NEDERLANDSCHE
lUi'l'SORAP$ DER NEDERI ANDSOHE LETTD,J{
TE LEIDEN.
7de JA.ARGANG.
LEIDEN. - ~. J. l1RILL.
t887.
TIJDSOHRIFT
VO.lB
T A A L- E LET TER KUN D Et

TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
rr A A L- E N LET TER KUN D E,
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE
TE LEIDEN.
7de JAARGANG.
----o<><~-
LEIDEN. -- E. J. BRILL.
-1887.
REDACTIE
DE LEDEN DER COMMISSIE VOOR TAAL- EN LETTERKUNDE
BIJ DE MAATSCHAPPIJ:
J. TEN BRINK.
H. KERN.
A. KLUYVER.
H. E. MOLTZER.
J. VERD.A.M.
M. DE VRIES.
I N HOU D.
Bladz.
J. W. MULLER, De taalvormen van Reinaert I en II 1.
I. Vocalen. 5.
11. Consonanten . 'd.
lIl. Conjugatie. 44.
IV. Declinatie; A. SubstanGiva 57.
B. Adjectiva . i5.
C. Pronomina. iS.
G. BUSKEN RUET, Van Sinte Brandane, vs. 137-260. 85.
J. A. WORP, Apollo's Harp (1658) 92.
M. DE VRIES, Van den Borchgra V6 van Couchi. Fragmenten. 97.
Inleiding. 97.
I. Fragment uit Atrecht . 134.
IJ. Fragmenten uit Heeswjjk. Eerste fragment. 161.
Tweede fragment 186.
Bijlage: I. Sca vote . 237.
11.1mbare . 240.
lIl. Zimperlijc 247.
IV. Nog een fragment van Couchi 248.
J. W. MULLER, Mr. Henric van A .. cmaer 251,
J. H. GALLÉE, Saksische namen vw planten en delfstoffen 261.
M. DE VRIES, Een fragment van de tweede vertaling del' Rose. 282.
R. E. MOLTZER, Over woeker. Middelnederlandsch fragment 292.
J. VERDAM , Custinge 302.
A K., Bladvulling . 319.

DE TAALVORMEN VAN REINAERT I EN Il.
De volgende bladzijden bevatten de uitkomsten van een vergelijkend
onderzoek der taalvormen van Reinaert I en Il. In
de eerste plaats is daarbij mijn doel geweest, eene bijdrage te
leveren tot de vaststelling van een en zuiveren, critischen tekst
der beide werken. Zeker hebben de beide Reinaert-gedichten
op een dergelijk onderzoek, dat eene scheiding tusschen dichter
en afschrijver althans gedeeltelijk mogelijk maakt, vóór
andere gedichten aanspraak, niet alleen uit hoofde van hunne
hooge innerlijke waarde, maar ook omdat zij juist de oudere
en de jongere periode van hEt Middelnederlandsch vertegenwoordigen,
en bovenal omdat de op het uiterst slechte en slordige
hs. b berustende tekst van II, zelfs in den vorm, dien de
uitgave van Prof. Martin er aan geeft, zulk eene grammatische
»taalzuivering" dringend noodiE: heeft, veel meer dan I, waarvan
hs. a een in grammatisch opzicht nauwkeurig, althans
niet moderniseerend afschrift schijnt te zijn 1).
Daarbij kunnen deze onderzoekingen later wellicht een en
ander opleveren voor de nadel'e bepaling van tijd en plaats
der beide werken. Men neemt op grond der voorkomende
plaatsnamen, enz. gewoonlijk aan, dat I vóór 1250 in OostVlaanderen,
Il omstreeks 1375 in West-Vlaanderen is geschreven,
terwijl hs. a omstreeks 1400 door een Vlaming, hs. bomstreeks
1425 (door een Hollander?) vervaardigd zou zijn 2). Deze meening
wordt door de taalvormen over het geheel bevestigd. Het
1) Zie hierover Ojb. 1 vlgg.
2) Zie Martin, Einl. I vlgg., XVI vlgg.
1
2
groote verschil tusschen den oorspronkelijken dichter en den 0111-
werker bestaat hierin, dat, terwijl de laatste volstrekt niet
zuiver Westvlaamsch schrijft en herhaaldeliJk van Maerlant
afwijkt, »Willem die Madoc maecte" telkens opnieuw blijk
geeft van buitengewone zuiverheid en nauwgezetheid in zijne
taal en zijne rijmen, zoodat men hem ook ten opzichte der
techniek gerust onzen voortreffelijksten Middeleeuwschen dichter
mag noemen: ik wijs slechts op zijne e-, 0- en oe-rijmen,
op welke punten hij allen, ook Maerlant, in zuiverheid overtreft.
Tevens hoop ik iets bij te dragen tot de chronologie
van verschillende: verschijnselen; immers op de vraag, waar
en wanneer, tot of sedert welken tijd deze of die vorm "gangbaar
is geweest, mo(~ten wij in vele gevallen nog het antwoord
schuldig blijven. Vooral op het vocalisme, de apocope der slot-e
en de wissel vormen heb ik daarom mijne aandacht gevestigd;
ik heb mij hierbij niet laten afschrikken door de dikwijls onzekere,
of op zich zelve weinig beslissende uitkomsten, gedachtig
aan hetgeen Dr. Franck, AfdA. 5. 83-4, over de
noodzakelijkheid en het nut van dergelijke detailstudiën gezegd
heeft.
Gewoonlijk heb ik alleen de feiten gegeven 1), soms ook door
vergelijking van oudere of jongere dialecten eene verklaring
beproefd i dikwijls heb ik mij echter moeten bepalen tot eene
statistiek der vormen, zonder tot eenig bepaald resultaat te
kunen geraken omtrent het deel van den dichter en van den
afschrijver. De groote moeilijkheid is juist hierin gelegen, dat
1) Veel van het door mij opgemerkte was reeds door Prof. Franck in zijne Mnl.
Gramm., of door Prof. Martin in zijne uitgave behandeld: ik heb dan meestal daarheen
verwezen. Het eerste stuk van Prof. Van Helten's Mnl. Spraakkunst kwam mij
eerst in handen, toen het achterstaande reeds grootendeels bewerkt en geschreven
was; in den daar verzamelden schat van bewijsplaatsen bevinden zich natuurlijk ook
vele uit den Rein.; om die reden alles, wat daar reeds vermeld werd, hier te
schrappen, scheen mij echter onnoodig, en, in het belang van een volledig overzicht
der eigenaardigheden van R. I en Il, ook ongewenscht. - Nadat ik het volgende
reeds bij de Redactie had ingeleverd, verscheen Prof. Van'" Helten's uitgave van
Reinaert I.
:3
men in I en in Il (vervolg) met dichter en afschrijver, in II
(omwerking) met dichter, omwerker en beider afschrijvers te
doen heeft. Hier komt nog bg de onzekerheid aangaande de
»vorlage" van den omwerker: immers de tekst van I, dien wij
kennen, wijkt zeker van het origineel vrij sterk af; waarschijnlijk
zelfs heeft de omwerker een hs. van I voor zich gehad,
dat in vele opzichten nader aan het oorspronkelijke stond dan
de redactie van a: er is dus eigenlijk sprake van een origineel
(x), eene gewijzigde redactie, waarvan a, en eene omwerking,
waarvan b een afschrift is i)! Vooralsnog zijn dan de rijmen dikwijls
de eenige, hoewel lang niet altijd vaste steun. Bovendien
mag men uit het feit, dat iets door den omwerker uit I be/wuden
is, nog niet altijd afleiden, dat dit voor hem een gewone
vorm of een gewoon woord Wits: alleen wat ook in de afwijkende
gedeelten der omwerking en in het vervolg, en dan nog in
het rijm voorkomt, is zeker van den dichter van Il. Immers dat
hij om niet al te veel» overhoop te halen" op sommige plaatsen
woorden, rijmen of vormen behield, die eigenlijk in zijnen tijd
verouderd 2), of in zijne streek »ongehoord" waren, is niet
onwaarschijnlijk. Wanneer (om van poëtasters als Velthem niet
te spreken) reeds een dichter alEl Maerlant »om vrai te houdene
rijm ende sin", dus uit Heimn ot" , en ook wel om eene algemeen
verstaanbare schrijftaal te bezigen, vaak buiten zijn eigen
dialect ging, dan zal eene eeuw later de vermenging der dialecten,
waarop deze min of lDeer algemeene schrijftaal be-
1) Zie hierover Ojb. 4 vlgg. De onderlinge verhouding der verschillende redacties
hoop ik later nog eens opnieuw met h lt oog op de tekstcritiek te onderzoeken.
Enkele plaatsen zijn hierachter reeds terloo ps behandeld.
2) Men zie een voorbeeld van deze Middeleeuwsche manier van overnemen bij
Mr. S. Muller Fz., Die Holl. Cronike v. (. Heraut (Bijdr. v. Vad. Gesch. 3e Reeks,
H, blz. 1 vlgg.), waar geheele passages uil. Stoke vrijwel letterlijk zijn ingelascht in
eene kroniek van c. 1.1.00, waaronder alleJ"lei uitdrukkingen, die in \lien tijd waarschijulijk
niet meer gangbaar waren. Zoo heerscht er in de taal van II zeker eene
vrij groote ongelijkmatigheid tusschen de oudere. uit I overgenomene, en de nieuwere,
oorspronkelijke gedeelten.
4
rust 1), zonder twijfel veel verder gegaan zijn. Bovendien is onze
omwerker vooral niet angstvalliger en nauwgezetter dan Maerl.,
een zuiver, onvermengd dialect behoeft men bij hem niet te
verwachten, en het gaat dus niet aan, alles wat niet in dat
dialect thuishoort, voetstoots te verwerpen en onecht te verklaren,
iets waartoe men in I op grond der buitengewoon zuivere
oudvlaamsche taal van het geheele gedicht wel degelijk bet
recht heeft. Ten gevolge van dit alles is eene beslissing tusschen
omwerker en afschrijver dikwijls zeer moeilijk.
Meestal zijn hier de plaatsen van II aangehaald uaar Groebe's
afscbrift 2) (doch naar de telling van },-L 's uitgave, die ik ook
voor I gebruikt heb); bij onbelangrijke verschillen (i of y, ghe
of ge, enz.) zijn echter zeer dikwijls de vormen en de spelling
van M.'s uitgaaf behouden. De door het rijm bewezen plaatsen
heb ik altijd van (:) voorzien, behalve bij de apocope van den
innn. en bij de declin. der znw. en bnw., waar alle plaatsen,
tenzij het tegendeel vermeld is, in het rijm staan. Voor de door
mij gebruikte verkortingen :1) verwijs ik naar Ojb. (De oude en
de jongere bewerking van den Reinaert. Amst. 1884) blz. 1-
IV, waaraan ik toevoeg: F(rauck, Mul. Grammatik) , Verd(am,
Mnl. Woordenboek).
Aan Prof. Franck, die mij op de meest heusche wijze over
verscbillende punten hooggewaardeerde inlichtingen heeft gegeven,
breng ik hier mijnen welgemeenden dank.
1) Zie o. a. F. 3, Alex., Inl. LXXXIV.
2) Zie Ojb. III; waar dit afschr. eene door M. in de varr. niet opgegevene lezing
heeft (wat nog al eens voorkomt) heb ik altijd stilzwijgend de lezing van Gr. aan·
gehaald.
3) Bij vormen, die zeker alleen van de afschrijvers zijn, heb ik meestal van a en
b gesproken; in onzekere gevallen ook wel eens van I en Il: nit het al of niet aanwezig
zijn van bewijzende rijmen blijkt dan genoegzaam, of een vorm den dichter
of den omwerker, dan wel vermoedelijk alleen den afschrijvers mag worden toegeschreven.
5
I. Vocalen.
i. De oorspronkelijke a is nog bewaard in ghe(h) orsam
257212594 (:), /1694, dus ook iJl II. Bat (odium), dat alleen in II
/938, 3810, 5824, 7225 (:), 7681 (b) voorkomt, en geheel met
Hd. Itasz overeenstemt, moet in vorming van NnI. Iwat (uit
häte) verschillen (of kan het evenals an, dan 1), enz. berusten
op oudere apocope?); het bnw. hat (= ghehat »vijandig", zie
F. 17) komt evenzoo alleen in II voor /818, 3973 (:). Over dUJas
(vocat.) /940 (:), en pijpgheblas H64 (:) zie Franck, op Alex. blz.
397, Gr. 45; Van Helten, Tijdschr. 3. lIl; Verd. 2. 491; is
in dwas eene oorspronkelijke a, die door de, oorspronkelijk
alleen in de verbogen vormen thuis boorende , ä verdrongen
ware, onmogelijk? In elk geval wordt de a in deze vormen
voor 11 hierdoor toch wel bewezen, daar een rijm a: ä verder
niet voorkomt. De ä in de verbogen vormen der woorden met
a is in II nog bewaard, bijv. gemaec /3331 {:}, onghemake 4878 {:},
caeff 7301 (be), gheselscaeps 7497 (c; b: -scaps) , achterbaecs 4239.
I beeft altijd: waes, waest, enz. bijv. 226/, 1316/, 18901; 11 wast,
enz., zonder bewijzende rijmen; magltet (mach het): draghet wordt
door 1I , gesyncopeerd, behouden 3347/3347, maechs 14981 weggelaten.
I doorgaans: saels saelt, II: sals, salt I evenzoo cant 4219 ,
gaft 6785, enz 2). Evenzoo meel!tal ja mer , -like X jammer ,-like.
a X e 3). Wat den umlaut betreft, vermeld ik de volgende
vormen: geslechte 6552 (:) (F. 13), gestedicheit 4851, scende(n)
(b : a) /1339 (:) (scende f. of scent m., zie gl. Rij mb. en Franc.;
Verdam , Versl. Kon. Ac. 3de reeks 2. 297), kemden 5154,
wermen 5063 (:). bat en bet in I elk tweemaal, in II tweemaal
(eens overgenomen) bat 2235/2256, 3976, doch 8 maal bet
(alle:), dat dus zeker meer in gebruik kwam. 11 heeft eenmaal
laetst 4976 (:), meestal lest 3612, 3664, 3990, 5506, 5848,
1) Zie over deze woorden ben. bij Adv!Irbia.
2) Dart 239/, 3468/ is door M. te onrechte in daere veranderd, zie F.lIS, Anm.
3) Over e X a in geslegllen, enz., zie b,m. bij Conjugatie.
6
7088, doch nooit in 't rijm, ofschoon dit toch geenszins
onmogelijk was j is lest dus van den afschrijver? I kent geen
van beide.
weien: verdreien 6835 (c volgens M., volgens Gri.: ai: ai; b: aei:
aei), weidet 5361, dreide 5610 (beide in b) 1), vgl. gl. Hild. (Kil.
geeft weien als Sax. op, en in Gelderland luidt het ook nog
aldus). Is hierbij van umlaut sprake, of is ai (of ái?) 51) alleen
voor de e tot ei iplv. tot ê overgegaan (vgl. screien, Meie, enz.
F. 26)? In elk geval wordt ei voor TI niet bewezen; het za] ,
daar De Bo en Schuermans beiden aai als Vla. opgaven,
dus wel van den afschr. zijn.
TI kent umlaut van á tot ê in geberen 1925, weer (esset) 6656 (:),
weren /2484, /2922, /3185, verveert 3817 (:), vermeert 4221 (:) S) ;
mordeneere 128/ (: ombeere j /135: -aer: -aer) staat in I geheel alleen,
vermoedelijk is het dus van den af schr. van a, en moet
men lezen: -are: -are, evenals in TI; doch vgl. F. 39 over een
mogelijk -ere uit -ëre (ontleening van den umlautsvorm -êre
uit het Brab. of Limb. is in I hoogst onw:aarschijnlijk). Over
het geheel toont 11 dus meer neiging tot umlaut dan I.
wale en wel zijn eigenlijk twee verschillende woorden, zij
komen in I en 11 beide passim zonder eenig onderscheid voor.
Il heeft verder nog: nase 6091, naesgat 6078 (nese o. a.
793/821 (:», vaechde 7143 (:) naast veechde 7139, dienstmegen 5150
(? M. naar p: -maghede) , stm,,'en (staven) 6328 (Kil. geeft steve
op als vetus voor staf).
enden 3885 (:), entvoghel 6883 zijn onvlaamsche vormen, blijkens
het rijm echter eene vrijheid des dichters tegenover zijn
dialect. De Vlaamsche vorm was (en is) aend(e), zie De Bo en
Schuerm. i. v,' Verwijs, Inl. op Nat. BI. XXXVII en Taalk.
Bij dr. I. 223.
1) waÏlm 70540 (: leravBn) alleen in c, zeker van den afschrijver. lees met b:
draven (zie ook Verd. i. v.).
2) Of oorspr. ;, (zie Braune~ Got. gr. § 22; Beitr. 11. lil vlgg.) P
8) Overgang (zonder uml.) tot e voor -rt heeft volgens F. 69 alleen bij ii. niet
bij 4 plaats.
7
ba'raet X beraet (ook verraet) , maer X mer (beide passim)
zijn natuurlijk te verklaren uit het verzwakte accent, bij het
eerste woord gesteund door d,~ volksetymologie.
a X o. 11 uitsluitend: wopen /2172, 4325, 5859, 6655,
maar zonder bewijzend rijm. Pron. pers. fem. in I uitsluitend
hare, II in het rijm altijd hare, haer (zie ben. bij Pronom.),
buiten het rijm passim 110re, hoor, huer; dat deze vormen niet
in het rijm voorkomen, bew~st hier nog niet, dat ze van den
afschrijver zijn: waarschijnlij k: waren het de ongeaccentueerde
vormen, die natuurlijk alleen in het vers konden voorkomen,
terwijl haer dan vooral in he"h rijm stond (zie F. 47).
af in I uitsluitend (of, zoover ik weet, alleen 21/, in den
proloog, zie ben. blz. 13, noot 4), in 11 soms af behouden
] 798/1818, 2851/2841, en yerder 5266, 5305 (ave), 7486,
meestal vervangen door of /1924, /2094, en verder 3702,
4943, 4986, 5671, 5772, 7()83 , 7394, 7686 (alle:, zie verder
M.'s gloss.), evenzoo in samenstellingen. Volgens De Bo,
24 vlgg., kent het Wvl. te:~enwoordig uitsluitend of. ook in
samenstellingen I). Evenzoo wach, ach X och (zie gl.), doch niet
door het rijm bewezen 2).
e: ê. De volgende tabel geeft een overzicht dezer rijmen:
1) Zie verder ben. bij Adverbia.
2) Over ·ockt· en ·ackt· in de v'lrl. tijd en deelw. der ww. lJringken, enz. zie
ben. bij Conj.
ex:ëz
êz: êx 2)
-hede: I ~
ex in vreemde woorden:
e)el in vr. woorden:
ëz:êz
B. er.
ër:er
2r: ~r
-ert, -de: -ert, --êrt, -de: -êrt, -de
er in vreemde woorden:
f ex
êz Ie
ê
f ~r I er
-eert, de I.n vr. el. geon. : I-ert A -er t
-eren I. n vr. werk w.: I er A er
-eert I• n ppp. v. vr. ww.: II -Ae rt t
_ A ! er
er: er
ert: êrt
1) e + alle cons. behalve r.
96
49
3
I
1 (4
5 (incl. 1 : zichzelf 4) )
(/21)
4 (incl. 2873/?)
26
1
2 (375/, 425/)
7
1 (703/: zichzelf)
1 (203/?)
2 (127/(?), 3469/)
95
39
4
(Omwerking)
1 (/2961)
4
3 (ioc!. 1 : zichzelf)
II
4 (/21, /2077 , /2229 , /2833)
3
26
2 (/403, /453)
2 </1021, /3087)
4 <'1039, /1059, /1676, /2001)
1 (/2041)
1 ((3085)
1 (/2755)
15
3) -kede: -kede.
143
40
(Vervolg)
11 (ioc!. 1 : zichzelf5) )
1 (5590)
6
4 (5319, 5905, 6211, 7429)
7
11
5
39
12
6
1 (3817?)
2 (4121, 4800)
6 (iocl. 1 : zichzelf)
1 (5379)
3 (4746, 6733, 7327)
24
1 (4221)
2) e = zachtlange /I (Ogerm. /I), é = scherplange /lil (Ogerm. ai). 4) Een rijm van twee vreemde woorden op -/Iel.
00
A. ex. I)
ëx:ëx
êz 11)
hede:! eg; -ëx:ër er: 2r
ërt, ërt, de
-€rt, f:
I ë
€
I ër
~r
-in eigenn. { -~rt ert
in werkw.: , ~r t er
in f -~rt _ ~ I -ert
ërt: 11 cans. 2971/)
1 2
203/1)
127{ (1), 3469{)
incl. 11
(f21, ,/2229, (4
(/(11039, (/I luJde: -"ede.
incl. incl. = 11 e), d = ee -eel.
9
Hierbij heb ik, voordat ik er eenige conclusies uit trek, het volgende
op te merken. Ik heb alle rij'nen geteld, ook normale als ëx: ëx, om
de frequentie dezer rijmen tegenover de weinige onregelmatige in 't oog
te doen springen; opgesomd hEb ik de rijmen slechts, wanneer ze onregelmatig
en weinig talrijk of ~wijfelachtig waren; de rijmen als -hede:
-hede, die niets bewijzen heb ik daarom afzonderlijk uitgemonsterd.
Voorts verdienen de volgende woorden eenige vermelding wegens de
plaats, die zij in deze tabel verkregen hebben. Voor heden (hodie) heb
ik ë aangenomen, vgl. (behahe onze tegenwoordige spelling) Cosijn,
Noord en Zuid 1. 219 vlgg., en Franck, Etym. Wdb. i. v. Het rijmt
hier dan ook 3459 (?) 13458 op -hede, 4830, 6670 op ë, alleen 7300
op ê. - Onder de êx: ê.r l'ijmen!leb ik opgenomen 2075/2105,2081/2111 ,
waar bleeten, ghebleet op ê rijmt, zie beneden. - eten: creten 6479 heb ik
als ë: ë beschouwd. Wel kent Kil. 323 een ww. kreiten, kr~ten (d. i. ê)
»provocare", blijkbaar hetzelfde, als hetgeen Schuerm. 292 met • tergen,
plagen", en De Bo 571 met »kuijzen, verdrietig, vragen om iets" verklaren
(zie nog voor het Liml:urgsch: Onze Volkstaal 2. 222 i. v. en
vgl. gl. Lsp.), dat men wellich G alB causatief van krfjten »schreeuwen",
met eene latere intrans. beteek. (vgl. neigen, steig(er)en, enz.), zou kunnen
opvatten, doch eenvoudigèr is het, voor deze intrans. bet. een ww.
met zwakken vocaaltrap crëten (uit "kritón) aan te nemen (0. a. ook
Lorr. (J.) 1. 1053, en Franc. 5475 in deze intrans. beteek. voorkomende),
dat tot krîten staat, als deven tot clîven. Prof. Franck, die
mij hierop opmerkzaam mftakt, 'lil in het gloss. zijner Gramm. ook twee
ww. creten heeft opgegeven, vermoedt dat erêlen ("kraitjan) »tergen" een
geheel ander woord is, dat milt criten en creten »schreeuwen" niets te
maken heeft, veeleer bij "krîtan »rijten, krabben" behoort, evenals
Hd. kritzeln Cvgl. Hd. reizen: reissen en KInge, Etym. i. v.). NI.
cretten (0. a. Rose 1610) en kretsen (Kil., De Bo) zijn zeker nader
verwant aan Hd. kratzen , dat tron wens wel in eenige verwantschap
met "krîtan zal staan. Zie verder Kluge en Franck i. v. kratzen I).
Wellicht blijken ten slotte deze beide ww. "krîtan identiek, vgt het door
mij, Ojb. 101, over de verschillende beteek. van seTamen, screuwen,
krassen, schrassen opgemerkte. -- slepen: ghegrepen 7353 heb ik als ë: ij
gerekend. Volgens Franck, ZfdA, 25. 41, heeft er zoowel een slëpen (uit
"slipón'J als een sleipen, slêpen (uit slaipjan) bestaan, beide met trans. en
intrans. bet. De verschillende dialecten hebben het een of het ander, of
beide door elkander: De Bo heeft slepen trans. (maar ook enkele afleid.
met ee) ; ".schuerm. zegt nitdrukkdijk dat het Vlaamsche slepen in Brab.,
1) En nu ook Franck i. v. kreîts (en kleven).
10
Antw., Kempen en Noord-Brab. »met eene bleitende e, of bijna als sleipen
of slijpen" wordt uitgesproken; V. d. Brand, Onze Volkstaal 1. 86, 224,
geeft voor het Noordbrab. op: sdHpen, in de bet . . ~leepen en slepen, dus
tr. en intr.; voor den Antwerpsehen Brabander J) Kiliaen is sleipen
blijkbaar de gewone vorm (in de tr. en in de intr. bet.), waarheen hij i. v.
slepen verwijst. Blijkbaar is dus sleipen , sleepen Brabantsch, slepen Vlaamsch,
en wel in beide beteekenissen 2). Daar nu R. II Rtelli~ Vlaamsch is ,en
bovendien II (b) van ê veelal ei maakt, zal men hier wel ë moeten aannemen.
- bleke 4802 (: ghebreke) is niet» bleiche Farbe" (M., gloBs.),
maar mv. v. blec »vlek", zie Verd. i. V., het rijm is dus ë: ë. - keel »rood"
5636 heeft stellig ë; het is identiek met kele »guttur". - De e van teder
3782 heb ik als ë .beschouwd, op grond van Beckering Vinckers' betoog,
TLB. 4. 198. - Evenzoo die van gheten, ppp. v. eten 6424, op
grond van Schuerm. 152, V. d. Brand lOnze Volkst. 1. 87,172), Vercouillie
(t. a. p. 2. 17), Beckering Vin ekers (t a. p. 200), Ternest (Uitspraakleer
der Ned. taal § 14), waaruit voldoende blijkt, dat de tweede
klinker in woorden als kedel, ledig bij samentrekking niet met den eersten
samensmelt tot een tweeklank, maar alleen de quantiteit, niet de
qualiteit van den eersten wijzigt. Hetzelfde zal men dus hier, waar geen
syncope, maar synaloephe of eigenlijk elisie plaats heeft, wel mogen
aannemen 3).
Wat de e voor r betreft, in begeren heb ik ë aangenomen, op grond
van den bijvorm begaren (ê wordt voor I' niet tot a, vgl. Franck, Etym.
Wdb. i. v. en V. d. Brand, t. a. pI. 1. 86); in keren ê op grond van
mhd. kêren. - De e van veer (uit veder) 4015 heb ik als ë beschouwd,
in overeenstemming met V. d. Brand t. a. p. 1. 87 ,172, De Bo 287 en Kil.:
vere. Wel schijnt sweer, uit swe(h)ur (of swe(h)ir?) ê te hebben (zie Franck,
ZfdA. 25. 47, en vgl. Gr. 40, 47), maar wat bij eene oudere syncope geschiedde,
1) Zie Kluyver, Ki1iaan 122 vlgg.
2) Het Groningsch schijnt te weifelen: terwijl volgens Prof. Cosijn het Groningsch
(Stad P) alleen slepen kent (ZfdA. t. a. p.), geeft Onnekes voor Hunsingoo sleepen op
(Onze Volkst. 2. 56). Hebben nu èn *slaipjan èn *slipdn van oudsher deze beide
(tr. en intr.) beteek. gehad, zoodat de verschillende dialecten later eene verschillende
keus uit beide hebben gedaan, en de onderscheiding onzer NnI. spelling dus volkomen
willekeurig en kunstmatig (doch practisch) is; of heeft *slaipjan (zeker toch
caus. v. aUpan, .doen glijden") oorspronkelijk alleen de trans. bet. gekend, terwijl het
later, evenals neigen, stei(ge)r8'll en dgl., ook de intr. bet. heeft aangenomen, wat
hier ze6r begunstigd werd door de verwarring met het oorspr. enkel intr. "'alipdn
(vgl. Fr. 202 over den invloed van het intr. quelen op het trans. quellen), zoodat
onze spelling, zij ket ook kunstmatig, een oud, historisch onderscheid heeft hersteld P
3) Onze spelling preekeR, 18ege is dus eigenlijk verkeerd. - Het Gron. schijnt
trouwens bij samenstelling wel scherpl. ee te kennen (Onze Volkst. 2. 56.).
11
behoeft daarom nog niet bij een zooveel jongere syncope, als die der d
tURschen vocalen, te hebben plaats gehad. - Bij de gevallen van -ert
zijn er verscheidene. waar ert voor art staat, zooals veerde, Reineert ea
dgl.; ook enkele waar -aert: -eert rijmde, heb ik hierbij gerekend. -
Umlaut van ti (zie boven, blz. 6) heb ik als ê beschouwd, vgl. F. 39,
ZfdA. 25. 42. -
Zien wij nu, welke uitkomsten het voorgaande overzicht oplevert.
Ik beperk mij hierbij in hoofdzaak tot eene vergelijking
met hetgeen Franck voor Maerlant gevonden heeft (ZfdA.
25. 30 vgl.) ; eene volledige behandeling van de kwestie der
verschillende e's in het Mn!., in verband met de hedendaagsche
tongvallen, zou voorzeker voor onze kennis der uitspraak van
het Mnl., voor de plaats- en tijdsbepaling der Mnl. dichtwerken
(en ook voor de tegenwoordige spelling) belangrijke resultaten
beloven, doch ligt niet binnen mijn bestek.
Waren beide klanken e en ê voor den dichter gelijk geweest,
dan zou men het rijm ex: êx stellig vrij dikwijls aantreffen 1).
In plaats hiervan vindt men alleen si weten: si heten 21/. Ik
weet niet, of hierbij sprake kan zijn van eene verkorting der e
voor tt (heten »nominati sunt" uit een vorm, overeenkomende
met Ags. Mtton, vgl. F. 134, Sievers, Ags. gramm. § 367,
anm.); et uit etet enz. staan niet geheel gelijk, omdat daar
van e . (of e), hier van ê, dus niet alleen van verkortin~ (of
kort blijven), maar ook van eene andere qualiteit sprake is,
ook de analogie van vet uit *faitid (zie Kluge) is niet volkomen;
aan den anderen kant ware in het praes., waar
sg. en plur. anders altijd dezelfde vocaal hadden, ook 8i
wêten naar analogie van ie weêt niet ondenkbaar: V. d. Brand
geeft voor Noord-Brabant althans werkelijk wêêten op (Onze
1) Weliswaar komt ë in I. waar de ww., in het rijm althans, meestal nog niet
syncopeeren , alleen in open lettergrepen, dus in slepende rijmen, voor (praes.
en ppp. der st. ww.), d àaarentegen zeer dikwtils in gesloten lettergrepen (bijv.
praet. eg. v. ww. der i-kl.), dUB in staande rijmen, waardoor de mogelijkheid van
onzuivere rijmen zeer beperkt wordt; maar aan den anderen kant vermeerderen
de kansen hierop weder, doordat I voor Nl. ei zeer vaak de Vlaamsche 1 heeft.
12
Volkst. 1. 86) j zeker kan ten gevolge van een en ander een
rijm van twee dergelijke woorden als geoorloofd beschouwd
zijn. In geen geval echter geeft dit ééne, twijfelachtige
geval (in den proloog, waarover straks), vergeleken met de
talrijke onzuivere rijmen in II, en tegenover de regelmaat
der zuivere (ëx: ëx of êx: êx) in I, het recht om aan te nemen,
dat de dichter beide klanken doorgaans op elkander liet rijmen,
en dus geheel gelijk uitsprak. Op dit punt is I dus nog ten
minste even conservatief als Maerlant. 1I daarentegen heeft
wel nog overwegend zuivere rijmen, maar toch reeds 4 en 11
maal ëx: êx. Hieruit volgt, dat de omwerker Of beide klanken
gelijk uitsprak, of minder nauwgezet in zijn rijmen is. Daar
hij zoogoed als zeker uit W est-Vlaanderen afkomstig was , waar
nu nog een scherp onderscheid tusschen de twee e's gemaakt
wordt, en er bovendien bij gelijke uitspraak zeker nog veel
meer dergelijke rijmen zouden gevonden worden 1), zal men wel
tot het laatste moeten besluiten: het waren dus eenige, ook
voor hem onzuivere rijmen, die hij zich voor het gemak, uit
armoede, veroorloofde. - -hede rijmt in I altijd op ë, evenals
bij Maerlant (F. 20, ZfdA. 25. 45); in II evenzoo , slechts ééns:
ê. De Mnl. rijmen geven hier dus een krachtigen steun aan
onze, zoo ver ik weet, alleen op traditie of conventie beru~tende
spelling -heden naast -heid. - I rijmt bleeten, ghebleet op ê,
wat II althans behoudt, wederom evenals Maerlan t (t. a. p. 37) j
dit klanknabootsend woord, dat toch wel te allen tijde eveneens
zal zijn uitgesproken, verspreidt eenig licht over de uitspraak
der ê, nl. min of meer als de »zware blètende è", zooals
o. a. te Yperen nog geschiedt (t. a. p. 49, De Bo 287). -
-eel in Fransche woorden en namen (casteel , juweel, Bruneel
1) Wel heeft II. evenals het NnI.. in plaats van de Vlaamsche I veelal ei, wat
de kansen op onzuivere rijmen vermindert, maar daartegenover staat, dat men in de
7794 ns. van 11, waarvan de Ie helft slechts voor een deel letterlijk uit I, dus met
zuivere rijmen is overgenomen. en waarin bovendien de st. ww. wel syncopeeren , en
dus ë ook in gesloten lettergrepen kan voorkomen, 11/1/11 meer onzuivere rijmen zou
kunnen verwachten dan in de 3476 vss. van I.
13
enz.) in I: ~, in II meestal: ~, maar ook soms: ë 1); Maerl.
evenzoo meest: ~, wat op dezelfde uitspraak van ~, nl. ongeveer
gelijk aan Fr. -el of è wijst, en weder een historischen
grond aan onze hedendaagsche spelling geeft 11). Evenzoo rijmen
de andere vreemde woorden en namen 3) in I en 1I op ~, alleen
deken (decanus) 2971/2961: ë, wat trouwens om de afleiding
zeer natuurlijk is.
Bij de e voor '1' toont I zich even angstvallig: slechts twee
twijfelachtige gevallen van onzuiver rijm doen zich voor:
over ombe'l'e, mO'l'dene'l'e 127/ zie boven blz. 6; aangaande
het andere, be'l'e: he'l'e (domine) 3469/ merk ik op, dat een
hë'l'e , v66'1' eigennamen, wanneer de klemtoon niet op het
woord viel, op zichzelf niet onwaarschijnlijk is (vgl. -hëde in
de cas. obll., later ook in den nom., wat evenzeer wel aan den geringen
klemtoon zal moeten worden toegeschreven, zie F. 20,
26, 190), als 't ware een tusschentrap tusschen h~'I'e en den
kortsten vorm he'l' (dit laatste schijnt in I juist niet voor te
komen (zie gloss.), en is dus wellicht pas late'l' uit dit onderstelde
hë'l'e ontstaan); de vraag is maar, of zulk een vorm, die alleen
op onbeklemtoonde plaatsen v66'1' eigennamen, en dus in
het vers thuishoorde, ook na eigennamen, en in het 'I'ijm gebruikt
kan zijn. Doch zeker is het opmerkelijk, dat de eenige
gevallen van ëx: ~x en ë'l': ~'I' voorkomen in den p'l'oloog en geheel
aan het einde van het we'l'k; zonder dat ik vooralsnog de
echtheid van proloog en slot zou willen betwijfelen, en daarmede
een ouden strijd oprakelen 4), wensch ik toch hiel'Op de
aandacht te vestigen. Terwijl dus I ten opzichte van ë'l': ~'I' nog
strenger blijkt dan Maerlant, die ë'l': ~'I' althans eer rijmt dan
I) Daaronder menestrële; evenals bij Maerl. (t. a. p .. 43).
2) Ternest , Uitspraakl. 14, geeft aan -eel eene zachtere e.
3) Het zij n: crede, ameen, foreest, secreet, P ltariseen, Helene, feest, audite,
judicare.
4) Zie Willems, Inl. XXXIV en Jonckbl., Inl. XXIX vlgg., vooral XXXVII. Ik
moet bekennen. dat het geheel ontbreken van eenig slot door dichter of afschrijver
mij in I altijd vreemd is voorgekomen. Is ook de zinspeling op het ontstaan der veete
14
ëa: : 8a: (t. a. p. 47 en 49), veroorlooft II zich op dit' punt
weder veel meer vrijheden dan I; dat echter ër: êr ook' voor
het gehoor des omwerkers minder onzuiver was dan ëa:: éa: ,
mag men wel afleiden uit de veel grootere frequentie der eerstgenoemde.
- Met er + cons. is het eveneens: in I rijmt -ërt
nooit op -êrt, in II éénmaal Bteert: vermeert 4221 (dus
ë : ê, umlaut van á). Ook Maerl. vermijdt dit rijm nauwgezet
(t. a. p. 42) 1). - -er in vreemde woorden in I slechts tweemaal,
beide Cantecleer: ér (dus in overeenstemming met e in andere
vreemde woorden: êa:), beide door 1I overgenomen, doch niet
met andere vermeerderd. - De eigennamen op -eert ( Grimbeert ,
Tibeert, in II ook Reineert , Cuweert) , rijmen in I altijd op ê, nooit
op ë; in II worden 4 van de 7 rijmen uit I overgenomen, doch
overal, waar de omwerker zelfstandig dicht, rijmt hij het op ë, behalve
3817 (verveert : Reineert dus ë: ê, uml. v. á). - Eindelijk
-eren en -eert in den infin. en de ppp. der aan het Fransch
ontleende ww.: in I komt de infin. slechts ééns, in rijm op
zich zelf, dus zonder bewijs, voor, gheleert: apeert 203/ spreekt
echter voor ê; in II 11 maal: êr, 4 maal: ër. Maerl. rijmt
de eigennamen, evenals I, op êr, vreemde werkw. op ër, umlaut
van ár op êr; alles, naar 't schijnt, anders dan II (t. a. p.
42, 43).
Wat blijkt nu uit een en ander voor de uitspraak der (I v66r
r in I en Ir? De verschillende Vlaamsche e's zijn mij niet
tusschen wolven en schapen (zelfs zooals I het heeft) niet meer in den geest des
omwerkers , of des interpolators der fabel van de kikvorschen en den ooievaar, dan
in dien des dichters van lP Ook het noemen van den .wulf enten bere" zonder
eigennaam er bij is niet in den geest van I, vgl. echter hierover Ojb. US, 170. De
geheele kwestie is waard, nog eens opnieuw in haar geheel onderzocht te worden.
Willems' argumenten houden toch wellicht niet alle zoo weinig steek, als Jonckbloet
heeft gemeend. Vgl. ook bov. blz. 7 (of) en ben. blz. 22 (ie :ie).
1) Hoe het komt. dat -Irt over het geheel zoo opmerkelijk weinig in het rijm
voorkomt, terwijl toch rijmen als keert: leert: eert (-de) zeer gewoon moesten zijn (en bij
Maer!. ook werkelijk zijn), en terwijl rijmen op -ërt en op .Ire(n) ook hier in vrij
grooten getale gevonden worden, weet ik niet te zeggen: het zal toch wel niet toevallig
zijn.
15
duidelijk genoeg, om hier vooralsnog veel te kunnen uitmaken;
ook wordt voorzichtigheid bij het trekken van conclusies geboden
door het kleine aantal rijmen, en door de reeds geblekene
onnauwkeurigheid van II ten opzichte der e's (vooral bij
vreemde woorden was natuurlijk grootere vrijheid geoorloofd):
het overwegen van deze uf van die rijmen kan daar dus zeer
goed op toeval berusten. Intusschen kan het volgende wellicht
tot eene latere oplossing bijdragen. Dat de namen Tibeert en
Grimbeert in I zonder uitzondering op êr rijmen, bewijst, bij
de nauwkeurigheid van I, toch wel eene uitspraak dier woorden,
gelijk aan, of zweemende naar êr. Hoe was echter de
uitspraak dier ê voor r? Uit De Bo 287 kan men opmaken,
dat tegenwoordig in het grootste gedeelte van (West- ?)Vlaanderen
ër als èr (met de Fransche, »blètende" è van père) wordt
uitgesproken, terwijl ê (wel onderscheiden van è) voor r onveranderd
blijft, maar dat in enkele streken, o. a. te Y peren, ër als er
klinkt, êr daarentegen als èr, welke uitspraak (als è) de ê dan echter
voor alle consonanten heeft. Aangezien nu de ê, zooals wij zagen,
voor andere cons. in I waarschijnlijk als è klonk, mag men hieruit
misschien voor I dezelfde uitspraak der ê gevolgd door r afleiden,
welke uitspraak men dan ook voor Tibeert en Grimbeert 1) zou moeten
aannemen. Hiertegen schijnt echter te pleiten, dat de vormen
Tibaert en Grimbaert (welker ae toch zeker wel nader aan de
è, dan aan de ë of ê staat), wel in 11, maar nooit in I voorkomen,
ofschoon anders ar i. pI. v. ër in I wel gevonden wordt
(zie ben.); dit zou dus integendeel wijzen op de uitspraak
dier namen, en dus ook der andere woerden in I met onveranderde
1) De etymologie dezer oorspronkelijk Germaansche namen zon -ert of -"irt doen
verwachten. Wellicht moet men dan dit Irt (èrt) toeschrijven aan het Fransche origineel,
waaruit de dichter, den Germ. oorsprong der namen niet kennende, deze als
Fransche woorden met l"ranache uitspraak (d. i. è?) overnam. V gl. het door mij, Ojb.
197, over den naam Isingrijn opgemerkte. Voor deze namen de bovengenoemde !litspraak
ër als èr aan te nemen, is onmogelijk, omdat de woorden juist rijmen op Ir,
dat in de streken, waar ër èr wordt. onveranderd blijft, zoodat beide klanken niet
zuiver zouden rijmen.
16
8 (die dan ook in het gewone Mnl. en in de meeste streken
van Vlaanderen niet in a overgaat, vgl. F. 47). Doch Tibaert
en vooral Grimbaert in II kunnen hun ontstaan ook wel
alleen danken aan de volksetymologie van baert (barba) ,welke
misschien ten tijde van I nog geen invloed oefende. Hoe
dit zij, voor Il schijnt de e in die namen meer als ë te hebben
geklonken, hetzij hij ër als èr of als er uitsprak. -
Wat de ww. op -eren aangaat, is over de uitspraak van
I niets met zekerheid te zeggen (de wisseling met -ieren
staat niet in verband met de Mnl. uitspraak, zie ben., blz.
21); II schijnt ze met eene e, gelijk aan, of zweemende
naar de ê voor r in Ned. woorden te hebben uitgesproken.
Ik wijs op De Bo's opgave, dat het »waalschsteertige -eeren",
dat in Vlaanderen en Brabant anders meestal ë heeft (De Bo
287, Ternest § 14, V. d. Brand, t. a. p. 86), in ean deel
van Vlaanderen (welk, zegt hij er, helaas, niet bij) »blètende"
klinkt. Uit dat deel (of uit een dier streken) zal
de omwerker dan waarschijnlijk afkomstig zijn, althans,
indien men van de tegenwoordige uitspraak mag besluiten
tot de toenmalige, iets, waartoe men zeker niet overal en altijd
het recht heeft.
De quaestie der uitspraak dus voorloopig onbeslist latende,
kunnen wij als slotsom toch zeker vaststellen, dat I ten opzichte
der e-rijmen met Maerlant volkomen overeenstemt, doch
dezen in zuiverheid en nauwgezetheid nog overtreft 1); II daarentegen
staat wel, wat de uitspraak betreft, op hetzelfde standpunt
als I en Maerl. (behalve bij de namen op -eert en de
ww. op -eren), maar is veel minder nauwkeurig dan beiden,
al is ook bij hem een streven naar zuiverheid niet te miskennen.
Dit verschil tusschen I en 11, dat a priori reeds te verwachten
was, zullen wij telkens bevestigd vinden; nu reeds
geeft het ons het recht, bij den dichter van I overal groote
nauwkeurigheid in het rijm te onderstellen. -
1) Men vergete echter niet, dat in de honderdduizenden verzen van M. natuur·
lijk eer onzuiverheJen gevonden worden, dan in de vierdhalfdnizend van I.
17
e X a. Willam /1 schijnt een bepaald Hollandsche vorm, dien
men althans voornamelijk in Hollandsche stukken (0. a. ook bij
Hildegaersberch) aantreft, en die hier dus wel van den afschrijver
afkomstig zal zijn.
Voor '1' + voc. is a iplv. ë (niet iplv. ê) in I, en ook in II
niet ongewoon 904j, 2465/, 2873/ 1), 2935/ 1); 5128, 6636
(alle: oorspronk. ä en á); ê blijft voor '1' onaangetast, gaat
niet in a over, vgl. F. 47 en De Bo 287. - In de afwisseling
van a, e en ae voor '1' + cons. heb ik uit de rijmen noch
voor I, noch voor II eenigen regel kunnen ontdekken, evenmin
als het NnI. of het Westvl. zich hierin gelijk schijnen te
blijven. Alleen kan men in I zekere voorliefde voor de gerekte
vormen met -aert (en -are), in II voor die met -eert en de
korte met -art en -ert opmerken. I heeft in het rijm alleen
Reinaert, Cuwaert, maar Tibeert, Grimbeert , II ook Reineert ,
Cuweert, Tibaert, Grimbaert, zie ben. bij Deel. der eigenn.
ê X el. I geeft de voorkeur aan ê, II schijnt daarvoor ei in
de plaats te stellen; nauwkeuriger scheiding is onmogelijk,
noch naar den umlaut, die volgens sommigen (0. a. V. Helten,
Klink. en Mkl. 62, Gallée, Noord en Zuid 5. Extranummer, blz. 68)
ê tot ei zou maken, noch naar den volgenden cons. Voor '1',
l~, w, auslautend, en in de praet. der ww. van de i-kl. hebben
noch I, noch II ei. I heeft slechts 8 ei-rijmen, II 22
(waaronder 5 uit I overgenomen) + 27 2). De ê-rijmen van I
worden door II soms behouden, dikwijls i~ ei veranderd (waar
dit laatste althans niet onmogelijk is, zooals bijv. bij een rijm
van ê op een vreemd woord). Men mag echter m. i. deze ei's niet alle
als van den omwerker afkomstig beschouwen: dat verbiedt zijn
ontwijfelbare herkomst uit West-Vlaanderen, waar toch stellig
in de ME., evenals nog nu, zekere voorliefde voor de ê heerschte i
1) Zie Tijdschr. 1. 9. 26. V gl. nog wareltet'e 2325/.
2) Dat deze in I alle. in 11 grootendeels voor d of t voorkomen, ligt toch wel
alleen aan het dikwijls voorkomen van woorden als heide, leide, leitJe, -reide enz.,
zonder dat dit dus iets bewijst voor een invloed der dentalen op de voorafgaande voc.
2
18
zeker zijn vele ei's op rekening van den (Hollandschen?) afschrijver
te stellen, voor wien , blijkens zijne veranderingen tegen
het rijm in (bijv. gIleleide: c'l'ede /149) ei het gewone was. Den
laatste alle ei's toe te schrijven en den omwerker voor een
onvervalschten Westvlaming , die alleen ê sprak en schreef, te
houden, gaat echter m. i. ook te ver: enkele woorden als
bede /2834, scede 12078, be'l'eet 4875, bescheet 5302, d'l'egen 1)
6377, geleden 7299 schijnt hij toch alleen dan met ê te gebruiken,
wanneer hij daartoe gedwongen wordt door een rijmwoord,
dat Of e, Of eene zoodanige ê, die nooit ei werd, bevatte,
Of aan eene vreemde taal ontleend was. Men heeft dus zeker niet
het recht alle ei's in ê te gaan veranderen; vele ei's zijn m. i.
van den omwerker afkomstig; en dit vooral, omdat blijkens VercouiJlie,
Onze Volkst. 2. 9 en De Bo 286 tegenwoordig de ê slechts
in enkele streken van W est-Vlaanderen met uitsluiting van ei in
gebruik is, terwijl op de meeste plaatsen slechts in vele, lang
niet in alle woorden, waar het NnI. ei heeft, ê gesproken
wordt. In de ME. zal die vermenging, hoewel in mindere mate,
toch ook reeds bestaan hebben. Oorspronkelijk had natuurlijk ieder
dialect of in alle gevallen, Of volgens vaste wetten ê of ei;
langzamerhand echter vermengden zich die dialecten meer en
meer, of werden althans de afwijkende vormen ook elders bekend:
de Oostvlaamsche dichter van I sprak en schreef doorgaans ê,
maar kende toch reeds in enkele gevallen vormen met ei, die Of
reeds in zijn dialect waren ingeslopen, Of bem nog vreemd waren,
maar in elk geval te stade kwamen in het rijm op woorden 7
welke alleen ei, geen ê hadden, bijv. Fransche namen als Lamf'l'eit,
woorden op -heit 7 enz.; de Westvlaamscbe omwerker
sprak en schreef anderhalve eeuw later eveneens meestal ê, maar 7
hetzij zijn dialect reeds meer vermengd, hetzij hij meer met vormen
uit andere dialecten bekend was, hij gebruikte in ruimere mate
dan I woorden met ei in het rijm, welke de (Hollandsche?)
afschrijver nog aanzienlijk vermeerderde. Het aandeel van dich-
1) Kil. noemt dreeghen bepaald Vlaamsch i. pI. v. het voor hem gewone dreihgen.
19
ter en afschrijver hier juist te scheiden, is dus vooralsnog ondoenlijk,
zoolang althans omtrent het gebruik van ê of ei geene scherpere.
grenzen zijn getrokken ten opzichte van de plaats waar,
en de woorden waarin ze voorkwamen en voorkomen 1). Waarschijnlijk
zal alleen het onderzoek der oorkonden, welker tijd
en plaats met zekerheid bekend zijn, daartoe in staat stenen.
e X ë. vremde X vreemde, peelgrijn X pelgrim (-im blijkens
3635 (: sijn) van den afschr., 2) ook de e?), menich X mennich passim,
besem X bessem 772/778 (vgl. ~. 14), oordeel X oordel passim
(uit 3693 (: Firapeel) blijkt dat de omw. althans ook den
ouden vollen vorm kent 3). Evenals op dit laatste woord had
het accent zeker ook invloed op de wisselvormen in II leitier
en lettier (zie gl. M. en 4748), en op keytijfXkatijf, al is hier
de wisseling in het Ofr. van chaitif, cheitif, chétif en leitière,
lettière wel de eigenlijke oorzaak, eindelijk op verbi en her (zie
bov. blz. 13) in Il. Wat van dit. alles den afschrijver toekomt,
is voorloopig niet uit te maken.
e X ï. Over het geheel heeft I meer e, IJ meer i, zoo geregeld
strecXstric, (zie gl. en 1171/1195, 3888, 6498 (:'ic»,
selver X silver, met X mit, mes- X mis- t), -nesse X -nisse 5),
(0. a. 2584{2606, 3431/3433, 3160/, 5336), alle passim. Verder
nog: ghewesXghewis 597/647(:), maar e ook 5053 (:Aristoteles);
messen X missen 2583/ (:), 3946 (:), maar mes 4060
(: ses); let X lit 2847/2837, maar e 5188 (:foret)j (be)smette(n)
1) De door' Vere. t. a. p. gegeven regel, volgens welken tegenwoordig ei d wordt voor d,
t, g, Ic, I, m,n, gaat hier althans niet op. Vgl. F. 26. Ei schijnt in I en II nooit
in d over te gaan in vreemde woorden, voor vocalen, in 8eide, Zeide, gheseit enz.
(dus uit -eg8-) , en in -heit (nom.). De 3 ei-rijmen in I, die hierbuiten vallen, zijn
879/, 1097/, 1181/. De door De Bo t. a. p. gegeven voorbeelden van d voor ei
zijn meestal ook in de ME. met é gebruikelijk.
2) V gl. Ojb. 196 over 18egrim, en Kluge, N omin. stammbildl. X.
3) Zie verder ben. blz. 34, over Hatenet(e) zie ben. bij Deel.
4) Kil.: Flandri dicunt mes-, Brabantii et alii mis-; De Bo 698 geeft als Wvl.
mes- op.
6) dies: is /3403 kan des: e8 of dis: is zijn (F. 224), over 6em; belt, e8 zie verder
bij Conj.
20
4393 (:wette), 5574, 5646 (:vet), (be)smitte(n) 4128,5576
(: twitte); gif (imper. v. geven) 5672. Vooral voor -cht wisselen e
en i, een enkele maal in I, maar dikwijls in TI 303/331, 1641/1655,
2863/2853, /63, /3320, /3363, /3433,5524,6447, 6551,6701,
7711,7789 (alle:) 1). Men kan dus niet zeggen,datInooiti,II
nooit e heeft j zeker kende II althans ook e, en zijn vele i's
weer van den afschrijver j van een Westvlaming kan men dan
ook eene neiging tot everwachten, zie De Bo 288, waaruit
echter blijkt, dat het Westvlaamsch nu althans tegenover
NnI. i wel in vele gevallen, doch volstrekt niet uitsluitend e heeft.
Zie nog peck 6538 (:), lecken 4129 (:) 5692, 5699, in overeenstemming
met De Bo. Wellecoom, dat II voor willecome in de
plaats stelt (0. a. 629/587, 1073/1097, 3277/3291,6560/), zal wel
van den afschrijver zijn j het is, gelijk bekend, een latere, dool'
volksetymologie (naar Fr. bienvenu) ontstane vorm, dien het
Wvl. nog heden niet kent (De Bo t. a. p.). ligghen X legghen,
zie gl. en 536/560, 839/877 , 871/895, 2898;2886, 5710,6501,
7113,7118,7419, het laatste wordt door 5992 (: segghen)
toch wel voor II bewezen (of een onzuiver rijm?) 2).
Voor n is omgekeerd de overgang van e tot i juist in het
Wvl. gewoon (zie De Bo t. a. p.), zoodat brengen, hoewel niet
identiek met het oude st. *bringan, maar uit *brangjan (zie
Fr.. Etym. Wdb.), daar toch met i luidt, en men dit laatste
ook wel 'voor II zal mogen aannemen: bringhen wordt dan ook
door II meestal bewaard, bijv. 432/460, 663/715, 3065/3057,
en verder 3560, 4613, 7643 (alle:); brengen, dat in II overal
elders te lezen staat 3), is dus vermoedelijk van den afschrijver.
1) Te onrechte beweert F. 71, dat voor -cht i niet of zelden voorkomt, o. a. nooit
in richten en slicnten; zie bijv. ricnten 7789, slichten /3320.
2) De verwarring tusschen die twee ww. is dus reeds oud; van onze tegenwoordige
(Hollandsehe) dooreellhaspeling ook van lag en lei, gelegen en geugd is evenwelin
de ME., zoover ik weet, nog geen sprake; wel is het ontstaan daarvan te zoeken
in de toen reeds gewone verwarring der infin., ontstaan, behalve door de gewone
wisseling tusschen e en i, doordat èn ligghen èn legghen beide den bijvorm leghen
hadden (F. 103, U8).
3) Rijmen als 6107 (: venghen), 7001 (: ghehmghen) bewijzen natuurlijk niets: beide
21
Evenzoo zal het wel zijn met glzedenken, blencte, en de praet.
heng, veng, enz. (zie ben. bij Conj. en gl. M.): ook II zal hier
i hebben gesproken en geschreven.
Voor m is i in het Vla. minder gewoon (F. 71, De Bo 288);
II heeft wel timmerman, climmen, bin (I steeds e), maar alleen
e wordt door het rijm bevestigd: clemmen 7688, bem (zie ben.
bij Conj.). V gl. F. 74, anm.
ee X Ie. -eren en -ieren in den infin. v. ww. in I en Ir naast
elkaar: -eren, zie hierboven, blz. 8; -ieren 849/, 4043, 4193,
5497, 5641 (alle: zich zelf); het verschil berust op de uitgangen -er
en -ier in de verschillende Franscbe dialecten, waaruit werd
overgenomen (F. 125). vee1,tic!t staat 5209, 7725, volgens F.
82, 240 een jong~re (Holl.) vorm, die 1674/ dan ook door
viertich zal moeten worden vervangen (a heeft: XL).
el X e v 0 or n. I heeft nooit, II telkens ei in einde, sclzeinde ,
seinde, weinde, weintelde, he'inc, meinken, veinster alle iplv.
e; daarentegen dikwijls peinsen X pensen, veinsen X vensen. Het
rijm bewijst hier niets (maar kon ook nauwelijks iets bewijzen) ;
de oorzaak van het verschil bij peinsen en veinsen is mij onbekend.
ij iplv. I voor n + cons. (kijnder, wijnier , aermijnc, scijncken,
enz.) is in· a zeer gewoon, ook in b, althans voor dentalen;
daar echter b tusschen ij en y bijna geen onderscheid maakt,
eu het laatste voor i en voor ij gebruikt, is de bedoeling onzeker.
Bewijzende rijmen (trouwens niet talrijk, maar bijv.: schijnt) komen
niet voor I); ij zal wel van de beide afschrijvers zijn (zie F.
61, anm. 2). Bekend is deze uitspraak (als în) o. a. nog in het
Wvl. (De Bo 457), en, tot NnI. ijn gediphthongeerd, te Gouda
en in het Amsterdamsch der zeventiendeeuwsche kluchten (nog
în of reeds ijn ?). Dezelfde uitzondering, die De Bo stelt (als
rijmwoorden knnnen en of in hebben; een rijmbewijs is hier dan ook zoogoed als
onmogelijk.
1) Of begon oorspr. t reeds in den diphthong ij over te gaan, en was ook daarom
een rijm onmogelijk? Over den tijd en de plaats van den overgang van t in ij is,
zoover ik weet, nog zeer weinig bekend.
22
d of t persoonsuitgang is, dus bij ww. op -innen) vindt men
ook hier: nooit hi wijnt voor hi win-t.
e, I X u.lettel X luttel, (n)emmer(meer) X (n)ummer(meer) , spel
X spul (6750, 7700), selver X sulver (5487, 5637), sitten X sutten
144/152, vullen (t) 3965, alles onbewezen; omgekeerd u X i:
lust X list (u blijkens 2397/, 2623/2637 (:) van den afschrijver),
busant X bisant 1149/1173; u is echter in II bewezen in lueht ')
(tl 7553 (: ducht) (e 1641/1665 (:), i 6818), en is hier Wvl. (De
Bo 651). Over heden X huden zie ben., blz. 25.
i X ij. adversarijs: waer is 4653, omgekeerd wijs: Paris
5553. -ijs uit -ius is oorspronkelijk natuurlijk lang geweest,
maar is toch blijkbaar, ten gevolge der toonloosheid, reeds in
het Mnl. ook tot -is verkort j Paris kon als vreemde naam zoo
wel met l als met î worden uitgesproken (vgl. Franck, Inl. op
Alex. LXXIX); beide rijmen zijn dus zeker zuiver (vgl. nog
perdidit: guit /269. -lijc X -lic zeer dikwijls (ook in I -lic bijv.
3030/) j het rijm kan hier natuurlijk niets bewijzen, dáár staat
natuurlijk altijd -lije, bijv. 6347 (of moet men lezen: slie : -lie,
zie ben. bij Decl.). Mijn in I meestal -in, in II -en: eighin,
maerghin, guldin X eigen, enz. - De swarabhakti-klinker wordt in
II na 1 (niet na '1') vaak geschreven: ellic, alsullic (4'/04) , bellichdi
(13231), alle welke vormen in I niet voorkomen.
ie X te. Deze beide klanken (ie tweeklank, îe tweeiettergrepig
î + e) werden in het oudere Mnl. altijd duidelijk onderscheiden,
en rijmden dus ook niet (zie F. 5, 'l'aalk. Bijdr. 2. 161, lnl.
op Alex. LXVII). Toch komt in I één dergelijk rijm voor
ghelijet: ver'1'Ïet 3425/, in· II twee tij(e)t: niet 5221, vijftien:
sur.gijen 7619 51). Bewijzen deze rijmen nu, dat îe en ie niet
meer, of niet meer zoo scherp on~erscheiden werden? Ik zou
het niet durven beweren: immers alle overige rijmen op ie of
îe zijn volkomen zuiver; Franck wil het eenige rijm in I 3)
1) Volgens bp; M. naar c en tegen het rijm: lickt.
2) die (femur): bie (apis) 6987 is z\liver ie: ie, zie F., Inl. op Alex. LXX.
3) Wederom aau het einde van I (vlg. boven blz. 13, noot 4)!
23
dan ook emendeeren in beghiet: verriet (zie Ojb. 94). De spelling
van a is over het geheel zuiver: er is zelfs een streven
merkbaar om îe altijd door ije uit te drukken, en de
klanken zoo te onderscheiden. In b daarentegen is de spelling
deerlijk in de war: îe en ie worden wel doorgaans als ie geschreven,
maar ook zeer dikwijls i en y (beide hier wel den klank î
voorstellende), bijv. 10 y voor te: auslautend leckerny /2110, verradery
4825, hoverdy 7683, perty 5368, vry: verty /2587, ty
6740, ook voor cons.: lyt ;3427, 5097, 7161 (b) (dit kan echter
werkelijke syncope der e zijn, zie F. 21. 1); 20 i, Y voor
ie: oly 6806, sylency: audiency /2233, fallaci: saluaci 4345 , absoluci:
persecuci 4521, e(JJsecuci: absoluci 4539, 'tistori 5634,
5640, 7793, spaei: informaci 6399, contra ri 6641, 6706, regnaci
7519 (b), oifici 7588 (b) J), en ook voor cons.: kreygiren
153 cytiren: pleytiren 4537 , ygelic /1655 a, relyff 4465, nyt 5222 ,
hyr 6767, 6768, syt 6768, nywe /614, 4059, 6991, nywelic
6907, vernywet 7331 (b; c: verniet). Hs. c is hier, zooals dikwijis,
meer behoudend dan b. Hieruit blijkt ten eerste dat de
afschrijver van b îe reeds min of meer als î uitsprak, wat ook
natuurlijk aan onze NnI. uitspraak lekkernij enz. moet zijn voorafgegaan;
ten tweede dat ook ie voor hem reeds min of meer tot î was
geworden, dus reeds nagenoeg met îe samenviel: in het eene
geval werd de e, die eigenlijk in de volgende syllabe stond,
geapocopeerd (of gesyncopeerd), in het andere smolt de naslag
van den diphthong allengs weg, zoodat het (voor ons gehoor
ook zeer geringe) verschil tusschen tweelettergrepig îe en diphthong
ie verdween. In het Wvla. schijnen beide dan ook tot
een soort van tweeklank geworden te zijn, duidelijk onderscheiden
van de î (= NI. ij); in onbeklemtoonde lettergrepen
aan het einde der woorden schijnt echter ie ook wel, evenals bij ons,
1) In de verbogen nv. werden deze woorden met ie later natuurlijk tweelettergrepig,
evenals die met te het reeds vroeger waren: achter t (uit ie) plalltste men
den uitgang met e er voor, om dien duidelijk te doen hooren: olt-en, drt-en, iplv. het
vroegere éénlettergrepige, mallr diphthongische olien, drien, enz., zie F. 40 169.
Inl. op Alex. LXIX, en::vgl. Hd. 8eien voor 8cin.
24
als î te worden uitgesproken (leli enz.), zie De Bo 451). In het
NnI. daarentegen is îe tot ij (gespr. ei), ietot î (geschr. ie) gewor·
den I). - Dit alles geldt echter slechts voor den afschrijver van b.
De dichter van I heeft hoogstwaarschijnlijk een in zijn tijd
stellig onzuiver rijm als îe: ie niet gebruikt, zoodat het eenige
voorkomende geval vermoedelijk corrupt is; voor den dichter
1) Zijn woorden Rls poezij , kOjfij, muzijk ooit met ij ( = ei) uitgesproken?
Vanwaar dan onze tegenwoordige uitspraak met ie (d. i. t)? Of is deze spelling ij
alleen een overblijfsel uit den tijd, toen men met ij nog î'bedoelde, welke spelling men,
vooral in en om 't rijm, behouden heeft, toen de i in deze woorden niet tot ij
overging, en van welke verouderde spelling de uitspraak met ij dan weder een pedante
navolging is geweest? En waarom hebben dan poezij enz. niet, evenals luierschappij ,
hoovaardij, enz. hun î' (uit Lat . • tg" Fr. -ie) tot ij gediphthongeard? Vermoedelijk zijn
derg. bastaardwoorden achtereenvolgens uitgesproken met te, t, ij, dus evenals de
Neder!. woorden met dezen bastaarduitgang, en heeft men in lateren tijd, terwijl de
laatstgenoemde woorden aldus bleven, de vreemde woorden opnieuw uit het Fransch
(of Latijn) overgenomen, of juister gezegd, zich den vreemden oorsprong en de oor·
sllronkelijke uitspraak dier woorden (met î') herinnerd, wat men nu, evenals in het
Fransch en in het Neder!., door ie voorstelde. Vandaar de verschillende uitspraak
van oorspronkelijk denzelfden uitgang; poezij is dus de oude regelmatige ontwikke·
ling, heeft vroeger op de werkrlijke uitspraak berust, en is later door dichters
behouden, poezió berust op nieuwe ontleening; vg!. NI. kopij naast kopie, Hd.
melodei en verouderd poesei, fantasei, paradeis naast de nieuwere vormen dier woorden
met ie (zie Kluge i. v.). Waarschijnlijk zijn dus ook de woorden op ·iek en ·ietvroeger
werkel~k met ij uitgesproken, en later opnieuw ontleend; in het Wvl. worden zij
nog heden duidelijk met î', niet met ie uitgesproken (De Bo 451). In woorden
als koJlij, waar de laatste lettergreep onbeklemtoond was, zal de uitspraak wel altijd
î' geweest zijn (evenals in Vla. leli, enz.) en de spelling ij naar analogie van poezij
en dg!. zijn ingevoerd in een tijd, toen men tusschen de ij en i in deze woorden
weifelde, en dus met ij ook wel eens de uitspraak i(e) voorstelde. - Hoe komt het
Vlaamsch·Brabantsch aan drij, naast Mnl. en ook Wv!. drie? (Ki!. heeft drij, drije,
ook Vondel (V. Helten, V.'s taal § 24); of het Mnl. het kende, weet ik niet: de
hss. hebben meestal lIl, zoo ook in I, bijv. 1905/, 2738/, 2805/, 2812/, waarM.
dri heeft, maar zie 2001/: ie). Is drie tot dri en dit tot drij geworden langs phonetischen
weg? Of beantwoordt drij aan Got. preis, Ags. pri,Ohd.drt*),Nhd.drei
voor mann. en vrouw., terwijl ons drie oorspronkelijk eigenlijk alleen onzijdig was,
en beide later voor alle geslachten gebruikt zijn? Dan moet drt reeds oud zijn en
ook in 't Mnl. voorkomen .
• ) Vgl. Braune, Ahd. gr. § 270 c, waar voor 't latere Ohd. ook drie (masc.)
wordt opgegeven, maar driu alleen voor het neutr.
25
van Ir bewijzen de twee rijmen ten hoogste toenadering in de
uitspraak, of het zijn onzuivere rijmen, zooals hij zich er
meer veroorlooft.
Ie X u(u). Zie F. 78, ZfdA. 24. 359, De Bo 1201. I heeft
voor Ogerm. ia en iu altijd ie '), Il behoudt dit meestal, maar
heeft schijnbaar daarnaast vaak u, zoo vuer 5370, 5476, dueT
(carus) 4876, 5431, vluys (vlies) 5576, suucte 4355 (:), 5949,
6009, ruken 5463, 5466, Rukenauwe passim, dietsc X duutsc
5/9, 1457/1499,4037, dieden X dltden 1444/, 3184/3208, /2974,
liede X lude passim, lzuden 6129, 6133 '); schijnbaaT - want bewezen
worden deze u's niet: integendeel, in het rijm komt alleen
ie voor, nooit u: vier] 241/1265, 3621, 6513, diere 5461,
bestier 5712, bedieden 4492, liede 2189/2209, 325713271, /879,
4785,4892,5569,7439,7774, stiet 7473 2) (alle:), heden zie
boven blz. 0. De omwerker toont zich hier dus een goed Vlaming,
de u's zijn klaarblijkelijk van den (Hollandschen?) afschrijver.
Het eenige rijm, dat hiertegen zou kunnen worden
aangevoerd, 8lmct: crU1W 4355 is zeker corrupt, en bewijst
dus niets hiertegen 3). Rukenauwe zou dus in Riekenauwe ver-
1) lubaert 3398/ is zeker een knoeivorm voor lupaert (naar liebaert): beide woorden
zijn blijkbaar telkens, wat voc. en cons. betreft, verward (oorspronkelijk zijn
beide één, zie gloss. Esop. i. v.).
2) Zie Ojb. 105; Kil. geeft stuyt als Holl. op.
3) De beteekenis dezer regels, zooals ze in b voorkomen, zou op zich zelf wel te
verklaren zijn: .sterven zonder ziekte", is, naar Prof. Franck mij verzekert, eene
spreekwoordelijke uitdrukking geweest voor .gehangen worden", zie ook M., Anm.,
waar hetzelfde spreekwoord in het Hd. wordt aangewezen (in Hor. Belg. IX vond
ik het niet, en Suringar noch Harrebomée stonden mij ten dienste); het zou dus een
nieuw bewijs zijn van des omwerkers neiging om spreekwoorden in te lasschen (zie
M., Einl. L en Ojb. 120, 189). Desniettemin is de plaats stellig niet in orde: immers
het rijm is geheel onzuiver, zoowel wat de consonant als wat de vocaal betreft.
De door Mart., blz. 436 zijner uitgave. opgesomde gevallen van consonantisch onzuiver
rijm kunnen bijna alle gemakkelijk verbeterd worden, en zoo zou men ook
hier door te lezen: suke: cruke een schijnbaar volkomen, althans consonantisch zuiver
rijm verkrijgen. Kil. nu kent 1° sucke vet u s S a X., Sic 11 mb., 2° suecke en
3° suke beide S a X., Sic a mb., en 4° suckte, su?Jckte H 0 11.; doelt de gewone
(Brab.) vorm is voor Item blijkbaar sieckte. dat nu ook bij De Bo en Schuerm. alleen
wordt opgegeven. In den Vlaamsehen R. II heeft men dus het recht, noch
26
doopt moeten worden. Het is zeker zonderling, dat de laatste
vorm noch in II, noch in een der latere bewerkingen (p, r,
Caxton's vertaling) ooit voorkomt, ofschoon de etymologie
van den naam den Nedersaksischen vertaler althans nog wel
duidelijk geweest zal zijn, maar juist hierom is het toch ook
weer zeer verklaarbaar, dat de Hollandsche afschrijver de be-
8ltUclrt(e), noch ook suke te verwachten, maar siecte, welke vorm dan ook werkelijk
5388, 5391 voorkomt en 7622 (:) bewezen wordt. Men zou dus moeten aannemen, dat,
evenals Maerl. reeds bij uitzondering in het rijm wel eens u gebruikt, waar zijn dialect
eigenlijk ie eischt (lnl. op Alex. LXXXIV), ook de omwerker ter wille der
beide spreekwoorden, welke hij te pas wilde brengen, hier in het rijm op het onveranderbare
eruke dezen hem eigenlijk vreemden vorm zou gebezigd hebben Doch
er is een woord, dat, ook in het Vlaamsch, eer; zuiver rijm geeft, en op allereenvoudigste
manier te herstellen is, nl. stmtc (0. a. Van der sielen ende van den lichame
301, zie verder Kil. en De Ba). Dit woord wordt Esop. 36. 19-20 juist in hetzelfde
spreekwoord, dat hier volgt, gebruikt: 80 langlte stuuct men ende .vteeet I Den
stoep (kruik) te watre, dat hi bree.et. Het is mogelijk, dat de overeenkomst toe·
vallig is, doch vooral wanneer men denkt aan de verwantschap, die er elders tusschen
den Esopet en Reinaert n bestaat (zie M., Einl. XLIV, Ojb. 153-5, en vgl.
verder nog 4858-5038 met Es. X), dringt de gedachte zich op, dat het znw. stuuc
of het ww. stuken hier op de eene of andere wijze bij het tweede spreekwoord behoort,
hetzij men bijv. in 4355 na sterven eene punt plaatst en bij sOrtder stuuc(·ke)
een nieuwen (trouwens gewrongen) zin laat beginnen, hetzij men eene lacune aanneemt,
waardoor stuuc of stuken op eene verkeerde plaats en in een verkeerd verband
is gekomen. Prof. Verdam , dien ik over deze plaats raadpleegde, geloofde met mij
dat niet suuct, maar stuuc de ware lezing is, doch opperde aangaande de beteekenis
daarvan eene andere gissing, die m. i. zeer de aandacht verdient. Hij meent,
dat sonder stuuc ("zondel' stoot") in het Mnl. de beteekenis kan gekregen hebben van
ons .zonder slag of stoot", d. i. zonder dat men eenige moeite behoeft te doen", .met
het meeste gemak", wat hier of ironisch door Nobel tegenover R. kan zijn gebruikt,
of wellicht in de beteekenis kan zijn overgegaan van .,weldra", .binnen korten tijd";
zoo krijgt men eene uitd:ukking, gelijk men naar de lezing van p: sonder tangAe
m,arren, en die der Engelsche vertaling van p door Caxton (herdruk van E. Arber.
Land. 1878) : without longe taryeng, zou verwachten (h en r baten niets). Bewezen
is deze beteekenis van 80nder atuuc (·ke, -ken) nog wel niet, maar zij ware geenszins onverklaarbaar,
en zou hier in het verband goed passen; in elk ge\'al heeft p dus waarschijnlijk
iets dergelijks gelezen en in proza vertaald. Wellicht ook is de plaats op
andere (minder eenvoudige) wijze te verbeteren (ook 80nder Auken "zonder veel geschreeuw"
zou misschien mogelijk zijn, vgl. Rijmb. 32202); maar in elk geval is de
plaats, zooals bM. haar geven, niet in orde, en allerminst een bewijs van eene onvlaamschp.
ft bii den omwerker.
27
teekenis nog zeer goed gevoelde, en dus steeds den voor hem
gewon en vorm met u in de plaats van den Vlaamschen met ie 1)
heeft gesteld. Het rijm bewijst hier natuurlijk voor noch tegen.
In nauw verband hiermede staat:
Ur: llr (ö1' rijmende op Ogerm. of Rom. û voor 1', in het
Wvl. uitgesproken eur (ö1') , zie F. 37. 47, ZfdA. 24. 359)
komt in I nooit voor, in II vindt men ve1'hue1'en: ve1'bue1'en
4245, aventue1'en: gebue1'en (accidere) 6169 2). Ofschoon F. 47
deze uitspraak van û1' als ö1' ook bij niet-Westvlamingen vindt,
zoo staven deze rijmen hier toch zeker, in verband met de
overige eigenaardigheden, mede de Westvlaamsche herkomst
van IJ. Men zal dus nu ook gebue1'en (vicini): aventue1'en
{3188, due1'en : t1'ueren 3) 4513, asue1'e: aventue1'e 5499, dueren:
aventue1'en 7105, en due1'en 7091, bue1'en 6019, enz.,
als eu (ö) moeten opvatten en uitspreken, al kunnen zij
op zich zelf niets bewijzen, en door een niet-Westvlaming evengoed
als ü: ü uitgesproken zijn.
uX I. Dezen umlaut van u tot ï (F. 35) kent I in sommige
gevallen, maar vooral in II komt i· vaak voor: ric 3572 (:),
maar 1'ugghe 1742:1743 (:), 2851/2841; putte 270412714, /2749,
6417, putte X pit 2604/2616,2607/2619, Kriekenputte 2671/, X
-pit 2598/2600 (:) (blijkbaar juist hierom veranderd), 2636/2648,
2663/2675, -pit nog 2580/2602, /3167, 3723 (alle 3:), dus
ook in I, oghenpit 7139, 7348 (beide:); stic /1113, {2034,
1) De Bo 936 zegt uitdrukkelijk, dat ru(i)ken in W.-VI. .niet gekend" is; Kil.
543 noemt het evenzoo Boll. Sic.; Vlaalllsch is ruken dus zeker nu evenmin als
ooit vroeger.
2) telyuren 5707 (:gebueren), uit Ofra. taiUoir, taillëor, heeft in het Mnl. zeker
ö gehad, het rijm is dus ö: ö.
3) Dit woord bad blijkens Mhd. triJren, Nhd. trauern oorspr. a, dus Mnl. ü,
W vI. ö, welke laatste uitspraak in dit woord ook in het NnI. is doorgedrongen
(F. t. a. p. 361 noot). Het Nbr. zegt nog: trüren (Onze Volkst. 1 167). Volgens
Kluge is het wellicht uit het Hd. overgenomen (Ags.· dréorig zou nl. d doen verwachten),
dus Mhd.- Wvl.- Nnl.(?) Of kan de cu hier eenvoudig een umlaut van ij
(uit Ogerm. ii) zijn, zoodat men naast Mhd. triJren voor het Mnl. een troren , treuren
(uit *triir(i)en), mal! aannemen (vgl. ben. blz. 29, noot 3)?
28
4357, 6309, 6675, 7254 (in II alle:), stuc /1472, 4879,
5126, 6601, 6933; dinne /3143 (:), dun 5469. Bewezen is
d us voor I rugghe, putte en pit, voor II ric (en rUfJghe?) , pit
(putte bepaald vermeden), stic, dinne: 11 is hier dus meer
uitsluitend dan I, en de vormen met u in 11 zullen weder
van den afschrijver zijn J). Blijkens De Bo 1201 is de i Wvl.,
al schijnt zij ook elders voor te komen, en al is u in vele
woorden daarnaast gebruikelijk (onder de hier besproken woorden
noemt hij alleen stic als bij uitsluiting geldende; dun,
put, rug komen ook in 't Wvl. naast din enz. voor). -
Eenigszins in strijd hiermede schijnt dinken X dunken passim;
daar het echter nooit in het rijm voorkomt (ofschoon
toch rijmen op dinken niet moeilijk waren), is eene beslissing
hier onmogelijk .11).
Over gheltidet X ghehuut 2596/2608 (:) zie men M., Anm.; F. 39,
anm. 1 j Van Helten, Tijdschr. 5. 260.
u : uu. Over .~pi'l'itus : hUU8 1541/ , dominu8 : huus 2063/ (II heeft
op beide plaatsen iets anders), zie het boven, blz. 22, over i : ij
gezegde en het daar aangehaalde j Menelau8: Venus 5557 kan
u of u zijn. Zijn Ihwa (Douai) /2648 (:) en Coewaert (iplv. u)
158/, 164/ een bewijs, dat u voor w in sommige gevallen nog
als NnI. oe, Hd. u werd uitgesproken (vgl. F. 66. 2), en de
voorstelling van dezen klank dus niet vaststond? Fr. co(u)ard
pleit voor deze uitspraak van den naam 3).
Ö : 6. De volgende tabel geeft hiervan een overzicht:
1) Het tweemaal behouden van ruggltc (eens: ) kan niet als bewijs daartegen gelden. Op.
gemerkt dient echter, dat rijmen op de vormen met IJ weinig talrijk waren, terwijl
ie en dit voor stic en pit waren, wat SpanJe en OranJe zoo lang voor elkaar geweest
zijn: volkomen zekerheid heeft men hier dus niet.
2) Noch De Bo 1201, noch Vercouillie, Onze Volkst. 2. 9, geven dinlcen op onder
de voorbeelden van i voor u, zoodat het bij ua niet-W vl. zou schijnen, indien
Verc., t. a. p. 37, niet opgaf: dinlcen (= denken en dunlcen). Dat het in 't rijm niet voorkomt,
is wellicht het gevolg der weinig beklemtoonde plaats. die het in den
zin meestal heeft.
3) rMU ; calu 7493 (bj cM.: ro(e): also) is zeker niets anders dan een soort van
.eye-rime" van den afschrijver, nadat raeu eenmaal verkeerd geschreven was.
29
A. ox. 1) I (Omwerking) Il (Vervolg)
oa;: OX 45 43 42
oa;: oa; 54 56 78
oa; in vreem'l OX 2 (4033, 7701)
de woorden: oa; 5 (incl. 2: zich 9 (in cl. 3 : zich 10 (incl. 3: zich
zelf) zelf ) zelf)
oa;: oa; 4 (1787/, 2343/, 5 35
B. or.
2659/, 2969i)
or: or 18 11 7 I 26
or: or 4 II 3
-ort, -de: ort, -de 5 6 9
-ort, -de: ort, -de
or I. n vreem- (or 1 (12959: zich 2 (3883, 4507)
de woorden: ~ 1 (945/) zelf ) or
or:or 5 (3111, 1323/. 7 I 21
1629/,2047/,2793/)
-ort, -de: ort, -de I 10 11 13 111
Eenige opmerkingen over enkele woorden met twijfelachtige o's mogen
aan de uitkomsten van dit onderzoek voorafgaan.
De 0 van knopen 2027/ heb ik als 0 beschouwd, overeenkomstig Md.
kniiu/en uit "kna1Jpjan, al is een "kn1Jpon niet ondenkbaar (Hd. knüpfen wijst
op "knuppjan, zie Kluge, ons knop(p) wijst dus nog niet direct op eeu "knopen).
- Evenzoo cloot /823 met 6, zie Kluge, De Bo , Schuerm.: kloot en klot(t)
stonden naast elkaar'); klote (0) bij De Bo = krote is toch wel alleen uit het
laatste woord ontstaan door verwarring met kloot. Onze nieuwe spelling
heeft ook, hoewel aarzelend, in beide woorden scherplange 00 aangenomen
(zie Grondbeg. der Ned. spell. § 80 b, c.). - crunen /2021, 6189 met
0, vgl. Franck, ZfdA. 24. 365. NnI. kreunen moet bf op een stam met
zwakken vocaaltrap "kruni- (naast "kraunjan) bernsten 3), Of op ontlee-
1) Zie de verkortingen, hierboven, blz. 8. gebruikt.
2) En ook kloet (zie M. gl. en Anm., en Ojb. 37) met schijnbaar zeer afwijkende
beteekenis. Wanneer men echter Van Dale, Schuerm., De Bo, Kil. vergelijkt,
ziet men. dat de oorspr. bet. ook van dit woord wel "klomp, rond voorwerp" zal
zijn geweest, en later "hasta .. , inferiore parte obtusa et globo munita" (Kil.),
wat in I werkelijk de beteekenis schijnt te zijn. Etymologisch moet het woord echter
van kloot gescheiden worden (zie Franck, Etym. Wdb. i. v.).
3) V gl. eene dergelijke wisseling in Mnl. atûnen naast NnI. steunen uit *stiini·
(F. t. a. p., Aant. op Alex. 397). - Kil. verwijst bij kreunen en kronen ook naar
groonen, gronen, waar hij .J.ng. grone vergelijkt. Dit Eng. ta groan (Ags. grdnian,
30
ning uit een dialect, waar ook ó (uit au) »umlautet" tot eu (zooals bleu
uit bloode, sneu, (wat slecht uitvalt, tegenvalt) uit snoode en derg.). - door,
dore (stultus) met ó: ofschoon Verd. 2.291 ook van eE'n »ongerekten vorm"
spreekt (te recht?), en vele der door Franck, Etym. Wdb. i. v. duizelen,
genoemde woorden »den klanktrap u" hebben, wijst toch het allernaast
verwante Mhd. tóre duidelijk op ó. - pote (poot?) 6088, 7025, 7125
met ó , volgens onze hedendaagsche spelling, ofschoon ik daarvoor geen anderen
grond weet, dan de traditie; uit Kluge blijkt dienaangaande ook niets. -
cote (coot) 6087, in strijd met onze spelling, met 0, op grond van Franck, Etym.
Wdb. i. v. -- koden 7337 met 0: Kluge neemt voor het Hd. aarzelend Ó, maar
voor het Mnl. 0 aan, en Prof. Franck verzekert mij, dat de uitspraak in
Duitsche dialecten nog op 0 wijst; ten overvloede schrijft Kil. koden. -
Aelcrote 5205 met 0: het tweede deel van het woord staat zeker wel in
verband met krot (lutllm), zie Kil., Schuerm., De Bo, (5200 heeft b :
Aelcrotte I). - crode /1911 met 0, in de meening, dat het toch wel met
cruden , Nnl. kruien zal samenhangen. Zeer helder is het woord en de
regel, waarin het voorkomt, mij echter nog niet. - altoos /2958, 7208,
7251 met 0, als zijnde samengetrokken uit altogkes.
Gewoonlijk wordt ö: ó als een door alle dichters gebruikt
rijm beschouwd (F. 13, Jnl. op Alex. LXXVIII): het verschil
in uitspraak zou dus of geheel verdwenen, Of althans zoo gegering
geworden zijn, dat zelfs nauwkeurige dichters als Maerlant,
die nooit of zelden ë: ê rijmen, toch in ö: ó geenerlei bezwaar
zagen (behalve voor m, zie t. a. p. en F. 44). Toch maken de
hedendaagsche dialecten nog wel degelijk en duidelijk onderscheid,
zoo bijv. het Wvl., het Noordbrab., het Gron. (vgl. De
Bo 755, Onze Volkst. 1. 165, 2. 11, 59, en Kil.). Het schijnt
echter, dat de dialecten ten opzichte der twee soorten van 0
reeds vroeg het spoor zijn bijster geraakt, en de op de etymologie
berustende onderscheidingen hebben vervangen door andere,
bijv. naar gelang van de volgen4e cons.: vooral r en m
Hd. en *N ed. greinen) kan toch niet op de eene of andere wijze !net kreunen in
verband staan? Zie over kreunen nog Kluyver, Kil. 137.
1) Het eerste lid zal wel aal .gier" zijn, zie Ned. Wdb. en De Bo, en vgl. de
andere even zindelijke namen van Rukenauwe's maaglK'hap, o. a. Panthe-crote (M.,
Einl. U).
31
hebben naar 't schijnt grooten invloed gehad, terwijl verder de
nog :nin of meer diphthongische uitspraak der oe in sommige
streken ook wellicht mede in het spel is geweest. Ten gevolge
van een en ander is de eenparigheid ten opzichte van de i5 en Ó
tegenwoordig ook lang niet zoo groot als bij de ë en ê (vgl. Taalk.
Bijdr. 2, 289, Kluyver, Kil. 129). l\Ia'l.r het is ons hier niet
te doen om de geheele geschiedenis der verschillende o's in het
Mnl. en in de tegenwoordige dialecten: ik wilde alleen aantoonen,
dat I hier alweder nauwgezetter dichter (rijmer) blijkt dan
wellicht een zijner Mnl. kunstbroeders.
Vooreerst rijmt 0 in vreemde woorden in I en in II
voor andere cons. dan T, op twee gevallen na, altijd op ó,
evenals bij Maerl. althans met Rome het geval schijnt te zijn;
daar echter vele dier vreemde woorden ausl. 0 of oi hebben,
terwijl Nederl. woorden ausl. of voor i (oorspronkelijk) niet
anders dan ó lwnden hebben, en er zich verscheidene rijmen
van vreemde woorden op elkander onder bevinden, wil ik
hierop niet te veel nadruk leggen. Vreemde woorden met OT
zijn te zeldzaam en te weifelend in hun rijmen om er eenig
besluit uit te trekken.
De hoofdzaak is het rijm van i5: ó in N ederlandsche woorden.
Tegenover 45 rijmen van i5: i5 en 54 van ó: ó 1) staan in I
slechts 4 van i5:!Î; in de omwerking is de verhouding vrij wel
dezelfde gebleven, maar in het vervolg, slechts 900 regels
langer dan I, vindt men naast 42 rijmen met i5: i5 en 78 met
ó; ó, 35 met i5: ó; de onzuivere rijmen zijn dus naar verhouding
in II (vervolg) oneindig talrijker. De 4: onzuivere rijmen in
I zijn lwt'en: gheloven (credere) 1787/, poghede: ghedoghede 2343/,
loghe (mentirer) : hoghe 2659/, alto08: 8cadeloo8 2969/. Gaat men
1) Bij het overwicht der zuivere rijmen ook in II hou de men echter in 't oog, dat
hetgeen boven, blz. 11 noot, bij de e werd opgemerkt ook hier van toepassing is:
zoolang apocope en syncope nog niet algemeen waren, kon ij alleen in open lettergrepen,
dus in slepende rijmen voorkomen, terwijl d althans zeer vaak in de praet.
sg. der u-kl., dus in gesloten lettergrepen, en in staande rijmen voorkwam.
32
te ver, wanneer men bij het eerste rij m aan verwarring ~ tusschen
gheloven (credere) en gheloven (promittere) I), bij het
tweede aan verwarring tusschen doghen (pati) en doghen (valere),
bij het derde aan verwarring tusschen de 0 van indo sg. en
de 0 van indo plo en conj. van het praet. der u-kl. 2), en bij
het vierde aan eene twijfelachtige quantiteit (of qualiteit) zoowel
van altoos (uit -toghes) als van -loos (door den bijtoon
en door invloed van het er naast bestaande los 3) denkt, en
zoodoende deze gevallen als verklaarbare uitzonderingen op
den regel, om alleen zuivere rijmen te gebruiken, beschouwt?
Het is mogelijk, maar zelfs al waren deze rijmen bepaald onzuiver,
dan blijft hun aantal te gering, en het groote verschil,
aan den eenen kant met het overwegend aantal zuivere
rijmen in I, en aan den anderen kant met het veel grooter
aantal onzuivere in II, m. i. wederom te opmerkelijk, om
aan toeval te kunnen worden toegeschreven. Dwaal ik hierin
niet, dan is I, zoover ik weet, de eenige Mnl. dichter, van
wien tot nog toe bewezen is, dat hij dit rijm althans vermijdt,
het alleen bij uitzondering, uit nood of bij vergissing gebruikt.
Dat hij hier niet zóó streng is, als bij de e, wijt ik aan die
mindere vastheid en eenparigheid in de uitspraak der verschillende
o's, waarvan boven sprake was.
Ook bij een volgende 'I' schijnt hij het onzuivere rijm te
hebben vermeden, er is althans een verschil met II, hoewel
minder groot, dan bij om. Daar echter geen der 5 onzuivere
rijmen aan eene of andere uitzondering doet denken 4), en bovendien
bij 0'1', gevolgd door een dentale cons., beide o's ook
1) Vgl. bijv. 1616/1630, waar n glteldven schijnt te gebruiken iplv. ghelóve'l
van J, en vgl. ook 2510/2532 en 2517/2541 met elkaar: vaak weet men nauwelijks
welke der twee woorden men voor zich heeft; zie ook Ojb. 75.
2) Vgl. boven blz. 11 over welt- wëten, en vooral De Bo 275 i. v. duigen, Vercouillie,
Onze Volkst. 2. 84-85.
8) V gl. beneden.
4). Tenzij de 0 van dor(e) (stuit us) toch wellicht ij is: dan zouden nog 2 onzuivere
rijmen wegvallen.
33
in I zonder eenige beperking op elkander rijmen, wil ik dit
voorloopig in 't midden laten, te meer, daar 'I' de ö 1) toch
zeker wel in quantiteit of qualiteit gewijzigd heeft (zie F. 46-
57 en De Bo 755, waaruit blijkt, dat bijv. in Fransch-Vlaanderen
alle o's voor 'I' scherp zijn).
II rijmt daarentegen in alle gevallen zonder eenige beperking
ö en ó: of hij rijmde dus onzuiver, Of het verschil was
voor hem geringer, of er was reeds verwarring in de onderscheiding
der o's: geheel gelijk zullen de beide o's ook voor
hem wel niet geweest zijn, daar zij nog heden in West-Vlaanderen
onderscheiden worden (zie bijv. nog Ternest § 20 en 21).
Het eenige onderscheid, dat Maerlant tusschen ö en ó maakt,
nl. voor de m 2), vindt men evenwel niet alleen in I, maar ook
in II gehandhaafd: onder de 39 onzuivere rijmen van II is
geen enkel rijm öm: óm (bijv. cömen: bómen euz.) 3). Of waren
er weinig rijmwoorden op óm?
Dat -ört, -de ook in I op -ûrt, -de rijmt, bewijst wel, dat
de swarabhakti-vormen met -00'1' iplv. -0'1'- toen reeds gebruikelijk
waren, ieta wat in tegenspraak schijnt met de vaste
spelling mort, W01't, porte, enz., die juist in I, niet in II de
gewone is. Heeft men hier met twee verschillende wijzen van
uitspraak te doen, welke met elkander om den voorrang dingen,
zoodat men in het rijm zoo noodig de verlengde (ör) kon
bezigen, ofschoon de korte (6'1') buiten het rijm en in proza nog
algemeen gebruikelijk was; of moet men uit de spelling hort
en dgl. in I met F. 56 afleiden, dat voor 'I' + dent. alle o's
(iJ en ó) gelijkelijk (gerekt of lang) uitgesproken werden, en
men dus, juist omdat -ort vanzelf als Brt werd gesproken, de
aanduiding dier rekking of lengte overbodig achtte en dus
naliet·) ?
1) Of d evenals d voor de r onaangetast blijft P
2) Vg!. }l'r., In!. op Alex. LXXVIII.
3) Wel dm:ollm, zie straks, blz. 36.
4) Volgens Prof. Franck hebben woorden als orlof, ordllel enz. veel langer hun 0,
bewaard, dan wort, porte enz., zeker ten gevolge VRn den bijtoon op de tweede let-
3
34
oe: o. Zie F. 29, 44, Inl. op Alex. LXX vlgg., LXX VIII.
In I is de toestand aldus: 10 slot-oe: slot-ó: doe: vró 2105/
(Verd., Tijdschr. 1. 17, wil naar b: also: m'o lezen, maar herroept
dit, Mnl. Wdb. 2. 227, omdat doe hier niet tegen het Mnl.
taalgebruik blijkt in te druischen; vgl. behalve de daar aangehaalde
plaatsen nog 2120/); 2° oei ói: moeien (amita): vernóien
1363/,1665/,1987/,2907/,3219/; 3° oem: om of: óm komt
in I niet voor; 4° oe voor andere cons.: 0 of ó :' snoeren: voren
2935{, voeten: grote 3049/, Boenen: comen 3419/. Men zal zeker
niet aarzelen, den tekst van onzen nauwkeurigen dic.ht,er van de
laatste drie onzuivere rijmen, die voor een deel ook op andere
gronden verdacht zijn (en waarvan het laatste bovendien weder
aan het einde van I voorkomt, zie boven, blz. 22, noot 3),
te zuiveren (zie Tijdschr. 1. 26, en J.'s uitg., en vgl. Ojb.
86). Immers, zelfs al is 2105/ niet corrupt, toch blijkt ook
hier weder, hoe nauwgezet onze dichter is, uit het vermijden
van het rijm oem: om, dat bijna alle Mnl. dichters, ook
Maerl., gebruiken (lnl. op Alex. LXII). Het hs. spelt meestal
(o)om voor oem, ook buiten het rijm ((ghe)nomen 806/, 2632/,
verdoomt : ghenoomt 9991, roomt: ghenoomt 2635/, ééns, aan
het einde, om: domsdaghe 3450/), en dikwijls omm voor om:
commen, willecomme, bijv. 527/, 705/,1448/, 3277jpassim,
daarentegen vrome, 8omic1t, enz. Moet men hieruit, niet alleen
voor den afschrijver, maar ook voor den dichter afleiden, dat
oem als om, om daarentegen als omm klonk (zoodat oem op den door
F. 44 bedoelden 2den of tusschentrap stond, of hadden voor den
dichter oem en om hunnen oorspronkelijken klank? Gelijk (d. w. z.
beide om of beide ömm) zijn zij voor hem zeker niet geweest:
tergreep (ór1ol X wóórde) , waardoor de werking der r (anders natuurlijk gesteund door
het accent, vgl. de rekking van oorspr. korte klinkers in open, beklemtoonde lettergr.)
min of meer verhinderd werd. In JI staat echter reeds geregeld oorZof, oordeel
enz., wat toch zeker rekking aanduidt. Waar de r geen verlengenden invloed had, en
de hoofdtoon op ór zeer sterk was, ontstond órdel, naast (o)órdè~l, vgl. bijv. R. v. Utr.,
gloss., en de samenstelling órdëlóoèken in Zutfen en elders: immers zoo zal men deze
woorden toch wel moeten uitspreken.
35
een afdoend bewijs daarvan is de afwezigheid van dergelijke
rijmen 1). Streng bewezen zou de klank omm alleen worden door
een rijm op een woord met oorspronkelijk omm, maar deze zijn
vrij schaars eh en doen zich dus zelden in het rijm voor (omme,
domme, stomme, de vreemde woorden somme, tomme, enz.).
Afgezien van 2105/, houden wij dus voor I alleeu 5 rijmen
over van oei op r1i 2), en dat nog wel bij een vreemd woord,
waar alle Middeleeuwsche dichters zich, zooals trouwens zeer
verklaarbaar is, vrijheden veroorloven (Inl. op Al. LXXIX). De
spelling moie enz., die in I (ook bij rijm van oei: oei 2867/)
regel is, wijst ook hier op eene gewijzigde uitspraak, althans
bij den afschrijver.
In II zijn de onzuivere rijmen natuurlijk weder veel talrijker:
1° slot-oe: slot-ó: also:toe 11235,vro:toe 4237,7119,: doe
/6069 3); 20 oei: ói: moeide: vernoide /681, moeie: v. /1383,
1679, /2895, /3233, 6457; en: oi: bloeien: gecroien (ppp. v.
cruden »kruien") 5251; 3° oem: om (ge)noemen: (ge)comen /1659,
/2159, 4299, 5209, 634H, 6595, verdoemen: comen /2223,
4557, 4797; en: óm: bomen: bloemen /49, droomt: noemt /2647,
4° oen: on : doen: ongewoen /3395, baroene: hoerensone /3413,
gewoon: verdoen 6071; en: ón : scoonre : coenre 4183, doen: 8coon
6667 4); 5° voor andere cons., oe: 0 : beroepen: ongheUJroken /203,
1) Het Nwvl. en andere dia!. hebben voor oem en am beiae omm (vgl. De Bo 756,
Vercouillie t. a. p. 11). V gl. ook het Hollandsch der 17e eeuw, zelfs in eigennamen,
zoo meermalen Anna Rommers. Dezelfde verkorting door den invloed der m heeft
men, als ik mij niet bedrieg, in het Ofra., waar (althans in enkele diatecten) oum:
om geoorloofd is.
2) Dat ik Fr. oi (in vernoien) = ói, niet = ai stel, berust op F. 125, en op de
boven geblekene waarschijnlijkheid, dat 0 in Fransche woorden meestal op ó rijmt.
Oorspronkelijk kon trouwens ai in Neder\. woorden evenmin bestaan als aus\. a (daar
ai en aus\. 6 vroeger niet bestaan hadden); later is öi, 0;' ontstaan, doordat intervoea\.
d tot;' werd in dooier, gekrooien enz., waar Brabanders en Vlamingen öi wel
degelijk van ói onderscheiden, zie Onze Volkst. l. 87, 171, 2. 7, Ternest § 42.
3) 80: ba noch bo 7017 is niet, zooals wij zouden meenen 0: oe, zie G\. Lsp. en
De Bo 155, die als Wv\. 00 opgeeft, en uit Maerl. ba no bu (: bestu) aanhaalt. De
klank wisselde dus in deze uitdrukking, begrijpelijk genoeg, ~f.
4) Over SaZomo(e)n: doen en dg\. zie ben., blz. 38, noot 2.
36
genoecht: doocht 6143, voeghen : Boglten 5741; en: ó: goet: doot
4367, doot: verwoet 5971 1). Het aantal is groot genoeg, doch
rekent men /3395, dat stellig, en /203, dat misschien corrupt
is, verder die op oen: ön, en 6143 en 5741, welke waarschijnlijk
anders verklaard kunnen worden, er af 2), dan houdt men,
behalve de ook elders geoorloofde (ausI. voor j en m), slechts
enkele onzuivere rijmen over, die ontwijfelbaar zijn; altoos genoeg
evenwel, om te doen zien hoe ook hier II in zijne rijmkunst
beneden I staat. Dat hij echter toch zoo veel mogelijk
het rijm oe: 0 vermijdt, blijkt bijv. uit 7123-6 (voettm: gl!emoeten,
poten: ghescoten). De spelling commen, enz. is in b
zeldzaam (bijv. 3739), meest coom, wellecoom. Ook om en oi
voor oem en oei is daar onbekend; integendeel worden om en oi
gespeld oem en oei, ten einde zoodoende voor het oog een zuiver
rijm te verkrijgen. Van den afschrijver zijn evenzOo bloeyt
/908, bebloeyt /953, bloyde 4071, 6093, 7147 (c) (: te moede),
7349 (c), gl!evoyt 6809 (c), vermoeyt 6845 (: te voet), (alles iplv.
oe), welke door de rijmen weersproken worden (merkwaardig
oude voorloop ers van het tegenwoordige bloeien voor bloeden,
e~z.; zie verder ben. bij Cons.); over stroi (stroo) 3905 (: proz),
dus van den omwerker, zie ben. bij Declin. 3).
ou iplv. oe voor keel- en lipletters komt in I veelvuldig
voor, ja is daar de gewone schrijfwijze; voor m zelden (bloumen
324/), meest 0(0), zie hierboven; voor andere cons. nog minder;
in II komt deze schrijfwijze zelden of nooit voor. Men
zou juist .omgekeerd bij den Oostvlaamschen dichter deze uit-
1) Volgens M.'s lezing; die van b (doot: groot) geeft wel een zuiver rijm, doch
geen zin.
2) cloot: groot 1823, Avesoete : loete /831, hooft: tooft 6825 zijn zuivere rijmen, zie
Ojb. 37 en 103.
3) I heeft doorgaans Lamfroit, daarnaast Lam/reit 647/. 699/ (beide:); IC (en 1)
alleen Lam(nt)freit o. a. /699 (:); zie Ojb 200, F. 125. De afwisseling tusschen beide
klanken bestaat reeds in de Ofra. dial.. en is vandaar overgenomen; ei is dus ook
voor I bewezen, waar het in het rijm om het grooter aantal rijmwoorden voor het
gemak gebruikt werd.
37
spraak 1) niet, bij den Westvlaamsehen omwerker daarentegen wel
verwacht hebben: moet men dus aannemen, dat beide afschrijvers
consequent de spelling veranderd hebben, wodat men in I oe,
in II ou mag, ja moet herstellen?
ue (U) iplv. oe. Zeer dikwijls vindt men in IJ oe als ue gespeld
in genuecht, genuegen, vuegen , brueder, muede, hueden,
grueten, suete, prueven, 'I'ueken, sueken, vuelen, vue'l'en, 'I'ue'l'en,
dus alle beantwoordende aan Mhd. üe, Nhd. ü, d. w. z. in
woorden, waar umlaut althans mogelijk is; daarnaast slechts
enkele als vluect, b'l'uede'l' (sing.) 2) enz., waar dit niet het geval is.
Voegt men hierbij nu de bovengenoemde rijmen vueghen:
sueghen (sus) 5741 en genuecht: duecltt 6143, waar zulk een ue
werkelijk op ue 3) d. i. ö, umlaut van ö, rijmt, dan moet men
er wel toe komen, in die ue niet meer eene willekeurige spelling
des afschrijvers te zien, maar er werkelijk umlaut van oe
in te erkennen, en deze twee rijmen dus niet als onzuiver, maar
als ö: ö op te vatten. Waarschij nlijk is deze niet-WestvL uitspraak
hier door den omwerker uit nood aan een ander dialect ')
ontleend, immers rijmen als voeghen : dwoeghen 5315 en vele
andere dergelijke zijn toch stellig zuiver oe: oe. Men moet dus
aannemen, dat de omwerker een enkele maal om het rijm
1) Waarschijnlijk niet als NnI. ou, mallr als NnI. korte oe (Hd. u): het Nieuwwvl.
althans schijnt NnI. oe als lange oe (+ naslag), daarentegen NnI. oe voor gutt. en
lab. en NnI. ou beide als korte oe uit te spreken; het Katwijksch spreekt NnI. oe
voor gutt. en lab. als ou uit; het Gron. eindelijk spreekt alle NnI. oc's als ou uit.
V~l. F. 30, De Bo 756, 804, Vercouillie, t.a.p. 7,11, enz.
2) Vgl. echter in hedend. dial. brc"r of bruur, zeker uit het plur. overgenomen.
3) b heeft in alle 4 woorden ue, door M. in oe: oe en oc: 00 veranderd.
4) Zoo ver ik weet, komt de urn!. v. zacht!. ij (cu, ö) bijna in alle dialecten voor
(althans in bijna geheel België, en ook bijv. in Gron.); de uml. v. scherp!. d daarentegen
is in 't Wv!. onbekend, luidt in 'tOostvI., Limb. en Gron. cu, in 'tZbrab. ccu,
oostel. Noordbrab. é1J, (tusschen cu en fe); de uml. v. oc eindelijk is in 'tWvl. en
Oost vI. onbekend, luidt in het Saks., Zbr., Nbr, Antw u (maar niet constant), Limb.
tusschen cu en u (oci wordt uj), Gron. (soms) ui. Zie over deze klanken: Onze
Volkst. t. a. p., Kluyver, Kil. 133, enz. Strikt genomen kan men hier dus ten
hoogste eene uitspraak tusschen cu en u (ö en iZ) aannemen, zoodat de beide rijmen toch
niet geheel zuiver zouden zijn, maar is dit niet eer denkbaar dan 06: o?
38
buiten zijn dialect is gegaan, wateene eeuw na Maerlant,
die dit ook reeds soms doet 1), niet kan verwonderen: de vermenging
der dialecten zal natuurlijk steeds verder gegaan zijn.
Vermoedelijk zijn dus niet alle ue's van den omwerker; waar
het niet door het rijm geeischt werd, zal de omwerker bij zijn
eigen dialect zijn gebleven. De spelling ue in die woorden in
b en in andere latere hss. is dus uitgegaan van dialecten, waar
de umlaut van oe werkelijk (als ü of ö) aanwezig was; in de
latere ME. mode geworden, is zij door onkundige afschrijvers
uit andere streken ook overgebracht in woorden, waar van
umlaut geen sprake kon zijn.
Het is de vraag of men dezen zelfden umlaut van oe moet
aannemen in de boven, blz. 35 sub 40 opgesomde rijmen oen:
on 2); de woorden met oe rijmen daar op gewone, 80ne, woorden,
welke in alle dialecten den umlaut van ö in ö kunnen hebben,
of op 8cone, waar althans enkele dialecten denzelfden umlaut
kennen; vgl. hif'rover F. 29, Inl. op Al. LXXI. Bij de rijmen
oe : ó zouden dan beide rijmklanken aan andere dialecten ontleend
zijn.
u. Of die umlaut van ö in I en II dikwijls voorkomt, is
voor het overige moeilijk uit te maken (vgl. F. 36, ZfdA. 24.
25, 355 vlgg.): de spelling ue voor 0 komt in I zelden (bijv.
lmeghen 2106/), in II zeer dikwijls voor; in I komen 4 rijmen
ö : ö (d. w. z. twee woorden, waar ö mogelijk is) voor, tegen 9
Ö : & (waar in een der beide umlaut onmogelijk is, en het rijm
dus ö: & moet zijn); in II 9 ö: ö tegen 37 ö: 8 rijmen. Nadere
bijzonderheden zijn twijfelachtig: ghewone komt slechts ééns in
I 3) voor 919/; evenzoo gone slechts ééns in II 5603 (beide: 80ne) j
verder schijnt vore alleen op ö te rijmen, 80ne en jode daaren-
1) Zie de bekende plaats Franc. 181.
2) Fr. en Lat. -on is in I en II oen (F. 29, 125, In!. op Al. LXXIX): pardoen
:8coen 2917/, Lioen 1881/, 8400/, 8466; Simoen 4544, Salomoen 5587, paulioene
8803, baeijoen 7587 b (? c : lJaeliu: u), alle: doen(e).
8) In II nog de bovengenoemde rijmen op oen.
39
tegen ook op Ö. Doch de rijmen zijn te weinig talrijk om er veel
uit af te leiden 1).
Ö X Ó. botscap X bootscap 477/507,481/511,1353/1370,2476/;
beide uit "bodaskap door oudere of jongere syncope der a? -
loos nom. sg. in de bet. »los" 6826 (:) (in de bet. »slim"
7207 (:) en zie gl.) naast los 1469/1511 (waar de constr. niet,
de bet. wel duidelijk is), en even zoo ve'l'loost 3 sg. praes. 5310 (:)
naast ve'l'lost ppp. 7288 (:) en 'loste (:); zie F. 45 anm.: loos
vereenigde dus nog de twee bet. »slim" en »los". - Voor de
ö in pate'l'nooste'l' 1737/1757 (: clooste'l') vergelijke men boven,
blz. 22 en 28 over de f en a: eene vrijheid, bij een vreemd
woord en in het rijm begrijpelijk (die echter den afschrijver
van b aanstoot en aanleiding tot bijvoeging van te t'l'ooste'l' gaf).
oe X ö. moeste X moste passim, omgekeerd wostine X woestijn
503j529 , 2667/2669 (F. 166, 41); t'l'Op 821/859 (F. 125, De
Bo 1187).
o X a. mO'l'ghin passim, en mae'l'ghin bijv. 1093/, 1371,,1390/
2728/, 2796/ X mO'l'gen o. a. 6772 (:), 6793 (:) en me'l'gen /1391 ,
6790 (F. 35, 47, 50, anm.: a'l' meer Vl., U'I' meer Br. en HoU.);
alleen de 0 is dus bewezen, al kunnen de andere vormen wellicht
ook van de dichters zijn: De Bo 685 kent me'l'gen als verouderend.
o X u. up X op, vul X vol passim; wulf X wolf 1573/1600,
1963/, 2~99/2887, 3420/3422, dul 493} , 918/, mol (»stof")
6975, 7102 (beide: vol; c: vol: mul). Evenzöo heeft I voor 'I'
soms u: bU'I'se 1265/, dU'l'ste (audebat) 2402/ (do'l'ste 758/), bu,'l'ne
27021 (anders altijd 0). Daarentegen heeft I voor n altijd 0, II
ook meestal 0, maar soms ook u:cundi 3773, kunst 4105,
7665, kundigen /292, gunst /679, 6626, 7467 (c), 7744, wan[
Junst /931, ongunst 12570, 5829, 6591, guns 6951, sunde /2222,
4112. bO'l'ch in I en II, don'l'ebussen 3745, maar met 03801 (:).
Is tocht (u): gedocl~t (a) 6565 een onzuiver rijm? Over 't geheel
is I hierin meer oudvlaamsch: De Bo 756 geeft de vormen met
u voor l als Westvl. op, terwijl die met u voor n over 't all)
croruJn (vgl. boven bh. 29, F. t. a. p. 364, K.lnyver. Kil. 139) wordt altijd
met 0 gespeld {2021, 6189 (beide: d). 6104. 6696.
40
gemeen meer in jongere Holl.-Brab. hss. voorkomen. Bewijzende
rijmen doen zich niet voor en kunnen ook kwalijk voorkomen,
daar van bijna alle woorden wisselvormen mogelijk schijnen.
ou, au, u. ou voor w wordt in I gewoonlijk au gespeld,
hetzij uit Ogerm. iw of aw ontstaan: trauwe , rauwe, rauwen,
blauwen, vrauwe, scauwen, alle welke woorden op elkaal' rijmen.
Ogerm. áw is aeu: claeuwen 750/, 1262/, 2891/ (: braeuwen).
De Bo 804 en Schuerm. 442 onderscheiden de Oostvl. uitspraak
van ou als au van de W estv1. als oe (» tusschen de
korte 0 en de langere oe"). 11 heeft au alleen voor oorspr. au:
nau 3589, 3941, 5071, 5134 (maar nouwe: trouwe (iw) 4981,
: vrouwe 6319), Rukenauwe 7596 (c; b: R. die vrouwe) (: ghetrouwe),
5291 (: rauwe); claeuwe 3549, 6848, clauwe /802,
/1282, /2879. Voor trouwe, ghetrouwe (dus oorspr. iw) staat in 11
dikwijls (ghe)tru(toe) o. a. /637, /661, /665, /678, /1793, /2671 ,
4390,4422,6261, 7252 enz., maar nooit door eenig rijm bewezen j
de rijmen op oorspr. au bewijzen ook wel, dat de omwerker
althans ook de uitspraak ou kende; zijn de u's van den afschrijver?
De woorden met o.orspr. ûw hebben in I altijd uw,
maar komen niet in 't rijm voor; in 11 heeft men betrouwen:
vrouwen /3415, verduwen: kuwen 3829, bouwen: trouwen (iw)
4253, vrouwe:knouwen 6075, duwen:gruwen 7115, dus naar
't schijnt ou bewezen; moeten dus 3829 en 7115 ook met ou gelezen
worden?
ou X uI, el (F. 33, 52, 76). hulde: sculde in I en 1I 2165/,
2511/2533, 3463/3461, 4323, houde alleen in I 2249/2273,
scout, -de alleen in 11 /2057, 3855 (onsc.) , 3972, 4502; ghewelt
in I en 11 2265/2289, 2316/, /2289, /2823, 5417, 7689
en buiten het rijm nog 5233), ghewout slechts éénmaal in 11
behouden 605/657, 2134/, 2472/, 2875/, 3452j (alles:). Kende
II dus houde en ghewout niet meer? Of is dit toeval, evenals
dat scout in I niet voorkomt, ofschoon alle drie toch gemakkelijke
rijmwoorden waren? 1)
1) Over wilde X lOOude. kilt X kelt enz. zie bij Conjug.
41
Il. Con s 0 na nt e n.
De b wordt in het Vlaamsche hs. a zeer vaak voorgevoegd
en weggelaten, zie Mart., Einl. X j in hoeverre dit van den
dichter afkomstig is, blijft natuurlijk onzeker; de (Hollandsche?)
afschrijver van hs. b doet hieraan bijna in 't geheel niet mede,
slechts een enkele maal vergist hij zich (eten 6155, hase 7512,
ontl!eren 4388, of!erhande 11293, 4698, vgl. M.'s aant. op de
laatste pl.): over 't geheel kan men zien, dat hij voor de h
een goed oor had 1).
A.sslmilatle heeft in a meer plaats dan in b, welks vervaardiger
hier over 't geheel meer grammatisch spelt, terwijl a
meer de phonetische vormen geeft: omberaden , ommacM, anscoen,
heefse, oemoedelike X ontberen, enz.; maar toch ook in b : ondaen,
wachs (-te des) }814 , sel(f)s /2209, scheyndi (-de di) /942, huesscltelic
6125, 6132, patrysen /3156 en dergelijke, voor een deel zeer
krasse en jonge verminkingen, waarschijnlijk alle van den afschrijver.
Epenthesis of prothesis 10 van t .in a soms: int sleets
duvels name 1274/, tsinilJen 41/, ontsochte 3342/; in b dikwijls:
goedertierenste /2101, ontscout /1897, 3702, 3855,4505, tegents
7792, int spaeus !tof! 4479 2) j (over Lantfreyt passim zie Ojb.
200) j 2° van d in b: lijnde /1969, /2062 3), venijnden (inf.)
4873, gespelden 5328 j zonderling genoeg vind ik geen enkel
voorbeeld der d tusschen liquidae (stilder , beender , aldermeest
en dgl.) 4); in het rijm staat scalmeiden 3487 (: reiden), 7415
1) Uit plaatsen als Bone (k)at X en had hi 271)21111, (k)u mestroude yet X mis·
trouwe (k)iet 26119/2711 mag men wellicht afleiden, dat de .vorlage" van b een hs.
was, dat met de k wel degelijk in de war was (de Westvl. archetypusP), bij de
verbetering waarvan de (Hollandsche?) afschrijver van b een enkele maal de fonten
over het hoofd zag en overnam, of ook soms een plaats misverstond en verknoeide.
2) rosencrans : flans (Hd. ganlll) 6609 is ta: ts of 8:S.
3) Zie o. a. ook S. Mnller Fz., Gloss. op de Utr. rechtsbronnen i. v.
4) Over met mi tienden /647, myt kaer vierde 6276, die door met mi tienen
593/645. 4297 (: verdienen) worden weersproken. zie Van Relten. Tijdschr. 5.215-8:
in elk geval is dit syntactisch. niet phonetisch te verklaren.
42
(: seiden) , waar op de eerste plaats b beide d's, op de tweede
plaats c de d in sc. tot i, Y maakt: men zal toch wel als M.
moeten lezen, met anorganische d in scalmeiden (of ook reien,
seien met bc?) 1).
Para;o;e: nochtan X nochtant 78/88, 353/381, 1398/1436,
X noclttans 1061/1085,3002/2994; alleen de oorspronkelijke vorm
komt in het rijm voor (/3153, 4571, 5231, 5737, 5855), en
is dus van den omwerker (rijmen op de jongere vormen waren
zeer gemakkelijk). Evenzoo (n)iement passim in II; een bewijzend
rijm ware alleen nyement: gMement (of jugement volgens de
lezing van Prof. De Vries) 2), maar zulk een blijkbaar bedorven
plaats heeft weinig bewijskracht. Verder nergent in bpassim,
maar niet bewezen, wel de oude vorm 1lergen 5335 (:); tegens
onbewezen, tegen 4937, 5689 (beide :). Adverb. s in corts 6608,
7104 (c) (cort 6627), billi3J, zie gloss. (zelfs iplv. het adj.
6663), al des gelijcs 5629 (p nog: glzelike); maar nog zonder -s
behouden 5422, onlanck 4845 (:) I niet 4607 (:), enz. Geen dezer
achtergevoegde mkl. zijn door het rijm bewezen: waarschijnlijk
komen dus alle op rekening van den afschrijver .
.4.poeope en syneope (van cons.) Apoc. v. -de in Eerswijn
6409 (:) naast Eerswinde in II (zie ben. bij Decl. der eigenn.), verder
in provende X proven 2715/2727, gesyn 6002, beîde onbewezen.
d tusschen twee voc. valt in b uit in me (mede) 4554, 7472
(c), 7710 (c), sei 7761 (c volgens Gr.), sou 6882 (c), no 4225
(: placebo), bli 7140 (c), 7414 (bc), 7433 (c), 7726 Cc), (ééns
in 't rijm /2981, doch zoogoed als zeker door den afschr. achter hi
ingevoegd I zie Ojb. 86 3), luy 7767 (c) 4); verder eellynck (171,
weer (Hd. wetter) /1125 (p nog: weder), wair (utrum) /971,
1) De ww. li(d)cn en (toe)ti(d)en laat ik buiten beschouwing, daar verschillende
uitdrukkingen mij in heteekenis en afleiding niet duidelijk zijn.
2) Over M.'s lezing: niemen .. sniemen zie Ojb. 99. Juist dit verdachte niemcnt doet
mij ook twijfelen aan de door Prof. De Vries voorgeslagen lezing.
3) Zie den vollen vorm blide bijv. nog /1082, 6871 (beide :).
4) In het naschrift van b nog: ze .. me. dra: pa. alre .. Ie, versta: pa (alle iplv. -de).
43
4078, 7286, veer (veder) ') 4015 (: gheer cupio), (en misdaen
dat. pI. fem. /1483 (:), doch wa'trschijnlijk bedorven, zie Ojb.
51); na andere voc. dan e wordt dan eene j ingevoegd (of d
gaat in j over) 2): scai (scade) 12918, 6950 (c), 7446 (c), scalmeyen:
reyen 3487,.'seiden 7415 (c) (zie bov. blz. 42),ontglien:
siden 7527 (c),.' tiden (temporibus) 7715 (c), hoeygen (dimin. v.
hode).' noyen 7337 (b; c: hoden: node), armoede: moeye (amita)
}1995 (verknoeide lezing), gecroeyen (Ppp. v. cruden) 5521
( : bZoeyen); en verder bloeyt, bebloeyt, bZoyde, glwvoyt, vermoeyt
met anorganische j (zie bov. blz. 36, alle door de rijmen weersproken);
na u wordt wingevoegd: l/Ouwen: gewouwen /459,
houwen.' trouwen 4253 (M.'s lezing bouwen is toch wel juist, zie
Verd. 1. 1402. 3), spoU1ven: ouwen 5993, ouer 4382 (?).
Van deze gevallen zijn Eerswijn , no, veer, gecroien door het
rijm bewezen; het is dus mogelijk, dat van de andere nog
enkele van den omwerker afkomRtig zijn, ofschoon het meer
den schijn heeft, alsof het vooral eene eigenaardigheid van hs.
c is 3), en men dus wat niet streng bewezen is, in den ouden
normalen vorm met d kan herstellen.
j X c· jonnen X gonnen, 10/10, 260/272, 5808, 6951 enz.,
evenzoo gonst (gunst).' gicht 5389 (in strijd met F. lIG). Een
dergelijke weifelende 9 (palatale sisklank of spirant of wel
halfvoc. U is zeker ook de 9 geweest in diminutiva op -gen
of -jen in II: rijsgen 5251, stertgens 5900, l/Oeygen 7337, en
evenzoo de 9 (j, i) in vreemde woorden: geeste /4, stage 2761/,
seriant X sergant 984/1007, 2446/2464, botteZgier 2808/2804,
craieren X kreygiren 4554 (F. 126).
eht X ft. achter X af ter passim, maar achter ookin Ir 1293[1313,
6015, 6733, enz. (alle.' Zachter); af ter is onbewezen, en is ook
zeker de meer (Friesch-Saksische) Hollandsche vorm, zie Verd.
1) Niet .l"ederstrick" (WM.), maar .iets zeer liehts, gerings", vgl. de bekende
Mnl. uitdrukkingen niet een twint enz.
2) V gl. F. 114. 5 en Tijdsehr. 5. III noot.
3) Dat in andere gevallen, bij de ai,oe. der -e bijv., juist veel conservatiever dan bis.
44
1. 16. Ook efter (»hierna") /1663, /1848 is zeker niet Vlaamsch;
in I komt alleen echt voor (zie gl.), in II ook echter 4921. lachter
X laster, zie de bovenaangehaalde rijmen bij achter en gloss. M.
gracht X graft 1601/1615 (: nacht), gheruchte X geruft 739}793,
}1385 (cM }884), vercoft (praet.) 4006; geen der f's is bewezen
(gaeft: geknaecht 6721 is geen onzuiver rijm; men leze: geknaeft,
zie Verdam, Tijdschr. 1. 19, Franck, Etym. Wdb. i. v. knabbelen).
ruwe X ruge 2822/, /803, 3529, 6815, 6968 (c op de laatste
twee plaatsen ruwe), nooit in 't rijm (F. 90).
vroech alleen 7567 (c) en 6931 (b: vroech doe: toe), dus
stellig van den afschrijver iplv. het herhaaldelijk in 't rijm staande
vroe 3844, 4318, 6931 (c: vroe: toe) (F. 116).
Isingrijn X lsegrim, zie Ojb. 196 ; even zoo peelgrijn X pelgrim
13016, 3635 (: sijn): de vormen met m zijn dus zeker wel van
den afschrijver 1).
terden X treden 540/564, 2877,2867, verde X vrede 166}174
(en 140/148 volgens J.'s lezing), alle onbewezen.
lIl. Co nj u gatie.
Imperatieven als ganc 5862, vanc 1538/1575 (naast va
1549/1585 (:», slach 1538/1575, 5789 (beide:), sich /1298,
7314, dus ook nog in 11.
e iplv. ë komt in I alleen in den imperatief voor: nem
1954/, 2564/, (beide :), wat algemeen Mnl. is. In II zijn daarentegen
de vormen met verkorten stamklinker zeer gewoon,
meestal voor t, ct, zelden voor andere cons. (F. 17, 43): et
3- sg. }294 , /944 (:), 2 pI. /1238 (:), /3451 (:), verget 3 sg.
5930 (:), 6013, wet 3 sg. }3147, 4895 (:), met 3 sg. 6453 i
sprect 3 sg.{190, 4170,2 pI. 3857, 4572,6726, bred 3 sg.
4357, 4927, stect 3 eg. 7730, trect 2 pI. 6632; heft 3 sg.
1) Over "cm X !Jin zie beneden bij Conj.
45
1245, 4018, west 2 pI. ;1976, 6560. Het eenige voorbeeld
dezer klinkerverkorting in I verbit (:) wordt echter door II in
verbijt ende et veranderd 3453/3451 1). Blijkens Onze Volkst. 1.
22, 245, 2. 37 en de aldaar uit De Bo aangehaalde plaatsen is
dit verschijnsel in het tegenwoordige Westvlaamsch en N oordbrabantsch
zeer gewoon.
Van de ww. met er heeft II: praes. ward /1819, /1940,
/2048, 4140, 4153, 4222, 6761 j UJort 3822; praet. werp /213,
1233, sterf 4491 j wort (ind. 3 sg.) 3784 (:) 9).
In de ppp. der ww. van de 6de kI. op -alhen en -elhen heeft
I uitsluitend e, II e en a beide: ghedreghen 881/, 902/, 3282/,
bedreghen 2525/2549, ghesleghen 653/705, 1728/1748, 4847,
versleghen 427/, 901/ 5); glledraghen 12499, /2628,3813,7616,
bedraghen 4499, verdraghen 4057, glteslaghen 6012, beslaghen
4058 (alle:), en nog buiten het rijm ghesleglwn /1657, gheslaglwn
6251, glledraghen 7225. Daarentegen heeft II eenige ppp.
met e, die in I niet voorkomen: ghescepen 6249 (a 649&), begreven
/2621 (:), ghegreven 5562a (waarschijnlijk bedorven lezing),
5641 j ghedwoghen 5149 (:).
Ppp. met zoogen. »rflckumlaut" in I en II: bewant 1624/ ,
1986, becant 4392 , 6562 ,gesant 6215; ook ghesacht 6700 4) (alle :).
-ocht- in het praet. en ppp. der ww. bringhen, denken,
werken en in sochte (mollis) is zoowel in I als in II veelvuldiger
dan -acht-: in het rijm althans komt -ac/tt- in I alleen 1911/
(:nacht), in II /912, /1320, /1944, 5152, 5628, 6062 voor,
-ocht- daarentegen in I 12, in II 13 + 13 maal. Waren er meer
rijmwoorden met o? Of ligt er dialectverschil aan ten grondslag
5)?
1) Wederom aan het einde van I, zie boven, blz. 22, noot 3.
2) Over CDmmen zie bov., blz. 34-5; over liggleen, bringleen (e) blz. 20; over
apocope der -e bij de ww. blz. 50 vlgg.
3) Of gleevlegleen, zie Ojb. 39. 4) Volgens F. 159 Brab.-Holl.
5) Kil. noemt aDeM Ho 11. Fris.; De Bo heeft het als Wvl., ofschoon zacht er
naast staat. De afschr. van b verandert D nog al eens in a. zie 1844, waar, vermoedelijk
door hem, om die reden het rijmwoord \"'eranderd is.
46
Die ppp., welke oudtijds, en ook in I, zonde.· ghe- voorkomen,
worden in II gewoonlijk daarvan voorzien: comen X ghec. 37/,
314/, 1087" 2775/, 79/89, 160/168, /2160, /3141, 3787,
4363, 5210, 7702, maar in II nog comen /543, /951, /1598,
/1772, 4300, 4855, 6595 1 7635; bleven X ghebl. 866/902,
1652/1666, /6, maar blo 5506; vonden X ghev. 2361/2387,
maar vo. 2238/2262, 6628, 6993 (b; c: gev.); leden X ghel.
3206/, 231/237, 2455/2473, 3645, 7219, maar l. /351 , 3502 ;
worden X gltew. 2780/2778, 3111/3103; brochtxghebr. 332/,
748/, 83/93, 6511703, 685,737, 1644/1658. Evenzoo gheten
X ghegheten 706/763, 4463, 4882, 6330, 6589, maar gheten
5837, 6424; onneert 1994/, 7337 naast gheonneert 2001!. Voorts
in II zonder ghe- de ppp. van vreemde ww. visiert 5326, 5642,
lycensiert 4043. Wat hierbij van den dichter, wat van den afschrijver
is I zou alleen de metriek wellicht kunnen uitmaken.
WJsselvormen In de sterke en zwakke vervoeginI': sceide
{1469, 4477, 7634, 7749(c) I); maar sciet /880(:),3952(:),
4510, 6194(:), 6611, 7652, 7749 (b): het sterke praet. dus
wel, het zwakke niet bewezen. Naast loech (ook in II o. a.
4610 (:») ook lachde 6109; ghepronden X glteprijnt 399/427
(prandic 1535/1572); beswijmde 6196, ppp. beswijmt /3255.
Beghinnen sterk in I en 11: be,qan 108/, 2236/2249, /2109,
6395, ontgan 2079f (alle:); begonste(n) alleen in I, X began,
begonnen 146/154, 131711335,Xbegonde(n) 64174,3393/3389,
6480, welk laatste ook in I voorkomt o. a. 1707/; .het zw.
ppp. noch in I, noch in 11. Gltewesen 2909;2897 (:), 5907, X
geweest 2929/2915, het laatste ook 4318, 7253, 7669, doch
niet in 't rijm; ghesijn 4437 (:).
Naast de ook in 11 nog zeer gewone en door het rijm bewezene
infin. gescien, vlien en dg!., reeds een enkele maal gescieden
7259 (c) 2). Van vlien komen naast vlo 1823/, 6689 (:) in 11
ook vlooch 5800 en vloghen 4658, 4789, onbewezene, en volgens
1) Volgens F. 172 Holl.-Brab.
2) Over de ww. tiden en liden zie bov., blz. 42, noot 1.
47
F. 140 vooral Holl. vormen, en ook vlieeht 3 sg. praes. 7394
(b; c: vliet) voor 1).
plegh,en,plien. Praes. indo 3 sg. pleghet,pleeeht 1217/, 5748,6299,
6575, pliet 5918, 7454, 7665 (alle drie:); 3 pI. pleghen
35/37, 6541706(:), 4938(:), 5090, 5164, 6369(:), 7549,
plien 4817(:); inf. pleglwn 430/456(:),1727/1747,6558(:),
plien /1416 (:), 5698(:); I heeft dus, Daar 't schijnt, alleen pleghen 2),
Il pleglten en plien. In 't praet. pI. heeft II naast plag hen ook ploghen
5124 (:), 5150 (:), ppp. gheplo.qhen 4331 (:), 4771 (:), 6394.
1Jaen, ghevaen (en ontfaen) zijn de gewone vormen, ook in Il:
indo 4799, 5682, inf. 4967 (:),5028, 6706, ppp. 5656 (:), behalve
dat het zeer dikwijls uit I behouden is. Daarnaast evenwel ook
indo vanet /273, 3883; inf. vanghen 3429/3431 (:) , /1543, 3692,
3856, 4706; ppp. glwvanghen 683/, 2839/2831, /3035 (3043/
ghevaen) , /250 (:), 7196: de indo en inf. vanghen schiinen dus
alleen in II (en ééns aan het einde van 13» voor te komen, het
ppp. ook in 1. Evenzoo inf. ganghen alleen in II /1463, 3928,
5314, 6588 (de laatste drie:), maar ppp. ghe-, ontganghen
ook in I 3237/, /1956.
Hilt 4) in I en Il 587/ 1160/1183, 5572 (conj.) (de laatste
twee:); hielt 3680, 6080,6351,7479 (onbewezen, maar waren
er veel rijmwoorden?) en helt /2688, 4053 (conj.), 4096,4107
(alle vier :), beide alleen in Il. Viel in I en Il: indo 4063, 3781
(plur.), 7742, conj. 5820 (:), 6147, vel (alleen sing.) 3543,
3577, 6407, 6613, 7027 (alle:). Vine in I uitsluitend, in Il
1825/1849(:), /2019(:), 5679, 7751 (c), meestal echter vene
/813, /1544, /2057 (mv.) /2280, 3869, 4690 (mv.) 4783, (mv.)
5204, 5536, 6107 (mv.,' brenglwn), 6-1:38, 7421 (het eenige rijm
bewijst niets, vgl. bov. blz. 20 , noot 3); hine meest behouden,
maar henc 1192 (conj.), /2965 (conj.), 12978, 13301 j gene heb
1) Over gleeero(e)ien zie bov., blz. 35 en 43.
2) Dat plegleet niet door het rijm bewezen wordt, is toch wel bloot toeval.
3) Zie boven, blz. 45, noot 1.
4) De compos. dezer ww. er onder begrepen.
48
ik nooit ontmoet: vermoeuelijk zijn al deze e's voor n van
den afschrijver, vgl. nog 5507, 6337, 6704, en dgl., waar
deze praet. op i's rijmen j die bijna nooit of nergens in e veranderen.
staen. 3 sg. indo steet komt in I en II voor 2663/2673, 5494,
5915 (alle:); stoet en stont zijn in I en II gelijkelijk geldig,
in beide door talrijke rijmen bewezen.
raken. roc1tte, gheroc1~t in I en II 747/(:), 752/, 12973(:),
3537 (:), naast de regelmatig zwakke vormen 24051, 1240;1264 (:),
2437/, 6528 (:).
Prae1er .• praes. weten. 3 sg. praet. woste 13324 ( : gos te), beide
zeer twijfelachtig.
connen. Praes.-vormen met enkele n alleen in I: ghi coont
3307/; voorts in II du const(e) 4049, 5674, 6412, 7165,
alle onbewezerr: In het praet. heeft I bijna uitsluitend conste
o. a. 3312/ (:), ofschoon ook conde een enkele maal voorkomt
201/; II daarentegen heeft meestal conde 12397,/3475, 3890,
5386, 5764, 5788, 6281 (alle:), conste wordt meestal in
conde veranderd, maar toch behouden 342/370, 462/489, en
gebezigd 6159, 7018; eens ghi cost 6934 (c). - (j)onnen
(X gonnen, zie bov. blz. 43). Praes. 3 sg. in II vergan 5737 (:),
maar gun(s) /1461, 6951 (conj.); praet. in I jonste 3311/, in
II meest gonde 4296 (:), goste i3323 (zie hierboven), 5808
V gl. be.qhinnen, bov. blz. 46.
dorren. I alleen dar 1352/, 2005/, 2930/, 2955/, II ook der 4173;
in II ook reeds de verwarring met dorven : derf iplv. dar 12941 ,
4529, dorren iplv. dorven 5777 (zie Verd. 2. 361, 363).
sullen. I uitsluitend sal, II sal 1412/1456,2155/2177,3703,
4900 enz., en sel 11376, '3146, ,3450 (alle:); verder selst(e)
4873, 5535; het mv. sellen komt alleen buiten het rijm voor:
1. 3. ps. 13053, 3881, 7193, 2. ps. 1716 , /1025, /1201 , /1707 ;
selen, sulen of solen (F. 15, blz. 15) noch in I, noch in Il.
moghen. Praes. 2 pl. mocht 1112/; ;714, 4035.
moeten. moeste X most(e) passim, maar zonder bewijzend rijm
voor het laatste.
49
willen. Praes. 1. 3. sg. wille X wil passim, maar het laatste
onbewezen, 3. wilt X wil 3062/3054, 3462/3460 (of = wille het?
zie F. 170). Praet. wilde X woude 132/140, 610/662, 1270/1292,
148711529, enz.; buiten het rijm schijnt I meer wilde, II meer
woude te hebben, hoewel volstrekt niet uitsluitend; in het rijm
komt woude in I en II meer voor dan wilde, wat echter niets
bewijst, daar het veel gemakkelijker rijmde (wilde in het rijm
slechts 1159/1183, 218512205, 5571).
doen. Praet. in I nog geheel regelmatig; in II naast de regelmatige,
door 't rijm bewezen vormen ook reeds 3 pI. indo deden
1829 (:), 124, 1806, t1742, 11890, 3 sg. conj. dede 12092, 12561,
3707, 5011 (alle vier:), l1130, 11998, 12213, /3209.
sijn. I altijd bemj II zeer dikwijls ben, bin, maar in het rijm
alleen bem bijv. 1774/1794, 278012778,3118/3110, 4338, 4444,
5580, 5955, 7603, 7639 (alle: Item); ben en bin zijn dus Of van
den afschrijver, Of de toonlooze vormen, die in 't rijm niet gebruikt
konden worden; best X bist gewoonlijk, maar I kende ook
bist 2623/2637 (:); es X is gewoonlijk: is komt in I, althans in
het rijm, niet voor, II kent beide vormen es 1217/1239, 2951/2937,
3718, 6663, 6781, is 6841 (alle:) 1). Praet. indo weren /2484,
/2922, conj. were(n) /3185, 6656 (alle vier :), blijkbaar een onvlaamsche
vorm iplv. het gewone waren, uit rijmnood gebruikt.
Over het ppp. zie bov. blz. 46.
Pel'sooosuUIRoleo. 2 sg. op -ste in II (vooral in het laatste
gedeelte) 10. in het praes.: hebste (du nog postpositum, niet herhaald)
/949, 7316; du verlieste 7308, du segste 7313 (c; b: segest),
du hebste 7166, 7297, 7310, 7313, 7327, du en conste 5674,
7165, du selste 4873, 5535, du biste /942; 20. in het praet.:
soutste 7302 (c; b: soutstu) (du hier nog postpositum, niet herhaald);
du gaefste 7290 (conj.), 7318 (b;c:gaves), du quaemste
6423, du saetste 6420, du seitste 6423, du soudste 4891, 7306.
2 eg. praes. op -ts.: du doets 5859.
2 pI. praet. der zw. ww. op -e: gi gruete 6058, gi hoorde 6128,
1) dies: i.! /3403 kan als des: el of als di.!: i.! (F. 224) gelezen worden.
4
50
gi laefde 6720, gi sende: (gi) verblende 4123 : 4, gi misdeylde ,212,
gi spotte 6724, en ook met ,qi herhaald: andwoorde gi /226, lacMe
gi 6109, seynde gi 4694. Ook hs, a schijnt dit ééns te hebben:
wilde ghi 1778/.
Vormen met -en iplv. -e,' scoorden ende braken 1 sg. conj.
/2372, toenden 3 sg. ind., hadden 3 sg. indo /2463.
Geen enkele van al deze vormen wordt door het rijm bewezen,
wat bij sommige althans toch zeer wel mogelijk was;
vermoedelijk zijn zij dus alle van den afschrijver.
Syncope der -e in de vervoeging wordt in II natuurlijk
veel meer aangetroffen dan in I; wanneer en waar dit voor
't eerst werd toegelaten, zal men wel alleen kunnen leeren uit
de oorkonden; zooveel is zeker, dat I zelden syncopeert, en dat
aan den anderen kant in II vormen als duncket /1120, /1685,
/1992, 3913, nakede /790, danckede 6001, behaghede 6045, duwede
3531, 3982, vooral in c (zie 6895, 6984, 7139, 7338,
7357) nog niet ongewoon zijn.
De syncope der tweede -e- in het praet. der zw. ww. komt
in I en II hoogst zelden voor: volg/tet 210/, voerese 2843/, horet
3363/, ghetrauwet 3387/; aset 212/216 (: oplaset 1).
A.pocope der -e in de vervoeging. Nu wij hier voor het
eerst van de apocope der slot-e gewagen, zijn eenige opmerkingen
van algemeenen aard wellicht niet misplaatst. De vraag,
hoe ver deze apocope ten tijde van R. II was doorgedrongen
is voorzeker een der gewichtigste punten van dit onderzoek:
immers juist in dezen tijd, in de laatste helft der 14e eeuw,
dringen uit de spreektaal, die uit haren aard veel »radicaler"
is, d. W. Z. de volle, oude vormen prijsgeeft, te gelijk met vele
nieuwe woorden ook allerlei afgesletene, afgekapte, verminkte
vormen, die in het oudere Mnl. ongeoorloofd en ongehoord zijn,
in de meer conservatieve, steeds langzaam volgende schrijftaal
binnen. De vraag is nu: wanneer en waar is dit begonnen?
Men dient hierbij dus niet alleen op den tijd, maar ook op de
1) Volgens Beets' emendatie, Tijdschr. 2. 206.
51
plaats, op den tongval te letten: het zuivere Westvlaamsch
van onzen tijd bijv. staat in dit opzicht op een punt van ontwikkeling,
dat het Hollandsch der 176 eeuw reeds lang achter
zich had: het bewaart nog heden ten dage Maerlant's taal bijna
ongerept. EB behalve verschil van tijd en plaats heeft er zeker
ook tusschen de verschillende schrijvers, ook wanneer zij tijden
gouwgenooten waren, onderscheid bestaan: de een zal zich
meer van de ouderwetsche schrijf- of boekentaal hebben bediend,
de ander zal zich, wanneer Of zijn persoon, Of zijn onderwerp,
Of de stijl van zijn werk het medebrachten , nauwer aan de
levende volkstaal hebben aangesloten; de een zal zich binnen
de grenzen van zijn dialect hebben gehouden, de ander vaak
daarbuiten gegaan zijn 1). Men zal dus ieder schrijver of ieder
werk op zich zelf moeten onderzoeken, voordat men tot eenige
zekere, algemeene uitkomst kan geraken.
Dit onderzoek nu wordt zeer bemoeilijkt door de dolle, door
dik en dun gaande afkappingswoede der afschrijvers: de rijmen
zijn dus de eenige toetssteen. En ook die nog niet eens geheel
zuiver: wat in het rijm, op de meest beklemtoonde plaats van
het vers niet vrijstond kan in het vers nog wel recht van bestaan
hebben j en omgekeerd kan een dichter uit »rijmnood"
zich wel eens een enkele maal in het rijm zekere vrijheid (in
dit geval het overnemen uit de spreektaal) veroorloofd hebben,
zonder dat dit nog voor hem de normale vorm was j voorts
heeft er in een tijd van overgang natuurlijk lang weifeling geheerscht
en schreef dezelfde dichter waarschijnlijk nu eens een
vorm met -e, dan weer een zonder -e, terwijl de spreektaal reeds
alleen den geapocopeerden vorm kende 2); en eindelijk zijn er te
allen tijde zekere staande uitdrukkingen, die aan de werking der
klankwetten weerstand bieden, en als versteende overblijfselen uit
1) Men stelle in onze eeuw bijv. Van der Palm en Multatuli naast elkander. Wat
hier aangaande de apocope gezegd is, geldt natuurlijk in het algemeen evenzeer ten
opzichte vlln vocalen, llectievormen. woordenkeus, enz.
2) V gl. ons eenen, een'. eigene, eigen en dgl.
52
een ouder tijdperk in veel jongeren tijd blijven bestaan 1). Genoeg
om te doen zien, dat bij zulk een onderzoek de uiterste omzichtigheid
vereischt wordt. Zooals op de meeste punten van dien aard,
heeft ook hierop Dr. Franck het eerst de aandacht gevestigd,
en tevens den weg gewezen, door zijn onderzoek van den Seghelijn
(.Afd.A. 5. 79) en van Maerlant (lnl. op .Alex. LXXXII en
Zfd.A. 26. 332). Daaruit is gebleken, dat niet alleen de Westvlamin~
Maerlant in de 13e eeuw, maar ook Loy Latewaert
(wiens herkomst, voor zoover ik weet, nog niet bekend is) uit
de eerste helft der 14e eeuw nog slechts bij uitzondering apocope
toelaat. Men kan dus a priori verwachten, dat zich in R. I
geene apocope (behoudens enkele algemeen-Mnl. gevallen van
ouderen datum), in II een begin van apocope zal vertoonen.
En zoo is het er ook inderdaad mede gesteld. Het hs. van I,
hoewel veel jonger dan het gedicht, heeft de oude vormen over
het geheel zeer zuiver bewaard en van apocope is daar dus geen
sprake, laat staan van een hewijzend rijm 11).
Ànders is het daarentegen in II gesteld. Hoewel de tijdsruimte
tusschen de vervaardiging van gedicht en handschrift hier veel
kleiner schijnt (wellicht niet meer dan eene halve eeuw?), vindt
men in b toch geenszins eene ook maar hij benadering getrouwe
afspiegeling van het Westvlaamsch van c. 1375: juist op dit
punt heeft de (Hollandsche?) afschrijver zich zeer talrijke en
groote vrijheden veroorloofd; niet alleen buiten, maar ook in
het rijm, heeft hij gekapt en gesnoeid, zooveel hij kon, zeker
zelfs meer dan in zijn eigen tijd en plaats gebruikelijk was,
en daardoor soms (schijnbaar) vormen in 't leven geroepen,
welke zelfs nu nog, en zeker toen nog veel eer, onmogelijk
waren (cond, 8caed, bood, aef! en dergelijke monstra!); kortom
h vertoont een afschuwelijk mengsel van oudere, jongere en
1) Vgl. onze datieven op -C: in den bloede enz.
2) Gevallen als WaC1l8C 1125/. waor ie 112il/. waer 80e 1148/. gaelsc 1149/, groet
u 17711. waar inclinatie of elisie plaats heeft. reken ik niet mede; M. drukt dgl.
woorden soms aan elkander. soms niet. maar in elk geval bewijzen zij geen eigenlijke
apocope.
53
onbestaanbare vormen I). Evenwel zal ons uit de rijmen blijken,
dat ook de omwerker zelf, levende in eenen tijd van overgang,
zich zelven niet gelijk bleef, en nu eens de oude, volle, dan
weer de jonge, geapocopeerde vormen bezigde. Dat het voor den
toekomstigen critischen uitgever van R. II eene moeilijke vraag
zal zijn, hoever hij in het herstellen der oudere vormen mag
gaan, en wat hij op elke plaats moet schrijven, behoeft geen
. betoog B); wij hebben ons hier echter voorloopig alleen bezig
te houden met die gevallen van apocope, welke door het rijm
bewezen worden. Wij komen dus hier allereerst tot de apocope
in de conjugatievormen 3).
I SI. Ind. praes. waen /3139 (: doet verstaen), 6440 (: van
daen) , gheer 4016 (: niet een veer), hoor 6149 (: door), spaer
7095 (: hierentaer); de rijmwoorden kunnen alle ook met -e
gelezen worden, al staan ze gewoonlijk geapocopeerd (ook vere,
nog bij Kil., uit vedere); }3139 zou men dan moeten lezen:
wane : doet te verstane (vgl. bijv. 1609/1623), wat echter met een
znw. als object wellicht minder gewoon was. Dus één min of
meer zeker geval van apocope, welke trouwens bij zulk een
ie waen, als verzekeringsformule in een tusschenzin gebruikt,
wel het eerst zal zijn voorgekomen; daarom zal men 6440
misschien ook ie waen moeten lezen. Dat dit evenwel nog niet
bewijst, dat apocope in alle gevallen geoorloofd was, spreekt
vanzelf.
I, 3 SI. conj. praes. verhoet (3) 3899 (: onder die voet),
eene zeer onzekere plaats, door M. tegen het rijm na.ar p ver-
1) In elk geval blijkt hieruit wel, dat het Westvlaamsch toen reeds conservatiever
was dan het dialect des afschrijvers, vermoedelijk het Hollandsch; hetzelfde onderscheid
dus, dat nog heden valt waar te nemen.
2) In M.'s uitgave heerscht te dezen opzichte ook geene groote consequentie: nu eens
herstelt hij de oude vormen, dan weder laat hij zeer jon~e vormen van hs. b staan,
zood at zijne uitgave, hoewel in veel mindere mate dan hs. b. toch ook een zonderling
mengsel van oudere en jongere vormen Qplevert. 3, Zie verder beneden bij Declinatie en bij Apocope der bijwoorden enZ. Ik zal
hierbij over het al!l:emeen alleen de in het rijm stunde, dus werkelijk of schijnbaar
bewezen gevallen aanhalen, de overige bepaaldelijk als zoodanig aanwijzen.
54
anderd, vgl. Ojb. 96; volgens mijne lezing is er geen conj.
bedoeld, in elk geval heeft zij geen genoegzame bewijskracht.
Meer bewijst eer ie laet 4533 (: staet acc.), dat, hetzij indo of
conj., in allen gevalle ontwijfelbare apocope (wederom in een
hulpww.) is •
• , 3 SI. conj. praet. van st. ww. liet (1) /1439 (: in verdriet),
liep (1):r1:ep (1) 4401, en dgl. bewijzen niets; evenmin gheviel
(3) 7186 (: siel acc.) (maar waarschijnlijk is het ind., en bewijst
dan apoc. V. siel) 1); wa er (esset)/2819,j2999, 4362 (:van, in
vaer) , 12225 (: naer), 4314 (: openbaer adv.), 4831 (: niemaer
acc. sg.); 5370 (: daer adv.), 5555 (: daernaer), 6656 (seer: weer),
dus rijmende op woorden, die meestal wel geapocopeerd kunnen
worden, maar toch ook nog zeer vaak met -e voorkomen. Het
eenige ontwijfelbare geval schijnt waer (esset) 5549 (: ie seg di
waer); wel zou men hier gemakkelijk ware: twaren kunnen lezen,
doch ghi seeht waer is een te gewone uitdrukking (zie gl.), om
het zonder geldige reden hier te betwijfelen. Gewoon was de
apocope ook hier stellig niet, blijkens rijmen als 5572, 5573,
6003: 4, 6639: 40, 7713: 4 enz. waar de volle vorm, soms
zonder eenige noodzaak (bij op elkander rijmen van twee conj.
praet.) ook in het zoo sterk moderniseerende hs. b zijn blijven
staan.
Verbolen In6n. na te. Vgl. Franck, AfdA. 5. 82 en ZfdA. 26.
344. Apocope is hier schijnbaar bijna regel, maar zij is lang niet
altijd bewezen. Vooreerst zijn er zeer vele gevallen, waar beide
rijmwoorden zonder eenig bezwaar reet eene -e verrijkt kunnen,
en dus ook meestal wel moeten worden, zooals te slaen ;784
(: vaen acc. sg.), te doen /1348 (: baroen acc. pl.), 5608, 5775,
passim (: eoen, een zeer gewoon rijm), zie verder nog /867,
/1623, /1673: 4, /2031: 2, /2203,/3340,4231,4267:8,5364,
6072,6404,6667,6774,7776,7787: 8, enz. enz., op alle
welke plaatsen de volle, ongeapocopeerde vorm althans mogelijk
is. Het hs. (b) heeft deze wel zeer zelden behouden (bijv. 3804),
1) Over bleef (3) 7370 ( .. gheeft) zie Ojb. 104.
55
maar deze zeldzaamheid bewijst op zich zelve natuurlijk niets.
Eene tweede reeks van gevallen, waar de apocope ten minste
twijfelachtig is, vormen die plaatsen, waar de infin. afhangt
van wanen, beghinnen, pleghen en dgl. ww., welke in den ouderen
tijd door den blooten inf. gevolgd werden, terwijl later de verbogen
inf. met te daarnaast en daarvoor in de plaats kwam
(vgl. tegenwoordig durven met te iplv. met den enkelen inf.).
Zulk een infin. met te komt voor (in het rijm); na wànen /7&6,
11770, 3518, 3519,6350, 6363, 6957(~, 7029, 7043(~,
7299 (c); na begMnnen /745, /810, /1728, /1769, /2158,/2260,
/2892; 3882, 5778, 6473, 6480, 7116; na pleghen 4451,
4939, 5899, 6156. Op bijna al deze plaatsen kan men zonder
bezwaar den blooten inf. herstellen; of men evenwel het recht
hiertoe heeft, is niet zeker j immers ook de constr. met te
schijnt reeds vrij oud: zoo vindt men in I (waar de bloote inf.
regel is), reeds te: na beghinnen 148/, 1693/ , 1707! (:), na pleghen
521/ (:), 536/, 2760/, (na wanen, naar het schijnt, nog niet),
en zoo vind ik bij Maerl. bijv. na pleghen den blooten inf.
Heim. 934 (:), 998, Franc. 10132, Mart. 1.905 (:), Sp. 13 13.32,
Rijmb. 4779 var., 21244; doch te -e Rijmb. 610 (:), 1879, 4779,
4853 (:), zie verder gl. Rij mb. i. v., dus beide meermalen door het
rijm gesteund. Ook zijn er in II een paar plaatsen, waar men
den blooten inf. niet kan herstellen, zonder in het rijmwoord
eene ten minste even onwaarschijnlijke apocope aan te nemen,
zoo na pleghen /1727 (uit I), na beghinnen 6480. Het is dus
twijfelachtig, of men niet op vele plaatsen de nieuwere constr.
met te van het hs. moet laten staan. Aangezien echter de inf.
zonder te, althans na wanen en beghinnen, in het hs. nog herhaaldelijk
voorkomt, en men alleen op de beide bovengenoemde
plaatsen gedwongen wordt de nieuwe constr. te erkennen,
geloof ik te mogen vaststellen, dat tijdens II de nieuwe constr.
na plegen en begMnnen (na wanen schijnt zij later te zijn ingel'llopen
1) allengs de oudere begon te verdringen, maar nog
1) De tijd van het optreden dezer constr. zal weder alleen uit de oorkonden kunnen
bepaald worden: de rijmen baten hier weinig. daar deze beide kwesties (apo56
geenszins geheel verdrongen had (evenals nu bij dU'l'Ven), zoodat
men, waar het rijmwoord het niet verbiedt, gerust te kan schrappen.
Maar al mocht men door de nieuwe constr. slechts als
bij uitzondering toe te laten te ver gaan, zoo dwingen deze
plaatsen in allen gevalle niet tot het aannemen der apocope
na te: men kan Of den blooten inf. Of, waar het rijmwoord
het eischt, te -e lezen 1). Na deze beperkingen moeten wij
echter toegeven, dat er verscheidene plaatsen zijn, waar eene
aanvulling met -e om het rijmwoord onmogelijk is. Zoo komen
geapocopeerde infin., voorafgegaan door te voor: 10 na een
znw. /2874, 6479 (?), 7301,7412; 2° na een bnw. 3829,
4918, 6907 (volgens M's lezing j b heeft acc. na in), 7566;
3° in finale zinnen zonder om na een ww. /553, /2069, 4127
(pM.; banders), 4554; 4° in finale zinnen met om na een
bnw. of een ww. /2512, /2847,5114,5609,7449; 5° naeen
voorzetsel, gevolgd door te 6030; 6° na verschillende ww. (hem)
pinen 6828, 6942, 7467, 7688, ghereden/1776, dwinghen 5701,
ontbieden 3739, wisen 6346, heten 6940, sweren 7191, weten
4708 2), 5906, 6938, schinen 4386, sijn /2684, 4328. Het is
mogelijk, dat in enkele dezer gevallen ook de bloote inf. zonder
te gebruikelijk was, bijv. na bnw. met om (nog in de 17e eeuw) 3),
na schinen, weten, heten (?), enz., ook dat twee naast elkander
staande, of van elkander afhangende infin. verschillend
cope der -e en geldigheid van te -IJ iplv. enkelen inf.) wederkeerig van elkander af·
hangen. en men dus in een cercle vicieux komt.
1) De gevallen waar de inlin. na andere voorz. dan te staat (12423, 3698, 3880,
3945, 6253 (tc invoegsel van WM.), 6987, 7007. 7103 (of znw.?), 7778) blijven
hier natuurlijk buiten beschouwing: daar kan of een acc., of een dat., die evenals
andere dat. (ook bij Maer!. reeds) apocope toeliet, bedoeld zijn: de ntaaiheid"der
·e geldt, zooals bekend is, alleen voor den inlin. na te, en die wordt door deze plaatsen
niet weersproken. - De oorzaak van dit beklijven juist na te is blijkbaar hierin
gelegen, dat te langer dan eenige andere praep. (immers tot heden toe) uitsluitend
den dat. geregeerd heeft, en men dus onbewust na te een anderen vorm dan dien
van den nom.·acc., een duidelijk datief·teeken verlangde.
2) Volgens V"s afschrift; M. heeft geen te.
3) Vgl. Van Helten, Vondel's taal § 194-196.
57
behandeld werden 1), doch bezwaarlijk zal men alle gevallen
kunnen verwijderen 11).
Als resultaat meen ik dus te kunnen vaststellen: dat de ongeapocopeerde
vorm met -e na te in II 3) nog in gebruik was, dat
na wanen, begltinnen, enz. meestal nog de onverbogen inf. zonder
te werd gebruikt, maar dat na andere voorzetsels, en ook soms
na te apocope toch ook reeds werd toegelaten.
Drong de apocope hier, waar de -e zoo bijzonder lang constant
is gebleven, reeds uit de spreektaal in de schrijftaal binnen, dan
heeft men het recht, in TI die apocope ook in andere gevallen te
verwachten. Voornamelijk komt hier in aanmerking de -e in
de verbuiging.
IV. Declinatie.
A. SUBSTA.NTIV A..
8jerke masculina (behalve ja-stammen). Nom. slJ. Anorgan.
e in pry(h)ore 945/ (: ore 4), en toch ook zeker wel in
provisore 4507 (: te vore( n); b: oor: oor); over deze overtollige
e in bastaardwoorden zie Fr. t. a. p. 80.
A.cc. SI. enen mure 335} , 343/, 1162} 5) schijnbaar mann.,
1) VgL over iets dgl. Fr. t. a. p. 82, V. Helten t. a. p. § 197, Verdam ,
Tekstcrit. 81, en hier 1553, /2684, 4127 (in omgekeerde orde 3518-9 ?), waar
zoo iets denkbaar ware.
2) Aan een verschil tusschen één- en meerlettergrepige ww. (dat nl. de laatstgenoemde,
waar de -e na eene lettergreep met toonlooze e kwam te staan (te ltoudene,
te vertreckene), eer apocope toeliet dan te gane, te dome, enz.) valt niet te denken:
onder de boven opgesomde zijn er verscheidene van de laatste soort.
3) In I is, (zie boven, blz. 52, en aId. noot 3) van apocope der werkwoords·
vormen geen sprake: ten hoogste vindt men een enkele maal in het vers een vorm
als in te wonen 31771 moet men daar lezen: in te woonne i'
4) Zie Ojb. 40.
5) Alle aanhalingen in dit hoofdstuk staan weder in 't rijm, indien het omgekeerde
niet uitdrukkelijk vermeld is.
58
maar elders in I is het woord steeds vrouw., zooals M. ook te
recht hier hersteld heeft: muur m. en mure vr. stonden in het
Mnl. naast elkander, vgl. Kluge, i. v. - cloet 786/ en cloete 7921 :
het tweede zal wel dat. zijn, zie over om c. dat. Franck, Alex.
5. 146 noot en Aant., blz. 456 (ook cloet,' onder voet ware
trouwens mogelijk, zie beneden, blz. 61. J)
Dat. 811. Voor I zijn de volle vormen met -e regel; maar
ook voor II zijn deze nog zeer gewoon, Of nog in het hs. bewaard,
of althans waarschijnlijk gemaakt, doordat blijkbaar
beide rijmwoorden geapocopeerd zijn; de regelmatigheid van
dergelijke rijm verbindingen, waar beide woorden met -e aangevuld
kunnen worden, pleit eer vóór, dan tegen apocope.
Vooral bij bepaalde zegswijzen als bi daglte (bijv. 2369/2393,
2791/2787, 5409) en dgl. geeft hs. b steeds den vollen vorm;
verder bijv. verrade 6262 enz., ook buiten het rijm.
Doch daarnaast staan ook geapocopeerde vormen. In I over
het geheel zelden, raven 17;, metter dagheraet 1093/, in - mont
1554/, te - oom 2129/, in - ban 27221, waarvan trouwens die
na in niet eens als dat. behoeven te worden opgevat 2).
In II kunnen van de talrijke schijnbaar geapocopeerde datieven
vooreerst in vele gevallen beide rijmwoorden met -e aangevuld
worden; zoo: van - steen /850 (: alleen), /1608 (,' ghemeen), knecht
/2932 (,' mit recht), Ultt - mont: hont (beide dat.) 3567, raet
4520 (,' mit quaet) , van scat 5523 (,' dat), na - waen 5643
(,' aen), met - bec,' met - trec 5857: 8 (p nog: trecke), bi - coninc
6005 (: dinc dat. sg. of pI. ?), van hongher 6583 (,' jongher acc. pI. v.
1) Mi1tetl ainne (nom.) 111 (: in dit beghinne) en haddi kive 4983 (: gaet aan den live)
zijn toch niets anders dan 8chrij ffouten van den afschrijver, door M. te recht verbeterd?
Of hebben dergelijke wanschepsels, geboren of uit verwarring van twee
naamvallen of twee constructies, àf uit de neiging eens (af)schrijvers om ook eens oude
vormen met een -e te gebruiken, ooit werkelijk bestaan, ook bniten het rijm, vgl. bijv.
bij Hooft: Laes ick sie den dagherade (:)? Iets derg. is ghemaec /2861 (: aprac),
/3163, oorloof /3007, hoof 3923, 4581, welke zonderlinge acc. echter, blijkens de
rijmen, stellig van den afschr. zijn.
2) V gl. tegenover in - ban bijv. te banne 27401 , van den banne 2748(. beide bniten
het rijm.
59
jonc), mit - nijt 6955 (: wijt adj. of adv. ?), mit - val 7157
(b: mit al) 1), te voet 7742 (: soet adj. postp. ~). Of deze
echter alle aangevuld moeten worden, zou ik betwijfelen: vooreerst
kan na een praep. vaak de acc. bedoeld zijn, en verder
zijn vormen als ane (zie ben. bij Adv.), honghere (zie F. 21.7,178.4),
te voete (zie ben., blz. 60), datte voor II ten minste onzeker.
Bij de volgende is geene aanvulling der beide rijmwoorden
mogelijk, doch kan na aene praep. de acc. bedoeld zijn; de
rectie der praep. in het Mnl. is nog niet voldoende bekend om
hierover te beslissen: in - wa en /1083 3), in - ban 4408, in - staet
4693,5739, in - mont 7542, in - pat 7703 (acc., of dat. als God,
zie F. 178.4), aen - Dam 6888 , bi - raet 5295, 5968, uut - mont
4754, uut - flront 5611, mit - vlijt /3142, mitten wint 6977 (c),
7055. Indien men al deze plaatsen als dat. moet opvatten,
zijn dit natuurlijk zoovele bewijzen van apocope; doch men
mag stellig na in en aen, en vrij zeker ook na de andere praep.
een acc. aannemen.
Voorts in scMjn 4598 (: concubijn nom. sg.); tegen aanvulling
is geen bezwaar, maar in eene dergelijke bijwoordelijke
uitdrukking na in zou de apocope evenzeer verklaarbaar zijn,
als in het er op rijmende vreemde woord. Evenzoo kunnen
ghedaen aenschijn /1832 (: in den lachter mijn) en dat is a. 4352
(: u pijn) met -e(n): -e gelezen worden; daar evenwel bij pine
en bij de pron. postposita apocope vroeg geoorloofd schijnt
(F. 208.1, 222), an schine eene bijwoordelijke uitdrukking is,
die al spoedig tot één woord is samengesmolten 5), en eindelijk
worden a.: sijn (sunt) 1775/1795 geene aanvulling toelaat,
zullen wij hier wel voor I en II apocope moeten aannemen.
Streng bewezen zijn ten slotte slechts enkele gevallen: teinden
1) Zie reeds M's lezing naar c: valle .. mit allen.
2) 4390 is zeker wel acc. bedoeld.
3) In mi ducltt mijn waen /609 is w. volgens Verd. 2.452 nom.
4) Zie o. a. Verd. i. v. oi.
5) V gl. over de apocope in dergelijke .formelhaft gebrauchten Verbalformen"
F. 130. begin.
60
minen praet 6752 (: vraet acc. sg.), te voet 5419 (: ghemoet
adj.), 6325 (: bestoet), 6959 (: mitter spoet), 7012 (: ootmoet
(acc.), (het laatste weder eene staande uitdrukking).
Met het oog op Maer!. en R. I, waar de apocope in dit geval
toch ook reeds geoorloofd was (F. 178. 4, t. a. p. 81 en 343),
en op den infin. na te in II (bov. blz. 56) is dit kleine aantal
bewezene gevallen eenigszins onverwacht en bevreemdend j waarschijnlijk
zal men dus op vele der opgesomde plaatsen toch wel een
dat. zonder -e moeten aannemen, en het voor toeval houden,
dat die vormen niet meermalen door het rijm bewezen worden.
In elk geval blijkt M.'s bewering, dat» die sehr häufige Apocope
durch die Reime meist bestätigt wird" (Einl. XII), althans op
dit punt onjuist jintegendeel, in den regel heeft de omwerker
zeker nog den dat. met -e geschreven; en waar dit niet het
geval is, behoeft men nog niet eens altijd eene ongere apocope
aan te nemen (zie Fr. t. a. pl.), dikwijls zijn het oudere
vormen zonder -e: de jongere apocope begon pas door te dringen,
het eerst, naar het schijnt, in bepaalde uitdrukkingen.
Nom. en ace. pl. In II komen buiten het rijm vele onbewezen
en ongeloofelijke vormen zonder -e voor, zooals nom.
hond /365, 7534, vond 4354, scalc 4814; acc. spronc 6961,
7036, vinger 4241, tand 5493; zijn dergelijke vormen ooit of
ergens in gebruik geweest? Anders staat het met eenige, die
ook in het rijm voorkomen: baroen nom. 6403 (voc. /2770 buiten
het rijm), acc. /1347, 4280, campioen nom. 6773, caproen acc.
(pl. of sg.?) 4232 (alle: te doen of : coen), prochiaen voc. /868,
present acc. 5894, en verder knecht nom. 5312, acc. /2702,
5873 (haren knecht acc. of dat? pl.), huusghenoot nom. /2770,
speelghenoot nom. 5206, voet acc. 3900 1). In al deze gevallen
is apocope niet ongehoord: bij bastaardwoorden, bij de oorspronkelijk
consonantische stammen knecht en ghenoot en bij
den oorspr. u-stam voet (vooral in een gewone verbinding als
onder voet, die hier evenwel slechts op conjectuur berust) komen
1) Volgens mijne lezing. zie Ojb. 96.
61
zulke schijnbaar onverbogen vormen werkelijk voor (zie F.
178. 6, 198 Anm. en t. a. p. 81 en 343): zij kunnen dus ook
hier bedoeld zijn. Doch de volle vormen zijn overal mogelijk
en ten minste even waarschijnlijk; alleen present 5894 (: ghesent)
wordt door het rijm bewezen.
De zwakke nom. acc. pI. op -en komt in het hs. van I reeds
een enkele maal voor (337/, 3349/, door M. onveranderd gelaten),
in het hs. van II zeer dikwijls: magen /72, 7722, dagen
3799, honden 3889, 5787, slagen 7356, tanden /205 (:), scalcken
4233, visschen 6349, moniken /2728, coningen /1425, vluegelen
3783, enz. 1). Zijn deze vormen alleen van den afschrijver, die
de door den omw. nog uitsluitend gebruikte mv. op -e in -en
veranderde, hetzij om het rijm e: en te verbeteren 2), hetzij omdat
hij werkelijk reeds de nieuwe mv. op -en kende; of heeft ook de
omwerker deze mv. op -en gebezigd, zooals men volgens F. 178.6
voor een schrijver uit bet einde der 14e eeuw zou mogén aannemen?
De rijmen baten hier niets: immers e: en is, zoover
ik weet, altijd en overal geoorloofd geweest; wat des dichters
en wat des afschrijvers is, zal dus ook hier voorloopig niet
gescheiden kunnen worden.
1) Boeestaven /496 (:) kan plur. v. een zw. ooec8tave zijn, dat naast staf bestond ,
zie Franck, Gloss. en Etym. Wdb.
2) Het rijm is zeker niet de éénige reden tot verandering geweest: vooreerst komen
de vormen met -en juist dikwijls in het vers voor, terwijl er omgekeerd vele e: e"
rijmen in het hs. zijn blijven staan (vgI. de lijst in M.'s uitg., blz. 436 met het hs.);
en ten tweede bewijst bijv. dagen (acc. pl.): ie elage 5753, waar door den nieuwen
pluralisvorm juist het zuivere e: e rijm geschonden wordt. wel, dat de afschr.
althans niet alleen om het "eye.Time" wijzigde. - Bij daglze (dat. sg.): lzaghe (nom.
sg.) X daclz (acc.): saclt 41/45 zou men wellicht knnnen denken aan eene opvatting
door den omw. van ltaglze als mv., bij welks verandering in ltaglten een door hem
afgekeurd rijm e: en ontstaan ware. om welke re den hij het dus liever in daan,
laen veranderd zou hebben; eenvoudiger is het, de verandering toe te schrijven aan
de vervanging van in c. dat. door het nieuwere op c. acc. - elaglze (nom. sg.):
maglte (nom. pI.) X elagen (inf.): magen 61/71 behoeft men niet aan den omwerker
toe te schrijven, de verandering kan evengoed van den afschr. zijn (hetzij om en:
en, hetzij om een plur. op -en (vgI. echter /3470) te krijgen. hetzij wegens de constructie
(vgI. trouwens reeds 1758/).
62
Gen. pl. keer 3638 (: meer mare) en dgl. bewijzen natuurlijk
geene apocope.
Dat. pl. baroen /1027, /3339, 3697; alleen het laatste (: int
misdoen) is zoogoed als bewezen.
8terke neutra (beltalve ja-stammen). Nom. acc. SI. Over int
isere 3472/ (: in de risere) zie Ojb. 94: men zal, ter verwijdering
van den bastaardvorm van dat. en acc., dus moeten lezen
of beide in dat. of acc. pI. Of in die riser: int iser. Een dergelijk
wanschepsel in b is in dit beginne (: minen sinne nom.)
/11, waar de omwerker natuurlijk sin: beghin schreef (zie bov.,
blz. 58, noot 2 I). Bij enkele woorden is men in twijfel over den aan
te nemen nom.: na sijn begheer /709 (: beer urso), haer, sijn b.
acc. sg.;2337, 5706 (beide: lteer dominum, -0); op de tweede
plaats drukt M.: ere: ere, op de twee andere eer: eer. Verd.
geeft begeer als onz. op, dat of uit begltere moet zijn geapocopeerd
(de bewijsplaatsen zijn alle uit lateren tijd), Of eene jongere
afleiding van begheren kan zijn. Maar ook die begltere
(mann. of vrouw. evenals ghere, vgl. F. 181 anm. 1) is mogelijk.
Wellicht hebben al deze vormen naast elkaar bestaan, vgl.
ghe- mesbare , -aer, gItenent, -de en dgl. vrouw. of onz. woorden, zie
beneden. Naast volen acc. 4003, dat. 4067 (niet:) komt vale voor
nom. 3997 (: coZe) , acc. 4033 (: ter scool), dat. vaal 4025 , 4074
(beide niet:) j hier is geen sprake van apocope, of van eene ontwikkeling
als van Mnl. raven tot NnI. raaf: er bestond van oudsher
een vorm zonder -n (Got. fula, Ohd. fulz) naast dien met -n
(Ohd. fuZîn), zie Kluge i. v. 2). Bij paradise acc. sg. 5457 (: spise)
zou men kunnen denken aan eene anorgan. -e (vgl. boven, blz.
57 over een dergelijke -e bij masc.)j ten overvloede kennen het
Ohd. en Mbd. naast paradîs ook paradtsi, -e, zie Graff en Ben.Müll.
i. v.
Dat. sI. Apocope in I alleen in van baraet 483/, een vreemd
1) Over lJeninu (acc.) 4933, zie ben. blz. P
2) role o. a. ook Nat. Bl. 1. 1683 (V AB ; Verwijs: tJOlen). Het GroD. kent
nog tJOOI (Onze Volkst. 2. 110).
63
woord, waar apocope oud is (F. t. a. p. 343), en in huus 1066/,
1117/, 1358/ ,154]/, an - huus1123/, voor - huus1376/, waar
men wel aan een mogelijk bedoelden acc. ZOll kunnen denken
(vgl. echter nten huse 1127/, in dien huse 1237/, beide buiten
het rijm), doch dit niet behoeft te doen, aangezien de dat.
zonder -e in dit woord overoud is, dus in elk geval niet door
jongere apocope ontstaan is (vgl. Grimm, Gr. 12.622, Gallée,
Alts. Laut- u. Flexl. 1 § 56, Braune, Ahd. gr. § 238, anm.
2, Paul, Mhd. gr. § 115. anm. 2).
In II heeft schijnbaar telkens apocope plaats, doch zelden ontwijfelbaar.
Vooreerst is een volle vorm met -e in vele gevallen waarschijnlijk
of althans mogelijk, zoo bijv. in verdriet /1440 (: liet
1 sg. conj.), van steen /2761 (: ghemeen), van - vel/2979 (: van -
ghesel), mit quaet 4519 (: teinde mijn raet), van enen been 5453
(: reen dat. sg.), in enen jaer 5703 (: volvaer of: volnaer, zie Ojb.
103; in beide gevallen is -e: -e mogelijk), enz. In mit - recht
/2701, 5873 (: knecht acc. pl.), /2931 (: k. dat. sg.), 6551
(: gheslecht acc. sg.), mit onrecht 4389 (: k. dat. of acc.? sg.)
zou men apoc. kunnen aannemen, omdat knecht als oude conson.
stam eene eigenaardige vervoeging had (zie bov. blz. 60), gheslecht
wellicht apoc. toeliet (zie beneden), mit c. acc. mogelijk was I),
en bovendien in eene dergelijke bijwoordelijke uitdrukking apocope
eer te verwachten is; maar tegen aanvulling bestaat toch
geen bezwaar.
Ten tweede vele gevallen, waar aanvulling onmogelijk is, doch
na een voorz. de acc. iplv. den dat. bedoeld kan zijn: 2) in - beghin
4185, in - crijt 6742, in - berijt 7682; mit - naesgat (stellig acc.)
6078; na - lijf /836; voor - huus /1090 (zie hierboven); van -
venijn 5387 (bovendien een vreemd woord); aen - ghelaet 6472.
Op andere plaatsen echter blijkt de dat. uit lidw. of vnw.
l) Mit allen reekte 5873, "ut desen onreckte 5312 (beide: 1cnecAt plur.) is natuurlijk
wel datief.
2) Ik laat hier de gevallen buiten rekening, waar de acc. duidelijk blijkt bi uit
het vnw. (zooals 112), bf uit den klinker (zooals /659, waar M. de lezing van b: kof
gkelof onnoodig (en onj Ilistp) in kove: gkelove veranderd heeft).
64
en is aanvulling onmogelijk of althans twijfelachtig: in sinen
leven /2536 (: wil vergheven) (na eene toonlooze lettergreep), in
enen halven jaer /2605 (: daer, dus e: e niet onmogelijk), van
enen dinc 3989 (een woord, dat behalve onz. 'ook vrouw. is
geweest, wat invloed kan hebben gehad), evenzoo van alle dinc
6006 (waar geslacht, getal en nv. onzeker zijn), ter lu4en huus
5119 (zie de vor. blz.), na den richt 6702 (: nicht; is nichte
met anorgan. e, evenals in het Nhd., onmogelijk ?). Onze uitkomst
is dus. dat er van jongere apocope nauwelijks een ontwijfelbaar,
of althans verklaarbaar geval te vinden is; evenals
in het mann. is de apocope der -e in den dat. sg. nog
uitzondering, tot zekere gevalien beperkt; de volle vormen
zijn regel.
Nom. aee. pl. Van jongere apocope is hier geen sprake. In
I bestaan de vormen met en zonder -e zonder verschil naast
elkaar, bijv. lier 855/, -eo 895/, dier 1868/. -e 1873/. In IJ
zonder -e: been /1283, 6822, jaer 5990, 6394, lier /797,
woort /15, /466, 6929, 7762, dier /2696 1), haer /2324, scaep
4270 (?) (buiten het rijm 6330), dinc 4517, 5981, 7752 (kan
ook als fem. sg. worden opgevat 2); verder vele met -e, bijv.
woorde 5640; ook met -en: dingen 4613, 5333 (?), gltebreken
/2080, stenen 4085 (dat. ?), en dieren zeer vaak buiten het rijm,
(dat hier trouwens weinig bewijst). I schijnt uitsluitend -re te
hebben 3), II meestal -er, zoo kinder /1883, /2147, 3871 , 5173,
6531, 6573, 7243, 7387, 7759, jongher 6584 (plur. v. datjonc,
als znw. gebruikt), maar toch ook -re: hoenre /2115, been re
3831, 5839 (beide niet:); -e: kinde 4569, jonglte 6522; -en:
jonghen 6120, 6657, bladen 5783, recalven 6597; -eren: kinderen
/426, wichteren 6678 (beide niet :).
Dat. pl. Hebben vormen als kynderlijn /1468, welpekijn
/3240 (en ook wel /1380) (beide: Ermelijn), been /820 (: cleen) 4)
1) fier is toch zeker wel van den afschrijver.
2) Is peerd 3800 plur. en beest 4753 pI. fem. of neutr. (beide buiten het rijm) P
3) Zooals men dan ook 2085: 6 wel zal moeten lezen (a: coene: hoene, M. : ·er: -er).
4) IlQmers hier is toch wel, evenals in I 800/, plur. bedoeld.
65
ooit bestaan (syncope van -nen tot -n)? Hier moet in elk geval
overal toch wel en: e hersteld worden. Ook hier naast -eren
-en: kinden 6601, 6633,jonghen 3867; -ers: kinders/1399 (niet:).
ja-stammen. Masculina. Apocope komt in I en in II alleen
voor in de woorden op -er. (Over pit, Kriekenpit, oghenpit
(oolr dat. en acc. -pit blijkens /3167, 3723) 1) en ric (de plaatsen
bov., blz. 27) zie F. 179 en t. a. p. 336; verandering van dit
(overal het rijmwoord) in ditte, hoewel anders mogelijk, is dus
onnoodig en ongeraden. Onder de talrijke plaatsen, waar -are
tot -aer is verkort, zijn er slechts twee twijfelachtig, nl. mordenaer
acc. sg. 5911 (: twaer), waar are: are wel mogelijk,
doch niet waarschijnlijk is (twaer »de waarheid" passim), en
outaer acc. sg. 4828 (: claer praedie.), waar volgens F. 208.2
are: are althans niet onmogelijk is. Of men /2477 (dit telde
hi die vier felle verrader: algader) moet lezen: verradren : algadre,
dan of men den geapocopeerden pluralisvorm verrader
moet aannemen (F. 180), kan ik niet beslissen. - Gewoonlijk
gaat de plur. dezer woorden in de hss. van I en II reeds
op -en uit, welke zwakke uitgang hier ook het eerst te verwachten
is; daar echter e: en geoorloofd is, kan wederom
niet vastgesteld worden, wat van den omw., wat van den afschr.
is; toch komen in b nog plur. op -e voor: ghebuer /1606,
ghetughe 11909; die op -s in a zelden, in b vaker: dorpers
845/884, /887, 866[902, jaghers 2456/2474, verraders /2521,
110etganghers 3746, enz. (alle niet:). - soen (nom.): Zoen 4471
wordt door M. wel te recht in sone: lonen veranderd.
ja-stammen. Neutra. Noch in I, noch in II is apocope bewezen.
(Over stic (de plaatsen bov., blz. 27), net 5679, 7668
zie F. 185 en t. a. p. 336). Van de woorden met ghe- zijn ook
in II de volle vormen nog zeer gewoon, bijv. geslachte /34'12,
3881 (niet:), 7267 (alle acc.), 3687 (dat.), gerochte {884 (acc.),
gedinge [504 (dat.). Gevallen als gherocht 7500 (acc.: M mocht),
6187 (dat.: hi brocht), aensicht 7131 (acc.: ghedicht adv.)
1 ) Waarom M., gl. dit als onz. opgeeft, weet ik niet.
5
66
bewijzen natuurlijk eer den vollen vorm dan de apocope; twijfelachtig
zijn echter plaatsen als gheslacht 6552 (: recht dat.),
7267 (: wacht dat. of acc.), 7599, 7663 (: macht dat.), waar apocope
wel niet bewezen, maar toch niet onwaarschijnlijk is. - Ghe-,
mesbare in I uitsluitend, en ook in 11 1763/, 3249/, /3263 (alle:
ware esset), maar 3601 (: haer pron. pers.), 4416 (: jaer acc.
pl.), 7137 (: daer) maken ook -aer niet onwaarschijnlijk; over het
ontstaan dezer vormen zonder -e van woorden met ghe- naar analogie
der talrijke neutr. verbaalsubst. met ghe- zie F. 185, t. a. p.
337, Aant. op Alex. blz. 470. (De beide woorden schijnen in
I en 11 steeds neutr., nooit fem. te zijn). - Ghenent 25331 (acc.),
met groten geninde 2832i. In het Mnl. schijnen twee woorden
ghenent en ghenende, beide n. en .f" naast elkander te bestaan.
Of deze woorden 1Jan oudsher naast elkander bestaan hebben,
dan wel uit elkander ontstaan zijn, en zoo ja, op welke wijze,
is, bij de talrijke mogelijke oude vormen en »analogiebildungen"
moeilijk uit te maken; ik wijs er alleen op, dat bij Otfrid het
simplex ginindan voorkomt, dat de uitdrukking met ghenende,
waarin het woord voornamelijk gebruikt wordt, zoowel van het
een als van het ander de dat. kan zijn, en dat ghenent blijkbaar
geen jonge apocope-vorm is 1). - Antwoorde 2138/, 2954/,
vO'I"Woorde 2534/, voo'I"Waerde 6461 (alleen het eerste:) schijnen in I
en II beide f. j ook hier spelen van oudsher verschillende vormen
door elkander (zie over deze en dgl. woorden Braune, Ahd. gr. §
201 anm.) In allen gevalle is bij geen dezer woorden van
eigenlijke apocope sprake. - Hoi nom. 6534, stroi dat. 3915
(beide: pro~). Het eerste zou de, hoezeer onregelmatige, toch
algemeen-MnI., uit de cas. obI. ingedrongene vorm zijn voor
het normale houwe (zoo nog bij Kil., zie ook Franck, Etym.
Wdb. en vgI. NnI. ooi, het Gooi) j doch de regel is in b naar p
I) Voor met glument (,) zie verschil\. pi. liij Oudem. (waarvan de meeste:), en
nog Ren. l4056(:); met gh_te Limb 2.670(:) zal wel een fout des afschr. zijn,
evenals Maerl., Sp. H. a". 48. 51 (zie de noot aldaar), ofschoon de vorm niet onverklaarbaar
ware. - Vgl. ook 8eende f. en scent m. (reeds bij Maerl., Wap. Mart.
1.8403) naast elkander.
67
ingevuld: er kan dus zeer wel de, ook om het rijmwoord
waarschijnlijke, datief hoie, gestaan hebben 1). Evenzoo zal
st'l'oi wel met eene -e verrijkt moeten worden: het is dan een
dat. van stroi, dat Of een ·oud afleidsel op -ja van strau,jan,
of een jongere »anlehnung" aan stroien moet zijn (iplv. het
oude stró, dat. stro(e), uit strao, strawe, zie Braune, Ahd. gr.
§ 114a), waarop ook het in denzelfden kring behoorende, en
vaak te zamen gebruikte hoi wellicht niet zonder invloed geweest
zal zijn (nog heden is strooi in dialecten, naar ik meen, niet
onbekend).
Zwakke mascollna. De nom., acc., dat. sg. vertoonen in I
nooit, in het !ts. van 11 ontelbare malè~ apocope, doch er is nauwelijks
één bewezen geval: heer: seer, haen: ie waen en dgl. (passim)
bewijzen natuurlijk niets; evenmin heer Z) (voc.) 6018, 6068
(beide: meer, zie ben., blz. 82); wil /27, /2909 , 6245, onwil 5984
(alle: stil); paep 4269 (: scaep acc. pI.; scape is in 11 evenzeer
mogelijk, zie bov., blz. 64), 4412 (: aep3»; born 6425 (:korn;
Kil. nog: korne); poot 4) 6088 (: koot), 7025 (: enen slach groot)
(en buiten het rijm 6966); alleen het laatste geval schijnt twijfelachtig,
in zoo verre enen slach grote(n) voor II wel wat te oud
schijnt, doch zie F. 208. Dus geen enkel zeker geval; de volle
vorm is ook nog vrij dikwijls in b bewaard gebleven. Over
monstra als bood 6675, scaed 6207, en dgl. zie bov., blz. 52.
Zwakke oeotra. hert passim, doch nooit bewezen, ook niet
6847, 7019 (: smert): het laatste woord luidt in 't Mnl. smerte
f. (M. geeft naar het Hd. m. op).
Sterke en zwakke feminina (behalve i- en u-stammen).
1) Bijv.: ai laghen op een leitier van hoie, vgL Z. v. Aoie 4748, 7617, v. 8troi(e)
3915, en 5711.
2) lier (alleen in 11, zie bov., blz. 13) is geene eigenlijke apocope, althans niet op
ééneolijn te stellen met de andere; in allen gevalle, kan het als toonlooze vorm
nooit door het rijm bewezen worden.
3) Verd. geeft atIfI als normalen vorm op; waarom?
4) pote was oorspr. fem. (zie Kluge); in b (ook in liP) is het echter blijkens de
pron. reeds masc.
68
Van apocope in het enk. is in I geen sprake. In b komen geapocopeerde
vormen. bij menigte voor, doch slechts zelden door het rijm
gesteund. Vooreerst in eenige vreemde woorden: bewezen is les
4775 (: misericordes), 6781 (: es) 1); waarschijnlijk is feest 3483
(: alremeest) (of mag men alremeeste postpositum voor den omwerker
aannemen? zie F. 208); doch onbewezen zijn concubijn
4597 (: in schijn dat. of acc.), urijn 7345 (: pijn dat.)
(5959: 60 hebben beide woorden in b -e), pijn /238, /399, /1963,
/2204, /2437, /2470, /2680, /2991, /3112, 6624 (alle: Isegrijn
(acc.), Ermélijn, sijn pron. postp., lijn, te sijn, woestijn en dgl.),
4351 (: dat is aenschijn), 4932 (: venijn acc., dat als vreemd
woord wellicht een overtollige -e kan krijgen, vgl. bov., blz. 57),
woestijn bijv. (529, /2679, /3184 (de door F. 188, t. a. p. 80, 339
besproken vormen pijn en woestijn behoeven dus in II niet te
worden aangenomen), manier 5332 (: van Trier (zie ben., blz. 75),
proi 3916 (: van stroi), 6533 (: vuul lwi nom., maar de regel
ontbreekt in b, zie de vorige blz.)
Ten tweede eenige woorden, waar na eene toonlooze lettergreep
de -e werkelijk verdwenen is: loghen /3172,7309 (beide:
bedroglten), koken 7463 (: gheroken), reden !l901 (: te vreden),
6768 (nom. pl.: ghebeden) (ook in het vers, bijv. 4185): deze
apocope is algemeen-Mnl. (zie F. 21.7, 188, t. a. p. 333); niet
alzoo coninghin 4307 (: sin), en hier met WM. inne : sinne (acc. pI.)
te lezen is bedenkelijk: werd sinne ooit in die bet. in het mv.
gebruikt (vgl. 5132)?
Voorts mag men in verschillende gevallen naast de vrouw.
woorden een mann. vorm zonder -e aannemen: zoo is vaer m.
in het Mnl. meer gewoon dan vare f. (zooals M., gl. opgeeft);
dienovereenkomstig kan men in den dat. na met, van, in, enz.
vare lezen (/1635, /2969, /3000, 3R41, 3931, 4361, 7597),
doch waar bepaald acc. bedoeld is, vaer /2663, 5765 (beide:
secht waer), sonder v. 4111 (: claer praedie.) - Mag men bij met
scoonre groet 6058 (: int ghemoet) reeds denken aan een mann.
1) Kan bet onz. gluJlea (0. a. /2939:) op dit woord van invloed geweest zijn?
69
bijvorm groet, als in het Mhd .• Nhd. en NnI. (door den afschr.
met een vrouw. verbogen adj. verbonden I)? -rol 7660 (:in - hol)
is zeker het abstr. mann. woord, nog over in ons: »aan den rol
zijn." - stroot 5855 (: 1Li boot): kan naast het Mnl. strote f. (vgl.
M., Anm., Kil., Schuerm. i. v.) toen reeds het Nnl. strot m.
bestaan hebben, waardoor de beide woorden in geslacht en
buiging door elkander geloopen zouden zijn? - Over 8tont f.
2928/ (buiten het rijm 23731), 5685 (: hont nom.) naast stonde
zie F. 188, t. a. p. 339; over meercat 6519 (nom. sg.: dat)
F. t. a. p. 338 2).
De volgende gevallen van jongere apocope zijn echter meer
of min zeker. mare (volgens F. 194 oorspr. een neutr. ja-stam,
in het Mnl. altijd fem.) kan, doch behoeft niet gelezen te worden
/395, 3932, 4405, 4832 (4831 is corrupt, zie Ojb. 98); 3862
(: een haer) schijnt maer onvermijdelijk, doch 80 duchtic niemen
van enen hare is zeker beter Mnl. dan 8. d. van niemen een
haer (vgI. 11784) 3). - siel 7185 (: ie wane enen coninc nie en
gheviel) kan men aanvullen, maar na ie wane is een conj.,
hoewel niet onmogelijk, zeker niet zoo gewoon als de indo -
in die waes 6278 (hs.: maes: die arme dwaes); hier met W. en
Verwijs (Inl. op Hildeg. XX) dwase te lezen, schijnt mij,
ondanks F. 211 Ie alin., gewaagd: dwaes is toch blijkbaar
altijd znw. geweest, of als zoodanig beschouwd, men zal dus
hier wel apocope van wase moeten aannemen. - Tegen met uwer
pis 6841 (: is) valt niets in te brengen, de nom. pisse blijkt uit
mit pissen 6981, 7103 (en 7052, niet:) (of zijn alle verbogen
inf. ?) - te maet 12869 (: hoet gaet) schijnt zeker, maar het laatste
heeft veel van een inlapsel des afschr. (vgl. bijv. /2892), nadat
1) Evenzoo zou tegen boet 5464 (: loet) niets in te brengen zijn, (Mhd. 1Iuoll m.,
zie Verd. i. v.); maar niets belet, beide woorden met -e te lezen.
2) met anelre keer 6094 (: aeer) is natuurlijk ·e: -8; ook behoeft men het adj.
niet mann. te verbuigen, daar naast keer m. ook kere f. stond (zie Franck, Etym,
Wdb. i. v). - meen 7336 (nom.: lieen pl.) kan of mann. (zonder -el of vrouw. (met
-el zijn (b leest hier ook anders). - Over [lote, smerte zie bov., blz. 67, 68; over cruuc
-kc 4356 bov., blz. 25, noot 8.
3) 5098 schijnt het adj. mare bedoeld te zijn. zie ben., blz. 76.
70
hij het voor hem verouderde gltemicke van I door te maet had
vervangen: wellicht heeft de omwerker dus de lezing van I behouden
1) (aan een onz. maet, overeenkomende met Mhd. maz
n., valt toch niet te denken ?).
V ormen met -en iplv. -e komen in b, en soms ook in a,
niet alleen in den gen. of dat., waar het ten gevolge van de verwarring
der st. en zw. deel. in het geheele Mnl. gewoon is,
maar ook soms in den acc. voor: priemen 385/, vygelien 431/
(beide niet:), scaden, vromen 474/; dief ten 1379 (niet:), karynen
/451, wylen 11000, malen 3634, heiden 4410, syden 5947 (niet:),
alle welke vormen zeker Of aan schrijffouten of aan de neiging
om en: en te rijmen hun ontstaan danken; het schijnt trouwens
ook vooral bij vreemde woorden voor te komen, ten gevolge
der onzekerheid aangaande den nom.; een enkele maal kan ook
het mv. bedoeld zijn, zoo bij genaden /77, /345, 7009 (alle:),
zie F. 194, Anm.
Van het plur. komen in a enkele vormen op -e voor: aventure 4/,
394/, lettre 3363/; in b talrijke geapocopeerde vormen als muys
/1148, fonteyn /3160, beest S) 4750, enz.; alle weder voornamelijk
bij vreemde woorden en buiten het rijm; reden 6768 <:) is syncope
van -nen.
Vrouw. 1- en u-stammen. De anorgan. vorm van den
nom. ace. sg. op -e der langstammige woorden komt in b reeds een
enkele maal voor, doch nauwelijks bewezen: onmachte /1319 is
stellig, crachte /844 waarschijnlijk van den afschr. - Of met lijfs
node 4926 plur. bedoeld kan zijn, weet ik niet. - sonder sculde
4324 is geen plur., maar de regelmatige acc. van sculde (naast
seult), vgl. in I onsculde 82/ en Ohd. skulda naast skult. - Hatenet
5145 (: wet), 5160,7389 (beide niet:) schijnt vreemd; volgens
M.'s ontwijfelbaar juiste afleiding (»Hassdienisse") heeft men in
het tweede lid een korten vrouw. i- stam te zien, en verwacht
1) Vgl. bijv. te lJaet: mit verraet /2039, waar men met M. leze: bate :barate,
welk laatste woord de afschr. telkells in beraet of verraet verandert.
2) Kunnen aventuer(e), beeat(e) reeds onz. geweest, en kan met peerd ende waghen.
3800 (:) het enk. bedoeld zijn P
71
men dus -nete (uit */miti), zooals Kil. dan ook heeft (vgl. Kluge
i. v.). Ook het gloss. achter Franck's gramm. geeft echter net op.
Doch de vraag, of deze vorm net in het NI. kan hebben bestaan,
is hier overbodig; op de eenige plaats, waar Hatenet
in het rijm staat, zijn blijkbaar beide rijmwoorden door den
afschr. geapocopeerd: immers niet wet »geloof, wet", maar
wete f. »kennis, kennisgeving" is het rechte woord (» die weet
(heeft) haar weetje ook wel" zouden wij nog zeggen), vgl. Kil.,
gloss. Lsp., Fr., gloss., enz. Wij kunnen dus veilig overal lJatenete
lezen; de vorm zonder -e is dan ontstaan Of doordat de
afschr. den naam niet begreep, Of doordat er werkelijk naast
nete een vorm net bestond, welke echter voor II door vs. 5145
niet bewezen wordt.
Van de woorden op -heit komen in U enkele nom. en acc.
sg. op -hede voor /247, 4890, 4966, 4975: 6, 5016 (dat. ?),
5028,5812 1) (zie F. 190).
De gen. dat. sg. zonder -e (vaert, daet, ghewelt en ghewout,
enz.) staan naast die met -e (evenals oVj:lral in het Mnl.), en
schijnen ook in I reeds talrijker dan laatstgenoemde; zek!'lr is
dit het geval in U, waar echter ook nog vormen met -e voorkomen:
cracl~te /3471, machte 13193 (niet:), ghewelde 12289, -ltede
13164, 4810, 5590. Ook -en vindt men in b: steden 5440, on(t)scouden
3855, geboorten /845, erachten /737, 7073 (alle niet:,
of: -en, dus weinig bewijzend) 2).
Plur. op -en (buiten den dat.) reeds in a en b: gansen
2087/, (/2117 nog -e), mesdaden 1675/, /2807, vriheden /3457,
steden 5061, listen /1938, noden 3763, alles sporadisch en
buiten het rijm, dus onbewezen.
Kleinere Kroepen. Gen. sg. vadr>,r, broeder in I nog 1277/;
1) eerckede 2537/ is immers plur.?
2) Van moort (in I altijd vrouw. behalve 2196/ (Pl, in 11 mann.) luidt de dat. in
I moort 437/, 2158/ (beide :), en moorde 2626/ (niet :). Het Germ. kende een onz.,
later mann. woord morp (Kluge, Nom. stammbildl. § 117), daarnaast een vrouw.
woord, dat in overeenstemming met Lat. mors, -tÏ8 toeh wel een i- stam zal zijn
geweest (vgl. Kern, Lex Saliea 68).
72
178/, 1334/, (vaders 2347/?h in 11 niet meer; plur. dezer
woorden ook in I meest op -s 305/333, 1920/1952, maar
sustren 320/, 5201, 7387, dochtren 329/357 (alles niet:).
Dat. sg. vrient komt niet voor, -e 3967, 7483; plur. vrient
alleen 1959/, -e 2148/, 3412/ (beide niet:) en in II altijd (ook
reeds -en). Gen. sg. viant nog /2288 (? niet:); plur. viant 7557,
anders altijd -de, zooals ook 6949 wel zal moeten worden
gelezen (: scande 1), -en /659 (niet:), 4671.
EI.eDDa~eD 2). Reinaert 3) in I nom. -de 1898/ , 2808/ (beide
niet:), zeker alleen van den mschr., en dus in den gewonen
vorm te herstellen; dat. -de 4/, 31/33,702/,1325/, 1977{,
3386{, -t 1075/ (niet :), 1325/ (?); acc. -de 59/, 154{ , 857}, 1757{.
In n dat. -de /4, /33, {9382 , -t /1345 (?), /3336, 5175 (of
acc. ?)j acc. -de 3494, -t /69 (?), /161 (?), /1070, /1777 (?),
5041 (?), 6778, 7248; acc. pI. -de 7675. I schijnt dus alleen
verbogen vormen op -de, II ook verbogen vormen met apocope op
-t te kennen.
Tibeert en Grimbeert moesten, verbogen, -te luiden (zie Graft
4.325), z~als ook in I voorkomt (Tibeerte 1942/, 2246/ Grimbeerte
2257/, 2288/ alle 4 buiten het rijm); ook I laat beide
namen op -tus uitgaan. Daarnaast staan in II van beide namen
onjuiste vormen met ae 4), en van G. in look een dat. op
-de 17531, 17601 (beide niet :), blijkbaar ontstaan door de analogie
van Reinaert, -de en de volksetymologie van Grim-baard5);
eindelijk in I een dat. Tibeert 1246,' (niet:), 1925).
Cuwaert 6) dat. acc. -de 2744I(niet:), 3385/, Cl ook: -dus), de
1) Of bestond, evenals 8cent m. naast 8cende I., ook 8cant m. naast 8cande f. (vgl.
bov., blz. 66 noot, en Wiselau (Mol. ep. fragm., ed. Kalff) 29 noot)?
2) Zie hierover ook Ojb. 196 vlgg.
3) ee iplv. tie alleen in 11 /1021, 3494, 3712, 6903, 6946, 7039, 7248 (alle:
l), 3817 (: 1), en dikwijls buiten het rijm.
4) O. a GrimfJaert /1492, /1777 (beide: Reinaert), en dikwijls buiten het rijm,
evenals Tihaert.
5) Zie reeds /185-7 (P).
6) ee iplv. ae alleen in 11 /3087.
73
dat. en acc. op -t in II 13381, /3087 moeten blijkbaar in -de
veranderd worden.
lsingrijn nom. -ne 24891 (niet:}j dat. en acc. -ne 3000/,
231l, 15631, 2093; 1), dat. -n /2992 (?), 6053 (: swijn acc.
sg.), maar zulk eene appos. bij een dat. staat in het Mnl.
niet altijd in den dat. (zie F. t. a. p. 343), acc. -n 1237,
12123, /3409, geen van alle bewijzend, hoewel in de rijmwoorden
(pijn, Rijn, mijn postpos.) apocope mogelijk is j (buiten
het rijm ook in I -n bijv. 1515/. 1614/); apocope dus ook voor
11 nauwelijks bewezen.
Belijn dat. -ne 3215(; 3285/, 3344/ (beide niet :), 3375/, 3424/;
-n /3229, /3371, 5908; acc. -n /3426 j geen van alle bewijzen
apocope.
B'I'une in I of volgens de oorspronkelijke zwakke verb. (alleen
de met: gemerkte staan in het rijm) nom. Brune 497/, 863/,
2489{, 3413J; voc. 563/, 659/, 7041 passim; gen. -nen 2435/,
2486/; dat. -nen 657/, 773/, 807/, 2461/, 2472/, 2842/, -ne
476/, 645J (:), 14611 (:), 1813/ (:), 1819/ (:), 2249/; acc. -nen
2248/, 2331/, -ne 8fs9/, 978/, 983/, 2167/, 2451/, 2838/. De
dat. en acc. op -ne kunnen ook reeds als vormen der sterke
deel. worden beschouwd. Dat deze sterke decl. in I werkelijk
reeds naast de zwakke bestond, blijkt uit nom. Bruun 510/,
525/, 776/, 850/, 2020/ (:); voc. 480/, 624/, 19011(:), dus vrij
dikwijls, hoewel de zwakke vorm nog de overhand heeft j gen.
-s 2466/, 2987/; dat. -n 4791, 93L/, 3420/; acc. -n 544/,
911/. Deze sterke deel., die door het anders zoo behoudende
hs. a en door de twee rijmen toch wel bewezen wordt, was
zeker mede onder den invloed van het bnw. bruun en van den
Ofra. naam Bruns ontstaan; I heeft zelfs uitRluitend Brunus,
niet meer Bruno, zooals de Isengrimus en de Reinardus van Mone
(Grimm, R. F. COXXIII 2». In 11 nom. -n /696 (:) (?). /1933
1) Volgens mijne lezing. zie Ojb. 65j over den vorm lscgrim (laingrime) 2093/.
231/ (?) zie aId. 196.
2) Volgens Graff 3.312 zou ook in het Ohd. naast Brllno reeds Bra" voorkomen.
74
(voc.) (:), /2024 (:), /2055 C:) (?), 3805, 3969 et passim; schijnbaar
komt de zw. nom. op -e niet meer voor, maar /696,
/2055 moet zeker -ne gelezen worden: immers de zwakke verb.
was nog bekend, is althans niet altijd veranderd blijkens
de cas. obl.: gen. -nen /2484, /2841, j2979 (I op de 1e en
3e plaats -s, welke sterke gen. in II niet schijnt te worden
gevonden); dat. -nen /509, /586, 1741, {817, /854, /2466, -ne
/1839(:), -n /734,11503(:), /18<13(:), 13479,3962, maar op
de beide in 't rijm staande plaatsen moet -ne(n) hersteld worden;
acc. -nen /876, /952, /2469, /2830, -ne schijnt in b niet voor
te komen, maar moet misschien vaak hersteld worden uit -n
/507, /867, /1002, !2272, /2357, /3409, 3727, enz.
Hermeline 1) in I nom. -e; dat. -en 3225/; acc. -en 1359/,
3087/, 30991; in 11 nom. Ermelijn 11379, /1449. 11467, /2437,
/3111,/3183; dat. -nen 7750, -n 3925; acc. -n /3079; al de
schijnbaar geapocopeerde vormen rijmen op pijn, woestijn, welpekijn,
of pron. poss. postpos. : apocope is dus mogelijk, maar
niet waarschijnlijk.
(Ha)ers(w)int (alleen de met: gemerkte in 't rijm) in I nom.
Hersuint 2899{, Haersint 242/; gen. Hersenden 2937/ (: binden);
dat. Hersuinden 2920(, Hersenden 3421/, Haersenden 2868/,
Har.senden 2121/ (: kinden), Arsenden ]975/; acc. Yswenden
1049/. In II nom. E(e)1'swinde /2887, 6451 (:), 7613 (:), Eerswijn
/246, 6409 (:); gen. Eerswinden /2923 (:); dat. Eerswynden
/1664 (:); EersslOynde3423; Eerswijn /2906; acc. Eerswinde 7325(:).
Bewezene, of althans waarschijnlijke normale nomin. zijn dus
voor I Herswint , voor II Eerswinde en Eerswijn.
Andere eigennamen. Cantielere nom. 291/ (niet :), Reinaerdine
acc. 1409/, Rumen, Widelanken acc. 1921/, Boudewijn nom.
5693 2), Lam/reide 3) dat. 645/ (X -t /699 ?), acc. 699/, Abrioen
1) Over de k aan het begin zie Ojb 196.
2) .Baldw'îni werd regelmatig tot Boudene (F., t. a. p. 345); NI. Boudewijn, Hd.
Baldwtn, Ebcrwein, Trautwein, enz. berusten volgens Prof. Franck op volksetymologie
(wijn vinum), of op invloed van de Lat. en Fr. vormen BalduinUli, Baud(o)uin.
Van apocope is hier dus eigenlijk geen sprake.
3) Over oi X ei zie bov., blz. 36. noot 3.
75
dat. 5337, 5363 (: coen, te doen, dus waarschijnlijk -e te
herstellen), Goods gen. /3007, 4134, 6873 (alle niet:), Gode
dat. of acc. 4132,7517 (beide niet:), 5341, God dat. (of acc.
als appos. bij een dat. zie bov., blz. 73), 7188 (F. 178.4, 5) j
Coppen X -ns gen. 305/333, 307/335 (beide niet:), Corbout dat.
of acc. 4353, 4655 1), Julocken acc. /13L6.
Plaatsnamen. Maupertuus heeft in dat. of acc. in I en II nooit
eene -e 514/, 1065{, 1357/,13751,1425/,3080); j1377, {3072 ,
3515, 3747, 7739; evenzoo de datieven Mompelier 1155/1179,
5937 (?), Gent 92/102, Provijn 4038, doch Trier 5331 (: manier)
moet zeker met -e aangevuld worden, immers ook de nom. luidde
Triere (zie· ook r 4877 Trere); Jordane acc. 2643/2655 (U
apoc. ?), Pavien dat. /23; Rome dat. in I op -e, in II op -en
2724,5/2736,7, 2750/2753, 2798/2794, 3636, 4534, 4538,
7701. Over Kriekenpit, -putte zie bov .. blz. 27 en 65.
B. ADJECTIVA.
Apocope der -e bij Ja-, 1- en u-stammen (vgl. F. 201,
t. a. p. 80, 339). In I is hiervan geen sprake; wel van den
oorspronkelijken nom. zonder -e der i- en u-stammen met
lange stamlettergreep , welke naast de jongere, naar analogie
der ja-stammen gevormde met -e blijven bestaan, zoo: swaer
1855/, 1870{, 2022/, 2197/ (: daer, naer en de laatste plaats:
waer (verum), wat hier bewijzend is), en evenzoo in II /1592,
/2217, 4585,6365; traech 1900/, 2719/ (beide: maech nom.),
maar ook -e 1176/ (niet :); verder in look edel 991/, 2553/,
2201/2221, 5553 (alle voc. of nom., maar niet:); zie F. 203.
II heeft nog meer gevallen van dergelijke· schijnbare apocope:
hooch )1584 (: vlooch) , 6913 (niet:), welken vorm zonder
-e ook I reeds als adv. gebruikt 1546/. - soet 5463 (: boet) is
mogelijk, doch niet bewezen (zie bov., blz. 69, noot 1), 7741
(: te voet) zal men echter wel niet anders kunnen lezen (of is
1) Over Hatexet(e) 5146 zie bov., blz. 71; over &lc(r)oot(e) 5205 (: splllllghll1lO0t
bov., blz. 60.
76
te voete naast te voet (bijv. 5419, 7011, beide:) denkbaar?); hier
moet men dus àf den ouden vorm zonder -e (zie echter F., t.
a. p. 341, noot), Of latere apocope aannemen. - wilt /3157 (: ghi
wilt), 5835 (: ghevilt), dus bewezen (trouwens ook in I reeds
2711 (niet :), zi.e F., t. a. p. 342). - onghehiere wordt in ghier veranderd
4141442 (: vier quattuor), wat Of met -e: e kan gelezen
worden, Of de onverbogen vorm van het als znw. gebruikte bnw.
na die is (vgl. bij F. 211 de ghereeht), waarop wellicht het
znw. ghier (vultur) niet zonder invloed gebleven is. - int openbaer:
mi selve maee ie voor een maer 5097; de tweede regel is
zonderling: mare geeft, noch als »gerucht", noch als »merrie"
opgevat, hier een zin (tenzij men bij het laatste denke aan het
latere meer» nachtmerrie, tooverkol, vrouwmensch, feeks"); Prof.
Franck wil lezen voren (vgl. bijv. 5322) en maer als adj. opvatten
(»mij zelve noem ik het eerst ," vgl. bij,,". 5322); men
kan de plaats met of zonder -e lezen (zie F. 201 en t. a. p.
341), openbaer verder 5442. 7522, enz. (niet:). - ghewoon
6071 (: tot sijn verdoen); apoc. is wellicht mogelijk (zie bov.,
blz. 56, noot 1), zeker niet vereischt. - ghemeen 4150, 4153,4916,
5503, 6954 (alle: alleen en steen plur.), dus geenszins bewezen.vreemt
4837, 5634, 5927, 7221 (alle niet:) 1). De bewezen
oude vormen zonder -e zijn dus zeldzaam, en die met -e komen
in b ook herhaaldelijk voor, zoo milde, blide, 2) blode enz
In purpervuer 5401 (: voor waer) zal men echter apocope moeten
aannemen; immers -vare uit farwa, faro is in het Mnl., waar
de -e niet, als in het Mhd., na korte voc. + rafvalt, de normale
vorm. - Bewijzen voor de eigenlijke jongere apocope bij
1) quit wordt door /270 (: [Jerdidit) wel bewezen (/383: hermijt bewijst niets),
F., Gr., gl. geeft het dan ook naast quite op; maar als vreemd woord staat het op
zich zelf; ook het M hd. heeft quIto
2) Over àli /2982 zie bov., blz. 42; over de als adv. ten deele bewezene sackt,
soet, enz. zie ben., blz. 82; zij onderstellen toch wel een (bnden of jongeren) vorm van
het adj. zonder -e. Gevallen als vroom )3907 (:), ghcwaer /1726 (:), ;1947 (:), droc)
/3384, 4484, dU1' 5469, enz., die alleen i1' het vers of in rijmen zonder bewijskracbt
voorkomen, heb ik hier niet vermeld: alleen die, welke althans mogelijk
schijnen of dikwijls voorkomen.
77
de ja-stammen zijn zeldzaam; niet bewezen zijn: cken passim
(: alleen, been plur. en dgL); scoon 5459 (: onder shemels
th'f'Oon), 6668 (: te doen); coen 11577, (of volgens b met aanvulling
van -e: -e, of met M. naar p te lezen), 4279 (: baroen
pl.), 5337 (: Abrioen dat.), en passim: te doen; reen wordt
evenmin door 5453, 7312 (niet:) bewezen, maar wel door
4787 (: steen acc. sg.); even zoo is rijc /2579, 5538, 5553 (beide
niet :), 7194 zeer twijfelachtig I), doch 4628 (: onghelijc znw.
acc. sg.) onbetwistbaar. In het geheel dus twee zekere gevallen;
de volle vormen komen dan ook zelfs in b nog dikwijls voor,
bijv. clene /3130, nutte 5974 (beide :).
Over de eigenlijke verbuiging hier slechs enkele opmerkingen,
daar hier zeer zelden iets door het rijm bewezen wordt en er
op dit punt groote verwarring schijnt te heerschen 2).
Masc. Nom. sg. op -n komen in a en b voor; in hoeverre
deze anorganische vorm wellicht reeds door beide dichters gebruikt
werd, is niet uit te maken. Na een in b soms reeds
(F. 202) de verbogen vorm: een trouwe vrient 4555 (meest onverbogen,
bijv. 7059 , 7505); omgekeerd na die onverbogen: die
vuul catijf 5274.
Acc. sg. Onverbogene (~it den nom. overgenomene) vormen in a
en b: vul ajlaet 2770/, 2801/; groot vederslach, lof, lachter
/1885, /3317, 6016, subtijl raet /1426. Bewijzen goede /1086,
eerste 3771b , die meeste 5530 en dgl. iets meer dan de slordigheid
des afschrijvers? goedertiere X -n 2337/2363 (nom. pI.
-n in I en II 3067/3059 (beide:».
Gen. sg. Sterke vorm op -s na des, ook in 1I: uwes goets
raets 548/, in eens arems ziecs wise 1318/; des edels houts 5627.
Dat. sg. slapende /129 en dgl. alleen schrijffouten (?); arem
man 773/ zeker als een geheel beschouwd; verwaten /2744 uit
-enen gesyncopeerd, groot 7457 en dgl. uit nom. overgenomen.
Nom. acc. pI. Enkele onbewezene vormen met apocope der
-e: groot /2769, gevangen /3437 (sync. uit -enen ?), subtijl 6644.
1) /2768 is waarschijnlijk bedorven. zie Ojb. 81.
2) Alleen de als zoodanig • vermelde plaatsen staan in het rijm.
78
Dat. pl. Enkele op -e 12477, 4660 Of slordigheid des afschr.,
of als acc. opgevat?
Neutra. Nom. acc. sg. Na de pron. poss. in breeds (F. 202)
meestal -è 183, 4326. 6035, 7788 (c; b: zonder -e). - dat waer,
zelfst. gebruikt (»de waarheid"), is het gewone 11906, /3147, 4019,
4173, 4612, 5912 (alle :), 6637 (niet :), geen van alle volkomen
bewezen, maar de meeste toch waarschijnlijk 1); volgens F. 211
zouden dat waer en dat ware beide even goed mogelijk zijn,
doch naar analogie van secht waer 170;, 673/, 1391/, 2654/,
2664/, 3695/, 4288, 5550, 5766 (alle:, behalve 673/), zal dat
waer wel overal aangenomen moeten worden.
Dat. sg. overlopende /1755, alleen slordige spelling, of met
slapende (zie boven), menige dat. pI. neutr./366 en dgl. misschien
een bewijs, dat bij part. praes. en na toonlooze lettergrepen de
-n gemakkelijk afviel? van verren X -e 979/1013, 1046/1071.
PeUl. Nom. acc. sg. Enkele vormen zonder -e, vooral groot,
ook in I 2588/; /2470, /3401, 3644, 6848, 6950, 7094 (zie
F. 202); maar ook andere bnw.: .nom. 6714, 7345 (c: -e),
acc. /619, /948, 11381, 4335.2)
Gen. dat. sg. I meest -re; II -er, maar na n ook -re: steenre
11186, opgelokenre 3569, zoo ook scoonre, edelre, enz. Een
enkele maal -e van goede sede 13061 (of is dit acc.?); ook in I
met ere verbolghenlike tale /79 (na eene toonI. lettergr.). In den
compar. ook in II nog meest -rre: swaerre /2326, sekerre 13190 (?).
C. PRONOMINA. 3).
Personalia. I. Acc. (of dat.?) sg. mijn 4625 <:) 4), 5107.
1) 4638 heeft b: twaren, p: dat waer, M.: tware, wat hier ook beter past dan
de lezing van a ofb. Omgekeerd staat 5377 twaer (: claer), waar men twaren verwacht;
moet men hier lezen: twaren: clare? Maar de geheele regel is bedorven (zie Tijdschr.
277); evenzoo 483l.
2) Deze vormen rijn, gelijk bekend is, niet altijd jonge apocope-vormen; zij kunnen'
op oude onverbogen vormen berusten; vgl. Braune, Ahd. p;ramm. § 247. Paul, Mhd.
gr. § 129.
3) Alleen de als zoodanig vermelde plaatsen staan in het rijm.
4) Vermoedelijk is deze plaats eehter niet in orde, zie Ojb. 97.
79
Il. Gen. pI. uwes /1204, 6558 (beide van één persoon), uwer
/1973 (?), 6493.
1II. Nom. sg. fem. soe komt in I passim, en naar ik meen,
uitsluitend voor, in II niet. Dat. sg. masc. heme wordt door
II vermeden 3090/3082 (in I in 't rijm; door Il blijkbaar hierom
veranderd) 1). Dat. acc. sg. fem. haer met apocope der -e is
in I zeldzaam 3106{; in U bewezen door 3696 (: seit waer),
5289 (: voorwaer), (ook door /243, 3602: jaer acc. pl., misbaer
?), in strijd met F.'s bewering, t. a. p. 335, dat haer
nooit in 't rijm staat. Over hore, hoor, huer zie bov., blz. 7).
Gen. pI. fem. haerre in I en II nie~ ongewoon 151/159, {2455,
5118, 6962.
Possesslva. In I is de verbuiging vrij regelmatig, maar
toch vindt men na het nwo in de cas. obI. van het mann. en
in het vrouw., kortom in alle nv., ook onverbogen vormen mijn,
dijn, sijn, in II zijn deze vormen zelfs de gewone. Door het
rijm kunnen deze vormen natuurlijk alleen bewezen worden bij
sterk enjambement en wanneer het pron. achter het subst. staat,
en in dit geval worden ook bewezen: in I mijn 1138/, 2751/;
in II: mijn /1162, /1432, /3358,3510,3647,3879,5315,6116,
6196,6230, 6240, 6665, 7550, 7645, (11449, /3080, {3410:
Ermelijn, Isegrijn acc. twijfelachtig); sijn 3496, 3970, 4468,
4808, 5694, (/2469, {3372, 3926, 6623: pijn, Bellijn, Er-.
melijn in cas. obI. twijfelachtig) (alle :). ln I zijn dus voor het
znw. de verbogen vormen regel (vgI. bijv. bij enjambement
minen dat. sg: neutr. 2283/ (:), en worden de onverbogen vormen
alleen na het znw. toegelaten, hoewel de verbogen vormen
ook daar de gewone zijn (412/, 504/, 744/, 1291{, 1310/,
1406/,1858/,2451/,2677/,3376/, alle:); in 1I (althans inb)
zijn de onverbogen vormen niet alleen na, maar, naar 't schijnt,
ook voor het znw. regel (daarnaast blijven natuurlijk de ver-.
bogen vormen bestaan). Deze onverbogen vormen behoeven
echter niet door jongere apocope ontstaan te zijn; vooreerst is
1) Dat. pl. Arm, door Verwijs, Mn!. spraakk. uit II 5760 aangehaald, berust op
verkeerde lezillg van W.; bM.: hem.
80
bij alle pron. poss. de onverbogen vorm (overeenkomende met
den gen. der personalia) vanouds eigenlijke de normale, bijv.
in het Ohd. in den nom. sg. van alle geslachten, en vandaar
in andere nv. overgebracht 1); ten tweede is bepaaldelijk
bij het pron. postpositum de onverbogen vorm in het Mnl.
vanouds regel (waarnaast de verbogen vormen op -e en
-en voorkomen, zie F. 208.1, 222); en ten derde kon minen
enz. worden .gesyncopeerd tot mijn, welke vorm dan weder in
de andere casus overgebracht kon worden. Men behoeft dus
noch wanneer het pron. voor, noch wanneer het na het subst.
staat, bij mijn en dgl. aan jongere apocope te denken; evenwel
zal zeker de geringe klemtoon, dien dergelijke pron. poss., voor
het subst. staande, hadden, en hun veelvuldig gebruik grooten
invloed hebben gehad op het in gebruik blijven dezer kortere,
onverbogen (schijnbaar geapocopeerde) vormen: de verbogen
vormen zijn door dit alles hier vroeger dan in andere gevallen
verdrongen, en later alleen kunstmatig in de schrijftaal weder
ingevoerd. Schijnbaar heeft men hier dus eene apocope, die
in I reeds in begin aanwezig, in II veel meer veld gewonnen
heeft, terwijl men werkelijk met oude onverbogen en met gesyncopeerde
vormen te doen heeft, die gesteund en algemeen
geworden zijn ten gevolge van eene jongere apocope, ontstaan
onder invloed der toonloosheid 2). Zoo veel is zeker, dat de onverbogen
vormen in het latere Mnl. hoe langer hoe meer indringen
en de volle verbogen vormen verdringen: men heeft dus
in dit geval stellig geen recht, overal de volle verbogen vormen
critisch naar de grammatica te herstellen.
De verdere verbuiging der pronomina is in a vrij correct, in
b deerlijk in de war: allerlei oudere en jongere vormen staan er
naast elk~nder; welke vormen de dichter gebruikt heeft, is hier
uit de rijmen niet te beslissen, daar er meestal slechts van
1) Vgl. Braune, Ahd. gramm. § 284-5.
2) V gl. over dezelfde reeds vroeg zich vertoonende onverbogen vormen der pron.
poss. in het l\1hd.: Pau!, l\1hd. gr. § 143, Bartsch, Beitr. z. kritik der Kudrun
(Germ. 10.60).
81
het al of niet aanvoegen eener n sprake is; slechts enkele opmerkingen
dus. U voor alle nv. ook reeds in a 949/,18391,2918/.Zeer
gewoon is, ook in a, de vorm minen, desen enz. in den
nom., volstrekt niet alleen voor vocalen (F. 223, Anm.); omgekeerd
heeft b onophoudelijk die enz. in alle nv., zelfs in den
dat. plur. - Gewoonlijk miere, gheere, eere X mijnre enz. (dijnre
ook 2623/); de laatste vormen houden in b veel beter stand dan
minen, enz.; de uitgang -re was natt;turlijk karakteristieker en dus
taaier dan -e, -en. - Das gen. sg. neutr. alleen 3115/3107 (:)
(3023/: es is het van den afschr.). - De alleen in a, niet in b. - In
b vele apocope's als dees, geen enz., nooit bewezen. - Dikwijls heeft
het, anders zoo conservatieve, hs. a den acc. "die, dese, ene, waar
b nog den door het voorz. of het ww. geregeerden dat. dier, deser,
eenre heeft. - (Die) gone alleen 5604 (:), zie bov., blz. 38. - Wie
als nom. (= hij, die; alwie) 4129, 5884, 7760, 7789, 7791. -
Naast some in I, en ook in II 3740 (:), ook som 2191/,13051,
5118 (: om). ook in sg. 7779; even zoo somich en sommich in Il. -
Selve nom. sg. masc. 3615, 4973, dat. /252, /967; self nom.
sg. m. 13308; selver nom. sg. m. 5866, 6115, acc. 5684, dat.
/194, 11086; (sijns) ,~elfs (in I nog vaak -ves) passim. - Niemene
nom. 1349/, 1754/, acc. 1301, 2222/, 2387/, 2600/, alle in
I; in b in alle nv. passim niement, doch nooit bewezen; evenzoo
is het met alleen (-e bijv. nog 6436: lwnen) en veel l ).Beede
(X ez) dat. zonder -n 875/, 2890/, 2903/; /2720, /2912,
7337, steeds voor of achter een pron., evenals alle in hetzelfde
geval (zie Verd. 1.765). - Ander gen. sg. masc. in I 1165/1189,
2934/2920, in b -en of -S; ander onverbogen in b in alle nv.
Hierbij sluit zich geleideliik aan, wat er valt op te merken
omtrent de apocope der -e bij de adverbia en partikels (alle plaatsen
staan hier weder in het rijm, tenzij het tegendeel vermeld is).
Adverbia van adj. afgeleid komen niet alleen in II, maar ook
in I zonder -e voor, ook in het rijm: in I lwoch 1546/, snel
1) 6074 is een modern fabrikaat van W., evenals bijv. 6448.
6
82
3422( (en buiten het rijm licht 3035/, recht 282/, 34101 ell
dgl.); in IJ bloot 4969,5980, daer 4151 (?), 4680 (?), 5827,
6465 (?), 6708 (?), licht ~601, 5477, 6447, sacht 5152, slecllt
}2955, snel 7028, soet 3831, 5463 (?), vast 11221, enz.; volgens
Fr., t. a. p. 342, bewijst dit echter niets, daar de ace.
neutr. en in het algemeen de vorm van bet adj. vaak als adv·
gebruikt wordt; van apocope is in dat geval geen sprake. Dat
woorden als ghemeene, openbare, welke als adj. in II geene
apocope toelaten, dit als àdv. evenmin doen, spreekt vanzelf:
de apoc. wordt althans nergens bewezen, zie bijv. gh. /1433, /1607,
12762,4916; o. /1888, /2245, /2657,4313,5-109.
Adv. op -like komen in II buiten het rijm reeds zeer vaak
in den vorm -lije, -lie voor, in 'hijm zelden: ghiericl!lije 6347
(: int slijc).
mere, meer (en emmer-, nemmer-) stonden vanouds naast
elkaar (F., t. a. p. 347), en komen ook beide in I voor j mere
schijnbaar alleen in I (102[, 3193!), maar op vele plaatsen
in n schijnt mere door den afschr. geapocopeerd te zijn, en
dus hersteld te moeten worden /1312, /3169, /3463, 3652,
4941, 5198, 6017, 6067, 7592 (even zoo wordt mee, dat in b
dikwijls in meer veranderd is, door talrijke rijmen voor II bewezen).
Evenzoo stonden ere en eer yanouds naast elkander; 1 kent
dan ook beide, II schijnbaar alleen eer: ere 101/, 3194/, eer
3046{; /111, /3038, maar deze laatste twee plaatsen kunnen althans
ook met M'e gelezen worden.
ane, a'l1, aen. ane in J 814/ (en 442/, 3336. en dgl., niet:),
wellicht ook in II 5644, 6525, waar apocope niet bewezen is;
an in I en II passim, aen alleen in II, nooit in I (alle ook :).
ave, af, of. m;e in II nog 5305 (bae.ff: gaej!, acc. sg.), over
af (in I en II) en of (alleen in II) zie bov., blz. 7. I wijH
hierin dus af van Maerlant, die wel evenzoo aen noch in noch
buiten het rijm kent, doch of reeds bezigt, ook in 't rijm
(t. a. p. 334 en 335). De opgaven van het Mnl. Wdb., dat
ane, an, aen en ave, af, of onverschillig bij dezelfde dichters
83
door elkander gebezigd worden, en dat ane meest bij oudere,
an en aen meest bij latere schrijvers gevonden worden, zijn dus
niet geheel juist: het oudste zuivere Vlaamsch, waarin I geschreven
is, kende noch aen noch of (ook niet buiten het
rijm), daarentegen wel an (naast ane, en af naast ave); door
elkander worden de 3 vormen der beide woorden dus alleen
in werken van jongeren datum gebruikt. De verklaring van
dit verschijnsel is bekend: an is ontstaan door oudere, aen door
jongere apocope (na de rekking der a tot ä); af was de beklemtoonde,
of de toonlooze vorm 1), welke daarom noch in
samenstellingen, noch in het rijm thuis hoorde, maar later
daar is ingedrongen (F. 13. Anm. 1, en 67).
dore, dor, door. Als adv. dore nog in II 3833, en waarschijnlijk
6150, 7045, waar apocope niet bewezen is; door in
't vers ook 4365, 6227, enz., doch in 't rijm niet bewezen; als
praep. in I dor, in II door, natuurlijk evenals alle praep. onbewezen.
vore, t'or, voor. Als adv. in I vore 1618/1632 (en buiten het
rijm, zie gloss.); in II voor 4508 (: provisoor nom. sg.), 7046
( : door), waarschijnlijk moet men op beide plaatsen de ·e aanvullen,
of voren (: -ore, zie bov., blz. 57) lezen, dat als adv.
in I en II zeer gebruikelijk is, hoewel niet uitsluitend. Als
praep. schijnen I en II alleen voor te kennen, niet vor. Maerlant
gebruikt dore, dor door en vore, vor, voor, doch in het
rijm alleen d01'e en I'ore, en als adv. alleen dore (?) en voren
(F., ZfdA. 26.335, 24.356).
mede, met. mede in I en vooral in IJ passim; met (adv.)
594/, 1228/, 2113: (alle drie niet :); /3452 (b ook eenige malen
meed, dat toch wel nooit bestaan heeft).
ute, uul. ute nooit in 't rijm (zeker toevallig, of omdat er
weinig rijmwoorden waren), maal' in I buiten 't rijm zeel' gewoon,
bijv. 521/, 1826/, 2379/, in II niet meer; uut in I en
II beide herhaaldelijk in 't rijm, !loch hier is geen sprake van
apocore: van oudsher stonden, o. a. in het Got., Osa. en Ohd.
1) Vgl. Ags. áef- en 'Of.
84
de adv. ût »foras" en ûta »foris" naast elkaar, welke al spoedig
verward, en als praep. gebezigd, ook in 't Ohd. naast elkander
ûz en ûze opleverden.
tote X tot doorgaans, doch natuurlijk onbewezen.
omme, om. omme in I en IJ: 2443/2461, 7726 (en 6168
en dgl., niet :); om in II 5117; buiten het rijm in H, en ook
in I passim. (Maerl. vermijdt om in het rijm.)
inne nog in II 3663.
ltare, ha er (huc). hare in I 2646/ (3244/ niet :), en wellicht
in II /2658, 4293; ltaer alleen in 11 4020, 4447, 4611 (Maerl.
in 'trijm alleen ltare (zoowel het pron. als bet adv., zie bov., blz. 79).
lzarentare in I 1622/, 1705/, 2061/, en waarschijnlijk in II
11636, 11725, 4406, 7096.
dare, daer. dare nergens bewezen, doch mogelijk /2606,
6200, 7138, 7181, daer in J en II passim; ook hier berust
de vorm zonder -e niet op apocope: uit vermenging van dara
en dár zijn beide vormen geboren, zie Franck, Etym. Wdb.
i. V., en t. a. p. 335.
nare, naer. nare 23731 en wellicht /2226, 3842, 4152, 5556,
6199, 6466, 7182, waar naer, hoewel soms zeer waarschijnlijk,
toch niet bewezen is; naer (en na) in I en II passim (hier is
de vorm zonder -e toch wel de oude oorspronkelijke, die soms
(naar analogie van dare) eene -e heeft aangenomen?)
danen, dane, dan, daen. I uitsluitend danen (ook 2799/, waar
M. van dane drukt, heeft a danen) ; II soms van danen o. a.
6611 (: wanen infin.), maar meestal van dan /2603, 3952,
6580, of van daen /523, 6439, 6526 (en /2738, /3141 niet :)j
6439, 6526 moet daen wellicht in dane veranderd worden.
Danen en dane zijn twee woorden, met verschillend suffix gevormd
(Ogerm. tltanan(a) en tltana), dan is oude apocope uit
dane, maar daen kan Of jongere apocope uit dane, Of syncope
van danen zijn, en is dus geen zeker bewijs van apocope.
wanen, wane, wan, waen. I uitsluitend wanen, II wan 6595
en waen 11217, 12160, 13345, 6021 (alle niet:); zoowel wanen
als wa ne is dus voor II mogelijk.
85
henen, hene, hen, heen. 1 uitsluitend !tenen, II henen /1594'
/3351, 3758, 5042, 5600, 6252, 6435 ( : allpne(n) , al de overige
niet:), hene /1573 (d), hen komt niet voor, l~een /1573 (b), 3i)99 ,
4050; het laatste kan, evenals waen, weder door apocope der
-e, of door syncope van -nen tot -n ontstaan zijn (zie Franck ,
Etym. Wdb. i. v. dan en heen). Waarom henen zooveel meer
gespaard blijft, dan danen en wanen, is mij onbekend.
danne, dan. I danne o. a. 2113/, II schijnt het niet te hebben.
Onbewezen zijn ten slotte de passim voorkomende geapocopeerde
vormen seeT, wael (5208: dat wateTmael bewijst niets, daar dit
woord oorspronkelijk Iem. (die male) was, zie TLB. 1.51,53,
Kern, Lex. Sa1.1 50) en die (7253: so wat stie alleen in c j b:
dicke: stieke, wat ook veel waarschijnlijker is, ofschoon een acc.
sg. of zelfs gen. plo stie hier wellicht niet onmogelijk ware (F. 185)).
Haarlem, October 1886.
VAN SINTE BRANDANE,
vs. 137-260.
J. W. MULLER.
In de Middelnederlandsche redactie der Brandaan-legende komt
eene episode voor die aanleiding heeft gegeven tot tegenstrijdige
meeningen aangaande haar oorsprong en bereekenis, namelijk
de verzen 137-260.
Men kan het daar verhaalde aldus samenvatten: op het
oogenblik dat Brandaan scheep zou gaan, vond hij een doodshoofd
van reusachtige afmetingen. Brandaan bezweert het, zijn
vroeger leven te verhalen. Ik was, zegt het hoofd, een heiden
en een zeeroover:
,. Ic was groet ende strane,
Ende ie was wel C voete lane,
Dns woedie in die diepe zee,
Ende dede den ghenen wee,
Die hier up die zee baren
Met Beepen wilden varen." (vs. 157-162).
86
Ten slotte kwam hij in een storm om, en voer ter helle.
Brandaan vraagt hem, of hij zich niet wil laten doopen, ten
einde uit de hel verlost en het Paradijs deelachtig te worden.
De doode weigert evenwel, en betoogt met klem van redenen
dat hij bij eene verandering van zijn toestand niets te winnen
heeft: werd hij gedoopt en 1.0ndigde hij opllieuw, dan zou hij
in het hellevuur veel gestrenger gefolterd worden, dan nu het
geval was; en nog meer vreest hij, opnieuw de angsten des
doods te moeten doorstaan:
JO Al ware al de were lt dijn,
Ende soe oee ware roet ghuldijn,
Ende ghi se mi mocht gheven,
Ende daer toe met blischepen soude leven,
Noch IIm. der jaren,
Ic en naemse niet te waren,
Dies gheloeft, dor den noet,
So stere is die pine der doet.
Dies willic weder varen
Te mijnre harmscaren 1)
In die deemsternesse." (vs. 241, 251)
Brandaan geeft hierop aan de ziel vrijheid te gaan waar zij wil:
JO Dus voer die heydin man,
Aldaer hem God ghejan,
Ter stede daer God woude ," (vs. 255-257)
en Brandaan begaf zich naar zijn schip.
Deze episode vindt men niet terug in de; trouwens verkorte,
Hoog- of Nederduitsche redacties van het verloren Duitsch gedicht,
waarnaar de mnl. auteur werkte. Verwijs was van oordeel,
dat ook deze episode naar een Duitsch origineel vertaald
werd, zich beroepend op het woord harmschaer dat tweemaal
in onze episode, en evenzoo later in het gedicht voorkomt
(vs. 240, 250 en later 1143, 1599); vol~ens hem was dit woord
niet van Nederlandschen oorsprong. Deze meening is inder-
1) Verbetering van Dr. De VrieB; zie Verwijs, in Verslagen en Meded. der Eo·
ninkl . .Jkad. Letterk. 2e reeks, 11, 238.
87
tijd door Dr. Kern bestreden (Versl. en Meded. 2e reeks, II,
229). Een ander onderzoeker, Suchier, die in Boehmer's Romanisclle
Studien de Brandaan-Iegenden behandelde, vond de meening
van Verwijs onaannemelijk I om litterarische redenen: hij
noemt de geheele episode »eine Betrachtung, deren Zusammenhang
mit Brandans Schicksalen zu locker ist, als dass der
Dichter selbst ihn hätte herstellen könllen". (Rom. Stud. I,
562). Zoolang de germanisten het niet eens zijn over de herkomst
van het woord llarmschaer, is de vraag moeilijk uit te
maken. Twee opmerkingen slechts: vooreerst is het onmogelijk,
juist om dat woord, dat ook elders in het gedicht voorkomt,
en bovendien in de halldschriftelijke overlevering verknoeid is,
aan te nemen, dat onze episode het werk zou zijn van een
interpolator van den mnl. tekst, en wel van den kopist van het
eenige handschrift dat ons verhaal bevat (in het andere hand·
schrift ontbreken de 300 eerste verzen). Ten tweede: het verhaal
kan uit het Dnitsch vertaald zijn, zonder daarom in het origineel
gestaan te hebben, waarnaar de schrijvers van de door Schröder
uitgegeven redacties werkten; het kan door een Duitscher geïnterpoleerd
zijn in het handsch·rift dat onze mnl. dichter volgde 1).
Eenig licht zal intusschen ontstoken zijn, wanneer wij weten
uit welke bron de auteur van onze episode geput heeft. Ik
geloof dat ik die bron kan aanwijzen.
Bij een onderzoek over de Brandaan-legende in het algemeen
raadpleegde ik Maerlant's Spieghel, ten einde mij te vergewissen
dat Maerlant op dit punt van Vincent van Beauvais onafhankelijke
bronnen gekend zou hebben. Ik bespeurde weldra
dat dit niet het geval was, maar mijn aandacht viel daarbij
op een verhaal dat bij Vincent voorkomt, maal' mij daarom
niet minder interesseerde. Maerlant, zooals men weet, even-
1) Oat ons verhaal in het origineel waarnaar het Middelduitsche gedicht (de door
Schröder uitgegeven N ederdnitsche tekst is hiervan een uittreksel) en de Hoogd. prozatekst
bewerkt werden voorkwam. is onwaarschijnlijk, da:u deze twee teksten onafhankelijk
van elkander zijn (Suchier, p. 561).
88
als zijn voorbeeld Vincent, verwerpt de eigenlijke Brandaanlegende
; maar maakt van onzen heilige toch gewag bii het
verhalen der lotgevallen en reistochten van den H. Malo (lat. Machutes,
Maclovius), wiens reisgenoot Brandaan geweest zou zijn.
Hoe Vincent en Maerlant het met hun beginselen van critiek
overeenbrachten, de eene legende te verwerpen, terwijl zij de
andere, niet minder avontuurlijke, opnamen, gaat ons hier
niet aan. Malo onderneemt met Brandaan een zeetocht tot
ontdekking van een geheimzinnig eiland, door de engelen bewoond,
en Ima geheeten. Na jaren lang rondgezwalkt te
hebben, ontdekken zij een eiland waar zij een reusachtig graf
vinden j op raad van Brandaan en zijn overige reisgenooten,
bidt Malo God dat hij den doode verwekke: zijn gebed wordt
verhoord:
»Ende alse hi endde sine ghebede ,
Stont die ruese op van der stede,
So groot, so lanc, dat eIken dochte,
Data niemene geloven en mochte". (IH6, 56, vs. 85 vgg.)
Hij verhaalt dat hij op aarde een reus en een heiden geweest,
en na zijn dood ter helle was gevaren; thans door Malo's
voorbede verlost, wil hij zich laten doopen. Dit gebeurt, en
nu vragen Malo en de zijnen den reus inlichtingen omtrent
lma. De reus wist hen aanstonds te helpen:
» Wilen, seiti, hier te voren,
Doe ic die see hadde vercoren,
Ende ic wandelde dor die vloede,
Doe saghic Ima dat goede." (Ibid. 57, vs. 9 vgg.)
maar hij had, als heiden, het nimmer mogen bereiken.
»Die bisscop Machuut hem bat,
Dat hi name daer ter stat
Haren cabel ende trocse dare
Daer hi waande dat eylant ware.
Doe ginc hi henen dor die vloet,
Ende tooch tscip also te voet
Oft hise gebringen mochte
Toten eylande, datmen sochten. (Ibid. vs. 19 vgg.)
89
De reizigers werden evenwel, voor zij Ima bereikt hadden,
door een storm teruggeslagen; zij keerden naar het eiland
terug waar Malo het graf had aangetroffen; dáár stierf de reus,
en werd ten tweeden male begraven.
Er bestaat een zeker verschil tusschen dit verhaal en dat
van den B'I'andaen: Brandaan vindt een doodshoofd, Malo een
geheel lichaam; de reus in de laatste legende stemt er in toe,
:cich te laten doopen, die in den B'I'andaen weigert. Over het
laatste verhaal is eene zonderlinge, pessimistische tint gespreid,
die in de S. Malo-Iegende geheel ontbreekt. Maar in beide
verhalen is de uit de dooden opgestane persoon een reus, een
heiden; in beide wordt hij als bijzonder vertrouwd met de zee
voorgesteld; in beide verhalen vindt men de karakteristieke
trek van het waden door de zee. In beide verhalen doet de
afgestorvene mededeelingen aangaande de folteringen die hij in
de hel had te doorstaan. Dit alles maakt waarschijnlijk dat er
verband bestaat tusschen de beide legenden. Blijkbaar heeft de
vinder van onze episode het avontuur van S. Malo gekend,
eenige omstandigheden, misschien onder invloed van andere
verhalen, gewijzigd (wij komen op dit punt zoo straks terug),
en, naar eigen opvatting, een geheel ander slot bedacht.
Uit welk werk putte hij? Niet uit Maerlant; de S. B'I'andaen
is veel ouder, en wij zagen dat onze episode het werk niet kan zijn
van een Nederlandschen interpolator. Maerlant vertaalde in deze
hoofdstukken Vincent van. Beauvais woordelijk, en volgde zijn
zegsman zoo getrouw, dat de uitgevers den tekst met behulp
van het Latijn van "Vincent konden verbeteren 1). Maar de mnl.
S. B'I'andaen is ouder dan Vincent; de dichter heeft dus uit
dezelfde bron geput als de Fransche encyclopedist. Naar die
bron verwijst Vincent zelf door de woorden e gestis S. Machuti,
1) Ik merk dit op, omdat Suchier (blz. 56L) zegt: .Verwijs, S. 241-2, ist also
berechtigt, das ndJ. Gedicht nnd nicht die Navigatio als Maerlants QueUe anzusehen".
Verwijs zeide dit niet en hij had gelijk. Maerlan t schijnt het gedicàt en de
Navigatio niet gekend te hebben en vertaalde Vincent woordelijk.
90
door hem aan het hoofd van de paragraaf geplaatst die handelt
over Malo. Er bestaan verschillende levem.beschrijvingen
van dien heilige: die, waaruit Vincent putte, is in 1613 door
Jean du Bois (Johannes a Bosco) in zijne Bibliotlteca Flo'l'iacensis
uitgpgeven (p. 485 vgg.). Het is niet noodig dat verhaal
afzonderlijk te behandelen; evenals Maerlant Vincent vertaalde,
kopieerde Vincent de Latijnsche biografie, hier en daar eenige
zinsneden verkortende.
Er zouden hier, wilde men de Malo-Iegende opzettelijk behandelen,
verschillende opmerkingen te maken zijn. In welk
verband staat de Malo-Iegende tot die van Brandaan ? Vanwaar
die merkwaardige inwerking van de eene Keltische legende op
de andere? Doch deze punten kUilnen alleen uitgemaakt worden
na eene chronologische studie van de levens van S. Malo. Wij
merken alleen op , dat onze episode niet voorkomt in de oudste,
door Mabillon uitgegeven biografie (vgl. J. Loth, l' Emigration b'l'etonne
en A'l'mo'l'ique, Rennes , 1883, p. 44).
Wij kunnen des te gemakkelijker hier dit punt voorbijgaan,
daar de Latijnsche Brandaan-legende niets bevat wat ook maar
in de verte aan ons verhaal herinnert. Maar de middeleeuwsche
legenden-litteratuur bevat andere verhalen die overeenkomst
toonen met onze episode. In de hoofdzaak wijken zij soms zeer
af van den mnl. B'l'andaen evenals van de Malo-legende; maar
eenige trekken, die men niet terugvindt in de Malo-legende,
heeft de B'l'andaen met deze verhalen gemeen; de onderstelling
is geoorloofd, dat de dichter, behalve de Malo-legende, andere
overeenkomstige kende, en daaruit putte.
Prof. G. Paris alhier vestigde mijn aandacht op de legenden
betreffende Trajanus. Men weet dat in de middeleeuwen het
verhaal gangbaar was, dat de als een voorbeeldig vorst beroemde
Keizer, op voorbede van Paus Gregorius den Groote, in het
Paradijs was opgenomen. Men stelde zich dit wonder op verschillende
wijzen voor: volgens sommigen zou bij het opdelven
van een naamloos graf de schedel van Trajanus gevonJe~ zijn,
en deze, weder levend geworden, daarop de voorbede van den
91
Paus hebben aangeroepen. Volgens den theoloog WiUem van
Auxerre (gest. 1230) zou daarentegen de Paus, getroffen door
het verhaal van eene daad van rechtvaardigheid van Trajanus ,
den Keizer uit eigen beweging uit de dooden opgewekt, gedoopt
en alzoo voor hem de poorten van het Paradijs geopend hebben
1). Wij hebben hier hetzelfde thema als in de ~lalo-legende;
beide verbalen wijken te veel af van de legende uit den Brandoen
dan dat wij een direct verband kunnen aannemen; maar
zij behooren blijkbaar tot dezelfde groep van godsdienstige
voorstellingen.
Een ander verhaal, d!tt vooral overeenkomst heeft met de
eerste legende aangaande Trajanus , vindt men in de VittE Patrum
(uitgaaf Rosweyde, Antwerpen 1615, p. 526). Wandelende
in de woestijn, wordt daar verhaald, stootte de kluizenaar
Macarius bij toeval met zijn stok een doodshoofd aan, dat
slechts even onder het zand begraven was. Aanstonds begon
het hoofd te spreken; de doode bleek in zijn leven een heiden
geweest te zijn, verhaalde van de pijnen der hel, en van de
verlichting die de gebeden van Macarius in het lijden der
verdoemden aanbrachten; de Ohristenen, werd er bijgevoegd,
die gezondigd hadden, werden strenger gestraft dan de heidenen.
Toen het verhaal geëindigd was, begroef Macarius het
hoofd dieper en ging zijns weegs.
Men weet dat in sommige gevallen de verhalen der Vita?
Patrum zeer hoog opklimmen. Het is niet onmogelijk dat deze
legende de bron is geweest van alle andere dergelijke. In ieder
geval komt het ons niet onwaarschijnlijk voor, dat de dichter
van onze redactie, behalve het Leven van S. Malo, ook lIet
verhaal aangaande MacariuA gekend heeft. De vermelding van
het doodshoofd (niet van een graf, zoo als in de Vita S. Machuti)
, en de bijzonderheid dat de heiden niet gedoopt word t,
maar alles zich tot een gesprek bepaalt, zouden dit doen
gelooven.
1) G. Paris, iu de Mélanges del'bèole des Hautes Études ,Paris1878, p. 283,285.
92
In ieder geval is het niet waarschijnlijker geworden dat de
interpolator een Duitscher is geweest. Suchier (0. c. p. 563),
heeft vermoed, dat de dichter van het Duitsche origineel den
Latijnschen tekst van de Navigatio S. Brandani niet kende,
maar alleen mondelinge berichten dienaangaande. Blijkbaar was
deze Iersche legende in Duitschland weinig verspreid. Het is
niet zeer waarschijnlijk dat Bretonsche verhalen van dien aard
meerdere bekendheid verkregen; en het feit is bii de levendige
litterarische gemeenschap tusschen Fra.nkrijk en Nederland voor
dit laatste land gemakkelijker aan te nemen dan voor Duitschland.
Het is dus mogelijk dat de auteur van onze episode een
Duitscher was, maar, als men enkel rekening houdt met litterarische
argumenten, is het niet zeer waarschijnlijk.
Parijs, Mei 1887. G. B. HUET.
APOLLO'S HARP (1658),
Een paar schriftelijke aanteekeningen, op het schutblad van mijn
exemplaar dezer bekende bloemlezing gemaakt, geven mij aanleiding om
over den verzamelaar van dit bundeltje eene gissing te berde te brengen.
Die aanteekeningen bestaan uit de aanwijzing, dat eenige verzen, die
niet of met eene enkele letter zijn onderteekend , van Brandt's hand zijn.
Een nader onderzoek van de zaak leerde mij het volgende.
De volledige titel der bloemlezing is: Apollos Harp, Bestaande in
Nederduytsche Mengelrymen Van byzondere stoffen, van C. Huygens, J. v.
Vondel, J. Westerbaen, J. vander Burgh, R. Anslo, J. Decker, J. Vos,
etc. By een verzamelt door N. H. A. I. M. (Vignet) t' Am.,terdam, Bg
Jan Henrlriksz. en Jan Rieuwert.~z. BJekoerkoopers. Anno 1658. Allereerst
zij opgemerkt, dat Brandt, die toen predikant te Nieuwkoop was, in
dezen tijd verscheidene werkjes bij Jan R.ieuwertsz heeft uitgegeven I), en
dat hij met Jltn Hendriksz in betrekking stond 2). In Je opdracht van
»D'uytgevel' Aan Juffr. G. v. L." leest men o. a.: ~Onder veele Gedichten
heeft men dit inzonderheydt gezien in die twee Deelen der
1) In 1655 1',lftien predicatien van Joannes Loedingius (vgl. Penon, Bijdragen,
lI, blz. 67), in 1657 rer/aet uw eigen rcrgacderinge niet (t. a. p., lIl, blz. 130),
in 1658 den 4den druk van het Kronij!cje (t. a p., blz. 93), en in 1665 zijne
Stichte~'1!ce Gedichten (t. a. p., Ir, blz. 172).
2) Vgl. Penon, t. a. p., 1I, blz. 155 - Brandt noemt hem in 1660 .onze
boekverkoop er " - lIl, blz. 58, ll~, 130.
93
Mengel-rijmen, die voor dezen, niet zonder oordeel verzamelt, met zulken
graagheydt ontfangen zijn, dat 'Ay den Drucker alles afgekocht, en ons
bewogen hebben om een derde stuk, en dat weder meest van die zelfde
Poëten, op nieuws daar by te voegen." Hier wordt blijkbaar gedoeld
op de beide deelen der Verscheyde Nederduytsche Gedichten, die in 1651 en
1653 waren uitgekomen, en van welke Brandt de voornaamste verzamelaar
is geweest 1). Misschien is het eene herinnering aan dien titel, dat
boven de bladzijden niet de woorden Nederduytsche Mengelrymen, die het
titelblad van ons bundeltje te lezen geeft, maar Verscheide Dichten zijn
geplaatst.
Het register, dat verder voorafgaat, is onvolledig en op dezelfde slordige
wijze bewerkt, als in de Verscheyde Nederduytsche Gedichten "); er
komen in het boekje verscheidene verzen voor, die in het register niet worden
vermeld. Wij tellen in het register 16 gedichten van Brandt. De verzen
Op het overlijden van de deuchtzame weduwe Meinl!Je Jans Pessers (blz. 21 =
G: Brandts Poêzy, 1688, blz. 381), Op de doodt van Joannes Loedingius,
Remonstrants Predicani tot Amsterdam (blz. 26 = P., 382), Antwoordt op
d'antwoordt van de Heere van Brandwyk (blz. 76 = P., 553), Aan den
Heere Jacob Westerbaen, Ridde'r, Heere van Brandwijk (blz. 84 = P., 550),
Bruyloft.ç-zang voor den Bruidegom Michiel van Eden, en de Bruidt Margareta
Geestemnus. Getrouwt te Loosduinen den 12. Novemb. 1656 (blz.
136 = P., 277), Op het overlyden van den godvruchtigen en geleerden Arnoldus
Geesteranus , in zijn leven Predikant van de Remonstrantsche Gemeente,
in 's Gravenhage (blz. 300 = P., 383) en Op de Bruyloft van DO.
Jacobus Cuyleman, PredIkant in de Gemeente der Remonstranten tot Waddin:
cveen, en Joffrouw Maria Wybouts 8 Sept. 1658 (blz. 396 = P., 279)
zijn alle onderteekend : G. Brandt. Verder hebben de gedichten Op de
Print van Mr. Liel)en van Coppenol (blz. 22 = P., 463), Aan den Heere
van Brandtwyck (blz. 70 = P., 551), Op het Huwelijk van Dn. Albertus
Holthenus en Juffr. Geertruyd Stedums (blz. 108 = P., 274), Geluk-wensching
aan Dn. Christiaan Hartsoeker, Over zijn Huwelijk met Juffr. Anna
van der My (blz. 111 = P., 27'3), Graf-schrift van D. Joannes Andreas
Konerding, Overleden den 14. Iuny 1657 (blz. 145 = P., 426) de onderteekening:
G. B" terwijl Aan den Heere Jacob van der Burgh, Over 't zenden
van zeekeI' Gedicht op Okkenburgh (blz. 82 = P., 549), Aan 1. I. van
Leeuwen (blz. 107 = P., 239), Op d'afbeeldinge van den Heere Cornelis
Pietersz. Hooft, In zijn leven Burgermeester en Raadt van Amsterdam (blz.
] 09 = P., 444), Vaerzen, Geschreven in !tet stam-boek van den Heere Paustus
Morstinius, Poolsch Ridder (blz. 112 = P., 474) slechts met eene B. zijn
geteekend. Het gedicht Op mijns Vaders Geboorte-dagh. Den 3. October,
in 't Pest-jaar 1655 (blz. 112 = P., 241) is niet in het register vermeld;
het is onderteekend : G. B. Wij tellen dus reeds 17 gedichten van Brandt;
een vrij groot getal.
In het register worden verder 8 verzen genoemd onder de letter D.;
van o.eze zijn later 7 in Brandt's Poè"zy opgenomen. Het zijn: Aan N. H.
(blz. 25 = P., blz. 24\): Aan N. Hartzoeker), Brief aan J. C. (blz. 92 =
1) V gl. Penon, t. a. p., I. blz. 72, vlgg., II, blz. 70.
2) T. a. p., I, blz. 47, vlgg" 11, blz. 64.
94
P., 556), Op d'afbeelding van Karolus Niellius (blz. 106 = P., 457), Up
eene bestraffing van zonde (blz. 10ö = P., 71), Voerzen uit het Boek van
Mimus Celsus , tegen het Ketter-dooden. ])us vertaalt en nagevolgt (blz. 110 =
P., 607), Op een qualijk vertaalt Boek (blz. 118 = P., 472). Deze verzen
zijn, in overeenstemming met de opgave in het register, onderteekend
met de letter D. Maar een zevende gedicht, Op d'afbeeldinge van Rosemond,
Door den beroemden schilder G. Flink (blz. 121 = P., 547), dat in
het register onder D. staat, is onderteekend met de letters J. L. Het
getal verzen van Brandt, dat in den bundel is opgenomen, is dus geklommen
tot 24; wij vinden reeds twee valsche onderteekeningen.
Op blz. 14 treffen wij het volgende gedichtje aan:
Op de gift van een Schilder aan een V:ryer .
• Dees schoonen omtrek heeft de Schilder my gegeven.
Dit 's meer als dootverf, en een weinig min dan 't leven.
Alwaar 't maar hout en verf hpt moet my meerder zijn.
Die 't ware goe! ontbreekt vertroost zich met de schijn."
Het versje is onderteekend N. N. en wordt in het register niet vermeld.
In Brandt's Poëz'!J lezen wij (blz. 460):
Op d'afbeelding van wylen myn ega Zuzanna Barlaeus •
• Deez' schoonen omtrek vlln den Schilder my gegeven,
Is meer dan doodt verf , mallr veel min dan 't lieve leven.
Al is 't slechts doek en verf, het moet my dierbaar zyn.
Die 't ware goet ontbeert, vermaakt zich met de schyn."
Het gedichtje is van 1670. Toen werkte Brandt dus, na den dood
van zijne vrouw, het versje om, dat hij vóór September 1652 op het
portret van zijn meisje had gemaakt. In N. N. vinden wij de derde
valsche onderteekening.
In Apollos Harp is verder een Latijnsch vers van Boyus opgenomen;
de vertaling staat er naast (blz. 195): Aan den vermaarden Rechtsgeleerden
Mr. Quiryn van Stryen, Oudtste Adt'ocaat voor de Hoven van Hollandt. In
het register staat het onder de verzen der Anonymi; het is van Brandt
(P., blz. 608). Onder dezelfde rubriek in het register is gebracht Op
d' Oproerige, Op een Predicatie over Matth. VI: 13. Verlo.qt ons van den
bozen. Ten tiJden van den Oorlog met Engelandt. Het vers op Quiryn van
Stryen is niet onderteekend , maar dit gedicht draagt de onderteekening
P. V. Het is ook van Brandt (P., blz. 558). Dit is dus de vierde valsche
onderteekening, terwijl nu het getal verzen van den Nieuwkoopschen
predikant tot 27 is geklommen; een getal, dat in den bundel alleen
door de verzen van Vondel wordt overtroffen.
Nog eene enkele opmerking. De opdracht van Apollos Harp is van 28
Augustus, en wij vinden in het boekje een lijkdicht op Geesteranus door
Brandt geschreven; deze predikant was den 28sten Juni gestorven. De
bruiloft van Jacobus Cuyleman, die 8 September 1658 plaats had, is
door twee verzen in dezen bundel vereeuwigd; het ééne (blz. 382) is geschreven
door C. Bremer, h,t andere door Brandt.
Na het boven aangevoerde is er alle reden om te gelooven, dat Brandt
één der verzamelaars, of misschien de eenige verzamelaar van Apollos
Harp is geweest. Hoe zou hij anders zoo vele gedichten met verschillende
onderteekeningen in den bundel hebben kunnen doen opnemen?
05
De letters N. H. A. 1. M. op den titel leveren geene zwarigheid op, nu
gebleken is, hoe Brandt in het boek met de onderteekeningen van zijne
verzen heeft geknoeid. Zoo heet ook het 2de deel van de Verscheyde Nederduytsche
Gedichten verzameld te zijn door J. V. M. Evenmin doet de opdracht
aan • Juffr. G. v. L." veel ter zake; de letters kunnen slaan op
Geertruid van Lim borg, wier huwelijk in 1669 door Brandt is bezongen
(P., blz. 303), maar kunnen even goed uit de lucht zijn gegrepen.
Was Brandt de eenige verzamelaar, of werd hij door anderen bijgestaan?
Het laatste zou men kunnen opmaken uit den volgenden zin van
de opdracht: .Waerdig, zeide ik, dat u deze Gedichten waren; maar dan
zonder ik eenige uyt, die ik u we gunste niet wil vergen, gelijk ik ze
mijne toestemminge geweygert hebbe, buyten mijn weeten , jae tegen
mijn danck by de andere in-geflenst, daar by ze even als kooper by
gout in aloyen luyster uytmunten, gelijk ik toonen zoude met de paginaas
te teekenen , indien ik de Aucteuren met eenen niet teekende."
Wij hebben hier echter te denken aan onwil van den uitgever om sommige
verzen te weigeren, en niet aan oneenigheid met anderen, die, te
zamen met Brandt, den bundel bijeenbrachten. Want de laatste zin der
opdracht luidt: »Dit docht my nodig Me-juffrouw van deze Gedichten
in 't kort te gemoet te voeren: gelieftze de eer te doen van te lezen,
en gy zult my den arbeydt betalen van 't vergaderen ," enz.
Het eenige. dat er tegen pleit om Brandt voor den verzamelaar te
houden, is dat in den bundel het puntdicht je van Jan Vos is opgenomen
(blz. 391):
Aan G. B.
"Het Duitsche dicht behoort aan 't endt gerijmt te wezen.
De vuurpijl die best staat wordt allerbest geprezen.
Wie visch wil eeten heeft het ook op saus gemunt.
Een rijmloos dicht is als een lemmer zonder punt."
Dit is blijkbaar tegen de beide rijmlooze gedichten gericht, diEl Brandt
in 1648 had uitgegeven. Toch bewijst het opnemen in den bundel van
dit versje niet veel tegen de gissing, dat Brandt Apollos Harp heeft uitgegeven.
Als predikant wilde hij den naam niet hebben, dat hij zich
met zulke dingen bezig hield; daarom verschuilde hij zich achter de
letters N. H. A. I. M. Hij wilde gaarne een groot getal zijner verzen gedrukt
zien; daar dat getal hem zou kunnen verraden, plaatste hij onder
verscheidene gedichten andere voorletters dan zijne eigene.
Juist door dit knoeien met initialen kunnen wij aan Brandt nog een
versje toeschrijven, dat in den bunrlel is opgenomen, maar in zijne Poë'zy
niet wordt aangetroffen. Westerbaen had korten tijd geleden Vondel
aangegrepen, en eenige versjes, die hierop betrekking hebben, zijn in
Apollos Harp te lezen. Maar Westerbaen had in 1657 ook met Brandt
een poëtisch en strijd gevoerd, toen deze hem verweet, dat hij niet ter
kerk ging; ook deze verzen staan in den bundel. Nu zagen wij boven,
dat 7 van de 8 verzen, die met D. zijn geteekend, van Brandt zijn.
En het 8ste luidt aldus (blz. 54);
Vondel van Westerbaan .
. ,Wat zeit doch Westerbllan, zijn reed'nen en Godts Woordt
Het merk om na te zien, de bril die ons de poort
96
Der ware Kerk vertoont PLet hy wel op dat merk?
Die in geen kerk en komt die mist de heele Kerk."
Dit versje moet dus op naam van Brandt worden gesteld I). Erg mooi
was het niet, om het, met eene andere onderteekening voorzien, hier
te doen afdrukken. Brandt had in zijn strijd met Westerbaen het laatste
woord gehad; het was dus niet hofi'elijk nog eens op de zaak terug te
komen. Bovendien had Westerbaen hem voor den bundel nog ongedrukte
gedichten van zijne hand verschaft. Maar het letterkundig geweten van
den Nieuwkoopschen predikant was ruim; men kan hem ergere dingen
dan dit geknoei ten laste leggen.
In 1663 verscheen een 2de druk van de bloemlezing onder den titel:
Den herstelden Apollos II arp, Ver sien met verscheyde nieuwe snaren: Voor
desen noyt soo gedl'uckt 0) Het is eene titeluitgave , waaraan een bijvoegsel
van 83 bladzijden is toegevoegd. Gedichten van Brandt zijn daarin niet
opgenomen, maar daarentegen enkele versjes, die nog al ruw zijn. Ook
de »Ordonnantie" van Apollo. die als voorrede voorafgaat, doet volstrekt
niet aan onzen predikant denken. Naar alle waarschijnlijkheid heeft dUB
Brandt in deze tweede uitgave de hand niet gehad.
Groningen, Dec. 1886. J. A. WOR!'.
1) Op de volgende bladzijde van Apo/los Harp vinden wij de versjes:
Vondel aan Westerbaan .
• Heer gy zeilt de Kerk niet mis,
Want gy laat die daar zy is."
J. Konerding voor Westerbat/n.
u't Is beter dus de Kerke mis,
J. v. V.
Te leven Christlijk in zijn kluis,
Te bouwen Godt een Kerk in huis,
Als gaan daar 't afgodshuisje is."
Tegen J. Konerdü!g en Westerbaan.
"Ik vraag of dus de Kerke mis
Wel Christlijk t'huys te leven is P
En of die zelfs een Kerke bont
Zich vry van 't afgods huisje houdt?"
Het laatste vers is niet onderteekend , maar staat in het register onder de gedichten
van -- J. Conerding. Ik ben overtuigd, dat Brandt het geschreven heeft.
2) 17 oor de lu,fheblJera van rk kunst. Door &prc8se last ende ordre van den
breden raedt der vermaerde dichteren en 8clterp.sinniglte veratanrkn, eendraclttelijcic
vergadert op den berglt Helicon, onder de protectie van de Ed. Gr. Mo. He/fre"
Staten va" Hollandt ende lfTest-Vriealandt. Gedruckt in 't Jaer onses Heeren
M. D. C. LXm.
VAN DEN
BORCHGRAVE VAN COUCH!.
FRAGMENTEN,
MEDEGEDEELD DOOR
M. DE VRIES.
De fragmenten, die in de volgende bladzijden voor 't eerst
in het licht worden gegeven, leveren eene bijdrage tot de geschiedenis
der middeleeuwsche dichtkunst, die, naar ik vertrouw,
door de beoefenaars der Fransche zoowel als der Nederlandsche
letterkunde niet zonder belangstelling zal worden ontvangen.
Zij bevatten de overblijfselen van een uitgebreid
episch-romantisch gedicht uit den Karolingschen sagenkring ,
dat tot dusverre geheel onbekend was, en welks Fransche
voorbeeld, waarllltar het blijkbaar vertaald of nagevolgd werd,
spoorloos verloren is geraakt, althans - zoovor ik weet -
nergens vermeld wordt.
Door vriendelijke tusschenkomst van den heer J. W. Van
Leeuwen, boekhandelaar alhier, ontving ik vóór eenige maanden
een twaalftal perkamenten bladen ter inzage, hem medegedeeld
door den Eerw. heer G. Van den Eisen, Professor in
de kerkgeschiedenis in de Abdij van Berne te Heeswijk. Zij
waren gevonden als schutbladen in een exemplaar der » Concilia
omnia generalia et particularia", uitgegeven te Keulen bij Petrus
Quentel in 1538, door Br. Petrus Orabbe van Mechelen. Het
boek behoorde in de 16de eeuw aan Theodorus Gualterus a
Veldinghen en werd omstreeks 1608 gekocht door Rodolphus
7
98
Zegers , destijds pastoor van Oudheusden en lid der Abdij van
Berne. Het perkament is echter niet van de Abdij afkomstig,
want de drie boekdeelen zijn reeds in de 16de eeuw ingebonden,
vóórdat zij het. eigendom der Abdij werden 1).
Zoodra ik mij overtuigd had van het belang der nieuwgevonden
fragmenten, verzocht ik den heer Van den EIsen, ze
aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te willen
afstaan, wier rijke boekverzameling de aangewezen bewaarplaats
is voor al dergelijke handschriften en losse bladen, gedenkteekenen
onzer middeleeuwsche literarische beschaving, die uit den
storm der tijden gered zijn. Blijven die ~tukken hier en daar
verstrooid, dan loopen ze altijd gevaar weder verloren te gaan;
hier te Leiden in een middelpunt vereenigd, onder het liberaal
beheer onzer boekerij, staan zij den beoefenaar der letterkunde
altijd ten dienste. Met de meeste bereidvaardigheid, en met
welwillende toestemming zijner overheid, voldeed de heer Van
den EIsen aan mijn verzoek: een bewijs van onbekrompen
liefde voor de wetenschap, dat de Maatschappij op hoogen
prijs stelt, en waarvoor zij. den edelmoedigen gever hier, bij
monde van haren voorzitter, openlijk dank betuigt 2).
1) Het is dan ook slechts eene toevallige omstandigheid - waarop de heer Van
den EIsen mij opmerkzaam maakt -, dat onze fragmenten ternggevonden zijn in
eene Abdij van de orde der Premonstratensen, terwijl het eerste klooster of de stamabdij
dezer orde in 1120 gesticht is .iuist in de bosschen van Coucy, door de medehulp
der heeren van Coucy, Thomas eu zijn zoon Engelram. Do Abdij van Berne te
Heeswijk is de eenige, welke van die weleer zoo bloeiende orde, die vroeger in Nederland
en België meer dan 40 kloosters telde, in ons land is overgebleven, ofschoon
er ook nog een vrouwelijk klooster der orde te Oosterhout bestaat.
2) In het Supplement op den Catalogus van de Handschriften der Maatschappij,
bewerkt door Dr. S. G. De Vries, vindt men onze fragmenten vermeld onder
N°. 1024. Het is mij aangenaam bij deze gelegenheid te mogen mededeelen, dat
ook andere letterkundigen meer en meer het wenschelijke beginnen in te zien, om
de fragmenten, die van tijd tot tijd worden gevonden. aan de Maatschappij af te
staan. Nog na de uitgave van bovengenoemd Supplement ontving zij van den heer
R. J. Schierbeek RJz. te Arnhem, door tusschenkomst van Mr. W. B. S. Boeles
te leeuwarden, een blad uit Boendale's LekempiegAel, en VBn den heer J. Broeckaert
te Wetteren een blad uit Maerlant's Rijmbijbel. Mogen deze goede voor.heelden veel
navolging vinden
99
De twaalf bladen, te Heeswijk gevonden, zijn 210 mmo hoog,
160 breed. Zij zijn aan den bovenrand genommerd. Vier dragen
de cijfers van LXXXIII tot LXXXVI, de acht volgende
van LXXXIX tot XCVI, van welke echter het eerste en laatste
cijfer ontbreekt omdat daar de bovenrand is weggesneden.
Het handschrift was afgedeeld in katernen van 8 bladen of 16
bladzijden. Onze fragmenten bevatten de middelste helft van
de elfJe katern en de geheele twaalfde, die dan ook op de
eerste en laatste bladzijde onderaan met het nommer XII gemerkt
is. De bladen LXXXVII en LXXXVIII, de twee laatste
der elfde katern, ontbreken, waardoor eene gaping van 8 kolommen
of ongeveer 408 verzen ontstaat. Elke bladzijde namelijk
heeft twee kolommen, elke kolom 51 of 52 regels. Het
schrift is rechtstandig, duidelijk, en over 't algemeen goed bewaard,
ofschoon het op sommige plaatsen door kreukels en
scheurtjes in het perkament of door de opgeplakte stijfsel wat
heeft geleden, en hier en daar door het 'Yegsnijden van randen
enkele regels of beginletters ontbreken. Versierselen hebben de
bladen niet, dan alleen de gewone roo<1e streep door de eerste
letters van elke kolom, en de roode hoofdletter ter aanwijzing
van elke nieuwe alinea. Alle uiterlijke kenteekenen wijzen aan,
dat het handschrift afkomstig is uit het laatst der 14de eeuw.
De inhoud Onzer fragmenten betreft de lotgevallen van den
burggraaf van Couchi en van zijne geliefde, de vrouwe van
Famweel, in verband gebracht met tafereel en uit de geschiedenis
van Frankrijk, ten tijde van Lodewijk den Vrome en
Karel den Kale, in de jaren 840 en 841. Die inhoud deed
mij aanstond8 vermoeden, dat de fragmenten tot hetzelfde werk
zouden behooren als de vier bladen, indertijd door Mone in
de Stads-bibliotheek te Atrecht gevonden en in zijn Uebersicltt,
bI. 57, beschreven, waarin dezelfde stof in het,zelfde verband
behandeld was. Onze altijd behulpzame Gniversiteits-Bibliothecaris,
Dr. W. N. Du Rieu, schreef naar Atrecht, om mededeeling
der genoemde perkamentbladen te verzoeken, doch ontving,
helaas! van den beheerder der boekerij aldaar, den heer
100
Wicquot, het bericht, dat de fragmenten ondanks alle nasporingen
niet te vinden waren. Sedert den tijd, dat ::\IIone ze
gezien en afgeschreven had, waren zij zoekgeraakt. N u was
alle hoop gevestigd op Mone's afschrift, indien dat nog te ontdekken
mocht zijn. Met Dr. Du Rieu heb ik daar onderzoek
naar gedaan, en het mocht ons gelukken, door een beleefd
schrijven van Mone's zoon, Prof. Fredegar Mone te Karlsruhe,
en vooral door de inlichtingen, ons op de meest verplichtende
wijze verstrekt door Z. Exc. den Minister van Binnenlandsche
Zaken in het Groothertogdom Baden, te weten te komen, dat
de letterkundige nalatenschap van Mone thans in de »Kaiserliche
Universitäts- und Landesbibliothek" te Straatsburg berust.
Weldra vernam ik van miin vriend Prof. E. Martin aldaar,
dat het bewuste afschrift zich werkelijk onder die papieren bevond,
en had ik aan de welwillendheid van den heer Bibliothecaris,
Prof. Dr. K. À. Barack, de toezending van het gewenschte
stuk te danken. Aan al de genoemde personen, wier
hulpvaardigheid ik in dezen op zoo aangename wijze moclJt
ondervinden, breng ik mijn oprechten dank.
Het afschrift van Mone, nu reeds meer dan vijftig jaren oud,
is, ondanks het sterk verbleeken van den inkt, nog volkomen
duidelijk leesbaar en draagt alle blijken van de meest vertrouwbare
nauwkeurigheid. De inhoud doet aanstonds zien, dat
wij hier een gedeelte van hetzelfde werk, waartoe onze frag.
menten behooren, hebben teruggevonden. Zelfs kan er nauwelijks
twijfel bestaan, dat de bladen te Atrecht deel hebben
uitgemaakt van hetzelfde handschrift als die te Heeswijk. Het
zijn, zegt Mone: »vier Blätter einer Hs. des 14 Jahrh. in
Quart, mit gesp. Col., auf jeder 51 Verse, zusammen 816 V.
mit rothen Anfangsbuchstaben. Das erste und dritte Blatt
haben durch .Beschneiden etwas gelitten, so dass mehrere Anfangsbuchstaben
fehlen." Alles dus juist als in de nieuwontdekte
fragmenten, met welke dat van Mone dan ook in de
eigenaardigheden van taal en spelling geheel overeenstemt 1).
-_ .. _--
1) Het is jammer dat Mone niet vermeldt • in welk boek de fragmenten te Atrecht
101
Wij bezitten dus nu van het tot dusverre onbekende dichtwerk
zestien bladen. Ongelukkig heeft Mone het getalmerk
van de bladen te Atrecht niet opgeteekend, zoodat wij niet
kunnen bepalen, welke plaats zij in het gedicht innamen. Uit
den inhoud blijkt alleen, dat zij aan de andere fragmenten
voorafgingen; want zij verhalen ons, hoe koning Lodewijk in
vollen luister zijnen zoon tot ridder sloeg, terwijl in de Heeswijksche
bladen 's konings plechtige uitvaart en de kroning
van Karel den Kale beschreven wordt. Hoeveel ruimte er tusschen
het een en het ander in heeft gelegen, is niet te ramen.
Het fragment van Mone bevat 817 verzen 1), de vier eerste bladen
van Heeswijk hetzelfde getal, de acht laatste hebben er
1653 geteld. Door het wegsnijden van sommige randen echter
zijn in 't geheel 63 regels verloren gegaan. Het gezamenlijk
getal der werkelijk teruggevonden verzen bedraagt derhalve
3224. Weinig zeker in vergelijking met de uitgebreidheid, die
het geheel moet gehad hebben 2), maar genoeg toch om den
inhoud en den aard van ons dichtwerk althans eenigermate te
leeren kennen.
De naam van den »Burggraaf van Couchi" heeft ongetwijfeld
den lezer reeds doen denken aan den bekenden, in 1829 door
Crapelet uitgegeven, Oud-Franschen roman »L'histoire du Chdtelain
de Coucy et de la Dame de Fayel". In dit allerliefste gedicht
worden de liefdesavonturen dezer beide personen verhaald,
de listen die zij aanwendden om elkander te ontnlOeten, hun
als schutbladen zijn gevonden. In eene aanteekening onder zijn afschrift zegt hij wel:
• Vier Blätter enz ..•.. t die ich Zll Arras in der Bibliothek vom folgenden Buche
ablöste: .... ," doch de titel van het boek is in de pen gebleven. Wist men dien.
dan ware het misschien nog mogelijk, de bladen terug te vinden.
1) Mone zegt 816, en dat is op zich zelf waar; doch daar er na vs. 785 blijkens
het rijm een vers ontbreekt, komt men in de nommering tot 817.
2) Hoeveel bladen het geheel ingenomen heeft, laat zich niet bepalen. De cij fers
LXXXIII-XCVI bewijzen daaromtrent niets, want wij weten niet, hoeveel bladen
er nog volgden, en het is lang niet zeker, dat er juist LXXXII voorafgingen.
V 66r ons gedicht kan het handschrift nog wel een of meer andere st lIkken hebben
bevat.
102
genotrijk bijeenzijn, zoo dikwijls de heer van Fayel afwezig
was, maar ook het leed dat hun wedervoer, toen hunne geheime
betrekking aan den bedrogen echtgenoot was verraden.
Vol spijt zint deze op wraak, en weldra vindt hij het middel
om zijne vrouw op barbaarsche wijze te straffen. Coucy neemt
deel aan een kruistocht in het Heilige Land, wordt zwaar gewond
en sterft op den terugtocht. Vóór zijn dood gelast hij
een dienaar, zijn hart met de haarlokken zijner geliefde, die
zij hem tot aandenken had medegegeven , en met een brief
van zijne hand, in een koffertje te sluiten, en dit aan de
vrouwe van Fayel ter hand te stenen. Maar de dienaar, nabij
het kasteel gekomen, om den last van zijn heer te volbrengen,
wordt door Fayel overvallen en gedood, en de inhoud van het
koffertje valt dezen in handen. Hij laat het hart als eene pastei
toebereiden en aan zijne vrouw voordienen. Zij eet er met
smaak van. Hij zegt haar wat zij gegeten heeft, en vertoont
haar den brief van Coucy. De ongelukkige vrouw verklaart,
dat zij na die edele spijs nooit meer iets anders gebruiken wil,
valt in zwijm en sterft van bittere smart.
Dit aandoenlijk verhaal, door den dichter Jakemon Sakesep
in bevallige verzen berijmd en liefelijk afgewisseld met een
aantal zangerige liederen, aan den burggraaf van Coucy toegeschreven,
heeft in Frankrijk eene groote populariteit verworven.
De legende, in de bloedige ontknooping vervat, het voorzetten
van het hart van een minnaar aan zijne beminde, die
daarop alle verdere voedsel weigert, is al van overoude dagteekening.
Gaston Paris heeft aangetoond, dat zij in kiem
reeds wordt aangetroffen in Indische sagen 1). In de Europeesche
letterkunde is zij vóór en 'na door verschillende dichters
met allerlei wijzigingen en verscheidenheden verhaald. Reeds
een oud Provençaalsch troubadour, en later de beroemde Boccaccio
hebben er hun talent aan gewijd; in jongeren tijd is de
geschiedenis meermalen behandeld en zelfs op het tooneel ge-
1) Zie de RIJIJf/8 Critique van 14 Mei 1883. bI. 899.
103
bracht I). Doch de aantrekkelijkste voorstelling is altijd die in
den ouden Fransehen roman J het kunstwerk van Sakesep,
waardoor het droevige verhaal bijna onafscheidelijk verbonden
bleef met den naam van Renaut de Coucy.
Ik behoef over dit alles niet uit te weiden. Gaston Paris
heeft er in een belangrijk artikel opzettelijk over gehandeld 2) ,
en talrijke letterkundige schrijvers hebben op velerlei bronnen
gewezen, velerlei bijzonderheden medegedeeld. Voor ons is alleen
de vraag: In welke betrekking stond het werk, waartoe
onze fragmenten behooren, tot den roman van Sakesep ? Was
het daarvan eene navolging of andere bewerking? Of was het
een ouder gedicht, waaraan misschien Sakesep zijne stof heeft
ontleend? In één woord: welke plaats heeft het eenmaal in de
geschiedenis der letterkunde ingenomen?
Om deze vraag te beantwoorden, zal het in de eerste plaats
noodig zijn, een overzicht te geven van den inhoud der fragmenten.
Ik stel daarbij vooral datgene op den voorgrond, dat
ons kan inlichten omtrent de personen, die in het gedicht
voorkomen, hunne onderlinge betrekking en het verband der
geschiedenis, die de dichter heeft willen verhalen.
De inhoud van het eerste fragment' komt op het volgende
neder:
Sierlijk uitgedost, is de Fransche adel van heinde en verre
naar Parijs gestroomd. Het is er overvol, er is bijna geen onderkomen
te vinden. Het Pinksterfeest is ophanden: dan zal
koning Lodewijk zijn zoon Karel tot ridder slaan.
1) Ook het oude Duitsche lied van den Brennherger en onze romance van BrunenboTck
of Brandenhorck bevatten er een naklank van. Verg. Gaston Paria in de
Histoire Lit!. de la France, XXVIII, p. 379, en Dr. G. Kalff, Het Lici in dIJ
Middelteuwen , bI. 203 vlgg.
2) Bist. Lift. de la France, XXVIII, 352-390, waar hij tevens den naam van
den dichter vaststelt, dien deze slechts in een acrostichon te raden bad gegeven.
Dat de naam van den ridder niet Raoill was, gelijk men hem veelal pleegt te noemen,
maar Renaut, wordt daar aangetoond op bl. 367.
104
De burggraaf van Couchi 1) (Dominicus geheeten) , en met
hem zijn neef en schildknaap Lucaen, nemen afscheid van den
heremiet, bij wien zij drie jaren in het woud hebben vertoefd,
en begeven zich op weg naar de hoofdstad. Als kooplieden
vermomd, komen zij te Famweel 2), en nemen in eene herberg
hun intrek. Lucaen (hier en elders kortweg Luuc genoemd)
vraagt, of er ook een zanger is, die hun het nieuwe lied kan
zingen, van de roovers in het woud? Men antwoordt hem,
dat hij daarvan maar zwijgen moest, want de edele vrouwe
der stad, de nicht van den koning van Frankrijk, had dat
lied op doodstraf verboden. Het was een spotdicht op den besten
ridder die ooit de wapenen droeg, en die bij haar, bij haren
gemaal en bij de burgers der stad algemeen geliefd was,
zoodat niemand kwaad van hem wilde hOOIen. Lucaen verontschuldigt
zich, omdat zij kooplieden waren die daar niets van
wisten, en vraagt, of de graaf en gravin van Famweel niet
naar Parijs zouden gaan om de feesten bij te wonen. » Ja,"
luidt het antwoord, »zij gaan beiden zeker derwaarts, want
hun kamerheer is reeds vooruitgereisd." Couchi heeft moeite
zijne vreugde te verbergen, nu hij bespeurde dat de edele
vrouwe hem nog niet vergeten was en deelnam in zijn leed,
en nu hij hopen mocht haar te Parijs te zien en haar alles te
vertellen, hoe de verraders haar valschelijk hadden belogen,
en van de ontrouw, die hij van zijn oom had ondervonden.
Van ontroering kan hij aan tafel bijna niet eten, en begeeft
zich vroegtijdig ter rust. Lucaen betaalt hunne rekening, verzorgt
de paarden, en gaat mede naar bed. Couchi heeft een
onrustigen nacht, droomt van de vrouwe van Famweel, en
1) Zoo schrijft onze dichter altijd. In 't Fransch is de naam Couey of Ooud.
Doch ook de spelling Oouelli komt reeds in 't Oud-Fransch voor. Men vindt ze o. a.
bij Philippe Mouskes, vs. 27654 en 30481.
2) Hoe onze dichter aan dezen naam komt. in plaats van Fayel, is mij niet gebleken.
Misschien is het eene verbastering van FaUwuel, waarmede sommige schrijvers
Fagel hebben verward. Zie Rist. Litt. de la Franee, XXVIII, 364. In een
Engelsch gedicht uit de 15de eeuw luidt de naam FaguiJll. Zie het aang. werk,
bI. 386.
105
roept 's morgens Lucaen op, om de paarden te zadelen. Deze
ziet den heer en de vrouwe der stad met een schitterend gevolg
uitrijden, waarschuwt zijn meester, en begeeft zich met
hem op weg naar Parijs. Zij rijden den grafelijken stoet acliterna,
en bereiken dien, maar Couchi wil de hooge personen
niet voorbijrijden. Lucaen begint lont te ruiken omtrent de
gezindheid van zijnen heer. Daar komt een schildknaap uit
Bretagne aangereden' op een ridderpaard , dat hij zijn meester
had ontstolen, vroolijk het lied zingende »van den borchgrave,
hoe hij te Troies was opgehangen." De vrouwe van Famweel,
verstoord om die overtreding van haar verbod, beveelt haren
»meier" den knaap terstond aan den naasten boom op te knoopen,
en de meier brengt dat bevel ten uitvoer. Couchi wisselt
met dezen eenige woorden over de aanleiding tot zulk eene gestrenge
straf, en komt opnieuw tot het besluit, dat lle edele
vrouwe bedroefd is over zijn gewaanden dood, den dood van
»den borchgrave van Couchi" , die buiten Chàlons »in die traelge
hanghet" , zooals 't in het verboden lied heette. Lucaen, die
meer en meer zijn meester begint te doorgronden, schertst wat
met hem. Intusschen durft Dominicus den wagen der gravin
niet naderen, maar rijdt haar aanhoudend achterna. Omtrent
den middag laat zij stilhouden. Zij had daar een reiger gezien,
en laat den witten valk uitvliegen, dien de burggraaf haar ten
geschenke had gegeven, en dien hij gewonnen had in dat tornooi
te Couchi, waaruit al zijne ellende was voortgesproten. De
valk vervolgt den reiger, en doet hem voor den wagen nederstorten.
Allen prijzen den edelen vogel, en Beatrijs (zoo heette
de gravin) zeide: »God behoede de ziel van den heer, die mij
dezen valk heeft gegeven!" De burggraaf, die juist voorbijrijdt,
zegt er »Amen!" op, en groet de vrouwe, die hem
echter in zijne vermomming niet herkent. Hij was dan ook
onken baar geworden in de laatste drie of vier jaren, sedert hij
van zijne geliefde had moeten scheiden. Vroeger een schoon
baardeloos jongeling, had hij nu, na een driejarig verblijf in
het woud, een langen baard gekregen.
106
Couchi spreekt met zijn dienaar over het gebeurde met den
valk, en de herinueringen daardoor bij hem opgewekt, en
Lucaen, die nu alles begrijpt, boezemt hem moed in. Onder
dit gesprek rijden zij voort, nu eens v66r, dan achter, dan
ter zijde van den wagen der gravin, totdat zij te Parijs komen,
waar de vrouwe hare herberg betrekt. Voor Dominicus en
Lucaen is in de stad geen onderkomen te krijgen. Zij begeven
zich naar het klooster te St.-Den is , waar een broeder van Lucaen
keldermeester was. Deze ontvangt hen gastvrij. De burggraaf,
nog altijd voor een koopman doorgaande, vraagt naar
het feest te Parijs en de heeren, .die daarvoor over waren ge,
komen. Hij verneemt, dat zijn oom »drossate" aan het hof
is, en verheugt zich hem daar te zullen vinden; want als de
tijd dáár was, wilde hij hem ten strijde uitdagen. Des anderen
morgens, op Pinksterdag, kleedt zich de burggraaf: op het
lijf een draken vel , daarboven zijn harnas, wapenrok en zwaard,
en over alles een wijden tabbaard, tot op de voeten afhangende.
Met Lucaen hoort hij de Mis in het klooster, en te
voet gaan zij op weg naar Parijs, waar ~oning Lodewijk zijnen
zoon den ridderslag zou geven. Alle genooten van Frankrijk
zij'n daar bijeen. Het is iJl de stad zoo vol, dat men zich
op de straat nauwelijks bewegen kan. Aan het hof is alles in
vollen luister: vrije toegang en open tafel voor iedereen. De
groote heeren gaan uit en in. Couch i bespiedt hen, en Lucaen
helpt hem hunne namen uit te vorschen. Naast den hertog
van Bourgondië gaan Amelieur en Menifroot. Couchi herkent
»die mordenaren" niet, maar Lucaen weet hem mede te deelen,
wie zij zijn. Na den maaltijd aan het hof komen de groote
heeren uit de kapel in de hooge zaal. Ook Karel de Kale
treedt binnen, en met hem eene schaar van aanzienlijke edelknapen,
die met Karel den ridderslag wenschen te ontvangen.
Want, voegt de dichter er spottend bij, oudtijds kon niema.nd
ridder worden zonder dat hij tot ridder geslagen was; maar
nu is dat niet meer noodig, nu brengen zij bij hunne geboorte
hun ridderschap al mede! Zoo veredeld is thans het volk!
107
Met alle pl~chtigheid geeft Lodewijk zijnen zoon den ridderslag,
en bewijst vervolgens dezelfde eer aan een aantal jongelingen
van hooge geboorte. Aan vele ridders worden hoogere
orden verleend. De burggraaf is van dit alles getuige, maar
wordt door niemand herkend. .
Tot zooverre het eerste fragment. Het tweede verplaatst ons
in een lateren tijd, weinige maanden na het boven verhaalde I).
Het is van den volgenden inhoud:
Florant, heer van Famweel (en, als uit het vervolg blijkt,
tevens van Champagne), is in gesprek met zijn neef Eduard,
die verlof vraagt hem eene mededeeling te doen omtrent eene
aangelegenheid van groot belang, die h~ als bloedverwant zich
verplicht acht niet te verzwijgen. »Laat hooren", zegt Flol'ant,
))wat is er, daar mij schade en schande van zou kunnen komen?
Het zou goed zijn, het bijtijds te verhoeden." Nu geeft
de sluwe Eduard zijne bekommering te kennen over de vertrouwelijkheid
van den heer van Couchi met Beatrijs , Flol'ant's
echtgenoote. »Om harentwil", zegt hij, »is op het feest te
Couchi de hertog door zijnen neef gewond, om harentwil heeft
deze zijnen oom in het krijt gedaagd. Altijd is hij om en bij
vrouwe Beatrijs , gelijk iedereen weet. Dat hebt gij al te lang
gedoogd!" Op deze woorden van den nijdigen en valschen
Eduard werd Florant diep beschaamd en bedroefd. Hij had
zijne vrouw innig lief, en nooit had hij, in haren omgang met
Couchi iets onbehoorlijks opgemerkt. Nu was de booze nijd in
zijn hart binnengeslopen. Hij dorst zijne vrouw niet in opspraak
brengen, want koning Lodewijk was haar naaste bloed j
en evenmin wilde hij Couchi verbitteren, want de edele graaf
1) Karel de Kale is in 823 geboren en moet dus in 839 of 840 den ridderslag
hebben ontvangen. Lodewijk's dood, die in 840 voorviel, wordt in het volgende fragment
verhaald. Er kunnen derhalve tusschen de gebeurtenissen van het eerste en
die van het tweede fragment slechts weinige maanden verloopen zijn.
108
had hem zooveel goeds bewezen. Doch met zijne rust is het
gedaan. Moest hij op zijn ouden dag zóó iets beleven! »Een
worlll had diep in zijn roze blad gebeten", en die wond was
ongeneeslijk. Zijne houding tegenover Couchi wordt geheel anders
dan te voren. Door knagende achterdocht gekweld, ontwijkt
en schuwt hij nu den vriend, wien hij vroeger altijd
gezocht en geëerd had. Een afkeer had hij voor hem opgevat,
voor hem, den besten ridder die op aarde leefde, die eerder
voor helll dan voor zijn eigen vader zijn bloed zou hebben gestort,
die hem nooit eenige ontrouw had gedaan en liever een
wreeden dood zou hebben verkozen, dan zich te vergrijpen
aan zijne wederhelft, aan de edele vrouw, in wier ziel nooit
eenige booze gedachte was opgekomen. Maar de valsche inblazingen
van Eduard hadden Florant geheel van den weg gebracht,
en hem tegen· Couchi eene veete doen opvatten, die
niet te overwinnen was, vóórdat het tot een niterste zou komen.
Eduard, het »boosaardige serpent", liet niet na, hem
telkens »in de ooren te vedelen", innig verheugd dat hij den
graaf van zijne vriendscl1ap voor Oouchi had afgetrokken. Zoo
groeide de nijd en haat voortdurend aan, al dorst Florant zijne
veranderde gezindheid vooreerst nog niet laten blijken.
Nu zal de dichter ons verder verhalen van Adelaen, den
hertog van Ardennen. Te Parijs door zijn neef, den heer van
Couchi, wegens valschheid ten strijde gedaagd en in dien kamp
overwonnen, had hij hem het land van Couchi geheel moeten
afstaan. Te midden van zijne spijt over deze vernedering en
over de teleurstelling zijner liefde, die hij te Couchi had ondervonden,
overvalt hem eene doodelijke oogziekte. Vóór zijn
sterven schenkt hij het land van Ardennen aan een bastaard,
dien hij bij de vrouwe van Bouillon had gewonnen, en laat
bij notarieele acte verklaren, dat zij zijne wettige vrouw geweest
was. Op het bericht van zijn overlijden komt de graaf
van Couchi terstond naar Ardennen, om zijnen oom eene eerlijke
uitvaart te bezorgen. Talrijke vrienden en magen vergezellen
hem in rouwgewaad; zelfs Karel, koning Lodewijk's
109
zoon. Maar Florant van Famweel, van nijd verteerd, veinst
zich ziek en blijft weg.
De hooge heeren komen te Deuve, de hoofdplaats van Ardennenland
, en vinden daar den bastaard, die intusschen zijnen
vader reeds ter aarde had doen bestellen. Die bastaard
heette Masebrouc, omdat de hertog Adelaen hem op· een speelreisje
aan de Maas bij zijne moeder verwekt had 1). Zijnen
vader had hij altijd gehaat, maar nu had deze hem ziin land
opgedragen en hem als wettigen zoon erkend met behulp van
zijn oom, bisschop Herman van Luik, die voor die erfstelling
en die erkenning valsche charters had uitgegeven.
Oouchi en de zijnen worden door Masebrouc verwelkomd,
die echter zijnen neef op bitteren toon verwijt, dat hij den
hertog, zijnen oom, weinig eer bewijst door te laat te komen,
nu- de uitvaart reeds was afgeloopen. In woede ontstoken,
voegt Couchi hem toe: » Gij zijt een bastaard, want mijne
moei Hildegaert heeft nooit bij den hertog een kind gehad.
Hoe dorst gij u onderwinden, v66r mij, den wettigen erfgenaam
des lands, de begrafenis te bezorgen?" »V an het hertogdom
van Ardennen", roept Masebrouc uit, »komt u geen
zandkorrel toe. Al hebt gij mijnen vader en mij het land van
Oouchi ontweldigd, hem te Pariis valschelijk beticht en in den
tweekamp verwond, ik zeg u, dat ik wettige zOOlt ben, door
mijn vader als erfgenaam erkend bij gezegelde brieven met al
deze heeren als getuigen. Dal1rvoor moet alle tegenspraak verstommen."
Aller oogen zijn op Masebrouc gericht. »Bij God
en alle Heiligen I" roept Couchi: »durft men mij hoonen en
mij mijn land ontzeggen? Het is de eerste keer niet, dat ik
onrecht lijd, maar met Gods hulp ben ik het altijd te boven
gekomen. Nu zal koning Lodewijk mijn recht erkennen, en
met de wapenen zal ik het weten te handhaven." Met moeite
1) Hoe onze dichter door de vermelding van deze bijzonderheid den naam van
Maacbrouc wil verklaren, is niet recht duidelijk. Maar dat zal ook wel niet uit te
maken zijn, zoolang wij niet weten hoe de naam in 't Fransch luidde.
110
gelukt het aan de heeren, die met Couchi gekomen waren,
eene oogenblikkelijke uitbarsting te voorkomen. Aan 's konings
hof, voor de genooten van den lande, moest de zaak naar
recht en wet worden beslist.
Des anderen daags bewijst Couchi den overleden hertog de
verschuldigde eer, begiftigt kloosters en armen, en vaardigt
aan alle steden en ambtenaren het bevel uit, Masebrouc niet
als heer te erkennen, op verbeurte van al hunne leenen. Daarop
keert hij terug naar Parijs, waar intusschen koning Lodewijk
door de ziekte was aangetast, die een einde aan zijn leven zon
maken. Algemeen was de deelneming in het gevaar, dat den
beminden vorst bedreigde.
Gedurende die ziekte van den koning bracht Couchi eenigen
tijd bij zijne geliefde door. Masebrouc maakte van die tusschenruimte.
gebruik, om zijne macht in Ardennenland te vestigen.
Hij was door zijne moeder heer van Huy en van Bouillon, en
had van moederszijde veel machtige verwanten: zijnen grootvader,
den graaf van Goten, zijnen broedèr Triestram van
Taras, en anderen. Deze allen waren in hun eigen belang volijverig
hem te steunen. Vooral zijn oom, bisschop Herman van
Luik, stond hem met raad en daad ter zijde. Zij trekken het
land van Ardennen door, en doen Masebrouc als heer erkennen,
die, l)m het verwijt van bastaardij te smoren, den naam
aanneemt van Hertog Reinier. In de hoofdstad Deuve wordt
hij als landsheer gehuldigd.
Het gerucht van dit alles verspreidt zich door het land.
Eenige personen, indertijd door den graaf van Couchi verlost
uit de gevangenis te Brunenstein, waar de »valsche moordenaars
1)" hen opgesloten hielden, zijn verontwaardigd over de
verheffing van Masebrouc, den bastaard, wiens geschiedenis zij
maar al te wel kenden. Zij besluiten den graaf van Couchi
van het gebeurde kennis te geven. Twee hunner trekken naar
1) Denkelijk de boven (bI. 106) genoemde Amelieur en Menifroot. die daar ook
.die mordenaren" heeten. Doch omtrent dit gedeelte van het verhaal geven onze
fragmenten geen I"crder licht.
111
Famweel, en brengen hem dE\ noodlottige tijding, dat geheel
Ardennenland den hertog Reinier als heer erkend had. »W at
voor een Reinier is dat?" antwoordt Couchi. :.Heer", zeggen
zij, »het is Masebrouc de bastaard, die zich nu Reinier laat
noemen." Couchi barst uit in eene klacht over de ontrouw en
boosheid zijner magen. Zijn vader had hem zijn land doen verliezen,
en n~ had zijn oom hem beroofd van zijn wettig erfdeel,
van het land van Ardennen, en dat aan een onbekenden
bastaard gegeven! Maar die gift was nul en van geener waarde
zonder zijne toestemming. En, bij God almachtig! hij zou de
trouweloozen, die tegen zijn gebod den bastaard erkend hadden,
wel weten te straffen!
Hier ontbreken twee bladen, te zamen 408 verzen, waarin,
gelijk uit het vervolg blijkt (vs. 1792-1797 en 1820-1823),
o. a. verhaald was, dat de valsche Eduard, de neef van Florant,
door Couch i , tot straf van zijne lastertaal, in een tweekamp
gedood werd. Waar het fragment weder aanvangt, vinden
wij den graaf van Couchi te Brunenstein, waar hij zijn
neef Lucaen komt bezoeken. Vandaar begeeft hij zich naar
Couchi, en vervolgens naar Guise. Op beide plaatsen klaagt
hij over het onre~ht, hem door den bastaard aangedaan, en
ontvangt de verzekering van trouw zijner onderdanen. Op weg
naar Parijs verneemt hij het overlijden van koning Lodewijk,
en stort tranen om den edelen vorst, wiens dood het geheele
land met droefheid vervulde. Te Parijs aangekomen, begeeft
hij zich aanstonds naar het hof, waar 's kon,ings lijk op het
praalbed lag, omringd van eene schaar van hooge ridders I die
met den jongen koning Karel den Kale hunnen rouw bedreven.
Couchi groet Karel en al de aanwezigen, trekt de kleederen
van zwart fluweel aan, die hem worden aangeboden, enneemt
deel aan het rouwbetoon.
Aan alle grooten des rijks had Karel. zijne boden gezonden,
om den dood zijns vaders bekend te maken. Ook de edele
vrouwe van Famweel ontving die tijding met diepe smart.
112
Haar gemaal Florant maakt zich op om naar Parijs te vertrekken,
maar wil niet dat zij medega, uit vrees dat zij daar
Couchi mocht ontmoeten. Zij spreekt er hem over aan, beantwoordt
zijne verwijten met de plechtige betuiging van hare
ongekreukte huwelijkstrouw, herinnert hem aan het kwaad,
haar door zijn neef (Eduard) gebrouwen, aan al het goede,
hun door Couchi bewezen, en eindigt met de verklaring, dat
zij vast besloten is, als naaste bloedverwante de uitvaart des
konings te gaan bijwonen. Florant, bijna verteederd, geeft
toe, ofschoon de wond in zijn hart nog verre van genezen
was. Hij maakt zich gereed voor den tocht, en zijne echtgenoote
laat een prachtigen wagen bouwen, geheel met zwart
fluweel bekleed. Zij zelve, haar geheele gevolg, en de paarden,
die voor den wagen gespannen waren, alles was in rouwgewaad
gehuld. Daags na haren gemaal begeeft zij zich op
weg naar Parijs. Couchi, vernemende dat Florant is aangekomen,
maar Beatrijs niet, is eerst diep verslagen; maar weldra
wijkt zijne droefheid op het bericht, dat ook de vrouwe
van Famweel met haar luisterrijk gevolg te Parijs is verschenen,
waar zij als eene gehoorzame echtgenoote haren intrek
nam in de herberg van haren heer.
Nadat al de genoodigde heeren en vrouwen vergaderd waren,
werd 's konings lijk van Parijs naar het klooster van
St.-Denis vervoerd. Alles was in den diepsten rouw. Zulk eene
plechtige uitvaart had nooit iemand gezien. Eene schaar van
geestelijken, hooge en lage, zongen het Requiem: zulk een
zang was nooit gehoord. Daarop volgde de offerande. In volle
wapenrusting was het lijk des konings tentoongesteld, alsof
hij in levenden lijve ware. Al de heeren en vrouwen kwamen
offeren, de een na den ander. Beatrijs van Famweel deed hare
offerande zóó dat iedereen zeide: al ware zij koningin van
Frankrijk, of 's konings moeder of zuster geweest, zij had zich
niet op edeler wijze van haar »devoor" kunnen kwijten. In het
voorbijgaan groette zij Dominicus, die ter zijde van het praalbed
stond, met een bevallig gebaar.
113
Na de offerande wordt de lijkdienst voortgezet, en vervolgens
het lichaam des konings naar de prachtige graftombe gevoerd I
waar het wordt bijgezet bij het lijk zijner gemalin. Daarop
keert Karel met den ganschen stoet naar Parijs terug I betuigt
na den maaltijd aan allen zijnen dank I en beraadt zich met
de aanwezigen, op welken dag zijne kroning te Reims zal
plaats hebben. Die plechtigheid wordt vastgesteld op het aanstaande
Driekoningen-feest, en allen worden vermaand daarbij
tegenwoordig te zijn.
Na afloop van dit alles vinden de heeren en vrouwen gelegenheid
met elkander te spreken. Beatrijs van Famweel heeft
een onderhoud met Couchi en deelt hem mede, hoe het met
haar gesteld is. Op zijn raad begeeft zij zich tot den jongen
koning Karel, en verzoekt hem zijnen invloed op haren man
aan te wenden, opdat de rust in hun huis niet verstoord
worde en hij haar behandele, gelijk hij onder koning Lodewijk
gedaan had. Tevens verzoekt zij hem, met zijn koninklijk gezag
de zaak te willen regelen van den dood van Eduard I wien
de heer van Couchi had doorstoken, omdat hij hem gelasterd
had. De koning staat hare bede toe, laat Florant bij zich komen,
en beveelt hem, zijne vrouwen den heer van Oouchi in
eere te houden, en den zoen wegens den dood van Eduard aan
hem, den koning, over te laten. Florant betuigt, dat hij niets
wil doen tegen 's konings gebod, en de koning brengt de verzoening
van Oouchi en Beatrijs met haren echtgenoot tot stand.
Florant hield dien vrede, en deed voortaan zijne vrouw geen
verwijten; maar wat er in zijn hart omging, dat wist hij te
verbergen, en dat is haar later gebleken na den dood van haren
geliefde, toen zij hare min met den dood bekocht!
Hier vlecht de dichter eenige beschouwingen in omtrent den
staat van zaken in het rijk, waardoor Karel de Kale de keizerskroon,
die zijn vader en grootvader hadden gedragen, nog niet
verwerven kon. Maar hij vond vooreerst genoeg te doen, om als
koning van Frankrijk overal vrede en orde te handhaven.
Intusschen naderde het Kerstfeest, en begon men toebereids
114
selen tot de kroning te maken. Alle hooge ridders en edelvrouwen
stroomden naar Reims om dat feest bij te wonen,
ook de vrouwe van Famweel. Toen de dag van Driekoningen
was aangebroken, werd koning Karel plechtig naar de kerk
van Notre-Dame geleid, waarheen hij zich, ondanks de felle
koude, te voet begaf: een voorbeeld van christelijken ootmoed.
De kerk was prachtig versierd en weergalmde van de tonen
der schoonste muziek. De koning werd naar het hoofdaltaar
geleid, om gewijd te worden. Alle aanwezigen baden voor hem,
dat God hem uit den hemel het Heilige Sacrament mocht zenden:
een mirakel, dat bij de wijding der koningen van Frankrijk
placht te geschieden. De dienst nam een aanvang, de
aartsbisschop van Reims droeg de H. Mis op, het volle koor
der geestelijkheid hief den lofzang aan, en verscheidene hooge
wereldlijke heeren namen daaraan deel. Boven allen muntte
Dominicus, de edele graaf van Couchi, uit: er was geen
voortreffelijker zanger dan hij. De vrouwe van Famweel herkende
zijne stem, zij was er diep van getroffen, het was een
medicijn voor haar hart. De bisschop zette den dienst' voort,
het afgebeden mirakel der nederdaling van het Heilige Sacrament
op het altaar had plaats, de koning werd gewijd en gekroond,
en de plechtigheid met een feestelijken maaltijd besloten,
waarbij Karel vrouwe Beatrijs de eereplaats aan zijne
zijde gaf. De heer van Couchi diende als oppertafelmeester.
Het feest muntte uit door overvloed en pracht. De armen en
kloosters werden niet vergeten, maar ruim bedeeld, zood at aller
gebeden ten hemel opstegen, dat de regeering van Karel
gezegend mocht worden.
Veertig dagen lang duurde de hofhouding, door allerlei
feestelijkheden, »bohorden, tafelronden , quinteynen, jachten
enz.", opgeluisterd. Na afloop van alles geleidde men den koning
terug naar Parijs, waar hij de hulde zijner leenmannen
en de verzekering hunner trouw ontving, en alles verordende
om deu vrede eu de rust in het koninkrijk te handhaven. Zoo
liep de winter ten einde.
115
Zoodra de maand Maart verstreken is, neemt Couchi maatregelen
om zijne rechten tegenover den bastaard, die hem het
land van Ardennen ontroofd had, te doen gelden. Reinier ,
door Karel gedagvaard, weigert ten hove te verschijnen: niet
den koning wilde hij als heer erkennen, maar den keizer. Nu
brengt Couchi eAne krijgsmacht bijeen. Met behulp van den
koning, van zijne getrouwen te Oouchi en te Guise, en van
andere vrienden, verzamelt hij een leger van 14,000 man. Ook
Florant had 2000 man geleverd, want hij dorst het niet laten;
maar hij deed het met een kwaad hart. Zijne vrouw Beatrijs
had er op aangedrongen, die zelve haren geliefde in 't geheim
met groote geldsommen ondersteunde. ZÓÓ toegerust, rukte
Couchi naar Ardennenland op.
Van zijnen kant had Reinier niet stilgezeten. Een leger van
20,000 man stond hem ten dienste, door zijne vrienden en
magen bijeengebracht. Vooral de bisschop van Luik en Reinier's
grootvader, de heer van Goten, hadden zich volijverig
betoond, en nevens hen de broeder van den bisschop en Reinier's
eigen broeder, twee strijdlustige partijgangers. Al deze
heeren hadden den keizer Otto hulde en manschap gedaan. Zij
trekken met hunne troepen naar de grens van Ardennenland ,
om een inval van Oouchi te voorkomen. en slaan daar hunne
tenten op. Dominicus legert zich op eene mijl afstands. Hij
vestigt zich in de sierlijke tent, die hij »in het wilde woud"
had gewonnen: een koning van Alexandrië zou er met e81'e in
gelegen hebben. Verkenners en spionnpn gaan van weerskanten
uit, om de macht en de stellingen des vijands te bespieden.
Couchi ontbiedt eenen heraut, Bien-Argent geheeten, een
alom vermaard man, die in christen- en heidenwereld de wapens
van alle ridders kende, en draagt hem op zich naar Reinier
te begeven, en »strijd, veld en tijd", of een ridderlijken
tweekamp te eischen: een van beide. Bien-Argent rijdt naar
's vijands legerplaats, wordt bij Reinier toegelaten, en volbrengt
zijnen last. Reinier antwoordt op hooghartigen toon en beraadt
116
zich met zijne magen, die hem den tweekamp met Oouchi
ten stelligste ontraden. »Die strijd", zeggen zij, »ware al te
gevaarlijk, want Couchi heeft in geheel Frankrijk zijns gelijke
niet. Moesten wij u verliezen, het zou een al te groote
ramp zijn. Liever willen wij met u de kans wagen: wij hebben
drie man tegen twee." Het besluit van den raad wordt
door den bisschop van Luik aan den heraut medegedeeld. »Het
recht van Reinier" , zoo spreekt hij hem toe, »door gezegelde
brieven bevestigd, is ontwijfelbaar en moet onverkort blijven.
Wil Couchi het bestrijden, welnu, op den derden dag na dezen
zal hij ons hier gereed vinden, om het land van Ardennen
voor onzen neef te behouden. Die gelofte zullen wij gestand
doen." »Ja, dat zullen wij!" roepen al de aanwezigen. BienArgent
neemt zijn afscheid, en brengt het antwoord aan zijnen
heer over, die voor den aanstaanden strijd de hemelsche gerechtigheid
inroept en van de zijnen opnieuw de verzekering
ontvangt van hunne onwankelbare trouw.
N u rust men zich van beide kanten ten strijde toe. Reinier
schaart zijne benden in drie afdeelingen; hij zelf zou de voor·
hoede aanvoeren, zijn broeder den middeltocht j de bisschop
met den heer van Goten de achterhoede. Couchi, in wiens leger
een uitmuntende geest heerscht, stelt zijne troepen in twee
hoop en op, elk van 7000 man, die elkander op den voet
zouden volgen.
Op den bepaalden dag rukt Reinier aan met de ontplooide
banier van het rijk der Ardennen. Dominicus, een ervaren
krijgskundige, verzekert zich het voordeel van zon en wind,
en trekt tegen hem op, insgelijks het wapen van Ardennen
voerende, maar met. dat van Couchi en Guise gekwarteleerd.
Een oorverdoovend hoorn- en trompetgeschal weerklinkt over
het veld, alsof de duivel uit de hel ware losgelaten. Men rijdt
op elkander in. De bastaard daagt Couchi uit, die zijn paard
de sporen geeft en met gevelde speer op zijn vijand aanrent.
Van den schok dreunde de aarde. Beider speren waren in
stukken gevlogen. Zij richten zich op in den zadel, en bren117
gen elkander met het eind houts, dat zij nog in de hand hielden,
geduchte slagen toe. De bastaard is als bedwelmd: hooren
en zien vergaat hem. Couehi spreekt hem dreigende toe;
zij trekken hunne zwaarden en zullen juist er op inslaan, toen
zij door het opdringen der troepen, die intusschen handgemeen
waren geworden, van elkander worden gescheiden. Er volgt
een algemeen gevecht wet speren en zwaarden, waarbij menigeen
in het stof bijt. Couchi, in zijne stijgbeugels staande, is
altijd vooraan en spreekt den zij nen moed in. De gedachte,
hoe de schoone Beatrijs zich verheu~en zou, indien zij van
zijne wapenfeiten hoorde, bezielt hem met onweerstaanbare
kracht. Menig hoofd moet dat bekoopen. A.lles wat hij met
zijn zwaard raakt, is dood of verminkt: geen schild, . noch
helm, noch halsberg weerstaat zijne slagen. De zijnen volgen
hem dapper. Maar ook de bastaard vecht met alle macht,
en .....
Doch hier breekt onze tekst af. Den uitslag van den strijd
vernemen wij niet, al laat het zich voorzien, dat Couchi de
welverdiende zege behaalde.
Uit dit overzicht van den inhoud onzer fragmenten is al
aanstonds gebleken, dat het gedicht, waarvan zij deel hebben
uitgemaakt, een geheel ander werk was dan de »Histoire du
Chátelain de Coucy". Deze laatste behelst niets anders dan de
lotgevallen der beide gelieven, zonder eenig verband met historische
gebeurtenissen, behalve alleen de vermelding van koning
Richard Leeuwenhart, die bij gelegenheid van een groot
steekspel de aanwezigen opwekte tot deelneming aan den kruistocht,
dien hij ging ondernemen, aan welke oproeping dan
ook Coucy gehoor gaf. De handeling wordt dus gesteld in het
jaar 1190. Maar ons gedicht verplaatst ons in 840, drie en
eene halve eeuw vroeger I lang voordat er aan kruistochten gedacht
werd. Het verhaal van den minnehàndel tusschen Couchi
en de vrouwe van Famweel is hier dooreen gevlochten met de
geschiedenis van Frankrijk: een schitterend hoffeest, den dood
118
en de uitvaart van Lodewijk den Vrome, de kroning van Karel
den Kale, familieveeten van hooge ridderlijke geslachten,
den strijd om de erfopvolging in het hertogdom van Ardennen.
De liefde van Couchi is hier de draad, die door het geheele
verhaal heen loopt en de verschillende deelen tot een samenhangend
geheel verbindt. In het eerste fragment staat zij nog
op den voorgrond, ofschoon toch reeds in verband met -
ware of verdichte - historische feiten. Maar in het tweede
heeft het geschied verhaal het overwicht, zóó echter dat altijd
Couchi de hoofdpersoon blijft en zijne genegenheid voor Beatrijs
nooit uit het oog wordt verloren.
Men ziet, de beide gedichten wijken te ver van elkander af,
om bij het eene aan navolging van het andere te denken. Ook
in de bijzonderheden, voor zooverre den held des verhaaIs en
zijne be.minde betreft, is meer verschil dan gelijkheid. In den
Franschen roman heet de kastelein Renaut 1), de naam der
edel vrouwe wordt niet genoemd: het is altijd la dame de Fayel.
In onze fragmenten draagt de burggraaf (vreemd genoeg) den
naam van Dominicus; de vrouwe van Fayel, hier Famweel genoemd,
heet Beatrijs. Haar echtgenoot, wiens naam in het
Fransche gedicht niet voorkomt, is bij ons de graaf Florant.
Coucy zelf voert bij Sakesep altijd den titel van »chatelain",
bij onzen dichter is hij in het eerste fragment evenzeer» borchgrave",
maar in het tweede »grave", wettig heer van het land
van Couchi. Van dit verschil geeft onze tekst de verklaring.
In den tweekamp met zijn oom Adelaen, den hertog van Ardennen,
had hij de overwinning behaald, en zijn oom had
hem het geheele land van Couchi moeten afstaan: van toen af
was de burggraaf zelf graaf geworden. Wat de overige personen
betreft, die in de beide gedichten voorkomen, is er niet
de minste overeenkomst. En wat omtrent de lotgevallen der
beide gelieven verhaald wordt, loopt even verre uiteen. Van al
hetgeen wij in den Franschen roman lezen, wordt zoogoed als
1) Verg. boven, de aant. 2) 0pl bl. 103.
119
niets in onze fragmenten gevonden, en omgekeerd bevatten
deze nagenoeg niets, wat wij daar terugvinden. Het eenige,
waarin beide gedeeltelijk overeenstemmen, betreft het steekspel
te Couchi. In ons eerste fragment wordt in 't voorbijgaan aangestipt,
dat Beatrijs den witten valk, dien zij uit liet vliegen,
ten geschenke had gekregen van haren ridder, die in dat tornooi
den. edelen vogel als prijs zijner wapenfeiten gewonnen
had. Het tornooi zelf moet vroeger behandeld zijn geweest. In
het Fransche gedicht wordt het breedvoerig beschreven. Ook
daar is een valk het loon van den overwinnaar. Maar die valk
wordt aan den heel' van Chauvigny toegewezen: het is "1J Zepris de
ceulz deho'1's", de prijs voor de vreemde ridders bestemd. Coucy
behaalt "1JZe p'1'is de cheu()J dedens", de belooning voor den besten
ridder van het land zelfl).
Of ons gedicht met het Fransche dezelfde bloedige ontknooping
gemeen heeft gehad, is niet uit te maken, daar wij den
verderen loop en het slot des verhaais niet kennen. Ik acht
het echter zeer waarschijnlijk, dat ook hier dat tragische uiteinde
niet zal hebben ontbroken. De dichter schijnt er op te
doelen, als hij, na de verzoening van Florant met zijne echtgenoote
en den heer van Couchi, door koning Karel bewerkt,
er bijvoegt, dat Florant wel dien vrede hield en zijne vrouw
voortaan met alle betamelijkheid bejegende (II, 1855),
Maer wat hi int herte droueh,
Beide spade ende vroueh,
Dat so eondi helen wale,
Ende dat was vemoy ende quale,
Dat hi zeder wel ansehijn
Dede der vrouwen fijn
N aer die doot van haren lieve,
Daer die vrouwe bi in grieve
Quam vander bitter doot,
Dat seade was ende jammer groot,
Maer doch staerf zoe dor die minne.
1 ) Vs. 2007 en 2041.
120
Dit voorspelt een noodlottigen afloop, en die zal wel denkelijk
geen andere geweest zijn dan in den Franschen roman.
Doch ondanks deze weinige punten van overeenstemming,
on vermijdelijk bij den aard van het onderwerp, mogen wij na
al het aangevoerde het besluit opmaken, dat het gedicht, waartoe
onze fragmenten behoorden, en de roman van Sakesep twee
geheel verschillende werken waren. De laatste is in den eigenlijken
zin een roman d' aventures, het eerste sluit zich nader
aan bij de zoogenaamde chansons de geste uit den Karolingschen
sagenkring. Het is althans in dien geest bewerkt en
doet zich voor als een episch gedicht.
Wat nu de historische stof betreft, die onze dichter behandelt
en die hij met de lotgevallen van Oouchi en zijne beminde
in verband brengt, daarin is hij met de meest mogelijke vrijheid
te werk gegaan. Door de vermelding van Lodewijk den
Vrome en Karel den Kale geeft hij aan zijn werk den schijn
van een ernstig geschiedverhaal, Doch h~t is niet mèer dan
schijn. Onder den dekmantel van die achtbare namen beweegt
hij zich vrij in het rijk der verdichting en maakt onbeschroomd
gebruik van het recht »quidlibet audendi", door Horatius aan
de poëten toegekend.
Reeds in hetgeen hij vermeldt omtrent feiten, die met de
werkelijke geschiedenis in betrekking staan, blijkt het, hoe hij
een loopje neemt met historie en chronologie. Ik haal enkele
staaltjes aan, om den lezer te overtuigen.
Onze dichter verhaalt ons, dat Lodewijk de Vrome te Parijs
overleed, en te St.-Denil:! in de graftombe, waarin het lijk zijner
gemalin rustte, begraven werd. Doch Lodewijk is niet te
Parijs gestorven, maar op een eiland in den Rijn bij Ingelheim;
niet in het klooster te St.-Danis ter aarde besteld, maar
te Metz in de kerk van St. Arnulf; en niet bijgezet bij het
lijk zijner vrouw, maar bij dat zijner moeder Hildegarde 1).
1) Nithardi Eiat., p. 71, en Pita Ludovici Pii, p. 125, beide in het VIde
Deel van Bouquet, Recueil dea Hi8toricn8 dca Gaulea ct de la Francc. Opmerking
121
De bondgenooten van Reinier , den hertog van Ardennen,
zegt hij, wilden het gezag van den koning van Frankrijk niet
erkennen, maar deden hulde en manschap aan den Duitschen
keizer Otto. Dat was in 840. Doch in dien tijd regeerde Lotharius,
Lodewijk's oudste zoon, in het Duitsche rijk. Otto,
de eerste van dien naam, is meer dan eene eeuw later, in
962, keizer geworden.
Onder de bondgenooten van Reinier , zegt hij verder, was
niemand ijveriger dan zijn oom Herman, de bisschop van Luik.
Doch van Maternus en Servatius af tot op heden toe is er nooit
te Luik een bisschop geweest, die Herman heette. Van 836 tot
840 werd die zetei door Pirardus, van 840 tot 855 door Hircharius
bekleed 1). Bisschop Herman is louter een gewrocht der
verbeelding.
Ook van den hoofdpersoon van ons gedicht moet hetzelfde
worden getuigd. Van een graaf van Coucy, zelfs van een burggraaf,
kon in 840 nog geene spraak zijn. Het land van Coucy
behoorde sedert den tijd van Clovi!'! aan de Kerk van Reims.
Onder de regeering van Karel den Eenvoudige, in het begin
der 10de eeuw, is daar door den aartsbisschop Heriveus een
kasteel gebouwd, waarin later (omstreeks 925) Herbert, graaf
van Vermandois 7 die voor zijn minderjarigen zoon Hugo het
aartsbisdom bestuurde, eene bezetting liet leggen '). Eerst van
dien tijd af heeft men dus een slotvoogd van Coucy gekend.
Doch de naam van een burggraaf Dominicus staat nergens geboekt
7 en in de geschiedenis der achtereenvolgende heeren, die
er het bewind voerden, is niets te vinden, dat over den held
van ons verhaal eenig licht verspreidt.
verdient wellicht, dat de onj uiste meening, alsof Lodewijk de Vrome te St.-Denis
begraven zon zijn, ook elders voorkomt. Bij Philippe Mouskes, vs. 12464, leest
men van hem: • .& St.-Denis ju mis en tière".
1) Zie de lijst in het Supplem. op Potthast, Bibl. kist. medii aevi, p. 347, en
Gams, Series JiJpi8coporum Beel. Catkol. , p. 248 b.
2) Zie Du Chesne. Histoire généalogiqUfl de8 Maisons de Guines , d' Ardres, de
Gand et de Coucy (Paris • 1631). p. 185 vlg., en Preuve8, p. 311 vlg.
122
Niet beter is het gesteld met hetgeen de dichter weet te verhalen
omtrent het hertogdom Vtm Ardennen. Ik wil niet drukken
op dien naam hertogdom: het is bekend, dat in dergelijke
romantische gedichten de namen duc en comte wel eens dooreen
worden gebezigd. Het kan ook zijn, dat men de Moezelgouw
(Pagus Mosellensis) moet mederekenen , die werkelijk een hertogdom
was, en in 687 met het graafschap van Ardennen vereenigd
werd 1). Maar noch van een Adelaen, hertog of graaf
van Ardennen, noch van een bastaard Masebrouc of Reinier ,
vindt men ergens eenige melding. En evenmin is er eenig spoor
te ontdekken van een oorlog, om de erfopvolging in dat graafschap
met een heer van Ooucy gevoerd. 'l'rouwens, vóór 963,
toen het graafschap ophield 2), kan de slotvoogd van Ooucy
nog geene macht hebben gehad om zulk een strijd te ondernemen.
Ook de verdere namen, die wij in onze fragmenten aantreffen,
Florant en Beatrijs van Famweel, Lucaen, Eduard, Amelieur,
Menifroot, de graaf van Goten, Triestram van Taras enz.,
behooren blijkbaar tot het gebied der fabelen. Zelfs in geen
der epische gediehten, aan de sagen van Karel den Groote
en zijn geslacht gewijd, heb ik die namen kunnen opsporen.
Zij zijn wel vermoedelijk door onzen dichter uitgedacht 3).
1) Bertholet, Hist. dil Duché de LuzemlJourg, II, 11 en 14.
2) Zie Bertholet, a. w. lIl, 5 vlg., Dewez, Bist. part. des Provo Belg. I, 107.
Naden dood van RîcwÎn, den laatsten graaf van Ardennen, werd zijn gebied in
96S verdeeld tusschen zijne vier zonen. Aan zijn derden zoon, Siegfried, viel het
land van Luxemburg ten deel, waarvan hij nu als eerste graaf optrad. Den omvang van
het graafschap van Ardennen geeft Bertholet (II, 13) aldus op: .Le Pays d'Ardenne,
Pagus Ardenncnsis, comprenoit Ie Marquisat d'Arlon, la Prév8té de Luxembourg,
et toutes les terres situées aux environs de l'Eltz, de la Wiltz, de rOuren , de
l'Ourt, de l'Embleve, de la Semois, de la Lesse, et d'une partie de la Sure."
Wat den naam Reinier betreft, moet ik nog even opmerken, dat (volgens Bertholet,
lIl, 4 vlg.) de voorlaatste graaf van Ardennen ,devadervanRîcwin, werkelijk
zoo heette. Doch deze was geen bastaard van Adelaan , maar de wettige zoon van
.Sadiger Ie Juste" , en geen tijdgenoot van Lodewijk den Vrome, maar met diens
achterkleindochter gehuwd. Wat Bertholet van hem meldt, heeft met het verhaal
in onze fragmenten niets gemeen.
S) 4.lIeeu de naam Florant komt voor in den roman Floren! et OctatJian, waar123
Op geographisch gebied schijnt hij zich gelijke vrijheid te
hebben veroorloofd als op dat der historie. Zoolang hij spreekt
van Parijs, Reims, Troies en ChaZons, of van Coucy, van
Bouillon, van Ghuse (dat zeker Guise zal zijn), gaat alles goed.
Met het graafschap Goten, het gebied van Reinier's grootvader,
moet het markgraafschap of hertogdom Septimanië bedoeld zijn, in
het Zuiden van Frankrijk, tusschen den Rhöne en de Pyreneën ,
dat naar de Westgothen, die er vroeger woonden, ook Gothië
genoemd werd. Doch wat te maken van Brunenstein, van Taras,
of van Deuve, de zoogenaamde hoofdstad van Ardennenland
? Het kan zijn, dat een enkele naam, die van Deut.e b.v.,
door den vertaler verknoeid is, en dat in het oorspronkelijke
iets anders te lezen stond I). Doch dit is eene bloote gissing.
Onwillekeurig komen mij bij dit alles de woorden voor den
geest, die Albericus, de bekende monnik en kronijkschrijver
in de Abdij der »Trois Fontaines", reeds in de l3de eeuw schreef
bij de vermelding van de verhalen omtrent Aymerijn van N arbonne,
die den Paus tegen de Sarracenen te hulp kwam. »De
nomine Papaa" , zegt hij, »qui a cantoribus dicitur Milo, non
est curandum, quia ita solent nomina mutare vel per ignorantiam
vel curiose 2)". Indien reeds ten tijde van Albericus
de cantores in het veranderen der namen zoo willekeurig te
werk gingen, wat mag men dan wel van hunne opvolgers, de
latere romantische dichters, verwachten 3)?
over zie Paulin Paris in Bist. Litt. de la France, XXVI, 303-335. Het boek
Florent et Lion, door Mone (Udbersicht, bI. 77), vermeld als in 1621 door den
bisschop van Antwerpen verboden, is hetzelfde werk, blijkens hetgeen Paris aldaar
(bI. 336) mededeelt. Doch de hier genoemde Florent heeft Illet onzen Florant, heer
van Famweel, niets te maken.
1) Aan Douai kan wel niet gedacht worden. Dat heette in 't Mnl. Douway of
Duway.
2) .Jlberici Monachi Trium Fontium Ghronicon, uitgave van Leibnitz (Hannover,
1698), op het jaar 837, bI. 175.
3) Verg. A. Darmesteter , De Floovante, p. 100, waar hij van die latere gedichten
zegt: .Haec enim poemata .... anteriorum poematnm argnmenta cnm aliis fabulis,
sen traditis, sen alinnde desnmptis, sen inventis, miscent et confnndnnt."
124
Uit al het bovenstaande blijkt genoegzaam I dat het verhaal
van onzen dichter, voor zoover wij het kennen, eene schepping
is van zijn vindingrijk brein. Of wen wellicht bij dit alles
nog mag denken aan een historischen achtergrond; of misschien
gebeurtenissen, later en elders voorgevallen, of wel oude
thans onbekende sagen, hem aanleiding gegeven hebben tot
het plan van zijn werk, waarbij hij dan eigenmachtig tijden,
plaatsen, personen en feiten veranderde, en zijne stof door
eigen verdichtselen aanvulde tot een welsluitend geheel: daarover
durf ik geene uitspraak doen. Om die vraag te beantwoorden
zou een omslachtig onderzoek noodig zijn, en er is
alle kans, dat de uitkomst uiet bevredigend zou wezen. Doch
in elk geval ligt zulk een onderzoek niet op mijnen weg. Het
kan alleen ondernomen worden met behulp van Fransche boekerijen,
waar men alles bijeenvindt wat de gewestelijke geschiedenis
van Frankrijk in de middeleeuwen betreft, en het
zou eene ruimte van tijd vereischen, waarover ik niet te beschikken
heb. Ik mag niet te veel uren aan mijne levenstaak
- het Nederlandsch Woordenboek - onttrekken.
Dat ons gedicht uit het Fransch vertaald is, behoeft nauwelijks
aanwijzing. Bijna alle voortbrengselen onzer middeleeuwsche
letterknnde van epischen of romantischen aard zijn aan
die bron ontleend, en het geheele karakter van het dichtwerk I
waarvan de fragmenten hier voor ons liggen, de plaatsen waar
de handeling voorvalt, de personen die er in optreden, de tooneelen
die er in worden geschetst, alles bewijst onmiskenbaar
den Fransehen oorsprong. De talrijke vreemde woorden, die wij
in onzen tekst aantreffen I leiden tot hetzelfde besluit. Waar
wij lezen van adobeeren. ajfarant, bordoen , chyteit, detJiieren,
devoor, faye'l'ie, faitijs , finieren , fraude I goddeeren, gorelle, gratieus,
grenjaert, jugement, compangie, consent, contreye, convenant
, costumier, cronement, medecinael, me1/joot, omnipotent,
orghelieus, ortegraphie, ostelrie, penseus, portative, prayerie,
princhier, principael, respons, royael, sacreeren, scavote, secreet,
sepulture, soffisant, solacheeren, suptijlheit, verglorifieren , visen125
teeren , waenge enz., om van andere meer gewone woorden niet
te spreken, kunnen wij geen oogenblik in twijfel staan.
Zoo ver ik heb kUllllen nagaan, is het oorspronkelijke werk,
dat aan het onze tot voorbeeld verstrekte, thans geheel onbekend.
Nergens vind ik er eenige melding van gemaakt, nergens
eenige aanduiding van de verhalen, die wij in onze fragmenten
lezen. Dat een geleerde als Gaston Paris in zijn doorwrocht
artikel over den Chátelain de Ooucy met geen enkel
woord rept van eene andere bewerking dier legende, op de
onze gelijkende, is wel een bewijs, dat de Fransche letterkundigen
van zulk een gedicht geene kennis dragen. Of het misschien
nog ergens in het duister verscholen ligt en wacht op
eene toevallige ontdekking, wle zal het zeggen? Maar juist
aan de omstandigheid, dat de oorApronkelijke tekst verloren
schijnt, ontleenen de overblijfselen, die wij hier in vertaling
terugvinden, eene dubbele waarde. Zij vullen eene leemte in
de geschiedenis der Fransche letteren althans eenigerma.te aan,
en zullen uit dien hoofde niet onwelkom zijn ook aan de beoefenaars
der Romaansche philologie.
Welk van de beide werken was nu het oudste, datgene
waaruit onze fragmenteu vertaald zijn, of de roman van Jakemon
Sakesep? Voor de beoordeeling der juiste verhouding tusschen
beide is die vraag van belang. Volgens TobIer en Gaston
Paris 1) moet de Fransche roman geschreven zijn op het einde
der 13de of in 't begin der 14de eeuw, onder de regeering van
den Franschen koning Philips den Schoone (1285-1314). Ofschoon
het moeilijk is, den ouderdom te bepalen van een gedicht,
dat verloren is geraakt en waarvan wij dus de taal en
den stijl niet kennen, komt het mij toch waarschijnlijk voor,
dat het andere werk van ouder dagteekening geweest is. De
roman, door Orapelet uitgegeven, is een eigenlijke roman d' aventures,
in min of meer modernen trant. Ons gedicht daarentegen,
1) .Tahrbuch für roman. !tnd engl. Sprache und Literatur, XIII, 109 vlg .• en
Hist. Litt. de la Fra~ce, XXVIII, 355.
126
hoewel niet volkomen lllet den naam van chanson de geste te
bestempelen, sluit zich toch nader bij die cAansons aan, brengt
het verhaal in verband met andere - zij het dan ook verdichte
- sagen uit den Karolingschen fabelkring , en ademt meer den
geest der vroegere middeleeuwen. Dit schijnt op een hoogeren
ouderdom te wijzen. Groot zal het verschil wel niet geweest
zijn, want juist in de tweede helft der 13de eeuw waren dergelijke
ridderlijke verhalen in zwang. Maar toch mag men,
naar 't mii voorkomt, ons gedicht wel eenige jaren vroeger
stellen dan de Histoire du Chátelain de Coucy. Is die meening
juist - waarover ik gaarne het oordeel aan Fransche letterkundigen
overlaat -, dan heeft Sakesep wel denkelijk het oudere gedicht
gekend en ook daaraan voor een gedeelte de stof van zijn
roman ontleend. Het gevoelen van Gaston Paris 1), dat hij in
de liederen van den heer van Coucy , door hem in oude handschriften
aangetroffen, in verband met de populaire legende van het
als spijs toebereide hart, de aanleiding tot zijn verhaal heeft
gevonden, zal dan eene kleine wijziging of aanvulling behoE.'ven.
Ook het gedicht, waarvan onze fragmenten de vertaling
behelzen, komt dan in aanmerking als eene der bronnen, waaruit
hij vermoedelijk geput heeft.
Ik moet nog even wijzen op een merkwaardig verschil tusschen
de beide gedichten. Het betreft de voorstelling der liefdesbetrekking
van den burggraaf en zijne beminde. In den
Franschen roman is het een minnehandel, die, hoe bevallig
ook geteekend, toch kwalijk overeen te brengen is met de begrippen
van ridderlijke eer en vrouwelijke deugd. Geheime ontmoetingen
der gelieven, waarbij de heer van Fayel telkens behendig
bedrogen wordt, gevolgd door misdadige schending der
huwelijkstrouw. Al is de dichter ook nog zoo met beiden
ingenomen, al schildert hij hun beeld met de liefelijkste
kleuren, toch waagt hij geene poging om hunne schuld te
loochenen of zelfs te verbloemen, en de wraak van den belee-
1) T. a. pl., bI. 365 vlgg.
127
digden echtgenoot, hoe afschuwelijk ook in de uitvoering, is
toch eenigermate gerechtvaardigd. Hoe geheel anders bij onzen
dichter! De liefde tusschen Dominicus en Beatrijs is eene hartelijke
en innige gehechtheid, eene teedere genegenheid zelfs,
maar naar middeleeuwsche denkbeelden volkomen bestaanbaar
met hetgeen de ridder aan zijn ouden vriend Florant, en de
edelvrouwe aan haren gemaal verschuldigd was 1). Overal wo~dt
deze voorgesteld als »eene ongheblaemde vrouwe" (11, 1452),
en haar minnaar als »de beste ridder", die »noynt ontrouwe
dede" (II, 233-235). Zoo zuiver, zegt de dichter (II, 172):
80 zuver was haer minne,
Dat ziere beide ne wouden inne
Gheene wankelinge laten comen
Van ghepeinse of daer in dromen,
Dat daer yemen quaet in helt,
Ende bleven alto es verzelt,
Beide vrouch ende spade,
In goeder minnen.
Om geen ding ter wereld zou Dominicus zich vergrepen hebbeu
aan hare eer. Hij was aan Florant meer gehecht dan aan
zijn eigen vader (II, 239),
1) Hoe men destijds over die galante zaken dacht, blijkt zeer karakteristiek uit
de woorden, die Sakesep aan babel, de kamenier der .dame de Fayel", in den
mond legt. Zij zegt tot hare meesteres (vs. 2361):
.moult m'esmerveill, par m'ame,
De vous, qui estes haute dame,
S'avés mari preu et vaillant.
Et sus ce faites un amant."
Maar laat er aanstonds op volgen:
.Si ne di pas pour ce qu'amer
Ne puist bien dame un baceler
En honnesté et avoir chier;
Et se li puet, s'i! a mestier ,
D'aucun bel jouel faire don:
Tout ce puet faire par raison;
Mais s' onnour doit si bien garder
C' 0 lui ne se puist aseuIer
En lieu privé, ca~ je VOU! di:
Li lieu en ont fait maint hardi."
128
Ende eer hem die goede man
Eeneghe ontrouwe hadde ghedaen,
Hi haddem eer laten vlaen,
Ja als an zijn goede wijf,
Die noynt adre an haer lijf
Hadde van ghepeinse quaet.
Met volkomen vrijmoedigheid beantwoordt Beatrijs dan ook
de verwijten van haren echtgenoot, toen deze door den valschen
Eduard achterdocht had opgevat, met eene hartstochtelijke betuiging
van hare onschuld (1I, 1406):
Bi den Heere die mi gewraehte
Met ziere heilegher moghenteden,
Ic hebbe toten daghe van heden
Ghedaen als eene goede vrouwe
Ende ghequijt die zelve trouwe,
Die ie u beloofde wilen eere,
Als ie u nam teenen beere,
Ende sal oee eewelike,
Tote ie seeede van erderike.
Ende noch en es hi niet gheboren,
Die mi anders leide te voren
Dan doghet ende reinicheit.
En zij schroomt niet, na de vermelding der weldaden, die
zij aan den heer van Oouchi te danken hadden, er bij te voegen
(II, 1448):
Ende ewelije sal hi van mien
Ghemini zijn zonder dorpernie.
Op hunne liefde kleeft dus niet de minste smet. Alleen de
inblazingen van een laaghartigen lasteraar wekken in het hart
van Florant wantrouwen en ijverzucht op, verkoelen zijne genegenheid
voor Beatrijs en haren vriend, en bereiden de droevige
ontknooping voor, het noodlottige uiteinde eener onschuldige
vrouw.
Ik wil op dit kenmerkend verschil tusschen de beide gedichten
niet bepaald drukken, om den hoogeren ouderdom van het
onze waarschijnlijk te maken. Gaston Paris heeft opgemerkt,
129
dat ook in sommige veel jongere bewerkingen derzelfde stof de
genegenheid der twee gelieven als rein. en onschuldig wordt
voorgesteld 1). Op zich zelf bewijst dit verschil dus niets voor
eene vroegere of latere dagteekening. Maar ik zou toch in bedenking
willen geven, of het niet eenige waarde heeft, waar
het de vergelijking geldt van twee verhalen, beide uit de 13de
of 14de eeuw afkomstig; of niet ook deze voorstelling van onzen
dichter een meer eigenaardig middeleeuwsehen geest ademt
dan die van Sakesep, en of zij dus niet allen schijn heeft tot
het oorspronkelijke karakter der sage te behooren.
Wat den ouderdom van onze N ederlandsche vertaling betreft,
ook deze laat zich niet met zekerheid, maar alleen bij benadering
bepalen .. Onze fragmenten bevatten geene enkele aanduiding,
die tot eenige gevolgtrekking aanleiding geeft. Het handschrift
is uit het laatst der 14de eeuw. Het is echter blijkbaar
geen autograaf. Ofschoon de tekst over 't algemeen vrij zui·
ver is, komen er toch misstellingen en fouten in voor, die op
een afschrijver uit de tweede of derde hand wijzen. Dit brengt
ons eenige jaren achterwaart>!, zeker althans tot het midden
der eeuw. Veel vroeger evenwel zou ik den tijd niet durven
stellen, want onze vertaler was blijkbaar een man, die onder
den invloed stond van de nieuwere begrippen der didactische
school. Dat getuigen de aanlllerkingen, die hij hier en daar
invlecht. Ik haalde reeds boven aan, hoe hij bij de vermelding
van den ridderslag, dien vele aanzienlijke edelknapen te gelijk
met Karel den Kale ontvingen, er spottend bijvoegt (I, 782-
791), dat men die plechtige handeling nu niet meer noodig
acht, want dat de :b princhen kinder" nu bij hunne geboorte
hun ridderschap al medebrengen:
Dus es tvolc veredelt zeere!
1) T. a. pl., bI. 379, 385 en 387, waar hij spreekt van den roman van Mad1l6.
de Lussan (.Anecdotcs de Za cour de Phitippe-Äuguste", 173!l), en 0.11. getuigt: .En
faisant de "Gabrielle" la victime innocente des fureurs jalouses d~ son mari, Madlle.
de Lusslln a rendu cette tragique histoire plus intéressante et plus tendre." Het is
opmerkelijk, nn reeds bij een tijdgenoot van Sakesep dezelfde voorstelling te vinden.
9
130
Men ziet, de bloei van het ridderwezen was reeds voorbij,
toen onze dichter zich die scherts kon veroorloven. Elders geeft
hij ons gemoedelijke uitingen ten beste op zedelijk gebied. Als
hij verhaald heeft, hoe de listige Eduard in den boezem van
Florant de knagende achterdocht opwekte, neemt hij die gelegenheid
waar om in een twintigtal verzen (1I, 107-128) uit
te varen tegen den boozen nijd,
Die welke die vermalendide
Viant eerst ter werelt broehte
Ende oee also vaste enoehte,
Dat men niet ontenopen ean.
En hij besluit met de vrome verzuchting:
Dies moete ontfaermen onsen Heere
Ende ziere liever moeder Marien!
Later, waar hij ons meldt dat Beatrijs , te Parijs aangekomen,
haren intrek nam in de herberg van haren echtgenoot,
roemt hij (IJ, 1559-1576) die handelwijze als een ·blijk van
den ootmoed en de onderdanigheid, die eene vrouw, en vooral
eene vrouw van hooge geboorte betamen, en hij dringt die
opmerking aan met eene (trouwens niet zeer duidelijke) vergelijking,
waarvan de zin schijnt, dat adel zonder ootmoed even
verkeerd is als dat iemand zich »zonder scip of boot" te water
wilde begeven. Eene poëtische ontboezeming, die vrij prozaïsch
eindigt met de woorden:
Ter materien ie weder keere.
Dat de vertaler deze en dergelijke uitweidingen niet in zijn
Fransche voorbeeld vond, maar uit eigen wijsheid inlaschte , mogen
wij wel als zeker aannemen. Zij zijn in een episch-romantisch gedicht
ten eenenmale misplaatst, maar geheel in den geest van Maerlant
en Boendale, geheel in overeenstemming met de denkbeelden
der Nederlandsche burgerij in de eerste helft der 14de eeuw, die
prijs stelde op nuttige leering en stichtelijke vermaning.
Wanneer ik dit alles te zamen overweeg, dan geloof ik onze
vertaling niet jonger te mogen stellen dan 1350, maar ook
131
niet ouder dan 1330, toen de begrippen der didactische school
eerst recht waren doorgedrongen in den geest der natie, zoodat
zij ook op de dichters van epos en roman invloed hadden
bekomen. De taal en stijl onzer fragmenten stemmen met deze
tijdsbepaling volkomen overeen. Het is dezelfde manier van
zeggen - nog tamelijk zuiver Middelnederlandsch 1 maar toch
reeds. met eene overhelling tot meer moderne wendingen en
uitdrukkingen - als die wij in andere gedichten uit hetzelfde
tijdperk aantreffen, met name in de overblijfselen van den
Loyhier en Malaert, met wier taaleigen dat van ons gedicht
veel overeenkomst heeft.
Omtrent den persoon van den vertaler, zijn naam, zijne
woonplaats enz., is ons volstrekt niets bekend. Alleen getuigt
zijn werk, dat hij een niet onbekwaam dichter was. In hoeverre
hij eene getrouwe overzetting of wel eene omwerking geleverd
heeft, kunnen wij bij gemis van den oorspronkelijken
tekst niet beoordeelen. Doch zijn verhaal is overal zoo natuurlijk
en zoo duidelijk, dat wij in het eerste geval aan de nauwkeurigheid
van zijne vertaling niet behoeven te twijfelen. 'raaI
en stijl zijn niet zonder verdiensten. Er is gang en leven in;
waar hij personen sprekende invoert, zelfs bezieling en gloed.
De woordenwisseling b.v. tusschen Oouchi en Masebrouc, de
toespraak van den heraut Bien-Argent bij zijn bezoek in het
legerkamp van Reinier , en het antwoord hem door den bisschop
van Luik gegeven I zijn gesteld in krachtige, manlijke
taal. Somtijds weet hij niet onaardig te schertsen, vooral waar
hij den goedigen Lucaen laat spreken. Zeer zeker is het gedicht
in zijn geheel, niet alleen door de afwisseling en verscheidenheid
van tooneelen, maar ook door den lossen en sierlijken
verhaaltrant, voor onze voorva.deren eene boeiende lectuur
geweest.
Zijn derhalve onze fragmenten belangrijk uit een letterkundig
oogpunt, zij zijn het niet minder voor de kennis onzer middeleeuwsche
taal. Merkwaardig, hoe bijna iedere vondst van overblijfselen
der oude poëzie onze taalkunde met nieuwe bijdragen
132
verrijkt. Ook hier vinden wij een aantal woorden, die tot dusverre
nog niet, of slechts eene enkele maal waren voorgekomen.
Uitdrukkingen all!! dreve , sijn gebluuc vervaen, geNjet ,
int gruus steken, imbare, zimperlijc , verdarentheit, verslooft,
of vreemde woorden als affarant, bordoen , goddeeren, gorelle,
scavote, waenge, zijn den taalbeoefenaar welkom. Wat de spraakkunst
betreft, begroet hij met belangstelling den weinig bekenden
vorm drieu voor draaide (II, 1695), en het opmerkelijk
gebruik van onzen dichter, om aan de persoonlijke voornaamwoorden,
als subject gebezigd, het aanwijzend voornaamwoord
die toe te voegen. In onze gemeenzame volksspraak is
die invoeging bij eigennamen en gemeene naamwoorden nog
heden zeer gewoon, als men b.v. zegt: Willem die heeft mij
verteld, de lamp die wil niet branden, enz. 1). Maar datzelfde
die, met de persoonlijke voornaamwoorden verbonden, is een
zeldzaam verschijnsel. Verdam heeft er reeds op gewezen, dat
het in de fragmenten van Huge van Bordeau,')) meermalen voorkomt,
maar voegt er bij, dat hij zich niet herinnert, deze
eigenaardigheid ooit bij andere schrijvers te hebben gevonden 11).
Het trekt daarom onze aandacht, wanneer wij hier telkens
zegswijzen aantreffen als ie die v1'ueAte mi, ik vrees (I, 296),
ie die zeggAe u (II, 453), !ti die zalre bi zijn leven setten (IJ,
507), hi die riep (lI, 2731), soe die heeft (I, 518), wi die
hebben tijt ghenouch (I, 297), enz. Evenzoo , wat de spelling
aangaat, treft ons het veelvuldig gebruik van z, in de plaats
van s, voor vloeibare en andere medeklinkers: zlaen, zloueA,'
gezlegen, zlach, zlavine, verzmaet, zniden, zcoenkine enz. Of die
schrijfwijze van den dichter zeI ven afkomstig is, of van den
jongeren afschrijver, laat zich natuurlijk niet beslissen. Doch
het blijkt in elk geval genoegzaam, dat de nieuwgevonden
verzen, ook wat de taal betreft, vrij wat nuttige leering be-
1) Men denke slechts aan het bekende liedje: ".Tan die sloeg LijsJe, En Lijsje die
sloeg .Jan."
2) Taalk. Bijdr. I, 114 vlg. Verg. ook Dr. Kalft', Mul. Epische Fragm., bI. 229.
Ek die ghinc vindt men in Loyhier en MuJaert, aid. bI. 288, vs. 549.
133
vatten ter uitbreiding van onze, wel in de laatste jaren aanzienlijk
vermeerderde en verbeterde, maar toch in menig opzicht
nog zoo gebrekkige kennis.
Ik laat thans de fragmenten in nauwkeurigen afdruk volgen:
het eerste naar het afschrift vau Mone, de overige naar de
oorspronkelijke perkamentbladen , die ik met alle zorgvul~igheid ,
hier en daar met aanwending van een reagens en niet zonder
moeite, heb ontcijferd. Waar de lezing twijfelachtig is, heb ik
dat door cursieve letters aangewezen. Enkele blijkbare fouten
heb ik in den tekst verbeterd, doch altijd de lezing van het
handschrift aan den voet der bladzijde vermeld. Van taalkundige
aanteekeningen heb ik mij in den regel onthouden: mijne
uitgave is voor lezers bestemd, die Mnl. verstaan. Alleen bij de
meer belangrijke woorden, die tot nog toe niet verklaard waren,
heb ik eene korte opheldering gegeven, en op enkele
plaatsen, waar' zelfs een ervaren kenner der oude taal een
oogenb~k in twijfel zou kunnen staan, door eene kleine vingerwijzing
de juiste opvatting gemakkelijk gemaakt. Een drietal
woorden, die eene meer uitgewerkte toelichting vereischten,
te uitgebreid om onder den tekst te worden geplaatst, t. w. scavote,
imbare en zimperlijc, heb ik in eene Bijlage behandeld.
En hiermede geef ik deze bijdrage tot onze middeleeuwsche
letterkunde aan mijne landgenooten over. Ik doe het met den
wensch, dat weldra. nog andere overblijfselen van het gedicht
voor den dag mogen komen. De verspreide bladen van het
jammerlijk uiteengescheurde handschrift moeten toch voor een
gedeelte nog hier of daar verscholen liggen, vermoedelijk in
Noord-Brabant of aangrenzende streken. Mogen zij, die in de
gelegenheid zijn tot nasporingen in oude boekverzamelingen en
archieven, vooral niet verzuimen er naar te zoeken. Wij mogen
niets onbeproefd laten, om van den zoo deerlijk gehavenden
letterschat onzer vaderen te redden wat nog te redden valt.
I.
FRAGMENT UIT ATRECHT.
Fol. 1 a. Ende also wel gheadobeerde
Vant men kume upter eerde.
Also vul was die stede
Met volke van der edelhede,
5 Dat zi cume mochten binnen
Alle ostelrie ghewinnen,
Sine moesten buten weghe zijn 1).
Nu willic der materien mijn
Volghen ende bliven bi
10 Den borchgraven van Couchi.
Als die edel ridder goet
Den dach entie tijt verstoet ,
Dat het naecte den termijn
Dat die feeste zoude sijn,
15 So ne woudi langher tijt
Beiden, maer an den ermijt
Nam hi orlof den vierden dach
Die vor den Tsinxen ghelach,
Dat crone soude draghen
20 Die coninc met zinen hoghen maghen ,
Ende zinen zone ridder maken.
Ri haddem up alle zaken
Beraden metten neve zijn,
Die hem gaf een brievekijn
25 An den coninc Lodewijc,
1) Of het moesten herbergen (hnisvestingen) zijn op afgelegen plaatsen.
135
Twelke den ridder rije
Dede harde grote stade.
Die borchgrave bi vorzienen rade
Dede al zine wapine
30 Ane onder eene zlavine,
Die goet waren ende gave.
Gheene beter droueh hertoge no grave,
Noch daer toe also goet een zwert.
Ri was oee also wel ghepeert J)
35 Als eenieh heere diemen vant.
Lueaen zijn neve, die seriant,
Radde zine male wel bewaert
Aldaer up zijn zomerpaert,
Daer hi selve up was gheseten.
40 Sijn derde paert woudi vergeten,
Want hi peinsde om tprofijt
Dat ostelrien quaden tijt
Soude 2) wesen te Parijs;
Ende in den clooster te Sente 3) Denijs
45 So hadde Lueaen eenen broeder,
Die van den wine was behoeder.
Moehti niet bet, hi dede verstaen
Doe zinen meester Lucaen,
Si zouden daer herbergen wale.
50 Doe namen zi met seoender tale
Orlof an den goeden ermijt,
Fol. 1 b. Diese heeft ghebenedijt
Metter hant alle bede
Ende Gode bevolen mede,
55 Ende daer met zijn si gheseeiden:
God die neemsi in ziere gheleiden!
Si zullens hebben wel· te doene.
1) Van zulk een goed paard voorzien. Verg. 1I, 2406: karde wel gltepaert.
2) Bij Mone: Souden.
3) Het Hs. heeft, bij verkorting, S.
136
Het en was nye ridder also coene,
Haddi bestaen dat hi bestont ,
60 Hi ne had de in der herten gron
Sorghe gheadt ende vaer,
Hoe dat hi zoude van daer
Hebben gheraect, daar hijs began,
Ende in der eren bleven dan,
65 Der ghelijc dat hi dede,
So ghi zult horen die waerhede.
Beide reden zi te samen,
Na dien dat zi orlof namen I
Te Famweele 1) in die stede;
70 Want eooplieden alle bede
Hieten zi waer zi quamen.
Si veranderden hare namen
Onder hem beiden in secreit
Bi groter behendieheit.
75 Hine leefde oee niet, gheloves mi,
Die den borehgraven van Couchi
Ghekent hadde int openbaer,
Diene over drie der jaer
Hadde ghekent of over viere,
80 So was hi an zine maniere
Verkeert ende an zine ghedane,
Hine hadder al zijn meerken 2) ane
Gheleit an wezen ende an sprake
Met goeder moete ende met ghemake
85 Ende oee bi seereter dine.
Hi scheen die seoenste jongeline
Wesen van der werelt al,
Eer hi quam int ongheval
Dat hi van zinen lieve sciet
1) In M one 's . afschrift staat hier en in 't verTolg altijd FauilOcele.
2) Bij Mone: meerk ï anc. Zeker is meerken, opletten, bedoeld: al fijn meerken,
al zijne oplettendheid. Verg. vs. 30~.
137
90 Ende dat hi int zwaer verdriet
In den woude lach drie jaer.
An zinen baert haddi noyt haer I
Die hem lanc was worden doe.
Te Famweele quamen si toe
95 Over cooplieden ghevaren I
Daer si wel ontfanghen waren
In eene scone ostfllrie.
Des avonts so vraeehden zie
Wie dat here was van der stede,
100 Dies men hem die wareit zede,
Ende dat die vrouwe was der ghelike
Des eoninx niehte van V rankerike,
Fol. Ic. Die beste entie seoenste mede
Die men wiste in kerstinede.
105 Doe so vraeehde Luue aldaer,
Of daer eenieh eonstenaer
Ware die eonste nieuwen zane,
Si zoudens hem weten dane
Ende ghevens hem oee miede.
110 Si hadden ghehoort nieuwe liede
Van rovers die lagen in den wouden,
Dat zi gheerne horen zouden.
Cume hadde Lueaen twoort
Van dien zange gebrocht vort,
115 Men hietene zwijghen daer,
Want niemen so eoene ne waer
Dies vermaende in die stede,
Het ne soudem lijf of lede
Costen van der vrouwen goet,
120 Op dat soe worde der zaken vroet j
Want daer men dat liet van
Maecte was die beste man,
Die wile hi woende in die stede,
Die noyt wapine an dede,
138
125 Ende oee ghemint also zeere
Metter vrouwen ende metten heere
Ende, metter ghemeender stat,
80 dat niemen moehte om dat
Quaet van hem horen spreken,
130 Men zout an zijn leven wreken.
Lueaen zeide: »Beleht hu niet,
Wi ne weter 1) of gheen bediet,
Want wi zijn vremde eooplieden,
Ende gheerne horen wi bedieden,
135 Dat rovers ende mordenaren
In haren tiden qualije varen,
Dor die vrese die si ons doen
Dicken zonder occissoen".
Daer met lieten si die tale.
140 Luuc die vraechde te dien male,
Als die behendich was ende wijs,
Of zi niet te Parijs,
Here of vrouwe, zoude wesen.
Men andworde hem na dezen:
145 Ja si zeker alle bede,
Want hute camere huter stede
Voren ghevaren was 11).
Dje borehgrave verblijdde om das
80 zeere dat hi verscoot,
150 Al hadt ghezijn van coude groot,
1) Bij Mone: weten.
2) De graaf en gravin van Famweel vertrokken eerst den volgenden morgen nalLf
Parijs: zie vs. 229-235. Zij waren dus nu nog niet vertrokken. Dat z\i hute camere
waren gegaan, zegt in allen gevalIe niets: huter stede ware genoeg. Doch het
adv. Voren wijst er op, dat hier sprake is 'l"an een ander persoon, die de hooge personages
vooruitreisde. Men zal moeten lezen:
Want haer camerare huter stede
Voren ghevaren was .
• Ja", zeide men, .zij gaan zeker naar het feest te Parijs, want hun kamerheer is
reeds vooruitgereisd" .
139
Ende vervinc al zijn ghebluuc 1) ,
Ende metten worde zeidi tLu'UC
Of der ghelijc of hijt der coude ')
FoI. 1 d. Dede, dat niemen. merken soude.
1Ii5 Daer so spraken zi menich woort
Binnen der maeltijt rechte voort,
Beede van desen ende van dien.
Blide was, gheloves mien,
Die borchgrave van Qouchi,
160 Dat die edele vrouwe vri
Sijns hadde vergheten niet I
Ende haer leet was zijn verdriet I
Ende dat die vrouwe faitijs
Soude wesen te Parijs.
165 Dies so verblijdde hi zere· in dien.
Hi hoopte dat hise zien
Noch zoude vor zine doot I
Ende dat soe die wareit bloot
Noch weten zoude algader ,
170 Hoe datse die verrader
Valschelike hadden beloghen,
Daer bi dat zi noch bedroghen
Wesen zouden I mochte hise scouwen I
Ende van der valscher ontrouwen I
175 Die hem zijn oem hadde ghedaen:
1) D. i. En herstelde - herstelde zich VBn - zijne verlegenheid. GehlullC, hier
voor het eerst aan 't licht komende, is zooveel als verlegenkeid, verwarring. Verg.
het adj. gehlu, verlegen, in de war, ontsteld (Verdam II, 976); mM. oliJe, lJliuc,
hliJg in denzelfden zin, óliJge, verlegen zijn (Benecke I, 214 vlg.); Zweedsch hlyg,
schuchter, lJlygas, zich schamen, hlggd, schaamte, hlggket, verlegenheid; Zwitsersch
Mug, vreesachtig, ólügen, plüketl, vreezen , schrikken, beven, lJlugkeit, olugsamkeit
(Stalder I, 187 vlg.). P'ervaen is hier zooveel als kerstellen, ziek kervatten van
iets, er flan hekomen , hd. sick erkolen. Als onz. ww., voor ziek kerstellen, nieuwe
kracht hekomen , leest men het bij Ruusbroec II, 155, r. 12, en in de Rumó.
Avondst. bI. 110, vs. 4.
2) Denkelijk te lezen: A 1 der gkelije of kijt do r eoude.
140
Daer of zoudi wrake ontfaen,
Want van al was hi tbeghin.
Vele peinsdi in zinen zin,
Daer hi over tafie sat,
180 Dies men hem vermaende dat,
Waer bi dat hi niet en ate 1).
Ri zeide hi hads 2) ter goeder mate,
Ri woude zijn ter rusten waert.
Doe so was bi ter vaert
185 In eene camer gheleet al daer,
Ende zijn cnape daer naer
Bekende 3) ende betaelde mede
Met wel groter hovesschede,
80 dat mens hem zeide danc.
190 Die nacht waren doe niet lanc:
Ret was int uutgaen van Meye.
Luuc ghinc na zinen greye
Besien ten peerden, ende daer naer
80 ghinc hi te rusten daer
195 Ment hem wijsde, daert was scone.
Tote die zonne an den trone
Lichte, zo sliep Lucaen.
Hine hadde niet bevaen
8ulc ghepeins int herte binnen
200 Ende zl1lken last van minnen
Als die borchgrave goet,
Die zulc ghepeins in den moet
Hadde dat hi lettel ruste.
Alst dach was een lettel 1 uste
Fol. 2 a. 205 Hem te lukene sijn oghen.
Doe zo quam hem een vertoghen
In vormen van vizioene,
1) Bij Mone: at.
2) Bij Mone: hi hade.
3) Denkelijk te lezen Bekende, maakte hunne rekening op, rekende af.
141
Dat hi nden saeh int groene
Die vrouwe van Famweele,
210 Met vrueehden ende met riveele,
Ter steden van Parijs waert.
Daer mede ontspranc hi ter vaert,
Ende hi riep lude: »Lueaen,
Hebdi noch niet ghedaen
215 Den peerden hare orboren ?
Die vrouwe die es lange voren.
Vullije , laet ons riden naer!"
Mettien quam hi them selven daer.
Sine oghen ontdedi ende zaeh
220 Dat het was scone dach.
Niemen ne was hem daer bi.
Die borchgrave van Couchi
Die zo ghinc hem zelven cleeden
Ende wapinen ende ghereeden:
225 Ghewone zo was hi der pine.
Ende Luue, die enape sine,
Radde hem zei ven up ghedaen.
Te zinen peerden es hi ghegaen.
Het was worden seone dach.
230 Die vrouwe dat 1) hi porren zaeh
Doe ute dien easteele
Enten heere van Famweele
Met eenen ghezinde ele zonderlinc,
Al hadt eenen riken conine
235 Ghevolgt, hine dors hem seamen niet.
Sonder te lettene yet
So es al doe Lueaen
Te zinen meester ghegaen,
Dien hi vant al bereit.
240 Al daer heeft bi hem ghezeit
1) B~ Mone: dit.
142
Of hi zoude willen riden,
Want hi hadde ghezien liden
Vrouwen ende heeren uter stat .
.Als die borchgrave dat
246 Hoorde, zeidi: »Lucaen,
Het es harde quaet ghedaen,
Dat ghi hebt zo lange ghelegen.
Wi zouden sijn an die wegen
Emmertoe milen drie."
260 Lucaen zeide: »Meester, mie
Luste te slapene wel.
Onse peerden die zijn snel,
Si zullen corte milen maken,"
Ri wiste lettel van der zaken,
255 Waer omme dat zijn meester zede.
Fol. 2 o. Met wel groter neerensthede
So ghinc wezen 1) Lucaen,
Ende alsi al hadden ghedaen,
~aten si up beide te zamen.
260 .An den weert si orlof namen
Al doe in hovesscher wijs.
Uter poorten van Parijs 2)
So zijn si ghereden daer.
Den zelven wech volchden zi naer,
266 Die de vrouwe was ghereden.
Omtrent twee milen buter steden
Mochten zi voren wesen.
Den borchgraven, so wi lesen,
Was te bet in allen zinne,
270 Dat hi die edele graefnedinne
Wiste voren in den pat.
In hem zelven dochtem dat
I) Denkelijk te lezen torsltn" de paarden opladen.
2) T. w. uit de Parijsclte poort, de poort van Famweel, waardoor men op den
weg naar Parijs kwam.
143
Die roke quam van haer ghewayt,
Dies zijn herte was ghepayt.
275 .Also vullijc hem die heere
Haeste ende reet so zeere,
Dat hi die moude metten winde
Van haer ende van haren gezinde
Stuven zach te hemele waert.
280 Bet an so nopedi zijn paert,
Dat hise achterhaelde naer.
Doe sone wildi daer
Niet vorder riden vortwaert,
Hine wederhilt zijn paert.
285 » Faelt hu yet?" sprac Lucaen.
» W aer omme doedi niet bet angaen
Hu paert, dat wi die vrouwe zien?
Maer ghi hebt een ontsien,
Dat men hu verkennen mach."
290 Die borchgrave upten cnapen zach
Ende hi zeide: » Lucaen,
Het ware onnedelheit ghedaen,
Souden wi als bouven riden
Ende heeren ende vrouwen liden
295 Vor bi binnen haren hande 1).
Ic die vruchte mi der scande,
Ende wi die hebben tijt ghenouch."
Lucaen om die tale louch,
.Als die hem bemoede wel
300 Dat zoet was ende niemen el
Dien hi minde also zeere,
Want met menegen nauwen kere
Haddire meerc an gheleit,
.Als yet van haer was ghezeit,
305 Dat hi veranderde al daer bi.
Maer van den here van Couchi·
1) Uenkelijk te lezen: binnen haren lande, in hun eigen land.
144
Fol. 2 c. Constijt anders niet gheweten,
Dan hire na mochte meten I).
Al zcoenkine na dien tiden
310 80 began hi achter riden,
Altoes die' ogen dare waert.
Doe quam ghereden up een paert
Een page ute Bartaengen lant,
Die welke den affarant J)
315 8inen meester hadde ontreden,
Ende van groter blijtheden
80 zanc hi dat nieuwe liet,
Twelke van den borchgraven hiet,
Hoe hi ghehangen was te Troes,
320 Ende dat met zo luder voes,
Dat die edele vrouwe hoorde,
Die haer in den zin verstoorde
Ende zeide: » Groten ondanc
Moeti hebben die dat zanc
325 Boven den verbode mijn!"
Doe beval die vrouwe fijn,
Dat men al daer zoude vangen
Ende an eenen boem hangen.
Haer ghezinde was tien tiden
330 Daer ghereden an eere ziden.
Die meyere van Famweele der steden
Es daer an den cnecht ghereden,
Ende zeide: » Wie leerde hu dat liet?"
»Lieve heere, of ghijt ghebiet,"
1) Dan bij bij g18smg kon opmaken, kon nagaan. Zie ook 11, 2502, en verg.
gotb. miton, hd. Crme8Se1&.
2) A../farant, ridderpaard (verg. vs. 3U); provo alftran, oud·fr. auferant, au·
ferrant. Ontleend aan Arab. al faras, strijdros, met weglating der s en toevoeging
van den uitgang an, ant, gelijk meermalen bij Oostersche woorden. In de Languc
d'oil werd de r verdubbeld (aufcrra1&t), omdat men het woord in verband bracht
met het adj. ferrant, ijzergrauw, grijs, en het opvatte als benaming der kleur van
het paard. Zie Diez, Etym. 1Vdb. Il, 292 vlg., en vooral Hachet, Glo8s. 36 vlg.
145
335 Sprae die eneeht ende was vervaert:
»Sijns meesters zo es dit paert.
Maer ie die hebt hem ontreden,
Ende ie salt hem zonder beden
Weder ghehenden, laet mi gaen."
340 »Ja ,Ol sprae die meyere, »ghi hebt gedaen.
Om dat ghi hebt dit paert ghestolen,
80 zuldi moeten gaen ter seolen,
Met eere leeder tuwen grave".
Doe zo dede hine beeten ave
345 Ende leedene onder eenen boom.
Van den paerde nam hi den toom,
Daer hine mede hangen dede.
Die borehgrave ende zijn enape bede
Quamer ghereden toe.
350 Die borehgrave vraeehde doe.
Wat die eneeht hadde mesdaen.
Die meyere andworde zaen:
»Hi heeft ghezongen twee liedekine,
Daer hi omme te quaden fine 1)
355 Comen es, also ghi ziet.
Deen dat es tverboden liet
Van den borchgraven van Couehi;
Fol. 2 d. Dat ander sane hi jeghen mi,
Dat hi was een dief der paert.
360 Dies heeft hi zine uu~vaert
Nu an desen boom ghedaen."
Die borehgrave andworde zaen,
Die den meyere kende wel:
»Het doet quaet singen ende maken spel,
365 Daer omme dat men hangen moet.
Het scijnt dat die vrouwe goet
Den borehgrave haette zeere,
1) Bij Mone: &i.ne.
10
146
Dat niemen mach zingen van den here,
Hine moeter omme ghehangen zijn."
370 :t Dat ne doet soe niet anschijn,
Dat hi was van haer ghehaet;
Haer es leet dat men verzmaet
Heeft met alsulker doot,
Want zijn vromicheit was groot
375 Entie doghet entie trouwe,
Die hi dede onzer vrouwe
Ende die haer ghingen an."
Die meyere reet doe van dan
Haestelike ziere veerde
380 Al doe henen metten peerde,
Daer die cnecht up quam ghereden.
Altemale die waerheden
Seidi der vrouwen doe.
Mettien quam ghereden toe
385 Die heere van Famweele
Met spele ende met riveele
Al daer an der vrouwen waghen,
Daer zijt beide anezaghen
Die borchgrave ende Lucaen,
390 Die te mallije andren 1) zeiden saen:'
:t Het es nu te ziene goet,
Dat die vrouwe in den moet
Drouve es, gheloves mi,
Om sborchgraven doot van Couchi,
395 Die buten Zalons in die traelge
Hanghet. " :t Ic prise die faelge,"
Seide die vrome DominicuR.
:tIc die hebt oec liever dus ,"
Seide doe weder Lucaen:
400 :t Wilt der vrouwen riden aan,
1) Bij Mone: art dien.
147
Daer so sit in haren wagen.
Si leven diese gheerne zagen,
Ende niet verre zijn van hier."
Doe zo zeide die ridder fier:
405 »Dat ne staet mi niet te doene.
Het es quaet wesen al te coene,
Daer men wesen heet mesdadich."
»Wat, heerel vrouwen zijn ghenadich ,"
Fol. 3 a. Seide doe weder I..mcaen:
410 »AI heeft zoe desen cnecht verdaen,
Soe ne zoude hu hangen niet,
Al wiste zoe hoe dat ghi hiet:
Ghi hebt doch dor haer ghedaen."
Dus goddeerde 1) Lucaen
415 Jeghen den meester zijn,
So dat bemoedde die ridder fijn,
Dat die .cnecht daer up beende 2),
Datti die scone vrouwe meende
Ende minde, so hi de de.
420 Maer hi ghebaerde te diere stede,
Als oft hijt verstoede niet,
Maer emmer volchde tvrome diet
Also naer als hi mochte.
Dicken was hi int ghellochte
425 Dat hi aldaer zoude jagen
Metten peerde an den wagen
Ende groeten tscone wijf.
Doe quam hem een vaer int lijf,
1) Goddeeren, schertsen, boerten, zich verlustigen met aardigheden te zeggen.
Oud-Fr. gaudir (La Curne de Ste Pal. VI, 379); eng. to gaud; van lat. gaudere.
Het woord komt bij ons nog in de 16de en 17de eeuw voor, in de beide vormen
goddeeren en gaudeeren. Zie Oudemans, WdlJ. op Bredero, bI. 120.
2) Daar lIjJottend op doelde. Over benen, eigenlijk op een beent.fe of vogeliluitje
blazen, figuurlijk genomen voor spotten, schimpen, of als bedr. ww. voor bespotten,
verschalken enz., zie Verdam, Mnl. Wdb. I, 885, en De Jager in Taalgids, lIl,
269-279.
148
Dat hi den breidel weder helt.
480 Seere so was hi ontstelt
Al daer van gherechter minne.
Als een die es cranc van zinne
Baerdi jeghen hem zelven daer.
Luuc, die daer hoorde naer,
435 Radder in ghenouchte groot,
Want die wareit vernam hi bloot,
Dat zoe die ghene' ter waerhede
Was diene zuchten dede
Ende caermen nacht ende dach,
440 Ende daer al zijn troost an lach,
Sine doot ende sine ghesonde,
Die noyt niemen van zinen monde
Gheweten conde no verstaen.
Onsen Heere bat Lucaen,
445 Dat hijs loen moete ghewinnen,
Als diene 1) hadde in groter minnen.
Ic weet, die heere van Couchi
Volchde naer die vrouwe vri
Al toter hogher noene.
450 Doe hilt die vrouwe stille int groene
Metten wagene daer soe in zat,
Entie redene was om dat
Si eenen heigher up eenen pit
Saghen, enten valke 2) wit
455 Deder werpen na die vrouwe,
Die haer zende up rechte trouwe
Die borchgrave van Couchi,
Want hine wan, die ridder vri,
Te Couchi in den tornoy,
Pol. 3 i. 460 Daer ute dat tgrote vernoy
Van den borchgrave sproot.
1) Bij Mone: dine.
2) Bij Mone: walke.
149
Die valke van duechden ~oot
Die so zach den heygher nsen,
Dien hi na ziere natuere bewisen
465 Edelike boven clam,
Ende staken so dat hi quam
Ghevallen vor der vrouwen wagen.
Si prijsden alle diene zagen
Den werden goeden valke wit,
470 Ende die vrou we zeide dit:
»God hoede die ziele van den heere
Van den viant Lucifeere,
Die mi gaf den valke goet!"
Die borchgrave dat woort verstoet,
475 Die doe biden wagen leet.
»A.men!" seide hi ghereet,
Ende groete die vrouwe mede,
Maer nalincs hi uten gherede
Viel van verdarentheit 1),
480 Daer hi die vrouwe wael ghemeit
Metten groetene sprac an,
Die lettel upten goeden man
A.chte te diere tijt,
Dor dat hi ztac 2) in zelc abijt.
485 Kennesse 3) soe gheene drouch
An den ridder, die welke slouch
8ijn peert doe metten sporen
1) rerdarentheit, ontsteltenis, ontroering, bedwelming. Kiliaan> H Perdaerentkeyd,
stupor; r erdaeren , stupefacere, attonitum reddere, et Obstupere, stupefieri." Zoo
in het Leven v. Jez. c. 30: • Dit seide hi in ere verdarntkeit van herten"; c. 234:
• Ende alse die vrowen Jit hoerden ende vernamen, so worden si verdarnt ende versagt.
Ende aldaer si stonden in dire verdarntheit," enz.; c. 240: .So sere wonderde
hen, ende so sere worden si verdarnt van blischapen." Nog heden in Vlaanderen
verdarcn en verdariën, verbazen, verbouwereeren. Zie Schuermans 781, De Bo
1256, en verg. Dr. Franck, Etym. Wdb. op Bedaren.
2) Bij Mone: zac. Doch ongetwijfeld is stac bedoeld, dat, naar de eigenaardige
spelling van onze fragmenten, ook ztac kon luiden.
3) Bij Mone: Rennc8Ic.
150
Ende reet die vrouwe 1) voren,
Die zijns zlouch cleine gade.
490 Maer hi die was tenden rade
Worden in dat claer anschijn,
Doch so was die herte zijn
Gherust in dat edel beelde,
Die welke uut ghenouchten speelde
495 Scaec in den zelven tiden.
Met zinen cnape reet hi beziden
Ende zeide: »Lucaen, saechdi dit,
Hoe varinc dat die valke wit
Den heygher hadde S) onder voet?"
500 »Het es zeker een voghel goet,"
Seide weder doe Lucaen,
»Ende die vrouwe wel ghedaen
Bat 3) over die ziele van den heere,
Diene haer gaf te harer eere,
505 Ende ghi waert die coster doe.
Mi es te moede of zoe,
Die ziele, noch steect int gruus 4)."
Doe so zeide Dominicuus:
»Lul.lc, daer an zegdi waer.
510 Ic gaffen der vrouwen maer
1) Bij Mone: VroUWC1t.
2) Bij Mone: hadder.
3) Bij Mone: Wat.
4) Of de ziel nog in haar stoffelijk omhulsel huist, t. w. of. de persoon nog leeft.
Gruis is in Vlaanderen de benaming der graanpellen , die bij het malen als zemelen
van het graan worden afgescheiden (Schuermans 168, De Bo 392). Het graan steect
noch int gru!l8, is dus: het zit nog in zijn hulsel. Maar wanneer het door den
zaaier in den schoot der aarde geworpen is, breekt het uit zijn hulsel, en komt dan
eerst tot ontwikkeling en wasdom. Zoo ook de mensch, wiens ziel het stoffelijk omhulsel
verlaat, wanneer hij sterft en begraven wordt. De vergelijking van den mensch
met een graankorrel, in deze toepassing. is zeer eigenaardig. Het beeld was trouwens
aan den Bijbel ontleend, t. w. aan .Joh. 12. 24. en 1 Cor. 15, 36 vlg. Werd
misschien eertijds een van deze teksten bij 'lijkdiensten gelezen of gezongen, dan zou
het gezegde van den spotachtigen Lucaen werkelijk recht geestig zijn.
151
Fol. 3 c. In den tornoy van Couchi:
Aldaer so ghebuerdi mi
In den tornoy als een danc.
Het es zeder leden -lane,
515 Dat ie voghel nochte vrouwe
Niet en zach in goeder trouwe,
Da.n nu upten dach van heden.
Soe die heeft in weerdicheden
Noch den voghel, dinke mi,"
520 Ende metten zelven so liet hi
Hem een zuchten daer ontgaen.
Daer up andworde Lucaen:
»Laet varen zuchten ende wenen
Ende caermen ende stenen.
525 Ghi hebbet lange ghenouch ghehayt 1)
Vor haer, here, nu zijts ghepayt.
Dat zo dinct mi wel ghedaen,
Want heden hebbic wel verstaen,
Dat soe hu mint die ghi niet haet.
530 Noyt ne wistic uwen staet
Dan nu upten dach van heden,
Dies ie ben bet te vreden
Dan ie tote noch hebbe ghezijn.
Ic hebbe oec dor hu carijn
535 Harde vele doghens leden.
Bijt te rusten ende te vreden.
Uwen noot suldi verwinnen
Ende oec hebben loen van minnen,
Ende dat wel in corter tijt,
540 Op dat ghi bout ende coene sijt."
----
1) Hagen, hier met vor verbonden, gewoonlijk met naer (na). Hagen naer iet.
er naar haken, verlangen. Verg. Oudvl. Lied en Ged., bI. 430, vs. 110: .Mijnhope
el nieuwer naer en hait ," verlangt nergens anders naar; en Eerste bliscap v. M.
(bij Moltzer, Mnl. Dram. P.), bI. 343, vs. 343: • Wel hem diet volcht ende na
mi hayt", naar mij verlangt. Twee latere voorbeelden (uit het Con8tth. Juw. van
1607, en uit den Handel der .A.m.) vindt men aangehaald bij Oudemans, lIl, 5.
152
Menich troestelijc scoene woort
Brochte Lucaen al daer voort
Om te payene zin en heere,
Die so vele trooste noyt eere
545 Van gheenen mensche ghecreech,
Sonder van hare. Stille hi zweech
Al daer hi reet in der prayerien.
Hine wilde loechenen noch te lyen:
Haddi gheloechent I), hi hadde ghelogen,
550 Ende dat lyen hadden so bedrogen,
Dat hiere niet woude comen aen.
Doch verstoet wel Lucaen
Wat dat van den dinghen was.
Aldus reden si dor tgras,
555 Sprekende in menegher wijs,
Tusschen daer ende Parijs,
Twelke was twee dachvaerde.
Als nu was hi metten paerde
Voren, bachten, nu besiden
560 Van der vrouwen tallen tiden;
Ende waer soe lette ofte bede
Fa!. 3 d. Dede, daer toe lette hi mede,
Al had di van haren meisnieden
Ghesijn; maer over cooplieden
565 Voeren si in diere wijs.
Dus volgheden si tote Parijs
Ende tote die edele graefnedinne
Was te harer herberghen inne.
Doe al te eerst 2) hi van haer sciet,
570 Maer zi ne conden vinden niet
Herberghe binnen al Parijs,
Si ne moesten te Sente 3) Denijs
1) Bij Mone: gheloechet.
2) Denkelijk te lezen: Doe alreerst.
3) Hs. S., als boven.
153
Al doe in den cloester ri den.
Daer vant Luüc ten zelven tiden
575 Binnen den broeder zijn,
Die achterwaerde daer den 1) wijn.
Daer so was Lucaen
Van sinen broeder wel ontfaen,
Ende daer toe zijn meester mede.
580 Hi ne hadde gheene waerhede
Van hem ghehoort in vijf jaren,
Waer dat hi was bevaren,
Ende hiltene over doot.
Eere ende weerde groot
585 Hevet hi hem beiden daer
Ghedaen, ende eene camere vorbaer
80 dedi hem hebben doe,
Ende al dat daer hoorde toe,
Ende oec stal te haren paerden.
590 Het was een coopman van waerden
Bijn meester, zeide Lucaen,
Die welke hem hadde ghedaen
Doghet ende eere groot
Ende ghelost van der doot,
595 Ende hi hadden 2) langhe ghedient.
Die goede monec was doe zijn vrient
Ende dancte hem van sbroeders weghen.
Haddi wel ghekent den deghen,
Hi haddem eeren meer ghedaen,
600 Maer doch was hi wel ontfaen
Naer dat het gescepen stoet.
Blide was in zinen moet
Die edel borchgrave rike,
Dat hi daer was zo heimelike,
605 Want het hiesch zijn up zet.
1) Bij Mone: de.
2) Bij M.one: kadde.
154
Si ondervraechden al te met
Van der feesten van Parijs,
Ende van den heeren wijs
Die ter feesten waren comen,
610 Daer toe dat heeft ghenomen
Die borchgrave goeden goom.
Ri verstoet wel dat zijn oom
Fo!. 4 a. Een drussate was te hove,
Ende van den meesten love.
615 Ri was een out costumier
Ende een edel princhier,
Die vele had de metten brande
Ghedaen uptie Gods viande.
Al was hi licht van ziere spraken,
620 Niemen es in allen zaken
V ulmaect danne God alleene.
Die borchgrave, van heden reene,
Die was blide in zinen moet,
Als hi die waerheit verstoet ,
625 Dat zijn oem was aldaer,
Want hi meende 1) int openbaer
Te beroepene in een crijt,
Als het poynt ware ende tijt.
Niet woudi hem openbaren.
630 Wel te ghemake dat zi waren,
Beide meester ende cnape,
Al daer metten ~oeden pape.
Van gheere dinc waerzi vergeten,
Wat men drinken ofte eten
635 Mochte na goeder betamen,
Twelke zi in weerden namen.
Na maeltijt zi te rusten traken
Ende ordineerden hare zaken
1) I.ees m8enden. meende hem.
155
Heimelijc naer haer ghevouch 1) ,
640 Ende des morghens vrouch
Sijn zi beide upghestaen ..
Die borchgrave heeft anghedaen
Naest zinen live eens draken vel,
Gherijet 2), dat hem harde wel
645 Stoet, het hadde groot virtuut.
Qualijc mochte men hem die huut
Quetsen, diet anedrouch;
Venijn ende hitte het oec verzlouch
Ende moetheit ende zweet.
650 Ret plach te draghene als hi street
Die eerste tover der wostine,
Die die tente zidine
Maecte met ziere fayerien 3).
Nu zo hadt in ziere baelgien
655 Die borchgrave van Couchi,
Diet minde, gheloves mi,
Vor gout ende 'vor groten scat.
Ri hads menichwaerf te bat
Ghehadt binnen den felIen woude.
660 Daer over dat die ridder boude
Dede sinen halsberch goet,
Daer dore dat hi noyt zijn bloet
Sach, als hine anedrouch,
Fol. 4 6. Wat men up hem stac ende slouch:
1) Bij Mone: gltenouclt.
2) GluJrijet zou kunnen beteekenen gustreept , fr. rag;. In dat geval zou achter
vel géen komma moeten staan. Doch in dien zin is het woord niet gewoon. Ik vat
het dus liever op als het zwakke verl. deelw. van rijen., rien, rijgen (hd. reilten),
en dus in de beteekenis van geregen. Als zoodanig leest men glIeriede aeoen, geregen
schoenen, in de var. op Rose, vs. 12437, waar het tekst-hs. gerc(ge)ne heeft, en an
die glavge gerijt, aan de speer geregen, in het fragm. van Doon de .Magence, bij
Dr. Kalff, Mnl. Epiaclle Fragm., bI. 178, vs. 322. De bedoeling is dan, dat hij op
't bloote lijf een drakenvel aandeed, dat hij met een rijgsnoer bevestigde.
3) Toovenarij, tooverkunst. fr. féerie. ofr. faerie en faierie. Verg. feye. fee,
toovenares, bij Verdam, Mnl. Wdb. Il, 788.
156
665 Omme dat minde hine zeere.
Boven den halsberghe dede die heere
Een tornikeel l ) van kele stijf,
Wel ghebonden in zijn lijf,
Met eenen cruce zelverijn ,
670 Daer in drie scavoten 2) Iyn
Van goude, daer hise mede brac.
Die edel ridder sonder lac,
Die noyt in stride was vervaert,
Gorde an ziere siden een zwaert,
675 Twelke was ghetempert wale
Ende fijn van goeden staie.
Eenen widen tabbaert')
Toten voeten nederwaert
Heef ti boven anghedaen.:
680 Der ghelike dede Lucaen,
Maer hi ne was ghewapent niet.
Messe hoorde tvrome diet
In den clooster te Sente 4) Denijs.
Doe so woudi tote Parijs
685 Gaen over zine voet,
Dat niet verre van dannen stoet.
Dit was upten Tsinxendach,
Dat men den edelen conine sach
Crone draghen ende houden hof,
690 Om te meersene zinen lof,
Ende om datti den zone zijn
Woude ridders ordijn
Uptien dach doen nemen an.
Ic wane so menich edel man
695 In menegen jaren was int stede,
1) Bij Mone: tormkeel.
2) Zie de Bijlage, nO. I.
3) Bij Mone: raOhaert.
4) Hs. 8., als boven.
157
Noch so meneghe vrouwe mede.
Die coninc was wel ghemint
Ende Karel, zijn scone kint,
Beide met cleinen ende met groten.
700 Daer waren alle zine ghenoten
Van V rankerike binnen der stede
Ende van den keyserike mede,
Dat scone was te ziene an.
Ghelijc een en coopman
705 80 quam die borchgrave int stede
Ende daer toe zijn cnape mede,
Omme dat zi te bet mids dien
Die feeste zouden wel bezien
Ende die vrouwen entie heeren.
710 Cume consten zi hem bekeeren
Uptie straten, daer zi ghingen,
Sine moesten dore dringen:
So vele volcs was al daer.
Te hove ghingen Ri daer naer.
Fol. 4 c. 715 Open so stoeden al die doren:
Na des hoves toe behoren
Ende na des daghes hoecheit
Was thof niemen wederzeit,
Was hi cleene ofte groot.
720 80 ne was spise, wijn no broot,
Hoy nochte voeder coren:
Die coninc die gaft al te voren
Also langhe als duurde thof,
Dies men hem eere sprac ende lof
725 Verre ende wide in menich lant.
Alse die heeren soffisant
Ghingen te hove uut ende in,
Daer toe gaf hi zinen zin
Die borchgrave, wie zi waren;
730 Ende als hi die hoghe baren
158
Niet ne kende, zo heeft Lucaen
Also vele daer toe ghedaen,
Dat hi wiste wie zi waren.
Wel onthilti 1) die edele baren,
735 Want het stoet hem wel te doene.
Den hertoge ter Borgenjoene
Sach men daer van stat 2) groot.
Amelieur ende Menifroot
G hingen beide bi hem daer,
740 Als twee heeren vorbaer,
Moy ende stout in haer ghebaren;
Maer hine kende die mordenaren
Al daer niet in haer abijt,
Maer hi ondervant te diere tijt,
745 Lucaen, wie zi beide waren,
Want hi kende an zijn gebaren
Amelieure harde wale:
Hi hadden te meneghen male
Beide ghesproken ende ghesien,
750 Ende volghedem so verre na dien
Bi suptijlheden groot,
Dat hi hoorde Menifroot
Reeten die bi hem ghinc,
Entie waerhede van der dinc
755 Reef ti den borchgrave geseit.
Al die heeren wael ghemeit
Hebben si meest oversien.
Men ghinc reeden cort na dien
Seere ten etene waert,
760 Want die coniuc wide vermaert
Ende zine heeren al te male
Vonden in die hoghe zale
Eten int openbaer.
1) Bij Mone: onthiltc.
2) Voor atat denkelijk te lezen atal, gestalte.
159
Dies waren die stagen daer
765 Ghemaeet an die taffen diere,
Fol. 4. d. Daer binnen 1) dat die princhiere
Entie vrouwen zitten souden ,
Na dat zi waren ghehouden
Van hoeeheden ende van .eeren.
770 Doe zaeh men die grote heeren
Uter capellen al te male
Comen in die hoghe zale
Bi den eonine Lodewije,
Ende tussehen tween 2) eoninghen rije
775 Quam die jonehere wel ghedaen,
Karel die Oaluwe, ghegaen,
Die also lane was alfl die vader.
Der prinehen kinder al te gader
Quamen daer met hopen bi,
780 Want alle gader wouden zi
Ridders met Kaerle wesen.
In ouden jeesten dat wi les en ,
Dat niemen ridder wesen moehte,
Vor dat hi ter wapinen dochte ,
785 Ende hi hadde des ridders slaeh,
.................. . 3)
I) Bij Mone: lJinne.
2) Het Hs. heeft: IJ.
3) Blijkens het rijm ontbreekt hier een vers. Ik kan daarbij eene gissing niet onderdrukken.
Het is opmerkelijk. dat het laatste vers van deze kolom (vs. 817) op
vs. 785 rijmt en uitnemend in den zin zou passen. Niemand kon ridder zijn voordat
hij den ridderslag had ontvangen. hoeveel er ook aan gelegen mocht zijn, d. i. hoeveel
belang hij er ook bij hebben mocht. Wat de zin van vs. 817 dáár ter plaatse
zou zijn, laat zich niet bepalen, omdat het vervolg ontbreekt; maar het is niet te
ontkennen. dat het er na vs. 816 wel wat verdacht uitziet. Men zou niet licht
kunnen zeggen, wat er volgen moest. Heeft misschien de afschrijver, bemerkende
dat hij vs. 786 had overgeslagen, dat vers (zooals men wel meer deed) onder Ran
de kolom geschreven met een verwijzingsteeken naar de plaats, waar het behoorde
te staan P En heeft misschien Mone dat verwijzingsteeken niet opgemerkt, zoodat in
zijn afschrift het vers bleef staan, waar het zich in 't Hs. bevond P Alleen de vergelijking
van het oorspronkelijke perkamentblad zou dit kunnen uitmaken. Doch dat
is, helaas I zoekgeraakt.
160
Nu zijn zi ridders zonder zlaen,
Princhen kinder , also zaen
Alsi ter werelt zijn gheboren:
790 Die ordinen bringen zi met hem voren!
Dus es hole veredelt zeere!
Lodewijc, die grote heere,
Dede eenen pellel spreiden daer,
Die van goude blicte claer,
795 Ende daer up wapenen zinen sone,
Dien hi in den hals na tgone
Slouch, als hi was bereit,
Ende hevet hem gheseit
Die poynte die daer hoorden an,
80n Ende hieten wezen go et man.
Preus was die jonghe heere,
Die den vader dancte zeere
Ende daer toe den andren heeren,
Diene holpen adobeeren.
806 Cortelike waren ghinder
Vele der groter heeren kinder
Na Kaerle ridder ghedaen.
Hogher ordine men daer ontfaen
Meneghen zimplen ridder zach.
810 Also menich ridders slach
Was daer ghegeven in vele jaren,
Dies men vroylijc daer ghebaren
Sach in die hoghe zale.
Die borchgrave zaecht al te male
816 Van beghinne toten endt,
Dat hi van niemen was bekendt.
Hoe vele datter ane ghelach
Il.
FRAGMENTEN UIT HEES WIJK.
EERSTE FRAGMENT.
Fol. LXXXIII a. Woudi niet gram daer omme zijn,
Dat ie gheerne zoude elaghen
Ende in biechten u ghewaghen,
Als die bem u vleeseh ende u bloet.
5 Ende wistic eneghe dinc dan goet,
Die u te nosen mochte comen,
Te scanden of te onvromen ,
Heeldic die, so warie quaet."
Florant 9prac: »Eduwaert, nu 90 laet
10 Horen, wat heb di vor hande,
Daer mi scade ende scande
Of comen mochte? Het ware goet
Dat te tiden ware verhoet;
Ende dat ies hem nu ende echt
15 Dane wiste ware recht,
Die mi dat til voren brochte
Dat ie dat beletten moehte,
Sout ghevallen of gheseien.
Ic bidde u, berechtes mien."
2 » N emet dan wel, lieve heere:
Het deert miere herten zeere,
Dat ie metten oghen zie,
Dat so grotè eompangie
Hevet die heere van Couchi
25 Met miere vrouwen, want also vri
Ne zach ie nye wijf no man.
11
162
Na dat ic ghemerken can
Ende ie meniehwaerven zie,
80 es het amijs ende amye,
30 Of mi ne bedrieeht mijn waen.
Ic zie uwes cleine gade slaen
Miere vrouwen Beatrijs ,
Ende ic ben te voren wijs
Dat ter feesten van Couchi
35 Was ghequetst dhertoge vri
Van zinen neve om haren wille j
Ende dat zi in ghescille
Eerst qua men om een verwijt,
Ende dat hi in een crijt
40 Den oem beriep, dat was om hare.
Ende daer so had de ander mare
Of ghecomen cortelijc,
Ne waer die coninc Lodewijc,
Dat mi te zegghen es te groot.
45 Maer al soudic bliven doot,
Ic moet quiten mine trouwe.
Men soude den grave entie vrouwe
Eene ure niet versceden zien
Bin alden daghe, gheloves mien j
50 Ende als hi es uter steden,
(een vers weggesneden).
Fol. LXXXIII b. Vor hire weder binnen h ...
Si connent wel zegghen daer 1)
8ijn die lieden al ghemeene.
55 Heere mijn, hets u te cleene
Dat ghijt hebt ghedoocht 80 lange.
Het schijnt dat hi bi bedwange
U die vrouwe ontfortsen zal,
80 die lieden over al
1) Dit vers was moeilijk te ontcijferen. Ue lezing is niet zeker
163
60 Wel connen zegghen ende borderen
Ende daer mede maken seeren."
Om die redene entie woon,
Iije de nideghe broehte voort,
Wart Florant, die oude heere,
65 Beseaemt boven maten zere,
Ende sloueh zijn hovet neder,
Peinsende voort ende weder.
Al die tale hi wel verstoet ,
Die hi vaste int herte loet.
70 Het was hem te hoorne zware,
Dat hi in zine oude jare
Van haer zoude moeten hebben blame,
Dien hi minde als zijn liehame.
Als zine ziele, als zijn lijf.
75 Waert also dat men zijn wijf
Ontminde, hi ware hem liever doot.
Ende men soude hem tyen bloot
Dat het zine outheit dade,
Joide die vrouwe buten pade,
80 Of dat daer of liepe mare;
Want hi kende wel dat ware,
Dat zi met andren waren vry
Ende met ele andren gheerne bi
Waren vroueh ende spade,
85 Maer hi ne deder zine scade
N oynt te eenighen tiden inne,
Dat daer eeneghe lose minne
Ofte fraude in moehte wesen.
Si waren beide so ghepresen
90 In allen dueehdéliken love,
Ende daer toe in eIken hove,
Dat zi niet zouden in enegher blamen
Willen hare goede namen
V ..... en ofte bringhen.
164
95 Nemmermeer haddi in dien dinghen
Eenich men..... ghemaect,
Of hem beiden oynt ghelaect,
Ne hadde ghedaen ...... .
Die ..... , valsche Eduwaert
100 Ute nide ende ute ..•...
Dat zine .•............
(een vers weggesneden).
Fol. LXXXIII c. Dat hi emmer woudewreken.
Penseus wart die grave Florant
L05 Om die worde vanden tyrant.
Liever haddi hem ghezweghen;
Want als een man heeft ghecreghen
Druc inder herten binnen,
Qualic can hine uut ghewinnen,
110 Want altoos leit hl ende cnaghet J
Ende als daer nijt toe draghet
Bi rade vanden viant,
80 wast der herten eenen bant,
Die men qualije ean ontcnopen,
ll5 Als tstree so vaste wert toe ghelopen
Metten over felIen nide,
Die welke die vermalendide
Viant eerst ter werelt broehte
Ende oee also vaste enoehte,
120 Dat men niet ontenopen can.
Florant, die over rike man,
Die liet in zijn herte groyen
Dat rijs van twifele ende bloyen
Van een erudekijn, heet nijt,
125 Daer mede dat die weereIt wijt
Es ghevoet harde zeere:
Dies moete ontfaermen onsen Heere
Ende ziere liever moeder Marien!
Die heere dorste niet antyen
165
1ao Ziere vrouwen eeneghe dinc,
Wan t Lodewijc, die coninc,
Die so was haer naeste bloet,
Ende die edele grave goet
Badde so vele dor hem ghedaen,
135 Ghelijc dat ghi hebt versta en ,
Dat hijt hem niet dorste openbaren.
Ende brochti die vrouwe in maren
Met felIen worden enegherande,
Dat ware hem ewelike scande;
140 Of dat hi den evelen moet
Ghewonne vanden grave goet,
Dat zo ware hem alte zwaer,
So dat bi bilt zijn gbebaer
Simpelre dan hi te voren de de
145 Jegben bern beiden telker stede.
Quaet so badde Eduwaert
Gbedaen au die dacbvaert
Vander valscher lozer sprake.
Altoes gheloefdi up die sake
150 Van hem beiden grave Florant,
Ende hi merde tconvenant
Dicken van hem beiden daer,
(een vers weggesneden).
Fol. LXXXIII d. Dat zi so dicken waren tsamen.
155 Alsi hem te ghemoete quamen ,
So scuwedi hem beiden den pat
Onweerdeliken, ende dat
En haddi noyt ghedaen te voren.
Ende den ridder wel gheboren
16U Plaeh hi spade ende tylike
Te groetene wel hovesscbelike
Met eenen lachenden ansehine:
Nu groetine met eenre grine
Ende die treek ende ende zaen
166
165 Was hi verkeert ende tegaen.
Ende ziere vrouwen mede
Bi een ander wesen dede
Dan hi plach daer te voren,
Dat die vrouwe wel gheboren
170 Meercte entie grave gheeert,
Dat zijn wesen was verkeert;
Maer so zuyer was haer minne,
Dat ziere beide ne wouden inne
Gheene wallkelinge laten comen
175 Van ghepeinse of daer in dromen,
Dat daer yemen quaet in helt,
Ende bleven alto es verzelt,
Beide vrouch ende spade,
In goeder minnen; maer zine scade
180 Deder inne die grave Florant
Bi rade vanden viant
Ende vanden valschen Eduwaert,
Dat hi emmer altoes grenjaert
Gremmende bleef als een hont.
18b Ri hadt hem laten M. pont
Oosten van roden goude,
Ende hi hadde onder moude
Ghezijn die heere van Couchi,
Dien hi also gheerne bi
190 Plach te zine daer te voren.
Die minne die was al verloren,
Die hi an hem hadde gheleit.
Die doghet entie hovescheit,
Die hi hem dede, wart vergheten.
195 Daer so hadde een worm ghebeten
Diepe in ziere rosen blat,
80 dat nemmermeer dat gat
Conde heelen noch ghenezen.
Ende als hi in eenegher rezen
167
200 Ghevaren was die heere van Couchi,
Weder het verre was of bi,
80 was blider zijn ghebaren
Vele om zijn wech varen
(een ver8 wegge8neden).
Fol. LXXX I III a. 205 Baddi gheenen orl.of ghenomen,
Die grave, an hem daer te voren,
Ri hads rouwe ende toren
Ghehadt in zijn herte groot:
N u en was dies gheenen noot.
210 Ri dede hem an eenre ziden,
Wanneer dat hi zoude ridan,
8ijns orlofs en gheerdi niet.
Ende als hi comen hiet 1)
Weder die heere vanCouchi,
215 Ende hi was der steden bi,
Dede hi hem buten weghen ,
So dat hi vanden vromen deghen
Vervremde boven maten zeere.
Ende alsmen hem vanden heere
220 Plach te. bringhene goede mare,
80 was hi in blider ghebare
Ende dedem eere diese brochte:
Nu was hi diet lettel rochte,
Ende hadt zelve telker stonde
225 Lieverghesleghen van monde,
Dan hijt had de vort ghezet.
Ende te voren so haddi met
Hem alto es ghewillen ri den ,
Beide vechten ende striden,
230 Jaghen, vlieghen 2), zolacheren:
Nu en haddijs gheen begheeren.
1) Heeten, hier in den zin van gezegd worden, als b. v. in: kij kee t dat gedaan
te kehlJen, men zegt dat hij het gedaan heeft. De zin is: .. als men zeide dat kij
weder1cwam."
2) Met valken jagen. Zie de voorbeelden bij Ondemans, V 11, 656.
168
Recht so haddi in onweerden
Den besten ridder die boven der erden,
Den scamelsten ende den boutsten mede,
235 Die hem noynt ontrouwe dede j
Ende hi hadde hem eer te goede
Gheworden met zinen bloede,
Dan den vader diene wan;
Ende eer hem die goede man
240 Eeneghe ontrouwe hadde ghedaan,
Ri haddem eer laten vlaen,
Ja als an zijn goede wijf,
Die noynt adre an haar lijf
Hadde van ghepeinse quaet,
245 Alwaest dat die valsehe raet
Ontstelt hadde den grave Florant,
Ende hi jeghen den wigant
Grote veede droueh van binnen,
Daer nemmermeer an quam verwinnen,
250 Vor Jie puust wart vu]zworen,
~o men wel hier na zal horen 1).
Ende als die heere van love
Ontboden was seoninx hove,
Of dat hi daer wesen woude,
255 (een ver8 weggesneden).
Fol. LXXXIIII h. Al hadder feeste oee ghesijn.
Ghelije triac1e seuwet venijn,
Seuwedi al daer hi moehte,
Dat den grave wonder dochte.
260 Ende die oude grave Florant
Voer dicken in Zampaengenlant,
Dies hi niet ne plaeh te voren,
Ende altoes was hi in die oren
Ghevedelt van Eduwaerde,
1) Ook deze verzen voorspellen den bloedigen afloop van het verhaal. Verg. boven,
bI. 119.
169
265 Den serpente "an felIen aerde,
Die blide was dat hi den grave
Florante hadde ghetrocken ave
Als van minnen die hi
Drouch den heere van Couchi.
270 Seere liet die oude man
Vanden heere dat ghespan,
Ghelijc als ghi hebt ghehoort,
Ende van daghe te daghe voort
Wies die nijt ende die omminne
275 Altoes an die gheveinsde zinne;
Want als hi onverhoet
Quam biden heere goet,
Ofte met hem dranc of at,
Cleine goet dede hem dat,
280 Al dorste hijt openbaren niet,
Om me dat tedele diet
80 vele dor hem hadde ghedaen,
Dat hijs hem niet conste ontgaen,
Of en hadde anders toe ghecomen.
285 Nu so willic u nomen
Een 1) ghedeel ende doen verstaen
Van den herloghe Adelaen.
Ter tijt, dats mijn verstaen,
Dat die herroge van Ardaen
2110 J eghen zinen neve vrede
Maecte te Parijs in die stede,
Twelke hem tlant van Couchi
Coste gheheel, al daer hi
Heymeliken omme rouwe
2115 Dreef, so dedi om die vrouwe,
Die hem hare minne ontsede
Te Couchi binnen der stede,
1) Hs. ken.
170
Also ie u maeete eo nt ,
Ende dat hier omme wert ghewont
300 Ende te Parijs binder steden
Daer toe beroupen van valseheden ,
Daer hi pays of moeste maken,
Ende int vuulste van der zaken
Bleef vor meneghen wigant,
306 Ende hem daer toe zijn lant
(een vers weggesneden).
]<'01. LXXXIIII c. Also diepe nam hi dat inne,
Dat hi voer in Ardane,
Daer hem eene zieeheit ane
310 Quam vanden rouwe groot,
Daer hi omme moeste doot
Bliven, in beide die oghen,
Dat hem dede tgrote doghen.
Ende eer hem wert die doot bekent
315 Ende het naeete zinen ent,
80 gaf hi tlant van Ardane
Eenen bastaert, die hi ane
Der vrouwen wan van Bulioen,
Ende lyede vor tabelioen ,
320 Dat het was zijn ghetroude wijf,
80et hem riet die keytijf,
Ende het was loghene groot:
Ende daer in 80 bleef hi doot
Die hertoge Adelaen.
:l25 Als die waerheit hadde verstaen
Die edele grave van Couehi,
V riende, mage verzaemde hi,
Ende voer te Ardane waert,
Om eene eerlike uutvaert
330 Te doene van zinen oem,
Ende ten rouwe woudi goem
Nemen ende draghen zwart.
171
Menich goet man so wart
Den heere te goede daer.
336 Selve Karel ~ dat es waer,
Die Caluwe van V rankerike ,
Die zone van Lodewike,
Ende menich vrome wigant.
Maer van Famwele Florant
340 Ghinc hem af te diere noot,
Daer ne was die trouwe niet groot,
Ende die veysde hem onghesont;
Maer die nijt, die inden gront
Hem stac, was tocusoen.
346 Maer met menagen hoghen baroen
Es hi comen te Ardane,
Die raucleder hadden ane
(Dat waren die vrienden zine)
Ende daer onder wapine.
350 Wel hoghelike dat zi quamen
Binnen Deuve, daer zi vernamen
Den steerken bastaert van Ardane,
Die hem noynt die vader ane
Drouch dan hi 1) zine doot,
355 Dat hem quam uut nide groot.
Van Ludeke bisscop Herman
Was zijn oem, d ....... ')
~'ol. LXXXIlIl d. Trac boven maten seere,
Om dat hem die vader eere
360 Dede in zine doot.
Harde meneghen heere groot
Hadde bi hem die bastaert,
1) Hs. ki, doch de zin eischt bi. De bedoeling is: wien de vader zich nooit had
aangetrokken dan nu bij zijn dood.
~) Van dezen halfweggesneden regel is de eerste helft nog te lezen. De tweede
helft zal wel geluid hebben: diene kern an.
172
Die den vader hadde ghehaert 1)
Ghelijc zinfln sone ghetrout 2).
S6/) Rine spaerde zelver Dochte gout
.Jeghen eere, iheghen cost 3) •
.Ri peinsde dat wel ghelost
80ude wesen metten lande
Ende nietten goede menegherande,
370 Dat die vader achter hem liet.
Masebrouc waest dat hi hiet,
Om datten dhertoge Adelaen
An ziere moeder wel ghedaen
Wan up ter Masen riviere,
375 Daer hi metter vrouwen fiere
Hem heymelike voer vermeyen
lnder scoender contreyen,
80 ghelieve gheerne plien:
Mazeprouc hiet hi uut dien,
380 Als hi kerstin was ghedaen.
Maer den vader Adelaen
Dien so haette hi toter doot,
Als die was van moede groot,
Tote hi hem zijn lant updrouch
385 Ende eeren meer dan ghenollch
Dede, dat hine hem trac an
Over ghetrout, dat Herman
Die bisscop, zijn oem, bedreef,
Diere zaerters ave screef
390 Vor notarise, vor tabelioene,
80 hijt wiste wel te doene.
Al waest loghene ende ghedwas,
Dat hi niet ghetrout en was,
1) Versta g!&eaert, ter aarde besteld. Verg. vs. ~U8.
2) Men bedenke, dat g!&ctrout hier en elders beteekent: in wettig "'uwelijk verWflkt.
Zie de aant. op Maerlant's Sp. Hist. lIl", 48, 93.
3) De zin is: hij spaarde geen geld. om eene luisterrijke en kostbare vertooning
(bij de begrafenis) te maken.
173
Was hi heere, wat lacher an?
395 Van Couchi die vrome man
Die es comen binnen der stede
Met wel groter moghentede,
Maer niet ne quam hi so zaen,
Die uutvaert 1) was eerst ghedaen.
400 Her Mazebrouc entie zine mede
Die zo waren noch in die stede.
Den vromen heere van Couchi
Dien so wellecomden si
Ende alle die met hem quamen ,
405 Dat zi alle in danke namen.
Mazebrouc die zeide: »Neve,
Dats u God vele eeren gheve,
(een vers weggesneden).
Fol. LXXXVa. Ende waer omme 80 hebdi
410 Aldus langhe ghebeit?
Ghi hadt cleine weerdicheit
Toten hertoghe minen vader,
Dat dinke mi, want al te gader
Mine vrienden, mine maghen ,
415 Die hebbic over vele daghen
Hier binnen deser stat verzaemt;
Ende als ghi niet ne quaemt,
Hebbicken eerlike gheaert
Ende ghedaen die uutvaert
420 Als eenen edelen princhier.
Over niet 80 comdi hier,
Ende moghet wel weder keeren.
Maer emmer hebdi lettel eeren
Ghedaen den hertoge uwen oem!"
1) De ontkenning ne, die men achter dit woord verwachten zou, is of den afschrijver
in de pen gebleven, of door den dichter zeI ven reeds onnoodig geoordeeld.
Het weglaten der ontkennende partikel, ook waar zij onmisbaar mag heeten, is
trouwens eene eigenaardigheid van onzen dichter. Verg o. a. I, 810 'fIg.
174
425 Die heere nam der talen goem I
Die men hiet van Couehi I
Ende aldus andworde hi:
:. Cristus Reere! wat horie nu!
Moetie versproken zijn van u
430 Vor dese heeren! dats mesdaen!
Radde die hertoge Adelaen
Dusdaneghen zone als ghi zijt,
Ende hijs niet ne heeft ghelijt,
80 moeste hi hem emmer seamen.
435 Hoe eist dat ghi heet bi namen?
Ie peinse dat ghi zijt bastaert,
Want mijn moye Hildegaert
En hadde bi hem noynt kint.
Orghelieus sidi ghesint,
440 Wel so moghedi bastaert wesen!
Wat onderwindi u van desen,
MinEm oem teenegher ure
Vor mi te gheven sepulture,
Die oir bem van zinen lande?"
445 :. Die werde van eenen cleinen zande,"
Sprae Masebroue, :.sone hebdi ane
Den hertoehdomme I) van Ardane.
Al hebdi minen vader ende mi
Tlant ontfortst van Couehi,
450 Boven dat ghine in die lede
W ondet ende daer boven valschede
Ane leit te Parijs,
Ie die zegghe u wel dat ghijs
Ander mare noeh sult horen!
455 Ghetrout kint ende bet gheboren
Bem ie zeker dan ghi zijt,
Al eist dat ghi mi despijt
1) Hs. hertodomme.
175
Hebt gheseit dat ic bern bastaert.
(een ver8 wegge8neden).
Fol. LXXXV h. 460 Nu ter tijt in sine doot,
Vor al dese heeren groot,
Vor bisscoppe, vor tabelione,
Dat ic zijn ghetroude zone
Bern ende oor van zinen lande,
465 Dies hi mi vor dese wigande
Seghel ende brieve gaf,
Die icker mach toghen af,
Ende dese heeren ter orconde,
Waert so dat ic yemen vonde
470 Diere woude zegghen jeghen.
Hem so volghes menich deghen,
Diet hem aldaer holpen steerken,
Beide leeke ende cleerken."
Elkerlijc in zinen houc
475 Sach upten feIlen Mazebrouc
Dor die tale, gheloves mi.
Doe sprac die heere van Oouchi:
»Ghenaden, God ende alle zant I
Mi es hier ontseit mijn laIit,
480 Ende men versprect mi toe
Onwerdelike, ende ic ne weet hoe
Dat ic come an desen rey.
Biden goeden sente Mey I
Dit en es eerstwaerven niet,
485 Dat mi evele es ghesciet
Ende onrecht ghedaen ende dogen,
Ende jammerlijc belogen,
Dat ic met redenen al verwau.
God die zi ghelooft der van
490 Ende zijn lieve moeder Marie,
Also ic hope dat si mie
Noch in rechte zullen steerken I
176
Al haddi papen ende cleerken
Tuwer hulpen vele meere,
495 Die coninc Lodewijc mijn heere,
Die keyser ende eonine zi,
Sal te rechte houden mi
Naest Gode onsen lieven Heere,
Ende mijn seilt ende minen speere ,
600 Daer toe dat ie mi verlate.
Ghine hadt heden dese ommate,
Wane ie wel, gheseit te mi
Onvergouden, haddie ende ghi
Hier ghesijn onder ons tween.
!i05 Ende die mijn eerve ende mijn leen
Mi sal ontsegghen ende ontgheven,
Ri die zalre bi zijn leven
Setten ende avontueren!
(twee verzen weggesneden) 1).
Fol. LXXXV c. Ne haddie te deser uutvaert
_iViet broeht minen jonghen heere,
Ende dese prinehen vul der eere,
Die ie niet ne wille beroeren,
515 Ic soudu van uwer quader voeren
Castien , die ghi ane mi tooeh t. "
Die heeren zeiden: »U ghedooeht,
Ende en maeet ons gheen gheveeht.
Die ghene die tmeeste recht
520 Bevet, het zal hem bliven.
Wine zijn hier eomen om gheen kiven,
Maer om der zielen te bidden goet,
Diere God ontfaermen moet,
Ende allen zielen mede!"
526 Maar die orghelieushede,
1) Met het eerste der hier ontbrekende twee verzen begon eene alinea, zoo!lls men
in 't HS. nog dnidelijk zien kan nit de sporen der roode beginletter.
177
Dat ghelaet ende dat ghebaer,
Dat die bastaert toochde daer,
Dat was groot boven maten,
Ende dat wonderlije ghelaten.
530 Bi en hadde, gheloves mi,
Om den he ere van Couchi
Niet ghegheven eene peere,
Dor al dat zijn rechtzweere
Was, ende van bastardiell
535 Van zinen weghe, al wildijs niet lyen,
Het moeste nochtan also wezen.
Die menege was vroet van dezen
Binden lande van Ardane.
Die heer en, daer vele lach ane,
540 Spraken daer ten besten toe,
So dat zi alle schieden doe
Ende meenden dat ziere of
. Spreken sou den in sconinx hof
Vor die ghenoten van den lande.
545 Des anders daghes eene offrande
Dede die heere van Couchi
Ende eene scone uutvaert, dies hi
IIadde lof ende eere,
Ende gaf om onsen Heere
550 Cloosters ende den armen lieden
Vele goeds. Hi dede ghebieden
Steden ende officyeren
Ende . . . . .. in allen manieren,
Dat si den feIlen ba.staert
555 Masebrouc een penewaert
Goeds noch heerscepien
Comen lieten in ziere voechdien,
Up al dat zi van hem hilden,
Ende vraechdem of si wilden
(twee verzen weggesneden).
12
178
J!'ol. LXXXV d. Vor dien tijt was ghesien.
Maer den heere was van dien
Sticke niet gheandwoort,
565 Die weder keerde rechtevoort
Tote Parijs in die stede,
Daer eene grote ziechede
Lodewike was comen an,
Daer of dat die goede man
570 Moeste sterven inden hendt.
XVII) jaer haddi tregement
Ghehadt gheweldichlike
Na zinen vader, den coninc rike,
Ende in dat jaer dat hi staerf.
575 Sine lieden waren te diere waerf
Seere drouve boven maten,
Heeren, vrouwen van allen staten,
Omme des conincs ziechede;
Want zine goedertierhede
580 Ende zine grote gherechticheit,
Sine doghet , zine edelheit ,
Die was boven maten groot.
Ri hadde na zijns vader doot
Tlant in vreden wel ghebouden
585 Enten jonghen enten ouden
Recht ende wet ghedaen,
Dies hi hadde lof ende eere ontfaen.
Ende die wile zekerlijc
Dat die coninc Lodewijc
590 Siec was ende onghesont,
Was die grave namecont,
Die vrome heere van Couchi,
Sinen soeten lieve bi,
1) Aldus het Hs., doch men leze XXVI. Lodewijk de Vrome regeerde van 814
tot 840.
179
Die welke hadde al zine memorie.
595 Maer ons bewijst die istorie,
Dat Masebrouc, die felle bastaed,
Bin diere tijt dede zinen aert
Met die hem ghinghen ane
In dat lant van Ardane.
6DO Van Hoy was hi behoeder
Ende heere bleven na ziere moeder
Ende van den lande van Bulioen.
Harde menich vrome baroen
Bestoet hem vander moeder ziden,
605 Maer onder den keyser te dien tiden
W oen den zine maghen meest.
Al dat lant van ....... 1)
Dat so baddi verwoorven:
Van zinen oom waest hem verstorven,
610 Die ziere moeder broeder was.
Van Goten die grave ras 2)
Dat so was zijn oudervader.,
Het bestoet hem meest algader
(een vers weggesneden).
Fol. IJXXXVI a. 615 Ende het was die broeder sijn,
Van Tarase Triestram.
Dese waren alle gram,
Dat die heere van Couchie
Soude willen die heerscapie
620 Hebben te male van Ardane,
Ende haren broeder uter bane
Steken ende bastaert maken.
1) De naam van het land is onleesbaar. Er schijnt foreest of foreest te staan,
maar de eerste letters zijn niet te onderkennen.
2) Het is niet met zekerheid te beslissen. of hier het bnw. ras, rasch. bedoeld
is. of de Fransche eigennaam Rasse. Daar echter in vs. 2247 ook Couchi .die
edel ridder ras" genoemd wordt. heb ik aan het eerste de voorkeur gegeven en ras,
niet Ras, geschreven.
180
N ochtan wisten si die zaken
Wel dat hi was bastaert,
625 Maer ten hoochsten weghe waert
Wouden zine helpen bringen,
Want scone waren hare dingen,
Dat ziere ave zaerters groot
Hadden ende in die do ot
630 Die ghifte van den vader zijn,
Ende hiere in dede zinen fijn,
Bi scalken ende bi lozen rade,
Als die hadde cleine scade
Yet te doene cleine of groot,
635 Want die over felle doot
Hem te stuer was ende te wreet.
Ende te male zijn secreet
Was die bisscop Herman,
Daer zijn uterste wille ghinc an,
640 Omme dies hijs hadde te bat,
Ende. hi mede anden scat
Deelde ende an die tresorie.
Die bastaerd zijn neve ende hie
Warens eens harde wel.
645 Si waren beide scalc ende fel,
Ende Masebrouc die Rteercste was
Van al dien lande, ghelovet das,
Out van XXIIIIjaren.
Hine haddem niet willen vervaren
650 Van sterken lieden ze vene ,
Om te rovene van den levene,
Haddi hem ghedreghen nijt
Ende ghehadt hadde in een crijt.
Ghemeenlike zine maghen
655 Woudene helpen ende draghen,
So si daden wel anschijn,
Want met hem zi ghevaren zijn
181
Dor dat lantseap van Ardane,
Om haren neve te helpen derane
660 Ende maehtieh te maken vanden rike.
Si quamen also moghendelike
Dor dat lant ende in die steden,
Ende met so seonen reden
Van brieven ende van zeghels met,
665 Dat si 1) ..•••••.•••.••••••
Fol. LXXXVI b. Ende daer toe alle offieyere
Ende elergie alretiere,
So dat zi sonder letten meere
Al daer ontfinghen over heere
670 Masebrouke van Bulioen,
Die hem dede vernamen doen
Met ziere niewer heerseapien
Bi rade vander baronien.
Om dat te zeere darewaert
675 Dat luut droueh van eenen bastaert,
80 wart hi ghenaemt Reinier
Onder alle die prinehier
Ende voort onder die elergie;
Ende ware oee yemen die
680 Hem die eerste name gave,
Hem zouder toren comen ave,
Up dat hijt gheweten conde,
Ende waer men oee dien name vermonde ,
Dies ne droughi hem niet ane.
685 Binden lande van Ardane
Was hi over heere ontfaen;
Si worden hem alle onderdaen
Van eerven ende 'van leene 2).
1) Deze regel is weggesneden, doch de twee eerste woorden Dat ai zijn nog te
lezen. .
2) Het Hs. had eerst van leentJ mede, doch mede is later doorgeschrapt.
182
Beide groot ende cleene
690 Si hem alle manscap deden
Te Deuve binnen der goeder steden,
Twelke was die hooft stat.
Harde blide was omme dat
Die hertoghe Reinier ,
695 Die fel was ende putertier
Ende oee hovermoedieh zeere.
Rine kende gheenen heere
Up wiens moghenteit hi haehte,
Mids zinen hoghen gheslaehte,
700 Dat hem wel woude mede.
Over mids der moghentede
Van zinen lande, van ziere namen,
So hoofden zi an hem te zamen,
Want hi was een heere groot.
705 Hem doehte oee dat zijn ghenoot
Niet ne leefde verre no bi,
So hovermoedieh so was hi.
Als hertoge was die putertier
Ende hi was ghenaemt Reinier ,
710 Ghelike ghi horet bedieden,
So waren daer eneghe lieden,
Die de vrome grave reine
Hadde verlost te Brunensteine,
Daerse die mordenaers fenoen
715 Hadden ligghende int prisoen.
(een vers weggesneden).
]<'01. LXXXVI c. Van den heere van Couchi 1)
Hadden ontfanghen daer,
Dreven zi een drouve ghebaer,
720 Dat zi hadden andren heere.
Si wisten wel die loze keere,
1) Dit vers is bijna uitgewischt. doch ik meen het toch ontcijferd te hebben.
183
Die mer onder dume dede,
Ende datmer vortijts zede
Van Masebrouke van Bulioen;
725 Maer Adelaen die baroen
Die woude hem niet trecken an,
Om dat zijn moeder eenen man
Radde als hi was gheboren.
Maer als der vrouwen quam te voren
730 Die doot ende soe sterven zoude,
Ende hi was van cleinder houde 1),
Gaf zo ene al doe Adelane,
Dies zi andren te verstane
Harde wel eonden doen,
735 Al was hi 2) die felloen
Al doe worden ghetrout kint:
Dies si waren gram ghesint
Al die ghene, gheloves mi,
Die vanden heere van Couehi
740 Verlost waren, als ie zede,
Ende meenden dat si die waerhede
Den grave zouden overdragen.
Twee ghesellen, twee ghemagen,
Streken henen so verre dat zi
745 Comen sijn te Couehi,
Maer zi en vonder niet den heere.
Sonder yet te letten meere
Troesi te Famweele waert,
Want hem lÎeden was verclaert,
750 Dat zi al daer vinden zouden
Haren heere, den vromen bouden.
Beide traken zi te zamen
Also langhe dat zi quamen
Binnen der stat van Famweel.
1) Pan cleinder koude (d. i. oude, leeftijd), nog jong.
2) T. w. alsof kij ware.
184
755 Si troeken binnen den casteel
Beide te gader, al daer si
Vonden den heere van Couehi.
Si en iel den vorden vromen man
Ende spraken hem met groeten an.
760 Hi was diese wel ontfine
Ende vraeehdem of si eenege dine
Al daer an hem begheerden.
Si zeden: »Heere, van groter weerden,
Ende dor bringhen eenen mare,
765 Daer wi omme drouve ghebare
Hebben dat het es gheseiet
(een Ve?'S weggesneden).
Fol. LXXXVI d.
Willen wijs u te kennen doen.
770 Alle die ghene van Ardaen
Hebben over heere ontfaen
Den hertoghe Reiniere."
Die grave andworde seiere:
»Wat Reiniere es dat?"
. 1)
775 »Heere, men mach die waerheit plat
Niet segghen: hets die bastaert,
Die Mazebroue was vermaert,
Maer Reinier es hi nu ghenant.
Als hi heere wart int lant,
780 Was deerste name of ghedaen."
Als die grave dat hadde verstaen,
So zloueh hi zijn hovet neder
Ende over een stie hief hijt up weder.
Claghelike hi doe zede:
785 »Ende moetic emmer boeshede
Vinden an mine naeste magen!
Dies so moetic Gode clagen ,
Want ies niet ne hebbe verdient.
1) Dit vers is volkomen uitgewischt en niet meer te ontcijferen.
185
Alle die vremde zijn mi vrient,
7110 Mine maghe zijn mi viant.
Mijn vader ontgaf mi mijn lant,
Mijn oem hevet mi oec ontgheven
Dat mi van rechten ore es bleven,
Tgoede lant van Ardane,
7115 Dat hem heeft ghetrocken ane
Een bastaert, daer ic niet af ne weet
Die waerheit of hi mi besteet.
Al ware hi bastaert van Adelane
Ende hijt hem ghedreghen ane
800 Radde in zine doot
Met valscheden die es groot,
En mochte van gheenre weerden zijn,
Het en ware biden wille lPijn,
Diere 1lOynt toe dede consent.
805 Bi Gode den Heere omnipotent!
Ic hiet... . . . . . . . 8ticl~ten brant
Met .......... in Ardanenlant
•.•..•...... , .... na dede,
80 men wel wet die waerhede.
810 Maer ic sal ............... .
Verherghen doen alle Ardane 1) !
80 gruwelijc was nie ghesien,
Dat zi hebben onthervet "tien
Boven dat ic hem verboot ,
8 LIS Dat si cleine nochte groot
Niet ne ghaven den bastaert 2)."
Also gram dat hi waert
1) Deze geheele plaats (vs. 803-811) is door verkreukeling van het perkament
zoogoed als onleesbaar. Met groote moeite heb ik er nog zooveel van ontcijferd,
dat althans de loop der redeneering duidelijk blijkt.
2) Verg. boven, vs. 551-558.
186
TWEEDE FRAGMENT I).
]'01. LXXXIX a. (de bovenrand der kolom, zes verzen, we.qgesneden).
Die voer eerst te Brunesteine,
Te besiene hoet ghestaen
Was metten goeden ridder Lueaen,
1235 Die in goeden poynte was.
Ende van danen voer hi ras
Om te zine te Couehi.
Sinen lieden elaeehde hi,
Hoe dat menne woude ontheerven;
1240 Daer si wouden voren steerven
Sine goede lieden eere.
Dies hem zeide danc die heere.
Te Ghuse so voer hi daer naer,
Daer hi elaghe int open baer
1245 Dade over den bastaert.
Sine lieden onvervaert
Seiden »Heere, als ghi wilt
Ontdeeken uwen edelen seilt
Ende ontwinden uwen vane,
1250 Om te vaerne up Ardane,
So willen wi alle zijn bereet. "
Die heere heeft hem dane gheseit
In wel vriendeliker wijs.
Van danen voer hi te Parijs,
1255 Ende eer hi te Parijs toe quam,
Onder weghen hi vernam,
Dat die eonine Lodewije
Versceden was van erderijc
1) Tusschen dit fragment en het vorige ontbreken twee bladen (LXXXVII en
LXXXVIlI), te zamen 8 kolommen of 408 verzen. Daar het vorige fragment 817
verzen bevatte, en aan het hoofd dezer eerste kolom zes verzen zijn weggesneden,
kunnen wij de nummering der verzen met het cijfer 1232 hervatten.
187
Ende te Gode waert ghevaren.
1260 Dat waren hem die droufste maren,
Die hi nye hoorde in al zijn leven.
Ay God! wat rouwen was ghedreven
Al doe vanden goeden man!
Te ween en dat hi began
1265 Also bitterliken zeere.
Ri claechde den goeden heere,
So hi wel te rechte mochte.
Ri zeide: die de weerelt zochte
Dore, hine hadde vonden
1270 So goeden man in zinen stonden.
Daer an dat hi seide waer.
Groten rouwe, groot mesbaer
Mochten zi driven wale,
Sine lieden alle te male,
1275 Om den goeden Lodewijc.
Van Couchi die grave rijc
FoI. LXXXIX 0. (zes verzen weggesneden).
So ghebaerden zi ghemeene I
Beede groot ende cleene,
1285 J onghe, oude I leeke, cleerken.
Niewer so ne mochtemen merken
Anders dan rouwe ende verdriet.
Van Couchi dat vrome diet
Quam verslooft 1) in ghereden.
1290 In zine herberghe binder steden
Es hi haestelijc ghevaren.
Ri beete zonder eenich sparen
Ende es te hove ghegaen,
1) "]Ters/ooft, afgesloofd, zwaar vermoeid. Het woo:d is mij elders in dien zin
niet voorgekomen, doch ziek verslaven voor ziek afsloven wordt thans nog wel gehoord.
l' erslooven, bij Kiliaan door velare, operire vertaald, en waarvan Oudemans ,
VlI, 490, een voorbeeld aanhaalt uit de E:ce. Ckron., is een geheel ander woord.
Verg. Ned. Wdo. op Afsloven en Afslooven.
188
Daer die conine was ghestaen
1295 In eenre riker ymbaren 1).
Sine eonduten alle waren
V uI specien van zoeter guere,
Ende ghezuvert sine ymmuere 9).
Die balsemen ghaven zoete lucht.
1300 Die vrome recken van hogher tucht
Stonden daer in eenen rine
Bi Kaerle, den jongh~n eonine,
Die men den Oaluwen hiet,
Die welke ne iinierde niet
1305 Van groten rou we dien hadde hi.
Die edele heere van Couchi
Die so heeften al daer ghegroet
Ende die ander heeren go et ,
Die daer bi. hem waren ghestaen,
1310 Van wien dat hi wel was ontfaen
Ende vanden jonghen conine mede,
Diene bi hem al daer dede
Staen, want hi was een ghenoot.
Mantel ende soreoet,
1315 Oousen ende oee caproen
Was sehiere brocht den ridder eoen,
Ende al van fluweele zwart,
Dat hem daer ghegheven wart,
Dat hi haestelike de de an
1320 Al ween ende , die goede man,
Dat zi wel mochten c1eine ende groot
Merken dat hem seoninex doot
Harde zeere ter herten ghine.
Karel, die jonghe conine,
1325 Hadde zine messagiere
1) Over !fmbare en wat daarmede in betrekking staat, zie de Bijlage, nO. 1I.
2) Fr. humeurs. lat. humores, vochten.
189
Ghesent an alle zine princhiere,
Ghenoten, ondersaten , mannen,
Fol. LXXXIX c. (zes verzen weggesneden).
An prelaten hoghe vermert
1335 Was ghesent over al.
Die boden waren sonder ghetal,
Die men sende verre ende bi.
Te Famweele waren si
Ghesent an die edele vrouwe,
1340 Die welke hadde groten rouwe
Om den heere haers neven doot.
Nu hoort onhovessehede groot
Van Florante haren man.
Alsmen hem die mare an
1345 Vanden doden coninc broehte,
80 peinsdi ende doehte
Datter zijn vrouwe niet soude varen,
Omme dat zoe den vromen baren
Daer soude vinden van Couchi,
1350 Daer soe tonghemake bi
Boude wesen harde zeere.
Maer selve so bereide hem die heere
Om te vaerne te Parijs.
Ende als die vrouwe was wijs
1355 Dat hi varen soude alleene ,
Ende hi groot nochte cleene
Haer ne zeide van der vaert,
Was in dOj:{hene die vrouwe waert.
Peinsende boven maten zeere,
1360 Sprac aldus die vrouwe: »God Heere!
Ghevroeden mach ie ende weten,
Dat ie bern wel zaen vergheten ,
Conine heere, om uwe doot.
God bringhe uwe ziele uut alre noot
1365 Ende verdse vander hellen gracht!
190
Ic bem al nu te min ghehaeht
Met minen heere den grave Florant,
Om dat ghi doot zijt, vrome wigant.
Mi dinke dat hi heeft onwaert,
1370 Dat ie zoude varen ter uutvaert,
Daer toe dat ie bem ghebeden.
Dat bediet vander reden
Dat zo mach ie weten wale."
Doe zende soe ten zelven male
1375 Om haren heere dat hi quame,
Maer het was hem onghename,
Rine wouder eomen niet.
Doe ghinc twivelike diet
Fol. LXXXIX d. (zes verzen weggesneden).
1385 Eeneghe lieden die daer zijn 1) I
Van ') wien ie den neve mijn
Hebbe verloren 3), om dat hi sede
Van uwer onghestadichede,
Daer' an dat hi niet ne looch."
1390 Die vrouwe was van moede hooch.
»Quaet gheseit mach lettel baten ,"
Sprac die vrouwe: »wilt u ghematen I
Heere I te sprekene zulke woort;
Want, heere I brochte een ander voort
1395 Die tale I ghi zouter wrake of nemen,
Ende hoe moeehdi dan ghetemen
Te peinsene in uwer herten gront
Of te sprekene metter mont
Vanden ghenen in eneghen keere
1400 Quaet, die noyt na uwe onneere
Stoeden noch na uwe blame?
1) Dit zijn woorden, door Florant tot zijne vrouw gesproken.
2) Hs. Wan.
3) Zie de volgende aant.
191
Ghi mocht den zulken inder fame
Bringhen, het ware beter ghelaten.
Heere, dies wilt u ghezaten
1405 In eenen edelen reynen ghedachte.
Biden Heere die mi ghewraehte
Met ziere heilegher moghenteden,
Ic hebbe toten daghe van heden
Ghedaen als eene goede vrouwe
1410 Ende ghequijt die zelve trouwe,
Die ie u beloofde wilen eere,
Als ie u nam teenen heere,
Ende sal oee eewelike,
Tote ie seeede van erderike.
1415 Ende noch en es hi niet gheboren,
Die mi anders leide te voren
Dan doghet ende reinicheit.
Het soude mi oee wesen leit,
Raddie an yemen anders vonden.
1420 God late mi leven mine stonden
Ghelijc dat ie hebbe ghedaen,
Sone sal ic gheene blaemte ontfaen
Met verdiender waerheit.
Ende heeft yemen yet gheseit
1425 Anders, dat heef ti becoeht I).
Ende, he ere , waerdi wel bedocht,
Ghine zout dies vermanen niet.
U neve was een evel diet
Ende stoet altoes na mine blame.
Eol. xc a. 1430 Ghi peinst lettel om die vrame,
Die wi hebben, ic ende ghi,
Vanden heere van Couehi
Ontfangen inder tijt verleden.
1) Verg. vs. 1792-1797 en 1820-1823, waaruit blijkt, dat Florant's neef Eduard
door Couchi, tot straf van zijne lastertaal, in een tweekamp gedood was.
192
Al ware een feyt uut haestieheden
1435 Ghevallen, dat wel ware verdient,
Soudi daer omme zulken vrient
Willen 1) verweerken , segt mi,
Als die heere es van Oouehi?
Redene I) kent, ie bids u zeere.
144.0 Heeft hi doot den valsehen heere,
80 heeft hi u dat lijf behouden:
Es dan die zoene niet wel vergouden ?
Ende miere zuster behilt hi tleven
Ende Zampaengeu, dat ons es bleven,
14'5 Daeromme dat ieken minnen moet.
Ende die hem anders jan dan goet,
Evel so moet hem ghescien!
Ende ewelijc sal hi van mien
Ghemint zijn zonder dorper~ie.
14.50 Ende, bid er maghet sente Marie!
Ic zal varen inden rouwe,
Als eene ongheblaemde vrouwe,
Ende die bem vanden naesten bloede,
Dies mi wee mach zijn te moede,
1455 80 watter yemeu omme doet !";
Doe keerde haer die vrouwe goet,
Die der tranen vele ontsprongen I
Dat den ouden enten jongen
Deerde diet zaghen an;
1460 Ende Florant, die hoghe man,
Die veranderde in die tale.
Hi keerdem omme te dien male.
Hem ne stoet den evelen moet
Niet an vander vrouwen goet,
1465 Noch van den heere van Oouchi,
1) Hs. Wille.
2) In het Hs. staat hier eene alinea aangewezen. Ik heb die weggelaten, want
de rede van Beatrijs loopt onafgebroken door.
193
Maer in die herte so ne was hi
Niet ghepayt als te gronde.
Onna 1) was die felle wonde
Ghenesen die hi hadde ontfaen.
1470 Sine vaert bereeddi saen
Om te vaerne te Parijs;
Ende die edele vrouwe jolijs
Van minnen ende daer toe vul rouwen
Si dede eenen waghen bouwen.
1475 Ic wane men so rikelike
Vonden hadde in Vrankerike,
Noch daer toe scauwen mogheu,
Met zwarten fiuwele overtoghen.
Al des ghelike so was zi,
1480 Ende alle die haer waren bi
Fot. XC 6. Waren alle zwart tlueelijn.
Die cussine waren pellerijn
Swart, die daer binnen laghen.
So wat dat was anden waghen,
148b Was van dierbaren ghetauwe
Ende al ghedaen na den rauwe.
Die perde, die ghingen int lymoen,
Adde die werde vrouwe doen
Alle over cleeden met morede 2) ,
1490 Ende die vrome ridderen mede
Entie andre meysnieden
Waren alle zwarte lieden,
Die den waghen volchden naE\r.
Het was een drouvelijc ghebaer,
1495 Met oghen te scouwene an .
1) Onna - ghenesel', verre van genezen. Verg. l'aal1c. Bijdr. 11, 51.
2) Moreit, zwarte of donkerbruine stof; mlat. pannus moratu8 (Du Cange IV,
544 c); ofr. morée (La Curne de Ste Pal. VII, 422); verg. ital. morato. Bij Mer·
tens en Torfs, Gesch. v. Antw. II, 611: ·Item, vier lakene ter seutters ende ca·
proene behouf moreyt te verwene."
13
194
Den waghen ende zijn ghespan
Ende diere hoorden toe.
Die vrouwe es up gheseten doe,
Den andren dach, zi u bekant,
1500 Naer dien dat die grave Florant
Was ghesceeden uter steden,
Die welke so langhe es ghereden,
Dat hi es comen te Parijs,
Als hem toe horde in diere wijs I
1505 Want hi was een machtich heere.
Meneghe vrouwe ende menich heere
Sachmen comen binder steden.
Die heere van Couchi hi dede
Nauwe wachten ende spien
1510 Om dat wivelijc engien
Ende om den grave 1 haren man,
Of zi alle beide dan
Ten groten rouwe souden comen.
Die heere die was doe vernomen
1515 Comende I maer die vrouwe niet,
Twelke den heere was bediet.
Qualike, dies ghelovet mi,
Mochte doe die heere van Couchi
Drouver wesen dan hi was,
1520 Bi dies hi beduchte hem das
Dat der vrouwen yet mesquam I
Ende dat up haer gram
Om zillen wille was Florant I
Dies men an den wigant
1525 Werden mochte wel gheware.
Drouver was zijn ghebare
Om die weerde vrouwe menjoot,
Dan soe was om die doot
Van den coninc Lodewike.
1530 Nochtan was die ridder rike
195
Om die doot drouve zeere
Fo!. xc c. Vanden eonine, sinen heere.
Doe dien rouwe te gader quam,
80 waest dat men an hem vernam
1535 Dalre rouwelijeste ghebaren
Van hem allen diere waren,
Beide van leeken ende van eleerken,
Dat die meneghe began merken.
Het zeiden oee lieden ghenouch,
lü40 Dat hi meeren rouwe drouch
Dan Karel die Caluwe dede,
Maer zine wisten die waerhede
Van al niet ende den gront.
Maer in wel corter stont
1545 8lakede een deel den rouwe.
Die mare q uam dat die vrouwe
Comen was binnen der stat,
80 zimperlije 1) dat vor dat
Noynt ne was sghelijcs ghesien.
1550 Seere so verblijdde doe van dien
Die vrome heere van Couchi,
Want den staet der vrouwen vry
Die was harde zeere gheprijst
Ende met vinghers na ghewijst
1555 Boven hem allen die daer quamen.
Die vrouwe van hogher namen
Die voer sonder letten meere
Ter herberghen van haren heere.
Redene waest ende bediet ,
1560 Dat zoene woude 8cuwen niet:
Der vrouwen hoort omoedicheit
Ende daer toe onderdanicheit,
Ende 80 zoe meerre zi,
1) Zie de Bijlage, nO. lIl.
196
So het haer bet, gheloves mI,
1565 Toehoort omoedieheit,
Na de materie der edelheit.
Teen en doehte niehte mee 1)
Sonder tander dan in die zee
Een doehte zonder seip of boot,
1570 Of in een ander water groot,
Daer hi dore wou de varen
Sonder quetsen vanden baren.
Hoe dat zijs eens ghedrougen,
Dat en eau ie niet ghevougen,
1575 Weder vrouwe noehte heere.
Ter materien ie weder keere.
Als die vry edele baren,
Diere toe ghebeden waren,
Comen waren entie vrouwen,
1580 Doe so moehtemen anescouwen
Den doden coninc van Parijs
Ten clooster waert van Sente 2) Denijs
Fol. XC d. Met siere dierre sepulturen
Voeren te diere uren.
1585 Daer was menich edel man,
Die zine wapine hadden an,
Ghelijc of zi waren doot.
Wel C orsse van prise groot
Waren daer teenre searen,
1590 Die metter wapine verdect waren,
Verkeert staende ende averecht,
Of zi hadden in een gheveeht
Verwonnen ghesijn ghemeenlijc,
So die coninc van V rankerijc
1) Nichte mee, samentr. van nicht de mee, lat. nzkilo magis. Niclete mOB - dan,
niet meer - dan, d. i. evenmin - als. Verg. Rijmb. 441 var., Rijmkr. v. 171aand.
4150, enz.
2) Hs. S., als boven. Zoo ook vs. 1614.
197
1595 Verwonnen was vander doot.
Ende 1) die orsse van leden groot
Also drouvelike ghinghen,
Dat hem die hoofde neder hingen
Schinende toter eerden toe.
1600 Die heeren ende die vrouwen doe
Also drouveliken naer
Quamen in haer ghebaer,
Dat het ne was wijf no man,
Diese zach met oghen an,
1605 Rine moeste weenen daer.
Die tordsen maectent also claer,
Die mer voren voerde ende drouch I
Dat het wonders ware ghenouch
Te zegghene na der waerhede.
1610 Al hadde eene grote stede
Met alle ghesijn in viere I
Was te ziene die maniere.
Aldus ende in deser wijs
Sijn si comen te Sente Denijs I
1615 Daer die kerke jeghen berecht
Was ende altemale ontdect lI) I
Dor die vlammen van den viere,
Daer die kerke mede schiere
Hadde verbrant ende ontsteken.
] 620 Ic wane men noyt horde spreken
Van so rikeliker uutvaert.
Die clerke van constegher aert
Songhen al daer Requiem.
Die abdt dede I a1so hem
1625 Toe hoorde I den dienst ons Reeren.
1) Hs. En.
2) De bedoeling is, dat de kerk daarvoor opzettelijk was ingericht door het wegnemen
van alle dekkleeden. gordijnen enz., t. w. om bij die tallooze toortsen het gevaar
van brand te voorkomen.
198
Men ne dorste hem niet leeren
Wat hi doen zoude ende laten.
Die hoghe bisscoppe, die prelaten,
Die rike abten entie monken,
1630 Die dekene entie canonken ,
Die Oaermers, die J acopine ,
Die Minderbroeders, die Augustine I
Die Wilgemine I die Zartroes I
Fol. XCI a. Slichte papen na haerre voes I
1635 Dyaken ende subdyaken,
Oosters, clerken, wat gheraken
Ten chore conde of daer bi,
Of ten stagen al daer zi
Boven den chore mochten staen,
1640 Hebben haer beste daer ghedaen
Over die ziele van den heere
Ende tsiere conincliker eere.
Sulc zanc boven 1), zulc ten oor ,
Was nie ghehort in eenen choor,
1645 Sulc cant ende zulc discant.
So goet musiker ne was int lant,
Die te rechte hadde verstaen
Die conste diere was ghedaen:
Soe was so menichfout.
1650 Daer zonghen jonghe, daer zongen out,
Daer zonghen claer, daer zongen rude,
1) Zanc boven. de hoogere stem, later bovenzang geheeten, als bij Vondel,
X,582:
Meerminnen, meermans , Tritons hooren
Den bas en bovenzang der kooren,
en bij De Brune. Banlcetw. 11, 411: .Leert den bas en den boven-za"g"', en wat
de tijd speelt, danst dat." Verg. het Cort bcduydseZ van 't zi"gen. van J. A. Ban.
uitg. door Van Vloten in Hoof t's .Brieven, D IV, bI. 271. Vandaar de latere figuurlijke
zegswijze den bovenzang zingen, den boventoon, den hoogsten toon voeren.
Den muziekkenner zal het zeker niet onwelkom zijn, hier in een gedicht uit de
14de eeuw de kunsttermen tenor, cant en discant aan te treffen.
199
Daer zonghen stille, daer zongen Iude.
AT die menegherande zoen
Was te hoorne groot bordoen I) ,
1655 Der ghelije men noynt beeande.
Maer aist quam ter offrande,
So ghinet eerst ten ziene waert 2)
Die offer, die uut hogher aert
Was ghestelt na den tijt.
1660 In een eoninelije abijt
Was die seilt van V rankerike
Gheoffert ende der ghelike,
Dat der wapinen hoorde toe.
Want den eonine moehtemen doe
1665 Sien in der ymbare ') ,
Of hi in levenden live ware,
Ende in ziere vulre wapine,
Of een in die stede zine
80 hadden gheset die wigande,
1670 Ghelije dede hi zine offrande 4).
Ende alle gader zine ghenoot
'Toomden 5) met rouwen groot,
Of hi hadde ghezijn in live.
Die heeren ende die edele wive
1675 Offerden al daer deen na dander.
Vanden eonine Alexander
1) Bordoen , fr. bourdon, ital. lordone. de benaming van de baspijp in het orgel,
en bij uitbreiding ook voor bas in 't algemeen. Zie Littré, I. 392, en het Vocabolario
delta C1'1.lsca, I, 333. Het mnl. woord komt ook voor in Rose 702, aangehaald
bij Verdam I, 1376. In onze plaats schijnt hordoen in ruimeren zin genomen te
zijn voor de harmonie der verschillende tonen (menegherande zoen), waardoor al die
stemmen te zamen een schoon geheel vormden.
2) Zoo werd het eerst ten toon gesteld, vertoond.
3) Zie de Bijlage, nO. Il.
4) Versta: alsof hij zijne offerande deed.
5) Toomen, eigenlijk: iemand bij den toom van zijn paard eershalve opleiden of
begeleiden CWal. 3066). bij uitbreiding in 't algemeen voor: eershah'e begeleiden.
vergezellen. omgeven.
200
No vanden coninc Darijs
Sone was in gheenre wijs
So scone uutvaert ghedaen.
1680 Die materie doet verstaen,
Dat die vrouwe Beatrijs
Van Famwele in zulker wijs
Al daer hare offrande dede,
Datmen ghemeenlijc zede:
1685 Al hadde zoe zekerlike
Fo!. XCI b. Coninghinne van V rankerike ,
Of des conincx moeder ghezijn
Ofte zuster na den schijn,
So ne mochte vrouwe Beatrijs
1690 Haer devoor in gheere wijs
Edeliker hebben ghedaen.
Dominicus. die was ghestaen
Der ymbaren ander ziden I
Ende zach die vrouwe liden I
1695 Die up hem drieu 1) haer ogen daer
Iu e~n zimperlijc 2) ghebaer,
Dat den heel'e was bequame.
Die vrouwe van hogher name
Was van tween 3) priesters daer gheleet,
1700 Die met rouwen was ghecleet
Elc toter erden in zijn abijt.
Die vrouwe was te diere tijt
Vandeu heeren meer gheprijst
1) Van dit drUlU, ver!. tijd van draien, was tot nog toe slechts één voorbeeld
bekend, t. w. zn. BiJdr; 6, 228, waar het als onz. ww. voorkomt: .tschijnt of de
weerelt drieuwe up zijn dume", aangehaald bij Verdam op J)raeyen (11, 372). Over
de analoge vormen crieu, aieu en wieu, van craien, aaien en waien, zie Verdam in
Taallc. Bijdr. I, 141, Van Helten in dit Tijdschrift, lIl, 97, en Franck, Mnl.
Gramm. § 154.
2) Zie de Bijlage, nO.IH.
3) Het Hs. heeft: II.
201
Ende met vingheren ghewijst
1705 Dan alle dandre die daer quamen.
Die jonghe eonine, hoghe van namen,
Wiste haer des groten dane.
Die offrande gheduurde lane,
Ende also was ghedaen,
1710 80 es men daer vort ghegaen
Inden dienst lofsam,
Ende als bi ten bende quam,
80 ghine hi ter tommen waert.
Ic wane dat van zulker aert
1715 Noch van zulker maniere
Nie tomme was ghewroebt so diere.
Dat ghesteente ende dat gout,
Dat daer ane was ghebout
Ende van meesters hant ghewroeht,
1720 Dat en haddemen niet gheeoeht,
Dat wanie wel, om eene ehyteit.
Daer was onder eerst gheleit
8ijn wijf, die edele eoninghinne,
Karels moeder, ende uter minne
1725 Wilde hire onder ligghen daer.
Daer was harde menieh jaer
Ghewroeht over die tomme diere
Van hoghen meesters menegherliere.
Y storien waren daer an ghewroeht:
1730 Ri moeste wezen wel bedoeht,
Diese te rechte zoude nomen.
Rine hads oee niet te hoofde gheeomen
Die ghene dies pine badde bestaen,
Ende ie wilt oee overzlaen
1735 Van der tom men dat jugement,
Omme dat mi niet bekent
Daer of es dat onderseeit.
Pol. XCI c. Onder die tomme was gheleit
202
Die eoninclike dode liehame,
1740 So der eeren was betame.
Tgout, die orssen ende twas,
Ende die wapine diere was
Gheoffert, was eens heeren goe
Weert, also ie verstoet,
1745 Ja eens groots heeren rike.
Die clooster was eewelike
Te beter van der offrande.
Doe zo keerden die wigande
Met Kaerle weder te Parijs,
1750 Ende die vrouwen. In hogher w:gs
Ghinghen zi te zamen eten.
Die jonghe coninc, vul der weten,
Die zo dancte eIken heere
Ende elker vrouwen vul der eere,
1755 Die zi hem daer hadden ghedaen.
Na maeltijt zijn si ghegaen
Te rade up alle dinc,
Ende wanneer men den conine
Binnen Riemen cronen woude.
1760 Daer so drougen die heeren boude
Eens, so ie u zegghen mach,
Upten heilegen Dertiendach 1)
Naest eomende, dat die offrande
Die eoninghen uut vremden lande
1765 Daden onzen lieven Heere:
Dat was een dacb, van groter eere.
Daertoe waren zi ghemeene
Vermaent, groot ende eleene,
Die der cronen hoorden toe,
1770 Dat zi wel onthilden doe.
Ende als ghesceeden was den raet,
1) Het Hs. heeft: XIII dack.
203
Die vrome heeren haer ghelaet
Rilden met elc andren daer
Ende metten vrouwen vorbaar.
1775 Van Famwele die vrouwe vri
Sprac metten heere van Couchi
Ende zeide hem haren staet,
Ende hi haer weder zinen raet
Ende altemale zijn belanc ,
1780 So dat die vrouwe haren ganc
Vor den jonghen coninc dede,
Ende bat hem met haerre bede,
Dat hi haren man in dien
Wilde hebben, dat haer mochte ghescien
1785 Ruste ende pays ua haer verdienen,
Ende hise niet woude ontzienen
In rusten, in payse noch in eeren,
Noch oec haren staet ontkeeren,
Fol. XCI d. Ende hi haer dade der ghelijc
1790 So hi bi den conine Lodewije,
Sin en lieven vader, dede.
Ende voort bat zoe hem mede,
Dat hi name te hem waert
Vander doot van Eduwaert,
1795 Dien die heere van Couehi
Stac om die redene dat hi
Hem scande zeide ende bIame.
Den conine was wel bequame
Die bede die de vrouwe bat,
1800 Ende harde eortelijc na dat
Ri den grave Florant ontboot.
Doe zeide hem die heere groot:
"Weet, van Famwele Florant,
Dat mi wel es beeant,
1805 Dat ghi hebdt eene vrouwe fijn,
Die alre liefste nichte miin,
204
Die mi van zibben mach bestaen
Ende mi vele eeren heeft ghedaen.
Dies biddic u dat ghise eert
1810 Ende niet vermindert maer vermeert.
Dadi anders het ware quaet,
Ende, biden Heere daed al an staet!
Het ware mi van herten leet,
Want ic gheen liever nichte weet.
1815 Mijn vader mindese. so doe ie mede.
Ende voort weet die waerhede,
Dat die heere van Couchi
8eere es ghemint met mi,
Ende hi es oec te minen live;
1820 80 dat ic van eenen ghekive
Hebbe ghehoort in u hof,
Daer manslacht es comen of,
Dat mijn vrient zoude hebben gedaen.
Die waerheit hebbic wel verstaen,
1825 Dat hi minders niet ne mochte.
Hade goet dat mi dochte
Dat ghi peinset om oude daden,
Daer u die ridder wel in ~ staden
In uwer noot heeft ghestaen,
1830 Ende wies hier es mesdaen
Dat ghi dat te mi waert keert,
Ende ghi elc sndren eert,
80 ghi vortijts hebdt ghedaen;
Want vanden heere, wilt verstaen,
1835 Mach u comen gheen achterdeel."
Doe cnielde die heere van Famweel
Ende zeide: »Heere, wies ghi ghebiet,
Willic doen ende anders niet,
Ende en staet mi oec te doene. "
Fa!. XCII a. 1840 Dus maecte die jonghe coninc zoene
Vanden heere van Couchi
205
Ende vander vrouwen vn
Ende vanden heere Florant,
Daer niemen of was becant
1845 Dan hem vieren I) namelijc,
Daer die coninc van V rankerijc
Harde wel ane dede.
Ende Florant hilt zinen vrede
Ende dede ziere vrouwen eere,
1850 Ende tyede hem beiden niet meere,
Weder stille noch openbare,
Ende hine wouder gheene mare
Van niemen of horen meere,
Anders dan doghet ende eere.
1855 Maer wat hi int herte drouch,
Beide spade ende vrouch,
Dat so' con di helen 2) wale,
Ende dat was vernoy ende quaIe,
Dat hi zedel' wel anschijn
1860 Dede der vrouwen fijn
N aer die do ot van haren lieve,
Daer die vrouwe bi in grieve
Quam vander bitter doot,
Dat scade was ende jammer groot,
1865 Maer doch staerf zoe dor die minne.
Die heeren die te Pariis inne
Ter uutvaert doe waren comen,
Hebben alle orlof ghenomen.
Kerstinheit ghemeenlike
1870 Wart naer die doot van Lodewike
Harde zeere te onvreden.
Beide lant ende steden
Die 80 worden in ghescille,
1) Hs. Illl.
2) Hs. ht;ilen.
206
Ende die van Rome hadden wille
1875 Dat zi eenen I) keyser wouden
Maken, ende dien zelve houden
Machtich binnen harer steden.
Mids harer groter moghenteden
Maecten zi eenen keyser doe,
1880 Welken keyser dat viel toe
Altemale Lombardien ,
Toscane, Romenien,
Almaengen ende Oostrike,
Ende hi wan moghendelike
1885 Die steden diere hoorden toe,
Dat Karel die Calewe doe
Conde beletten niet,
Die dat keyserike 2) liet
Varen an zinen danc.
1890 Sine moghenteit was te cranc,
Rine hadde noch gheen crone ontfaen
Fol. XCII ó. Ende het was hem ondergaen
Met moghenteden, eer hijt wiste
Of zijn raet al daer na ghiste;
1895 Want tkeyserike van groter werde
Dat so moeste metten zwerde
Sijn ghewonnen ende ghehouden:
Noch van rechte no van scouden
Radder niemen anders an,
1900 Was bi coninc of ander man.
Karel ende Lodewijc,
Sijn zone, hildent vromelijc.
Si waren machtich ende ontsien
Ende zeere ghemint te dien,
1905 80 was Karels zone Loyhier,
1) Hs. eene.
2) Hs. IrIl!l8flrlilcc.
207
Onder meneghen princhier.
Dus waren zi keysers allegader ,
üem, vader ende oudervader
Karel des Calewen vorseit,
1910 Al was hem die moghenteit
Onthouden ende ondergaen,
Eer hi hadde crone ontfaen,
Daer die vrome jonghe baroen
An hadde ghenouch te doen,
1915 Om te houdene in vreden
Sijn lant ende zine steden,
Want dat edele conincrike
Was tupperste van erderike,
Alse vander keratine wet.
1920 Die jonghe coninc heeft hem ghezet
Te vaerne van steden te steden
Vizenteren ende in vreden
Te houdene groot ende cleene,
Tote dat die coninc reene
1925 Sine crone soude ontfaen.
N u was die tijt so ghegaen
Dat Kersdach beghonde naken,
Ende te Riemen zachmen maken
Grote ghereedscap al omtrent
1930 Jeghen dat hoghe cronement.
Elc prinche, zi u verclaert,
Dede hem te Parijs waert,
Als die dagbe waren leden,
Van diere toe waren ghebeden
1935 Ende vermaent van rechter scout.
Metten jonghen coninc stout
Voeren die heeren wide vermaert
Ter stede van Riemen waert,
Ende die vrouwe van Famwele
1940 Ende meneghe damoyzele
208
V olchden den coninc na tien tiden,
Dor dat zi souden verbliden
Dat hof ende in eeren risen
.Fo!. XClI c. Na des edels staet bewisen.
1945 Binnen Riemen der goeder stede
So quam grote moghentede
Beide van vrouwen ende van heeren,
Die den coninc wouden eeren,
So betaemde der hoocheit.
1950 Het was altemale bereit,
Dat der feesten hoorde toe.
Si waren oec alle doe
Toecomen die dienst heeren,
Die den coninc adoberen
1955 Souden helpen ende verchieren
Na costume ende na manieren.
Si ontbeden den hoghen dach
Daer die offrande up ghelach,
Ende als die feeste was comen
1960 Die wi Dertiendach nomen,
Leedden die heer en wide vermaert
Den coninc ter kerken waert,
Die men noemt Onser Vrouwen,
Daer men binnen mochte scouwen
1965 Harde meneghe chierheit,
Die daer jeghen was bereit.
Al die menistraudie vander stede
Men al daer te weerke dede,
Orghelen ende portativen '),
1) Fortativc, draagbaar orgel, in den trant van onze seraphine- of kamerorgels.
In eene oude lijst van muziekinstrumenten leest men evenzoo : "Orgues scans et portativcs".
Zie de aanhaling hij E. Renan in Bist. Litt. de la France, XXIV, 752.
Op hl. 753 zegt Renan: .Dans une jolie miniature du temps, les anges jouent autour
de la Vierge de .la harpe, de la trompette, du tambourin, de l'orgue portatij, de
la mandoline".
209
1910 Ende al die conste diemen driven
Met enegber menistraudien mochte,
Men al daer te wearka brochte,
80 die eonine ter kerken ghinc.
Het was een gratieuse dine
1975 Te ansiene ende een groot oJlloet,
Dat die eonine ghinc te voet.
Het was oee ghevrosen zeere,
Ende men hadde in langhen eere
80 eouden winter ghezien.
1980 Ter kerken quamen zi na dien,
Daer binnen was groot bedrane,
Groot gheluut, groot gheelane.
Die edele conine die was daer
Gheleit upten hooft outaer,
1985 Al daer men zaereren soude.
Alle die liede, jonc ende oude,
Baden onsen Heere al daar
Over den eoninc openbaer
Ende oee mede stillekine,
1990 Dat God die gratie zine
Anden conine woude zenden,
Ende vanden hemele ghehenden
Dat wel weerde sacrament,
Dat wi moeten inden ent
1995 Orboren als ons naect die doot:
Fol. XCII d. Data olye ende kersme groot,
Daer kerstinede bi verclaert,
Dat die inghel llederwaert
Selve bringhet uten trone
2000 (Dat es eene miracle seone),
Ja daer men gherechtelike
Eenen conine van V rankerike
Te Riemen sacreren zal.
Haer ghereedseap hadsi al
14
210
2u06 Te Riemen bin Onzer 1 ) Vrouwen kerke.
Bisscoppe, meesters, hoghe clerke
Begbonden den dienst al daer.
Die erdsche bisscop, dat es waer,
Van Riemen der goeder stede
2010 Was die daer die messe dede:
Het boorde toe zinen leene.
Die choor begban al gbemeene
Up te beffene vullen zanc:
Het scbeen dat inden hemel clane.
2016 Ghemeenlikè dat clergiet
Dat ne wilde sparen niet
Sinen zanc te diere tijt.
Het was te hoorne groot delijt
Ende te ziene meloudie
2020 Vander edelre clergie
Ende vanden princhen met,
Die hem ten dienste hebben I) gheset
Ende goede clerke waren.
Dominicus, die vrome baren,
2025 Die edele grave van Couchi,
Boven bem allen zo sanc hi I
Want van hem allen was niemen
Al doe binnen der kerken van Riemen I
Die beter cleerc was
2030 Noch die bet zanc of las
Na musike, na ortegraphie.
So edelike zanc bie,
Dat hi alden choor verlichte.
Sijn zoete lief, des conincx nichte,
2035 Die weerde vrouwe van Famwele,
Die bekende wel die kele.
1) Hs. ~n:le.
2) Hs. heblJe.
211
Haer herte verglorifyerder III
In altemale haren zin,
Daer die lievelike zane
2040 Der vrouwen dor die oren elane:
Het was haerre herten medeeinael.
Die andre prijsden oee altemael,
Diere hem verstoeden an,
Ende ghaven lof den goeden man.
2045 Ende die bis se op die ghine voort J)
Fol. XCIII a. Den dienst doen so daer toe hoort.
Ende als die weerde man
Die prefatie began
Ende hise heeft ghehent,
2050 So wart al daer bekent
Olie ende kersme mede
Comen met eere elaerhede
Vorden priester upten outaer;
Ende alsmens wart ghewaer,
2055 Begonsten zi alle singhen dus
Met luder stemmen: »Sanctus
Dominus Deus Sabaoth!
Benedictus, Heere God!
So sidi in alre tijt!"
2060 Seere waren zi verblijt,
Beide leeke ende cleerke,
Ende al dat was in die keerke,
Als die miracle was ghesciet,
Ende die bisscop ne lette niet
2065 Hine dede zine officie voort,
Ende hi sprac die heileghe woort,
Daer hi met maecte tsacrament:
»Almachtich God omnipotent,
1) De twee laatste regels van deze kolom zijn onbeschreven gelaten. Er ontbreekt
echter niets.
212
Dalende ute des Vader seoot
2070 In dat cleine zuver broot ,"
Twelke hi hief weerdelike,
Al daert arem ende rike.
Saghen metten oghen an,
Ende daer na die goede man
2076 Dede dat ambocht voort,
Dat ter messen toe behoort.
Als den dienst ten hende quam,
Men den edelen coninc nam
Ende hiefene vanden outare.
2080 Met eere erone van goude clare
So was hi hoghelijc verchiert.
Wel so was hi ghemaniert
Die edele conine wel gbedaen,
Wien dat men brochte zaen
2086 Eenen witten muul amblant,
Daer men up hief al te hant,
Omme dat hi was ghewijt
Coninc ende ghebenedijt
Bi der gratie van onsen Heere.
2090 A 1 die weerde ende al die eere,
Die men eeneghen coninc royael
tloen moehte teenen mael,
Die so was hem over recht
Ghedaen van ridders ende van cnecht.
2095 Ghenoten ende leenheeren
Brochten met groter eeren
'l'e Riemen in die hoghe zale.
Fol. XCIII IJ. Die ministraudie al teenen male
Vander V ranxscher crone was daer,
2100 Die menich blidelijc ghebaer
Maeeten vor den coninc.
Heeren, vrouwen wel varine
Ghinghen hem te male vercleeden
213
Ende ter etentijt bereeden.
2105 Te Riemen in die hoghe zale
Daer verzaemden al te male
Heeren, vrouwen, nddren , cnecht,
So het behoorde over recht,
Daer men in allen uren
2110 Hof hout met openen duren,
Daer een coninc wert ghecroont.
Dat hof was zeere verscoont
Van alrande chierhede.
Met wel groter weerdichede
2115 Leeddemen den coninc dwaen
Metten bisscop, die ghedaen
Den hoghen dienst hadde daer.
Si dwoughen ende daer naer
Heeren, vrouwen, na haer betamen.
2120 Die coninc van hogher namen,
Die men in eeren mochte loven,
Dede den bisscop 1) sitten boven,
Ende daer naer so zat hi,
Ende daer naer die landsvorsten vri
2125 Ende die vrouwen wel gheboren
8aten ele na zijn behoren.
Beatrijs , die vrouwe rike,
Plaeh biden eonine Lodewike
Te zittene in eIken hove:
2130 Dies woudse buten love
Karel die Calewe steken niet,
Die dat wivelike diet
Ter tafelen zitten dede daer hi
Sat 9). Die heere van Couchi
1) Er sta; Bisscop, met hoofdletter, of eigenlijk (Dij schrijffout) Bil8op, ofschoon
de kopiïst overal elders biaacOfJ sch riift. Bedoeld is natuurlijk de Aartsbisschop van
Reims (verg. vs. 2008), die echter iri 't voorgaande meermalen alleen lJia.qcop genoemd
is.
2) Deze interpunctie Sat. Die is in het Hs. aangegeven.
214
2135 Die was een upper bottel gier.
Ic wane hi vor die vrouwe fier
Blidelike diende al daer.
Een edel vriendelije ghebaer
Dat so moehtemen daer zien togen.
2140 Wies men hadde peinsen moghen
Beide van dranke ende van ate,
Dat behoren moehte den state,
Dies so was al daer plenteit.
Also varine als gheseit
2145 Of gheweinseht was om die dine,
Het was daer also varine:
So wel was ghedient al dare
Ende ten hove ghenomen ware,
Beide van ate ende van spisen.
Fol. XCIII c. 2150 Men hadde eonnen niet vulprisen
Dat edel rikelike hof.
Ic ne weet of ie daer of
Soude hebben bate of prijs,
Dat ie u allen maeete wijs,
2155 Wat mer drane of wat mer at.
Ie wane neenie, ende om dat
Williet 1) over laten liden.
Si waren alle metten bliden.
Coninghe, hertogen ende graven,
2160 Croodsen ende eromme staven,
Ende al dat hem volehde naer,
Het was een edelije ghebaer,
Dat daer toeehden vrouwen, heeren
Ende menistrele. Een hof vul eeren
2165 Waest te Riemen int palas.
On se Heere niet vergheten was:
Dat waren die aerme die quamen
1) Hs. Willic.
215
Om hebben in ziere namen,
Ende die huusaerme te dien
2 L 70 Die so waren wel vorsien,
Ende die aerme eloosters mede,
So dat si daden haer ghebede
Boven maten harde zeere
Over Kaerle den jonghen heere,
2175 Dat hem God woude gheven
Gratie ende langhe in zalich leven
Te vu]stane in weldaden.
Ghemeenlije zi dus baden
Over den eonine rike,
2180 Dat hi moeste Vrankerike
Beleeden so zi beide gader
Daden vader ende oudervader ,
Karel ende Lodewije.
Die beste prinehen van erderije
2185 Waren si in haren tijt,
Ende Karel, des zeker sijt,
Die so achtervolg het wale.
Daer was bliseap in die zale.
tGherende 1) vole was wel ghegaeft,
2190 Ende die aerme wel ghelaeft,
Ende die rike wel ghedient,
Daer die name zeere versient
Bi was vanden groten heere.
Aldus daden zi hem eere,
2195 Sine dienst lieden daer.
Men hoofder toten a vonde naer,
Dat mer weder decken ghine,
Ende also dede die eonine
Hof houden XL daghen
2200 Met mannen, met vrienden ende magen.
2) Het gkerende (6egeerende) vole. de behoeftigen. nooddruftigen.
216
Daer binnen hiltmen menich spel,
Fo!. XCIII d. So men mach ghevroeden wel,
Van bonoeruen ende van tafelronden
Ende van quinteynen, die stonden
2205 Jeghen die grote staken,
Van jachten diemen daer zach maken
Achter straten van der steden,
Ende van alre spellijcheden.
Alse die feeste hende nam,
2210 Brochten die heeren lofsam
Den coninc weder te Parijs.
Daer maecte hi bi rade wijs
Alrande officyeren,
Ende vrouwen ende princhieren
2215 Ontfinghen hare leene daer,
Ende namen cort daer naer
Orlof anden groten heere,
Die hem dancte van der eere
Die si hem hadden ghedaen,
2220 Ende bat dat zi hem wouden staen
In stad en • als hijs hadde noot j
Want zine heerscapie groot
Die so was ghemindert zeere
Bi dat zijn vader, die heere,
2225 Ende zijn oudervader helt:
Dat was die keyserlike ghewelt,
Die zi met eeren groot bezaten,
Dat hi claechde boven maten.
Die heeren wister wat toe doen,
2230 Maer baden den hoghen baroen ,
Dat hi hem pijnde wel na tgone
Te regierne die V rancsche crone:
Bi hadde daer an lands ghenouch,
Ende zi wouden spade ende vrouch
2235 Lijf ende goet daer voren zetten,
217
Woude hem yemen diAs beletten.
Dies was ghepayt die conine goet,
Ende zijn raet wijs ende vroet
Voeren van steden te steden,
2240 Die zi in payse ende in vreden
Stelden ende in goeder hoede,
Daer si an daden als die vroede,
Daer die eonine wel ghezint
Boven maten bi wert ghemint.
2245 Aldus broehten die heeren stout
Ten hende den winter cout.
Ende als Maerte leden was,
Woude die edel ridder ras,
Die vrome grave van Couehi,
2250 Versouken, gheloves mi,
Binen neve den bastaed,
Die hem toeehde feIlen aert,
Dat hi tlant van Ardane
Fol. XCIIII a. Hem hadde ghetrocken ane,
2255 Dies hi hadde grote elaghe
Vor den eonine alle daghe
G hedaen, die heere groot,
Die den bastaert ontboot
Te hove, daer bi niet ne quam,
2260 Dies die eonine was wel gram;
Want Reinier , bi gheenen keere,
Ne woude den eonine over heere
Houden, maer den keyser vri.
Die edel heere van Couchi
2265 Swoer dat hi den tyrant
Soude zien in zijn lant.
Daer toe gaf hem die conine fiere
VM, der saudeniere,
Ende die heere van Oouehi
2270 Verzaemde zine lieden vri
218
Te Couchi, te Ghuse mede,
Ende mids vrienscap ende bede
Vall dien hi lieve hadde ghedaen
So verzaemdi, na tverstaen
2275 Der materien, VII.IM. man,
Want IIM. gaffer hem dan
Van Famweele grave Florant,
Uut Famweele, uut Zampaengelant.
Van scanden conde hijt laten niet,
2280 Ende want hem die vrouwe riet,
80 dat hijt laten niet ne dorste;
Maer eene q uade im borste
80 hadde in tmeenen van den heere 1).
Nochtan was hi blide zeere,
1) Men leze in met halven kiemtoon, en verbinde het niet met tmeenen, maar
met hadde, als verl. tijd van inhebben. En men vatte imborde niet op in den zin
van ons inborst, maar in de oorspronkelijke beteekenis van drift, hartstocht. De
Dedoeling is: 11111aar de meening van den heer had een ooozen hartstocht in", of, in
hedendaagsche taal: H Maar in het gemoed van Florant woelde een booze hartstocht,
t. w. de Jaloezie." Inborst is door syncope der n ontstaan uit inoornst, hd. inbrunst,
bij Kiliaan: ,,[ n b 0 r n st, in b run st, animus fervens, studium jlagrans,
ardor, zelus;" eene afleiding van brinnan, biman, bemen, branden. Het geeft te
kennen het inwendige vuur, dat in iemands boezem brandt, gloed, vurigen ijver,
zoowel in goeden zin, voor ijver, gecstdrift, als in kwade opvatting, voor booze
begeerte, drift, hartstocht. De uitdrukking quade inousten (waarin ook de r door
syncope is weggevallen) voor booze driften, vindt men nog bij De Castelein. Diversche
Liedekens (Rott. 1616), bI. 55. Van inbomst. inborst komt verder het adj.
inbornstig. inborstig, hd. inbrünstig, hartstochtelijk, vurig, ijverig, bij Kiliaan fervidus.
acer enz.. dat o. a. voorkomt bij Ruusbroec V, 109. en nog in de 16de
eeuw. bij Van Ghistele, De Castelein, Van Vaernewijck en anderen. veelvuldig
wordt aangetroffen. Later, tegen het einde der 16de eeuw, is inborst van beteekenis
veranderd, omdat men in Holland, toen het oorspronkelijk Vlaamsche en Brabantsche
woord daar bekend werd, de afleiding niet meer begreep en onwillekeurig
aan borst begon te denken, waarmede het woord etymologisch niets te maken had.
Eene quade inborst gold voor een boozcn hartstocht, eene goede inborst voor eene
edele aandrijt: geen wonder, dat inborst in 't algemeen voor gemoedsaandoening
genomen en allengs, door de bijgedachte aan borst, voor het gemoed zelf, den aard
of het karakter gebezigd werd. Een nieuw staaltje van volksetymologie!
Wat inheóóelt betreft, in den hier bedoelden zin, verg. Heim. d. Heim. 1541,
MelW. 2183, 3738, Snellaert, Nederl. Ged. bI. 276, vs. 14, enz.
219
2286 Dat hi daer vervremden zoude.
Ende den vromen grave boude
Sende die vrouwe groten scat
Heymeliken I omme dat
Hem vele scats zoude bAhouven.
2290 Aldus machmen vriende prouven
In des weeres open baren.
Ende die grave vanden Baren
8ende hem Va. saudenieren 1)
Heymelijc, ende een bestieren
2295 Daer of, een der neven zijn,
Omme dat die ridder fijn
Siere dochter loste vander doot
(Dat was eene trouwe groot I
Dat die heere daer omme doehte) ,
2300 80 dat die grave wel hebben mochte
Met die hem vielen an
Bet dan XIII[M. man
Ter weere I of also vele,
Dies zijn herte was in speie,
2305 Als hi zach die seone scaren I
Fol. XCIIlI b. Die hem alle ghehulpich waren.
Daer mede nam hi zine vaert
Ten lande van Ardane waert.
Fel ende wreet so was Reinier
2310 Ende zeere putertier I
Want harde wel so wiste hi I
Dat die grave van Couchi
Met crachte up hem zoude comen,
Daer hi raet up heeft ghenomen
2315 Met zinen vrienden I met zinen maghen ,
Ende versaemde in corten daghen
Wel XXy. man I
1) Lees saudenicre ('I'erg. vs. 2268) en in het rijmwoord bestit!rrfJ, bestuurder,
be'l'elhebber.
220
Want die bisscop viel hem an
Van Ludeke der goeder stede,
2320 Ende zijn oudervader mede,
Die heere van Ghoten was.
sBisscops broeder, zijt vroet das,
Ende Rein iers broeder van Taraes 1)
Dese hadden groot zolaes
2325 Beide int vechten ende int striden:
Sine plaghen in haren tiden
Ne gheene ander dinc te doene.
Si hadden den keyser Ottoene
Alle manscap ghedaen.
2330 Die Romeine hadden ontfaen
Ende die Ghermanne mede
Ende Almaengen, dats waerhede,
Lombardien ende Oostrike,
So dat Ottoen moghendelike
2335 Sinen keyserliken stoel besat.
Maer niet sone pijndi hem dat
Te crankene die V ranxsche crone.
Maer dese vornoemde persone
Waren comen in Ardane
2340 Met meneghen sconen vane,
Omme te helpene Reiniere
Jeghen den grave fiere,
Die men hiet van Couchi.
Ten cante so traken zi
2!J45 Des lants met haerre eracht,
Omme des graven macht
Te wederstime ane den cant,
Dat hi niet ne brake int lant.
Si zlougen anden velde groene
1) Van den naam is niets meer te ontcijferen dan t .. acs. De bedoelde persoon
moet TrÏ8stram van Taraca zijn, die II, 615 vIg, de broeder van Masebrouc (Reinier)
genoemd wordt.
221
2350 Tenten ende pawelioene,
Ende die heere van Couehi
Die es comen also bi,
Dat hi vernam niemaren,
Hoe dat daer die grote searen
2355 Ten eante laghen vanden lande I
Die hem waren viande
Fo!. XCIJII c. Ende diene wouden wederstaen.
Doe dedi zine ghetelde zlaen
Hem lieden up eene mile naer I
2360 80 dat zi met oghen claer
Tenten ende pauwelioene
Bliken zaghen in dat groene I
Ende zi ghingen haer ghetelde
Al daer rechten anden velde.
2365 Die tente die dedele man
Bindien wilden woude wan 1) I
Also zaen also met staden
vVas ontorst ende ontladen I
Was zoe also zaen ghereeht,
2370 Dies menegen ridder ende eneeht
Hadde wonder harde groot.
Dat pawelioen menjoot
Was an te ziene graeelije.
Om te verstane claerliie I
2375 80 was thooft een pawelioen
Up eenen mast van veflrwen groen I
Ende die eameren daer an ghestaeet
Waren tente wijs 2) ghemaect I
Kuekenen, stallen I botteirien.
~380 Een eonine van Alexandrien
Hadder met eeren in ghelegen.
Menege woenste was ghezlegen
1) Verg. I, 660-653.
2) Versta, in één woord: tenttJWijs, tentsgewijze.
222
Omtrent die scone tente daer.
Die ondeckers openbaer
2885 Reden hem al daer ontdecken
Tusschen beiden, om een mecken
Te nemen van anders macht,
Ende die spierers dach ende nacht
Slopen in die heeren daer,
2390 Omme te wetene al twaer
Ende tmeenen der wigant,
So dat zi dat convenant
Van elc andren wisten wale,
Die moghentede ende die ghetale
2395 Der viande, ende wie zi waren.
Van Couchi die vrome baren
Die so nam eenen yraut,
Ende dien beval die heere staut,
Dat hi varen zoude ter vaert
2400 An zinen neve den bastaert,
Ende hem heesschen strijt
Ende velt ende tijt,
Ofte camp, teen van beiden.
Die yraut began hem bereiden
2405 Haestelike te ziere vaert.
Harde wel was hi ghepaert 1).
Ri voerde voer hem eene scive
Van zelvere, daer tien waerf vive
Wapinen in stoeden der heeren rike,
Fol. XCIJn à. 2410 Maer dat hooft was Vrankerike.
Die yraut hiet Bien Argent,
Harde verre was hi bekent.
In heydinesse, in kerstinede
Kendi tlant ende oec die zede,
2415 Ende die wapine der heeren I
1) Verg. de aant. op I, 34.
223
Daer ane dat hi vele eeren
In zinen levene hadde ghehad.
Harde zaen haddi den pad
Over ghemeten Bien Argent.
242J Int heere so ward hi bekent
Also zaen als menne zach.
Die yraut dede ghevrach
Om me thof van Reiniere,
Dat men hem wijsde sciere.
2425 Daer es hi comen 1) harde zaen.
Vele heeren wel ghedaen
Hi daer bid en bastaert vant.
Bi beette neder ende bant
8ijn pert vor die tente daer,
2430 Ende ghinc ter zalen naer,
Daer hi vant die principale.
Hi groetese met zoeter tale,
Si 'hietene wellecome zijn.
Doe sprac hi dus: »Die heere myn,
2435 Die edel grave van Couchi,
Die ontbiet u ende bi mi,
Dat ghi wilt, heere Reinier ,
Sijn lant, zijn eerve rumen hier.
In dat caes daer ghijt doet,
2440 Doedi wel ende ghi ghevroet;
Ende ter redene daer ghijt laet,
Heescht u die heere van vromer daet
Dach, velt ende strijt,
Of dat ghi jeghen hem int crijt
2445 Comt: van beiden hebdi cnere.
Beraet u in corter ure
Ende gheeft andworde mi.
1) Het Hs. heeft: Daer h i es comen, alsof deze regel nog bij het v:oorgaande behoorde,
Daar echter bij dit vers eene alinea is aangewezen, begint hier een nieuwe
zin en moet dus cs hi gelezen worden.
224
V oort die heere van Couchi
Die so doet u deffiieren
24bO Na viandeliker manieren,
Twelke hi u zal doen anschijn."
Daer met hi die sprake zijn
Liet, ende die bastaert Reinier
Die zeide: })Ghi zijt harde fier
2455 In uwe tale, Bien Argent,
Ende die u hier ghesent
Heeft es harde orghelieus,
Roverdich ende zeere pre us.
Maer cleene so es hi van mien
2460 Weder gheducht of ontsien.
Sine deffianche es mi welcomen.
Haddie minen raet ghenomen,
}'01. xcv a. Ic soudu andworden dan."
Doe so ghinc die felle man
2465 Te rade met zinen maghen ,
Ende began hem lieden vraghen,
Wies hi wilde anegaen
Ende wat hem dochte best ghedaen.
»Ic zoude vechten, Iiedijt,
2470 Alleene jeghen hem int crijt,
Omme dat die minste scade
Ware, waert bi uwen rade."
Doe zeiden die andre daer:
»Den eenwijch ware u te zwaer,
2475 Want men zoude zijns ghelike
Niet vinden in Vrankerike.
Ri heeft die vroemste van den lande
Verwonnen met zinen brande
In campe te meneghen stonden.
2480 Van gheenen vromer men vermonden
In al erderike mach.
Het ware ons een evel zlach,
226
Verloren wi u, vrome wigant,
Ende Ardanen tgoede lant.
2485 Wi hebben liever te deser uren,
Dat wijt met u avonturen:
Wi hebben drie man jeghen twee."
Sonder te lettene mee
Keerden zi metten rade.
2490 Den last sprac met liever lade
Van Ludeke bisscop Herman.
Den yraut sprac hi dus an:
»Bien Argent, nu hoort na mi.
Segt den heere van Couchi,
2495 Dat hi heeft groot onrecht
(Dat weten heeren ende cnecht),
Dat hi wille teser weerven
8ijn vleesch ende zijn blo et bedeerven 1).
Harde fel es hi ghezint.
%00 Emmer 80 es naerre tkint
Dan tsuster kint, machmen weten.
Wie datter na woude meten 2) ,
Hi zoude bliven int onrecht.
Het weten ridder ende cnecht
2505 Ende cleerke ende leeke
Ende rike ende weeke 3) ,
Datter goede brieve of sijn,
Wel ghescreven ende in Latijn,
Ende daer ghesteken ane
2510 Den groten zeghel van Ardane,
Van Ludeke ende van Bulioen,
Ende van meneghen tabelioen
Ende van notarise mede,
1) T. w. ziJ'Uin bloedverwant (Reinier) in ket verderf storten.
2) Indien men het wilde onderzoeken, nagaan. Verg. de aant. op T, 308.
3) Rike ende weeke, rijken en armen. Zie de aant. op Maerlant'g Sp. Hist. 1I 6,
40, 46.
15
226
Fo!. xcv IJ. In kennessen der waerhede,
2515 Dat men emmer moet gheloven.
Men maecht middelen no cloven,
Het moet bliven al gheheel 1).
Ende wille hi ons achterdeel
Doen an onsen maech vorseit,
2520 Dat mach hem wel worden lflit.
Te 2) kenne doet hem, Bien Argent,
Eist dat hi hem niet omme went,
Ende hi striden wille met ons,
Wi die gheven u respons:
2525 Van heden upten derden dach
Men ons al hier vinden mach.
Daer so willen wi uptie bane
Tlant behouden van Ardane
Onsen neve Reiniere,
2530 Die daer sal zine baniere
Ontwinden wel vromelije ,
Ende wi alle ghemeenlijc.
Dies zo wilt hem maken vroet.
Daer sal menich omme zijn blo et
2535 Sturten moeten up die bane,
Eer hi tlant van Ardane
Onsen neve afwinnen sal,
Ende hier met 80 weetijt al.
Nu keert weder als ghi beghaert:
2540 Wi meenen on8e dachvaert
Te houdene na miere tale."
»Dat zullen wi!" spraken zi te male,
Reinier , zijn broeder, beide gader
1) Men km, de zaak niet schikken door een middelweg te kiezen, noch ze splitsen
en gedeeltelijk inwilligen, maar het recht van den hertog moet geheel en onverminderd
worden erkend. Over middelen, zie Nederl. Woordeno. op Gemiddeld.
2) In het Hs. is hier eene alinea aangewezen, doch ten onrechte, want de rede
van den bisschop loopt onafgebroken door.
227
Sijn oem ende zijn oudervader ,
2545 Ende die tharen rade waren.
» Nu adieu! so willic varen,"
Seide weder Bien Argent,
»Ende doen minen heere bekent,
Dat ghi hem zult leveren strijt
2650 Ende velt te zulker tijt
So ghi mi hebt doen verstaen. "
Mettien so es hi ghegaen
Te zinen paerde ende up gheseten,
Dat hi met sporen heeft ghesmeten,
2555 Als hi orlof hadde ghenomen,
Ende reet so langhe dat hi es comen
In dat heere van Couchi.
Vor zinen heere so es bi
Ghegaen, die na hem beidde.
2560 Sine redene dat hi zeide,
Ghelijc dat ghi hebt ghehoort,
Ende hoe hem was gheandwoort
Na den heesch die hi ane leide,
Dach, tijt, velt ende stede
11'01. xcv c. 2665 ••••••••••• ocht van ....
Alse die heere van Couchi
Bien A1'gente hadde verstaen,
Heeft hine harde wel ontfaan.
» Bode," zeidi, » wille God,
2570 Die boven al doet zijn ghebod,
Ret mach den bastaert wel berouwen
Ende den zinen die met ontrouwen
Mijn lant dus af willen winnen;
Want ic bens wel te binnen
2575 Ende menich heere wide vermaart ,
Dat hi emmer es een bastaert,
Ghewonnen binnen huwelike.
Maer zi heb bent valschelike
228
Bedreven, dese papelaren 1).
2580 Dies so sal haer openbaren,
Hopic, die ghereehtieheit."
Sine lieden hebben oee gheseit:
»Heere: dat zal wesen waer,
Dies ne hebbet gheenen vaer,
2585 Ende wi zullen u, eleine ende groot,
Bi bliven al toter doot,
Al waren zi meerre dan zi sijn."
:.Gode lone u, lieve vriende mijn!"
Sprae die heere van Couehi.
2590 Al hare dine so ghinghen zi
Bereeden met herten blide
Jeghen den daeh van den stride,
So dat zijt hadden al bereit.
Ende den tijt die niet ne beit,
2595 Noch gheene wile stille en staet,
Maer emmer altoos vortwaert gaet,
Die es comen, want hi was eort.
Ende alsmens gheware wort
In die heeren alle beide,
2600 Elkerlijc hem bereide
Tilijc metter dagheraet.
Si bekenden anders staet
Ende wisten anders wille,
Beide Iude ende stille,
2605 Ende zonder eenieh sparen 7
Na dien dat zi bereet waren,
Ghingen zi hem ordineren,
Searen ende batelgeren.
1) PapBlare, gewoonlijk papelaert. huichelaar, schijnheilige. Zie Rose 9100. RinClUB
1367, en verg. de aant. vao Dr. Franck op Ález. bI. 401. Oud-Fr. papelard
(Roquefort II, 298,' La Curne de Ste Pal. VIII, 173), mlat. papelardus (Du Cange
V. 67). Het afgeleide papelardie leest men in Rose 391. Het ltal. kent nog heden
pappalardo.
229
Drie seone searen maeeten si.
2610 Die alre eerste zoudi
Selve beleeden die bastaert,
Met ......... wel verwaert,
Onder te perde ende te voet,
Ende zijn broeder zoude behoet
2615 Vander ander searen wesen
Fol. XOV d. Met VIM. mannen, ende na desen
Soude die bisseop met ziere roten
Voighen ende die heere van Goten,
Die zouden doen die achterhoede.
2620 Het waren twee suptile moede
Ende consten orloghen wel,
Want zi steere waren ende fel.
Met ghemake ende met avise
Sach men den ridder goet van prise
2625 Hem bereiden van Couehi.
Sine lieden verzaemde hi
Met eenen huegheliken moede.
Alle die wise entie vroede
Hi te zinen rade nam,
2630 Als een ridder wijs ende lofsam,
Hoe zijt ane wouden legghen.
Maer men horde hem allen zegghen:
»Ghi die zult ons, vrome baren,
Ordineren ende searen.
2635 Ende der ghelike ghi ons stelt,
Also zullen wi an tvelt
Ons tsamen houden up desen daeh,
Ende doen tbeste dat ele mach
Of nietten live' ghedoen ean,
2640 Ende ele zal hem pinen man
Te wesene na zijn vermoghen I
Ende God zal ons verhoghen,
Dat hopen wi, eer eomt die noene.
230
Pinen wi ons wel te doene!"
2646 »Noch so hebbic mi bi ,"
8prac die heere van Couchi,
»Goede lieden ende wijs.
God onse Heere van paradijs
Late heden recht ghescien!
2650 Daer in so ghetroostic mien."
Doe so ghinc die vrome baren
Die zine met vorhoeden scaren.
Twee bataelgen ende niet meere
80 maecte die wise heere,
2666 Elc van VIIM. man,
Ende die Bouden andren an
Volghen cort metter spoet.
Niemen hadden zi te voet
Dan cnechten, die anden velde
2660 Verwaren zouden' dat ghetelde;
Want mochten zi deerste waenge 1)
Hebben an die campaenge,
Dander zouden si door mede
De bet tonder doen alle bede
2666 Bi der eerster sconfelture,
Ende zi namen te diere ure
Fol. XCVI a. (de bovenrand der kolom, zes verzen, weggesneden).
Dat zijn neve die bastaert
Ontwonden brochte den standoort
2675 Vanden rike van Ardane,
Ende dat hi onder dien vane
Hadde wel VIM. lieden.
Ende als hi hoorde dat bedieden,
1) Het eerste tJOOrdeel, de eerlte win8t of ove1'llJJn"'1I!J. 1fTaenge, een Fransch
woord, ontleend aan Oud· Fr. waamg, later gaai"g, thans gain, ital. guadttgno;
WRarnevens het ww. waaigner, waignier, gaaigner, gaigner, thans gagner. Verg. La
Curne de Ste. Pal. X, 197, waar hij een zeer sprekend voorbeeld aanhaalt:
.Ausi rit à la perte, comme fait au waaing."
231
Seide die heere van Couchi:
2680 »Mine vriende volghen mi!
Ic hebbe verhoort goede maren."
Doe porredi metter eerster scaren,
Ende die andre volgbeden an.
Niet verre reden si van dan,
2685 Sine zaghen romen den bastaert
Metten 1) zin en wel ghescaert.
Om sonne ende wint so nam hi
Ware die beere van Couchi,
Als die de beste was van wapen,
2690 Onder riddren ende cnapen
Vernaemt, die men al doe wiste.
In zijn herte hi al vor ghiste,
Wies hem te baten mochte comen.
Sonne ende wint heefti ghenomen
2695 Tsinen vordeele al daer.
Die dach was scone ende eIaer
Up comen ende der zonnen schijn,
Ende het coelde een lettelkijn.
Dat meercte wel die ridder boude,
2700 Dat tghestof vander moude
Sinen vianden zoude deeren.
Als een ridder vul der eeren
Reet hi voren in die bane.
Ri badde die wapine van Ardane
2705 Boven staende , ende daer bi
Die vulle wapine van Couchi
Ende van Ghuse ghequarteleert,
Die alle wide waren vermeert.
Preuschelike reet hi voren.
2710 Daar so mochtemen eenen horen
Horen blasen den bastaert,
1) Hs. Mett,.
232
Ende daer naer al onghespaert
Menegen horen, menege ghorelle 1).
Of die viant uter helle
2715 Radde ghesijn uut ghelaten,
80 quamen zi boven maten
Alle vreeselike ghebarende.
Banderside so quam varende
Fol. XCVI b. (zes verzen weggesneden).
2725 Oomen ende also naer,
Dat si hare speeren daer
Om josteren lieten zinken.
Die bastaert, wie na zijn dinken
Die alre vroomste was gheboren,
2730 Ri es daer ghereden voren
Wel een boghescote, ende hi
Die riep: »Reere van Couchi!
Raseh! gheringe! wel ane! wel ane!
Rier es tlant van Ardane
2735 Te winne, up dat ghijs beghaert!"
Daer dat riep die bastaert,
80 horet die heere van Couchi.
Vele blider so was hi
Dan of men den ridder boude
21'0 Eene mine van :linen goude
Radde ghegheven al daer.
Metten sporen van goude claer
Noopte hi tors daer hi up zat,
1) Gltorelle, met ongewone in8chuiving eener 0 gevormd van gre/le, in 't OudFransch
de benaming van een krijgsklaroen of schelle trompet. Het woord komt
voor in verschillende vormen: grelle, gresle, greille, graisle, graile. graille: zie Du
Cange VII, 193 c, La Curne de Ste Pal. VI, 415, Gachet, 01088., 245. Raynounard
lIl, 4093. In 't Mlat. heette het instrument groeilia, als b.v : .ut universi,
audito primo sonitu graeilia, festinent bellicis indui," en: .gracilibus, tibiis, tubis
clangent.ibus", bij Du Cange EI, 545 a. De naam is ontleend aan lat. graeilis, van
geluiden gezegd in den zin van fijn, selterp, 8eltel, vanwaar ook het fr. adj. gr/Ie.
in fIOÏz gr/Ie, schelle stem. Verg. klaroen. fr. clairon. van ckir.
233
Dat weder traghe was no lat,
2745 Maer licht ghelijc eenre ree
Ende zwart, no min no mee,
Van hare ghelijc eenen raven.
Dat ors vergat al zijn draven,
Alst die sporen scerp besief.
2750 Sijn hovet dat het up hief
Ende ran als een hasewint,
Ende die heere wel ghezint
Conster hem ghelaten mede.
Seilt ende glavie bede
2755 Die so hilt hi te ziere weere,
Ende die bastaert die zeere
Verstoort quam up zinen neve.
Met eere vreseliker dreve 1)
Si al daer te gader quamen.
2760 Men hadde selden zien verzamen
Hem tween also vreselije.
Si daden verbeven dat erderijc
Die sterke perden in haer rennen.
Men so mochtse wel bekennen
2765 Alle beide uut eIken heere.
Haerlijc veste zin en speere
In des anders scilt al daer,
Na een vromelije ghebaer,
Dat daer varinc wert anschijn,
2770 Want tebroken dat zi sijn
Ende die trentsoene up waert vlogen
}l'ol. xcv I c. (zes verzen weggesneden).
Die bastaert hadde zijn gherede
Naer gheruumt, gheloves mi.
2780 U ptie crupiere so lach hi
1) Dreve, vr. znw., drift, geweld, lat. impetus. Van drijven, als bete, slede,
snede, kneep, reet, schreef, spleet, steeg enz., van bijten enz Als vrouwelijk en in
deze beteekenis was bet woord in 't Mnl. tot dusverre niet voorgekomen.
234
Van der steke zwaer ende groot.
Jc weet oec den zwaren stoot
Van Couchi beBiel die heere.
Dat houds hende vanden speere
2785 Haddi noch behouden daer,
Dat groot was ende zwaer.
So hadde oec mede die bastaert,
Die hem rechte up zijn paert.
Qualijc so was hem te moede,
2790 Dat hi so booch ghelijc der roede
Vor die steke van eenen spere,
Ende hi voer upten vromen here
Slaen metten zwaren trentsoene,
Als die steerc was ende coene.
2795 Den zIach dat men verre hoorde,
Daer omme dat hem zeere stoorde
Die vrome heere van Couchi.
Bijn trenchoen dat hief hi
Ende zlouch om gheraken
2800 Den bastaert, dien hi mesmaken
Gheerne zoude na datti conde,
Ende gheraecten te diere stonde
An die zide vanden helme,
Dat hi nalinex sat in dwelme.
2805 So zeere wouch die grote zlaeh,
Dat hi en hoorde no en zaeh,
Ende trentehoen dat vlooeh int zant,
Dats hem lettel bleef in dhant,
Ende hi zeide: »Fel bastaert,
28lO Varen moeti inderwaert 1),
Dat ghi mi dus wilt ontheerven!
Ghi die zulter omme steerven,
Ende oee uwe hulpers mede."
Doe so trae hi uter seede
1) Versta: hinderwaert.
235
2815 8ijn wel over goede zwaert.
Tsel ve dede die bastaert.
Recht waenden zi andren daer
Metten scaerpen zwerden claer
Slaen, maer zine haddens macht,
2820 Also menegen scaerpen scacht
Sachmer comen uptie bane
Ende so meneghen sconen vane
Ende wimplen ende pingoene,
Dat beide die heeren co ene
Fol. XCVI d. (zes verzen we,qgesneden).
Tonderdoen dat was die beste.
Elkerlijc den speere veste
80 hi naest mochte te meskieve
Sinen viallt ende te grieve.
2835 So menegen spere men daer brac,
Dat men hoorde dat ghecrac
Over in die ander heeren.
Men zach vor die stide speeren
Menegen ter eerden vallen,
2840 Ende meneghen z!jn bloet uutwallen,
Ende menegen oec doreriden.
Die zwerden, die conden zniden,
Trocken zi verdeliken daer,
Ende voeren metten zwerden baer
2845 Up elc andren houwen, keerven,
Dat die menege moeste besteerven
In dat vreselike toecomen.
Groten ware heeft ghenomen
Ten zinen die heere van Couchi.
2850 EIken troostende so voer hi
Altoes in die bataelge voren,
Die men hem dor breken ende dor scoren
Sach met zinen scaerpen brande,
Staende in zine steghebande,
236
2855 Recht als een ontsinnet man.
Ende te peinsene hi began
Om die scone Beatrijs :
Conste hi verdienen prijs,
Haer souds comen wel die ma.re.
2860 Ic weet dat tghepeins van hare
Menich hovet daer becochte.
Watti met vullen zlaghe gherochte ~
Was ver min ct ofte doot.
Sine vromichede groot
2865 Verboudde alle die zine dare
Ende brochte zine viande in vare;
Want wie dat den vromen man
Sach metten oghen an,
Die so scuwede zijn ghemanc,
2870 Want zijn zwert al dore dranc.
Scilden, helmen, hals bergen mede
Ne hadden jeghen des zwerts znede
Weder macht no gheduren,
Ende hem volgheden te diere uren
2875 Die zine vrorueliken an,
Dat bestaerf menich man.
Seere dat die bastaert vacht.
Banderzide sine cracht 1)
1) Hier eindigt de katern en ons fragment. Onder dezen laatsten regel staat nog
Wrochtc, als aanwijzing van het woord, waarmede de volgende katern moest beginnen.
BIJL A G E.
I. SCAVOTE.
(I, 670). - De burggraaf van Couchi trekt boven zijn harnas
een wapenrok (tornikeel) aan, dien hij stevig aan het lijf
vastbindt. Die wapenrok is »van kele", beladen met een zilveren
kruis, en daarin :. drie scavoten van goude". De naam
scavote, die hier voor 't eerst in het MnI. wordt aangetroffen,
is blijkbaar ontleend aan het Oud-Fransche escafotte, esclwfotte,
als heraldieke term vermeld door La Curne de Ste Pal. V,
458. Hij brengt twee voorbeelden bij uit den Roman de Perceforest,
waar men leest: »l'escu taris d'argent, à trois escltafottes
noires", en: »l'escu blanor de noir, à trois eschaffottes d'argent."
Hetzelfde woord komt elders voor in den zin van »grande
et longe coquille de moule de rivière, dont les femmes, en Picardie,
se servent pour am asser la crême de dessus Ie lait, pour
en faire du beurre" , van welke beteekenis La Curne twee voorbeelden
uit Froissart aanhaalt. Hij vermoedt, dat de heraldieke
benaming daaraan ontleend zal zijn en dus moet opgevat worden
in den zin van schelp.
Dat deze verklaring inderdaad juist is, blijkt genoegzaam,
wanneer men het Oud-Fransche woord in zijnen oorsprong en
zijne verwanten nagaat. Blijkbaar is escafotte eene afleiding van
gr. rfl,á\pl1, lat. scapha. Het Grieksche woord, afkomstig van
(fXá7r'TEIV, graven, uithollen, gaf in 't algemeen een uitgehold,
hol voorwerp te kennen, en werd niet alleen voor boot of schuit I
maar ook voor een nap, schaal of schotel gebezigd. In 't Latijn
was scapha de gewone benaming van een boot, maar de deminutieven
scaphium en scaphiolum werden in den ruimeren zin
genomen van »quodcumque vas concavum", gelijk het bij Facciolati
heet. Hetzelfde vinden wij in het Oud-Fransch terug.
238
Escafe staat bij Godefroy (lIl, 348 vlg.) aangeteekend als chaloupe,
maar ook als coquille, cosse. Van escafe zijn afgeleid de
verkleinwoorden escafotte, escafette en escafelotte, alle in den
zin van schelp of schaal. Escafelotte komt voor al3 benaming
van de schaal eener noot, een notedop, en escafotte wordt bij
Godefroy niet bepaald als mosselscltelp, maar in 't algemeen als
coquille, écaille verklaard: hij haalt zelfs een voorbeeld aan van
escajfottes de eufz, eierschalen.
Het lijdt dus, dunkt mij, geen twijfel, dat scavote werkelijk
eene schelp moet hebben beteekend. Van welke soort de hier
bedoelde schelpen waren, is niet te beslissen. Maar uit de
woorden, bij Godefroy aangehaald: »apointer le chapeau d'un
pélerin d'escajfottes de bourdons", meen ik te mogen opmaken,
dat het zeer wel de zoogenaamde St.-Jacobsschelpen kunnen
geweest zijn, want deze, het zinnebeeld van pelgrimstochten,
werden door de pelgrims op den hoed gedragen.
De heer J. B. Rietstap , wien ik over ons woord raadpleegde,
als den meest bevoegden beoordeelaar van alles wat de wapenkunde
betreft, meldde mij, dat de naam escafotte niet alleen
onbekend is in de tegenwoordige heraldieke taal, maar hem
ook in gedenkstukken van ouderen tijd - Fransehe, Engelsche,
Duitsche - nooit was voorgekomen, ofschoon uit de beide boven
aangehaalde plaatsen van den Roman de Perceforest blijkt,
dat het werkelijk een heraldieke term geweest is. Het was dus
zeker eene uitdrukking, die betrekkelijk zelden gebezigd werd.
De verklaring van scavote door schelp achtte ook hij door het
bovenstaande taalkundig bewezen. Als heraldieke term toch zal
het woord wel denzelfden zin hebben gehad, waarin het gold
in de gewone taal.' Slechts één bezwaar, meende hij I deed zich
voor, t. w. dat de belading van het kruis met drie van die
figuren (die dan waarschijnlijk op den rechtopstaanden paal
van dat kruis zouden geplaatst zijn) hem niet natuurlijk, althans
in den tijd van goede heraldiek niet aannemelijk voorkwam.
»De voorbeelden", voegde hij er bij, »van wapens met
een kruis, dat met vijf St.-Jacobsschelpen beladen (of, zoo men
239
wil, gebroken) is - één in het hart, en één op eIken armzijn
vrij talrijk in Picardië, Artois en aangrenzende streken.
Men zou dus ook in ons gedicht vijf, niet drie schelpen mogen
verwachten."
Uit een heraldiek oogpunt is deze bedenking zeker van gewicht.
Hadden wij te doen met eene beschrijving, door een
ervaren wapenheraut gegeven, dan zou ongetwijfeld het bezwaar,
in het getal der stukken gelegen, als overwegend moeten
aangemerkt worden. Doch dien eeretitel van deskundige
mogen wij zeker onzen dichter niet toekennen, en wij behoeven
dus, op dezen technischen grond alleen, eene verklaring
niet te verwerpen, die taalkundig zoo duidelijk is aangewezen.
Wat voor 't overige de beRchrijving betreft, dien de dichter
geeft van het wapen, door Couchi op zijn tornikeel gevoerd,
moet ik nog opmerkeu, dat die ook in andere opzichten niet
volkomen helder is. De wapenrok, zegt hij, was »van kele",
Met eenen cruce zelverjjn,
Daer in drie scavoten fijn
Van goude, daer hise mede brac.
De zin der woorden daer hise mede brac is grammatisch niet
wel te bepalen, omdat volstrekt niet blijkt waarop dat se slaat.
Er gaat cruce vooraf, maar dat woord is onzijdig. Doch al
moge het taalkundig onjuist zijn uitgedrukt, de heer Rietstap
is van oordeel, dat se moeilijk op iets anders betrekking kan
hebben dan op cruce, en wel wegens het werkwoord brac. »Het
breken in de wapenkunde", schrijft hij, »is niets anders dan
het wijzigen van een reeds bestaand wapen door de kleuren of
het getal der figuren te veranderen of er nieuwe bij te voegen.
Hier hebben wij dus te denken aan een zilveren kruit'! in een
rood veld, gevoerd door eene familie, waarvan een jongere
zoon, om zich van ouderen te onderscheiden, het wapen brak
door het met drie gouden schelpen te vermeerderen."
De uitdrukking daer in, die min of meer twijfelachtig is,
moet wellicht niet in den eigenlijken zin worden opgevat, alsof
de scavoten geplaatst waren IN het kruis, want dan zou goud
240
op zilver staan, hetgeen in den ouden tijd der heraldiek niet
lichtelijk voorkwam. »Misschien", sehrijft mij de heer Rietstap ,
»was het een verkort kruis (dat los op den wapenrok stond
en de randen daarvan niet raakte). Alsdan zou er gelegenheid
zijn geweest, dat de drie gouden 8cavoten op het rood geplaatst
waren, twee van boven en één van onderen."
Doch het zou, geloof ik, eene nuttelooze moeite zijn, de beschrijving,
die wij in ons gedicht vinden, al te streng uit te
leggen. Het is bekend, hoe de burgerlijke dichters van dien
tijd, die zelden geoefende wapenkundigen waren, dikwijls met
die figuren omsprongen, vooral waar het verdichte wapens
gold. En hier hebben wij natuurlijk met een bloot verdichtsel
te doen. Een wapen uit het jaar 840, terwijl de allervroegste
familiewapens eerst van omstreeks het jaar 1000 dagteekenen !
En een wapen van den burggraaf van Coucy uit een tijd,
toen de burg te Coucy nog niet bestond! Een nieuw bewijs
van de vrijheid, die onze dichter zich in historie en chronologie
veroorloofde. In ieder geval gelijkt het wapen, dat hij beschrijft,
niet in het allerminst op dat der latere heeren van
Coucy, die een van zes stukken vair en rood gedwarsbalkt
schild voerden. Zie Rietstap , Armorial général (2e éd.) , I, 471.
Mijn oprechten dank aan den heer Rietstap voor de mij zoo
welwillend verstrekte inlichtingen, waardoor het mij mogelijk
geweest is een onderwerp, dat buiten mijne gewone studiën
ligt, met eenig vertrouwen te behandelen.
H. IMBARE.
(H, 1295, 1665, 1693). - Een der merkwaardigste woorden,
die in onze fragmenten voorkomen. In het MnI. was er
tot dusverre geen voorbeeld van gevonden. Het moet echter in
Vlaanderen eene gewone uitdrukking geweest zijn, als blijkt
uit een paar plaatsen van lateren tijd, waar het in dezelfde
beteekenis wordt aangetroffen.
241
In de » Vlaemscl!e A.udt-vremdicheyt, inlwudende veel wonderlieke
antiquiteyten" enz., »t1ergadert, ghecomponeert ende Rhetorijckelicken
gltestelt by Ballaeden", door Marcus van Vaernewijck
(Gent, 1562 1), vindt men eene beschrijving van de uitvaart
van Hendrik II , koning van Frankrijk 1 zooals die, op last
van Filips II I d. 16 ,Juli 15.59 te Gent in de kerk van St. Michiel
gevierd was. In de inhoudsopgave van »Tvierde tractaet",
die voorafgaat, leest men:
Van Henricus uutvaert, den tweeden van dien name,
Conijnc van Vranckerijc, te Ghent ghecelebreert;
en het opschrift van het gedicht zelf luidt (bI. 142): » Van der
doot ende uutvae'l't van den Fransclten Conijnc, Henricus de tweetste."
Het gedicht bestaat uit acht coupletten, elk van tien regels'
Ik laat hier de vier laatste volgen, omdat het uiterst zeldzame
werkje aau weinigen bekend is, en omdat de beschrijving, die
hier van de uitvaart eens Franschen konings wordt gegeven,
eene treffende overeenkomst heeft met hetgeen in onze fragmenten
verhaald wordt. Die vier laatste coupletten luiden aldus:
5.
Dees uutvaert ghebuerde, so menich ansach,
Den sesthiensten dach van Hoymaent, met expresse,
XV.C. neghenenvijftich, met groot gheclach,
Op S. Annen dach, die men wel eeren mach,
Naer sconincs overlyden thien daghen en sesse.
Ons coninc was selve, met al zijn noblesse,
In dees uutvaert, hy wildet gherne beslaven ,
Met veel bisschoppen en abten, hem doende adresse,
Die d'Exequien deden, om de ziele te laven,
Als soumen gaen begraven.
6.
Een swart huseken dl1erluchtich stont daer ten toghe
XL VIII voeten hoghe, voor den choor Beer eerbaer.
Het hadde ghecost (my waer leet dat ie loghe)
1) Dit is de tweede druk, .van nieus oversien ende vermeerdert." Uit de Opdracht
en uit de kerkelijke approbatie. aan het slot van 't boekje geplaatst, blijkt dat de
eerste uitgave in 1659 het licht had gezien. Het door mij gebruikte exemplaar berust
in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.
lfi
242
Ses hondert guldenen, by ons conincs ghedoghe,
Niet dan van thantghedaet 1): daer op dat branden c1aer
Alsoo veel keersen alsser daghen zijn int iaer.
Den buec J) stont ooc vul keersen , die vierich laeyden,
En was met swart laken behanghen , alomme aldaer,
Met die Francsche wapenen, die sy daer an naeyden,
Die twerc verfraeyden.
7.
Boven op dit huseken stont een coninclicke croone
Met peerlen schoone, vul keersen en lichte.
Onder stont de Inbare seer ydoone
Schynende eenen autaer voor elcken persoone.
Daer over dat een cleet was, costelic van ghewichte,
Met een cussen, daer op lach voor elcx ghesichte
Een gauden crone, en scepter, die wat bedieden wilden.
Ende in elcken houc van desen ghestichte
Stonden Herauten, die in groote ghecroonde schilden
Die Francsche wapenen hilden.
8.
Voor dese monstrantie oft oratorie
Stonden teender memorie die Fransche standaerden.
Maer van alle die keersen , tot zijnder glorie
Weerdich te narreren in een historie,
Scheen de kercke vierich, vele hem vervaarden.
Wat natien van volcke daer in vergaerden,
Waer my oncont; dus cortic mijn .sermoen.
Met het huseken, hier vermeld, dat voor het koor was opgericht,
bedoelt de dichter de katafalk, waaronder het lijk van den
vorst werd tentoongesteld. Onder die katafalk, met talrijke waskaarsen
schitterend verlicht, stond de imbare, de lijkbaar I met
een kostbaar kleed omhangen. Een kussen met kroon en schepter ,
benevens de wapenschilden van Frankrijk, voltooiden het geheel.
Het blijkt dus, zoowel uit onze fragmenten als uit de verzen
van Vaernewijck, dat imbare de benaming der lijkbaar
J) wij zouden zeggen: alleen aan aroeidsloon.
2) De beuk. het ruim der kerk.
243
was. In die zelfde bete eken is komt het woord (volgens eeue
mededeeling van mijn vriend Stallaert) ook voor in eene oorkonde
van 17 Nov. 1575, te vinden in het onlaugs door clen
heer F. De Potter uitgegeven Second Cartulaire de Gand (Gent,
1886). Daar leest men (bI. 171): »80 heeft hy beset ende gefundeert
in der eeuwicheyt acht jaerghetijde~, die men alle
jaere doen zal up acht diverssche daghen in dezelve cappelle,
met dyake ende zanckmeestere, met zijn choraelkeus, daer men
ten daghe van elckell jaerghetijde doen zal een ghesonghen
messe van Requiem, ende naer de messe zal gaen ten imbare,
die de costere zal stellen in midden van den choor, met twee
bern ende kers sen , tsijnen coste; aldaer de priestere , die de
messe doen zal, metten dyake ghehauden zullen zijn te les ene
eenen psalme van De p1'ofundis, eenen Paternoster ende Ave
Maria, ende werpen wijwatere over alle gelooveghe." Het geldt
hier geene koninklijke uitvaart, maar de beteekenis van imbare
is dezelfde: de lijkbaar, hetzij die het lichaam van den overledene
bevatte, of wel - als in dit geval - het lijk van den reeds
begraven doode vertegenwoordigde (de faux cercueil oflooze baar).
Hetgeen in onze fragmenten, in verband met de imba'l'e,
wordt medegedeeld omtrent de tentoonstelling van het lichaam
van clen overleden vorst, heeft mede eenige toelichting noodig.
In de eerste plaats, waar het woord voorkomt, is het lijk
van den koning tentoongesteld in zijn paleis in de hoofdstad.
Oouchi, leest men daar (Il, 1293):
es te hove ghegaen,
Daer die coninc was ghestaen
In eenre riker ymbaren.
En dan volgt er:
Sine conduten alle waren
V uI specien van zoeter guere,
Ende ghezuvert sine ymmuere.
Die balsemen ghaven zoete lucht.
Het manlijke voornaamwoord sine, dat niet bij het vrouwelijke
imbare behooren kan, bewijst genoegzaam, dat men hier
niet te denken heeft aan buizen of pijpen, tot de imbare be244
hoorende en bestemd om die met welriekende geuren te vervullen.
Ook het woord ymmuere, vochten, kan geene betrekking
hebben op de lijkbaar. Met condufen worden derhalve de
buizen in het lichaam des konings bedoeld, met name de slagaderen,
in welke bij het balsemen de bederfwerende aromatieke
stoffen werden ingespoten I). Door die bewerking waren de
vochten van het lichaam gezuiverd. De bedoeling dezer verzen
is dus eenvoudig deze, dat het lijk des konings gebalsemd was.
Later vinden wij den overleden vorst tentoongesteld in de
kerk van het klooster te St.-Denis, waar de plechtige uitvaart
gevierd wordt. Daar zag men den koning in der ymbare (II,
1665), als ware hij »in levenden live", en in volle wapenrusting
I alsof zijne ridders iemand zoo in zijne plaats hadden gesteld,
en in de houding alsof hij zijne offerande deed, terwijl
al zijne genooten hem in diepen rouw omgaven. Uit deze beschrijving
blijkt, dat het lichaam niet op de lijkbaar lag,
maar in staande houding vóór de lijkbaar onder de katafalk
geplaatst was, gelijk het dan ook vroeger uitdrukkelijk heette, dat
de koning in de imbare was g hes ta e n. En werkelijk was het
oudtijds de gewoonte, het gebalsemde lijk van een vorst in
staande houding bij de uitvaart ten toon te stellen 8). Later
heeft men bet lijk vervangen door een wassen beeld, dat on-
1) Contiuut, Ir. conduit , lat. conductus , in 't Mnl. zeer gewoon voor de buizen
of pijpen '\'Rn waterleidingen, fonteinen enz., komt ook elders voor in toepa,sing op
de lJuizen in het menschelijk lichaam. Zoo leest men in de Oud- Pl. Ged. lIl, 122, vs.
246 vlgg., dat het aangezicht van den mensch seven conduten heeft: twee aan de
ooren, twee aan de oogen, twee aan den neus en één aan den mond. En in het
Leven van Jezus, c. 112: .al dat ten monde ingheet, dat comt in den buuc, ende
van daer lidet dor de condute van den lichame."
2) Over de uitvaart en begrafenis der hansche koningen en koninginnen is veel
geschreven. De door mij geraadpleegde bronnen z:iin inzonderheid: 1°. Joan. Tilius,
Commentariorum et disquisitionum de relJus Gallicis lilJri duo (Frankfort, 1579),
waarin (p. 132-141) een hoofdstuk .De olJitu, ezsequiis sepulturaque Tllflum et reflilUu'um
Galliae"; 2°. Mabillon, Discours sur les anciennea aépulturea de nos raia,
in de lUémoires de littérature de l'Académie Royale dea lnscriptiona et Belles Lettres,
Tome II (Paris , 1736), p. 633-647; en 3°. Paul Lacroix, Vie militaire et
religieuae au mO?Jen dfle (40 éd., Paris, 1877), p. 544-558.
245
der de katafalk vóór de lijkbaar gesteld werd. In het zoo even
aangehaalde werk van Lacroix vindt men op blo 553 eene afbeelding,
die ik zou wenschen hier te kunnen overnemen, omdat
zij als 't ware opzettelijk geteekend schijnt om ter opheldering
van dit gedeelte onzer fragmenten te verstrekken. Zij
stelt de uitvaart voor der Fransche koningin Anna van Bretag
ne , de gemalin van Lodewijk XII, overleden d. 9 Jan.
1514, en is ontleend aan eene miniatu ur uit een handschrift
van dien tijd. In het midden van het koor der kerk te Blois
ziet men eene prachtige katafalk, waarop aan alle kanten
brandende waskaarsen geplaatst zijn, en die getooid is met
eep omhangsel van zwart fluweel en met verschillende wapenschilden.
Onder de katafalk staat, insgelijks met zwart fluweel
bedekt, de lijkbaar met de doodkist, waarin het lichaam der
koningin rust. Vóór de lijkbaar verheft zich in staande houding
het wassen beeld der vorstin, kroon en schepter dragende.
Een aantal geestelijken liggen rondom geknield, terwijl de Mis
bediend wordt door den biAschop van Parijs.
Men ziet, in de hoofdzaak is deze voorstelling geheel gelijk
aan die van onzen dichter. Het eenige verschil is dit l dat hier
het lichaam der vorstin in de doodkist rust en alleen hare
beeltenis vertoond wordt, terwijl in onze fragmenten (naar
oudere zeden) het gebalsemde lijk zelf van den koning, staande
vóór de looze baar, ten toon is gesteld.
Ik moet nog even terugkomen op het woord imbare, om
het in zijn oorsprong en vorm te verklaren. Het is opmerkelijk,
dat het op al de drie plaatsen, waar het voorkomt, met
y wordt gespeld (ymbare) , ofschoon toch overal elders in onze
fragmenten het voorzetsel in of im wordt geschreven. Dit kon
een oogenblik doen vermoeden, of het woord ook van Romaansche
afkomst zou kunnen zijn. Doch de zorgvuldigste nasporingen
hebben mij bewezen, dat er op het gebied der Romaansche
talen volstrekt niets is te vinden, wat naar imbare
gelijkt. Ook in geene andere Germaansche taal is er een spoor
van te ontdekken. Het moet dus een eigenaardig Nederlandsch
246
woord zijn. En dan kan men wel aan niets anders denken
dan aan eene samenstelling van in en baTe. Onwillekeurig is
men geneigd, imbaTe te vergelijken met de in 't Mul. zoo gewone
uitdrukkingen in baTen staen, in baTen liggen en in ba1'en
leggen, in welke in baTen hetzelfde beteekent als op de lijkbaaT I).
Volgens eene mededeeling van den heer Guido GezelIe zijn
die uitdrukkingen nog heden in Vlaanderen in gebruik, met
name te Kortrijk, waar men zelfs door het in baTe den geheelen
toestel verstaat: de baar,' de schragen, het lijkkleed
enz., kortom alles wat dient om een lijk in baTe te stellen.
Voor een hedendaagschen Viaming maakt dus het oude imbaTe
vanzelf den indruk, alsof het uit in baTe gevormd was. Doch
er is tegen die verklaring een afdoend bezwaar. Ware het
woord op die wijze ontstaan, dan zon het noodwendig onzijdig
moeten zijn. Het zou dan eene uitdrukking wezen als liet tehuis,
het tekoTt enz. Te Kortrijk wordt dan ook werkelijk het
imbaTe gezegd, blijkbaar naar de hedendaagsche opvatting des
woords. In de boven aangehaalde oorkonde van 1575 leest
men insgelijks ten imbaTe, doch het vlak daarop volgende die
de costeTe zal stellen doet zien, dat het woord toch eigenlijk als
vrouwelijk bedoeld is, en dat er dus waarschijnlijk niet ten,
maar teT moet gelezen worden. In allen gevalIe is het woord
zoowel bij Vaernewijck als in onze fragmenten, de oudste getuigen
die wij kennen, zeel' bepaald van het vrouwelijk geslacht,
evenzeer als baTe zelf. Het vereischt dus eene andere
uitlegging. Ik meen het te moeten vergelijken met andere
woorden, die uit het voorz. in en een subshantief van stoffelijke
- niet werkwoordelijke - beteekenis zijn samengesteld.
De inboedel is de boedel, die zich in het huis bevindt; de inhouten
zijn houten in het schip; een inham is een ham of kreek
1) Zie de voorbeelden bij Verdam, I, 579. Het vaste gebruik van het voorz. in
in deze zegsw\izen verklaart tevens de uitdrukking Ïtl eenre ym"arcn en i n der ym"
arc, zooals het in onze fragmenten heet, ofschoon daar eigenlijk het voorz. voor
beter zou passen. Doch de dichter stelde zich niet bepaald de lijkbaar alleen voor,
maar den geheelen toestel, de katafalk met baar en alle toebehooren, waarin het
lijk geplaatst was.
247
~n het land; het ingewand of ingeweide het gewand of geweide
in het lichaam, en evenzoo het verouderde inaderen, de voormalige
benaming der ingewanden, enz. Inbare of imbare zal
dan de lijkbaar zijn, die in de katafalk is geplaatst, en wel
vermoedelijk dien naam gekregen hebben in tegenstelling van
de baar, waarop het lijk naar de kerk werd gedragen. Uit de
afbeeldingen bij Lacroix kan men zien, dat die beide baren ~
de draagbaar en de vaste baar in de katafalk, vrij wat in
vorm verschilden. Er was dus reden om ze ook met verschillende
benamingen aan te duiden. En dan kon zeker aan de
laatste, die in het »huseken" stond, geen gepaster naam worden
gegeven dan imbare.
IIl. ZJMPERLIJC.
(II, 1548 en 1696). - Een woord, dat tot hiertoe niet
werd aangetroffen. Wel kende men simperlike, als variant van
simpellike, in Lekensp. I, 2, 87 (hs. I), doch dat komt hier
niet te pas. Blijkbaar is hier (II, 1548) de beteekenis bedoeld
van net, fraai, keurig, sierlijk, bevallig, ter aanduiding van de
sierlijke uitrusting der gravin, die vs. 1474-1493 beschreven
is: verg. vs. 1552-1555. Ook op vs. 1696, waar het woord
nogmaals voorkomt, past die beteekenis uitnemend. Beatrijs ,
heet het daar, wendde hare oogen naar Dominicus met een
zimperlijc - d. i. bevallig - gebaar. Het adj. simper is in de verwante
talen algemeen bekend. In het Deensch, Noorsch en
Zweedsch komt simper , semper in de volksspraak voor in den
zin van sierlijk, net, keurig, kiesch, vooral van kieschkeurig,
veelal met het bijdenkbeeld. van gemaakt, preutsch (Molbech,
Dansk Dial.-Lex. 473 vlg., Aasen, Norsk Ordbog (2de uitg.),
643, Rietz, Svenskt Dial.-Lex. 566). In het Zwitsersch semper,
keurig, kiesch (Stalder II, 370). Verg. Eng. to simper , gemaakt,
gekunsteld glimlachen, a simper-de-cocket, een nufje
(Halliwell 743). Blijkbaar behoort hiertoe ook Hoogd. zimper248
lich, gemaakt, en zimpern, zich gemaakt aanstellen. De Duitsche
etymologen weten met die woorden geen weg. Weigand
(II, 1145) noemt den oorsprong »dunkel", en Kluge (385)
zegt: »weitere beziehungen fehlen". Uit het bovenstaande
blijkt, dat simper in alle Germaansche talen bestaat, maar
overal met de s (of de daarmede gelijkstaande Nederlandsche
zachte z) I alleen in het Hoogduitsch met de scherpe z (ts).
Zimperlich is dus kennelijk uit de Nederduitsche tongvallen
overgenomen: in de Hoogduitsche uitspraak ging de s in
z over. In het Mnl. schijnt simpl!r nog alleen de goede opvatting
te hebben van keur(q, sierlijk, bevallig: het ongunstige
bijdenkbeeld van gemaakt I gekunsteld, preutsch, is er elders en
later bijgekomen. Over de afleiding zie Skeat (Etym. Dict.
554), die het in verhand brengt met sipp, dat in 't Nederduitsch
en de Noorsche talen in soortgelijke beteekenissen voorkomt
en ook bij ons in sip kijken wordt wedergevonden. Er
zou over die verklaring wel het een en ander te zeggen vallen,
doch dat ligt hier buiten mijn bestek.
IV. Nog een fragment van CoucH
De bovenstaande fragmenten waren reeds grootendeels afgedrukt,
toen ik kennis maakte met het pas verschenen Eerste
Deel van de GescAiedenis der Nederlandsche Letterkunde door
Dr. J. Te Winkel, een voortreffelijk werk, dat met algemeene
belangstelling ontvangen verdient te worden en zeker, indien
het op gelijke wijze wordt voortgezet, eenmaal nevens het
hoofdwerk van Jonckbloet eene waardige plaats zal innemen.
Daar las ik op bI. 196, aant. 3): »Ook in eene Dietsche bewerking
van De Burchgrave van Coetchy, waarvan 816 verzen
te Atrecht bewaard worden, vindt men van »MadoaJ drome"
gesproken." Die woorden herinnerden mii aanstonds aan eene
mededeeling van Jonckbloet, die mij bij het schrijven mijner
Inleiding ontgaan was, omdat ik indertijd, bij de lezing zijner
249
Geschiedenis, niet voorziende dat ik ooit de fragmenten van
Couchi zou bewerken, daar geen biizondere acht op had geslagen.
Ik bedoel hetgeen hij zegt op blo 361 van Deel I der
3dc uitgave. Sprekende over Madocs droom haalt hij daar de
bekende plaats uit Maerlant's Rijmbijbel aan, en laat daarop
volgen: »Evenzoo wordt er gewag van gemaakt in het nog
ongedrukte fragmenteener vertaling van den Burchgrave van
Coetchy, die uit Maerlant's tijd is. De Vrouwe van Fayel zegt
tegen haar minnaar I die haar zeer ingewikkeld zijne liefde
bekent:
• Noch wanic, her ridder, dat gi slaept,
Of dat ghi sijt in Madox drome."
In de tweede uitgave (1873, I, 109) komen die woorden
eveneens voor. Later hebben Prof. Martin in zijne Inleiding
op Reinaert I. bI. XIV, en Prof. Moltzer in dit Tijdschrift, lIl,
312 I het getuigenis ~an Jonckbloet overgenomen.
Zoolang de inhoud der vier Atrechtsche bladen nog onbekend
was I moest men vermoeden I dat Jonckbloet dit fragment
bedoelde, dat hij misschien in vroeger jaren onder de oogen
had gehad. Dr. Te Winkel had dan ook alle recht om aan te
nemen I dat de twee aangehaalde verzen aan dat Atrechtsche
fragment waren ontleend, het eenige van welks bestaan men
toen nog vernomen had. Nu echter die 816 verzen gedrukt
vóór ons liggen I en die beide regels er niet in voorkomen,
blijkt het, dat Jonckbloet nog een ander gedeelte van ons gedicht
moet hebben gekend. En dat het stuk, dat hij bedoelde,
wel degelijk tot den Borchgrave van Couchi behoorde, wordt
zoogoed als bewezen door hetgeen hij zegt I dat het daar de
Vrouwe van Fayel is, die tot haren minnaar spreekt. Dit moet
hij dus ook in dat fragment hebben gelezen.
Ongelukkig heeft Jonckbloet niet aangeteekend, waaraan hij
zijne mededeeling ontleende. Was hij zelf in het bezit van een
of meer bladen van een handschrift van Oouchi? Of had hij
in de eene of andere boekerij zulk een fragment gevonden? Of
had hij el' ergens eenig bericht van gelezen 1 Het laatste komt
250
mij niet aannemelijk voor; want in dat geval moest ook wel
iemand anders er kennis van dragen, en mijne vakgenooten,
die ik er over raadpleegde, verklaren eenstemmig, dat zij evenmin
als ik zelf er ooit van gehoord hebben. Hoe het zij,
Jonckbloet heeft een fragment van ons dichtwerk gekend, dat
wij nu niet kennen. Waar het zich thans bevindt, heb ik
niet kunnen opsporen. Voorloopig moet het als verloren aangemerkt
worden, totdat het wellicht door een gelukkig toeval
weder te recht komt. Nu eindelijk de overblijfselen van den
Borcltgrave van Couclti het licht zien, mogen wij dat verlies
dubbel betreuren. Het is een nieuw bewijs van hetgeen ik boven
schreef (bI. 98), dat het raadzaam is de fragmenten van
onze middeleeuwsche gedichten, die van tijd tot tijd worden
ontdekt, in eene algemeene bewaarplaats bijeen te brengen,
waar zij veilig geborgen zijn en te allen tijde door den beoefenaar
der letterkunde kunnen geraadpleegd worden. Hopen
wij, dat het blad, waarop Madoc8 droom vermeld staat, spoedig
uit zijn schuilhoek te voorschijn kome, om aan de nu gedrukte
zestien bladen te worden toegevoegd.
Dat Jonckbloet naar zijn fragment de vertaling van Couclti
»ui~ Maerlant's tijd" afkomstig achtte, moet ik natuurlijk in
het midden laten. Zoolang wij dat stuk niet kennen, en dus
niet kunnen nagaan, welke gronden hij voor die meening gehad
heeft, laat zich dat niet beoordeelen. V oorloopig houd ik
mij aan de latere.tijdsbepaling, die ik bI. 129-131 als waarschijnlijk
heb voorgesteld.
BI. 128, reg. 11. gewrllchte lees ghewrachte
BI. 182, aant. 2). Ook in de fragmenten van Beerte metten lJreden voeten komt
de uitdrukking voor: .Maer ie die maltede !lcm des woet." Zie MoItzer,
Floris e. Blanc., bI. 141, VB. 88.
251
MR, HENRlC VAN ALCMAER.
Sedert door Scheltema in de inleiding zijne~ uitgave van
»Reintje de Vos" een Renric van Alcmaer, die in 1477 en 1481
te Utrecht woonde, is aangewezen, heeft men dezen vrij algemeen
gehouden voor den man, die zich later in de voorrede van den Nederduitsehen
Reinke Vos als redactor en g]ossator noemt. Bewezen
is de identiteit dezer twee personen echter niet: nog een andere
Renrie van Alemaer uit denzelfden tijd is opgespoord, kortom
er heerscht nog groote onzekerheid aangaande den persoon, die,
naar 't schijnt, het eerst den berijmden Reinaert in hoofdstukken
verdeeld en van eene korte glosse voorzien, en daardoor op
de latere bewerkingen eenen gewiehtigen in vloed gehad heeft.
Als bijdrage tot de oplossing dezer vraag wensch ik hier de aandacht
te vestigen op een stuk, waarin een Henric van Alcmaer,
zonder twijfel dezelfde als de reeds te Utrecht aangewezene,
optreedt.
In de Verslagen en mededeelingen der Vereeniging tot uitgave
der bronnen van het oude Vaderlandsche recht 1, 485 deelt
Mr. S. Muller Fz. een merkwaardig vonnis van den Utrechtschen
raad mede aangaande eene erfeniskwestie. Voor ons doel zijn
hier alleen de volgende feiten van belang. Zekere Katharina,
omstreeks 1440 weduwe geworden van Jan van Toorn, was
hertrouwd met Elyas van Oestrum, uit welk huwelijk eene
dochter, Alydt van Oestrum, was gesproten, die op hare beurt
eerst met Splinter van Meghen, on na diens dood met» meyster
Henric van Alcmar" getrouwd was. Genoemde Alydt van Oestrum
was met haren halfbroeder Willem van Toorn in een twist ge-
"wikkeld over de erfenis hunner moeder, en »pandde" daarom in
"1466 aan het roerende goed van Willem van Toorn, en daarna
in 1467 ook aan eene »husinge ende hofstede», aan welke
252
goederen zij door de schepenbank ook werd »geëigend". Doch
Willem van Toorn beklaagde zich bij den Utrechtsehen Raad (die
reeds vroeg een groot deel der rechtspraak op de schepenbank
had veroverd 1», en deze stelde hem in 1468 in het gelijk. Vijf
jaar later echter, in 1473, deed »meyster Henriek van Alcmair",
Alydt's echtgenoot, die » aan eene universiteit had gestudeerd
en blijkbaar ervaren was in de kronkelpaden der toenmalige
praktijk" 2), eene nieuwe poging om huis en hofstede in bezit te
krijgen, en ditmaal gelukte die poging werkelijk. Wel klaagde
Willem van Toorn opnieuw bij den Raad, doch deze wist nu
niets anders te doen drm de zaak uit te stellen.
Intusschen werd Mr. Henric een man van gewicht in Utrecht.
David van Bourgondië, die, in 1456 door toedoen van zijn vader
Philips Bisschop van Utrecht geworden, zich slechts door Bourgondische
hulp kon staande houden, zag in 1474 de kans schoon
om zij ne macht uit te breiden en de regeering zijner trotsehe,
op hare voorrechten naijverige, hoofdstad aan zich te onderwerpen
3). Hij vernietigde o. a. de geheele crimineele rechtspraak
van den stedelijken Raad, en stelde bovendien een hof van appèl
in, » dat recht van der scive" genaamd 4), natuurlijk mede tegen
de onafhankelijkheid der stedelijke rechtspraak gericht. In dit
lichaam, dat den Raad natuurlijk een doorn in het oog was,
hadden 10 leden zitting, meest hooge geestelijken. Hoewel niet
behoorende onder de in 1474 aangestelden 5), moet Mr. Henric
van Alcmaer kort daarop, immers voor 1477, tot lid van dit
1) Zie Mr. S. Muller ]'z" De middeleeuwsche rechtsbronnen der stad Utrecht.
Inleiding.
2) Muller, Verslagen blz. 491; het in de noot aldaar uitgesproken vermoeden,
dat hij .voersprake" (advocaat) was, wint volgens Mr. M. niet in waarschijnlijkheid,
nu hU een zoo aanzienlijk man blijkt.
3) Zie hierJver Muller. Inleiding blz. 112 vlgg.; en Arend 11'. 106 vlgg.
4) Naar de 8cive .,tafel, waarom de rechters bij hunn e beraadslaging buiten de
tichepenbank zaten" (Muller, R. v. IJ" Gloss. i. v.).
G) Noch Burman, Utr. Jaarb 3. 109 (waar slechts \) personen genoemd worden),
noch Van de Water, Utr. Placcaatboek 2. 948, \) (waar alle 10 genoell)d worden)
vermeldt hem.
253
hof benoemd zijn. In dit laatstgenoemde jaar toch werd Bisschop
David, door den dood van Karel den Stouten van zijn
grootsten steun beroofd, dadelijk door den Raad der stad Utrecht
gedwongen, alle ni.euwigheden, die inbreuk hadden gemaakt op
de rechten der stad, weder af te schaffen, en daaronder natuurlijk
in de eerste plaats» dat recht van der scive", hetwelk dan
ook nog in 1477 werd opgeheven; te gelijk hiermede werden nu
8 personen »om allen besten wille" door den Bisschop op aandringen
der stadsregeering uit de stad verbannen; deze 8, hier
»onse lieve getruwe Raide" 1) genoemd, waren blijkbaar leden van
het gehate Hof: 5 van hen komen ook voor onder de bij de oprichting
in 1474 genoemden, de eerste 6 voeren bovendien allen
den titel »meister" eu behoorell tot de hooge geestelijkheid van
het Sticht, de 7e is de schout van Utrecht, de 8e (vermoedelijk
het laatst genoemd als jongste in jaren of in rang)>> meister
Henrick van Alcmair". Zooals men "ziet, trpedt Mr. Henrick
hier in goed gezelschap, te midden der hooge geestelijken
en ambtenaren op: blijkbaar was ook hij een aanzienlijk man,
wiens verwijdering de Utrechtsche regeering noodig keurde,
omdat zij zijnen invloed duchtte.
Dat nu deze Mr. Henrick van Alcmair werkelijk dezelfde is
als de man, dien wij zooeven in een proces zagen optreden, is ,
dunkt mij, aa.n geen redelijken twijfel onderhevig: naam, titel,
werkkring, tijd en plaats stemmen volkomen overeen, en wederkeerig
belderen beide omstandigheden elkander op: hij was,
blijkens zijn optreden tegen zijnen hal ven zwager, een bekwaam
en handig jurist, zeer geschikt om in de nieuwopgerichte rechtbank
plaats te nemen, en omgekeerd kan zijne hooge positie
vóór 1477 den eenigszins zonderlingen verderen loop van het
geding over de erfenis verklaren. Zoolang Bisschop David het
heft in handen had, durfde de Raad diens beschermeling, lid
van het hoogste gerechtshof, niet aan; toen echter in 1477 de
Bisschop al zijne verkregen macht weder moest prijsgeven, het
1) Zie Burman, Utr. Jaarb. 3. 184.
254
Hof opgeheven en de leden verbannen werden, terwijl de stedelijke
Raad aan den anderen kant zijne oude rechtspraak hernam,
verkreeg Willem van Toorn van den Raad wat hij zoolang
te voren vruchteloos gevraagd had. »Des Saterdaghes voer Lichtmissen
1478" stapte de Raad over het formeele bezwaar heen
en verleende aan Willem van Toorn restitutio in integrum I).
N u Mr. Henric van Alcmaer verbannen was, behoefde men hem
niet te ontzien, men veroordeelde hem in absentie; en terwijl de
Raad zoo den gehaten vreemdeling (immers zijne herkomst uit
Alkmaar zal hem in Utrecht wel niet ten voordeele geweest zijn !)
nog na zijn val een belangrijk nadeel berokkende en zijne listige
advocatenstreken vruchteloos maakte, toonde hij te gelijk, zijne
aloude rechtsmacht nog verder dan vroeger te willen uitstrekken.
Of Mr. Henric zij nen zwager later opnieuw voor de schepen
bank heeft gedaagd j is onzeker, de verdere loop der zaak
is on bekend. Wel is hij waarschijnlijk in Utrecht teruggekeerd,
de gelegenheid daartoe is hem althans opengesteld. De twist
tusschen den Bisschop en de stad was steeds hooger geloopen,
de ban over de stad uitgesproken; eerst nadat Utrecht door
Maximiliaan van Oosten ijk belegerd en ingenomen was, werd
David van Bourgondië in 1483 in zijne ma.cht hersteld. Twee
jaar vroeger echter had hij zich door bemiddeling van den Paus
reeds voor korten tijd met de Staten en met de stad verzoend,
en. de laatste van den ban' ontheven 2). Bij het verdrag, dat
hieraan voorafging, werd door de stadsregeering Maandags na
Paschen 1481 afgekondigd. dat zij 7 van de 8 bannelingen
van 1.1:77 »weder vrij in de stadt ontfangen ende restitueren"
zouden. De laatste van de 7, in dezelfde volgorde als in 1477
genoemde personen, is wederom» Meyster Henriek van Alcmaer".
Dat de laatste werkelijk is teruggekeerd, blijkt wel is waar niet:
zijn naam schijnt althans tot nog toe na dien tijd te Utrecht
1) Zie over de juridische bijzonderheden verder Muller, Versl. blz. 492-493.
2) Zie Arend lP. 109 vlgg.
3) Zie Burman, Utr. Jaarb. 3. 474 (niet 3S'j, gelijk Scheltema, en op zijn voetspoor
Grimrn, Martin e. a. opgeven).
255
niet gevonden te zijn (terwijl bijv. drie zijner medeballingen na
hunne terugkomst o. a. als afgezanten van den Bisschop optreden 1),
doch zoolang er geen stellig bewijs wordt gevonden, dat hij
elders woonde, mag men uit het feit, dat hij weder werd toegelaten
in de stad, wel afleiden, dat hij zelf dit wenschte, en
voorshands dus aannemen, dat hij na 1481 weder te Utrecht
gevestigd was.
Ik heb deze geheele geschiedenis opzettelijk breedvoerig verhaald,
niet alleen omdat de combinatie der verschillende gegevens
ons den Utrechtschen Renric van Alcmaer nader leert
kennen, en ons daarmede een aardig kijkje in het Middeleeuwsch
stadsleven gunt, maar vooral omdat zij onmisbaar is bij de
beantwoording der vraag, die hier ter plaatse het meeste belang
heeft: Is deze Renric van Alcmaer te Utrecht dezelfde als de
man, die in de voorrede van den Reinke zegt: »ik, Hinrek van
Alkmer , scholemester unde tuchtlerer des eddelen dogentliken
vorsten unde heren, hertogen van Lotringen , amme bede willen
mines gnedigen heren, hebbe dit jegenwerdige bök ût walscher
unde franzosescher sprake gesocht unde ummegesat in dudesche
sprake .... unde hebbe dit sulve bók gedelet in vêr part, unde
hebbe bi islik capiUel gesat eine korte ûtlegginge unde meninge
des sulfaten poeten umme to verstan den rechten sin des capittels."
Grimm (R. F. CLXXV), Martin (Einl. XXII) en Prien
(Zur vorgesch. des R. V. 2) zijn het er over eens, dat dit alleen
op eene Nederlandsche bewerking kan zien j volgens de
laatsten is deze Rinrek van Alckmer de man geweest, die den
tekst van Reinaert II in hoofdstukken afgedeeld en van eene
korte glosse voorzien heeft, uit welke redactie, omstreeks 1487,
althans vóór 1488, te Antwerpen bij Gerard Leeu gedrukt 2),
hoogstwaarschijnlijk de Nederduitsche Reinke Vos vertaald is.
1) Zie Burman 3. 458, 518.
2) De fragmenten dezpr redactie, gewoonlijk d genoemd, zijn door den vinder Culemann,
door Hoffmann van Fallersleben en het laatst en het best door Prien, Zur
vorgeschichte des Reinke Vos, Halle 1880 (ook Panl en Braune, Beitr. 8. 1-54)
uitgegeven. Over de tijdsbepaling zie Prien, blz. 9.
256
Wie worden met dien hertog van Lotharingen en met dien
H. v. A. bedoeld? De eenige, op wien de eerste titel in 1487
past, is René II, in 1485 gehuwd met Philippa van Gelre (de
dochter van den bekenden Adolf): de Nederlandsche prinses zou
dan den Franschen hertog in aanraking hebben gebracht met
dezen Nederlander en met de Dietsche letteren.
Tegen deze voorstelling bestaan echter eenige bedenkingen,
voor een deel reeds door Martin en Prien te berde gebracht.
Vooreerst wekt een Nederlandsche schoolmeester in
dienst van den Franschsprekenden en Franschgezinden hertog
van Lotharingen bevreemding. Evenwel dit is ontwijfelbaar,
tenzij men den proloog alle geloof ontzegge of onder den hertog
van Lotharingen een ander persoon versta. Ten tweede is
hët niet duidelijk, wat een »scholemester unde tuchtlerer" c.
1487 aan het hertogelijk hof te doen zoude hebben gehad: de
drie kinderen van René zijn geboren in 1486, 1487 en 1489,
en· is het nu denkbaar, dat de hertog bij deze zuigelingen een
schoolmeester 1) heeft aangesteld? Nog onwaarschijnlijker is het,
dat hij deze kinderen in het Nederlandsch zou hebben laten
onderwijzen. Waartoe? vraagt men onwillekeurig; toch niet ter
liefde zijner Nederlandsche gemalin; of wellicht met het oog op
eene mogelijke erfopvolging in Gelderland? Zoo nauw namen
de Middeleeuwsche vorsten het toch wel niet met de landstaal
hunner toekomstige onderdanen. Maar het onwaarschijnlijkste
is zeker, dat René toen reeds voor »leesstof" ten behoeve dier
pasgeboren kinderen heeft willen zorgen. Of bovendien daartoe
de Reinaert, zelfs wanneer een »scholemester unde tuchtlerer"
dien »in usum delphini" van eene deftige glosse had voorzien,
1) Wat wordt met dat .scholemester unde tuchtlerer" eigenlijk bedoeld? Is het
alleen "schoolmeester" of mag men de betrekking meer gelijkstellen met ons .gouverneur"
p Noch uit Schiller en Lübben, noch uit een paar voorbeelden van .tuchtmeister",
mij door Prof Verdam welwillend medegedeeld, is mij hieromtrent iets
naders gebleken. - De 3e zoon van Rellé had van zÏJn ~eV(ffldB jaar af tot gouverneur
Philibert de Stainville, die verschillende meesters onder zich had (zie Don
Cal met . 1l1ngehaald bij Prien, t. a. p. 3, noot).
257
uit een paedagogisch oogpunt bijzonder geschikt was, mag men,
naar ik meen, betwijfelen. Het is dus zoo goed als zeker, dat,
indien deze bewerking in 1487 gedrukt 1) is, dit niet ten behoeve
van de Lotharingsche prinsen is geschied. Maar voor wien dan?
Ten behoeve van den hertog zelven , die ter wille zijner Nederlandsche
gemalin Dietsch wilde leeren ? De verdeeling en
de »korte ûtligginge" doen meer aan het onderwijs van kinderen
of van het volk denken; is zulk eene didactische glosse
van een »tuchtlerer unde scholemester" 2) ten behoeve van zijnen
hertogelijken heer ook wel zeer aannemelijk? Of, ten slotte,
heeft de hertog H. v. A. alleen aangespoord om dit werk te
ondernemen, of, zoo hij het, om welke reden ook, reeds ondernomen
had, ten algemeenen nutte uit te geven? Eene dergelijke
zorg voor de geestelijke en zedelijke ontwikkeling eener hem
vreemde natie is, zelfs in een verlicht vorst als René schijnt
te zijn geweest, evenmin begrijpelijk.
Deze bezwaren ten aanzien der betrekking tusschen den »eddelen
hertogen van Lotringen" en den Hinrek van Alckmer van
den proloog zijn echter op zich zelf wellicht niet onoverkomelijk
j komen wij thans terug tot onzen Benric van Alcmaer. (Een
andere Benric van Alcmaer, frater te Zwolle, in wien Delprat
den lateren »scholemester" meende te hebben ontdekt, is reeds
door Prien, t. a. p. 4-7, op goedé gronden verworpen.) Vóór
de identiteit van den Utrechtschen en den Lotharingschen H.
v. A. pleit eigenlijk alleen de overeenstemming van naam en
van tijd, terwijl ook de titel (magister artium) èn voor een
lid van het gerechtshof èn voor een »tuchtlerer" niet ongepast
schijnt. Daarentegen is er veel wat tegen de vereenzelviging
der beide personen spreekt.
1) Men zou kunnen denken aan de mogelijkheid, dat het boek vroeger bewerkt
ware, maar dit baat niet veel: volgens Prien, t. a. p. is de bewerking na 1480 ver·
vaardigd, en hebben wij dus in elk geval met dezelfde personen te doen.
2) En men moet hem inderdaad, .indien men niet alle geloof aan den proloog
ontzeggen wil, wel voor den eersten glossator houden; welk aandeel zou hij anders
ook aan de bewerking hebben gehad P De tekst stemt woordelijk met R. novereen.
258
Vooreerst, hoe komt deze raadsheer in IJet boogste gerechtshof
van den Utrechtschen Bisschop, blijkbaar een vermogend en
aanzienlijk man I), plotseling verplaatst in de betrekking van
»scholemester unde tuchtlerer" ? Zelfs indien men dit mag opvatten
als »gouverneur", blijft het eenigszins vreemd 2).
Ten tweede: hoe komt een invloedrijk aanhanger van den
Bourgondischen Bisschop een tiental jaren na den slag bij Nancy
in eene betrekking tot den bertog van Lotharingen, gehuwd
met eene Geldersche prinses, beiden verklaarde vijanden van het
Bourgondische huis? 3)
Ten derde zou men wellicht kunnen wijzen op bet verschil
tusscben de N ederlandscbe dialecten te dien tijde. Zou een geboren
Hollander aan het hof eener geboren üeldersche prinses
wel allereerst naar een Vlaamsch werk hebben -gegrepen 01.0 de
hertogin te onderhouden, den hertog of zijne kinderen Dietsch
te leeren , of eindelijk voor de pers te werken, en zouden er
in het werk van dien man onder die omstandigheden niet wel
eenige sporen van Hollandsch of Geldersch gevonden worden?
Intusschen wil ik hierop bij de ontwiifelbare populariteit van
den Reinaert ook in die dagen en bij de geringe overblijfselen
van d niet veel nadruk leggen.
Vragen en twijfeliligen genoeg. Wil men niet tot het gewone
hulpmiddel zijn toevlucht nemen door den proloog onecht
of geïnterpoleerd te verklaren 4), dan zal men, indien d wer-
1) Wat beteekent het .van" voor zijn naam? Alleen .uit Alkmaar afkomstig",
of iets anders, hoogers ?
2) Ex-gouverneur van René 1I zelf, waaraan men wellicht zou kunnen denken,
kan onze H .. v. A. althans, die na 1481 waarschijnlijk nog eenigen tijd te Utrecht
woonde, wel niet geweest zijn.
3) Of tusschen Bourgondië en Lotharingen na 1477 vrede gesloten is, heb ik niet
kunnen nagaan: het huwelijk van Philippa van Gelder (die in 1477 met haren broeder
Karel aan het Bourgondische hof gcvangen gehouden werd) in 1485 met René
v. Loth. zou wel pleiten voor eene verzoening, immers voor eene toestemming van
het Bourg. hof; doch de Lotharingsche hertogen zijn, als ik mij niet bedrieg, steeds
den Franschen koning getrouwen dus den Bourgondiërs vijandig gebleven.
4) Indien men onder .hertog van Lotharingen" werkelijk den toenmaligen hertog
van :Neder-Lotharingen (d. i. hertog van Brabant) nl. Philips den Schoonen zou mo259
kelijk c. 1487 gedrukt is, of naar een anderen H. v. A. moeten
omzien, Of voor onzen H. v. A. eenen vrij romantischen levensloop
moeten aannemen. Hij zou dan hetzij na zijne verbanning
in 1477 niet in Utrecht teruggekeerd, hetzij na zijnen terugkeer
in 1481 opnieuw verdreven zijn, en daarop, uit spijt,
dat zijn loopbaan aldaar ten einde, en de Bisschop niet in staat
geweest was, hem te handhaven, en bovendien door het raadsvonnis
van een belangrijk deel zijner bezittingen beroofd, zich
hebben aangesloten bij de vijanden van het Bourgondische huis;
daar, aan het hof des hertogen van Lotharingen, zou hij , ook uit
geldnood wellicht, den post van »scholemester unde tuchtlerer"
over de in 1486 en later geboren prinsen aanvaard, en, met
welk doel dan ook, Reinaert II met indeeling en korte glosse
uitgegeven hebben 1). Indien dit alles zich werkelijk aldus heeft
toegedragen, is de door Vondel voor cen tragisch persoon geeischte
»staetveranderinge" in ruime mate zijn deel geweest,
iets wat trouwens in die woelige Bourgondische periode hier
te lande geen zeldzaamheid zal geweest zijn. Men zou dan in
de glosse naast politieke toespelingen en blijken van rechtsgeleerdheid
scherpe aan vallen op de hooge geestelijkheid kunnen
verwachten, en, voor zoover ik kan nagaan, beantwoordt de
glosse aan deze verwachting wel degelijk. Intusschen, dergelijke
uitingen vindt men in elk middeleeuwsch werk en vooral in
gen verstaan (gelijk Prien, t. a. p. 4, noot, vragenderwijze oppert), ware de plaats
van den Nederlandsehen aanbanger van Bisschop David als opvoeder van den jongen,
in 1487 negenjarigen hertog veel begrijpelijker. Maar dat Philips de Scboone kortweg
bertog van Lotharingen genoemd zou zijn, zal wel niemand gelooven.
1) Eene bijzondere aanleiding was er waarschijnlijk niet en was ook niet noodig. De
Reinaert was, blijkens de prozaredactie van 1479 en den herdruk daarvan in 1485,
nog steeds populair. Verband te gaan zoeken bijv. tusschen een en Willam die J1 08,
die, van 1455-77 in Utrecht in de regeering gezeten, in 1477, als aanhanger der
Bourgondische partij gevangen genomen en verbannen, in 1481 van de algemeene
amnestie uitgesloten wordt, zoodat de Paus zich zelfs voor hem in de bres stelt (zie
Burman, Utr. Jaarb. 3, register, op zijn naam en bovendien aId:, blz.474, 482),
dus een aanvoerder der Bourgondische partij - en tusschen onzen Reinaert, ware
al te avontuurlijk, al springt de naam in deze omgeving vanzelf in het oog.
260
de redacties van den Reinaert: zij zijn dus nog volstrekt geen
bewijs van Henric's redactorschap.
Heeft men dus het recht, de beide H. v. A..'s te vereenzelvigen?
De gegevens laten zich desnoods, hoewel niet zonder
eenig wringen, met elkander vereenigen ; doch de geheele toedracht
der zaak klinkt m. i. te zonderling om waarschijnlijk te
kunnen worden genoemd. »Solche vermutungen bedürfen noch
grösserer sicherheit" , zeg ik Grimm (R. F. OLXXII) dienaangaande
gaarne na, en die kan ik helaas niet verschaffen: de
HH. Muller, Gonnet en Bruinvis, archivarissen van Utrecht,
Noord-Holland en Alkmaar, wisten mij over Mr. Henric niets
naders mede te deelen. Ik moet mij hier dus vergenoegen met
het bekendmaken van enkele nieuwe bijzonderheden en het uiten
van eenige twijfelingen tegen de identiteit der beide personen.
Moge een ander gelukkiger zijn en over den persoon van Henric
van Alcmaer meer licht kunnen verspreiden.
Haarlem, April 1887. J. W. MULLER.
SAKSISCHE NAMEN VAN PLANTEN EN DELFSTOFFEN.
Korten tijd geleden is de boekerij der Universiteit te Utrecht
verrijkt met een klein handschrift, 124 bladen groot, dat, behalve
twee bladen met versregels uit lateren tijd, een medicijnboek
bevat, welks schrift op de 13e eeuw als tijd van vervaardiging
wijst.
Op sommige punten vertoont het eenige overeenkomst met
het door Prof. K. Regel beschreven Gothaër 1) medicijnboek ,
doch over het geheel wijkt het hiervan aanmerkelijk af, terwijl
de overeenkomstige artikels in redactie nog al verschillen.
Wellicht zal men mogen aannemen dat beide uit eene bron
afkomstig zijn, waaruit ook het Wolffenbuttler hs. nog al het,
een en ander heeft genomen. De taal van ons handschrift wijst
op de oostelijke provinciën van ons land of op de westelijke
streken van Duitschland, grenzende aan Overijsel of de Graafschap
Zutfen.
De vervoeging van het werkwoord is zuiver Saksisch; vormen
als tt, tlit voor elit worden meer in gedenkstukken uit
die streken aangetroffen, terwijl tot in Twenthe nog heden
nielit voor ndl. niet gehoord en ook in andere charters gevonden
wordt. De eh = ndl. k, in dit hs. voorkomende, schijnt
niet volkomen de waarde van ndl. eh of hd. eh te hebben; de
l~ is hier wellicht van dezelfde waarde als in de spellingwijze
gh: op dezelfde bladzijde toch vindt men e, k en eh, b.v.
merehwortelen 102, mercsap 104, dóe 109, dók 115, dóeh 107
1) Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche sprachforscbnng 1878. Zwei mnd. Ar
zeneibücher, cod. chart. Goth. 980 nnd cod. Wolfenb. 23. 3. von K. Regel. s. 5.
17
262
voor ndl. doek; óc, ók en óch voor ndl. ook worden dooreen
gebruikt. Niet onmogelijk is het echter dat het van een Duitsch
voorbeeld is overgeschreven, hiervoor pleiten twee vormen nl.
trinke en lejfele 109 v. waarnaast 121. r. weder lepel.
Uit dit hs. waarvan ik in eene volgende aflevering meer
hoop mede te deelen omtrent taal en inhoud, heb ik thans de
namen der planten, steenen en andere stoffen opgeteekend.
Eenige dezer plantnamen waren door behulp van Dieffenbach
G los s. Lat. Ge r m. wel te bepalen; waar deze te kort schoot,
was mij een ander hs. der bibliotheek alhier van dienst, nl.
Sc ri p t. e ceL nO 83, dat op blz. 174 e. v. eene lijst bevat
getiteld: A p othecariorum syn 0 n i ma, waarin naast allerlei
Latijnsche benamingen de Germaansche gevoegd zijn. De
lijst is door mij aangehaald als A p. S y.
Nam e n van P la n ten, K r u i den, enz. i n h s.
414 ms. var. Ut ree h t.
a die k (Sambucus ebulus) 61. r. beren de uppe deme adicke
wasset.
adiewortel 8. v. nim ... adiewortelen halfalso vele (recept.
v. oximel).
affresia (Euphrasia officinalis) 26. r. De sere hostet, de
scal nemen lacricien, de scone si scaven, unde hertes tunghen ,
helpe, affresia.
afru de (Abrotamum~averuit Ap. Sy. 177) 75. r. afrude is
het uude droghe, del' vrowen moder openet se, enz. 122. r.
wedder der vrowen suke: .... se scaloc seden an wiue afruden.
agrimonie (Agrimonia eupatoria) 106. v. wan der hut ser:
•... wirp dat in agrimonien. 122 r. wedder der vrowen suke:
se scal oe se den an wine afruden, agrimonien.
alant (Inula helenium) 76. v. Alant is warm undevuchtich,
he is güt to der borst, to der lunghen, enz.
alandeswortel 107. r. wan dpr hut ser: .... drinch enen
ghoden thoge alandeswortelen, de an wine ofte and bere soden si.
263
aloe paditum (Aloe hepatica) 10. v. dar sculttu to don
alloe paditum ene halve marc wicht. 78. r. aloe paditum dat
is bet unde droghe, it reyneghet den magen dat hovet unde de
lede, enz.
a 11 u n e (A lumen salsum A p. S y. 175) 58. r. weder dat muntser
van der sucht; Nim allune deme de munt to dicke is van
der sucht, do dat twischen de tenen.
a nis (Pimpinella anisum) 4. v. weder de hette: .... holpe
also vele, anis also vil kIene gepulveret. 20. r. van deme grawen
stene: ... witkomen sat; netelensat unde anis 67. v. anis
is het unde droghe, he vordrift de groven vuchticheit des min~
schen.
a p pel, apel 92. r. appel 92. v. - 22. v. sote appelIe , 92. r.
wirt vullicheit des kornes unde wines noch, kIen apel. 92. v.
vele appele wasset.
attrament (Chalcantum) 20. v. van deme grauenstene: .. :
nim attramentes also vele unde pulvere ene clene.
aurine (Gentiana centaurium) 3. v. gechen de hette: ....
so scoltu nemen awrinen unde wermoden sat. 78 v. Aurine is
twigerhande, grot unde clene. 103. r. he sede an wine polleyen
aurinen, batonien. 105. v. sowe den spolworm bevet de sede
awrinen mit wine.
batonie 103. r. 119. v. betonie 36. v. (lactonica 70) (Betonica
officinalis): van der kellenden gycht: .... de neme betonien. 103.
r. he sede an wine polleyen, aurinen batonien. 109. v. weder
de motel': nim nacht unde dach unde wermoden, batonien.
benedicta (Geum urbanum) 115. v. nim wuntcrud, fenekei,
benedictam.
beneriscen 58. 1'. (1. beverisce?) (berberis?) weder de kidlende
gicht: Nim ruden, salwen, dei· like vele, nim beneriscen.
benwelle (Symphytum officinale) 102. r. weme de derme
in de macht gath: de sede in wine polleyen, porloch, benwelle.
berenworth ~Selinum palustre- baldemonia Ap. Sy.197.)
264
24. v. ofte en minsche tobroken si: •••. so seultu nemen berenworth
unde helpe.
bertram, berteramen (Anthemispyrethrum) 26.v. desere
hostet: du scult nemen bertram pulveret also vele also up
eneme pennighe liggen mach. 52. v. dus make ene pillen: ....
nim honichsem unde en clene bertrammes. 110 r .. weder dat
witte in den oghen: pulvere twe des berterames unde eyn del
ingevel's.
bete (Beta vulgaris) 22. v. van deme sweren in deme live:
. . . . peper scultu vormiden . . . . beten unde rove, gense, enede,
note unde plumen.
bevenelle (Pimpinella satifraga) 115. v. sut bevenellen in
alden bere unde gif eme alle dage drinken.
be ver g e y I (Scrophularia minor of herba trifolii febrini) 15. r.
van den de sic vorvat an dranke: nim lorberen unde bever'
geylen. 38. r. van der suke der vrowen: .... so scaltu nemen
bevergeylen unde lorberen like vele.
beveritze (Berberis?) 110. v. weder de gicht: .... unde
beveritze helpt oc darto gegethen. 109. 1'. de sede salvien, beveritzen,
hintberen.
billenkrut (Hyoscyamus niger). 35. v. weder de kolden
gicht: .... he scal nemen hedernetelen unde billenkrut like
vele. 118. 1'. dit is aggrippa: nim billenkrut, hedernetelen.
billenwortelen 37. r. van del' kellenden gicht: .... he
neme billenwortelen ,dranwortelen. 105. 1'. to deme hugen: nim
billenwortelen unde make de to pulvere.
b i v 0 t (Artemisia vulgaris) 103. r. welic vrowe der bIomen
nicht en hevet: de sede in alden bere; sevenbom, sincgrone,
bivot. 103. v. so welker vrowen der dat kint im deme live gestorven
is, de scal to semene stoten ruden unde bi vot, venecol,
enz.
b I a del 0 s e 34. r. (Crassula maior .:...- Steynbladelose Ap. Sy.
201). Nim persikstene, holwort like vele, bladelosen unde dat
witte van twen eygen. 116. r. nim .... lindenlof , bladelosen,
levestok.
265
bli dat. s. blye (Plumbum) 47. v. scrif dit an blye.
b li 0 n i en (Bryonia alba) 36. v. van der keIlen den gicht: de
neme betonien, blionien.
blötsten 46. v. (Bolus armenus Ap. Sy. 176) - (Lapis haematites
Ap. Sy. 206) weder den blotganck: .... unde wriven
den blotstên mit deme sape in ener scotelen.
b I i wit 118. v. bensalve: nim bomolie unde bliwit.
bo ckeshorn (Cassia fistula Ap. Sy. 204) 41. v. So welli·
ker vrowen de hevemoder klemmet umme dat herte, de scal
nemen bockeshorn.
bom 0 li e 114. v. weder dat horend: .... dar sal ,men in
don win unde bomoly. 118. r. dyalte: .,. do dar to bomolye
unde sla it togadere.
bom varen 121. v. wedAr de borst: nim bomvarenswortelen
, nim smerwortelen, nim dmnwortelen.
bom w u 11 e (Bomby.x) ] 14. r. weder dat horend: des morgenes
sal men dat ut wieken mit bomwullen.
bon e (P/wseolus vulgaris) 63. v. weder den brant: nim bonin
unde sud de also langhe dat du de oversten hut afdrucken
mogheet.
bon en st r 0 40. v. so welich vrowe vorvroreu is an deme
kindelbedde .... de scal nemen erwstenstro, bonenstro, wickenstro.
b 0 r n (Aqua) 35. r. en salve: .... so dwa he de 8ghen mit
kolden borne, do den darna rosenwater in de 8ghen. 115. r.
nim linsat unde sut dat sere mit borne.
botter, boter 63. v. weder den brant: .... unde nim
meyghesehe boteren unde luttere de au watere van de me solte.
81. r. make negen k8ken van weteme mele unde bestrike de
mit botteren. 117. r. nim olde boteren unde smelte de.
bram berensap (Rubus fructucosus) 109. v. unde drinch der
bramberen sap.
d ach tel e n st e n (Achates?) 84. r. Nim en dachtelensten unde
seaf dar af an ber unde gif ener vrowen drincken de des kindes
nicht ghenesen kan.
266
daren wortelen (Conyza squarrosa) 3l. r. van der adberen:
.... he neme darenwortelen.
dran wortelen 37. r. van. der kellenden gicbt: . '" h~
neme bil1enwortelen dranwortelen. 117. v. dyalte: ... nim dranwortelen.
12l. v. weder de borst: .... nim smeJ'wortelen, nim
dran wortelen.
diadragantum 26. r. de sere hostet: .... so is de gutto
helpende met desseme drierhande lactuarium: diapendium, diadragantum
unde penic.
dy alt e 24. r. (uit altheawort~l) ofte en minsche to broken
si: .... du scult die sere smeren mit dyalte. 117. v. dit is dyalte: etc.
d i a pen d i u m 26. v. s. diapendium diadragantum unde penic.
dyorenticum 39. v. van der suke der vrowen: .... eyn
pulver het dyorenticum.
dragantum, dragant zie naderwort. (draguntea-aderwort,
drakenwort Ap. Sy. 187 en 230) 4. v. dragant eyn half
lot wicht. 78. v. scal men dar to don mastix ofte dragant. 120. r.
dragantum.
d I' i a keI 47. v. (Theriakel) so we ene fistelen an der wanget
hevet: de neme driakelcrut unde stote dat an eneme mosere.
48. 1'. adderbeet - men neme driakel.
ek e n 1 0 32. r., weder den har worm : .... twige des daghes
wasche it mit ekeneme 10. 33. r. Weder dhe varenden : ....
sca ye eme dat pul ver in dat sere unde waschet ene des avendes
unde des morgens ruit ekenlo.
e 1 hor n 14. v. (Sambucus nigra) hollenderen holt (2e hand)
dat is elhorn efte vleder 58. v. weder de kolden gycht: nim
elhorn. 80. v. elhorn, naderwort ghesneden unde scaven.
elI' e n lof (Betula alnus) 32. r. iunck elrenlof scultu bernen
to pulvere, so wor en ser is dat nen salve helen kan.
embren wortelen (Solanum quadrifoliulII bacciferum) 22. r.
van deme sweren in deme live: .... so scultu nemen embrenwortelen,
naderwortelen.
e met ene y ere 114. r. weder dat horend: .... efte men sal nemen
emeteneyere, vrowenmelch , porrolokis sap unde segen gallen.
267
eng e ver (Arnonurn zingiber) 19. r. wan deme maghen vorkoldet
is: he seal nelDen enghever I galegan, pardiscorne. 69. v.
enghever is to manegken dinghen gut nutteren getten ofte
sloken. 110. r. weder dat witte in der oghen: pulvere twe des
betterames unde eyn del ingivers. 121. r. ingibe eonditum:
.... unde engever dat verde del.
ep p esa t (Apiurn graveolens) 109. v. weder den buebete:
pulver peper, eppessat enz.
er wit t e 22. v. 119. v. wal e s e eer wit e 53. v. (Pisurn)-
22. v. viseh, loc, erweten seult tu vormiden. 119. v.
weder dat water: nim varn ... grone erwitte an seoden. 53. v.
unde make de pillen dat se werden also walesee erweten.
er wit e n s t r 0 40. v. so welieh vrowe vorvroren is an
deme kindelbedde .... de seal nemen erwitenstro , wiekenstro.
es e I a (Euplw1'bia esula) 18. r. van der ro spise: ... so sealt
tu eme des pulveres gheven van der esela ene halve walnut
seelle vul in deme oximelle.
es c I a min 0 r 10. r. (Chelidonia?) Dit is en drank: Nim
esclaminor dat krud.
esp e n lof (Populus trernula) 35. v. so we de kolden gieht
hevet de seal in deme meyghe nemen espenlof unde seal dat
seden.
et e k (Aceturn) 9. r. dre bekere godes etekes. 21. r. serrep
unde etek is eme bose. 107. v. make heden nat in starkem eteke.
gal i g a n (Maranta galanga) 19. r. wan deme maghen vorkoldet
is: .... he seal nemen enghever, galigan enz. 67. v.
galigan is het unde droge he reyneghet den maghen van den
bosen fleema.
g art kom e n s a t 39. r. (Carurn carvi; Curninurn aleJJandrinurn
A p. S y. 201. van der vrowen suke: nim venecolsat,
petereiliensat, gartkomensat.
(gentiaan) eneiane (Gentiana lutea) 16. v. van der ro
spisen : de seal nemen eneianen unde scal se eten.
gerste 108. (hordeurn vulgare) v. theghen de spruten des
antlates: .... nim fenugretum unde gersten.
268
gel' s ten bel' 21. r. van deme grawen stene: he scal vormiden
uige bel' unde gerstenbel' .
gel' s ten meI e 64. r. weder den swellen: Du scolt nemen
duvenmist unde gerstenmele.
gel' s ten mol t 106. v. van der hutsel': de scal nemen
gersten molt , bruwe dar af ber dat dicke si.
ges t 21. r. he scal vormiden nige bel' unde gersten ber, gest
unde eygersupent.
gel' s ten st r 0 3L v. so welich minsche de harworm hevet
de scal nemen gerstenstro unde bernen dat to oselen.
g ren sic h (Potentilla anserina) 118. r. Dit is agrippa: nim
hedernetelen like vele unde grensinck.
spa nes g ron e (Cortem eris .A p. S y. 175) 32. r. wedel
den harworm : .... spanes grone unde pulvere dat kIene.
har t (Resina) 115. v. 2 maal. van der salven: nim alt smer
unde smelte dat unde luttere dat van dame solte unde do dAr
hart to. - .... dat stot to semene an eme mosere unde do
it to deme smolte unde to deme harte.
h a ver bel' (At'ena sativa) 12. v. goden win scal he drinken,
god wetenbel' eder haverber.
h a ver g rut t e 3. r. gechen de hette: dunne havergrutte
sere soden sint eme och got.
h a ver s t r 0 57. v. van deme vlote der brust. nim haverstro
unde berne dat to aschen. 109. v. van den bladeren: ....
dat de asche si van haverstro ghebrant
he d e (Stuppa, werk) 30. v. Nim heden van vlasse unde legge
de darin. 83. v. unde nim heden unde make enen plaster darvan.
43. r. dhe open is twischen veIle unde vleysche: de neme
heyden unde sprochwiden.
he der net tel e 35. v. (Archangelica urtica urens) weder de
kolden gicht: he scal nemen heJernetelen unde billenkrut. 106.
v. wan der hut ser: .... nim hedernettelen unde solt. 118. r.
nim billenkrut I nim hedernetelen like vele.
hel p e, hol p e 4. v. (Marrubium vulgare) gechen de hette:
. . .. ysopen en half verdinc wicht, holpe also vele. 24. v. ofte
269
en minsche tobroken si: so ~1Colt tu nemen berenworth unde
helpe. 120. r. fiolen, helpe suddistelen, lungewort.
her t e s hor n (Cochlea'f'ia cO'f'onopus) 20. v. van deme grawen
stene: . _ .. du scult nemen crevetes steyn unde herteshorn.
her t i s t u n g h e (Asplenium scolopend'f'ia) 4. v. gechen de
hette: .... so scal men nemen hertestunghen. 76. r. celeya ...
dat is lic der hertistunghen. 82. r. van der lungen: .... de
scal seden an watere lacricien, hertistunghen. 120. r. nim hertistungen
enen halven verdinc.
hes li n -, hes li nes 0 mer lot Ei n 48. r. (Co'f'ulus) so
wene en adhere ofte en slange gesteket : ... de neme hesline
somerloten unde hete de au deme vure.
h int be ren 109. r. van den bladeren: sweme de biedere
in deme antlate uplopet unde werdet de roven, de sede salvien,
beveritzen, hintberen.
wit hof kom en s a t (Cuminum cyminum) 20. r. van deme
grawen stene: nim ... mercsat, withofkomensat.
ho 11 end e r (Sambucus) 14. v. de sik vorvat ah dranke:
nim hollenderen holt (dat is elhorn efte vleder).
hollenderes wortelen 8. v. oximel: nim venicoles
wortelen .... hollenderes wortelen eyn clene, redic wortelen.
hol wor t (A'f'istolochia clematitis) 34. r. en salve: nim persikstene,
nim holwort like vele. 72. r. Holwort is twierhande,
de ene is senewalt, de andere lanch.
ho ni eh, ho neg - hom el e n h 0 n i c h 35. v. - 9. r.
do dar to enen beker honeges. 35. v. en oughen bote: nim hasen
braghen unde homelen honich.
ho n i g h s e m 57. v. weder den snuven: .... nim honighaem
unde make dat even dicke j lat dat stan achté daghe.
hop p e (Humulus lupulltS) 119. v. weder dat water: nim varn
unde grone bonen an scoden, grone wiekeIi unde hoppen. 60. r.
en gut bote den vrowen: .... reynevanen hoppen, sud dat
an en une ketele.
hor (lutum) 52. v. weder dat swellen in deme halse: lllm
dat witte hor van ener gans, tempere it mit bere.
270
hun s war f (Digitus veneris I cinoglossa?) 116. r. van der
salven: .... nim nachtscaden, crucewol"t, hunswarf.
h u slo k (Sempervivum tectorum) 30. v. van deme hovetsere :
de neme ruden unde huslok 105. r. to deme hovede: ... darna
neme he fiolenwater unde huslokes sap. 116. r. van der salven:
· ... le.vestok, venecol , huslok allike vele, stot dat.
in g i b e con dit u m 19. r. wan deme maghen vorkoldet
is: .... du scult eme geven eyn lactuarium, dat het ingibe
conditum. 121. r. dit is ingibe conditum.
is e r ne har t (Verbena officinalis) 122. v. swelich vrowe
des kindes nicht nesen mach, der sal men seden bivot ofte
iserne hart.
iso p e (Hyssopus officinalis) 101. r. Isope is heit unde droge
· .. is gut der bosen lungen unde weder den bosen adhme enz.
cal i a n der e s sa t. (Coriandrum saturim) 20. r. van deme
grawen stene: .... nim wegebreden sat, saxifrican sat, calianderes
sat unde pendela.
kam fe r (Camphora A p. S y. 249) 34. r. en oughen bothe:
· .. , du scult nemen kampferes so grot, dat do eme des avondes
in de ougen.
ca r d e mom e n (Amonium cardamonium) 67. r. cardemomen
sterket den maghen , se dowet de spise.
cas raf is t u I a 4. v. kas t i fis t u I a m 120. r. (Cassia
jistula - Bencrut, bockeshorn A p. S y. 248) 4. v. gechen de hette:
· .. cassiafistula also vele. 120. r. kastifistulam, dragantum, rosen.
ce d u are (Amonium zedoaria) 19. r. wan deme maghen vorkoldet
is: . . .. he seal nemen enghever, galigan, pardiscorne I
zeduar. 69. v. ceduare is gut ghegetten.
cel e y a (Aquilegia vulgaris) 76. r. celeya is ein crud dat
wasset opper heyde, dat is lic der hertistunghen.
k er ne meI ic 18. v. he scal vormiden ... allerhande melic,
sunder kernemelic
k es e I in g he (Lapis sile.1J) 42. v. weder dat water: Nim nat
sant ut deme watere unde grawe keselinghe unde graf de uter
erde.
ei r c 0 11 e n (Timbra sarco] A p. Sy. 252) 108. r. chegen
de antlates vlecke: nim ossengallen , do dar to circollen.
k I i e (furfur) 108. v. chegen de antlatesviecken: .... so
werp dar in en luttel wetener clien. 41. v, nim popelen, weten
clyen.
k I u fl 0 c 55. v. cl u fl 0 c h 102. r. (Allium sativum) 55. v.
en pille: nim bevergeylen unde klufioc. 102. r. he sal och
seden an wine: swavel, clufioch.
co b e ben (piper cubeba) 67. r. cobeben sint gut, se maket
bliden m8t se gift gaden lucht deme munde.
co men e (Cumin!tm) 68. v. comene is het unde droghe, he
vordrift de bosen winde des maghen. 80. v. swe nicht wol pissen
en mach: de scal stoten comen.
co p i 11 a 120. r. Dit is en vullenkomeu sirop: nim hertestunghen
enen halven verdinc, copillam, polipodium.
kop er 0 k (Vitreolum album sive galitzansteyn A p. S y. 176)
34. r. en salve: koperrokes so vele, so en doder van eneme
eyge. 51. r. Soweme de senen untwi chehouwen sin: so nim
koperoc gelutteret. 110. v. weder de vinnen: .•.. stot dar to
copperroc.
ere vet e sst e y n 20. v. van deme grawen stene .... du
scult nemen crevetessteyn unde herteshorn.
kristiane (Astragalus glycypltyllos) 120. r. dit is en vullenkomen
ûrop: nim herlestungen . . . . laerisien, kristianen.
cru c e wor t (Senecio vulgaris) 116. r. van der salven: ....
nim naehtscaden. crucewort, hunswarf.
q u e de (Pirus cydonia) 33. r. so weme de vote utvallet an
stucken : de scal nemen queden unde scal de an kIenen pennighen
sniden. 114. r. weder dat horent ..... de sal ene witte
gans vullen mit eme witten ale unde mit twen queden.
1 a e r i EI i e (Glycyrrl!iza glabra) 29. v. van deme hughe: .. .
eten sueker unde lacricien, 67. v. Lacriseie is ghetemperet .. .
se is gut weder den husten. 82. r. van der lungen; ... de seal
leien an watere : lacrieien, bertistungen. 120. r. laerisien, kristianen.
272
1 a cri c i e n sap 120. r. lungewort, lacriciensap desser
allike vele.
I act 0 n i c a (1. Bat 0 ni c a) 70. Lactonica is het unde
droghe, he is gût mit wine unde mit honighe druncken weder
dat water.
I e ver blo me (Anemone hepatica) 3. v. gechen de hette:
· . .. dar seolt tu to don leverbiomen.
I e v est 0 k (Ligusticum levisticum) 101. v. Levestok is heyt
unde droghe, he dowet wol de spise. 1l6. r. van der salven:
nim .. " bladelosen, levestok , veneeol. V gl. lubistoeh.
I e v est 0 c k e s wort e 1 e n 8. v. oximel: .... levestockes
wortelen also vele, mercwortelen. 30. v. van deme hovetsere:
· ... de neme ruden unde hu slok , levestoekes wortelen.
I i n. 102 r. weme dat lif sere dun is: .... he seal och nemen
gerstenmele unde lino
I i I i e nwo r tel e n (Lilium candidum) 81. V. van deme swele:
· ... so stot.
lilienwortelen unde van popelen. 102. r. weme dat lif
sere dun is: .... unde lin unde de wortelen van der lylien.
I i n den lof 116. r. (Tilia) van der tlalven: .... nim iune
lof van sprocwiden, linden lof , bladelosen, levestok.
1 ins a t 115. r. Nim linsat unde sut dat sere mit borne
unde wrinc dat dor enen dueh.
10 dek e - s 1 i eh tel 0 dek e (Rumex acutus) 43. r. dhe
open is twischen velle unde vleysche: .... du seult nemen
slichte lodeken wortelen. 107. V. Nim de wortelen van der
smalen slitten lodeken.
loc (Allium por1'um) 12. V. du seult molken unde 10k unde
anetvochele unde gense vormiden. 22 V. van deme sweren in
de me live: .... erwiten, loc seult tu vormiden.
lor be e r (Laura nobilis) 15. r. van den de sieh vorvat an
dranke: .... nim lorberen unde bevergeylen. 105 r. to deme
hovede: de neme polleyen unde lorberen. 38. r. van der suke
der vrowen: ... so scaltu nemen bevergeylen unde lorberen.
lor t ha 23. V. (in margine: dat is loreberen olye) dit is van
273
der milten bote: .... 80 scultu nemen lortha unde scult die
bi deme vure meile smeren.
10 ven gel (Lavandula spica) 38. r. van der suke der vrowen:
.... so sealtu nemen bevergeylen unde lorberen like vele;
do darto lovengele twie also vele.
u bis t 0 c h (Ligusticum levisticum) 103. r. welie vrowe der
bIomen nicht en hevet: .... ofte se stote muchwort, Iubistoeh,
sevenbom.
1 u b bes toe sa t 20. r. van deme grawen stene: .... so
nim petercilien sat unde lubbestoe sat.
1 u mek e n 122 r. 41. r. 1 u mek e nno r t man en 119 r.
(Veronica beccabunga) 41. r. so welich vrowe vervroren is an
deme kindelbedde: .... se seal Iumeken seden mit gronen swinen
smolte. 122. r. weder de borst: sut Iumeken unde bade
de borst daarmede. 119. r. weder de moter: .... so scal se
seden an watere Iumeken nortmanen.
I u n g e wor t (Pulmona'i'ia maculata) 120 r. dit is en vullen
komen sirop: .. '. sudistelen, Iungewort, Iacriciensltp.
man del e 3. r. geehen de hette: mandelen , moseken is
eme got.
mar c e don i e (Macedonicum-kervel) 36. v. so we de hevet
(de kellende gicht) .... de neme betonien, blionien, mareedonien.
mar rob i u m (Marrubium vulgare) 60. r. en gut bote den
vrowen: .... nathteseaden, marrobium.
ma s t i x (id. a. bertram) 77. v. mastix met colden watere
drunken sterk et sere der maghen. 78. r. mastix is gut den luden
mit den bosen kenebacken. 78. v. seal men dar to don
mastix ofte dragant.
mat e r ne (Matricaria parthenium) 103. r. welic vrowe der
bIomen nicht en hevet: de sede in alden bere sevenbom, sincgrone,
bivot, popelen, materne.
me dek e (Erythrodanum) 81. r. weder den scitten: ... de
neme negen medeke in der erde unde berne de to pulvere.
m eg he d ebI 0 me {Camomillus) 32. v. weder de varenden :
274
. . .. sint se eme utgebroken dat so siget so scal he nemen
meghdeblomen.
m eli c 68. r. m eli c h 79. v. - 68. r. anis: den vrowen
oket he de melie. 79. v. wil se dat de melich vorga.
men te (w i tt e -), min te. 100. r. (Mentha silvestris) witte
minte is heit unde droge, se sterket den magen.
mer c sap (Sium latiJolium) 104. v. de me de nese gerne
blodet, de drinke mercsap. 105. v. de drovich is de drinke stedes
mercsap.
mer esa t 20. r. van deme grawen stene: .... nim lubbestoesat,
mercsat, wit hofkomensat.
mercwortel8. v. merchwortel102. r. 8.v. oximel:
nim venicoles wortelen unde petercilien wortelen like vele, mercwortelen
also vele. 102. r. weme dat lif sere dun is: de scal
stoten vencoles wortelen, merchwortelen.
mor a t e 74. r. (Cochlearia amoracia ) (Rude) mit moraten sape
unde mit honighe menghet.
min i u m (r 0 t) 119. r. ,veder den bucbete: de neme rot
minium unde wl'ive dat mit wine.
mos e k e 3. r. gechen de hette: .... mandelen moseken is
eme got. 27. r. de se re hostet: .... so welikerhande moseken
ofte vleysch ghe nuttechet.
m u c h wor t? 103. r. welic vrowe der bIomen nicht en
hevet: .... ofte se stote muchwort, lubistoch.
muschate (Myristica fragrans) 41.v. so welicer vrowendat
herte wateret unde kranc is, de neme muschaten. 66. v. muschaten
bIomen is het unde droghe; se sterket de leveren unde
de milten.
mus c ha ten blo men 41. v. so welker vrowen dat herte
wateret unde kranc is de neme muschaten unde muschatenbIomen.
n ach t u n d e d ach (Parietaria officinalis) 13. v. Dhu
scult nemen nacht unde dacb, de hebbet gele bIomen unde
blawe. 119. r. Nim nacht unde dach ande wel'moden.
n ach t s c had e (Solarium nigrum) 116. r. van der salven:
275
nim nachtscaden crucewort, hunswarf 60. r. en gut bete
den vrowen: nim bivot, petercilien wortelen, nathtescaden.
n a der wor t (Serpentina herba - dragantea A p. S y. 187)
22 r. van deme sweren in deme live: so scult tu nemen embrenwortelen
, naderwortelen 40. r. van der suke del' vrowen:
naderwort , bevergeylen, lorberen. 80. v. so we nicht to stole
gan en mach: .... elhorn, nadel'wort.
neg hel ek e n 67. r. (Caryophyllus aromaticus) Negheleken
sint het unde droghe, se stf\rket den maghen , de leveren unde
alle de dillck.
neg enk l' ach t 43. r. (Tussilago petasites), Dhe open is twischen
velle unde vleyscbe: de neme heyden unde sprochwiden,
negenkracht. 119. v. scorflodeken, negencraft.
ne noc wor tel 60. r. (Nymphea?) Additamentum by: en
gut bote der vrowen, nim bivot, petercilienwortelen.
no rt man 44. r.? van der leveren: .... de neme
dene popelen, nortman, warmoden like vele.
net e I e n s a t (Urtica divica?) van deme grawen stene: ....
nim .... withofkomensat, netelensat unde anis.
not e (Ntt:.c) 22. v. note unde plumen , berin unde honich
unde sote appelIe , grof brot scultu vormiden
or end u I a (Eryngium-orengel, walddistel. A p. S y. 193)
(121. r. ingibe conditum: nim de wortelen van orendullt, wassche
se seone van deme saede.
ossengalle 103. r. (Fel tauri 207. Ap. Sy.) thegen de
antlatesvleeke: geghen de buIen unde de wulle unde vleeken
des antlates: nim ossengallen , do darto cireollen.
ou s e e 11e n 33. v. (2) en ouehen bothe: nim ouscellen unde
berne de to pulvere.
par a dis COl' n (Cardamomum maius) 19. r. wan deme maghen
vorkoldet is: .... he seal nemen enghevel' , galigan, pardiscorne.
59. v. weder dat water: ... nim ... peper, paradiseorn.
p e die 10. r. CMedulla plantarum vel arborum) dit is en drank:
nim eselaminor, dat krud .... de wortelen seult tu .. " seone
seellen unde nemen de rinden ane pedie.
276
penic 26. v. (Feniculum porcinum-Penicum Ap. Sy. 191)
de sere hostet: ... diapendium, diadragantnm unde penic, desser
-drierhande lactuarium.
pen del a (Filopendula A p. S y. 207) 20. v. van deme grawen
stene: .... calianderes sat unde pendela.
pep er (Piper nigrum) 22. v. van de sweren in deme live:
.... peper scultu vormiden. 59. v. weder dat water; .... nim
peper, paradiscorn.
per sik s ten e (Amygdalu8 persica) 34. r. en salve: nim persikstene,
nim hol wort like vele.
pet ere i 1 i e (Apium petroselinurn) 8. v. oximel: nim venicoles
wortelen unde petercilien wortelen. 69. r. Petercilie is het
unde droghe. Galienus spricht, enz. 103. r. welic vrowe der
biomen nicht en hevet: de se de .... petercilien, venecol.
p I u m e (Prunus domestica) 22. v. van deme sweren in deme
live: noten unde plumen . . .. scult til vormiden.
pol i po d i u m (z. varn) 120. r. dit is en vullenkomen sirop:
nim hertestungen enen hal ven verdinc, copillam, polipodium.
poll e y gen· poll e yen. (Mentha pulegium) 27. r. Nim
salvien unde polleygen. 102. r. de sede in wine polleyen, porloch.
105. r. de neme polleyen unde lorberen.
pop el, pop pel (Populus nigra) 44. r. Van der leveren:
.... de neme clene poppelen 61. v. weder den vorstal: nim
popelen 81. v. van deme swele: so stot lilienwortelen unde van
popelen. 103. r. de sede in alden bere: .... bivot, pop pelen ,
materne.
pop eli 0 31. r. (id.) van der adheren: .... unde bestrike
dat swel mit popelionen.
porloc 122. r. porloch. 102. r. porrolokis sap.
114. r. (Allium porrum) 102 r. deme de derme in de· macht
gath: de sede in wine polleyen, porloch. 122. r. weder der vrowen
suke: .... porloc mit petercilien. 114. r. weder dat horent:
.... vrowen meieh, porrolokis sap.
por s (Myrica gale) 75. v. Pors is colt unde droghe, he vordrift
de bette van deme hovede.
277
rad e hel e n (Agrostemma githago) 35. r. en oughen bote:
de neme radehelen unde binde se umme den hals. 49. r. van den
wunden: .,. nim rot wuntkrut unde radehelen.
red i k (RapItanus sativus) 29. v. van deme hughe .... so
scultu eme gheven redik.
red i c wor tel e n 8. v. dus maken en oximeI: .... redicwortelen
, swerdelen wortelen.
r e y n van e (Tanacetum vulgare. Reynvayn = artemisia domestica
matricaria media, Herba Marie maior, A p. S y. 177)
111. v. deme de Iuse de maghen eten: gif em den reynvanen
in deme Meyn nutteren drinken.
rel i k 115. v. (vide rol i k) van der sa.lven: ... ribwort
unde reliken, dat stot to semene.
rib wor t (Plantago lanceolata) 115. v. rib wort unde reliken,
dat stot to semene an eme morsere.
rog hen meI (Secale cereale) 11. v. du BCUlt nemen roghen
meI unde maken eynen koken unghesolten.
rolikensap relike (Acltillea millefolium Ap. Sy. 186)
104. r. to deme siden ovele: drink rolikensap mit wine, dat
helpet ane twivel.
r 0 r e s wor tel e n (Arundo dona:c) 102. v. Sweme en pil
efte en dorn in deme live steket: de neme unde stote roreswortelen.
r 0 R e 3. v. 1'10 scolt tu nemen aurinen unde wermoden sat
unde droge rosen. 73. r. de rose is colt unde droghe, se is
gut geroken den luden.
r 0 v e 22. v. (Rappa-Navis Ap. Sy. 185) van deme swaren
in deme live: .... beten unde rove . . . . scult tu vormiden.
ru d e (Ruta graveolens) 30. r. van deme hovetsere: .... de
neme ru den. 58. r. weder de killen de gicht: nim rnden. 103. v.
to semene stoten rudeu unde bivot. 116. v. gicht salva; nim
salvien, ruden, sevenbom.
sa ff era n, s 0 ff a r a n (Crocus sativus) 27. r. de sere hostet:
nim salvien unde polleyen like vele. unde pulvere dat, sofferan
also vele. 80. v. swe nicht wol pissen en mach: de scal stoten
18
278
comen unde leghen sapheram an win. 100. r. Sofferan is hert
unde droge .•.. efte men den sofferan etet mit der spise.
sa 1 v i e, sa 1 u e (Salvia officinalis) 27. r. Nim salvien unde
polleygen. 74. r. van der salvien: Salvie is het unde droghe,
se is gut der leveren etc. 121. En salve nim 111 saluen wortelen
unde sede dat.
sa 1 s mer 43. r. (robbentraan). Dhe open is twisehen vene
unde vleysehe: .... du scult rede hebben salsmer.
sa n cam e d i a 36. v. van der kellenden gieht en bote: '"
de neme mareedonien, sancamedia.
sa t ure a (Scaturea) 104. r. neset se dar van drade, se drinke
satuream. - deme de milte to grot is, de drinke stedeliken
satuream mit warmen watere.
s a x i fr i c a n s a t (z. Stenbreke) 20. r. van deme grawen
stene: .... nim wegebredensat, saxifrieansat.
se b 1 ad (Nymphaea A p. S y. 183) 13. v. Wiltu deme minschen
helpen van der suke de ene is angewassen, so SCOltll
nemen seblades wortelen.
se gen g a 11 e 114. v. weder dat horent : .... efte men
sal nemen emeten eyere, vrowenmeleh, porrolokessap unde segengallen.
sen ep (Sinapis) 21) 21. r. senep unde etek is eme bose.
sen ep mol e n 49. r. nim fenekel unde make et dor ene
senepmolen.
sen t a u r i a 110. r. (vgl. aurine) deme de oghen ioken:
Der sede sentauriam in virnen wine.
se ven bom (Juniperus sabina) 103. r. welieh vrowe der
bIomen nicht en hevet: de se de in alden bere sevenbom. 116. v.
gichtsalve: nim salvien, ruden, sevenbom.
sin d 0 w e 41. r. Drosera rotundifolia. Alcltemilla vulgaris,
.Leucopedion A p. S y. 192. So weliker vrowen de aderen bestoppet
sint, dat se nene vrucht untfan mach: de seal nemen sindowen.
122 r. weder der vrouwen suke: .... se scal oe seden
an wine afruden, agrimonien, batonien unde sindowen.
sin c g ron e (Vinca minor) 103. r. welic vrowe der bIomen
279
nicht en hevet: de sede in alden bere sevenbom, sincgrove,
broot.
sip 0 11 e (Allium cepa) 114. v. ofte mesal enen sipolen boven
afsniden.
sc e ven 115. r. (voor een ben wond) make enen knust van
linenen doke unde bint dat mit den sceven.
skervel 114. v. wringen dat dor enen doch an enen
gropen skervel.
sc 0 de (de bast) 119. v. weder dat water: nim varn unde
grone bonen an scoden, grone erwitte an seoden.
s c 0 r fl 0 dek e n (RumellJ acutus?) 119. v. weder de moter:
. . .. sprocwiden, scorflodeken, negenkraft.
slee (Prunus spinosa) 77. r. De slen sint gut, colt sint se
unde droghe; van den spricht DyascorideA etc.
sm e r 1 e (Amarillus) 33. v. so we hat en seren vingher : de
scal nemen smerlen unde seult de tosplit.en, leghen eme up
den vingher.
s mer wor tel 121. v. weder de borAt: nim bomvarenswortelen
, nim smerwortelen.
s mol t 8. 2. en supent maken: vet mit smolte. 58. v. nim
olt swinen smer, smelte dat, nim smolt, loghe licke vele.
sol t 102. r. enz. Werne de derme in de macht gath: ....
he sal ook seden an wine swavel, cluHock unde solt.
sprocwide 116. r. 119. v. sprochwide 43. r. (SalillJ
fragilis) 43. r. dhe open is twisehen veIle unde vleysche: de
neme heyden unde sprochwiden. 116. r. van der salven: , .. ,
hunswarf, iunc lof van sprocwiden. 119. v. weder de moter:
nim nacht unde dach unde weermoden, batonien, sprocwiden.
st e nb lom e 48. v. (Melissa calamintha?) so welich wunde
inwort geblot hevet: de, neme stenbiomen unde seden de an
wme.
st e n b rek e n s a t (SallJifraga granulata) 59. r. weder de
kolden gycht: nim peterciliensat, meresat. stenbrekensat.
s tor i t (StyrallJ 0 fftcinalis ) 17. r. van der ro spise: .... des
verden daghes scolttu nemen storit also grot also eyn iung he280
neney. 18. r. Is de minsche also kranc dat tu eme nicht en
dorst storit geven, so gif em esela drank.
su dis tel (Sonchus oleraceus) 120. r. dit is en vullenkomen
sirop: ...• rosen, fiolen, helpe, sudistelen.
su n der c lot 42. v. (Ferrugo calctuton) weder dat water:
. . .. nim sunderclot uter smede unde make den steyn unde
sunderclot gloghendich. 56. v. do dar in glogendhe sunderclote.
su r de g h 106. v. (Fermentum-suerdeich A p. S y. 208) wan
der hut ser: .... nim hedernethelen unde solt, eyn luttel sures
deghes.
s we r del e nwo r tel (Iris pseudacorus, Gladiolus domesticus-
sweerdel A p. S y. 180) 8. v. dus maken en oximel: ....
redicwortelen, swerdelenwortelen.
s we vel 107. v. swavel 102. r, - 102. r. Deme de derme
in de macht gat: he sal och seden an wine swavel, c1ufloch
unde solt. 107. v. Nim swevel, stot ene clene.
var n (Polypodium filiaJ) 119. v. weder dat water: nim varn
unde grone bonen an scoden.
fenekel 115. v. venecol 103. r. fenecol 79. v.
(Anethum foeniculum) 79. v. wil de vrowe vele melich haven: de
neme fenecol. 104. r. welich vrowe en dot kint: .... de scal
to semene stoten ruden unde bivot, venecol efte anis. 115. v.
van der salven: nim wincrud, fenekel.
ven e col e IJ wort e 1 102. r. weme dat lif sere dun is:
de scal stoten venicoles wortelen.
fen u g r e t u m 108. v. (Trigonella foenum, fenum grecum)
theghen de spruten des antlates: .... nim fenugretum unde
gersten. 118. v. nim.
v i ff 0 I tir 62. r. (Pentophyllon vyjfblatcruit A p. S y. 255)
weder den vorstal : •... is it in deme wintere so nim watich
viffoltir.
fi 0 I e (viola odorata) 4. v. rosen eyn lot wicht, fiolen also
vele 74. v. fiole is colt unde vuchtich. 120. r. dit is en vullenkomen
sirop: rosen, fiolen, helpe.
281
fi ol e n wat e r 104. v. to deme hovede ~ de dwa dat vorhovet
dieke mit eolden watere , dar na neme he fiolenwater.
v i 1 spa n e 38. v. weder der vrowen suke: .... de seal nemen
vilspane van ijseren.
v i 1 t 51. v. (filtrum, een to) dar en ben un twei is: ....
leghe den vilt in de schenen unde leghe den vot uppe de dekene.
vI e cl er (SambttCus) glosse op blz. 14. r. by hollenderen holt.
fumusterre 73. r. fumester 21. r. (2) (Diefb. 251
fumiterra nl. nonnenkrudt) 21. r. Van deme grawen stene: .. "
so seult tu nemen fumesterre unde seult dat pulveren. - 80
seal he des fumester eynen goden toghe drinken. 73 r. fumus
terre is warm nnde droghe ....
wal nut 10. v. (Juglans regia) unde seult des pulveres dar
in don ene halve walnut seeUen vol. 43. r. nim also vele geghen
ene halve walnut seelle vul.
wal r a v e (?) 22. r. van deme sweren in deme live: so
scultu nemen embrenwortelen, . " bevergeylen, walraven.
we p dor n J 16. r. (Rosa canina) van der salven: nim dat
lof van deme wepdorne unde stot dat mit reyneme smolte.
weg e b red e (Plantago maior, Arnoglossa) 71. v. van der
wegebrede: de weghebrede is kolt unde droghe; dor dat droghet
se vule wunden.
weg e b red e n s at 20. r. van deme grawen stene: nim
wegebreden sat, saxifriean sat.
we r m ede 75. r. wee r m 0 de 119. v. war m 0 d 44. r.
wor me d e 60. r. (Artemisia absinthium) 3. v. gechen de
hette: . " so seolttu nemen aurinen unde wermoden sat 44, r.
van der leveren: de neme elene poppelen , nortman, warmoden
like vele. 60. v. en gut bóte den vrowen: .... sud wormeden
in olden bere. 75. r. wermede is het unde droghe, se vordrift
och den slim van deme mnnde des maghen. 119. v. weder de
moter: nim nacht unde dach unde weermoden, batonien.
wet e n b e r (Triticum sativum) 12. v. goden win scal he
drinken; god wetenber eder haverber.
wig Ie 43. r. (salim?) dhe open is twischen vene unde vley282
sehe: de neme heyden unde sproeh",iden, negenkratht mit der
wiglen like vele.
w i c k e (g ron e -) (Vicia) 119. v. weder dat water: nim
vam unde grone bonen an scoden, grone erwitte an seoden,
grone wicken.
w i c ken s t r 0 40. v. weder de suke der vrowen: .... de
scal nemen erwten stro , bonenstro, wickenstro unde seden dat
in eneme ketele.
w u n tc r u d (Veronica ofjicinalis) 115. v. Nim wuntcrud fenekel,
benedietam , ribwort unde reliken. 49. r. von den wunden:
.... nim benedictam, nim rot wuntcrut.
win t wor p e (Bilio?) 32. v. weder de varenden : so weme
de varenden utbreket de neme wintworpe.
wis wor t (Convallaria polygonatum). Dit is en drank, den
de minsche drinken scal: .... du scult nemen wiswort unde
scellen de wortelen unde droghen de.
zen n e u ' (?) 1) 22. r. van deme sweren in deme live: ..•.
so scult tu nemen embrenwortelen, naderwortelen , zenneu',
bevergeylen.
Ut ree h t, 20 Dec. 86.
J. H. GALLÉJ!l.
EEN FRAGMENT VAN DE TWEEDE VERTALING
DER ROSE.
In de boekerij der Universiteit te Jena bevindt zich een perkamenten
.blad, met Middelnederlandsche verzen beschreven.
Door vriendelijke bemiddeling van Prof. Fr. Kluge, aan wien
ik deze mededeeling te danken had I werd mij dat blad door
1) Niet duidelijk leesbaar.
283
het Bestuur der bibliotheek welwillend toegezonden, om het te
onderzoeken en ten nutte onzer letterkunde aan te wenden.
Het bleek mij van genoegzaam belang, om den inhoud hier
aan mijne vakgenooten bekend te maken.
Het is een blad van een handschrift in klein-folio, met helderzwarten
inkt zeer duidelijk geschreven. Elke bladzijde bevat
twee kolommen, elke kolom 40 regels: het geheel telt dus 160
verzen. In den loop des tijds heeft het veel geleden. Een roekelooze
boekbinder heeft het blad om den rug van een boek geslagen,
zoodat het middelste gedeelte den rug bedekte en de
bovenste en onderste kanten tot schuthladen dienden. Daardoor
zijn vs. 61-66 en 100-105, maar vooral vs. 20-25 en 141-
145 erg beschadigd. Nog ziet men er de koorden in afgedrukt,
die bij het innaaien van het boek dienst hadden gedaan. Van
vs. 20-25 is zelfs het grootste gedeelte weggescheurd. Gelukkig
zijn de overige verzen grootendeels ongeschonden en nog volkomen
leesbaar.
Uit den inhoud bleek mij aanstonds, dat het fragment een
deel heeft uitgemaakt van eene vertaling der Rose, en wel van
de tweede bewerking, waarvan Verwijs in zijne uitgave eenige
andere overblijfselen heeft medegedeeld (bI. 245-258). Ons
fragment is vertaald naar den Franschen tekst uit het eerste
gedeelte van den Roman, door Guillaume de Lorris bewerkt,
en wel naar vs. 2516-2634, bI. 82-86 der uitgave van
Fr. Michel. Het beantwoordt aan vs. 2500-2648 der vertaling
van Heinric van Aken.
Een paar fragmenten van deze tweede bewerking, uit twee
dubbele bladen bestaande en te zamen 640 verzen bevattende,
zijn sedert 1863 in mijn bezit en door mij aan Verwijs ten
gebruike gegeven, die ze op bI. 249-257 liet afdrukken. Zij
waren omstreeks 1825 dool' mijn Vader, Dr. A. De Vries te
Haarlem, losgemaakt uit den band van een hem toebehoorend
exemplaar van den Fasciculus Temporum. Naar een afschrift
van Bilderdijk reeds in 1840 uitgegeven door Clarisse in De
Jager's Taalk. Mag. lil, 163-222, zijn zij eerst later door
284
Jonckbloet als gedeelten der Rose herkend 1) en door Verwijs
in zijn werk opgenomen. Merkwaardig nu mag het heeten, dat
het te .lena gevonden blad ongetwijfeld tot hetzelfde handschrift
heeft behoord als die vier onder mij berustende bladen. Dezelfde
soort van perkament, dezelfde grootte, hetzelfde letterschrift,
gelijk getal van kolommen en verzen, en in beide dezelfde
eigenaardigheid, dat de groote letters, die bij elke alinea behoorden
te staan, wel op den kant door eene kleine letter
aangewezen, maar later niet door den rubricator zijn ingevuld.
Beide hebben derhalve deel uitgemaakt van denzelfden codex
en nu, na eeuwenlange scheiding, elkander voor een paar weken
op mijne schrijftafel ontmoet, - doch om straks daarop weder
voorgoed te scheiden! Het ééne blad gaat naar Jena terug. de
vier andere worden door mij aan de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde afgestaan, om voortaan in hare bibliotheek
rustig bewaard te blijven.
Ik laat hier het nieuwgevonden fragment volgen met de
noodige ophelderingen ter toelichting van de min of meer duistere
plaatsen, voor zooverre de vergelijking van den Franschen tekst
en van de vertaling van Heinric van Aken mij daartoe in staat
I:!telde.
Leiden, 3 Sept. 1887.
a. . . . . . . . groete droefheit mijn,
.•........ nc g h es:.g. n 2)
In dit bedde, daer ic ne mach
Ruste hebben nacht noch dach.
:M. DE VRIES.
I) Met sulken rouwe, met suIker clage
Saltu den nacht al toten dage
1) Gesc1!iedmia der MnZ. Dichtkunst, lIl, 337. Verg. Taalk. Mag. lIl, 315.
2) J)enkelijk aan te vullen: DaeT in ie "ebbe lanc ufleaijn.
285
Overliden, dat seggic die,
Kendie 1) der minnen sede me.
Maer of tu danne ne moges niet
10 Langer liggen in dit verdriet,
Du salt opstaen ende di gereden,
Cousen scoyen ende cleeden,
Eer du sies die dageraet,
Ende gaen henen, dats mijn raet,
15 Btillekine, alst ware een dief,
20
25
Ten huns wert daer du heves een lief.
Al~ du daer voren co men best 2) ,
Bo saltu sien oest ende west
• . emen hevet gesien,
. t gane vort mettien
. chter ...
. . men v .
. daet ...
• . sade • ••
• n of . . es vell. . .
Bonder horten ende s. . • . . .
1) Kevdie, el'enals in de eerste nrtaling. in A: opdat ic noit konde, en in 't Fr.
ae j' onquea ... connui. Doch bij C. in den tweeden persoon: updat ghi noit kinnet .
Zoo OGk bij Chaucer: ij' ever thou knew. Verg. Verwijs, bI. 401.
2) Sommige der hier volgende verzen zijn deerlijk beschadigd, vooral doordien een
stuk van het perkament is weggescheurd. Vs. 17-29 luiden in de Ro8e, I, bI. 88,
vs. 2580 vlgg.:
Une hore iras à l'uis derrières
Savoir s'il est remés desfers,
Et jucheras illlec defors
TOllt seus à la pluie et au vent.
Après iras à l'uis devant;
Et se tu treuves fendéure
Ne fenestre ne serréllre,
Oreille et escoute parmi
S'il se sunt léens endormi.
Vs. 19 moet zeker aldus worden aangevuld:
Ol di niemen hevet gesien.
286
Vintstuse besloten, so saltu gaen
Ter vorder dore; daer saltu staen
Ende horken I) of si alle slapen,
30 Heren 2), vrouwen ende knapen.
Slaepen si ende duse hors in wake,
Die di doet leven met ongemake,
Maecke di ne c1age vor die dore
80 lude dat die scone hore
35 Ane dijn suchten ende ane dijn carmen,
Dattu niene macht geharmen
No gernsten dor haren wille,
Die di torment lude ende stille.
Hare sal ontfarmen diere smerten,
40 Si en si alte hart van herten.
b. Alstu dan aldus heves gedaen,
Sout.u thuus wert keren saen.
Maer cusse die porte daer si es in ne ,
Eer du gaes, dor hare minne,
45 Ende emmer wacht, hoe soet gescie,
Datti noch man noch wijf ne sie
Daer bi nachte gaen noch keren I
Of tu wilt wachten haerre eren.
Dustaen keren I dustaen gaen I
50 Dustaen waken I spreken I staen
Sal di doen mageren 3) dijn vel
Onder dijn cleet, dat wetic wel.
----
1) Horken, hd. !torcnen, enz. hark, luisteren, bij Kiliaanauacultare. Verg. Velthem,
II, 11, 11, waar men de bedorven verzen aldus leze:
2) Hs. Here.
SClit ende penninge die nóre boet
. Al hemelike, die horken doet
Menigen, diet omme niet en dade.
3) Hs. mar gin , doch dat de ware lezing mageren is, blijkt uit Rose, vs. 2555:
Icis venirs , icis Blers,
Icis veilliers, ids parlers,
Font as amans sous lor drapiaus
Durement amCÏf1rir lor piaus,
287
Dit saltu sniemen we] bekinnen ,
Want die forche van der minnen
55 Ne laet ne genen minre fijn
Vet of wel gevarwet sijn.
Dese geliken niet den gone,
Die valseer minnen SUn gewone
Ende ommegaen met haren liegene
60 Om die vrouwen te bedriegene 1)
Met haren valscen buseloren 2) ,
Ende seggen dan dat si verloreu
Hebben eten ende drinken
Dore hare minne, daer si omme slinken.
65 Nochtan sie ic dat si sijn
Vetter dan gemeste swijn 3).
en uit de andere vertaling (vs. 2553):
Dit gaen, dit keren ende dit waken
Doet den minnare mager maken
Ende afnemen sijn an~cijn.
I) Er stond eerst te briegenc, doch het laatste woord is doorgeschrapt en door
bedriegene vervangen.
2) Zoe staat er letterlijk. Het woord is volkomen duidelijk leesbaar. Het voorafgaande
valacen is eenigszins beschadigd, maar toch is de lezing niet twijfelachtig: ik
heb alle letters één voor één herkend. Wat bUJeloren betreft, het woord is tot hiertoe
nergens voorgekomen en is mij, ook na een nauwgezet ouderzoek , even duister
gebleven. Ik moet dus wel mijne toevlucht nemen tot eene gissing. Blijkens het verband
moet buseloren zooveel beteekenen als fJcuzeltaal, leugenachtigc praatjcs, bedriegerijen.
Dit doet vanzelf denken aan eene samenstelling van fJue8el, bcullel, en
loTe, leur, die beide in dezelfde beteekenis bekend zijn. Voorbeelden van fJcUllcl, bij
Kiliaan nugam81~ta, ,indt men bij De Jager, T'CT8C!t. 260, Frcq. I, 21, en Oudemans,
Bijdr. I. 653. LoTC. bij Kiliaan nugac. vanwaar loren, bedriegen. loTerij.
bedrog. enz., is hetzelfde als lCUT. uit onze oude kluchten overbekend. Buc8elloTen.
uit die twee deelen bestaande. zou dan eigenlijk fJcuzelende IcugcnpTaatje8 beteekenen.
Op dictaat geschreven. kon het licht verkeerdelijk fJuseloren worden gespeld. Is echter het
woord van Romaanschen oorsprong. dan kan het verwant zijn aan ital. fJugia. l~ugen.
fJugiare. liegen. bugiardo. leugenaar. ofr. boiser. bedriegen. fJoisdie, bedrog. mlat. bausia
en baudia. ww. bausiare. fJosiare (Dil Cange I. 629 vlg.). waarbij dan evenwel de uitgang
lore onverklaard blijft. Doch dit alles. ik erken het. is niet meer dan gissen, en
ik houd niet van gissingen. want het rijmwoord op gissen is maar al te vaak missen.
3) De vergelijking met het Fransch maakte het mogelijk. de onleesbare woorden
te herstellen. Het luidt (vs. 2564 vlgg.):
288
Voert soutu wesen goedertiere
Jegen dijns selfs cameriere 1).
Coep hare eleeder ofte seoen
70 Of ander seoenheit na hare doen,
80 dat si bidde dine lieve,
Dat si di in hare herte brieve,
Ende segge dat si di heeft vonden
Goet ende hovesch 2) te meneger stonden.
75 Dijn lief ende alle diese minnen,
Ende die hare heirneliehede kinnen,
8altu vordren in elke stede
Ende doen hem ere ende werdiehede.
Daer maehti vordeel groet af eomen,
80 Alst 3) die seone heeft vernomen.
c. Uter gheburten, wat soes gheseiet,
En saltu di ververen 4) niet,
Qui vont les dames traïssant,
Qui dient por eus losengier
Qu'il ont perdu boivre et mengier;
Et ge les voi, les jengléors,
Plus eras qu'abbés ne que priors.
Het laatste vers, dat onze vertaler verving door vetter dan gemeste swijn, is door
den anderen bewerker getrouwer overgezet (vs. 2567 vlg.):
Want vetter siet men al hare lede
Dan ahte oclztlJ prioren mede.
1) Onhandige vertaling. De bedoeling is niet uwe. eigen kamenier, maar lzare
kamenier, die van uwe beminde. ROBe, vs. 2569 vlgg.:
Encor te commant et encharge
Que tenir te faces por large
A la pucele de l'ostel.
Beter bij den anderen vertaler (vs. 2571):
J egen die maget, die met lIare woent
Het is opmerkelijk, dat in ons fragment bij dit vers op den kant een kruisje staat,
als om aan te duiden aat het niet in orde, niet goed vertaald is.
2) Hs. lzoV8aclze.
3) Hs . .dia.
4) Het wederkeerige voornaamwoord di verhindert bij ververen aan vervaren te
denken. Men vatte het derhalve op als ververren , verwijderen, en vergelijke, wat den
vorm betreft, het oude veer, verre. ROBe, vs. 2581:
Du païs gaires ne t' esloigne.
289
Want die van vor ogen 1) es,
Es teer vergheten , des sijt ghewes,
86 Nameliken van den vrouwen,
Dies mach elc die waerheit scouwen,
Want si wandel sijn van sinne
Ende ongestade ane die minne.
Heefstu noetsake so groet,
90 Dattu moets varen dor die noet
Van dinen live in vremden lande,
Laet hare bliven tenen pande
Herte ende sin ende dine trouwe,
Dattu hare wesen sout getrouwe
95 Ende pinen omme weder keren saen,
Als dine besiehede es gedaen.
Als du dan weder comen best,
Gane te hare, dat dinct mi best,
. . eer du leges of eer du ets,
100 Of eer du drines of eer du . " • ,
80 laet of du waers vererret
Dattu so lange heves gemerret,
Ende soe . . seuldenesse 11) dan
Ende daer . • • maeh om haren s. . •
105 Ende ont. . . . oet hare den dr. • n
Ende van gena. • dander . . . • n
Daer du om hare heves gesijn 3).
Nu heefstu die gebode mijn
Van minen monde hier gehort.
110 ••••••• dse di te houden vort,
Of tu wilt van diere minnen
Bliseap ofte goet ghewinnen".
1) Merkwaardige uitdrakking met dubbel voorzetsel: var ogen als eenheid opgevat
en met het voorz. van verbonden, in den zin van ons uit de oogen.
2) Het woord is volkomen duidelijk te lezen.
S) Vs. 99-107 voor een groot gedeelte onverstaanbaar. Het Fransch en de andere
vertaling geven geen licht.
290
Als ie van der minnen gode
Radde gehort al sine gebode ,
115 Ie seide: »Here, nu maect mi wijs,
Of ghijt gebiet , in welker wijs
Enich minre gedogen mach
Sulke pine I) nacht ende dach
Ende also menegen arbeit,
120 Als ghi mi hier hebt geseit.
d. Want mi wondert utermaten,
Dat seggic u bi caritaten,
Roe enege herte, waerse hart van staIe,
Mach geduren in suIker quaie,
125 In sulc torment, in suIker hellen,
Alsic u mi doe horen tellen".
Der minnen god andworde mi
Ende seide: »V rien t , dat secgic di,
Hen mach niemen hebben goet,
lSO Rine besurt, dies benie vroet.
Besurde dinc men sere 2) mint
Dan die men lichtelike gewint.
Dus eest van des en namelike.
Hen es pine diere gelike,
135 Minres pine, want niet mee
Dan 3) men osen mach die zee,
Dat si droge soude bliven,
Sone mochtmen tellen no bescriven
Alt fernoy dat si gedogen,
140 Die om getrouwe minne pogen
Sonder enich loes b .•... 4).
1) Dit pine was eerst overgeslagen, maar is er later met kleine letters boven geschreven.
2) Versta 8eerre, in den comparatief.
3) Hs. Dat. - Osen, uitscheppen, leegscheppen; bij Kiliaan: .008en, exhaurire."
Het woord komt nog in de 17 de eeuw vOllr: zie De Jager, Freq. I, 202.
4) Het laatste woord zal wel baract geluid hebben
291
Nochtan leefsi, hoe "Boet gaet,
In deser pine, in deser noet,
D .. naturIic es s ... en seget 1).
145 Een mensche die inden karker leget
Onder die worme, in dien stanc 2) ,
Sonder aet ende sonder dranc,
Hen ware aUene dat men hem geeft
Water ende broet daer hi bi leeft,
150 Also men den gevangenen pliet,
Hine sterft om die pi ne niet;
Want hi hoept dat hi noch sal
Verwinnen al sijn ongeval,
Ende hi int ende sal ontgaen.
11)1) Dus eest mettien die legt gevaen
In den kerker van der minnen.
Hi hoept dat hi noch sal gewinnen
Int ende bliscap vor die no et.
Dus wert die hope van hem die doet,
160 Die hem geeft troest ende coenheit mede.
1) Vs .. 141-144 grootendeels onleesbaar en onverstaan·baar. Ook ontbreekt er een
vers. blijkens het rijm. Het Fransch heeft (vs. 2620):
Et tout.es voies convient vivre
Les amans. qu'il lor est mestiers:
Chascuns fuit la mort volentiers.
En de andere vertaler (vs. 2627):
2) BOIC, vs. 2623:
Dus leeft hi met pinen groet,
Al wart dat hi gerne ware doet.
Cil que l'en met en chartrc oscure
Et en vermine et en ordure.
292
OVER WOEKER.
MIDDELNEDERLANDSCH FRAGMENT.
Van het volgende fragment geven de achttien eerste verzen
eene inhoudsopgave blijkbaar van eenig boek een er Doctrinael
(of Spiegl!el of hoe het werk hebbe geheeten), waarin de Hrecheit"
was aan de orde gesteld. De volgende (vs. 19-264) loopen
over »woeker" en de zeven laatste over »roef ," twee van de
negen species, die naar het getuigenis van den dichter, de
»vrecheit" telde. Voorzoover ik weet, zijn er geen mnl. didactische
gedichten bekend, waarin over »woeker" wordt gehandeld
gelijk in dat fragment. In de Dietsche Doctrinael komt
ook de »woeker" ter sprake, bv. II, vs. 417 en vlgg. en vs.
2227 en vlgg., maar op geheel andere wijs, en zoo insgelijks
in d", Nieuwe Doctrinael (Spieghel der Sonden) van Jan de Weert,
die slechts zeven graden van» ghierecheit" noemt (vs. 300 en vlgg.):
» Am bicio so heet die eerste graet;
Symonia hier na staat;
Die derde graet heet usura;
Die vierde latrocinia;
Die vijf te heet perjuria;
Die seste heet rapina;
Die sevende injusta judicia" 1),
en waar dus blijkbaar evenmin het fragment te huis behoort.
Ook het weinige, dat het fragment geeft over Hoef" (vs. 611
en vlgg.):
»een sonde, die verre ende na
Onder die edele liede wel es bekint:
In dietsehen heet men transament.
Dit sijn ontscamel edelinghe of heeren
Die haer volc roven ende transeneren" 2) ,
1) BLOMYAERT, Ovl. Ged. IlI, bI. 78. en 160.
2) T. a. pI. bI. 82 en 150; verg. over .vrecheit" en hare dochters .Älez., X. vs. 45 en vlgg.
293
vIlld ik noch in het eene noch in het andere werk terug.
Daarom ben ik mijn ambtgenoot en vriend, Mr. M. S. Pols,
ten zeerste verplicht voor de welwillendheid, waarmede hij mijne
aandacht vestigde op 't fragment en me in de gelegenheid stelde
het af te schrijven. Het blad perkament, waarop het staat geschreven,
dient tot omslag der verschillende Rechten van Putten
en van Geervliet (alwaar het berust op het oud-archief der gemeente),
maar is, ook naar het oordeel van Prof. Pols, ongetwijfeld
veel ouder dan 27 Januari 1488, den datum van het
jongste stuk 1) Van de vier folio-bladzijden, elk van twee kolommen,
heb ik geeopiëerd wat er leesbaar was: een goed deel
was in een ondoordringbaar duister gehuld.
N°. I.
. . . ons bekent,
ende tansement 2)
dander hant werelieden;
Die vijf te is ontfanghen mieden ;
5 Die seste specie heet symonie:
Also vele als leke misdoen in die
Hopic, dat ie 3) . • . . sal seriven,
Ende tand er latie achter bliven;
Die sevende, die hier na sal staen,
10 Is onw .... lie 4) saerement ontfaen:
Die sake salie u doen weten mede,
Twi dit staet onder die vreehede;
1) Zie F eralagen en Mededeelingen der Vereeniging tot uitgave der bronnen van
net oude vaderl. recht, I, bI. 153, waar hetzelfde stuk .Provisien" enz. enz. is gedateerd
17 Jan. 1479.
2) Lees: transament: BLOMMAERT, Ovl. Ged, lIl, bI. 82, vs. 613 en de Far. bI. 11>0.
3) Wellicht u al of hier al.
4) Onwerdelic f'
19
294
Die aehste is vree te sine van
. . . . . die enich mensehe ean 1) j
15 Die neghende is spelen om ghelt:
Dan worden der leringhen ghestelt
Der scrifturen , om die sothede
Der speelres te toghene ende valschede.
Deerste specie der vreehede
20 Die heet woeker, so ic sede:
Dese te verhatene sere
Troest ons der serifturen lere j
Hier toe die bible dus vertelt:
»Leenste dinen armen vriend diin ghelt,
25 »Quetsene mit woekere niet daer naer j"
In Levitici boee staet daer:
»Dune salt dinen broeder gheven niet
»Diin ghelt te woeker, wats gb.esciet j"
Deuteronomie dus so spreect:
30 "Dinen broeder wat hem ghebreect
»Lene sonder woeker tontfane,
»Dat God die benedixie ane
»Sende tallen werken diin
»Int lant, daer du in sult siin."
35 Dat woeker hatelie is ende quaet,
Inden souter gheorcont staet,
Dattie propheten eonine David
Tote Gode vraeehde dit:
»Here, wie sal wonende siin
40 »Int hoghe tabernakel diin,
»Of wie sal staen in die heilighe I:Itede?"
Dan volehter na, dat God sede:
»Die niet te woekere gaf siin ghelt."
Een ander oreonde so stelt 2)
1) De c niet duidelijk; en kan conste de leemte aanvul1en?
2) Of: vertelt.
295
45 Ezechiel die prop hete mede,
Daer hi van den gherechten man sede,
Of hi siin ghelt niet en leende
Ende meer weder ..... 1) meende.
Of woeker dus verboden staet,
50 lst mit redene datment haet
Ende ..... S) gone, die des plien,
Ghes. . . . . . . . 3) ende wedersien.
Woeker es te verhatene mede
Om die menigherande quaethede,
55 Die wi in die woekeraers sien.
Deerste sothede is van dieJ'l,
.. " dathi twasdom so beghaert,
Dathi te wisselne so veronwaert
Jeghen . Gode ende souder 4) sonde:
60 Ri soude daer winnen vele ponde.
Keytivich mensche~, die woekers 5) pliet!
Hier op sinte Auguatiin dus bediet :
»Twi leenstu so diin ghelt den lieden?
»Wilstuut lenen den Gods mesnieden, 6)
65 »God souddi hondervout weder gheven,
»Ende souds besitten tewighe leven."
Oander sotheit der woekeraers,
Also scrifture doet in waers 7) ,
Dats dathi in .......... 8) levet
70 Ende hiis ghene noot en hevet,
Ja opten besten pant al doren,
Die hem enichsins mach toe behoren,
1) Tontjane(f') verg. N. Doctr. vs. 372. 2) Dattie(f')
8) Mijn vriend Verdam vnlt aan gescuwet Bii,,; achter .wedersien" plaatst hij een
vraagteeken met de opmerking: .ik heb geen voorbeeld waar .wedersien" zon knnnen
wezen het tegendeel van gesien (geacht)."
4) L. sonder. 5) Of woelrercm(f'). 6) Hs. meinieden.
7) Ook elders, C. van Gent, 615, in waera doen voor waar malren (probare): aant.
van Prof. Verdam.
8) Hier gist hij: .in dootsonden."
296
Data die siele, die God cochte
Met sire passien sere onsochte,
75 Die stelt hi den duvel in handen:
Merd oft zwer is tot alder scanden.
Die derde sotheit is, dat hi
80 guffelicke vertflrende 1) si
Op hem selven ende niet en spaert:
80 Had hi staende te weds een paert,
Bi soude so sparen, dat worde gheloost,
Maer optie siele hi luttel gloost.
Der beeste ghelijc is hi gheset,
Die svleishouwers behoef hem maect vet,
85 Bi I) eetse sün hoey ende siin coren.
Die vleischouwer peinst wel den doren 3)
Veel meer te verteerne op hare:
Al levets die beeste in ghene vare,
Met haer selven moetsi betalen,
90 Als hi sinen cost op haer wil halen.
Dus guf 4) is die vrecke keytiif,
Dat hi verteert siel ende liif.
Met rechte wert woeker van hem verhaet,
Die tonrecht merken wille ende tquaet,
96 Dattie woekerare doet.
Teerste quaet 5), siit des vroet,
Datsi den lieden vercopen den tiit,
Die ghemien es der werelt wiit.
Al is dat aertsche goet gheperceelt,
100 Tiit is alomme effen ghedeelt.
Die rike mach hem 8) goet of scat,
Maar sekeren en heeft hi plat
1) Hs. vertered8n. 2) Wellicht te lezen: Al, of Ri geelse.
S) Aldus in stede van te fJOTen! 4) In margine hierbij: dwaes.
Ii) Lees: 'Juaet ir.
6) Prof. Verdam gist he66en en geleerren in het volgende vers.
297
Dan die arme, die gaet ter bede:
Dus ist over stoute quaethede,
105 Datsi om ghelt vercopen den clenen
Tgont dat ghemien is denghemeneno
Hier om, so scrifture spreect,
So ist recht, dat hem tijt ghebreecto
Ecclesiast seit te desen:
110 »Alst tiit van rekeninghe sal wesen,
»So sal die woekerare eischen tiit,
»Maer Offime niet, des seker süto"
Die prophete Ezechiel
Spreect te desen sere wel:
115 »Hets recht, die vercoept enighe sake,
»Dat hier niet weder toe gherakeo"
Dander woekeraers quaethede
Is, datsi vercopen mede
Den armen datsi hem souden gheven,
120 Soet bi drien wetten staet bescreven:
Eerst bider natuerliker wet
Is die rike mensche gheset,
Den armen te ghevene, want God
Die gaf eersten dit ghebod:
125 »Doe den armen vro ende spade,
»AIso du wiIst dat men di dade;"
Bider wet, die oec Moyses
Van Gode ontfinc, gheboden es:
»Die rike sullen den armen lenen
130 »Sonder woeker doer wasdom ghenen;"
Ende nader kerstiinliker wet
Is dus in dewangelie gheset,
Ja van sinte Luce bescreven,
»Ghi sult 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
135 »Sonder hope van 0 0 0 0 0 0"
Claer ghenoech 0 0 0 0 0 0 0
Dattie woekerae 0 0 0 0 0 0 0
Hare quaetheit .
Den armen datsi
298
140 Souden si Gods . . . . . . .
Die derde quaetheit is . . . .
Die in hem heeft . . . . . .
Dat hi rekent . . . . . . . .
Als hi doer wasdom . . . . .
145 Tghemac dattie . . . . . . . .
Rekent hi, dat hi hem ghevet;
Tsolaes tiet hi den armen ane,
Maer den wasdom meent hi tontfane:
Dus wille hi mantelen sine onmate
150 Quansiis ollder die caritate.
Ene vierde quaetheit is mede
Der woekeraers int kerstiinhede,
Datsi jeghen andren lenen.
Men soude vinden jode ghenen,
165 Die van jode woeker namen,
Dats hem lieden grote scarne.
Der woekeraers vijfte quaet
Is, dathi altoes ledich gaet.
Bepinen wil hi niet siin broet,
160 Twelke onse Here Adame gheboet;
Want so die bible verclaert lichte,
God sprac: »Int sweet van dinen aensichte
»Saltu moeten nutten diin broet:"
Dus is van werken eIken noet.
165 Sinte Paulus oec dus bediet :
»Die niet werct, moet eten niet. "
Dus is die woekeraer so quaet
Dathi alto es ledich gaat.
Noch andere redene staen hier nare,
170 Daer woeker om werdich ware
Van eIken mensche te sine ghehaet.
Eerst om dat ghetoghet staet,
299
Dattie woekeraars siin dieven,
Seit der ewangelie brieven;
175 Hier of hebben wi vraeyer exemple:
Doet Ohristus al warp uten tempie,
Ghelt, beesten ende oae die gone,
Die thare te lenen waren ghewone
Om offeren den armen lieden
180 Mids datsi des ontfinghen mieden ,
God hietse dieven, want dus hi sede: ....
II.
Maer hi doet wel meerre grief
Den volke dan doen mach een dief.
Die dief en steelt maer allene
185 Ghins een groet deel, hier een clene,
Datsi vinden sonder wachte,
Maer die woekeraers bi daghe bi nachte
Stelende siin ja eenpaerlike
Alse wel op arme als op rike;
190 Huus ende lant steelt hi den man,
Dat ghien dief ghestelen 1) can.
Hier na toecht scrifture openbare,
Dat roever is elc woekerare
Nader heyligher leraers menen.
195 Elc woekerare sal sijn ghelt lenen
Den mensche quansiis tsiere bederven,
Mids dat hien versekere op erven:
Doer vriendscap quansiis so leent hiit,
Maer hi hoopt, des seker siit,
200 Dat sine werden sal dat lant,
Dathi ontfaet eerst over pant;
1) Hs.: gll81teelne.
300
Hi ghetroest hem op aventure,
Die ghescouder en sal ter ure
Betalen, die hem was ghestelt:
205 Dan bliift tlant siin over tghelt.
Dus roeft hi behendelike tgoet,
Ende is om goet quans 1), dat hiit doet.
Ten derden moghen wi merken mede
Der woekeraers grote seonffieriehede,
210 Ende is dat ghien woekerare
Siins amboehts lyen wille openbare:
Si seamen hem, dat siit heten souden ,
Maer ant doen si hem vaste houden,
Der name si alle gherne omboren,
215 Mids datsi twasdom niet verloren;
Doch houden si liever den name
Met sca ........ mberen der vrame 2) •
. .. lken . . . . . . . wanhaghen,
Wil hi . . . . . . . . . . plaghen ,
220 Die woek . . . . . . . . on tfaen,
Also die . . . . . . . . . . . verstaen
Deerste pine is, des ghelooft,
Si werden vanden tyranten gheroeft
Also si darme te rovene 3) plien.
225 Hier op staet in Y saien :
» Wee di, die hier rovene ') plist:
» W aenstu beroeft oec werden niet?"
Die woekeraer slacht der pertrisen,
Die nader naturen bewisen
230 Piint, datsi vreemde eieren reect,
Entie so broet si ende queect j
Maer als die jonghen siin ghepluumt,
Hebben si saen dat nest gheruumt
1) Hs. aldus: qulla.
2) Prof. Verdam vult aan: nden dan 0: .dus met scanden dan omberen dervrame."
3) Hs. d,rovtnfJ: voor fJerovene? 4) Lees: rovena.
301
. Ende sceden van diese heeft ghebroet;
235 Aldus die woekerare doet.
Ri queect den scat milt minnen groot 1) ,
Dien bes wij ct ter meester noet.
Ene andere plaghe is nu hoer:
Ri mach qualike doen restoer ,
240 Die beletten twee dinghe gheerne:
Ri is te guf te verteerne,
Dat hem niet en bliift riicheit.
Daer hl restoer dade mede;
Of hi is van hem selven also vree
245 Ende so vaste in sduvels stree,
Dat hier niet af wille seeden.
Al ist nemmer een van beden,
Noehtan sal hem ghelieven bet,
Dathi na sine do ot set
250 Twee honden pont gbelts te missanghe,
- 80 salmen siins ghedinken langhe,
Dan 2) hiit den gonen weder gave
Van wien bi ontploet hadde die have.
Hier toe is hi oee niet vermaent
255 Sonder als hi sterven waent,
Dan neemt hiit hem aldus na.
Hier op spreeet meest Seneea:
»Die vrecke nemmer wel en doet
»Sonder als hi sterven moet."
260 Die derde plaghe siin hoor besuert,
Dats dattie rijeheit selden gheduert
Langer dan ten derden lede.
Hier op Eeclesiast dus sede:
»Die met vreemden saudeyen maeet" ....
1) Hs. m. minen goet.
2) Hs. dat.
302
265 Roef es dander specie ghenoemt,
Die uter ghierichede coemt.
Die heilighe scrifture ons .. .
Dat noot is datter hem ... .
Maer viere siin princhipale saken,
270 Die den mensche soude I) maken
Haten roef ende hebbende leet ...... .
Utrecht, 1887, 10, 15. H. E. MOLTZ.lm.
CUSTINGE.
Custinge behoort tot de groote rubriek van woorden, die
slechts een schaduw vertoonen van hetgeen zij vroeger geweest
zijn, en voortleven als een schim en als eene herinnering
aan een vroeger tijdperk der taal, bij de meesten van het tegenwoordige
geslacht on bekend, en alleen in enkele tongvallen
nog bewaard. In de Middeleeuwen was het woord vrij gewoon;
het kwam daar in verschillende beteekenissen voor, en werd daar
ook in zijne beteekenis en oorsprong voor het taalbewustzijn
gesteund en levend gehouden door verschillende stamverwante
woorden, afleidingen van denzelfden stam, welke thans bijna
zonder uitzondering zijn in onbruik geraakt. En de enkele verwanten,
die nog in leven zijn, worden ten gevolge van een
eenigszins afwijkenden vorm of vreemd costuum door kusting
niet meer als familieleden herkend.
Over kusting is indertiid gehandeld door onzen dichter en
taalgeleerde Bogaers. Naar aanleiding van het bij Vondel voorkomende
woord kustingbrieven 2), door Van Vloten niet geheel
1) Lees: souden.
2) Van Lennep, Vondel VI, 116, in een versje getiteld Klagte op Aet verbranden
van 't Stadhuis van Amsterdam (1652):
303
juist verklaard, wijst hij er op, dat kusting niet hetzelfde
is als hypotlteek. »Niet hij, die" aldus drukt hij zich uit, »geld
uitleende en tot onderpand een vast goed verkreeg, werd daardoor
houder van een kustingbrief, wel van een hypotheek.
Kustingschuld kwam alleen te pas, als de eigenaar van eenig
onroerend goed, dit verkoopende , er geheel of gedeeltelijk den
koopprijs op liet staan, waarvoor dan dit goed bij voorkeur
aansprakelijk bleef. H. de Groot in zijne onvolprezen lnleydinge
tot de Hollandsche Rechtsgeleertheyt bevestigt dit kort en zakelijk,
zeggende: »» de betalinge (t. w. van den koopschat van ontilbaar
goed) kan bedongen worden, niet alleen gereed, maar ook bij
tijden ende deelen, 't welk bij ons genoemd werd kusting penningen,
ende de brieven daarvan gemaeckt kustingbrieven."" Wie
er meer van wil lezen, raadplege Van Leeuwen's Rooms-Hollanis
Regt, IV, 7 § 11 en XIII, § 22; en Alg. beredeneerd
Reg. op alle de voornaamste rechtsgeleerde Advijsen, Consultatien
van den Grave van Na8sau la Leck, bI. 401." Hiermede komt
in hoofdzaak overeen de omschrijving, gegeven door Weiland
in zijn Taalk. Woordenboek : »Een gerechtigd aandeel aan een
verkocht huis of ander pand, waarvan men renten trekt: de
ltelft der kooppenningen op kusting houden." Tot aanvulling en
voor zooveel noodig ook tot verbetering laat ik hier volgen
wat mijn vriend Andreae mij over dit onderwerp schreef:
»Het zakelijk verband op onroerende goederen beeft; zich in
de Germaansche landen langzaam ontwikkeld. Men onderscheidt
a) Rentekoop (leening à fonds perdu met verband van een huis
voor de rente); b) Zakelijk verband van een verkocht huis voor
in termijnen te betalen kooppenningen (kusting in eigenlijken
zin); c) Hypotheek, voor elke andere schuld. Voor de kusting
hadden zich bijzondere regelen ontwikkeld, niet geldende voor
Zoo willen wij, uw wettige erven,
Ons troosten met uw rijke tasch;
Met potgeld, renten, kmtingbriever,
En schimmelpenning, lang vergaard,
En spaarpot, uit uw buik gespaard
304
alle andere hypotheken: er was dus alle grond om een onderscheid
in naam te bebouden, ook al beteekende kusting in het
algemeen zekerheid {)f een dergelijk begrip. Een zeer duidelijke
voorstelling van de kustinge in den laatst besproken zin kan u
geven een werkje getiteld: Amsterdamsche &cretary (Amst. 1737),
bI. 59-75. - In de hedendaagsche rechtstaal komt het woord
niet meer voor. Het volk gebruikt het echter, b. v. te Leiden I
als synon. van hypotheek, en zegt »dat er eene kustin.9 op een
huis staat," of »dat een huis zwaar bekust is."
Wij kunnen tbans van bet hedendaagsche I zoogoed als gestorven,
kusting afscbeid nemen, en het mnl. kusti'llge in zijne
verschillende opvattin~en gaan beschouwen.
De beteekenis, welke het naast aan de straks besprokene staat,
is die van zakelijke zekerheid. Zie daarover De Groot, Inl. IJl,
14 § 25, en 11, 48 § 40 (vgl. boven), alsmede V. d. Keessel,
Thes. Sel. 179; 427; 432; 437; Boey, Woordentolk op kus ti n gb
r ie f; Kersteman, HoU. Rechtsgel. Wdb. op het woord; N oordkerk,
Handv. v. Amst. I, 529; 532; 533; 521. In de Middeleeuwen
komt custinge bepaaldelijk voor in de bet. van de rente,
uit een dergelijk op een onroerend goed ru,~tende schuld voortspruitende.
Voorbeelden vindt men Wfri. Stadr. 372, 64: »Soo
wie kustinge gebroken of huyskustinge (zakelijk verband op een
huis) van onse poorterR (in gebreke gebleven is de daaruit voortspruitende
renten te betalen), die sal men eerst daartegen verdagen
eer men claget", en ald. 373, 65: » Wie van kustingh beklaegt
wert. Soo wie beclaget wort van kusting, die is van beken
schuldigh twee schellingh ende elcke verseten dage mede twee
schelling"; lnform. 77: »Dat zy den rentiers een geheel jaer
renten ten achteren zijn, bedragende 4397 &;... ende van
afterstallige custinghen 707 t"; Wfri. Stadr. 371, 58: »Van
landt, erve ende kustingh aen te spreecken. Soo wie landt,
erve oft huysinge aensprac met getuygen oft kustinge (d. i. oft
kustinge aensprac met getuygen), die in den onrecht bevalt,
die verbeurt XXII sc." Samenstellingen zijn lantkustinge, sCMepkustinge,
huuskustinge, welke o. a. voorkomen Fri. Stadr. 159,
305
61, in den zin van rente, getrokken krachtens een zakelijk verband
rustende op een stuk land, een schip, een huis. Zij worden op
eene andere bladzijde (69, 13) genoemd: lantkesten, lmuskesten,
sceepkesten, dat wel een meerv. vorm zal zijn, tenzij kesten een
andere vorm voor cu.~tinge mocht zijn, of het ~als znw. gebruikte
ww. V gl. de in het Mnl. Wdb. aangehaalde plaats uit
Mieris , 2, 736a »Dat nyemant clagen en mach om~overcusten (?),
ten si van erfkusten (eene kusting op een erf, mnl. ook custinge
'van erve geheeten). "
De tweede hoofdbeteekenis van het mnl. woord is een eed,
gezworen ter bevestiging van de geloofwaardigheid L'an een door
een ander afgelegden zuiveringseed, een IJolgeed. »In bepaalde gevallen"
(ik haal de woorden aan uit een art. van Prof. R.:l!'ruin,
gedrukt in de werken der Kon. Acad. (1887), en getiteld:
Waarheid, kenning en zeventuig (afzond. afdruk, bI. 10): »In
bepaalde gevallen kan een verdachte zich niet zuiveren met
zijn eed alleen ... , hij moet eedhelpers medebrengen. Die helpers
worden geacht te bevestigen, niet dat hij onschuldig is
aan het hem ten laste gelegd misdrijf, want daarvan weten zij
niet af, maar alleen dat zij zijn eed »voor goedt ende oprecht
houden." In Zeeland heet de meest gebruikelijke: volgeed de
kusting. Vijf magen van den beschuldigde ... bezweren de oprechtheid
van zijn eed. »Die drie maghen hevet I), die met
hem sullen doen ene kustinghe entie twee willen se jegenstaen,
so sel hi gaen te sinen prochipape: die selne manen :onder den
stool, dat hi sine maghe nyet _sel brenghen in enich onrechte,
so sullen die twe, die jeghens hem waren, mit hem: doen die
custinghe j ende en willen sijt niet doen, so sal::dieghene, die
de custinghe helt, des naesten sondaghes twe andere maghen
bringhen, die sullen met hem doen die custinghe." Dus ter geruststelling
van hen,' die twijfelen aan de geloofwaardigheid
van hun beschuldigden maar schuld ontkennend en maag zal de
1) Oorkó. 2, 22,38 (lat. tekst: .qlli secllm facient custingam;" a. 1258); 342,
107 (a. 1290).
306
parochiepaap den verdachte op plechtige wijze vermanen, dat
hij zijn magen geen ongerechten eed afvordere." Zie verder
OO'l'kb. 2, 342, 108: »Custinghe van manslachte , van meneken ,
van erven, van dief ten ende van alle anderen dinghen , so sal
hijs doen met siins selves maghen , heeft een ambochtsheer enen
edelen scoutate, die mach dese custinghe voor hem doen; vader
ende moeder moghen begroten (aanspreken) ha er kinder metter
custinghen, elc man sal hem besitten (d. i. besetten) met alsulcker
custinghe als hi in ghehuwet is." De keur van Zeeland van 1495,
II a. 41 stemt met het bovengenoemde art. 107 in hoofdzaak
overeen; alleen heeft men in het bewijsrechii eene schrede vooruitgedaan,
zooals blijkt nit het slot: »magen ten derden lede
snllen custinge doen, welverstaende datmen niemant tot custinge
wijsen en sal dan in gebreken van proeve." Vgl. ald. IV,
16 1), waar gezegd wordt, dat c. q. de beklaagde mag worden
belast met »custinge oft ander eeden."
Zie verder Oorkb. 2, 331, 8; 352b: »AI dat es binnen desen
ghenomeden palen, dat helden si met ere custinghen also alset
dese brief vorseghet... Ende dese custinghe houde wi vaste
ende ghestade, ghelike of si voor ons selven ware ghedaen".
Hier beteekent het een eed door verscheidene (6) personen afgelegd in
zake der meting van een dijk; zie ook ald. a.; O. K. v. Brielle
27, 19: »80 wye een custinge doen sal mit zijnen maghen ende
dairtoe kinderen brengt, die kinderen sullen out wesen vijfftien
jair (0. Vaderl. R. 1, 355, 30)"; MaUhijsz. 163: »Dairna
seit A. mit sinen taelman: dat hy sijn smarte heeren (waarschijnlijk
den dader eener ve1·wondin.q aanwijzen) wil also nanwe
als hi weet hoe hy dat doen sal mit recht. Die rechter vraechts
vonnes. Tvonnes wijst: mit eenre custinghe. Die rechter vraechts
vonnes: wie (d. i. wien?) A. scnldich is te custen (in wiens
handen A den eed moet afleggen ?). Tvonn'es wijst, als B niet ter
antwoirden en is, dat die rechter (d. i. dien rechter?) scnldich is A.
te custen. Als dat vonnis ghewijst is, so seit die rechter totten
1) Groot PlaccaatlJ. IV, 979 vlg.
307
scepenen: hoe die custinghe wesen sal. Tvonnes wijst dattie clagher
sal nemen by hem vive sijnre m"aghen, die mit hem die
custeede sullen doen"; zie verder 164 ald., en "Priv. v. Brielle
2, 18, a. 10, en 19, a. 19; Mieris 2, 172b: »Van denzwaerde
ende bokelare, dat hem W. ghenomen soude hebben, segghen
wi, dat W. daer voer staen sal metter custinghe, ende wat hi
buten sine custinghe steket (datgene waarvoor !tij geen onschuldseed
wil doen), dat sal hi vierscat ghelden"; Mieris 1, 514b:
»Wonden die te cancte (of cante, Oorkb. 2, 334, 37) sijn comen
also groot (d. i. die van den eenen kant tot den anderen
eene zoodanige grootte hebben) als tsgraven mannen of scepenen
kennen, die mach mens halen(?) mitter custinge. Bloetreesen,
slaghen , steken, vallen, warpen mach men versaken metter
custin,qen." Naar aanleiding van deze laatste plaats zegt Van
Hasselt op Kil. bI. 233: »Kustinghe pro quo vis iure iurando",
doch hierop is wel het een en ander af te dingen; wèl schijnt
het woord ook de bet. boedeleed gehad te hebben: althans Kil.
omschrijft het door: »Ius iurandum vidui aut viduae de bonis
defuncti iuste riteque in catalogum relatis," doch volgens hem
was dit gebruik beperkt tot Zeeland. Het schijnt volstrekt niet
onmogelijk, dat het woord deze bet. heeft gehad ,wanneer men
let op de eigenlijke beteekenis van het woord, in verband met
den oorsprong, dien wij gaan opsporen. Vooraf herinner ik
nog aan het Rek. v. Zeeland 2, 113 voorkomende custenote, d. i.
hij die met een ander eene custinge doet, medezweerder , eedgenoot.
Ook in eene ruimere beteekenis kwam custinge in het mnl.
voor, nl. in die van zuiveringseed, dien men voor zich zelven
aflegt; mnl. ook onscout geheeten. Zie hierover Oorkb. 2, 22,
38 (in de Zeeuwsche keur), waar onder allerlei gevallen, waarin
de custinge wordt voorgeschreven, ook de woorden voorkomen:
»Vir nobilis faciet ignobili custingam pro parentibus suis; ...
Vir ignobilis faciet nobili custingam cum domino suo, et cum
parentibus domini sui. Item ignobilis faciet pro se ipso alii
ignobili custingam cum parentibus suis." Of in de vertaling (bI.
342, 107): »Een edelman mach eenen onedelen man custinghe
308
doen met sinen maghen. Een onedelman 'sal enen edelman
custinghe doen met siins heeren maghen , een onedelman sal
enen onedelen man custinghe doen elckerliic voer hem selven."
Welke is nu de oorsprong van dit woord, en hebben wij
overal hetzelfde woord met verschillende beteekenissen, of zijn
er twee verschillende woorden dooreengeloopen? Naar mijne meening
is het eerste het geval. Custinge is een verbaal naamwoord
van custen, dat in het Mnl. veel gebruikt werd. Het beteekende
tevredenstellen, geruststellen, gelijk uit enkele plaatsen blijken
zal. Ruusb. 4, 26: »Honger ende lost Gode te dienene es soo
groot; wat hi goeds ghedoen mach, dats saen verteert, ende
Cltstene niet (lat. nee eum quietum et pacatum reddidit)"; Limb.
11, 984: »Ghi wilt mi goeden tijt custen ," d. i. gij wilt mij
al heel goedkoop (d. i. zonder grond) tot kalmte stemmen, kleinmoedig
maken of vernederen"; VIII, 1430: »Gi hebt mi gecust
vele bet (mij meer rust of reden tot tevredenheid gegeven), dan
ghi mi hadt ghegeven u conincrike." In de juridische opvatting
beteekent custen ook een volgeed of een zuiveringlJsed doen,
hetzelfde als mnl. onscout sweren. Zie een voorbeeld daarvan
in de aanhaling uit Matthijszen. Het wederk. ww. hem cu ste
n bet. zich tevredenstellen. Zoo b.v. Rose 2290: »Dan en
sal u herte daernaer hem niet custen in sijn droven (fr. ton
coer ne porras apaie'l' (paaien))"; Ruusb. 3, 147: »Wildi u
selven custen met uwen doen meer dan met betrouwen in Gode";
Limb. IX, 242 in dezelfde bet. hem ge c u s ten: »Doch gecusti
hem das (stelde hij zicl~ tevreden met de gedachte, d. i.
troostte hij zich daarmede, var. getroyst he hoem) , dat die boom
ten iers ten niet en valt."
Van hem custen komt het deelw. bnw. gecust, d. i.
gerust, tevreden (vgl. Ruusb. 3, 147: da.t soude u oncusten;
waar 4 varr. hebben ontkusten, Hs. L. ontrusten j .ilL onrustich
maken), veelal met ge p a i t verbonden. Ruusb. 4, 8:
»In nauwer nootorst bliven ghecust (lat. parca 'I'efectione contenti
sumus)." Zie verder Limb. Gloss. op gecusten, en Mnl.
Wdb. 2, 1183 op gecust en gecusten. Het tegengestelde
309
is 0 n ge c u st, d. i. on,gerust, onrustig, ontevreden. Limb. Serm.
191d: »Nogtan blifse ongenugt ende ongekust in al haren werken";
Hs, Epist. 42c: »Dat yemant strijtachtieh ende onghecust
scinet te wesen"j Limb. I, 636: »Anders blevie onghecust,
hi en hadde eue jonfrouwe ... uten Limborgheren gheslachten"j
Rincl. 58: »Wie sonden volcht ... es ongecust van woerden puren
(is ontevreden met reine of heilige woorden, wil daarnaar niet
hooren) j enz~
Het is nu duidelijk, dat van cu s ten de grondbeteekenis is
tevredenstellen, geruststellen, en dat dus van custinge het grondbegrip
moet zijn gerust.~telling, zekerheid. Zeer juist zegt Bogaers,
Taalg. 9, 254: »Het znw. custinghe had dienovereenkomstig de
beduidenis van ge1'uststelling, zekerlteidgeving, Dat de meer bijzondere
beteekenis, die kustingbrief ten tijde van H. de Groot
droeg en na hem is blijven dragen, regtstreeks uit de oorspronkelijke
beteekenis des woords ontsproot, behoeft geen betoog:
door dezen brief toch werd de verkooper van het onroerende
goed geru8tgesteld, en (hem werd) zekerheid gege1Jen ten opzigte der
betaling van den koopschat." Geheel in overeenstemming hiermede
is de meening van Fockema Andreae, die voor-het grondbegrip
bevrediging of zekerheid aanneemt. En uit deze grondbeteekenis
zijn geleidelijk de twee uiteenloopende opvattingen van
het mnl. custinge te verklaren. Cu s tin gewas aan de eene zijde
een eed ter geruststelling of tot zekerheid van anderen, vooral om
een mogelijken twijfel aangaande iemands geloofwaardigheid weg
te nemen; aan den anderen kant een middel tot zekerheid of ,gerustheid,
dat zekere geldelijke verplichtingen jegens hem zullen worden
nagekomen. Doch vanwaar is nu dit custen, en kan de nu
vastgestelde grondbeteekenis ons wellicht voor het vinden van den
oorsprong van dienst zijn? Vooreerst kan zij ons doen zien, dat
de afleiding (althans de rechtstreeksche) van kiezen onmogelijk de
ware kan zijn. Want gesteld dat hoogerop kustinge met kiezen
verwant is (hetgeen minstens twijfelachtig is), de afleiding van
kiezen kan stellig niet gebruikt worden ter verkl~ring der beteekenis
van custinge op de wijze zoo als dit gedaan is in het
20
310
bovengemelde opstel door mijn ambtgenoot Fruin. Hij zegt
aId. bI. 11: »Vijf magen van den beschuldigde door hem zelf
gekozen - vandaar de benaming kusting, van kiezen - bezweren
de oprechtheid van zijn eed." Dat men zijne eedhelpers
mag kiezen, is niets bijzonders: dit mag men bij eIken eed
met conjuratores altijd en overal; wèl kan men in zijne keuze
beperkt zijn b.v. tot zijne buren of markgenooten, gildebroeders,
bloedverwanten binnen zekeren graad (zoo als in Zeeland); wilde
men dus in den naam der plechtigheid de keuze uit de bloedverwanten
aanduiden, dan zou men eer op de beperking dan
op den regel de aandacht gevestigd hebben. Bovendien doet
ook de medezweerder , volgens de bronnen, de custinge; heet
de eed custinge, ook als de beklaagde (onedelman ) dien alleen
doet, en doet hij de custinge aan den rechter of aan de tegenpartij
1). Indien kustinge afgeleid is van kiezen, dan is dit in
elk geval slechts middellijk zoo. Custinge komt nl. van custen,
en dit is volgens sommigen eene afleiding van een van kiezen
afgeleid znw. kust. Kust is een in het ogerm. zeer bekend woord.
Got. kustus, proef, bewijs (vgl. het identische lat. gustus, smaak,
en gustare , proeven = hd. kosten I Kluge 1 78b) , waarnaast gakusts,
proef; ags. l-yst, keuze; ook het uitgelezene (mnl. die
kies) ; ook deugd, voortreffelijkheid, proefhoudendheid (door
welk woord ook got. kustus door Heine wordt weergegeven); zie
Grein, Gloss. op c y st; ofri kest, d. i. wil en keuze (Richth.
867 op k est) j osa. cust, d. i. Of keuze, zin, wil, Of ltet uitgelezene,
Of voortreffelijkheid, ook een bewijs van voortreffelijkheid; mhd.
kust, d. i. keuring (in kustbrot, kostbrot, brood dat als proef
dient); zie Lexer 1, 1802; ook met een 2den nv. of een bnw.
verbonden wijze van zijn, toestand j onr. kostr, keuze, toestand,
gelegenheid, voorwaarde; zie Moebius 239. Ook het mnl. kende
custe, cust in den zin van wil, wensch. ~oo b.v. MLoep IV,
1036: »(Doe) volbrochten si hoirs vaders kust, ende elke .dochter
1) Aldus schrijft mij Andreae, op wiens gezag ik mij ook hier weder gaarne
beroep.
311
sloech ter do ot horen ooms zoon". In den zin van vrije keus,
vrije macht, staat het 2l1andev. c. 50: »Een yegelijk sal daer
wyven hebben ende maegden ende sal die magt ende kust altoos
hebben met hen te liggen ende te zljn." In de bet. verordening,
bepaling, statuut leest men cu st , Amand J, 381: »In deser gelike
., vergaderden sy in eIken jare na den custe, ende quamen
dare up eenen berch." Het woord, dat gewoonlijk vr. is, is hier
mI., als het our. kostr. Het leeft thans nog Rlechts in de uitdr.
te kust en te keur, d. i. naar wil (of wensch) en naar keuze. De
woorden kust en keur zijn dus zinverwant, doch niet identisch,
maar langzamerhand is het verschil in beteekenis uitgewischt
en thans worden zij als identiek opgevat. Zoo is het o. a. ook
gegaan met tegen lzeug en meug, waarin heug de geestelijke, meug
de lichamelijke zijde van de uitdrukking vertegenwoordigt; vgl.
got. hugs, zin, verstand; en mnl. en ndI. mogen o. a. = lusten (van
spijzen); zoo b.v. in meugebet, d. i. hij die meer lust, eig. dus
een schotelbezem , bij ui tbr. iemand dien men overal voor gebruiken
kan, een wrijfpaal. Zoo b.v. Beets, Verpoozingen 23: »Het
volk is te groot en te goed om de meugebet eener teleurgestelde
eerzucht en de wrijfpaal der middelmatigheid te wezen"; Oudem.
4, 386: »Zou ik nu noodhulp zijn of schamper meugebed 1)."
V gl. ook Weiland op me u g, en meugelijk, cl. i. smakelijk.
Van dit znw. cust nu kan een nieuw ww. custen afgeleid
zijn, en dit zou ter verklaring van custinge kunnen dienen,
indien het de bet. had van iemands wil doen, hem zijn zin
geven. Doch het is zeer onwaarschijnlijk, dat van een znw.,
dat wil, wensch bete ek ent , een ww. zou afkomen, dat niet
een wenscn doen, wenscl~en bednidt, want dit zou zeer verklaarbaar
zijn, maar voor een ander doen wat hij wenscht, d. i.
1) Het woord ontbreekt in de woordenboeken van Weiland en Van Dale, en werd
blijkens de spelling meugebed met d reeds in de 17 de eeuw niet goed meer begrepen.
Het beste bewijs voor de door m\i gegeven verklaring is het 17 de-eeuwsche meugeveet,
d, i. slokop, vraat (Wdb, op Bredero), Bet is soms camp. van veet. Vgl. betovergrootvader,
d, i. één graad meer of verder dan over,qrootvader,
312
iemand zijn zin ge'ven, waaruit dan de bet. van geruststellen, noodig
om custinge te verklaren, zou moeten zijn voortgevloeid. Om deze
reden meen ik, dat de afleiding van kiesen onvoldoende is, en
dat er naar eene andere, die beter voldoet, moet worden uitgezien.
Aan het onderzoek, naar de ware afleiding in te stellen,
ga de opmerking vooraf, dat een mnl. woord ons reeds meermalen
eerst dan recht duidelijk is geworden, wanneer wij
op de gedachte kwamen om het te vergelijken met een van
zijne synoniemen. De reden ligt voor de hand: de gedachtengang
is in de ontwikkeling der beteekenissen soms geheel dezelfde,
meermalen soortgelijk, en zeer dikwijls hebben de beide
zinverwanle woorllen lalthans enkele punten van aanraking en
vergelijking. In het Mnl. Wdb. leg ik er mij dan ook steeds
op toe, de aandacht op de zin verwante woorden te vestigen,
omdat het mij voorkomt, dat de vergelijking daarvan voor het
juiste inzicht in het leven van een woord (in zijne biologische
verschijnselen, zou men kunnen zeggen) vaak onmisbaar en in
elk geval allernuttigst is. Men vgl. b.v. de overeenkomst in bet.
bij de woorden gemanc en gemene, .getes en gevoech, gespar en
gespan, betalen en berechten; bereeken , berechten en bereiden; betalen
en gelden; geheel, gans en gave, en men zal zien, dat bij
die woorden althans de onderlinge vergelijking meer of minder
gewichtige diensten heeft bewezen. Zoo geloof ik ook, dat het
woord custen mij niet zoo spoedig duidelijk zou zijn geworden,
indien ik niet had gelet op het zinvel'wl:tnte woord, waarmede
het het meest verbonden voorkomt, nl. op payen. Zie drie voorbeelden
van gecust ende gepayt, in M nI. Wdb. op ge c us t, en
de verbinding gecusten ende gepayen op ge c u s ten. Payen nu,
lat. pacare, bet. tevreden stellen, bevredigen, nl. paaien; doch
ook zich van eene bepaalde verplichting kwijten, eene schuld voldoen,
in geldschulden iemand betalen, fr. payer, eng. to pay.
Zou nu niet ook custen één kunnen zijn met kosten in thans
niet meer bekende beteekenissen, b.v. in die van betalen, welke
ook thans nog eigen is aan ons ww. bekostigen, d. i. de kosten
van iets dragen? Laat ik eerst bewijzen, dat naast de boven313
genoemde vormen ook die met 0 voorkomen. Naast custen, tevreden
stellen, voldoen, komt werkelijk costen voor, nl. Belg.
MU8. 10, 56, 175: »Ri croop onder in dat waerme ende nam
sijn wijf in sinen aerme; daertoe peinsde hi selken lost, dat
si (die gezämte widerspenstige) saen was ghecost van meneghe
wonderlike waerde, die voren schenen van duvels aerde (dat
zij weldra genoegen nam met allerlei dwaze woorden of praatjes,
die zij nog kort te voren beschouwde als door den duivel ingegeven).
Willems verklaart het woord niet onjuist door voldaan,
doch het is zoogoed als zeker dat dit slechts een gelukkig
toeval is, want Brab. Y. dl. 1, bI. 821, verklaart hij gecu.~t
door aangezuiverd, voldaan, van kuischen, zuiveren(!). Naast
custinge vindt men ook costinge, in de bet. zuiverings- of
onschuldseed , nl. Mieris 2, 252b: »Alle smerte, die in Middelburch
gheschyede, doe J. doot bleef, die zal men ghelden eenscatte
... , ende die sal eyghelike starken mitter costin,glw bi
namen ende bi toenamen op den ghenen, diese hem mitter hand
ghedaen hevet." Op dezelfde bladzijde komt in dezelfde beteekenis
viermalen de vorm custinge voor. Naast 0 n g ecu s t treffen
wij ook ongecost aan, nl. bij Hadewijch, 1,182,205, in
den zin van onvoldaan: »AI hadde begherte al dat minne geleisten
mach boven allen sinne, nochtan soude si on.gecost bliven."
Het is alzoo bewezen, dat custen en costen wisselvormen zijn,
evenals musch en mosclL, lust en lost, bus en bos, mnl. dus en
dos, alsus en alsos, uchtend en ocMend; mhd. kostliclL en küstelicl~,
kosten en kusten, proeven. En het is niet noodig te onderzoeken,
welke vocaal ouder is, de onvolkomen 1t of de onvolkomen
0, daar de beide overgangen van 0 tot u en van u
tot 0 door allerlei voorbeelden te bewijzen zijn. Zie Van Helten,
Klinkers en Medek. bI. 48 en 55. Van hetgeen hier te bewijzen
is, nl. onvolkomen u uit onvolkomen 0, haal ik als voorbeelden
aan duf uit dof; juffrouw uit jojf'rouw; kunne, kunst en kunnen
uit conne, const, connen; gulden uit golden, gunnen uit gonnen, enz.
Wij moeten thans nagaan, wat ons het ogerm. en het mnl.
leeren aangaande vroegere, thans vergeten beteekenissen van
314
het ww. kosten. Het mnd. staat, althans volgens het wdb. van
Lübben, op het ndl. standpunt, d. i. het kent alleen kosten in
de bet. waard zijn, gelden, en geeft dus geen licht. Doch het
mhd. geeft Ons wat wij noodig hebben. Behalve de nog heden
bekende bet. heeft het ww. daar ook de trans. bet. van aufwand
machen, ausgeben, dus ons kosten maken, geld uitgeven
'of betalen, fr. payer; alsmede die van für einen den unterl~alt
bestreiten • ihn beköstigen: »wolte si der bischof lenger haben,
so ist er si schuldig ze kosten" (bij Lexer 1, 1689). Het heeft
deze bet. als denominatief van mnd. kost(e) , mhd. koste, k08t,
hd. kost, ndl. kost(en) , ohd. kosta, uit mlat. c08tus, costa ontleend
(vanwaar ook it. rosto, fr. coût, sp. costa) , en dit eene
afleiding van mlat. costare, lat. constare (Kluge 178). Naast dit
denominatief kosten met de trans. opvatting kosten maken, bekostigen,
is een tweede kosten in gebruik gekomen, rechtstreeks van mlat.
costare, fr. couster gevormd, met d~ intr. opvatting van die beide
woorden 1). Men vergelijke voor deze in onbruik geraakte beteekenis
het in het M nl. Wdb. bij gel den opgemerkte, dat als
intrans. beteekent waard zijn, kosten; als trans. betalen. Het ofri.
heeft een soortgelijk woord, insgelijks in trans. opvatting in
gebruik, nl. kestigia, door Richthofen te kwader ure afgeleid
van lat. castigare , waarmede het niets ter wereld te maken
heeft: het is hetzelfde woord als mnl. costigen, dat o. a. voorkomt
Oork. v. Helmond 57: »Tot dien tortijsen te costigen, te maken
ende te doen dragen sal een ygelic van sijnen ambacht gelijeken
cos t doe n", en is thans alleen bekend uit bekostigen, dat ook
reeds in het latere mnl. gevonden wordt, en voorkomt Wfri.
Stadr. 267, 156: »Oock so wie sloot opvaert in Hoochcarspel, die
daer niet toe en hoort of becoshicht (bijgedragen) hevet, die mach
1) Vgl. Grimm, Wtb. 1), 1!l66: .Freilich geht denn dies kolten nicht auf comtare
zurück; es musz eine eigene fortbild.mg sein von den subst. kOIte, aufwand, geldmittel,
das doch selbst erst von kosten rückw:1rts gebildet war, sodasz da in der
entwickeling eine zickzackbewegung l'orliellt." Het eerste deel der zinsnede is zeer juist,
het laatste gedeelte niet, daar kost niet gevormd is .van het ww. kosten, doch van
het rom. znw. mlat. costa, costua afgeleid. Rechtstre~ks komt dus kost niet van kOlten.
315
men bekueren." Vgl. mnl. becosten (Mnl. Wdb. 1, 8l6); mhd.
bekoaten en bekostigen; mnd. bekosten; hd. bekosten, vanwaar zw.
bekosta; de. bekoste. Dat het werkelijk hetzelfde woord is, bewijzen
de door Richthofen aangehaalde voorbeelden: ~so schil
hi him kestigia mit twilif eden iefta to een swirdkempa ," d. i.
onschuld zweren, hetzelfde als mnl. ene costinge of custinge doen;
» he mot kestigia om syn scada, " d. i. vergoeden, bekostigen,
voldoen. Van de door Richth. gegeven vertaling bed'l'ängen kan
bij deze en de andere door hem genoemde plaatsen geen sprake
zijn. Het hd. kent kosten in de bet. kosten maken, aufwenden,
vertun, vanwaar kostung, d. i. het uitgeven van geld, uitgaven,
zie Grimm, Wtb. 5, 1866 en 1881. Eindelijk vinden wij in het
mnl. zelf een paar bewijzen voor het vroeger bestaan van cos ten
(custen) in de trans. opvatting van betalen, nl. vooreerst het znw.
(,'ustinge, dat Keurb. v. Leiden v. 1658, art. 124, gelijkgesteld
wordt met termijn, eig. betaling; vgl. het aan het fr. ontleende
paaiement, dat nog heden bij het volk in dezelfde bet. gebruikt
wordt in de uitdr. bij paaiementje8 betalen; en ten tweede het buw.
custbaer, vooral van geldstukken gebruikt. Men vindt het b. v.
Oork. v. Helmond 67: »Voor sesse ghelres gulden tsiaers goet ende
ctMbare (d. i. custbare)"; Gesch. v . .Antw. 2, 586: ~de oude scilt,
die tAntwerpen ghemaect es, goed ende custbaer over sestienne
grote torn."; ald.: »Enen gulden en fioryn diemen heet haUinc van
Florencen, goet ende custbaer over twaeleve grote torn."; 638:
»Dat sij alle lakene ende stucwerk. . oversien oft sij goed sijn
van ghewande ende custbaer van zeghelene ," d. i. ongeschonden,
in goeden staat. Het is een synon. van g a veen ga n s, waarover
men zie Mnl. Wdb. De oorspronkelijke beteekenis is waarmede
kan worden betaald, van munten, dus gangbaar, mnl. gen ge;
vgl. aId. dat woord en de tautologische samenstelling ga n c g a v e.
Het ligt voor de hand hier te denken aan eene samenstelling
van den werkwoordelijken stam van custen (costen) in de bet.
betalen, uitgeven, en den uitgang baer 1). Kil. kent het woord
1) Volgens Willems, BralJ Y. dl. 1, bI. 821: kuilJCh, d. i 01l!J88chonden geld.
316
nog, doch weet er, evenmin als later Willems, weg med e
Hij heeft: » kus t b a er, j. k u y s c h b a er, k 0 s t b a er," en
»kuysch baer, kus tbaer, kost baer, purus, integer, probus."
Het is de vraag, in hoeverre dit woord één is met ons bnw.
kostbaar, dat wel in het mnl. niet gevonden is, doch dat er
evengoed kon bestaan als mhd. kostebf13re, kostbf13re; mnd. hd.
kostbar. Kil. schijnt het woord in de bet. preciosus nog niet te.
kennen; hij vertaalt het alleen door purus, en daarnaast kent
hij een ander k 0 s t b a erin de bet. liber, immunis a sumptilms,
vectigalibus aut reditibus; d. i. vrij van lasten, schot1,rij. Hoe hij
aan deze beteekenis komt, die van elders niet bekend is, is
niet duidelijk; denkelijk heeft hij het bnw. baer (bar) met
kosten samengesteld; vgl. hd. der ehren bar, dat juist het tegenovergestelde
is van ons eerbaar. De gewone woorden voor
kostbaar in het mnl. zijn costel , costelijc en dier, dierbaer. Er
was dus aan costbae'l' geen behoefte. Daar nu ook Kil. de bet.
precio8us nog niet kent, schijnt het mij het best toe aan te
nemen, dat het woord niet is samengesteld uit kost en baar,
in de bet. kosten met zich brengende, veroorzakende (hoewel eene
latere dgl. vorming niet uitgesloten is), maar dat het oude bnw.
custbae'l' (costbaer), d. i. ongeschonden, zuiver, eig. gangbaar, onder
den invloed van costel aan den eenen kant, en die'l'bae'l' aan de
andere zijde ziine beteekenis tot die van fr. précieum heeft gewijzigd.
De oorspronkelijke bet. gaaf, ongeschonden schemert ook
door in een ander bnw. van eene eenigszins vreemde samenstelling,
nI. cos t g a v e, dat men leest OO'l'k. v. Helmond 20:
:t Altoos sullen sij leveren... goede gruijt ende costgave gelijc
dat daer toe behoirt." Een bnw. cost (cust) = custbaer is er
niet geweest. Is het woord! waarvan de bet. duidelijk is, dan
ook wellicht geboren uit de verbinding van costbaa'l' (custbaar)
en gave, en gevormd naar het voorbeeld van gancgave? Men
vergelijke het dialectische ondeugniet, geboren uit ondeugd en
deugniet; het kan onverschillig gaan, uit verschillend en ongelijk;
uitveteren uit (den mantel) uitve.qen en veteren, en Theoph. bI. 143.
Nu dus custen = betalen vaststaat, is er niet het minste be317
zwaar, om in het woord kustingbrief een nieuw bewijs daarvan
te zien, en dit woord gelijk te stellen met betalingsbriej, eene acte
(zie Mnl. Wdb. op brief), waarbij de betaling eenerschuldop
eene bepaalde wijze geregeld wordt.
Het iel nu duidelijk, hoe cnsten (costen), gecust, onge
c u sten cu s tin g e aan hunne verschillende beteekenissen
zijn gekomen. Uit het grondbegrip betalen wat men schuldig i8,
aan eene geldelijke. verpliclLting voldoen, heeft zich aan de eene
zijde ontwikkeld het begrip van iemand voldoen, hem tevredenof
geruststellen, hem zeker/Leid gel'en, hetzij door eene zakelijke
zekerheid, hetzij door een eed j aan de andere zijde dat van
zich kwijten van eene verplichting, zich zuilJeren van eene schuld.
V gl. ten overvloede het ww. kwijten, fr. quitter , van lat. quitare,
van mlat. quitus, fr. coi, lat. quietus, gerust, rustig, eene
bet. die weder eigen is aan het mnl. gecu8t.
Nog een enkel woord over het straks genoemde dialektische
becu8t, d. i. met eene kU8ting bezwaard. Zou dit woord misschien
al in het mnl. bekend zijn geweest? In de, O. R. v. Dordr.
2, 308 voorkomende, uitdr. »berent, belast of besust met scepenen
brieven" is in het Wdb. voor besust, dat verkeerd is
overgeleverd, voorgesteld betiin8t, doch graphisch is deze fout
niet zoo licht te verklaren. Beter zou wat de letters betreft
voldoen, de verandering in becu8t, d. i. met eene kusting bezwaard.
Daar wij nu werkelijk in de Fri. Stadr. den vorm custe,
cust (mv. l'usten, kesten) hebben aangetroffen (zie ook Mnl. Wdb.
op erfcusten), schijnt het inderdaad niet gewaagd, het bestaan
van het bnw. becust reeds voor het mnl. aan te nemen.
Ten slotte vestig ik de aandacht op een tot heden onverklaard
znw. custebot, waarover thans eenig licht kan opgaan.
Men vindt het woord op de volgende plaatsen: Mieris 2,
735b: »Van Zant dat men te custebode legt. Voort van landen
(Z. lande) dat men vercopen sal, ende men des sonnendaechs
in die kercke condich doet, ende te custebode legt in die
weecke, dat niemant ontdriven en mach (d. i. dat en mach
n. 0.), alsoo verre alEl hijt te custebode vercoopt j seide daer
318
yemant weder, dat waeren sal (d. i. dat sal waren) die vercoper,
als recht is"; De Riemer, 's· Gravenh. 3, bI. 65, cost.
76: »als de schout sit in gebannen vierschaere, ende den
eysscher eyscht den verweerder seekere somme van penningen,
stell/lnde tselve aen den eedt van den verweerder, en den verweerder
refuserende den eedt te doen of niet begerende te sweren,
mer stellende tselve aen den eedt van den eyscher, wijkt
daermede van sijn regt, twelk voor de vierschaere van den Hage
genoemt word een cusbodt." Van de eerstgenoemde plaats is de
zin: »N aastingsrecht vervalt bij vooraf aangekondigden verkoop."
V gl. Om'kb. 2, 339, 70, waar dit uitvoerig beschreven wordt.
De woorden kunnen dus kwalijk iets anders zeggen, dan: »Land,
waarvan men den verkoop vooraf in de kerk aangekondigd
heeft en dat men in de week verkoopt of veilt in openbaren
verkoop. Te custebode leggen of vercopen moeten hetzelfde beteekenen
, nl. publiek verkoopen. Dat dit werkelijk de beteekenis
van het woord is, zal duidelijk worden door hetgeen mijn
am btgenoot Fruin mij mededeelde. Hij schrijft mij: »In een
kustbodeboekje van 1708-33, van Edam (onder berusting van
onzen archivaris Dozy) komen de volgende termen bij afwisseling
voor: »1custbode gehouden ten huize van (N. N.), den ..•
Januari van 17 .. "; veyling gehouden ten huize van enz.; veylingh
ofte kustbode" ; kustingltbode, enz. Op dit opschrift volgt
dan: »men presenteert te verkoopen een stuck land en~." Deze
plaatsen zijn afdoende, en nu is ook de oorsprong duidelijk van
het woord. Custbod, waarnaast de merkwaardige variant custing·
bod voorkomt, beteekent eigenlijk betalingsbod , een bod gedaan
in openbaren verkoop, of liever eene handeling waarbij er voor
verschillende personen gelegenheid is een betalingsbod , een bod te
doen, d. i. een openbare verkooping of veiling. Nog heden is dit
woord in de Zaanstreek en wellicht ook elders in Noord-Holland
in gebruik (het pas genoemde kustbodeboekje was van Edam
afkomstig). Men zegt daar nog: »een huis wordt te kustebode
verkocht", en »er wordt kustebode gehouden". Het wordt bij
Bouman, Volkstaal in N.-Holl., niet vermeld.
319
In de plaats uit. de Haagsche costumen is de beteekenis van
het woord cusbot (voor C1lstbot, als cusbaer voor c!tstbaer) vrij
onzeker. Het kan beteekenen betalingsbevel of aanbieding van eene
custinghe, in den zin van verzekering onder eede, of eindelijk het
aanbod van de keu ze om te zweren of dien eed terug te wijzen.
De laatste beteekenis is de waarschijnlijkste, omdat 10 hier
eigenlijk van een bevel tot betaling evenmin sprake is als van
aanbod van een eed, en 2° eene berechting als waarvan in de
costume gesproken wordt, in Drenthe wordt aangeduid als eene
»bi keur ende tal", en een eed, als waarvan hier melding wordt
gemaakt, nog later in Utrecht een keureed hp.et. In dit geval
hebben wij hier feitelijk een ander woord voor ons, dan het
uit Mieris opgeteekende: hier zou cust het bovengenoemde
(bI. 310), van den stam van kiesen afgeleide, znw. zijn.
J. VERDAM.
BLADVULLING.
In De Taalgids van 1859 wordt door Prof. De Vries medegedeeld,
dat het woord slabbakken niet altijd met den klemtoon
op de tweede lettergreep wordt uitgesproken: er bestaat
ook eene uitspraak sláppakken, welke terstond doet denken aan
eene samenstellende afleiding ,van slap met hak: sláphakken is
met slappe hakken loop en , strompelen, sukkelen.
Doch al is de afleiding van sláppakken hiermede in het licht
gesteld, het blijft mogelijk, dat juist deze uitspraak in de volksetymologie
haren oorsprong heeft, of anders gezegd: het blijft
mogelijk, dat slabbákken of slappákken overging t,ot sláppakken,
doordat men slap en hak in het woord meende terug te vinden.
In Zuid-Nederland was slabbakken reeds vroeg bekend: Kiliaan
en Plalltijn vermelden het. Het woord hak in den zin
van hiel behoorde echter niet tot de taal van Kili<lan, zooals
320
uit de bijvoeging SaJJ. Fris. Sicamb. in zijn Etymologicum kan
blijken. En er zijn nog andere gegevens, die aan eene samenstelling
met hak doen twijfelen. Indien slabbakken eigenlijk beteekende
strompelend, sukkelend [oopen, dan zou men mogen
verwachten, dat het in de oudere taal bij voorkeur in dien zin
werd gebezigd, maar dit is niet het geval. Kiliaan vertaalt het
met labascere, languescere, deficm'e, laJJari; Plantijn zegt: commencer
à fleschir et faillir, en geeft als voorbeeld de neringe
slabackt. In de vertaling van Guicciardini's werk over de Nederlanden
wordt (bI. 13a) gesproken van rivieren, die geen sterken
stroom hebben en dientengevolge, zoodra zij in zee vloeien,
»haestelijc haren loop laten slabacken": zii stroomen niet krachtig
door, maar vermengen zich aldra met het zeewater. Nog heden
is slabbakken in Vlaanderen slap worden, aan krac/tt verliezen,
en wordt b.v. gezegd van wind en vorst. Op personen toegepast,
is het nagenoeg hetzelfde als zwak zijn of verzwakken;
zoo bij Marnix , Ps. 38,.8:
Ick gevoel dat ick slabacke,
End verswacke.
Het NoordnederlandRch taalgebruik van dezen tijd verschilt inderdaad
niet veel van het oudere. Slabbakken is gewoonlijk:
treuzelen. slap en traag zijn werk doen. Het is niet te verwonderen,
dat die zonderlinge vorm de aandacht trok, en dat
het volk zelf hem trachtte te verklaren. Slabbakken of slappakken
herinnerde aan niets zóózeer als aan slap en hak, en
daarmede kwam men onwillekeurig van slappákken tot sláppakken.
Is dit de loop der geRchiedenis, dan moet de afleiding
van het oudere slabbákken nog worden vastgesteld. De Bo handelt
er over in zijn Idioticon (1026), doch ik acht mij nu niet
in staat zijne meening met juistheid te waardeeren.
A. K.

Bij den UitgeTer d_ ia mede 'Yenehenen:
A.ncbol ..... .J. C. teil Bra __ eler. Kr. W Bilderqb .. n&e 11InrellJk. naar
lijDe brilfwilleliDg IDd non en dochter {17U- 1807), medegedeeld door SUD unphllwdeD
klellllOOJl. IS78. {VII. ua en ebrolDolitbogr. purtret). S·.l. __ ..... f 4..80.
,.,abh.,ly" (The). J. DllDui ol utroDOID,. witb tbe OOlDlDtoU., Bhtpdtpikl of Pan·
mldiçTan. edlW b, H. KlU. IS76. (XII. 110 &luim llIuI) '.. . . f 4..40.
BurcbgnviuDe 'Ul VerF (de). MicldelneuerlandlCh gedicht ait het begiII d" 1" eellw.
lip nll'\lW Daar het handtehrift IÜtgepnD doorS. MVLLD Hln.lS711. (VI .. M). S·. fO.80.
urm. W. G.. NeeI"IIDdaehe 1plUk1eer ten gebruike ,,_ .ori htiugen VlD hlJOMlr
onderw late deel: Klauk1err. woordvo11llilll. aard en verl •• ilfll .Ier woorden. FiIrrI,
d,..i. UITl (XII. '11). S·. . . . . . . . . • f a.80.
-- ~t'lzelfde werk. Sde deel: J.eer .IU den .011iD (SJDtuis), teu ,fOrv 1gevIDdeaeder!.
'l'nakl len gebruiko bij IDricht. 'Ia hooger onderwijl Derde druk. 8· J a.80.
-- Hph Ifde werk. 3cle deel: lijlleer. rhetoriea. leUerkoJUlige eDI'1e1opedil eD J..ritiek.
teD 1 fOlgl ID de Nederludlnbe Spraakleer. ten gebruike bU inrichtIngen .au huogpr
ourt,", U '/reltd. rJrd. 1880. (VIII. 984.). 8·.. • . . • •. • I 2.73.
Dro t • CoeJU'llet. Ovrrbli,fll. na geheopeni. der m-derate voo"a1len in zijD
leevea. 'I'mrUI bU gedlrat beeft la veld· .. _·elaagen, _Iegeriapa ea oademclDin·
gtU Se rlr .. lr. JM _ .. lw....,.. Uitgtop;. op laat der Mutlah. ftJI eeler!. Lelterk.
(door R FaUDf). 1879. I dln. ' •• (Dl. 1. VlII. SOS. Dl. II. 1M-1i'8). f 7.30.
Enqoeate ende ÎJIforJDItie opt Ruek ftn dtr r·iluetie ende reIorJDIti" ua den .,hiltul,n.
voerlijb ~etu ... rt eDde geatelt geweeat oy"r de IIDd .. ftJI BolJlDt ade Vriealant gedllPU
ÎJI de jlere 16118. tJitgeg. 'lDwege de Muflch. d. Neder!. Letterk. 1876 (><Xll.
1136) Met bY'oegael. (door R. huur). 1877. (16). sr. S·. • • •. • f 6.-.
Gbmdorph ... .1 .. DiatichorlllD proverbilUaM lIatmtiarum elepDtlaaimlll liber. LvI·
Iiti l'1'rmllÜci. Agrieulae proverbiia e.I. W. 11 D. SQJ'iDgU. (JO&IID8 G1andorpiua in
'Uae LatUlllahe diaticbl lle vertaler vla Agricola', Spnchwilrter uogew_. Verlutn·
deliog van W. H D. SUlWfon). 187'.76. »dln (UI'. 1111. UI) S·. . f 8.ao.
X.IH. G •• Het lied iD de Miduclo:eaw 11. 1333. ~ . . . . I 0.-.
MaerlaDt.. Jacob .... D. RomlD van Toree. Opoie_ DUr hllt handtehrift ul~
F'en en 'ID eene inleiding en woordonlijat yoonien. door J. ft WIDKL. 18/1.
(XLIV. 148). S·. . . .. •... ......... f 2.-.
__ Merlijn. Nur het _ig bebade Shrinfoner hancllchrlft. Uitgegeven door J. Uil
VJoOTEII (·IX 4008). rGJ. 8·.. ............ f fJ.1UJ.
"&belijn nn JbtruaaleJD. l1U1' Itet Berlllnaeha budachrift tn den oudelI druk ....
w~e de Maatach. der eder!. LetterkllDde lIitBel. dloor J VIIaIU •• 1878. (XII. LB').
8r. R· .... ........ . . . . . f a.ao.
iuh8PeP. C. A. X. G. Ir.. BoosdnitlChe IJlraalrknnat voor gJDIIIIia '" hougere
burgerael clen ... druk. 187'. (VlII • .u9). 8· . .... f 3.7&5.
Tiel. C. "YIIID. Eottliah GnJDDllf for .. honll .. pd for eeIl.tachi,; witb DDmerolll
eIUIlplea &Dd aeta of ~erciRa lor tranalatioD .• d edit 1880 (VIlI. 011). S·. ,l.UO.
_ Cou", of trailitiou trom Dllteh iato EnIUab. Part I. Witb a .. boM lIates ou
201838_007
_tij003188701
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 7
LJIlDEN, JIOJIIl"aUItU'.IUI .ui. I . •• ILL.
w~e
8r.
burgerael
Tiel.
eIUIlplea
w~e
8r.
burgerael
Tiel.
eIUIlplea