aan 't Jodendom in De Israëlitische Looverhut. Hier dwingt hem de eeuwenlange geloofstrouw en de heugenis aan hun eeuwen geleden uitverkiezing z'n eerbied af. Eerbied en twijfel, — beide voeren tot eerbiediging van geloofsbegrippen. Voegen we hierbij, wat we reeds memoreerden, dat 'et Protestants bewustzijn overal de ruimte vroeg en de ruimte zag, om bij 't uitvorsen van de wetenschappelike vraagstukken bij te kunnen dragen tot de heerlikheid Gods en door 'n leven van deugd 'n voorbeeld te geven van 't volgen van Gods ') Zie 't motto bij De leer der Ultra's, en 't volgende puntdicht. ) Zie Het Geredde Spanje in 1825. Vergelijk ook Verschillende Uitleg, op de kroning van Karel X. ') Zie blz. 4. `) Van 's Heeren Woord, in MENSCHENTAAL geschreven, Is 't regt verstand den MENSCH verbleven. Wie aan dat Woord den besten uitleg gaf, Onthult eens de andre zij' van 't graf; Maar die zich grondde op 't Woord, en Broeders van zich stiet, Gewislijk, die begreep het niet. 522 Starings Christendom. wet. En wie Starings gedicht op Lourens Janszoon Koster (van 1823) ter hand neemt, ziet helder in onze dichter z'n vurige trek naar algemene verlichting; hoort er 'et wachtwoord van 't Liberalisme, dat „Kennis vrij maakt" en het bevrijdt mensdom nu regelrecht aanrukt op 'et door duisternis zo lang onthouden Geluk!') Op dit standpunt scheidt hem 'n wereld van Bilderdijk en Da Costa! En letten we ook noch eens op de kracht van z'n ethiek, in bijna al z'n Dichterlike Verhalen; 'n zuivere christelike ethiek b.v. in z'n fraai stukje De twee Bultenaars, in z'n Marco, de hoge stemming van z'n geest in z'n Familiezangen, als Aan mijne Gade, noch eens Aan mijne Gade (bij 't 25jarig huweliksfeest), Zilveren -Bruiloftsdicht, Ter bruiloft van een Dogter, en vooral in het overschone De Verjaardag, waarin vriendschap, vaderzorg, kinderliefde, trouwe min en 'n door tegenspoed gelouterde zielenadel samengevlochten worden tot een bloemen-idylle. Enkele uitzonderingen nochtans maken sommige stukjes: 't is daar waar de luim die om de verhalen dartelt, door de aard van de stof, in weerwil van de uitgesproken moraal, de ethiek ondervangt. Men leze eens Nichtje Rijk, en ook De Vampyr. Natuurlik, er is 'n les uit te halen! Maar waar geleerd wordt, mogen echtbreuk en doodslag geen middelen zijn. Opvoeding, die zielen met schuld belaadt, is geen opvoeding meer. Hier ontbreekt de ethiek. Ze horen thuis bij V u l c a n u s Wraak, bij Staring 'n schuine mop, maar oorspronkelik, in dezelfde toon en met dezelfde spot, — 'n charge op 't Heidendom en op de onze oude polytlieïsme, en in z'n wezen van uit 'n-delikheid van 't zuiver ethics oogpunt dus 'n veroordeling. En opgedrongen door 't Heidendom, om zedelik te vonnissen, is noch Nichtje Rijk, nach De Vampyr; 't zijn en blijven, verklaarbare en menselik verschoonbare, guitenstreken van 'n overigens welmenend en achtbaar man en Christen; guitenstreken, zoals we die terugvinden bij de achtbare en noch christeliker Cats en de tevens hoofser Huygens. J. KOOPMANS. ') Zóó werd dat heerlijk Licht voorspeld, Dat stralen zou' van 't Werk des Vinders; dat geweld Noch list zou dooven! trots der eeuwen vloed Een onuitblusbre gloed. Dat Licht I het ruine der waereld door, Naar 's Hoogsten wil verbreid om, als de Morgengloor, Elks vreugde; niet, als schaamle Nachtlampschijn, Eens enklen heul te zijn. Zie ook: Het Stoomtuig. KALVINISME EN HUMANISME. De Kalvinistiese theologie is niet enkel-Soteriologies, ze omvat geheel de kosmos; het Christendom heeft in het Kalvinisme een kosmologiese betekenis. Het program van de Heilige Schrift doelt niet op een slotbedrijf niet een enkel geestelijk bestaan van gezaligde zielen, maar op een herstel van den ganschen kosmos, als eens onder een vernieuwden hemel op de vernieuwde aarde God alles in allen zal zijn. Die breede, alomvattende, kosmologische beteekenis van het Evangelie, heeft eerst Calvijn weer gegrepen, en gegrepen niet door redeneering, maar door den diepen indruk waaronder hij persoonlijk leefde van de majesteit Gods. — Zekerlijk, onze zaligheid werpt een wezenlijk gewicht in de schaal, maar veel grooter gewicht toch wordt in die schaal geworpen door de glorie onzes Gods, en die God had zijn heerlijkheid het eerst geopenbaard in zijn wondere Schepping. Die Schepping is zijn kunstwerk, en als nu de zonde dit kunstwerk Gods verstoort, dan komt er wel nog heerlijker openbaring in de herschepping, maar herschepping is en blijft clan toch altoos de redding van wat eerst geschapen werd, de theodicee van het oorspronkelijke kunstwerk onzes Gods. Christus' Middelaarschap is en blijft de stoffe voor het hooge loflied van menschentong en engelenstem, maar zelfs dat Middelaarschap bedoelt niet zijn eere, maar de eere des Vaders; en hoe hoog ook zijn koningschap schittere, eens zal ook dit koninkrijk door hem aan God en den Vader worden overgegeven. Nu nog „treedt hij voor ons in bij den Vader," maar de ure komt, dat hij niet nicer voor ons bidden zal, omdat we volkomenlijk bekennen zullen hoe de Vader zelf ons liefheeft. Dit doorzag Calvijn, en hiermede werd uiteraard op eenmaal aan de verandering der wereld, aan de verwaarloozing van het tijdelijke, aan de onderschatting van het kosmische paal en perk gesteld. Het kosmische leven had zijn waarde herwonnen, niet ten koste van het eeuwige, maar als schepping, als kunstwerk, als openbaring van de deugden Gods. In twee concrete feiten is u dat terstond voelbaar te maken. Bij de schrikkelijke pest, die eens Milaan verwoestte, blonk in Borromeo de heldenmoed der liefde, waarmede deze Roomsche prelaat zich te midden der stervenden begaf, maar bij de pest die in de 1óde eeuw Genève teisterde deed Calvijn meer en beter, want ook hij droeg zorg dat het den verdrukten niet aan vertroosting ontbrak, maar tegelijk nam hij hygiënische maatregelen, die nu nog modellen zijn en het voortwoekeren der pest stuitten. En het tweede waarop ik u wijs is het merkwaardige feit, dat te Amsterdam de Calvinistische predikant Peter Plancius welsprekend sprak, als herder onovertroffen arbeidde, en bij den kerkelijken strijd voor niemand in beslistheid onderdeed, 524 Kalvinisme en Humanisme. maar tegelijk de vraagbaak was voor reeders en zeekapiteins om zijn geniale geographische kunde. Het onderzoek naar de lengte-en breedtelijnen van den aardbol vormde voor hem één geheel met het onderzoek naar de lengteen breedte, die er in de liefde van Christus was. Hij stond voor twee werken Gods, het ééne in de Schepping, het andere in den Christus, en in beide aanbad hij die mogendheid des Heeren, die zijne ziel in verrukking bracht. Het is dan ook opmerkelijk, hoe onze Gereformeerde Confessie spreekt van twee middelen, waardoor wij God kennen, de natuur en de Schriftuur. En nog opmerkelijker, hoe Calvijn, wel verre van gelijk zoovelen, hierbij de natuur pro memorie uit te trekken, veeleer de Schrift niet anders dan een bril noemt, die ons in staat stelt het Goddelijk schrift der Schepping, dat verflauwd en geschonden was, weer te lezen. Zoo sleet alle bang gevoel, alsof men, met zich op de natuur te werpen, zich aan ijdelheden vergaapte, er uit. Men zag in, dat om Gods wil, onze opmerkzaamheid aan het leven van natuur en Schepping niet mocht onttrokken worden; de studie van het lichaam herkreeg naast de studie der ziel haar plaats der eere; en de aardsche samenleving der menschen maakte opnieuw den indruk even waardig voorwerp van menschelijke wetenschap te zijn als de vergadering der volmaakt rechtvaardigen daarboven. Hieruit moet dan ook de betamelijke verstandhouding tusschen het Calvinisme en het Humanisme worden verklaard. In zooverre toch het Humanisme het wereldleven voor het eeuwige wilde schuiven, heeft al wie Calvinist was den Humanist weerstaan. Maar zoodra ook de Humanist het recht van het wereldleven op waardeering bepleitte, was de Calvinist zijn bondgenoot." Zie verder over het dogma van de „algemeene genade" (de gemeene gratie), ook verband houdende niet de Humanistiese tendensen van de Renaissance, pag. 113-118. Het Calvinisme; zes Stone-lezingen, in October 1898 te Princeton (N.-J.) gehouden door Dr. A. Kuyper. BAKBOORD. De eigenlike, oorspronkelike betekenis van „bakboord" wordt, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, XXIII, 1, 225, bewezen uit: een oude Sassense boot te Kiel bewaard van voor 400 en uit een Wikingschip van voor 900 te Christiana: 't Roer is niet aan de achtersteven, maar 't hangt aan een leren ring aan de rechterkant van 't schip : de stuurman moest het met twee handen bewegen, stond dus zelf met zijn rug (oudgermaans bak, engels back) naar de linkerzijde: daarom heette de gehele linkerzijde bakboord. DE NIEUWE UITGAVE VAN MAERLANT'S STROPHISCHE GEDICHTEN. (Vervolg en slot van blz. 506). Keeren wij na deze lange uitweiding terug tot het werk dat er mij aanleiding toe gaf, dan beginnen wij met eene eerbiedige hulde aan de beide uitgevers, aan wier „bij velerlei verschil van inzicht in enkele onderdeelen steeds eendrachtige samenwerking" 1) wij een boek danken, zóó doorwrocht en zóó volkomen als men het van de twee beste kenners van het Mnl., door hunne verschillende aanleg en richting elkaar aanvullend, mocht verwachten. De opdracht aan de nagedachtenis van Verwijs is niet alleen een bewijs van vriendschap en piëteit, de lof hem in het Voorbericht geschonken is welverdiend: hij heeft den weg gebaand en voor de critiek dezer gedichten zeer veel gedaan. Maar daarnaast mogen de uitgevers ook met zelfvoldoening spreken over den vooruitgang, die uit deze editie, vergeleken met hare beide voorgangsters, blijkt en die zij te recht toeschrijven aan de gewijzigde philologische methode (zie Voorber. X); inderdaad wijst eene vergelijking der drie uitgaven (van 1857, 1880 en 1898) uit dat, zooals zij hopen, door hare toepassing veel gewonnen is voor de objectieve waardeering der Strophische Gedichten. Hier moge dit blijken uit een overzicht der Inleiding, die, ten gevolge van Verwijs' dood in de vorige uitgave geheel ontbrekend, thans rijk van omvang en inhoud is. Na de opgave van de hss. der Mnl. gedichten en der Latijnsche en Fransche vertalingen van de Martijn's, benevens eene volledige bibliographie der vroegere uitgaven, volgt aanstonds het 4de (20 blz. beslaande) hoofdstuk .over de onderlinge verwantschap der hss., waarin de resultaten van Franck's vroeger uitgebreid onderzoek op verschillende punten gewijzigd en verbeterd zijn, op grond ') Voorber. X. 526 J. W. Muller o. a. van sedert gevonden nieuwe hss. Een arbeid die niet alleen eene groote hoeveelheid geduld, volharding en nauwkeurigheid, maar ook veel oordeel en scherpzinnigheid vereischt, wil men niet verdwalen in het warnet van lijnen die de betrekkingen tusschen de verschillende nog bestaande of te onderstellen hss. aanduiden: zie het schema op blz. XXXII I). Dat de stellige uit niet in verhouding staan tot den grooten omslag, dien-komsten het onderzoek vereischt, en niet altijd overeenstemmen met die van dat op andere punten wordt op blz. XVIII eerlijk erkend, maar pleit nog niet tegen de methode op zich zelf. Natuurlijk zijn er hier verschillende gevallen, waarin de overeenstemming van sommige hss. toevallig kan zijn; wat hierin al of niet toeval mag heeten en of het aantal dan wel de hoedanigheid dier overeenstemmingen den doorslag moet geven, dat zijn vragen die bijna alleen voor eene subjectieve beslissing vatbaar zijn (zie b.v. XXI, XXVII). Ook blijven er gevallen over, waar de overeenstemmende lezing van alle hss. onmogelijk goed kan zijn, immers door het gezond verstand gewraakt wordt, en men dus een fout in den archetypus moet aannemen en deze door een conjectuur mag emendeeren; eene opsomming dier gevallen vindt men op blz. XXXI (voeg er o. a. aan toe M. III, 487 en 01W. 13). Doch daartegenover staan ook plaatsen waar eene voor ons gevoel betere lezing van een hs., dat minder gezag heeft, of eene oogenschijnlijk goede conjectuur verworpen en de lezing der gezaghebbende hss , in den tekst geplaatst is, ook al eischt die soms eene ietwat gewrongen uitlegging (zie b.v. M. I, 335 en III, 302 met de aant.). Deze beslissingen blijven uiteraard aan het oordeel van den uitgever overgelaten. Het 5de hoofdstuk handelt over de rijmen, met name over de minder goede lettergreep-of silberijmen en over de rijmen met eene „overscharige" 1) -n. Naast deze onderzoekingen op bepaalde punten zou wellicht hier een overzicht niet misplaatst geweest zijn van de bijzondere rijmverbindingen, welke bij M. voorkomen — b.v. us (uml. van ó): u (ogerm. of rom. ü) vóór r, zooals in de 11ae strophe van M. I — en van d' onzuivere rijmen welke wel in de ') Had het gebruik van W door G (reeds nauw aan W verwant), op blz. XIX voldingend bewezen uit de verbetering op den rand van valsch in vlas (M. III, 47), in 't schema niet ook door een pijltje van W naar G aangeduid moeten zijn, evenals het gebruik van A, B en F? ') Mag ik aan de uitgevers, die voor „rime riche" zulk een goeden Nederlandschen weerga („lettergreeprijm") gevonden hebben, dit woord aan voor „overcompleet"? I3et is min of meer algemeen bekend door den-bieden „overscharigen heer" uit de Camera Obscura (14de dr., blz. 252) en schijnt mij zeer gepast. Voor den oorsprong zie b.v. Boekenoogen op Seltaar (II). De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 527 hss. van deze en van andere gedichten van M. nu en dan gevonden worden maar toch stellig of waarschijnlijk niet van hem afkomstig zijn: cone korte samenvatting dus van het in de Inl. op den Alexander LXII vlgg. door Franck reeds medegedeelde, met bijzondere vermelding van hetgeen er van dien aard in de Str. Ged. voorkomt. Nu zijn slechts enkele dezer punten in het volgende hoofdstuk bij de quaestie van het auteurschap van Ov. en KC1., (XLIV, verg. ook LXV, noot) ter sprake gekomen. Dit ware in 't algemeen gemakkelijk geweest, vooral voor studenten en beginners; en 't is toch niet beneden de waardigheid eener degelijke uitgave ook op hunne belangen te letten 1). Bovendien zou het dienstig geweest zijn voor de weerlegging van verschillende andere conjecturen waarbij met deze en dergelijke zaken geen rekening is gehouden, zooals b.v. die van Verwijs op M. I, 687 — tijt (d. i. tiet, van tien, trekken): strijt 1) — enz. of die van De Vries op Claus. 504 (ghelede, met ê, in eene strophe met è-rijmen), O13W. 22 (metrum), 25 (tone, een door M. niet of althans hoogst zelden gebruikt woord: zie Inleid. op Alex. LXXXVIII), 107 (dorclesen met ê, in eene strophe met é-rijmen). Trouwens, al berustte de critiek van De Vries op de laatstgenoemde gedichten op logische redeneering, uitgaande van het zinsverband en van het Latijnsche origineel, en al mag niet vergeten worden dat toen nog slechts één der vier thans bekende hss. gevonden was, hetgeen zeker minder weerhield van gewaagde gissingen 3) , die critiek is reeds dadelijk hypercritiek genoemd, ook omdat zij noch met de overlevering noch met tal van andere overwegingen rekening hield. Het bovengenoemde dorclesen b.v. had niet alleen zijn ê tegen zich; de geheele onderstelling van zijn bestaan bij M. berustte enkel en alleen op drie plaatsen uit Anna Bijns en uit een Zeeuwsch rederijkersstuk benevens het getuigenis van Kiliaan (alles uit de 16de eeuw), waar het simplex kleezen, in eigenlijke beteekenis, voorkomt. Op deze en dergelijke plaatsen komt het verschil tusschen de tweeërlei critiek duidelijk uit. De Vries stelt de logische en poëtische consequentie van zijn auteur zóó hoog, dat hij al wat hem ongerijmd of minder fraai toeschijnt, alle stoplappen en noodrijmen meent te mogen wegëmendeeren; hij loopt daardoor groot gevaar het gedicht te versieren met iets wat ons zeer fraai `) Ook een overzicht der op ongewone wijze beklemtoonde woorden (zooals duvél (M. I, 128) en inartélie (M. III, 400 var.) ware, in usum scholarum, hier practisch geweest. ') Er zal daar wel voren, niet voor gelezen moeten worden; zie Tijdschr. XVII, 287, noot 1. ') Zooals de uitgevers, blz. 203, ook erkennen. 528 J. W. Muller lijkt maar niet uit de pen des dichters gevloeid is 1); bij hem wordt, om eene Latijnsche conjectuur van hem zelven aan te halen 2), het emendetur wel eens emundetur. Franck en Verdam daarentegen steunen op den stevigen grondslag van eene nauwkeuriger kennis der taal en der metriek van den dichter; zij letten niet alleen op het ongerijmde, maar ook op het niet rijmende. Wellicht loopen zij af en toe echter gevaar de grammatische en metrische consequentie van den dichter te hoog aan te slaan. In het 6de hoofdstuk, over den auteur der verschillende gedichten, worden Ov. en KCI., ondanks enkele bezwaren van taal en rijmen, en — hoewel met zekeren schroom en twijfel ') — ook Vr. en OHW. aan M. toegekend, en wordt de Verk. Mart., op het voetspoor van Leendertz, als een bitter ernstige satire van M. zelf, niet als een parodie van een ander opgevat. Had hier (of in een ander hoofd tuk) niet ook eene samenvatting behooren te staan van hetgeen er gegist is met betrekking tot den persoon van Martijn, te meer nu Verwijs dit in het schema zijner Inleiding (zie aid. XV) als afzonderlijk punt vermeld had? En had daarbij dan geen melding gemaakt kunnen worden van Gallée's mededeeling in den Gids van 1881 (III, 333) over zekeren „Heynric van Merlant", in een Utrechtsch stuk uit het laatst der 13e eeuw optredende als een der zeven borgen van „Jacob van den Damme" ) : eene misschien toevallige, maar toch opmerkelijke overeenkomst van namen, die geheel in 't vergeetboek geraakt schijnt en waarop wellicht nog eens de aandacht mag worden gevestigd? Het volgende hoofdstuk behandelt den bouw der Strophen: een te onzent nog vrij wel onontgonnen studieveld, dat nog veel belooft, gelijk het nu reeds de belangrijke uitkomst geschonken heeft, dat de strophe van de meeste dezer gedichten — alleen Vr. en OHW. zijn van een ander type; de overige zijn verschillende variatiën van de strophe der Martijn's: aab aab aab aabb — nergens elders gevonden is en dus waarschijnlijk door Maerlant uit andere hem ') Voorbeelden van onnoodige en door F. en V. afgewezen veranderingen van plaatsen, die ook volgens de lezing van 't hs. wel verklaard kunnen worden zie b.v. Disp. 325, 376. ') Zie Sroph. Ged.', blz. 169. 3) Deze quaesties worden in de volgende hoofdstukken weder opgevat (zie XLIV —XLVIII, LIV, LXI, XCII). Eene zekere, trouwens begrijpelijke, weifeling valt hier niet te ontkennen. Zie hierboven, blz. 499. `) Met welk recht wordt Bukelare door de uitgevers (XVI) tot een inwoner van Damme gemaakt? Toch niet wegens de op blz. XIII en 174 aangehaalde toespelingen op Sluis? Wie de rechte lange vaart van Sluis naar Damme (en Brugge) eens langs gevaren is weet wel dat beide plaatsen niet vlak naast elkaar liggen! De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 529 bekende typen der Fransche of Duitsche poëzie volmaakt is, ni. a. w. als zijn letterkundig eigendom beschouwd mag worden'). Ook het volgende, achtste hoofdstuk „Opmerkingen over versbouw en stijl" is geheel nieuw. Het bespreekt de overeenstemming tusschen inhoud en vorm (rhythmus) in deze strophen, die den dichter voor dergelijke technische moeilijkheden stelden als de thans zoo geliefde sonnetten; het gebruik van enjambement, synoniemen, vragen en uitroepen, de rijkdom aan beelden komen hier te berde. In het volgende daarentegen over „Dateering der gedichten" wordt een oud vraagstuk, doch met de nieuwe hulpmiddelen die de nauwkeuriger kennis van M.'s verskunst aan de hand doet, behandeld. Na zorgvuldig wikken en wegen der verschillende gegevens wordt als waarschijnlijk deze volgorde aangenomen: Vr., OHW. (indien deze twee ten minste van M. zijn), Claus., de Martijn's, Disp., en eindelijk 0v. en KC1.; de laatste achteraan op onweder aan den inhoud ontleende gronden, die hier zwaarder wegen-legbare, dan die van meer technischen aard welke voor een vroegeren datum zouden pleiten. In deze hoofdstukken is derhalve herhaaldelijk de vraag overwogen hoe streng M. was in de handhaving der door zijn dialect of door zijne verskunst gestelde eischen en regelen. Over 't algemeen blijkt hij inderdaad welbewust binnen die perken te zijn gebleven; doch nu en dan schijnt hij wel te hebben toegegeven aan de verleiding om ter wille van het rijm of van de uitdrukking der gedachte daarbuiten te gaan, tenzij men daar overal corruptie wil aannemen, hetgeen toch gewaagd schijnt. Zulke afwijkingen vindt men vermeld op blz. XLI, XLIII, XLVI (zie ook LXXXVI). Dat de uitgevers hierbij wel eens schijnen te weifelen of met zich zelf in tegenspraak te komen (zie b.v. XXXIX er. XLVI) is niet te verwonderen. Maar, zooals boven gezegd is, de betrekkelijke onzekerheid der uitkomsten op sommige punten mag niet als argument tegen dergelijke onderzoekingen in 't algemeen aangevoerd worden; integendeel is dit eene aansporing om hetgeen er van dien aard te lang verzuimd is ijverig in te halen (waartoe hier dan ook telkens opgewekt wordt: zie b.v. XLV, noot). Mits men maar omzichtig alle mogelijkheden overweegt en eerlijk erkent waar de grondslag van het betoog zwak of het resultaat twijfelachtig is (zie b.v. XXXIX, XLIII), is dit de eenige weg om dieper door te dringen in de kennis der taal en der verskunst van M. en van andere Mnl. dichters. ') Jammer dat de uiteenzetting in dit hoofdstuk voor lezers die nog weinig werk van de metriek gemaakt hebben niet buitengemeen helder is (zie b.v. LII—LIV). T. & L. X. 37 530 J. W. Muller Het lode hoofdstuk, over „Maerlant's bronnen", voegt aan het door Verwijs gevondene heel wat toe: behalve de Latijnsche parallellen voor tal van plaatsen in de Martijn's en Claus. (die ten deele even goed of beter in de Aanm. vermeld hadden kunnen worden) zijn met name de rechtstreeksche origineelen van Vr. en Disp. aangewezen en afgedrukt. De vruchten van groote belezenheid of herhaalde ,,opzoekingen" (om een goed Zuidnederlandsch woord te gebruiken) in de hymnologische en mystieke literatuur zijn hierin bijeengegaard en verbonden met een zorgvuldig onderzoek der betrekking tusschen het Dietsch en het oorspronkelijk. Hier zij ook gewezen op de reeds eene enkele maal door Verwijs, maar in veel grooteren getale door de tegenwoordige uitgevers (meestal in de Aant.) aangehaalde overeen plaatsen uit de mystieke Mnl. proza-literatuur (Ruus--komstige broeci, de Limb. Sermoenen enz.: zie b.v. de aant. op M. II, 241; III, 92) of ook uit de overige werken van M. zelf of andere Mnl. schrijvers (zie b.v. de aant. op M. III, 83). Hierdoor wordt niet alleen vaak het recht verstand eerier duistere plaats bevorderd, maar worden wij ook in staat gesteld te beoordeelen in hoeverre M. ter wille van den kunstvorm zijn taal geweld aangedaan, zich een krah AEyop..évov, of althans een stoute of gewaagde, hem eigene beeldspraak veroorloofd, dan wel uitdrukkingen gebezigd heeft die ons alleen vreemd dunken omdat zij afwijken van o n z e wijze van denken en voorstellen. Stellig zal nadere studie van de kerkelijk-theologische en mystieke Mnl. en Mlat. literatuur (preeken, tractaten en geestelijke liederen) nog meer aan 't licht brengen, dat kan dienen tot juist begrip dezer voortbrengselen van den middeleeuwsch-Katholieken geest; zonder dit zullen zij, evenals b.v. Vondel's Lucifer, ons op menig punt duister blijven. De beide volgende hoofdstukken: „Opmerkingen over inhoud en samenstelling" en „Beoordeeling der gedichten; hun roem en invloed bij de tijdgenooten" bevatten nog vele nieuwe bijdragen tot de juiste waardeering zoowel der volstrekte kunstwaarde als der historische beteekenis voor onze letterkunde van deze gedichten. Bij de plaatsen uit latere schrijvers ') , waaruit bekendheid met laatstgenoemde blijkt, mis ik Rein. II, 4812-4819, welker soms woordelijke overeenkomst met de Pte, zeker vanouds vermaarde strophe van M. I toch wel geen toeval zal zijn (zooals wèl waar betrekking tot enkele uitdrukkingen in de verzen-schijnlijk is met ') Eene enkele vraag naar aanleiding van Jan de Weert, den dichter van Wapene Rogier. Kan er eenig (en zoo ja, welk) verband bestaan tusschen dezen „clerc in surgyen te Ypre" in het midden der 14de eeuw, en Mr. Johan Yperman, chirurgijn in dezelfde stad in het begin dier eeuw? De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 531 4167-4263 van R. II). Ten slotte geeft het laatste hoofdstuk op bondige wijze rekenschap over de „Wijze van uitgave", over de aangenomen spelling enz. 1) Bedrieg ik mij niet, dan zijn er weinig of geene Mnl. tekstuitgaven aan te wijzen, waarin het uitgegeven werk zoo van alle zijden beschouwd en behandeld (in meer dan één zin) is als deze. En wanneer hier aan Franck, den schrijver der Inleiding, die ons zooveel nieuws gebracht heeft, de hem toekomende hulde wordt gebracht, wanneer hier dankbaar wordt erkend dat hij eigenlijk het ijs gebroken heeft voor onderzoekingen over taal en rijm, en thans weder over versbouw en Strophen, kortom over de geheele techniek van onze Mnl. dichters en vooral van Maerlant, dan ben ik zeker dat zijn medeuitgever hiermede van harte instemt, en dat hij zich verheugt Franck, die langen tijd geheel verdiept scheen in de Oudgermaansche klankleer en metriek, weer teruggelokt te hebben naar zijn oude studieveld, waar hij nog zooveel goeds kan verrichten. Enkele opmerkingen over bijzondere punten, de inrichting der geheele uitgave betreffende, vinden hier een plaats. De beschrijving der hss. laat in nauwkeurigheid wel iets te wenschen over: zoo ontbreekt bij A, B en W de opgaaf der stof (perkament of papier), bij C, B, E, G die van de tegenwoordige bewaarplaats of van het nummer of beide z). Evenals elders s) is hierbij soms verwezen naar den 15ten druk der Stroph. Ged. of zelfs der Martijn's, welke beide boeken dus door deze uitgave niet geheel vervangen en overbodig gemaakt zijn }). In dien leten druk der Stroph. Ged. vindt men ook, althans ten deele, onder den tekst wat men hier geheel en al mist: den afdruk van Bukelare's Latijnsche 5) en van de Fransche vertalingder Martijn's. 'tls waar, dit had, hoe zuinig ook gedrukt, vrij wat plaats ingenomen, en zou volgens de uitgevers ook kwalijk ') Is 't niet inconsequent dat er Disp. 398 tekin, en vlak daarna (411) tekijn staat, en dat de rijmwoorden met o (: oe) in str. 7, 10 en 17 van 0v. met oe gespeld zijn en de ongewone rijmverbinding dus als 't ware bemanteld is? Is het voorts te verdedigen dat de op blz. XCII opgesomde Brabantsche, althans niet-Vlaamsche vormen in 0v. en KCl, zijn blijven staan ? ') Ik neem deze gelegenheid te baat om aan te kondigen, dat Prof. Scharpé voornemens is uit eeni;e nog onbekende fragmenten der Martijn's de varianten mede te deelen. Moge hij er weldra „stade ende stonde" toe vinden! ') Zie b.v. XLIV (de gronden voor M.'s auteurschap der Martijn's), blz. 253a (ghetessen) enz. ') Onduidelijk is, zonder nader onderzoek, de verwijzing naar „Verwijs' uitgave" (XIV); is dat die van 1857 of van 1880? ') Naar de twee thans bekende hss.: het Bergensche en het Oxfordsche. 532 J. W. Muller de moeite beloond hebben, daar die vertalingen (althans de Fransche) naar hunne meening voor de critiek der Mnl. teksten van weinig gewicht zijn (zie blz. XVI, noot en XXXV). Toch geloof ik dat menigeen den uitgevers zeer dankbaar zou geweest zijn voor de mededeeling dezer voor het recht verstand van het oorspronkelijk zeker niet te versmaden hulpmiddelen, die men nu, wil men ze vergelijken, uit het Vaderl. Museum en uit twee jaargangen van het Tijdschr. v. Ned. Taal- en letterk. moet gaan bijeenzoeken. Laten wij hopen dat eene volgende uitgave de gelegenheid tot aanvulling van dit gebrek zal geven en dat de heeren De Pauw en Gilliodts van Severen hetgeen er nog onder hunne zorgvuldige hoede mag berusten intusschen op liberale wijze zullen hebben gemeen gemaakt `)• Ín die nieuwe uitgave mogen dan ook het Latijnsche origineel van OHW. en van het andere daaraan verwante Mnl. gedicht opnieuw afgedrukt worden, die men thans alleen in den Isten druk der Stroph. Ged. en in Tijdschr. XIV, 97 vindt. De uitgevers hebben dit, zeker om practische redenen, overbodig geacht (zie voor het laatstgenoemde blz. 300a); doch deze stukken schijnen mij voor het begrijpen van den tekst ten minste even gewenscht als de hier wederom voluit herdrukte plaatsen uit den Rijmb. die met verzen uit de Claus. overeenkomen enz. In allen gevalle is deze verschillende bedeeling niet consequent; en voor de lezers is het ongeriefelijk dat zij hier niet alles bijeenvinden. De aanwijzing der varianten is niet overal volkomen duidelijk. Ook zou eene opgave, voor aan het begin van elk gedicht, welk hs. het teksthandschrift is, wel gemakkelijk geweest zijn; thans moet men die uit de Inl. XXXIII vlgg. opdiepen 2). Waarom is bij Disp. de foliëering der beide hss., bij Claus. en Ov. die van het eenige hs. wel in margine opgegeven, daarentegen bij de Martijn's, OHW. en KCI. niets van dien aard te vinden? En waarom staan enkele critische en exegetische aanteekeningen onder den tekst, tusschen de varianten verscholen, in plaats van achteraan bij de overige aanteekeningen? Dit alles zijn kleinigheden, maar voor den lezer (voor wiens gemak anders zoo goed gezorgd is) zijn zij lastig. Ik laat hierop volgen eenige aanteekeningen op verschillende ') Zie blz. XVI, noot en Tijdschr. XVII, 33 en 45. — Over de Fransche vertaling zie men thans een opstel van G. Huet in Romania XXIX, 94-104. ') Hoe blijkt het nu b.v. dat M. I, 798 BC de door de uitgevers aangenomen lezing ontfaen hebben? — Blz. XCII, r. 5 is voor OG W uitgevallen: ,,E es ende ic ...." De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 533 plaatsen, bij het lezen gemaakt: meerendeels opmerkingen en vragen over de woordverklaring en over punten van ondergeschikt belang, die ik echter, met het oog op eene toekomstige nieuwe uitgave van dit boek, meen te mogen mededeelen. Mart. I, 23 delvet sonder spit (C.: delvet onderspit). Bij deze veelbesproken plaats zou ik willen vragen of spit wellicht kan beteekenen: hetgeen men met een spit (spade) of al spittende opdelft, uitgraaft, hetgeen men opspit. Verg. een schop aarde en Ned. Wdb. op Graaf (II), 1 en 4). De ontwijfelbare beteekenis van delven sonder spit: graven zonder iets op te halen, vruchteloos werk doen, schijnt mij uit deze opvatting van spit ten minste even goed af te leiden als uit die van: de uit te graven diepte, het gegraven gat. Onderspit zou dan ook niet beteekenen: „het onderste, het diepste gedeelte van eene ruimte die gegraven wordt" (Ned. Wdb.), maar bepaaldelijk: de onderste laag, die uitgegraven wordt. Ik onderstel deze beteekenis naar analogie van 't woord bovenspit, dat thans in Gelderland beteekent: „de eerste laag van den grond die bij het omdelven gewend wordt" (Ned. Wdb.). Deze opvatting zou m. i. de uitdr. het o. delven en in 'to. zijn, liggen, geraken (en dus gevaar loopen door 't bovenspit bedolven te worden) tevens wellicht nog beter verklaren dan de in het Ned. Wdb. voorgestelde. De door Leendertz Jr. in eene aant. op Hooft's War. 644 gegeven uitlegging van onderspit komt mij minder waarschijnlijk voor dan de boven onderste ploeg der gravers is zelfs door geene-staande; de bet.: analogie gestaafd. 131-132 Zou de herhaling van berecht in verschillende beteekenis een soort van „stijlmiddel" geweest zijn, opzettelijk door den dichter gebezigd, evenals het rijm van twee homoniemen enz. (zie XXXVIII)? Of zou hier eene corruptie schuilen? Die noit en wies in 132 ziet er uit alsof het hier rijmshalve aangebracht is; of is het wellicht de vertaling van een Mlat. term? 268 aant. De superlatief met dan is ook te vinden M. I, 836. 335-336 De vergelijking: „de derde liefde vereischt een bepaalden tijd, evenals volgens de natuur ieder zijn wederpaar zoekt" schijnt mij toch mank te gaan, en de uitlegging gewrongen; de betrekking tusschen de in het eerste lid genoemde zaken is immers geheel anders dan die tusschen de in het tweede lid ge hier en elders ook wellicht te weinig gezag toegekend-noemde. Is aan de Latijnsche en de Fransche vertaling, die dan toch op vrij oude Mnl. hss. moeten berusten? Hoe 't zij, ik kan kwalijk gelooven dat de hier gegevene verklaring de ware is. 389 aant. Zie ook M. I, 167 en Sp. I', 15, 66. 492 wordt noch door de aant., noch door de woordenlijst (trecken te, „er op uit zijn", om 't zijne te winnen ?) voldoende verklaard. 534 J. W. Muller 517-518 moeten dus beteekenen: „(zelfs) van den edelen Abraham stammen (ook, o. a.) lijfeigenen af"; immers de bedoeling is niet dat alle lijfeigenen van A. afstammen, noch ook dat de negers (de afstammelingen van Cham) niet, maar de Joden wel lijfeigenen zijn (gelijk men uit de woorden van den tekst licht zou opmaken). 649 orconden beteekent volgens de Woordenlijst hier: „getuigen"; beter ware m. i.: (getuige zijn, d. i.) bewijzen, doen blijken. 733 Is de beteekenis van ghelt op deze plaats (het hem toekomende, het oordeel, de straf) niet te vergelijken met die in Disp. 360, volgens het glossarium: „vergelding, betaling, loon; in dezen zin nergens anders gevonden"? 798 Verdient hier de lezing anevaen van AFD, o. a. metri causa, niet de voorkeur boven ontfaen van BC? 852 aant. De hier opgemerkte afwisseling van spreker midden in eene strophe komt ook M. I, 462 voor. 903 Staat de bet. van talen tot iet: „het woord voeren over iets", althans voor deze plaats, vast? Anders zou men een punt achter 901 kunnen plaatsen, en 902 vlgg. opvatten: „Wilde hij de waarheid zeggen — gesteld dat hij daarnaar taalde — (dan zou hij zeggen:) Wat kunnen vrouwen enz.?" Bij de opvatting der uitgevers van talen schijnt 902 mij toe in de lucht te hangen. 910 dalen, volgens 't gloss.: „in moreelen zin: zinken"; is niet veeleer dan deze (zeer moderne) opvatting hier bedoeld: zwak, krachteloos worden, ontzinken? Of bedoelt het gloss. dit? 934 woorden is zeker wel een drukfout en te verbeteren in woort of woorde (gelijk ook de sant. schijnt te onderstellen)? Mart. 1I, 7. Dat het woord zwin ook aan onze N o o rd nederlandsche kust nog voortleeft blijkt uit het gloss. nauwelijks; zie b.v. Onze Volkstaal I, 239. 40 Dit alleenstaande so? ter uitdrukking eener verwonderde vraag, in deze ed. voor 't eerst in den tekst gebracht, lijkt mij, zonder nader (in de aant. en 't gloss. ontbrekend) bewijs, modern en voor 't Mnl. onaannemelijk. Het is hier trouwens voor het zinsverband onnoodig; en de oude lezing, waarbij het vers met den vocatief Jacop begint, was volkomen duidelijk en onberispelijk. 73 De lezing iet is een staaltje van het loffelijk, voorzichtig conservatisme der uitgevers; dat het in een zin als deze gelijk zou kunnen staan met niet moet echter m. i. nog nader bewezen worden. 136 Had de gen. naast hier — ave (hier en sehedies niet ave) niet eenige verklaring vereischt? 177 In up sult covent beteekent Covent volgens de Woordenlijst: „voorwaarde, overeenkomst "; juister lijkt mij de verklaring in het Mnl. Wdb. III, 1832, dat up sult Covent dat op deze plaats e. e.: De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 535 opdat beteekent; eene afgeleide bet., waarbij aan „overeenkomst" kwalijk meer gedacht wordt. 211 Is de lezing te bibele alleen omdat zij in A staat boven de voor ons veel begrijpelijker ter bibele verkozen? In het Mnl. Wdb. ontbreekt het woord, tot mijne verwondering, geheel en al. 226 Voor het „sermoen" van Sorobabel zijn reeds door Te Winkel, Gesch. I, 327, noot 1, als parallelplaatsen opgegeven (doch door deze uitgevers niet overgenomen): Sp. I 3, 15, 53-68; Rijmb. 1781317826; Lekensp. I, 32, 47-62, en als bron: Flavius Josephus, Antiq. Jud. XI. 3. 243 had wel eenige verklaring vereischt (thans ten deele door Leendertz, Tijdschr. XIX, 163 gegeven). Mart. III, 5. De uitlegging: „dat zij daarin geen woord of letter drijven (weglaten) of aandrijven (toevoegen)", in de Aant. voorgesteld, schijnt toch vrij gewrongen, zoowel om de opeenhooping van in, af en an, als om de bet. van driven. Zou het niet wat duidelijker worden, als niet werd opgevat als znw. (niets) en er een komma achter 5 werd geplaatst, zoodat 6 de nadere verklaring daarvan gaf (waarbij af dan trouwens eenigszins vreemd zou klinken) : dat zij er niets inlasschen, geen woord noch letter, er af noch er bij? Of heeft driven hier misschien de algemeene bet.: uitwerken, doen? 318 Zou ban hier werkelijk, zooals 't gloss, wil: banvloek beteekenen? Zulk een van hemzelf uitgaand verbod kan M. toch, dunkt mij, zelfs in scherts niet zoo noemen. Veeleer zal het hier beteekenen: gebod, plechtige bekendmaking met strafbepaling enz. (zie Mnl. Wdb. I, 542-547). 36 is zonder verklaring niet zeer duidelijk; de gelijkenis met 31 zou ook aan eene vergissing, eene dittographie, doen denken; doch de hss. ondersteunen deze gissing niet. 40 De plaats uit „Moyses boeken" is te vinden Exod. XIX, 12-13 (zooals reeds in de Aant. op Verwijs' aste uitg. der Martijn's vermeld, doch daaruit door de uitgevers niet in de Aant. overgenomen is). 176 De op gezag van de meeste hss. hier verkozen lezing dit nes gheen scheren schijnt, wegens de maat, minder aanbevelenswaardig dan de door Verwijs gevolgde van A: sonder eceren of die van G W : dans gheen ac. 194 aant. Wvl. poer, kracht, „pit", in poer geven (De Bo) en zonder poer (De Dene) is geheel te vergelijken met nnl. fut (wvl. fut geven, nnl. wvl. zonder fut) en zal m. i. eer identiek zijn met poer, poeder, buskruit, dan verwant met poor, streven, dat zeker wel met porren (en peuren?) samenhangt. 205 vlgg. hadden wel eenige verklaring vereischt. 536 J. W. Muller 245 Beteekent dat zooveel als lat. utinam? Dan ware eene opheldering, in de Aant. of in het gloss., of althans een punt of kommapunt achter 244 niet overbodig geweest. 313 Lees, met de Woordenlijst: Evengheweldich, in één woord; ende here komt dan echter wonderlijk tusschen dit woord en den er van afhangenden datief Den Vader in te staan I). 463 aant. De uitgevers willen onze hedendaagsche bet.: gereed reeds aan mnl. claer toekennen. Ik ben zoo vrij deze bet. tot nader bewijs te loochenen. Wijn bereiden of maken claer uit den N. Doctr. beteekent niet: gereed maken, bereiden, maar: helde r maken, klaren; zie Ned. Wdb. op Bereiden, A, 3, b) en De Bo op Breeden en Breedsel; het is duidelijk dat niet klaar hier: gereed, maar integendeel bereiden, in beperkte opvatting: klaren beteekent. En Elckerlijc 626 (ed. Logeman, = 609 De Raaf) zal met hebdi u rekeninghe claer zeker eer bedoeld zijn: „zuiver", „schoon", d. i. „aangezuiverd", betaald (aldus ook in 't Mnl. Wdb. III, 1459) dan: gereed; verg. vs. 519, 650, 808 en zelfs 706, op alle welke plaatsen ik onze hedendaagsche bet. niet durf aannemen. Zie ook Kalif in Taal en Lett. IV, 117. Verk. Mart. 23 zal, vrees ik, zonder nadere verklaring niet voor ieder duidelijk zijn. Disp. 73 Verwijs' opvatting van seilen als: binden en boort als: plank kan ik niet „zeer waarschijnlijk" vinden, met het oog op de talrijke nagenoeg gelijkluidende uitdrukkingen (zie Mnl. Wdb. I, 365 en 570; Ned. Wdb. III, 464-468). Voor Noch (vs. 74), (later) eens, verg. niet alleen vs. 77 en 141, maar ook 234. 156 Waarom is hier (evenals in de vorige uitgave) niet, metri causa, met C gelezen gheperset, in plaats van gheperst? Toch niet om vs. 148 en 152 ? 163 De lezing van A naar Verwijs' opvatting schijnt mij niet onduidelijk genoeg om aan deze conservatieve uitgevers het recht te geven tot hunne verandering (al schijnt zij op zich zelf stellig eene verbetering). 235 aant. Ik neem deze gelegenheid te baat om te wijzen op de hier te lande waarschijnlijk niet genoeg bekend geworden omvangrijke verzameling van Engelsche en Nederlandsche vloeken en verwenschingen, door den heer A. E. H. Swaen in de Engl. Studien, XXIV, 16-71, 195-239 uitgegeven en toegelicht, waaruit veel te leeren is. 267 hem setten in dien, dat — beteekent volgens de aant.: „zich er op voorbereiden", doch volgens het gloss.: „daarnaar streven, ') Zie nu Leendertz in Tijdschr. XIX, 166; het bnw. here schijnt mij echter nog geenszins voldoende gestaafd, nog minder het bijw. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 537 er op uit zijn, zich zoo inrichten", wat niet alles hetzelfde beteekent. De bedoeling van M., en ook van de aant. der uitgevers, zal wel zijn: er op bedacht zijn, zich met het denkbeeld gemeenzaam maken; de uitlegging in het gloss, is daarmede in strijd en spruit zeker uit een vergisssing voort. 411 Zie hierbij de aant. der uitgevers op Claus. 31, alsmede Ned. Wdb. III, 1550. 418 Zou hier de oudere vorm besondich, die in C nog werkelijk bewaard (zij 't ook met eene t er later boven geschreven) en bij Verwijs ook gedrukt is, niet de voorkeur verdienen boven den jongeren besondicht van A? 428-429 vereischen wederom wel eene aanteekening ter verklaring. 482 appel. Van waar M. deze beeldspraak ontleend heeft had wel onderzocht en medegedeeld mogen zijn. 502-503 behoorden, als een tusschenzin, tusschen — — gedrukt te zijn (verg. b.v. M. I, 810-815). 510 Lees achter dezen regel een punt of een kommapunt. 531 Moet hier, vóór sekerre (compar.), niet In in plaats van Ic gelezen worden? Of vermoeden de uitgevers dat hier een dier in hunne aant. op M. II, 73 besproken gevallen aanwezig is, waarin de ontkenning kan wegblijven? Een enkel woord van toelichting of verwijzing ware in allen gevalle niet overbodig geweest. 560 aant. Verg. behalve Mask. (1233 vlgg.) ook aste Blisc. v. Mar. 1013 vlgg. Vrouden 2 Bij de uit de Goldene Schmiede aangehaalde plaats kan men voegen Walther v. d. Vogelweide's Leich, vs. 72 vlgg.: Ein wort ob allen worten entsló dins óren porten, des süe2e an allen orten dich hat gesüe^et, süe2e himelfrouwe. 71 De opvatting der uitgevers van dordrive a]s imper. sing. van dordriven, intrans.: word daar mede zóó doortrokken is vreemd. Moet dan 70 een aan dien imper. voorafgaanden vocatief bevatten? Dat is al zeer gewrongen! In allen gevalle zou dan een kommapunt achter 69 noodig zijn, in plaats van een komma. Maar kan het niet beteekenen: en opdat het (mijn geschrift) mijn hart alzoo daarvan (van uw lof?) doordringe, dat enz.? ') OHWonden 22-24 Met de hier gegeven lezing, volgens welke Christus met (d. i. toch: door middel van?) het kruis den portier der hel gebonden heeft, zijn de uitgevers zelf stellig ook niet tevreden. Ofschoon ik geene „voldoende en afdoende verbetering" heb gevonden, wil ik er op wijzen dat in het Latijnsche origineel ') Aldus ook Leendertz, Tijdschr. XIX, 172. 538 J. W. Muller heelemaal geen sprake is van het binden van den portier, maar wel van het openbreken der hellepoort met de ban i er („Confringens per hoc vexillum Orci vectes et sigillum, Signa infernalia"). Die banier des kruises is b.v. ook te zien op de 1160 plaat uit Dürer's Grosze Passion: zij schijnt daar door Christus met de linkerhand vastgehouden te worden, terwijl hij met de rechterhand „de vaderen" uit de hel helpt komen, en Adam achter hem staat, met de linkerhand het kruis vasthoudende. Zou soms in dat overbodige bant een woord als baniere (bani') kunnen schuilen? Mocht men portenare dan in tweeën splitsen en het bnw. naer, huiveringwekkend, dat hier in den zin voor zou passen, ook voor Maerlant aannemen, dan zou men-treffelijk b.v. kunnen lezen: Metter baniere die porte nare (of: sware?) Brac der helle 1) enz. Ongelukkig is naer in de middeleeuwen slechts op zeer enkele, twijfelachtige plaatsen gevonden (zie Mnl. Wdb.); het hoort meer in noordelijker gewesten thuis en komt pas later, en dan in Holland, voor. Bovendien moet ik erkennen, dat in de bekende beschrijving van Christus' hellevaart, LOH. 4168-4169, staat: Een cruse in sijn hant hi nam, Hi stiet die porte dat si boech enz. Met di kan dus op zich zelf wel echt zijn, al doet vexillum iets anders verwachten dan een pron. pers. Ook staat bant in alle vier de hss. Hoe 't zij, zonder conjectuur schijnt deze plaats niet te redden; daarom is eene gewaagde gissing hier wellicht geoorloofd. Clausule 29 Lees achter dezen regel een punt of kommapunt. 42 Men zou hier liefst erden den als eene dittographie opvatten en evenals in vs. 33 lezen: Van der erden here Adame. 72 Men zou hier willen lezen: Tscip dunct mi wel u bedieden. Immers blijkens vs. 27 en 184 is Maria „beteekend" (d. i. door een teeken vooraf aangeduid, „voorafgeschaduwd") door allerlei zaken uit het 0. T.; evenzoo in 't Lat.: „figurata fuit per —" (blz. 206) „designata" (blz. 211), en in de verschillende plaatsen uit den Rijmb., aangehaald op blz. 207 en 209: „Die fonteine bediet Mariën" (vs. 415), „Die arke .... mach bedieden.. .. Mariën" (1182), „Die duve bediet onser Vrouwen" (1219). Of is dit onzeker wegens vs. 82, 105, 118, 131 enz., waar telkens van Maria wordt gezegd: „Ghi sijt Rachel" enz.? ') Zie dezelfde uitdr. die poorte der helle breken o.a. in eene op blz. 205 onderaan aangehaalde plaats. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 539 174 Deze regel is zóó toch veel te lang; moet het tweede u geschrapt worden, of is de geheele lezing corrupt? 232 aant. De voorstelling dat er uit de zijdewonde bloed en water vloeide vindt men ook bij Cornelis Everaert XXVIII, 269. 237 Bij deze interpunctie (die misschien ook maar een drukfout is) zou Jezus de bloem der gaarde (d. i. van Maria) zijn. Blijkbaar wordt echter bedoeld Maria, eerst bij de geheele gaarde vergeleken, thans eene bloem te noemen, waarvan Jezus de vrucht is; zoo zegt M. het in den Rijmb. 1816 (zie blz. 209); verg. ook Disp. 69-72 en Gold. Schm. 642-644 (zie blz. 214). Men zou dus na 237 een komma willen lezen: „M., gij zijt de edele gaarde ...., (gij zijt) de bloem ...." ; indien ten minste het volgende kan beteekenen: „waarvan J. de vrucht was". Kan zulk een woord in waerde schuilen? De uitgevers vinden de beteekenis van waerde op deze plaats blijkbaar zoo duidelijk, dat zij er, noch in de Aant. noch in het gloss., een woord over verliezen. Ik moet echter bekennen, met een znw. als „waarde" of „waardigheid" hier geen raad te weten en nog veel minder met een bnw. Zou de bedoeling inderdaad niets anders zijn dan: de bloem waarvan J. de kostbaarheid was? Dat klinkt al heel lam! Of is een heel ander woord waerde bedoeld? Eene verbetering van was in wies, op zich zelf verleidelijk, wanneer het onderwerp een woord als „vrucht" ware, en vrij onschuldig, baat niet voor de verklaring van waerde. 286 De vergelijking van Jezus aan het kruis bij een zeil aan den mast vindt men ook bij Everaert XX, 499-451. Ook daar echter wordt, zoover ik zie, evenmin als hier Maria rechtstreeks bij den mast vergeleken, zooals de uitgevers in de Aant. zeggen; in 't gloss, wordt, juister, mast alleen met hout, kruishout, verklaard. 305 Lees achter dezen regel een punt of kommapunt. 312 Hier zal toch wel een komma achter Vrouwe, en niet sonder sneven als attributieve bepaling bij Vrouwe bedoeld zijn. 315 aant. Waarom is hier niet het voor de hand liggende Eng. so (só nice enz.) vergeleken? 336 Indien de door de uitgevers mogelijk geachte lezing stade in den zin van: gelukkig toeval, buitenkansje juist bleek, zou men met de constructie dezer regels kunnen vergelijken Rein. I, 1396: „Quame ie danen, het ware gheval". 354 Deze regel schijnt toch in strijd met het metrum; zou er dan gelezen moeten worden: „Lanc no cort, maer te mate"? 425 hem keren an is hier toch niet, zooals de Woordenlijst wil: zich wenden tot —, maar veeleer, zooals 't Mnl. Wdb. III, 1338 het verklaart: waarde hechten aan —, zich bekommeren om --, vertrouwen stellen in —. 540 J. W. Muller 434 Indien een bijw. onwaerde voor onwaerdelike eens zeer ongebruikelijk mocht blijken, zou men op zeer eenvoudige wijze den regel kunnen verbeteren door te lezen tonwaerde; verg. b.v. Wrake III, 740 (aangehaald op blz, 227). 449 De aangehaalde parallelplaatsen maken voor ghesceet hier de in 't gloss, aangenomen bet.: laatste oordeel inderdaad waarschijnlijker. De hier volgende regels, alsmede 538, doen daarentegen meer aan den dood, den „langen adieu" denken; zie een paar plaatsen waar ghesceet, scheiding in deze toepassing gebruikt is in 't Mnl. Wdb. II, 1596 (aan 't einde der bet. 4). 478 roede, d. i. toch zeker wel de gee8elroede; of wordt hier toch wellicht het kruis bedoeld (zie Taal en Lett. IV, 123)? Het voorz. onder past beter (of liever: minder slecht) bij de eerste dan bij de laatste bet. 490 is zonder toelichting (of emendatie) vrij wel onbegrijpelijk. Oversee 4 kan toch, metrisch, zóó niet in orde zijn; moet enich uitgeworpen worden? Evenzoo 12: moet er gelezen Neder (verg. 167)? 86 Is de bet.: in weerwil van voor bi beter gestaafd dan de door De Vries ter wille zijner conjectuur onderstelde: op de wijze van? 157 Voor leden zal men toch wel lede mogen en moeten lezen. 209 den schilt vermelioene zou men gaarne nader toegelicht zien; het behoort zeker bij de kruisbanier (zie boven over OHW. 22-24). 241 ene redene bont. Verg. behalve het in de aant. aangehaalde nog Ned. Wdb. III, 369-370. Kerken Claghe 12. Dit spreekwoord (dat later in gansch anderen zin gebezigd is: zie Ned. Wdb. 1II, 963) had wel eenige toelichting vereischt. 90 smaken beteekent hier toch niet zooals 't gloss. wil: proeven, genieten, maar in 't alg.: gewaarworden. 222 De : achter dezen regel is blijven staan uit de vorige uitgave, maar moet, indien Verwijs' interpretatie dezer regels verworpen wordt, natuurlijk vervangen worden door een komma, in overeenstemming met de opvatting der jongste uitgevers. De Inleiding en de Martijn's zijn bewerkt door Franck, de overige Strophische Gedichten door Verdam. Van den laatstgenoemde is ook de verklarende „Woordenlijst, die opnieuw is bewerkt, doch waarin natuurlijk veel kon blijven van hetgeen door Verwijs in de vorige uitgave, en goed, was gezegd" (Voorbericht). Een Mnl. glossarium, door Verdam samengesteld, behoeft geen lof; wat er in staat is bijna zonder uitzondering juist, en het geeft wie er in zoekt doorgaans wat hij noodig heeft. Ook voor den De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 541 bezitter van het Middelnederlandsch Woordenboek is er nog vrij wat nieuws en moois in te vinden (ik wijs b.v. op de verklaring van sine macht ghedaen hebben: afgedaan hebben, tongheplat, ni enz.). De Benige grief die ik er tegen heb betreft den omvang: er is soms te weinig verklaard. Leendertz heeft naar aanleiding hiervan in het Museum (VI, 258) reeds opgemerkt: „de kunst is nog niet gevonden om eene tekstverklaring zoo in te richten, dat niemand klaagt over te veel, en niemand over te weinig". Maar toch geloof ik, evenals hij, „dat menigeen de Aanteekeningen en de Woordenlijst [nu en dan] tevergeefs zal opslaan om eene verklaring te vinden". Deze Strophische Gedichten worden — blijkens de noodzakelijkheid van een herdruk na 18 jaar — meer gelezen dan de meeste andere Mnl. werken; zij behooren tot de boeken die een student in het Nederlandsch pleegt te lezen. Dat de uitgevers het ook zoo opvatten blijkt uit den omvang door hen zelven aan 't glossarium gegeven, of eigenlijk reeds uit het feit dat zij er een glossarium aan toegevoegd hebben. Thans, nu het Mul. Wdb. ter helft voltooid is, schijnt een verklarende woordenlijst achter een Mnl. werk alleen gerechtvaardigd, wanneer het een uitgave voor schoolgebruik (zoo dit denkbaar ware!) of althans voor een grooter publiek dan de eigenlijke vakgenooten geldt; bij andere uitgaven, alleen voor de „coqui" bestemd, kan men volstaan met aanteekeningen op de moeilijker plaatsen en een alphabetisch register hierop. Maar in zulk een glossarium, bestemd voor een ruimeren kring van lezers die weinig Mnl. kennen en het Mnl. Wdb. niet bezitten, hadden dan ook o.a. de volgende woorden m. i. niet mogen ontbreken die ik, onder het lezen de proef nemende, er niet in vond, en van welke sommige mij toch niet aanstonds helder waren of nog niet zijn 1): ghetrouwe M. I, 22 (al geeft het i. v. sie aangeteekende wel eenig licht: zie verder over dezen en de beide vorige regels thans Leendertz in Tijdschr. XVIII, 154); ontbiten I, 418; trouwe I, 422 (in de Aant. wordt het juister met getrouwheid, van twee gelieven, weergegeven dan in het gloss., waarin trouwens naar die aant. verwezen wordt); bescouwen I, 448; te live houden I, 525; beghinne I, 656 (een beginner zal dit stellig als znw. opvatten, tenzij gewaarschuwd door Leendertz, Tijdschr. XVIII, 161; de uitgevers laten er zich niet over uit); vulstaen I, 803 (ofschoon het woord in 't gloss. voorkomt, ter verklaring van III, 390, eene plaats voor den gewonen lezer m. i. duidelijker dan deze); onghelijc I, 815; wiken I, 819 (wel ter verklaring van I, 169); vlooch I, 860 (eene aant. over de beteekenis op deze plaats ') In de voorafgaande opmerkingen over enkele plaatsen zijn reeds enkele leemten en m. i. minder juiste verklaringen in de Woordenlijst aangewezen. 542 J. W. Muller van dien dubbelzinnigen vorm (van vlien of van vlieghen?) zou niet misplaatst geweest zijn); behoet I, 917; liede I, 955 (= menschen, in tegenstelling met engelen) ; ghedoghen I, 965 (hier zooveel als: niet tegenspreken, dus wel: „de lijdelijke rol spelen bij eene samen maar toch iets anders dan I, 39, waar het glosss. het-spraak", verder met „antwoorden" verklaart; bij de daar genoemde plaatsen had deze vooral niet mogen ontbreken); ghereden II, 26; vergheven II, 84 (de verklaring zal niet iedereen helder zijn, zelfs al vindt hij de in de Aant. bedoelde verklaring der plaats in de Inl., t. w. LXII); ooc III, 7: toch, desniettemin of daarentegen (zie Proza 2, Aant. op 23, 2); toghen III, 36 (te recht wordt door Leen-Rein. herhaaldelijk op den Rei uit den Lucifer, ter verge--dertz t. a. p. lijking, gewezen); keren III, 171; beneven III, 205; jeghenwordicheit aid. (of is de van de hedendaagsche bet. van tegenw. afwijkende beteekenis uit het voorafgaande voor iedereen duidelijk genoeg ?); point III, 294; becant III, 331; arm III, 442 (verg. Ned. Wdb. II, 668); sin III, 446; rike VM. 65 (was 't niet juister geweest hier nnl. rijk eerst in de tweede, vermogend in de eerste plaats als verklaring op te nemen?); dwaen Disp. 60; merken 89; besien 264; toghen 490; noch Claus. 50 (: nochtans?; noch nuit is voor een modern lezer zeer misleidend). De meeste dezer woorden komen wel in 't glossarium voor, doch ter verklaring van andere plaatsen; juist daarom is de lezer teleurgesteld er de bovengenoemde, toch niet alle even eenvoudige plaatsen, niet opgehelderd te vinden. En deze voorbeelden zijn slechts onder de lectuur te hooi en te gras opgezameld; vermoedelijk is er dus nog wel meer van dien aard. Lastig in 't gebruik der Woordenlijst is het, dat de verschillende beteekenissen van één woord niet door een (—), maar evenals de verschillende bewijsplaatsen voor ééne beteekenis door een (;) van elkaar gescheiden zijn; ook dat soms eerst de aanwijzing der plaats, daarna de zegswijze en de verklaring er van, soms omgekeerd eerst de zegswijze, daarna de plaats en de verklaring gegeven wordt (verg. b.v. de art. verslaren en baelgie met bast en doen). Men weet zoodoende niet altijd dadelijk wat bij 't vorige, wat bij 't volgende behoort. Het werk is in afleveringen verschenen: eerst de tekst, vervolgens de Aanteekeningen en de Woordenlijst, en eindelijk de Inleiding. Het vrij groote tijdsverloop tusschen de verschijning der eerste en der laatste aflev. is oorzaak geweest, dat de uitgevers in de Aant. over verschillende punten anders oordeelden dan bij de vaststelling van den tekst, of in de Inl. anders dan in de Aant. Niemand, die de talrijke bezwaren der vaststelling en der verklaring van deze teksten beseft, zal hun dit euvel duiden, vooral niet nu bij de samenwerking van twee geleerden, onderscheiden in aard en studierichting, verschil van gevoelen zich wel eens moest openbaren. Maar het is De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 543 voor den gebruiker der uitgave jammer dat zij niet vóór de afsluiting van hun boek zich de moeite hebben getroost Inl. en Aant. zorgvuldig te doorloopen, om al die punten, waarop de Inl. iets toevoegt aan of wijzigt van hetgeen de Aant. behelzen, op te teekenen en die te voegen bij de Verbeteringen en Toevoegselen aan het slot, waar nu behalve eenige drukfouten inderdaad slechts „enkele" dier noodige verwijzingen naar de Inl. en eene, ook wel voor uitbreiding vatbare 1) opgave van in de Aant. behandelde grammatische bijzonderheden staan. Ik geef hier op wat ik al lezende heb opgemerkt; er is stellig meer. Vooreerst verschillende plaatsen uit de Martijn's en een paar uit Claus., waarvoor in de Inl. LXXVI—LXXIX parallelplaatsen (of het origineel) uit de middeleeuwsche kerkelijke literatuur 2) zijn bijgebracht, blijkbaar gevonden na den druk der Aant. en alleen daarom niet daar vermeld. Verder M. I, 241-247, 287, 293: zie Inl. LXXXI, noot 1; I, 314: zie Inl. XX, noot 2; I, 385-386: zie Jul. LXXXI, noot 2; I, 415: zie Inl. LXXVI, noot 2; I, 677 vlgg.': zie Inl. LXXIII, noot (het Lat. origineel, waarvan de Aant. nog geen flauw vermoeden heeft); I, 839: zie Inl. LXXIX, noot; I, 966: zie Jul. LXIII, noot 1; M. II, Titel: zie Inl. XXXI, noot 1; II, 79 vlgg.: zie Inl. LXII, noot; M. III, 98: zie Inl. XXIV, noot 2; III, 178: zie Inl. t. a. p.; III, 254: zie Inl. XXXV; III, 499 (zie blz. 300 b): zie Inl. XXXI, noot 2; VM. 29: zie Jul. XLVIII; Disp., str. 2-14: zie Inl. LXIX, noot 2 (het Lat. origineel) 3); str. 17-30 enz.: zie Inl. LXXI, noot 2 (het Lat. origineel); str. 36: zie Inl. LXXXII, noot; Vr.: zie Jul. LXVII, noot 4 (het Lat. origineel); OHW. passim: zie Inl. XXXVII; Ov. passim: zie Jul. LXXVI, noot 1; 124: zie Inl. LXVI, noot; KCl. 105: zie Jul. LXVII, noot 1 (de daar aangehaalde plaats uit Grimm, Gramm. 4, 949 kan ik niet vinden) 4). ') B.v.: verbinding en plaatsing van twee of meer bnw. bij een znw. en een vnw. M. III, 62 aan.t. ; gebruik van twee in eene uitdrukking, dienende ter aanduiding eener sterke ontkenning Claus. 515 aart. ') Waarom is in de Aant. op I, 475 Jezus Sirach aangehaald naar Van der Palm's vertaling in plaats van naar de door M. gebruikte Vulgaat? ') Ik vestig hier de aandacht op eene Middelengelsche bewerking van hetzelfde Mlat. gedicht, waarover ik, bij 't corrigeeren der proef, een artikel onder de oogen krijg van F. Holthausen in Herrig's Archiv CV, 22-29. Hoezeer de bewerking vrijer schijnt te zijn dan de Middelnederlandsche, verdient zij toch zeker daarmede vergeleken te worden (waartoe mij thans tijd en gelegenheid ontbreekt); allicht zal dit voor de critiek van M.'s werk eenig gewin geven. Ook de overeenkomst in den vorm (eveneens strophen van 13 regels) dient onderzocht te worden. `) Verg. thans voor M. I, 574 ook Spieg. d. Sond. 11154. 544 J. W. Muller Voor al deze plaatsen geeft de Inleiding meer of beter inlichtingen dan de Aanteekeningen. De lezer die alleen de laatstgenoemde raadpleegt, doch onmogelijk uit zijn hoofd kan weten dat en waar in een der noten bij de breedvoerige Inleiding hij tot recht ver gelezene en niet of half verstane plaats-stand van de door hem nog iets kan vinden, had in de Verbeteringen en Toevoegselen daarheen verwezen moeten zijn; nu blijft hij verstoken van vele inlichtingen, die toch in het boek te vinden zijn. Verdrietig is het gemis van een „Inhoud", die bij een boek, zoo rijk aan inhoud als dit, evenmin mag ontbreken als liet menu bij een welvoorzienen maaltijd: het geeft een overzicht en maakt het zoeken en vinden gemakkelijk '). Overigens is voor het gerief van den lezer bij 't opzoeken, door de opschriften boven elke blz. enz., heter gezorgd dan in de vorige uitgaven. De Inleiding is door Franck in het Duitsch geschreven en door Verdam vertaald. Dat zij daarvan de sporen draagt, soms ietwat stroef van stijl is (af en toe meent men de plaats te kunnen aanwijzen, waar V. zelf aan 't woord komt en zich vrij beweegt) mag men den laatste niet zwaar aanrekenen; iemand, die bij ervaring de bezwaren kent eener vertaling van wetenschappelijk Hoogduitsch, met zijne lange volzinnen en zijn vele geijkte technische philologentermen, in ons meer preutsche, minder plooizame, weerbarstige Nederlandsch, zal hier althans niet den eersten steen werpen. Eer zou ik openlijk de hier te lande vaak gehoorde klacht willen uit ik durf dat doen, omdat mijn hoogachting, eerbied-spreken — en en vriendschap voor zijn persoon onverdacht zijn —, dat Franck, een der allerbeste kenners van onze middeleeuwsche taal, bij zijn verblijf alhier en uit de literatuur niet genoeg de levende taal meester is geworden om ze zóó te schrijven, als men b.v. van een Duitsch of Nederlandsch hoogleeraar in het Fransch of Engelsch met recht verwacht dat hij de door hem beoefende en onder taal schrijft en spreekt. Ik geloof dat zoowel de inhoud als-wezen de vorm, en daarmede de invloed zijner werken hier te lande door eene vollediger kennis en beheersching van de Nieuwnederlandsche spreek-en schrijftaal inderdaad aanmerkelijk gebaat zou zijn. `) Bij het opmaken van dien Inhoud zou vanzelf gebleken zijn dat de titels der stukken in dezen bundel niet met elkaar overeenstemmen: „Wapene Martijn I" (blz. 1); „II. Dander Martijn" (blz. 46); „III. Van der Drievoudichede" (blz. 61); „Van den verkeerden Martine" (blz. 86); en dan zoo voorts, zonder nummer. Evenzoo wordt op blz. 201 als titel niet, zooals op blz. XXXVI en 113, Ons Heren Wonden, maar -Van den vijf Wonden, opgegeven. — Minder nauwkeurig is 't ook dat in de Verb. en Toev. de verbeterde lezing nu eens met cursieve letters, dan weer met Romeinsche tusschen aanhalingsteekens wordt opgegeven. De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. 545 Doch na deze klacht durf ik ook op eenige germanismen of althans onnederlandsche uitdrukkingen en op andere slordigheden wijzen, die in de Inl. uit Verdam's anders zoo puristische pen gevloeid en bij de correctie aan zijn waakzaam oog ontsnapt zijn: „hiertoe ook 1, 593?" (XXIII; wij zeggen, iets minder kort, 't is waar: „behoort hierbij ook I, 593?"); „men heeft dan aan te nemen" (ald.); „opvallend" (XXIV, XXVII, LVIII, LIX; waarom niet: „opmerkelijk" of „treffend" ?); „CEFOG . treffen samen" .. (XXVI); „overeenkomstig eene gewone voorstelling" (XXVII; de bedoeling blijkt eerst bij 't opslaan der bedoelde plaats); „komt overeen" (ald.; bedoeld schijnt: „stemt overeen"); „Wanneer F0. alleen uit het slot van I en uit II is op te teekenen" (XXVIII); „dat wij de sporen dezer „verbeteringen" niet verder kunnen ver voor „nagaan"); „eene uiterlijke omstandigheid-volgen" (XXIX, heeft bij de keuze van een teksths. aan A den doorslag gegeven" (XXXIII); „reminiscens, reminiscencen" (XXI, XXXV, XLVIII, LXXIII, LXXXVII; had V. ons dit hybridisch monster, door het Duitsch en het Fransch heen aan het middéleeuwsch Latijn ontleend en door hem in 't enkelv. op zijn Duitsch (verneder zijn Fransch geschreven, niet kunnen besparen,-landscht), in 't mv. op er geen goed woord voor kunnen vinden? Gewoonlijk schijnt „herinnering" inderdaad duidelijk genoeg) ; „dezulke als" (XXXIX); „die wel door het taalgevoel als twee verschillende woorden zijn opgevat" (XLI, voor: „wel .... zullen zijn opgevat" of: „zeker (stellig) wel z. zijn o."; evenzoo XLIX: „Zij zijn wel niet ....", wat een Nederlander stellig opvat als: „weliswaar niet"; voorts L, LII, LX, 176; dit Duitsche wol woekert b. v. in het Etym. Wdb. ook overal voort); „een ander dialect .... dan het hem gewone" (XLVI, in plaats van: „het voor hem gewone" of „het hem eigene"; evenzoo LIV: „dat zij hem de strophenvorm bij uitnemendheid was"; LXIII: „M. is ons een bewijs", in plaats van „is voor ons een b."); „Maerlants verhouding tot zijne bronnen" (XLVII: twee welhaast onuitroeibare Duitsche indringers !) ; „bij de twee lange regels" (XLIX; zeker weer hd. zu; bedoeld schijnt: „na"); „de b-rijmen korter te maken" (ald., voor: „regels met b-rijmen"); „die (hymnen) zijn gemaakt 1) in eene 12 regelige strophe" (LII) ; „voorliefde" (LIII, naast „voorkeur", opzettelijk ?); „de uit den bovengenoemden regel ontwikkelde strophe" (aid.); „Het zou zeer aardig met onze .... beschouwingen overeenkomen" (LXIX, zeker voor hd. recht hübsch; „schriften" ') Ook maker voor dichter of schrijver (XLIII, LI noot) kan ik niet fraai vinden, al is dit denkelijk meer een archaïsme (eene herinnering aan unnl. maken) dan een germanisme (verfasser). T.&L.X. 38 546 De nieuwe uitgave van Maerlant's Strophische Gedichten. (LXXVI, voor: „geschriften "); „vermag uit te drukken" (LXXXVI); „Een soortgelijken indruk als door M.'s gedichten ontvangt men door den Rinclus" (LXXXVIII); „schrijvers" (163, voor: ,,afschrijvers"); „redefiguur" (171); „men kan niet zien, waarom men enz." (219) ; eindelijk : „veelmeer" (233, voor „veeleer"). Ten slotte eenige, niet talrijke, drukfouten 1) (waaronder trouwens enkele, die wellicht onder den invloed van het Hoogduitsche „voor ontstaan zijn en dus leer hierboven dan hier thuis hooren):-schrift" XVI, r. 2 v. o., 1.: „a"; XLVI, r. 9, 1.: „65"; LXVII, r. 2 v. o., l.: „hymne, t.w. Van den vijf Vrouden" (zonder dat is het zeer onduidelijk); 22, vs. 469, 1,: „ „ Lieve enz.; 28: de aanhalingsteekens achter vs. 585 en vóór 586 moeten weg: Martijn blijft hier aan 't woord; 41: evenzoo tusschen vs. 871 en 872; 97, vs. 210, 1.: „Seth" (hier begint de tot vs. 416 voortgaande toespraak van Jezus); 129: vs. 339 moet naar voren, als regel met slepend rijm; 151, noot, 1.: „zal hij dus enz."; 155, r. 7, 1.: „het proteronhusteron" (evenzoo 170, r. 4 v. o.) ; 173, r. 8, 1.: „888"; 192, r. 8 en 7 v. o., 1. „64" en „65"; 197, r. 19, 1.: „7614 var. "; 200, r. 5 v. o., l.: „24"; 201, r. 4 v. o., 1.: „17"; 224, r. 16, 1.: „Dat de voorlaatste strophe slechts enz."; 238b, r. 4 v. o., 1.: „baelgië"; 239b, r. 21, 1.: „Reinsb."; 250b, r. 27, 1.: „M. III, 55"; 267b, r. 4 v. o. is de plaats (M. III, 358) niet opgegeven; 276a, r. 20 v. o. is eveneens de opgaaf der plaats (KCI. 100) uitgevallen; 285b, r. 10, 1.: „M. I, 25 var."; 287a, r. 24, 1.: „57, 422 enz."; 289b, r. 11 v. o., 1.: „M. II, 84"; 290a, r. 27, 1.: „M. I, 43". Druk en papier zijn degelijk en fraai, zóó als men van de firma Wolters verwachten mag, maar vroeger althans de inteekenaars op de Mnl. Bibl. 't niet altijd kregen. Men vergelijke eens de grove, thans reeds vergeelde (ook wel eens om beurten grijze en gele) vellen van den 1sten druk dezer Stroph. Ged., of vooral de oudste afleveringen, zooals de 1ste uitgave der Dram. Poëzie of Der Naturen Bloeme, welker papier zeker niet den „tand des tijds zal tarten"; en toch zijn deze boeken niet, zooals schoolboeken, bestemd om na een kort leven door een tweeden druk overbodig gemaakt te worden. Leiden, Juli 1900, J. W. MULLER. ') De reeds door Leendertz in het Museum VI, 259 opgeteekende laat ik hier weg; ook enkele onbeduidende spel-en zetfouten. RYTMIEK. Brederoo-z'n rythmen. Hier wil ik een waarheid zeggen, waarvan ik niet weet of ze al meer geschreven is, maar die stellig de waarheid over Brederoos maten is. Deze: Zijn verzen zijn géen alexandrijnen en mogen niet als zoodanig worden beschouwd. Zie eens hier. Brederoo schreef verzen, die in lengte van zes voeten, en rijm van mannelijk en vrouwelijk paar om paar, met alexandrijnen overeenkwamen. Dikwijls, maar vooral dikwijls als hij 't minst op dreef was, bestonden die verzen uit gewone jamben met een caesuur in 't midden en verliepen ze dus in alexandrijnen. Maar, principieel, schreef Brederoo géen jamben met een caesuur die in 't midden viel, maar vrije maten met willekeurige caesuur. Uit deze stelling volgen twee andere: 10. dat die plaatsen, die niet als alexandrijnen kunnen gelezen worden, geen onbeholpenheden zijn, maar juist, wat waarschijnlijker is, tot de beste zullen hoeren; en 20. dat het feit, dat Brederoo om zich uit te drukken, niet alexandrijnen, maar vrijere verzen noodig had, bewijst dat hij als dichter, óok in zijn techniek, naast en niet onder zijn alexandrijnen schrijvende tijdgenooten staat. De alexandrijn was het vers van de deftig-klassieke Franschen. Hij werd het van de deftige al of niet klassieke Hollanders. Van Vondel. Ook van Cats. Minst van al willekenrig was in die omstandigheid de deftigheid. De klassieken waren deftig. De alexandrijn was deftig. Vondels kunst, prachtig, deftig, is in alexandrijnen. Cats kunst, zalvend-deftig, is ook in alexandrijnen. Dat Breeroo dat deftige vers niet schreef was geen schandelijke onleerzaamheid, waar hij zich voor schamen moest; het was dat Brederoo van natuur niet deftig was. Toen hij verzen ging schrijven moest hij wel een vers schrijven dat veel had van den alexandrijn: in vorm, lengte en rijmschikking kon men zich nauwelijks iets voorstellen als men in zijn tijd dacht aan een vers. Hij ook niet. Maar wat hij wel kon doen, en wat mooi en goed en uatuurlijk was dat hij deê; wat hij deê van zelf, omdat zijn natuur hem zoó voorzei, dat hij in dat algemeene alexandrijnenschema van zoó lang en zoo rijmend, een eigen maatschikking maakte, die het vers verondeftigde en het zoo getrouw mogelijk de beweging volgen deed van zijn ón-deftige, natuurlijke gevoel. Men zal als men van Vondels en Cats' verzen spreekt, hebben te spreken van Alexandrijnen; als men van Brederoo spreekt, van het vers van Brederoo. 548 Rytmiek. Wat de eerste betreft, dat die plaatsen die nu heelemáal niet als alexandrijnen kunnen gelezen worden geen onbeholpenheden zijn, maar juist waarschijnlijk van de beste, — die zal ik met voorbeelden illustreeren. Zie b.v. in Roddrick en Alfonsus bl. 45; waar de koning zegt: Wat is u? Wat let u? Siet ick begheert te weten. Probeer dat vers eens als alexandryn te lezen: Wat is u, wát let ii, siet ick begheert te weten. Onzin, niewaar. Maar nu, of 't proza is: wat is u, wat lét u, siet ich begheért te wéten. Is dat een onhandigheid, een onbeholpenheid? Iets verder (1045 en 46): Groot-moghend' Koningh, wil mij wat ghehoors toelaten, Neyght u ooren na mijn bittere droef aanklaght. Dat men „toeláten" en ,,aanklaght" moet lezen is voor dichters heel natuurlijk, die van zelf in hun gehoor voelen dat een rijm-accent sterker is dan een gewoon accent en dat zelfs bij hun dagelijksch spreken in proza zullen hooren en ook uitspraken. Maar daarvan is hier geen sprake. Sprake is van dien tweeden regel. Hij is van de lengte van een alexandrijn, maar probeer hem niet als een alexandrijn te lezen. Lees hem eens met de natuurlijke accenten: Néyght u óoren na myn bittere droef anklághtl Hoort ge wat een mooi, natuurlijk rhythme, wat precies het rhythme van den regel, het smeekende, die dát zeggen moet? Ga weer even verder (1049) Spreeckt op, helder en vry, niemant sal hier eens kicken, weer aller zotst als hij een alexandryn moest wezen, ziet ge wel? Maar ook weer uitstekend als hij vrij gelezen wordt: Spréeckt óp, hélder en vey, níemant sal hier eens kicken, Onhandig hè? zoo'n regel met zes accenten te kunnen maken. Onbeholpen, vindt ge niet? Als kunstenaar, als werkman, die met woorden het fijnste en breedste wist uittedrukken wat er in hem omging, hoort Brederoo kort en goed tot die Hollanders, die nog niet overtroffen zijn, tot de Hollanders niet een stijl. ALBERT VERWEY, De Nieuwe Gids, Dec. 1888. TOEKOMST-OPVOEDING. Die Gegenwart aber stellt vor allem eine Aufgabe: die Stellung auf dem Weltmarkte zu behaupten und weiter zu befestigen. Eine Nation kann sich ja nicht aus dem Getriebe der Weltwirtschaft lösen, sie kann nicht, dem Hange zur Beschaulichkeit folgend, beiseite treten vom Schauplatze der Völker; das kann wohl der einzelne thun im Volke, wenn er selbst die nötigen Mittel hat oder wenn andere ihm diese gewähren; aber in der Gegenwart ist kein Volk im stande, sich allein für sich zu erhalten, und noch nie hat ein Volk dem anderen freiwillig gegeben, was dieses zu seinem Unterhalte bedarf. Darum muss jede Nation in den Kampf um den Weltmarkt eintreten, wenn sie sich behaupten will und in ihm zu siegen versuchen; denn die Nation, welche in jenem Kampf unterliegt, vermag auch nicht auf die Dauer einzelnen ihrer Glieder die freie Musse zu gewähren, welche Kunst und Wissenschaft und das Patenkind beider, die Philosophie, für sich fordern. Diese Überzeugung zu wecken und lebendig zu erhalten, ist die vornehmste Aufgabe der Gegenwart, über der freilich die Vergangenheit nicht vergessen werden darf. Die Thatsache der Weltwirtschaft zwingt uns zur Nationalerziehung, d. h. zu einer planmässigen Einwirkung auf die Glieder unserer Nation, soweit sie einheitlich zum Staate des neuen Reiches verbunden sind, zu einer Einwirkung, bei welcher das Wohl der Nation, das äussere und das innere, das gegebene Ziel ist. Diese Nationalerziehung steht im Gegensatz zu dem kosmopolitischen Humanismus, von dem man einstens geträumt hat; sie steht aber auch im Gegensatze zu jeden nationalen Chauvinismus, ihr letztes Ziel ist die Erzeugung eines nationalen Humanismus, die Spiegelung des Allgemein- Menschlichen in dem Grunde eines lebensvollen Volkes. Was heisst Idealismus? Hier scheue ich mich nicht, eine Definition zu versuchen: Ideal ist nur Eines in der Welt, nämlich die selbstlose Arbeit im Dienste einer Idee. Finden wir mehr Idealismus bei den Specialisten der Wissenschaft oder bei den Vertretern des Wirtschaftslebens? Ich glaube, die Wage steht ein! Zieht man auf der Seite der reinen Wissenschaft alle Arbeit ab, die nicht lediglich uni der Sache selbst willen geschieht, d. h. alles Strebertum und alle Eitelkeit u. s. w., so ist vieles zu streichen, es bleibt aber glüchlicherweise auch recht vieles übrig. Genau so steht es aber auch auf der anderen Seite. Dass der Ingenieur z. B. gelegentlich eine Riesenarbeit unter nicht um Geld zu verdienen, sondern weil ihn das Problem an-nimmt, sich lockt und nicht mehr frei giebt, bis er ihm genug gethan hat, wird oft nicht beachtet. Oder etwas anderes! Unter den Wissenschaften, welche bei der Entwickelung unseres kaufmännischen Unterrichtswesens 550 Toekomst-opvoeding. neu zu schaffen sind, befindet sich auch die Handelsbetriebslehre, mit deren Schöpfung augenblicklich Theoretiker und Praktiker des Deutschen Verbandes für das kaufmännische Unterrichtswesen in gemeinsamer Arbeit beschäftigt sind. `Sie ist der Inbegriff von Lehren und Regeln, welche für den guten und zweckmässigen Betrieb von Handelsgeschäften massgebend sind; sie hat die Grundsätze der Wirtschaftslehre auf den kaufmännischen Betrieb anzuwenden und die Mittel und Wege zu erörtern, um dem Kaufmann und Grossindustriellen zu einem redlichen Privatgewinn oder Einkommen zu verhelfen, ohne die Interessen des Gemein zu schädigen.' Dazu mag noch bemerkt werden, dass die-wohles Stellung der Handelsbetriebslehre zur Ethik mit ganz besonderer Sorgfalt untersucht und bestimmt wird, wobei als selbstverständlicher Grundsatz gilt, dass die Ethik für den Kaufmann keine andere ist als für jeden anderen Menschen. Darf ich aus meinen eigenen Erfahrungen noch etwas hinzufügen, so möchte ich betonen, dass ich nirgends so viel Idealismus gefunden habe wie in dem Kreise des Deutschen Verbandes für das kaufmännische Unterrichtswesen — gerade die gemeinsame Arbeit in diesem Kreise wird mir persönlich stets eine wertvolle und hoffnungsvolle Erinnerung bleiben. Zu dem Begriffe der Nationalerziehung ist noch zu bemerken, dass er in doppelter Hinsicht über sich hinausweist. Einmal hat jede Nation das Recht und die Pflicht, ihn für sich in Anspruch zu nehmen, ander kann eine Nation nur erzogen werden durch die Bildung der-seits Einzelnen, welche sie zusammensetzen. Der erste Hinweis führt uns zu einer ernsten Selbstprüfung, deren Bedingung eine vorurteilslose Beurteilung der anderen Nationen und unseres eigenen Volkes ist. Der Gang in die Fremde ist immer nützlich gewesen, in niederem und in höherem Sinne, falls er mit dem richtigen Selbstbewusstsein, gleich fern von Überschätzung und von Unterschätzung, unternommen wird. Licht und Schatten ist überall in der Welt der Erscheinungen. Wir können von der Fremde viel lernen, wie wir es machen sollen und wie nicht. Namentlich möchte ich auf die grundverschiedene Behandlung von Fragen, bei welchen das nationale Bewusstsein den Ausschlag giebt oder doch geben sollte, in den verschiedenen Parlamenten hinweisen, mag es sich nun um Schiffe und Kanonen, um Handelsverträge oder um das Gedächtnis von Geistesheroen handeln. Von Frankreich können wir trotz des letzten Zusammenbruchs, der ja auch seine Lehre giebt, noch recht viel Gutes lernen. Ebenso von den United States. Das thörichte Schlagwort 'Amerikanismus', das heute in grossen Kreisen mit Vorliebe gebraucht wird, zeigt, dass hier noch viel zu thun ist. Man sieht da drüben wohl die smartness, nicht aber die wirtschaftlichen, die wissenschaftlichen und die künstlerischen Toekomst-opvoeding. Leistungen. Das Wort Goethes, mit dem er Amerika glücklich gepriesen hat, gilt auch heute noch in gewissem Sinne: Dich stört nicht im Innern Zu lebendiger Zeit Unnützes Erinnern Und vergeblicher Streit. Übrigens wird in keinem Lande der erworbene Reichtum in so hohem Masse z. B. für Unterrichtszwecke verwendet, wie in den United States. Dass ein Millionär eine ganze Universität schafft und für alle Zukunft ausstattet, ist dort keine Seltenheit. Aus eigener Erfahrung möchte ich noch hinzufügen, dass gelehrte Gesellschaften Nordamerikas rein wissenschaftlichen Unternehmungen deutscher Gelehrten, für welche in Deutschland keine Mittel zu haben sind, schon oft in selbstloser Opferwilligkeit die nötige Unterstützung gewährt haben. Und das jetzt so viel geschmähte England! Freilich giebt es auch dort viel Schatten. Kann uns aber nicht der englische Gemeinsinn beschämen? Meines Wissens ist nicht eine der gewaltigen Hafenanlagen Englands durch Staatsmittel geschaffen worden. Und dass in diesem vielbeschäftigten Lande mit seinem Riesennetze von Kolonien in unserer Zeit, um von der jüngeren Vergangenheit (Carlyle) ganz zu schweigen, Männer erstehen wie John Ruskin oder wie Walter Crane oder William Morris, das sollte doch jedes voreilige Urteil zum Schweigen bringen. Prof. dr. ALEX. WERNICKE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg., V. u. VI. Bandes 1. Heft. VOORUIT, NIET ACHTERUIT. Die Abneigung gegen die altklassischen Studien auf den höheren Schulen ist sehr verbreitet; aber das liegt an unserer ganzen Entwickelung und Zeitrichtung, namentlich in der Überzeugung, dafs unser Bil nicht mehr hinter uns im Altertum, sondern vor uns in der-dungsideal Ausgestaltung unseres eigenen deutschen Wesens, in der Ausbildung der besten Kräfte und Charaktereigenschaften unseres Volkes liege, und an dem Umstand, dafs wir nicht mehr in dunklem Drange, sondern, wenn auch suchend, doch bewusst diesem Ziele zustreben. ERNST SCHLEE, Neue Jahrbücher, 3. jahrg., V. u. VI. Bandes 1. Heft. KLEINE MEE-DELINGEN OVER BOEKWERKEN. .Avlittelhochdeutsehes Elementar von Dr. V. MICHELS. —-buch Heidelberg, Winter 1900. Dit werk is het zevende van een door verschillende Duitsche geleerden uitgegeven serie „Elementarbücher", die tot inleiding in de studie der Oudgermaansche dialecten voor studeerenden moeten dienen. Aan het hoofd der onderneming staat de bekende linguist Streitberg, die ook den grondslag heeft gelegd tot het geheel met zijn 'Urgermanische Grammatik', waardoor in 1896 de reeks geopend werd. Wanneer ik hier spreek van onderneming, dan bedoel ik dit natuurlijk in wetenschappelijken zin: Streitberg heeft ondernomen, het bewijs te leveren, dat de door hem op het voetspoor van Mahlow, Hirt e. a. verkondigde ideeën het niet alleen theoretisch, maar ook practisch winnen van de meer algemeen aangenomen leer van Brugmann, Wilmanns c.s. Zooals men weet, gaat het bij dezen strijd tusschen de oude en de nieuwere zienswijze voornamelijk om de verklaring der wetten van den „Auslaut" in het Germaansch, waarbij Streitberg een ruim gebruik maakt van de door Hirt gesyste matiseerde accentleer. Het valt, geloof ik, niet te ontkennen, dat door deze beschouwingen de methode van verklaring der uitgangswetten strenger is geworden, en dat de „Elementarbücher" inderdaad de wetenschappelijke behandeling der Germaansche talen een flinken stap vooruit gebracht hebben. Of zij daarom echter geschikt zijn om beginners den weg te effenen tot de studie dier talen, is een tweede. Streitberg heeft zelf in zijn voorrede tot de Urg. Gr. zeer juist den Circulus vitiosus aangewezen, waarbinnen de bewerkers dezer boeken gebannen zijn. Om de klank-en vormleer der verschillende Ger tongvallen historisch te-maansche leeren begrijpen, moet de beginner bekend zijn met de wetenschappelijke basis, de Urg. Grammatik; maar aan den anderen kant veronderstelt deze weer o. a. de kennis (althans de empirische) der overgeleverde Oudgermaansche taalvormen. Vbor deze onoverkomelijke moeilijkheid stond dus ook de schrijver van het ,,Mhd. Elementarbuch", en het is geen verwijt, wanneer ik zeg, dat hij den lezer voortdurend van de meest elementaire zaken leidt tot de meest ingewikkelde en Kleine mee-delingen over boekwerken. duistere quaesties van linguistiek en wat daarmee samenhangt: phonetiek, rhythmiek enz.: deze tweeslachtigheid lag in den aard der hem gestelde taak. Evenmin is het zijn schuld, dat de voor den gebruiker dezer serie onmisbare schakel tusschen de Mhd. en Oud taalperiode ontbreekt,-germaansche doordat het Althochdeutsche Elementarbuch nog niet is verschenen. Hij kon dus bijv. de ontwikkeling van den 'Umlaut', van den 8-klank, nergens aan vastknoopen, zoodat (lie hier zoowat in de lucht hangen. Overeenkomstig het doel dezer uitgave, een leidraad te geven voor de studie van het Mhd. in haar geheelen omvang, gaat aan het grammatisch gedeelte een inleiding vooraf ter oriënteering. Daarin worden vooreerst de voornaamste hulpmiddelen opgesomd voor de studie der taal: tijdschriften, woordenboeken, spraakkunsten en „Hülfsmittel für das Quellenstudium." De laatste zijn zeer onvolledig; Kürschner's 'Nationalbibliothek' is misschien opzettelijk weggelaten, maar waarom bijv. Bartsch `Liederdichter', Schauf fier 'Quellenbüchlein' e. d.? — Daarna wordt het begrip 'Middelhoogduitsch' omschreven. M. verstaat daardoor de tongvallen van Opper-en Midden -Duitschland van 1150-1350, met uitzondering echter van het Ripuarische gebied tusschen Linz en Düsseldorf, dat eigenlijk ook tot Midden-Duitschland behoort. De verschillende dialecten worden volledig opgesomd en plaatselijk omschreven, met uitvoerige opgaven, waar alles te vinden is. Welk een nauwgezette studie de sehr. van dit punt gemaakt heeft, blijkt uit de geheele behandeling der klanken vormleer. Steeds tracht hij het besef levendig te houden, dat het Mhd. geen eenvormig geheel is, maar voortdurende overgangen en wisselingen, van tijd tot tijd, als van oord tot oord, vertoont. Reeds alleen daardoor verdient het werk van M. een plaats naast de voortreffelijke Mhd. Gr. van Paul. Wat de quaestie omtrent de Mhd. schrijf betreft, meent M., mij dunkt-taal terecht, dat in de dichtwerken der 13de eeuw, zonder twijfel met succes, gestreefd werd naar gelijkvormigheid op den grondslag van het Alemannische (en Oostfrankische?) dialect. Van deze „normale" vormen gaat hij dan ook uit. — Het slot van de Inleiding vormt een lijst van Mhd. proza-en dichtwerken en uitgaven. Naar volledigheid werd hier niet gestreefd, maar onder IIa had dan toch wel V. d. Hagen's ' Gesammtabenteuer' vermeld mogen worden. Ook is het mij niet duidelijk, volgens welk systeem de uitgaven van afzonderlijke schrijvers zijn opgegeven. Van 'Meier Helmbreht' bijv. worden de uitgaven van Haupt en Keinz genoemd, maar niet die van V. d. Hagen (in de `Gesammtabenteuer') en van Lambel ('Erzählungen und Schwänke'). De eigenlijke Spraakkunst bevat, behalve klank-en vormleer, ook een hoofdstuk over syntaxis. Daarop volgen tien teksten (proza en poëzie), zes in de 'normale' spelling, de vier laatste in den door de hs. overgeleverden vorm. Het boek wordt besloten door een woordenlijst, met 554 Kleine mee-delingen over boekwerken. verwijzingen naar de grammatica; maar een Index ontbreekt, tot groot ongerief van den gebruiker. Wat nu de klank-en vormleer betreft, zeide ik reeds, welke methodische en paedagogische bedenkingen ik heb tegen den opzet van het, geheel. De wetenschappelijke waarde van dit gedeelte wordt er niet door aangetast; het is een model van Duitsche vlijt en grondigheid. De taak, het Mhd. te plaatsen in het kader van de Oudgermaansche taalgeschiedenis, zooals die door Streitberg in grondlijnen was ontworpen, heeft M. met succes volbracht. Hij legt daarbij een verbazende belezenheid en detailkennis aan den dag, zoo zelfs, dat men zich wel eens afvraagt, of zulk detailleeren voor een studieboek niet te ver gaat. Het schijnt mij toe, dat door dit samenpersen van een massa stof in een beknopt bestek de uiteenzetting der hoofd vaak geleden heeft. Eenige-zaken aanmerkingen, die ik mij veroorloof, zullen doen zien, dat de redactie van den tekst hier en daar onnauwkeurig of onduidelijk is, hetgeen misschien voor een deel aan te groote beknoptheid is te wijten. In het hoofdstuk: `Die Aussprache des Mhd.' wordt van sommige vocalen, bijv. i, e, iu, ei, ie, de uitspraak vermeld, maar van andere, zooals ou, uo, üe, is alleen de spelling opgegeven. Zoo wordt ook (blz. 28, 5) uitvoerig over den `open' en `gesloten' o-klank gesproken, terwijl in dezelfde paragraaf de qualiteit der Mhd. ö met stil wordt voorbijgegaan. Op-zwijgen blz. 26, § 26, staat te lezen, dat de á vermoedelijk doorgaans geen zuivere a-klank meer was. Maar hoe ze dan klonk, vernemen wij niet. Er had althans moeten verwezen worden naar §§ 149, 150. Op blz. 33, 3 leest men: `Auch eh zwischen Vokalen ent etymologischer Geminata-spricht (— and. hh)' — om dit in te zien, is natuurlijk kennis der Ohd. klankleer noodig — `ebenso wird intervokalisches sch (aus and. ee) zunächst den Wert von sä gehabt haben, vgl. § 118'. — Slaat men nu de aangehaalde § 118 op, dan vindt men omtrent deze geminatie niets, en moet nu maar raden, welk verband er bestaat tusscben de Westgerm., Ohd, hh uit intervocalische hj, k en de Mhd. is uit intervocalische Sc. Zoo betwijfel ik ook, of de beginner wijs zal worden uit de formuleering van den Mhd. uitgangsregel op blz. 37 (die daarenboven een zeer storende drukfout bevat): Beachtet man, dass es sich bei dem Wechsel von h nach eh (lees und eh!) .... sowohl um eine Verhärtung im Auslaut als eine Erweichung im Inlaut handelt', enz. Wat hier de hoofdzaak is: 'Verschärfung im Auslaut nach kurzen Haupttonvokalen is in het voorafgaande zóo terloops vermeld, dat het voor iemand, die niet reeds op de hoogte van het onderwerp is, onverklaard zal schijnen. Een soortgelijker indruk ontvang ik van het Kapitel Akzentlehre. Het gecondenseerde extract, dat het 'Elementarbuch' hier op 10 blz. aanbiedt, is voor hem, die zich in Kleine mee-delingen over boekwerken. 555 de litteratuur over dit onderwerp ingewerkt heeft, volkomen duidelijk, maar geheel onvoldoende voor den beginner. De in de leer der metriek en rhythmiek gebruikelijke notaties ,x of s„x' worden o. a. zonder eenige inleiding of toelichting gebezigd. Typisch is Anmerkung 3 op blz. 51: „Für die Behandlung der Wörter von der Gestalt , im Vers z. B. MF 18, 17 diu náhtegal !st geswéiget." Dat wil dus zeggen, dat woorden als náhteg el in verzen de waarde kunnen hebben van éene heffing en daling. Maar waaruit moet dit hier blijken? Zoekt men het aangehaalde vers in MF, dan vindt men, dat de strophe in ieder vers vier heffingen veronderstelt, zoodat moet gelezen worden diu náhtegdl ist geswéiget. Bartsch DL schrijft dan ook nahtegale, om de ontbrekende daling aan te vullen. In elk geval mocht M. de lettergreep gal niet als noteeren, met het oog op hetgeen hij zelf § 68 omtrent 'Vokalschwund hinter r l' zegt. Zulke laconische, losweg neergeschreven opmerkingen kunnen een nauwgezet student, die wil begrijpen, wanhopig maken. Dadelijk in het begin van het zesde Hoofdstuk stuit ik op het volgende. In § 48 staat: de Mhd. é ('gesloten') is o. a. = Ohd. Oudgerm. e ('open') vóor 8, sch: nést, waste, swéster, dréschen enz. Voorts: Mhd. é erscheint in bèlliz, bèlz, véls enz. Er wordt nergens naar verwezen, noch met een enkel woord uitge legd, waarom hier een gesloten é wordt aangenomen, en hoe die te verklaren is. Op blz. 66 wordt dan ter verklaring van wésse enz. terug verwezen naar deze § 48. Dat noemt men iemand van 't kastje naar den muur sturen! Van den palataliseerenden invloed van á hoort men later toevallig iets in § 74 Anm. 2, naar aanleiding van weschen e. d. In § 57 is o. a. sprake van ,,and. obd. iu (geschrieben iu), md. ') io, eo, urgerm. en vor Labialen und Gutturalen". De notatie u wordt noch in dit boek, noch in de Uri;. Gr. verklaard; de lezer moet de beteekenis gissen uit e o? Er wordt wel verwezen naar Wilmanns DGr. (I) § 184, § 219, maar in § 184 (blz. 167) zegt W. alleen: `das oberdeutsche in vor Gutturalen und Labialen muss verschieden gesprochen sein', zonder dit verschil nader aan te duiden, en § 219 (foutief 291) heeft niets met iu uit te staan, maar handelt over 'Monophthongierung'! Onduidelijk is ook op blz. 64: 'Inf. frouwen (aus *frauwjan für *frawjan UGr. § 131)'. Om den ontbrekenden schakel *frawwjan < frauwjan in te vullen, is kennis der Ohd. klankleer noodig. Op de volgende blz. worden de praet. vormen van decken op deze lakonieke wijze verklaard: décken 'decken' (*thakkjan) 2) Prät. dacte dahte ('thahhida). Ik beklaag den student, die uit thahhida (met Westgerm. klankverschuiving ?) de vor ') Duidelijker zou zijn: altmitteldeutsch. ) Het teeken dorn is hier en verder door th vervangen. 556 Kleine mee-delingen over boekwerken. men dacte en dahte moet destilleeren. Het Oudgerm. praeteritum luidde zonder bindvocaal thakta > thahta = Ohd. dahlia; dacta heeft de, k uit den stam van het praesens ontleend. Het Kapitel over de 'Wandlungen des Vokalismus' is zeer leerrijk. De invloed van het accent op de quantiteit speelt natuurlijk daarin een groote rol. Het schijnt, dat M. deze quaesties met voorliefde heeft bestudeerd. Er zijn sommige zaken, waarin ik hem niet volgen kan. Zoo is het mij (blz. 96) niet duidelijk, waarom in Nhd. woorden als Aar, Heer, Tür, viel (uit Mhd. ár, hr, t n, eil) niet evengoed `Formenübertragung' kan aangenomen worden, als bei Saal, Spiel, die verklaard worden door de casus obliqui Saale, Spiele. Verdere kleinigheden zal ik achterwege laten. Mijne meening over de paedagogische waarde van deze klank-en vormleer is, dat zij voor meergevorderden zeer nuttig en leerrijk zal zijn, maar dat ze voor beginnenden te veel in bijzonderheden afdaalt, en niet met de noodige nauwkeurigheid en helderheid gesteld is. Over het syntactisché gedeelte wil ik liever niet veel zeggen. Het zou onbegonnen werk zijn, zoo ik al de bedenkingen, of ook maar de gewichtigste, die ik er tegen heb, wilde te berde brengen. Het schijnt mij toe, dat M. door de hem gestelde taak is hier gedwongen geworden, zich op een terrein te begeven, waarop hij minder goed thuis was. Daardoor alleen kan ik mij zóo groote gebreken in het werk van een zóo degelijken geleerde verklaren. Wie iets van Mhd. syntaxis wil weten, doet beter, zich aan het boek van Paul te houden. J. J. A. A. FRANTZEN. Amsterdam, Oct. 1900. Het oude Nederlandsche Lied. Wereldlijke en geestelijke liederen uit vroegeren tijd. Teksten en melodieën, verzameld en toegelicht door F. VAN DUYSE. All. 1. — 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. Antwerpen, De Ne Boekhandel. 1900.-derl. „'Het oude Nederlandsche Lied' verschijnt in afleveringen van 4 vel of 64 bladzijden, royaal 8° formaat, tegen de prijs van fl. 0.90, of fre. 1.90 per aflevering. Het gehele werk zal uit ongeveer 35 afleveringen bestaan en binnen ongeveer 3 jaar gereed zijn. Men tekent in voor het gehele werk." — „'t Nut gaf een staalkaart van onze volksliederen, de heer Coers een bloemlezing." En Van Duysse 't eerste weten -schappelik oudnederlands Liedboek. Zowel voor de teksten geldt dit, die de auteur niet met een stamboom-theorie tot een oertekst construeert, maar die hij alle afdrukt; waarvan hij plaats en tijd zo mogelik aangeeft en vergelijkt met oudere en jongere buitenlandse, met gelijkluidende of verwante; enkele uitdrukkingen en toespelingen wor Kleine mee-delingen over boekwerken. den verklaard. Maar ook geldt het de melodie, waarbij de uitgever variante wijzen hier en elders aanwijst. Als 't gehele werk kompleet is, hopen we er in biezonderheden nader op terug te komen. B. H. Het leven der Taal, inzonderheid dat van het Neder door P. J. VAN-landsch, MALSSEN Jr., hoofdonderw. te 's-Gravenhage. — 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff. 80. (VIII, 258 en X blz.). „Dit boek is bestemd voor alle ontwikkelden die behoefte gevoelen over hun taal, of over taal in het algemeen na te denken; inzonderheid voor onderwijzers. Het doel is, hun oogen en ooren te openen voor de verschillende verschijnselen van het taalleven; de verhouding tusschen dialect en algemeene taal te leeren kennen; het conventioneele der spelling te doen inzien. Dat de taal leeft en groeit, wordt en verwordt, moet hun helder bewust worden; evenzoo hoe de zoogenaamde grammatische figuren ontstaan zijn. De voorbeelden zijn gewoonlijk ontleend aan de Nederlandsche taalgeschiedens. De leidende gedachte is aan H. Paul Prinzipien der Sprachgeschichte ontleend. In hoofdzaak vindt men hier dezelfde argumenten, vaak dezelfde opeenvolging der onderdeelen. Wat De oorsprong der taal betreft, daarin heb ik mij bij Jespersen Progress in Language aangesloten. Ik verwijs naar Taal en Lette VIII, 521-24: -ren „Ieder aankomend taalman dient zich met Paul's Prinzipien vertrouwd te maken. En ook voor de lagere onderwijzer, vooral als hij meer in 't biezonder zich op taal toelegt, mischien zelfs als-studie eksamienator in taal fungeert, is Paul's werk dringend aan te bevelen. Al heeft hij niet direkt met alles te maken, wat tot de 'Prinzipienlehre' behoort, zo is er toch heel wat voor hem in te vinden, dat hem zonder twijfel een beter inzicht in taal en taalleven zal geven als hij te voren had. Dit 'betere inzicht' mag niet langer het voorrecht van enkelen zijn, maar moet, om zo te zeggen, gemeengoed worden. Dat wordt hoog tijd. — Zou er voor de lagere onderwijzer niet een heldere en doeltreffende uiteenzetting van de 'taalprinsiepes' zijn samen te stellen, die hij nodig heeft te weten ?" Uit Een woord vooraf. [Wij haasten ons alvast het heuchlik verschijnen te melden van dit boek, dat vele nieuwe Principes over Taal vrij goed, en op enkele uitzonderingen na konsekwent uiteenzet. Waar echter helaas de S. Paul's Pr. in de steek laat, wordt zelfs de Grammaire Raisonnée binnen gesmokkeld. We hopen meer in biezonderheden er op terug te komen. REV.] 558 Kleine mee-delingen over boekwerken. Tijdschrift tot bevordering van de studie der Paedagogiek, onder redactie van J. GELUK en A. DE RAAFF. Nieuwe reeks. — Groningen, P. Noordhoff. Gr. 8°. le jrg. le afl. Per jrg. f 2.50, fr. p. p. f 2.75. Het tijdschrift zal voortaan niet heten: Nieuw Tijdschrift, maar Tijdschrift tot bevordering van de studie der Paedagogiek. „Deze geringe naamsverandering beduidt echter geenszins verandering van richting. Eenige toelichting dienaangaande schijnt echter niet overbodig. Immers de meening is verspreid, dat die richting zou zijn exclusief Herbartiaansch; dat met name één van ons beiden zou zweren bij „den Meester" en geen ander naast hem erkennen. Maar dat is niet waar. Het bedoelde redactielid is, ja, een warm vereerder van den Paedagoog, die hem veel geleerd heeft; doch hij drijft die vereering niet zóó ver, dat hij blind zou wezen voor het goede bij anderen. Hij erkent daarentegen gaarne, dat de Wetenschap nimmer uitgeleerd wordt, dat dus de paedagogiek bij Herbart niet mag blijven staan, evenmin als ze dat gedaan heeft bij diens groote voorgangers. Slechts meent hij, dat Herbart aan de opbouwing dier paedagogiek meer dan iemand heeft gewerkt, doordat hij haar wist te gronden op psychologie en ethiek, en dat de taak der opvoedkundigen na hem moet zijn, verder uit te werken, wat hij heeft begonnen zoowel in de wetenschap als in de practijk: in huis, school, kerk en staat. Het tijdschrift verschijnt om de 3 maanden in afleveringen van 4 vellen druks." Uit het Prospectus. De wereld in! door G. J. LiaT- HART en H. SCHEEPSTRA. derde stukje, 2de druk. — Groningen, J. B. Wolters. „De wereld in! Deze titel drukt een beginsel uit. We hebben ons best gedaan, ons aan dit beginsel te houden. Wie de boekjes opmerkzaam leest, zal 't niet ontgaan, dat de inhoud der lessen rekening houdt met den tijd van 't jaar. Om de lesjes voor de leerlingen aantrekkelijker te maken, handelen ze over dezelfde kinderen, met wie de schooljeugd dus een halfjaar of langer meeleeft. Met Nederlandsche toestanden is voortdurend rekening gehouden; we hopen, dat de boekjes daardoor een echt Nederlandsch karakter hebben gekregen." Uit het Voorbericht. Nieuwe boeken. NIEUWE boeken: BETSY STRANG, Gevallen bloesems. Sprookjes, versjes, schetsjes en verhaaltjes. Gorinchem, J. Noorduyn & Zoon. 8°. (190 blz., m. 1 portr.). Geb., verg. op snêe f 1.50. W. BROUWER, Vriendschap. — Dankbaarheid. Twee verhalen voor jongens. Geïllustreerd door Wm. Steelink. Rotterdam, Wenk & Birkhoff. 8°. (III, 217 blz.). f 1.25; geb. f 1.75. F. H. VAN LEENT, Voor oogjes en hartjes. Kleine vertellingen en gedichtjes, met een groot aantal illustraties. 2e druk. Zutphen, Schil Gr. 16°. (164 blz.). Geb. f 1.90.-lemans & Van Belkum. G. A. HENTY, Lotgevallen van twee jongens in Transvaal. Geïllustreerd verhaal, uit het engelsch. Amsterdam, Uitgevers-maatschappij „Vivat". 8°. (VII, 146 blz., m. 6 pltn.). f 0.75; geb. f 1.25. JOHAN VAN LOENEN, Op de Noordzee. Met 4 platen, naar teekeningen van B. Beuninck. Utrecht, W. de Haan. Gr. 8°. (183 blz.). Geb. f 1.90. Mrs. MOLESWORTH, De jongens en ik. Een kinderverhaal, verteld door een kind. Naar het engelsch door Annie de Graaff. Utrecht, W. de Haan. 8°. (236 blz., m. 6 pltn.). Geb. f 1.60. Mevr. H. STUTEN-VAN YSSELsTEIN, Loppenkoning en andere verhalen voor jonge kinderen. Met illustraties van L. W. R. Wenckebach. Amsterdam, Scheltema & Holkema's Boekhandel. 8°. (136 blz.). Geb. f 1.90. W. BERTRANT, De Ridders van de Rozenorde. Avonturen en krijgsbedrijven van vier jonge zeehelden onder admiraal Drake. Naar het duitsch. Amsterdam, H. J. W. Becht. Gr. 8°. (V, 386 blz., m. 8 pltn.). f 2.40; geb. f 2.90. JOHANNA, Roberts beschermengel. Een oorspronkelijk verhaal voor jongelieden. Nijkerk, G. F. Callenbach. 8°. (223 blz., m. 4 pltn.). f 1.—. HENNY Kooi, Zonneschijntje. Een verhaal voor meisjes. Uit het hoog -duitsch door Marie Honig. Zutphen, Schillemans & Van Belkum. Gr. 8°. (V, 205 blz., m. 4 pltn.). Geb. f 1.90. Bibliotheek voor jongens en meisjes, onder redactie van Nellie. Amsterdam , S. L. van Looy. XIII. HENDRIK EBEN, De wonderlamp. Een vertelling uit het Oosten. Met illustraties van J. B Heukelom. Gr. 8°. (VII, 137 blz., m. 4 pltn.). f 1.25; geb. f 1.75. De Nieuwe Bibliotheek voor de jeugd, onder redactie van J. Stamper i us. Heuden, L. J. Veerman. 8°. Per serie (6 ditjes), gecart. f 3.60; geb. 5.70. XIVe serie, no. 4: MEVR. GEVANEE, Toch niet gestrand. (100 blz., met 3 pltn.). Geoart. f 0.75; geb. f 1.10. J. C. HOMOET, De bruine prins en zijn vrienden. Een verhaal uit de eerste jaren der Oostindische Compagnie. Met 8 platen. Nijkerk, G. F. Callenbach. Gr. 8°. (211 blz.). f 1.25; geb. f 1.75. 560 Inhoud van Tijdschriften. INHOUD van Tijdschriften: De Nieuwe Gids, afl. 3, Nov. 1900: Frederik van Eeden, Verzen. — J. de Meester, Geertje. — Willem Kloos, Verzen. — Adriaan van Oordt, Leicestershire. — Dr. H. J. Boeken, Een Middag Verzen. — Dr. H. J. Boeken,-wandeling. — J. Reddingius, Iets over den stijl van Vergilius. — Joh. W. Broedelet, Dramatisch overzicht. — Willem Kloos, Literaire Kroniek. De Gids, No. 12, Des. 1900, o. a.: Mr. G. H. Betz, Tollens' vrijage — Prof. A. G. van Hamel, Universitaire studie. Congres-herinneringen. — Hélène Lapidoth-Swarth, Sonnetten. Elzevier's Geïll. Maandschr., afl. 12, Des. 1900, o. a.: Herrn. Robbers, De bruidstijd van Annie de Boogh (slot). — C. Louis Leipoldt, De Rebel, een episode uit den Boerenoorlog van 1900. Woord en Beeld, Nov. 1900, o. a.: M. A n t i n k, 'tKommieske. Tweemaand. Tijdschr., afl. 6, Nov. 1900, o. a.: Ary Prins, De Heilige Tocht (vervolg). — Cyriel Buysse, Maria. — Herman Lysen, Schetsen. — Albert Verwey, De Gelukkigen. — Frederik van Eeden, Uit het Lied van Schijn en Wezen. -- J. Reddingius, Verzen. De Tijdspiegel, No. 12, Des. 1900, o. a.: W. J. Kühler, Walter Scott. — Dr. L. Knappert, Twee tegenvoeters. — G. J. van der Hoeve, Paria (slot). Dietsche Warande en Belfort, no. 10, Oct. 1900, o. a.: M. E. Belpaire, Het landleven in de letterkunde. De Navorscher, 50e jrg., afl. 9, 1900, o. a.: Dr. J. W. Muller, Musico. Volkskunde, Tijdschr. v. Ned. Folklore, 13e jrg., afl. 3: A. van Wer ontucht in het oude Gent. — Dr. A. Beets en Dr. L.-veke, De Knappert, Palmpaasch. — A. de Cock, Spreekwoorden en zegswijzen, afkomstig van oude gebruiken en volkszeden. — A. de Cock, Volksliederen: 1. Het Liedje van Loura; 2. In den Franschen tijd. — Boersche grappigheid. — Kroniek. — Vragen en aanteekeningen. Beiträge zur geschichte der Deutschen Sprache und Literatur, unter mitwirkung von Hermann Paul und Wilhelm Braune, herausgegeben von Eduard Sievers. XXV. Band. 2. u. 3. Heft, u. a.: W. van Helten, Zu den Malbergischen glossen und den salfränkischen formeln und lehnwörtern in der Lex Salica. Seite 225-542. [„Ich bin bei einer nachprüfung von Grimms, Kerns und anderer deutungen dieser elemente des salfrk. sprachschatzes vielfach zu von den bisher vorgeschlagenen fassungen mehr oder weniger abweichenden resultaten gelangt, die ich hier nebst einer erörterung der in der Salica überlieferten salfrk. lehnwörter dem sich für die forschung dieses germanischen dialektes interessierenden gelehrten publicum unterbreiten möchte. "]