VOOR
NEDERLANDSCHE
T A A L- E N LET TER KUN D E!
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE
TE LEIDEN.
TIENDE DEEL.
NIEUWE REEKS, rrWEEDI~ DEEL.
LEIDEN. - E. J. BRILL
1891.
T ij d s c h r i f t
REDAC'J1IE:
A. BEETS.
J. TEN BRINK.
a KERN.
A. KLUYVER.
H, E. MOLTZER.
J. W. MULLER.
J. VERDAM.
M. DE VRIES.
J. TE WINKEL.
INHOUD.
Bladz.
J. VERDAM , Dietsche Verscheidenheden. 1.
XCIX. Rein. Ir, 5133 vlg. e. e. 1.
c. Scootlaken 5.
Cl. Capitulaer 8.
cu. Smaken . 9.
cm. *Opdecken 11 .
. 1. W. MULLER, Glimp - Glimpen. 14.
PAUL FREDERICQ, De Inquisiteur Sonnius over de Rederijkers (1551). 32.
W. DE VREESE, Nederlandsche drukken van den Sidrac. 33.
J. A. WORP, Joan van Broekhuizen. 40.
H. KERN, Wak; Loeme. 114.
» », Moker . 115.
J. W. MULLER, Bladvulling 117.
F. A. STOETT, Men moet geen slapende honden wakker maken 118.
» », Naschrift. 123.
A. BEETS, Eene plaats der Skeireins. . .
JOHANNES BOLTE, Ein Antwerpener Cluchtboeck von 1576.
A. KLUYVER, Juchtleer.
124.
. 127 .
. 144.
A. BEETS, Gezwicht. 148.
c. C. UHLENBECK, Mede, ale. . 149.
J. W. MULLER, Amper. . 155.
R. FRUIN, Verklaring van een plaats in de rijmkroniek van Jan
van Reelu: vs. 2855 156.
W. DE VREESE, Leven van Sinte Amand. . . . . . 158.
J. H. GALLÉE, Der wereld loop. . . 159.
J. TE WINKEL, De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift 161.
A. K., Bladvulling. . . 174.
JOHANNES BOLTE, Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von
1589 . 175.
A. B., Koek en ei. . 202.
w. L. VAN HELTEN , Bijdragen tot de Dietsche Grammatica 203.
XIII. Over de uitlating van het pron. pers. als subject • 203,
XIV. Laet wi, laten wi ter omschrijving van den adhortatief 208.
xv. Ickem bin . . . 210.
IV INHOUD.
.Bladz.
XVI. Si, se, wijzende op een masculinum of neutrum . 210.
XVII. Uitlating van het demonstr. in den met een voorwaardelijken
bijzin in betrekking staanden hoofdzin 211.
XVIII. Een pronomen als subject van den voorwerpszin
in den accusatief gebezigd. 213.
XIX.
XX.
Het relativum = »dat hi" .
Weglating van het voegw. ende tusschen
parataktisch verbonden betrekkelijke zinnen .
214.
twee
215.
XXI. Omschrijving van den 2den nv. door een possessief. 216.
XXII. Over de woord voeging in zinnen, waar een zelfde
substantief in verschillende naamvalsbetrekking staat
tot twee gecoördineerde werkwoorden . . 217.
XXIII. Een zoogenaamd onpersoonlijk gebruik van naken. 218.
XXIV. Over den onoorspronkelijken datief des persoons bij
onpersoonlijke verba . 219.
xxv. Over den afhankelijken infinitief zonder te. 222.
H. E. MOLTZER, De Reinke-glosse van 1539 . . .
F. BUITENRUST HETTEMA, Fresiska (Velika, 250; Ant, 251;
Scepena, 252 j Bilyst, 254; Ombethe, ombithe, 254; Eedsformule.
255) .'. . . . . . .
F. B. H •• Asscerade.
W. H. D. SURINGAR,
J. VERDAM , Nieuwe
(I-IV Boek).
Bronnen van Die boe c van S ede n .
Lezingen in Velthem's Spiegel HÏl;toriael.
c. c. UHLENBECK, Etymologica (Guiten; Deore, 283; Wolk, 284).
» » Gewinna..
JOHANNES BOLTE, ZU Ho"ofts Granida
F. VAN VEERDEGHEM, Rijmkalender
A. B., Builen met hooi slaan . .
J. W. MULLER, Boegseeren . . .
G. KALFF, Nog eens Koek en Ei
J. TE WINKEL, Karel ende Elegast
VERBETERING.
Blz. 203, r. 2 v. b. staat: XII; lees: XIII.
241.
250.
256.
257.
262.
283.
285.
286.
290.
293.
294
304.
305.
DIETSCHE VERSCHEIDENHEDEN.
XCIX. Rein. lI, 5133 vlg. e. e.
Een sprekend bewijs, hoe noodig het is, dat de P'J'oza-Reinae'J't,
waarvan slechts één exemplaar meer bekend is 1), weder algemeen
eigendom wordt, en hoe nuttig hij zijn kan voor de beoordeeling
en herstelling van den mnl. tekst, leveren ons de
hierboven staande regels uit den Tweeden Reinaert Zij zijn in
hun tegenwoordigen vorm onuitstaanbaar te noemen en kunnen
met behulp van den prozatekst volkomen worden hersteld. Van
een harer kinderen zegt de apin, vrou Rukenau, Reinaerts
tante, in vs. 5131 vlgg. met volmaakte onpartijdigheid:
Mijn ander soon, heet Vuulromp,
Want hi is van sinnen so plomp,
Ende so slecht van sinen dinghen al,
Ri en kent nau wit voor root smal.
Deze verzen kunnen oorspronkelijk onmogelijk aldus geluid
hebben; daarvoor verstond de dichter, ook van den Tweeden
Reinaert, veel te goed zijne kunst. Metrum en uitdrukking der
beide laatste regels zijn even gebrekkig: en al en 8mal dragen
zoo duidelijke sporen van toevoegselen om het rijm na eene in
de war geraakte lezing, dat wij onmogelijk met deze, aan den
slechtsten tijd van het mnl. herinnerende, lezing vrede kunnen
I) Berustende in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. De Delftsche uitgave
van 1485 is nagedrnkt door IJ. Snhl, Lüheck en Leipzig, 1783. Ik acht mij
gelnkkig, bier tevens te knnnen mededeel en , dat eene nienwe uitgave van den Proza-
Reinaert door de Heeren J. W. Muller en H. Logeman wordt voorbereid.
1
2 J, Verda,lll
hebben. Gelukkig geeft ons Willems in zijne uitgave, bI. 198,
na eene opmerking over de bet. van root smal, welke niets beduidt,
eene hoogst belangrijke mededeeling aangaande de lezing
van den Proza-Reinaert op deze plaats: »in de prosa groen."
De geheele plaats luidt aldaar, f. 69 v.: »hi is soo plomp van
sinnen ende also slecht, soo dat hi nauwelijcken wit voor groen
en kent." Met behulp van deze lezing kunnen wij de oorspronkelijke
hand van den dichter herstellen:
(hi is) so slecht van sinen doene,
Ri en kent nau wit voor groene.
Van een del' andere kinderen van Rukenau, Hatenet, wordt
eenige regels verder het volgende gezegd:
Dese weet ooc wel haer wet
Ende is voortgaande in der nere
Op hoofden die men node doet scheren,
Met langhen haer, onghedwoghen;
Dese dienstmaghede des ghern ploghen,
Die liever dansen in den nacht
Ende smorghens slapen lanc ende sacht,
Dan si haer kemden ende d woeghen.
In deze regels zijn verscheidene dingen op te merken Vooreerst
in den eersten de uitdr. haer wet weten. Het schijnt mij
toe, dat toet hier een ander woord is dan het gewone wet, en
wel een abstractum van het ww. weten. De uitdr. si11e wet weten
beteekent zijn toeetje weten, slim zijn of knap zijn, eene opvatting,
die hier veel betel' past dan eenige andere. Dit woord
wet is in het mnl. nog weinig opgemerkt, doch in andere germ.
talen is het bekend genoeg; het is nl. hetzelfde woord als ags.
eng. wit; mhd. witze, witz; mnd. witte, witt; hd. witz, mI. Het
wordt tijd, dat de aandacht er op gevestigd wordt, dan zal het
ongetwijfeld op nog meer plaatsen worden gevonden, en men
zal inzien dat waar men het vroeger opvatte als wet, got. witop,
of geloof, zedewet , eene andere verklaring de voorkeur verdient.
Wij kunnen al dadelijk beginnen, met een paar duistere plaatDietsche
~erBcheidenheden 3
sen duidelijk te maken door de zooeven gemaakte opmerking;
vooreerst Mor. 3394:
God hi more mi verdomen ,
Al soudi werden uter wet,
Tirsten dat hi u siet,
Oftics heme verlate iet,
Hine salons voren an dan der lant.
De bedoeling van de uitdr. uter wet werden is geene andere
dan uten sirmen werden, uitzinnig worden, zijn verstand verliezen,
zijne zinnen verliezen of kwijt raken. In het gloss. wordt
over deze plaats het stilzwijgen bewaard, zooals reeds opgemerkt
is door Franck, die in zijne beoordeeling der uitgave van den
Moriaen, Anz. für d. Alt. 7, 22, de bet. der uitdr. zeer juist
heeft weergegeven door von sinnen kommen, terwijl hij de vraag
doet, of men ook misschien uien wet lezen moet, daar het vr.
geslacht vreemd schijnt. Het is niet onmogelijk, dat dit juist is,
daar hd. witz mannelijk, en ags. wit, menR, intellectus (Ettm.
143) onzijdig is, doch mhd. witze, witz is vr .. en dus zal men
wel niets behoeven te veranderen. Het wordt in het mhd. gaarne
in het mv. gebruikt, ook in uitdrukkingen, welke ons voor de
vergelijking met het mnl., met name voor de zoo even genoemde
plaats, te pas komen, nl. von of ûz den witzen kommen, zijn
verstand, zijne bezinning verliezen; nikt bei seinen witzen sîn,
niet bij zijn zinnen zijn. Uit deze mededeelingen blijkt overtuigend,
dat wet (of wit, want ook in dezen vorm komt het
woord voor) hetzelfde beteekent als ndl. zin. Zoo wordt dan
ook het mhd. witze, witz, en het mnd. wit, witte, m. herhaalde
malen met sin verbonden; zie voorbeelden bij Lexer 3, 955 en
Lübben 5, 746. En zoo ook in het mnl., b.v. Con. Som. 2a:
»Die gheboden goods ..•. , die een yeghelic ymmer sculdich is
te houden, die sin of wit hevet." En deze opmerking stelt ons
in staat, eene tweede geheel verkeerd verklaarde plaats juist te
verstaan, nl. Ned. Proza 173, waar gesproken wordt over den
heilloozen invloed der tavernen: »daer wise lude dicke weder
4 J. Verdam
wt gaen sonder sinnen ende wit als een beest, ja ghesonde
machtighe luden worden daer leyder dicke doot wtgbedraghen."
Indien wij Van Vloten gelooven, dan moet na sinnen een komma
worden geplaatst, en wit verklaard worden als wijs, verstandig,
gelijk in de noot staat. Deze verklaring (waarbij iemand zich
desnoods zou kunnen beroepen op een ags. bnw. wit, sciens,
EUm. 142) is geheel onjuist. Men moet alleen het leesteeken
op de juiste plaats zetten, en lezen: »daer wise lude dicke weder
wt gaen sonder sinnen ende wit (zonder rede en verstand),
als een beest."
De beide volgende regels:
(Si) is voortgaende in der nere
Op hoofden, die men node doet scheren,
kunnen met behulp der variant verbeterd worden.
Bij Willems luidt de tekst (naar b) eenigszins anders, nl.
(Si) is voortgaende in der neringen
Op hooft dien node sceert geringen.
De laatste regel is onzin, doch wijst ons den weg tot verbtltering.
Uit doen van den tekst van Martin is te ontleenen het
ww. doghen , en uit sceert geringen delve men het verbale znw.
van sceren op, nl. sceringe, en leze de beide regels aldus:
(Si) is voortgaende in der neringe
Op hoofde, die node dogen sceringe,
d. i. ny wordt hoe langer hoe knapper in haar ambacht op
hoofden, waarop zelden of nooit eene kam komt".
Ook aan den regel
Dese dienstmageden des gerne plogen ,
ontbreekt iets.
Met den door Willems gevolgden tekst te lezen de dienstmageden
, voor dese dienstmagede , is niet alleen niet noodig, doch
het zou eene tot heden weinig opgemerkte beteekenis 1) van het
1) Ook in het Mnl. Wdb. zal men deze, toen nog niet opgemerkte, opvatting te
vergeefs zoeken.
Dietsche Verscheidenheden 5
vnw. dese van een goed .voorbeeld berooven. Dese heeft nl. hier
en elders de beteekenis van de tegenwoordige, de... van den tegenwoordigen
tijd. En als men het in dezen zin opvat, wordt
de tekst een fijnen trek rijker. Een ander bewijs voor deze beteekenis
van dese, vinden wij Rose 6478:
Men siet dicke des8 voestren boude,
Aisi hare kindre baden ende dwaen,
Dat sijt al nomen ende niene omgaen,
d. i. »men hoort vaak de tegenwoordige bakers de lichaamsdeelen
der aan hunne zorgen toevertrouwde kinderen zoomaar bij den
naam noemen, noemen zonder er doekjes om te winden." Zoo
ook Vierde Mart. 289: »dese coninge", en 374: »dese coninc."
Doch wèl moet men ploghen maken tot een vorm, die praesens
zijn kan, want dien tijd behoeven wij hier in den samenhang:
»men ziet dit vaak bij dienstmaagden; dit is veelal het
geval bij de hedendaagsche dienstmeiden, die enz." Men leze dus
pleghen voor ploghen, en verandere het rijmwoord onghedwoghen
in onghedwegllen, welke vorm van dwaen in het deelw. even gewoon
is als gedwogen, en historisch juister. Zie Franck, Mnl.
Gramm. § 144 en 147. Ook de volgende regels bevatten praesentia,
dansen, slapen, laten groeien. De vormen kemden en
dwoeghen strijden niet hier tegen, want dat zijn imperfecta van
den conjunctief: ».dan dat zii zich zouden. kammen en wasschen".
C. SCOOTLAKEN.
Een woord, dat door Franck te onrechte uit den tekst van
den Alemander is verwijderd. Boek X, vs. 788 heeft het hs.
die liede pleghen al
Tetene sonder scoetlaken,
bij welke verzen de uitgever eene aanteekening heeft gevoegd
(op bI. 500), om aan te toonen dat »wij niet met Snellaert op
deze schrijfwijze van het hs. de etymologie mogen bouwen, als
ware het woord uit scootlaken voortgekomen." Evenwel moet hij
6 J. Verd am
zelf erkennen, dat zij zeer aannemelijk zou wezen, omdat het
niet ondenkbaar is, dat een woord, hetwelk oorspronkelijk servet
beteekende, later tafeldoek gaat beduiden. Doch Franck heeft
bezwaar, haar aan te nemen, omdat »wij in dit geval toch
zouden moeten verwachten de oorspronkelijke opvatting nog
wel eens aan te treffen."
En indien wij die nu eens werkelijk vonden, of indien de
vorm scootlaken nog slechts op ééne andere plaats kan worden
aangewezen, zou dan het bezwaar van Franck niet vervallen,
en hij moeten erkennen, dat elke verandering overbodig is? Ik
ben in staat, het woord scootlaken in den zin van servet of tafellaken
te bewijzen, en wel met eene plaats uit de rekeningen
van Zeeland (dl. 1, bI. 442), waar onder meer »havelijk goed",
dat D. verkocht, genoemd worden: »2 bedden, 3 slaeplakene,
een scoitlaken ende ene d wale. " Ook is er in het mnl. een
woord scootcleet geweest, in de bet. van voorschoot, boezelaar;
zie Rek. v. Gent 2, 15~, waar onder de kosten van uitrusting
eener schare ook genoemd wordt: »van sacken, van scootclederen
5 s." Het is dus volstrekt niet onmogelijk, dat, nu het
bestaan van scootlaken is bewezen, het gewone mnl. scolaken
hieruit is ontstaan, en niet uit scoonlaken. De plaatsen, waar
scolaken voorkomt, zijn: Wal. 3128: »Als men gheten hadde ... ,
sa heift men scolakene up ghedaen vor die heren ende men liet
staen die taflen"; 6119: »ic sie daer binnen cnechte dragen
scolakene ende gherechte"; Parth. 624: »die scolaken waren daer
op ghedaen"; Bouc v. Sed. 611: »dune sult met scolaken wriven
no droghen vule tande ende zeere oghen"; Rek. v. Middelb. 18:
»van scolakenen te dwaen"; Livre d. Mest. 5: »scolakene ende
dwalen" (fr. napes et touaiIles). Op al deze plaatsen heeft het
woord de bet. tafellaken of servet, en er is in de beteekenis dus
geen bezwaar, om het woord als uit scootlaken ontstaan te verklaren.
Natuurlijk kan ook uit scoonlaken een vorm scoollaken,
scolaken geboren worden, en dat dit woord werkelijk bestaan
heeft, blijkt uit Parth. 445: »Ende al gherecht hi die tafelen
sach, ende met scoon lakenen ende claren ", en uit Kil.: »s C h 0 0 nDietsche
Verscheid~Dheden 7
laec ken, Fland. j. am meI ae ck en, mappa, q. d. linteum
candidum sive mundum." Doch op sommige plaatsen, met name
Fland. I, 356, moet ook scolaken verklaard worden als een geassimileerde
vorm van scootlaken j wij lezen daar nl. (vs. 355):
Men dede daer op sonder vorste
Die scone scolakine (hs. stolakine) vanden male.
Immers het is niet te denken, dat, indien het woord voor
scoonlakine stond, het taalgevoel op dit punt reeds zoozeer zou
zijn verzwakt, dat het bnw. scoon er nog eens mede zou kunnen
worden verbonden; dit laat zich veel beter verklaren, indien
scolaken uit scootlaken is ontstaan.
Ook over een paar andere woorden, die op scootlaken gelijken,
spreekt Franck in zijne bovengenoemde aanteekening, nl.
over Btolaken, en over Bcotellaken. Het eerste komt behalve als
onjuiste schrijfwijze op de uit Fland. aangehaalde plaats, ook
voor in eene bedorven glosse van Harl. Gl08S. »t a p ij t s.
sc 0 I a ken, tapetum". Hier zal wel stolaken, d. i. stoellaken, bedoeld
zijn. V gl. mhd. stuollachen, d. i. stoelbekleedsel , en bij
uitbr. tapijt (Lexer 2, 1272); mnd. stóllaken (Lübben 4, 411).
Voor de schrijfwijze stolaken vergelijke men mhd. stuolach (Lexer
2, 1271). Zie ook Diefenb. Gloss. 573 op tap e t u m, waar
o. a. de glossen banckduoch, stuleduoch, stulach, en (uit een latijnsch-
nederduitsch gloss.) stuellaken. In hetzelfde Harl. Gloss.
wordt ook gevonden »s toe I cl eet, corupeta (het lat. woord
is niet duidelijk, doch het eerste deel zal wel lat. torus zijn).
- Ook 8cotelcleet komt eene enkele maal in het mnl. in de bet.
servet of tafellaken voor; het is wat de vorming betreft te vergelijken
met amelaken, waarvan men meent, dat het insgelijks
afgeleid is van een woord, dat vaatwerk beteekent. De verklaring
van Vercoullie in zijn Etym. Wdb. is onaannemelijk. Het
komt voor Livre d. Mest. 5: » Noch ghebreken u scolakene ende
dwalen, scotelcleedren ende' scortcleedl'en". Het fr. vertaalt het
woord met doubliers, d. i. volgens Burguy 116: »serviette, petite
nappe."
8 J. Ve r d am
Ol. CAPITULAER.
Stoke I, 675 vlgg. worden de giften opgenoemd, welke de
Aartsbisschop van Trier vereerde aan de monniken van Egmont:
Een goudijn cruce ....
Ende ooc ene kasufHe diere,
Ene aelmatike ende een missael,
Capitulaer ende een passionael
Ende ander goede boeke.
De uitgevers van Stoke hebben natuurlijk de vraag gesteld,
wat hier capitulae'l' (in de uitg. van Brill capittelae'l') beteekent.
Van Loon op K 0lijn gist: »het wetboek der fransche koningen".
Huydecoper vermoedt: »eene verzameling pauselijke decreten
en synodale besluiten." De laatste uitgever, prof. Brill,
laat zich over het woord niet uit en vereenigt zich dus waarschijnlijk
met de meening van Huydecoper. Doch de vraag
schijnt gewettigd, of het wel heel natuul'lijk is, dat onder al
de genoemde gewijde boeken (het Oude en Nieuwe Testament,
een misboek en een legenden boek of passionael) ook een dergelijk
wetboek, dat stellig niet voor stichting gelezen werd, zou
ten geschenke zijn gegeven. Bovendien hebben al de uitgevers
over het hoofd gezien, dat terwijl bij de andere boeken het lidwoord
een, gelijk natuurlijk is, niet ontbreekt, dit bij capitulaer
wordt gemist. Indien een boek bedoeld was, als door Van
Loon of Huydecoper wordt beschreven, dan zou Stoke ongetwijfeld
»e en capitulaer" geschreven hebben. Doch hoe dan het
woord te verklaren? Dit is zeer eenvoudig. Men schrappe de
komma na missael, welke door de uitgevers is in den tekst gebracht,
en verbinde missael capitulaer, waarin capitulaer bnw.
is met de beteekenis van mlat. capitula'l'is of capitula'l'ius, fr.
capitulai'l'e. Zie Littré 1, 478: Lettres capitulai'l'es, grandes lettres
qui se mettaient au commenceIÎlent des chapitres d'l1n livre
et ql1i etaient enluminées d'or ou de minium" (van waar fr.
ndl. miniatuur). Een missael capitulaer is »een misboek met miDietsche
Verscheidenheden 9
niaturen in de hoofdletters". Het illustreeren met miniaturen
heette in het mnl. verlichten (vgl. fr. enluminer). En dat aan het
klooster van Egmont fraaie boeken gegeven werden, blijkt
ook uit de volgende regels:
Doude ende nië wet,
Bescreven in lettere fine.
Dat werkelijk dit de bedoeling is, blijkt uit eene plaats in
de Rek. d. Gr. 2, 72, waar wij den volgenden post vinden:
»Jacob den sc ri ver, om enen capitelarijs te scriven, bi hereu
Heynric, miere vrouwen capellaen ... 21 sc." Zie vooral Duc. 12,
139 op capitulares litterae. Ook kan Stoke het woord
als bnw. hebben opgevat in de beteekenis in kapittels t'erdeeld.
Doch daarmede is niet gezegd, dat hij gelijk gehad heeft met
het woord als een bnw. op te vatten. Stoke volgt hier het
welbekende Egmonder charter van 1083, eu de door hem vertaalde
woorden luiden daar: »~1issale, Capitulare et Historiam
vetus novumque Testamentum continentem". Zie deze woorden
(uit Heda) aangehaald bij Duc. 2 2, 139 c op cap i t u I are,
1), waar het woord verklaard wordt als »liber ecclesiasticus, in
quo describuntur initia et fines cujusque Evangelii, quod singulis
diebus in missa legitur", een boek dus met evangelielessen
voor ieueren dag van het jaar, zooals b.v. het voor het
Mnl. Wdb. gebruikte Hs. van 1348, berustende in de boekerij
der Universiteits-Bibliotheek te Amsterdam.
011. SMAKEN.
Evenals vele andere woorden had ook dit ww. in het mnl.
eene ruimere opvatting dan thans.. Het werd van allerlei gewaarwordingen
gebruikt, die tegenwoordig niet meer met het
zintuig van den smaak worden vergeleken. Die ruimere opvatting
laat zich omschrijven als een aangenamen indruk maken,
behagen, bevallen. Onder andere wordt het gezegd van den indruk,
Uien een boek op ons maakt, waarvan wij het niet licht
10 .T. Verdam
gebruiken zouden. Zoo zegt de dichter van den Theoph. met de
gewone schrijversnederigheid , vs. 49:
Al es dit ghedichte niet wel ghemaect,
Ende niet alsoo wel als een ander 8maect,
Tighet mijnre ongheraecthede
Ende minen haesteghen sin.
Zoo drukt de dichter van den Lanceloot, aan het begin van
het 3de Boek, de hoop, niet beneden zijn onderwerp te blijven,
uit in de volgende woorden (vs. 5):
mochtic ene aventure geraken,
Die mi wel daertoe dochte 8maken,
Ende ics dan niet worde bescouden,
800 haddic wel mine pine vergouden.
Zoo spreekt Maerlant, in Franc. vs. 1918:
Van enen dichtre ...... ,
Die vinden conste ende maken
Veerse, die ter werelt 8maken.
En zoo kunnen wij dan nu lDet zekerheid zeggen, dat Lorr.
11, 50 eene fout is ingeslopen in de regels:
Nu laet ons God so geraken,
Dat u dunke wale maken.
De bedoeling kan geene andere zijn dan In de bovengenoemde
aanhalingen, en dus leze men:
Dat u dunke wale 8maken.
De ruimere opvatting van 8maken blijkt ook nog uit een ander
gebruik van het woord in het mnl., waarop ik de aandacht
wil vestigen. Het geldt nu eene transitieve opvatting, nl. die
van ons bedenken. Zoo lezen wij Ruusb. 5, 166: »du bist mi
ene scande: du en smaecs niet die dinghe die Gods sijn." De
plaats is uit Mattheü8, nl. 16, 23, waar het Latijn heeft: »non
8apÏB ea quae Dei sunt." Op dezelfde wijze vinden wij 8maken
Dietsche Verscheidenheden 11
---------- --------------
in den zin van bedenken, streven of verlangen naar, het oog gericht
hebben op (vgl. fr. savourer) verbonden met een object en
den 3den nv. van een wederk. vnw. (sibi). Aldus gebruikt vinden
wij smaken, Ned. Proza 36 (uit Ruusb.): »si begheren dat hoor
duechden openbaer werden ende hierom siin si ydel, ende en
smaken hem noch Gode niet"; en Wrake 111, 1154:
Ghi die in oncuuscheden staet
Ende met persem ommegaet
Ende om eerdRch goet waect
Ende u gheen dinc en smaect,
Dan der werelt go et ende ere.
Deze opvatting vindt men ook in het ndd., blijkens eene
plaats bii Lübben, welke aldus luidt: »So mochte wy schowen
hemmelsche dinge unde gotlike dinge smaken."
CHT. *OPDECKEN.
Bovenstaand woord staat met een sterretje gemerkt, omdat het
niet tot den middelnederlandschen taalschat behoort, in weerwil
van het feit, dat het in één tekst gevonden wordt. Het woord
opdekken is eene jongere vorming, die slechts iu het nnd!. en hd.
voorkomt, en nog niet bij Kil. staat opgeteekend; het vereenigt
de beide beteekenissen een dek op iets leggen, b. v. op de tafel
(vgl. ndl. en mnl. de tafel dekken) en ontdekken, het dek opslaan
of 'Wegnemen (zie het Wdb. van Grimm op a u f dec ken, en Van
Dale 1173). - Eene andere beteekenis zie ik niet dat opdecken
zou kunnen hebben, behalve indien het in eene figuurlijke opvatting
gebruikt ware, die van ontdekken, openbaren, b.v. van
een geheim. Slaan wij nu de plaats op, waar het ww. opdecken
(updecken) in het mnl. gevonden wordt; zij is Renout, vs. 733:
Wat holpe, dat ict updecte lanc
Van der brulocht die daer was
Also alsict gescreven sach (Z. las),
80 verloric minen tijt.
12 J. Verdam
De bedoeling is duidelijk j zij kan geene andere ziin dan deze:
»waartoe zou het dienen, u eene uitvoerige beschrijving te geven
van de bruiloft j dit zou slechts tijdverlies zijn", want, gelijk
het mnl. het uitdrukte: »lange tale es ledichede" 1). Men
zal inzien, dat, gesteld dat updecken in het mnl. bestond, het
hier toch slecht in den samenhang zou passen j bovendien is
de verbinding enen iet lanc opdecken ongerijmd. Wij zullen geen
moeite hebben, het ware woord te vinden, indien wij ons door
het woord lanc laten leiden j mij dunkt daarbij kan geen ander
begrip staan, dan maken. Het lang maken is eene gewone uitdr.
in onze taal en ook in het mnl., waar er meermalen een 3de nv.
van den persoon bij staat. Zoo b.v. in ditzelfde fragm. vs. 893:
Wat holpt, dat ict u mac/tte 2) lanc?
Deze regel komt zoo vaak in het mnl. voor, en de gedachte,
er in uitgedrukt, wordt zoo dikwijls in het mnl. met dezelfde
woorden weergegeven, dat wij met zekerheid den boven aangehaalden
regel uit Renout kunnen veranderen in:
Wat hoJpt, dat iet u maecte lane,
zooals, wellicht onduidelijk geschreven, gestaan heeft in de plaats
van het door den afschrijver er uit gelezen updecte.
Vgl. Rein. I, 2933 (uitg. Mart.)
Wat holpt, dat iet u maecte lanc?
Troyen 684:
Waerom soudic u nu langer leiden?
Lorr. 11, 215:
Wat hulpt, dat ict make vele?
Heim. bI. 131:
Wat helpter vele af ghelesen?
Lorr. 11, 2348:
Wat holpt dat ic u vele sede
Van Ritsardes droefhede?
1) Áiol·fr. 215.
2) z• • maechte". een oostvlaamschen vorm voor maectQ.
Dietsche Verscheidenheden
Lorr. I, 2066:
Wat hulpt hier vele gesegt toe?
Wal. 1140 en 2546:
Wat holpe dat ic langhe tale
Maecte?
Lanc. I, 47208:
Wat hulpt hier of vele geseit?
» 11, 22577:
Wat hulpet dat iet lane maecte?
Rose 11033:
Wat sou die hi('raf vele maken?
Het worde mi te lange saken.
» 11269:
Wat help dat ieker meer af seide?
var. holpt of.
13
Zie verder Martin op Reinaert I, 2932. Het artikel in Oudemans:
»0 p de e ken, ophalen, in ltet breede ophalen" met een
beroep op deze plaats, kan dus gerust worden geschrapt. Uit
den Renout van Pfaff kan men g('en bewijs voor of tegen de
lezing putten; de regel komt daarin op deze plaats niet voor.
Men vindt daar slechts (vs. 2895):
Man maeht die brulofft grosz.
Amsterdam, Sept. 1889. J. VERDUt:.
14 J. W. M u 11 e r
GLIMP - GLIMPEN.
Het zal wellicht sommige lezers van het N ederlandsch W oordenboek
bevreemd hebben dat in de onlangs 1) verschenen aflevering
(V, 1) bij de artikels Glimp en Glimpen niet alleen geen
melding gemaakt, maar ook up sommige punten afgeweken is
van de bekende uitvoerige» Levensgeschiedenis" dezer woorden,
indertijd door den Heer J. te Winkel gegeven 2). De reden hiervan
is dat eene nieuwe monstering der aanwezige voorbeelden,
uiteraard talrijker dan de Heer Te Winkel t,oenmaals te zijner
beschikking had, en eene gezette overweging van het geheele
vraagstuk de Hedactie had geleid tot eene andere uitkomst, die
ten deele een erugkeer is tot de zienswijze van Lambert ten
Kate, Weiland en Bilderdijk 3). Voor een breedvoerig betoog en
bestrijding van anderer meeningen was in het Woordenboek
natuurlijk geen plaats. Toch heeft de geachte schrijver van het
genoemde opstel hierop recht. En het vraagstuk, welks oplossing
niet zoo eenvoudig is, lokt vanzelf tot eene nadere bespreking
uit; te meer omdat de opvatting van den Heer Te Winkel
tot dusverre ook bij anderen als de ware heeft gegolden 4), en
door hemzelven nog onlangs in hoofdzaak althans is gehandhaafd
5). Daarentegen heeft Prof. Franck (en na hem Prof. Vereoullie)
de zaak beschouwd op eene wijze die met de onze nagenoeg
overeenstemt.
De voorstelling van den Heer Te Winkel komt in 't kort hierop
neer: Uit mnl. gelimpe b), behoorlijkheid, welvoeglijkheid ontstond
nnI. glimp, wat er uitziet als betamelijk, uiterlijke glans
1) Door omstandigheden verschijnt dit opstel later dan aallvankelijk bedoeld was.
2) Taal- en Letterbode 11, 198-210.
Sl Zie een overzicht van hunne meeningen bij Te Winkel, t. a. p. 199.
4) Zie o. a. Verdam, Mnl. Wdb. op Getimpe, en diens Gesch. d. Ned. Taal,179.
5) In Paul's Grundr. d. germ. Phil. I, 700.
6) De hoogere etymologie van dit woord doet hier niet ter zake.
Glimp - Glimpen 15
der eer, eindelijk: uiterlijke glans. Dezen overgang van beteekenis
had het woord voornamelijk te danken aan het bijna gelijk
luidende ww. glimmen. Op dezelfde wijze ontstond uit gelimpen,
betamen glimpen, blinken. De nnI. woorden glimpen en glimp
hebben dus een gansch anderen oorsprong dan glimmen 1).
Hiertegen nu is het volgende in te brengen. Het minst zwaar
weegt eene bedenking die op den vorm betrekking heeft. Om
van gelimpe tot glimp te komen dient men apocope en syncope der
~ aan te nemen. Tflgen het laatste is natuurlijk geen bezwaar:
reeds bij Dirc Potter schijnen de vormen met en zonder -e af
te wisselen, en in 't algemeen is de apocope der -e in het jongere
Mnl. een overbekend verschijnsel, inzonderheid bij woorden
met ge- 2). De uitstooting der Ij van het voorvoegsel ge(
of be-) daarentegen moge in het Hoogduitsch niet ongewoon
zijn, b.v. in glaube, gleieh, gleise, glied, glück, gnade enz. 3), in
de Nederlandsche schrijftaal is zij zelden doorgedrongen:
vormen als glei, glid, gloove, gluk; gnade, gnoeg, gnoot; greiden,
grichten, grief, grinen enz. t) zijn bij ons sporadische bijvormen,
die de volle vormen met Ij (lt) niet verdringen. Hetzelfde in
omgekeerden zin valt op te merken bij de woorden met oorspronkelijk
gl-, waarnevens bijvormen met een swarabhaktiklinker;
de laatste blijven uitzondering, zij komen alleen gewestelijk,
of bij dichters om de maat voor 5). Ook glint en glinting
zijn niet tot alleenheerschappij geraakt: in Zuid-Nederland is
gelent de gewone vorm gebleven, en in Noord-Nederland worden
1) De voorstelling iu Paul's Grnndriss wijkt slechts op enkele punten ahan die in
den Taal- en LeUerbode; zi~ ook beoeden, blz. 19.
2) Zie Fraock, Mol. Gramm. § 11;15.
3) Zie hierover vooral Hildebrandt in D. Wtb. IV" 1596 (Ge-, I, 2).
4) Zie V. Helten, Mnl. Spraakk. § 84, C; Te Winkel, Gramm. Fig. 209, alsmede
Ned. Wdb. op Glei (lH), Glid (11), en De Ba op Glooven. Glijden en gloeien brengt
Dr. Te W. reeds in zijne Gramm. Fig. niet meer hiertoe; ook gluipen en gluren zijn
niet ontstaan uit ge-luipen, ge-luren, maar wisselvormen met gl naast andere met I,
zie Ned. Wdb. op Gluren.
5) Zie V. Helten, Mnl. Spraakk. § 82a; Te Winkel, Gramm. Fig. 308; Ned.
Wdb. op Glad, Glas, Glei (I), Gleia, Glijden, Glinster, Glin8teren, Gloeien.
16 J. W. Mu 11 e r
gelinde en gelinte nog lang nevens glint gebezigd 1). De enkele
woorden waarin de gesyncopeerde vorm den vollen ook in de
schrijftaal geheel verdrongen heeft zijn, behalve blijven en blu8-
8chen (en misschien g1'if) , alle van dien aard, dat men mag
aannemen dat de overgang begunstigd is door den invloed van
een woord met oorspronkelijk gl-, in vorm er op gelijkende en
in beteekenis verwant j in welk geval dus eigenlijk twee woorden
tot één versmolten zijn. Dit is het geval met gleisenaa'l'
(trouwens eigenlijk een overgenomen woord), glilrken 2), misschien
met blok (beZok en blok 3), en volgens Dl'. Te Winkel's meening
ook met gelimpe, dat vooral door invloed van glimmen in vorm
(en in beteekenis) veranderd zou zijn. Ik ontken niet dat dit
heeft kun n en gebeuren, doch wenschte er alleen op te wijzen
dat het aantal analoge gevallen heel wat geringer is dan de
Heer Te Winkel indertijd meende, gering genoeg om dat verloopen
van den vorm alleen aan te nemen, ingeval men den
invloed van een woord mag onderstellen dat in vorm en in beteekenis
beide st e r k op het betrokken woord gelijkt.
Dat nevens mn 1. gelimpe nooit glimp, nevens nnI. glimp nooit
gelimp voorkomt kan toeval zijn; toch zou men, ware glimp
niets anders dan de jongere vorm van gelimp , allicht eenige
weifelingen en overgangsvormen aantreffen. Daar echter het
jongste der tot dusverre bekende voorbeelden van mnl. gelimpe
nog een paar eeuwen ouder is dan het oudste van nnl. glimp,
wil ik hierop niet te veel nadruk leggen. Evenmin op het verschil
in geslacht: wel schijnt mnl. gelimpe m. (of onz.?) en vr.,
1) Zie Ned. Wdb. op die woorden, en verg. nog een voorbeeld van gslint(e) uit
Utrecht, in Gids 1890, 11, 268. .
2) Zie Ned. Wdb. op die woorden. Ik maak van deze zeldzame gelegenheid ter
aanvulling of verbetering van het Woordenboek gebruik om enkele voorbeelden van
dit en van andere hier besproken woorden, die sedert het afdrukken der bedoelde
artikels gevonden zijn, gemeen te maken. Zoo trof ik glilclcen (in de bet. I) nog aan
in Den Bloemlzof der N ederl. Ieugkt (1608), 30 IJ:
Ghelijck men in het goud den diamant siet glicken,
Soa siet men oock in haer, de deuchd ghestadich blieken.
3) Volgens Franck, Etym. Wdb. echter ook zeer goed uit IJlok alleen te verklaren.
Glimp - Gllmpen 17
nnI. glimp daarentegen steeds m. te zijn, doch deze weifeling
beteekent bij het gering aantal voorbeelden van het Mnl. woord
inderdaad niet veel.
Doch een tweede, gewichtiger bezwaar tegen de volkomen vereenzelviging
der twee genoemde woorden is gelegen in den tijd
wanneer en vooral de plaats waar zij voorkomen. Gelimpe is
tot dusverre alleen aangehaald uit de Stadr. v. Hamburg, Statuta
Bremensia, en uit de Amh. Oudheden: men mag het binnen
onze grenzen bijna een &7l'1%E ÀE'YÓ(.t.E7IOIl noemen. Alleen mit
gelimpe komt meermalen voor: in Der Minnen Loop, in het
7de boek der Brab. Yeesten, in NijhofI's Gedenkw. (ao. 1409),
en in een stuk van omstreeks 1400, te vinden in de Byv. op
Wagenaar, Vad. Hist. lIl, 179 1). Verder het znw. ongelimpe in
Der Minnen Loop, bij V. Mieris, Charterb. (twee oorkonden van
1422 en 1424 uit Den Haag), Nijhoff's Gedenkw. (ao. 1437);
het bnw. ongelimpe in Der :\1innen Loop, het Stadb. v. Groningen,
en ongelimplich in Nijhoff's Gedenkw. (ao. 1571). Eindelijk
in den Kleefschen Teuthonista het znw. gelympe, het ww.
gelympen, en de bnw. gelymplyck en ongelymplyck. Gelijk men
ziet, met uitzondering wellicht van de plaats uit de Brab. Yeesten
VII welks herkomst mij althans onbekend is, al te gader
aanhalingen uit oorkonden, rechtsboeken en officieele stukken.
opgesteld in de oostelijke, Saksische of N ederrijnsche gewesten,
uit Hollalldsche oorkonden, en uit Der Minnen Loop van 's
Graven secretaris. Noch in het eigenlijke oudere Middelnederlandsch,
noch bij Plantijn of Kiliaan wordt het woord gevonden:
Vlaamsch of Brabantsch was het woord stellig niet. Met
het oog op den korten maar sterken' invloed van overrijnsche
dialecten op het Noord-Nederlandsch gedurende het Beiersche
1) Deze plaats, die bij Verdam niet wordt gevonden, luidt aldus: .Dat hij tot
nu toe, goctly1c, de wanbetaaIing geleden hadt, maar nu niet meer konde, nadien
de Graaf, mpt geenen gclympc . • ., zo als hy gehoopt hadde, van . deezen
oorlog konde komen, maar 'er zig eind'lyk toe moest zetten" (de inhoud van een
Mnl. stuk, een brief van den thesorier Philips van Dorp bevattende, wordt in nieuwere
taal weergegeven, doch de woorden g08tly1c en ge/ympc, blijkens de cursieve
spelling, letterlijk aangehaald).
2
18 J. W. Muller
tijdvak, in verband met het aantal, de herkomst en den aard
der bewijsplaatsen, schijnt het dus niet geheel ongerijmd, gelimpe
te houden voor een van die woorden, welke toen ter tijd
vooral in de kanselarijtaa uit het Oosten inslopen doch hier
zelden vasten voet kregen:), m. a. w. de zuiver Nederlandsche
afkomst van gelimpe in twijfel te trekken.
Glimp daarentegen komt in de algemeene taal der 17de eeuw
herhaaldelijk voor, en wel bil schrijvers uit alle N ederlandsche
gewesten (ik noem hier alleen de oudere voorbeelden van de beteekenis
: glans, in het Wdb. onder 1) en 2) vermeld): de geboren
Hollanders Hooft, V. d. Venne, Huygens, De Deeker, Jan Vos,
Oudaau, den Amsterdammer van Brabantschen bloede Vondel,
den Fries P. Baardt, den Gelderschman Sluyter, en verder bij P.
Geestdorp en A. Valentijn, wier herkomst mij on bekend is. En
het sterke ww. glimpen, glimmen wordt gevonden bij de Westvlamingen
V. Mander eu De Bo, Oden Brabander Kiliaan (als een
gewoon woord, zonder vermelding van eenig dialect, dus als Antwerpsch-
Brabantsch), de Zeeuwen eats en De Brune, de Hollanders
Hooft, V. d. Venne, Huygens, Westerbaen en Poot, en
bovendien in de hedendaagsche volkstaal van N oord- en Zuidnederlandsche
streken 2). Kortom, deze beide woorden hebben het
1) Zie Te Winkel in Noord en Zuid XII, 116-135, vooral over de taal van
Dirc Potter. Omtrent den aard en de wording van de taal der Hollandsche en vooral
der Geldersche staatsstukken weten wij nog bitter weinig. Hoeveel van de ons onnederlandsch
klinkende bestanddeel en dier Geldersche, Overijselsche, Groning6che stukken
evenals in Der Minnen Loop aan vreemden d. i. Hoogduitschen (ofalthans Nederrijnschen)
invloed, hoeveel aan de Saksische volkstaal dier gewesten moet worden
toegekend, is nog nooit onderzocht. Het gaat natuurlijk niet aan al dergelijke geschriften,
klakkeloos .hd. gekleurd" te noemen.
2) Trouwens niet alleen in de eigenlijke volkstaal, ook in de spreek- en schrijftaal
der hoogere standen leeft het woord nog: in zijn jongsten roman spreekt de Heer
Couperus van: .meubels en ornamenten, zonder comfort geschikt, recht tegen de
wanden aan en, stijf netjes, zonder leven, glimpend opgepoetst" (Gids 1890, IV, 3).Het
door Epkema, Wdb. op Gijsb. Jap. aangehaalde voorbeeld van verglim pen
voor: verglimmen (Camphnyzen, Ps., blz. 338) heb ik, ondanks herhaald zoeken,
in geene der talrijke uitga ven kunnen vinden. Misschien had hij het oog op een der
beneden, blz. 21 noot, medegedeelde voorbeelden van het andere (zwakke) ww., die
hij dan averechts heeft opgevat. - Het afgeleide glimpB7'(d) (Ned. Wdb. V, 101)
Glimp -- Glimpen 19
voorkomen vanouds te behooren tot de levende volkstaal van alle
gewesten, gansch anders dan gelimpe, dat den indruk maakt een
uit den vreemde ingevoerd boekenwoord zonder toekomst te zijn.
Intusschen zou men hiertegen kunnen aanvoeren, dat een
woord hetwelk in het eigenlijke oudere Mnl. niet, daarentegen
in de NnI. schrijftaal wel bekend is, allicht het eerst
gevonden zal worden in Hollandsche stukken, juist gelijk hier
ten deele 't geval is. Doch zelfs al kent men aan dit argument
grooter kracht toe dan er m. i. in dezen aan toekomt, dan
blijft er tegen de vereenzelviging der beide woorden een derde
bezwaar bestaan, en wel het voornaamste, gelegen in de b etee
ken i s der woorden.
Immers, mag men vragen, is het waarschijnlijk, dat een woord
als gelimpe, hetwelk in het Nederlandsch, voorzoover wij kunnen
nagaan, alleen de zuiver abstracte beteekenis: betamelijkheid,
eer, fatsoen had, later die van: gloed (van het vuur),
glans (van metaal) enz. aannam 1), alle en door invloed van
glimmen? Mij dunkt, indien naast .qelimpe alleen glimmen bestaan
had, zou de overeenkomst in vorm en beteekenis en dientengevolge
de aantrekkingskracht tusschen de ze twee woorden
niet groot genoeg zijn geweest om ze tot één te doen versmelten;
daartoe was meer noodig.
En wat geldt van het znw. glimp, geldt in nog hoogere mate
van het sterke ww. glimpen. Het is in 't geheel niet duidelijk
waar dit ww. met de beteekenis: glimmen eigenlijk vandaan gekomen
zou zijn. Dr. Te Winkel, die vroeger alleen beweerde:
»gelimpen is glimpen geworden", zegt thans uitvoeriger: »Das
mnl. getimpen, später nach Syncope des e glimpen bedeutet im
schijnt de benaming te zijn voor niet meer levende, maar toch nog glimmende visch;
zie N. Rott. Ct., 6 Nov. 1890,!, A: .Voor levende schelvisch /8,50 à 9,30,
kleiner 17,40, glimpers f 5,60 à 5,90 ... dood f 4 à 4,70 per 3 ben enz."
1) De Heer Te W. haalde indertijd als voorbeeld voor een dergelijken begripsovergang
lat. dec", aan; doch dit heeft wel: roem, eer, doch nooit: glans beteekend.
Daarentegen is de omgekeerde gang van zaken (glans - eer) zeer natuurlijk en door
de analogie van andere woorden te staven.
20 J. W. M 11 11 e t
15. Jahrh. noch »gebühren, geziemen" und daher »treffiich,
schön sein". Het is mogelijk dat Dr. Te Winkel deze laatste
opvatting met bewijzen kan staven, doch zoolang het eenige bewijs
voor het bestaan van een Nederlandsch, of strikt genomen
Nederrijnsch ww. gelimpen bestaat uit de opgave in den Teuthonista:
:t Gelympen, themen, voegen, waelstaen, georloft wesen.
Licere, decere. Condeèere, competere, congruere I incumbere,
[defio, fis, fire, defivi, defitum, id est decere ] 1)", hebben wij
m. i. niet het recht aan dit woord andere beteekenissen toe te
kennen dan: passen, voegen, betamen, overeenkomen, geoorloofd
zijn; van :t treffiich, schön sein" is daarbij geen sprake,
nog veel minder van :tglimmen". En nu komt het mij hoogst
onwaarschijnlijk voor dat het ww. gelimpen, betamen enz., dat
tot dusverre alleen in het Ags. en het Ohd. gevonden is, en
waarvan het bestaan in het oudere Nederlandsch geenszins afdoende
bewezen is, in het NnI. alleen en uitsluitend in den zin
van: glimmen 2) zou te voorschijn komen. Dit is eigenlijk bij Te
Winkel's opvatting alleen denkbaar, indien van glimp, in de bet.
glans (uit gelirnpe, betamelijkheid, fatsoen), een nieuw ww. glimpen
ware afgeleid, evenals b.v. glanzen van glans; dit ww. zou
echter een gansch ander, nieuw woord geweest zijn, dat met het
Kleefsche gelympen niets te maken had, eigenliik zwak vervoegd
behoorde te worden, en alleen door eene, niet waarschijnlijke,
verwarring met het andere ww. (indien dit nog bestond) de sterke
vervoeging had kunnen aannemen. Nu komt zulk een zwak,
van glimp in de bet. 4 ell 5) afgeleid ww. in de 17de eeuw
1) Wat de tusschen [ J staande woorden beteekenen is mij een raadsel: nergens heb
ik van zulk een Latijnsch ww. een spoor kunnen vinden. Zou het wellicht een in
het Mlat. overgenomen Germaansch ww. kunnen zijn, verwant met nl. deftig, ondieft,
got. gadaban enz.?? De gelijkstelling met decere zou dan zijn 0l,gehelderd.
2) Dr. Te Winkel hecht kennelijk geen waarde aan Kiliaan's getuigenis, die alleen:
.Glimpen j. glimmM. Igllescere" opgeeft. Zeker heeft Kiliaan dikwijls ter wille eener
gewaande etymologie de beteekenis van een woord verwrongen; doch in 't algemeen
heeft hij voor het eigenlijke N ederlandsch toch zeker meer gezag dan de Kleefsche
Teuthonista, vooral waar deze laatste geheel alleen staat. Kiliaan's opgave daarentegen
door een .wolk van getuigen" bevestigd wordt
Glimp - Glimpen 21
inderdaad eenige malen voor, doch in eene beteekenis, zoo hemelsbreed
verschillende van het er naast bestaande sterke ww.
glimpen, glimmen, dat het mij onmogelijk schijnt deze beide
woorden te vereenzelvigen 1).
Alles bijeengenomen en weloverwogen is het m. i. niet onmogelijk,
doch wel hoogst onwaarschijnlijk dat het zeldzame,
gedurende de 15de eeuw in de kanselarijtaal van Holland en
van het Oosten des lands voorkomende gelimpe, eer, fatsoen
alleen onder invloed van glimmen zich zou hebben ontwikkeld
tot het woord glimp, dat in de algemeene volkstaal der 17de
eeuw alom bekend was in den zin van: glans, en dat daarnevens
een sterk ww. glimpen, glimmen secundair zou zijn ontstaan.
De Heer Te Winkel meende indertijd deze forsche overgangen
te kunnen verklaren, doordat »met den overgang der
middeleeuwen tot den nieuwen tijd. toen alles na langen tijd
van voorbereiding, werd omgekeerd of gewijzigd, het woord glimp
in het algemeene lot deelde" 2), maar dit is, Dr. Te Winkel
zal het thans zeker toestemmen, een sprong in 't duister, of
liever door een onbekend, duister tijdvak heen, aan het eind
waarvan wij het woord waarmede deze sprong gewaagd wordt,
plotseling in gansch andere gedaante terugvinden. Zeker is de
taal der 15de en 16de eeuw, het overgangstijdperk tusschen het
Middelnederlandsch en het Nieuwnederlandsch, de tijd waarin
onze latere schrijftaal zich heeft ontwikkeld, uiterst belangrijk
en een onderzoek overwaard: in dien tijd kunnen vele woorden
allerlei merkwaardige lotgevallen hebben gehad. Doch zoolang
1) Zie Ned. Wdb. op Glimpen (11) en verder nog:
alle monden
Die oyt. ter lengeuspraeck
Gëeygent, haer vermaeck
In 't lasteren der vromen vonden,
En met verglimpte streken
Verwaent en schimpigh spreken.
Camphuyzen, Ps. 31, 24.
Hoe schoon oock 't vleesch zijn lusten kan verglimpen.
2) T. a. p. 202.
119, XI, 3.
22 J. W. MuIl er
wij er helaas niet meer van weten, is het gevaarlijk, klakkeloos
aan te nemen dat een woord in een paar eeuwen, gedurende
welke het voor ons oog onzichtbaar en zijne ontwikkeling
dus niet na te gaan is, zoozeer zal zijn veranderd, dat het
niet dan in gewijzigden vorm en met gans eh anderen inhoud
is herleefd.
Trachten wij thans, na deze critische beschouwingen, onze
voorstelling der geschiedenis van nnI. glimp en glimpen nader
toe te lichten. Naar onze meening heeft het sterke ww. glimpen
niets met gelimpe te maken, maar is het inderdaad, gelijk
Kiliaan, Ten Kate, Weiland en Bilderdijk meenden 1), een oude
bijvorm van glimmen. Gedreven door een heiIzamen afschrik van
de manier, waarop vroegere taalbeoefenaars in den wilde alles
verklaarden door invoeging en uitlating van consonanten en
vocalen, is men in later tijd misschien wel eens te ver gegaan,
door gevallen, waar eene dergelijke, dikwijls kennelijk onomatopoëtische
vervorming van een woord het meest aannemelijk
scheen doch nog niet geheel en al verklaard kon worden, Of
anders te verklaren Of stilzwijgend voorbij te gaan. Toch zijn,
om bij het hier besproken punt te blijven, dergelijke bijvormen
met p, k, t (om niet van die met s enz. te spreken) geenszins
zoo zeldzaam, gelijk een blik in Franck's Etym. Wdb. kan leeren.
Ik geef hier een aantal van dergelijke woorden, die men
stellig of misschien tot deze categorie mag rekenen; grootendeels
hebben zij zich bij de bewerking der laatste afleveringen van
het Ned. Wdb. voorgedaan, of werden zij, zonder lang te zoeken,
elders gevonden.
10. Werkwoorden en naamwoorden met p gevormd (behalve
glimpen, glimp nevens glimmen, glim): gil pen nevens gillen (doch
zie Ned. Wdb. op Galpen , Gelp, Gelpen ) j glispen, glisperen
(Ned. Wdb. en Onze Volkst. lI, 181a) nevens glissen; nvl.grimpelen
(Schuermans) nevens grimmen; hd. holpern (?); klamp nevens
1) Al kunnen hunne Itronden en hnne verdere beschouwingen natuurlijk niet in
allen deele de onze zijn.
Glimp - Glimpen 23
klem enz. (zie Franck); knorspen (Kili!'tan) nevens knarren, knerren;
kni8pen nevens knissen (Oudemans ); kramp, krimp, krimpen
nevens kram en nevens krom; kwispel (zie Franck); lispen
(?); lomp nevens lumme, lummel (z:e Franck); mompen nevens
mommen; oprispen (zie Franck); scl~elp (zie Franck); schrompelen
enz. nevens vI. scltremmen (zie Vercoullie); sjilpen en tjilpen ('~);
slempen, slemp nevens bd. schlemmen (zie Kluge) ; snerpen (?); stelpen
en stolp, stulp (?); bd. stolpern (?); stempen, stelpen (Oudem.,
alsmede Camphuyzen, Ps. 138, 6) nevens stemm.en; eng. to wltimper
nevens to 1vhimmer, frequentatief van to whim, waarnevens
to whimpe (Skeat) j wispelen, eng. to whisper nevens skand. hvissa;
hd. zuip, zuiglap nevens zulten, zuigen (zie Kluge; nnI. tullen,
bakerterm voor: op een dotje zuigen); zwalpen (?); zwelpen (?) 1);
zwamp, kreek, eng. swamp, moeras, to swamp doen zinken
(? volgens Skeat verwant met ons zwam, denkelijk ook met somp).
Zie verder Grimm, Gramm. II, 183-184.
2°. Ww. eu nwo met k gevormd: balken en bulken nevens hd.
bellen, eng. to bellow (zie Franck); eng. to bark (?); nnd. glisken
nevens nnI. glissen; gnorken nevens gnorren; mnl. horken,
herken nevens lworen (zie Franck); hurken nevens mbd. hûren
(ûe Franck); hunkeren (?); janken (?); lonken nevens loensch enz.
(zie Franck); eng. to lurk nevens meng. lûren, nnI. loeren (zie
Skeat); nnI. lurken (?) j mhd. murc nevens murw (?); nurken,
nurksch nevens norren (knorren) 2); pronken (zie Franck) j pulken
nevens mnl. polen, nd. pûlen , eng. to pull (zie Franck) ; ronken (?) ;
eng. to shrink nevens vI. schremmen (zie Vercoullie); schurken (eng.
to sherk) nevens schuren (zie V ercoullie); sjirken (?); snerken nevens
snarren (KiL); snorken nevens snorren; spalken (?); sparkelen
(?); eng. to stalk nevens to stalt (zie Skeat); stolken (Oudem.)
nevens stollen; eng. to talk nevens to telt; nl. bd. walken, eng. to
'walk nevens bd. wallen (zie Kluge) ; zwalken (?). Voorts de oudere
1) Bredero 3, 586: .'t Vrouwelijcke hart dat ... haer tedre traanties swalp", d. i.
inslikte, of omgekeerd evenals zwalpen: bij gulpen laten stroomen (verg. nnI. 906
6elen, braken, met eng. ta goMle, inslokken) P
2) Zie echter Stoett in Noord en Zuid XI, 359 vlgg.
24 J. W. Muller
nl. ww. graken, naken, schrooken (nevens schroeien), snoeken
(nevens snoeien), en vele andere afgeleide ww., intensiva, »verklein
werkwoorden" , of hoe men ze wil noemen, zooals in 't
Skandin. b.v. d§rka, colere , graJnka, virere, stcerka, crescere,
in het Nnd. b.v. glîmken, in het Nfr. b.v. gloerkje (zie eene geheele
reeks bij V. Blom, Friesche Spraakk., blz. 121) en in het
NnI. ww. op -iken als feziken, ginniken, grinniken, hinniken. Zie
verder Grimm, Gramm. lI, 278, 282-3, 285, 286, en inzonderheid
Kluge in Paul's Grundr. I, 381, alwaar nog verschillende
gevallen worden opgegeven.
3°. Ww. en nwo met t gevormd: gnorten nevens gnorren; bortelen
en sportelen nevens borrelen en sporrelen (Taalk. Mag. IV,
367); mortelen (en morzelen) nevens murw (zie Franck); schaften
nevens schaffen (?); eng. to snort nevens to snore (zie Skeat);
spartelen (?); benevens de zoogenaamde intensiva op -ten als
schiften, (be)tichten, ziften, zwichten; zie over deze laatste soort
van ww. De Jager, Wdb. V. Frequent., en verder in 't algemeen
Grimm, Gramm. 11,198,202,207,216-219.
Bovenstaande lijst zou bij eene opzettelijke nasporing zeker
aanmerkelijk uitgebreid kunnen worden: vooral de tongvallen
zouden denkelijk nog eene belangrijke bijdrage leveren. Daarentegen
erken ik dat het hier uit verschillende plaatsen en tijden
bijeengebrachte zeker bij nader onderzoek vrij ongelijksoortig
zal blijken: dat enkele dezer ww. denominatieven zullen zijn,
andere naar analogie van deze gevormd, dat vele in een jonger
tijdperk ter wille der klanknabootsing 1) gevormd of vervormd,
andere, zooals b.v. kramp nevens kram en krom, uit eene veel
oudere afwisseling van stammen met tenuis, media of dubbele
nasaal zullen zijn ontstaan; ook zal eene nadere beschouwing wellicht
aan den dag brengen dat zeer vele dezer vormingen van
betrekkelijk jonge dagteekening zijn. Doch het is mij hier ook
1) Genomen in den rnimeren zin van: het rechtstreeksch weergeven van den indruk
eener ~aak of werking op de zilltuigen door den klank of de klanken van eell
woord.
Glimp - Glimpen 25
geenszins te doen om een onderzoek of zelfs maar een overzicht
van zulke woorden i ik wilde alleen trachten te bewijzen,
dat het nog geen terugkeer is tot de vroegere »wihlheid", wanneer
men nevens glimmen een wel secundairen , maar zelfstandigen
1) bijvorm glimpen aanneemt.
Verder is, naar onze voorstelling, nnI. glimp oorspronkelijk
niets anders dan de stam van dit sterke ww. glimpen, als znw.
gebezigd I evenals glim I de stam van glimmen. De parallelie
tusschen deze beide znw. 2) is nagenoeg volkomen: uit de oor-
1) D. w. z. niet bij vergissing ontstaan uit vormen met e~ne anorganische pais kiJ
glimp(t), ,qlom(p) (verg. daar komp-i-an, enz. in verschillende tongvallen, en zie ])e
Bo op P), al hebben dergelijke vormen de verspreiding van zulke secundaire ww.
zeker in de hand gewerkt: Nieuwe, volledige ww., alleen hieruit ontstaan (kompen,
klimpen, zwempm enz.!) zijn zoover ik weet nog nooit aangewezen. Immers dempen,
(eene gracht), dat Franck uit gedem(p)t, ver\. deelw. van fri. demmen, dammen,
wil verklaren, zal toch wel hetzelfde woord zijn als dempen" stikken, smoren. Vercoullie's
verklaring van zwamp, moeras, .van denzelfden stam als 't enk. imp. v.
zwemmen, met paragogische p" spruit, indien ik althans de bedoeling wel begrijp,
voort uit eene verwarring van verschillende tijdperken der taal: blijkens Skeat is de
vorm zwamp reeds veel ouder, dus niet in het jongere Nederlandsch ontstaan.
2) Ziehier nog enkele, sedert het afdrukken der betrokken artikels gevonden voorbeelden
van ghm en glimp, waaruit de overeenkomst in de ontwikkeling der beteekenissen
van beide woordrn nog helderder blijkt dan in het Wdb. reeds is aangewezen:
Glim in de bet. 2) = Glimp, 1, b). Glans, luister. IJ Die wel ende wettelijck op
den Stoel sit, salder Ere ende Glim van ontfangen. Baardt, Deugdenspoor , 66.
Glim in de bet. 3) = Glimp. 2, a). Schijntje, flikkering.
(GiJ) Toont haer niet een schijn van Vryheyt,
Niet een blinck of glim van bly heit.
Baardt, Leden-Stemminge (ed. 1640), 9 L.
Evenzoo , met betrekking tot het oog (verg. de voorbeelden van glimp uit Bosboom-
Toussaint en uit Oudaan , in Ned. Wdb. V, 93).
Terstondt een ander binnen tradt, ...
So lang en mager als een Schim,
En uyt sijn Oog quam niet een glim.
Baardt, Deugdel!spoor, 47.
Glimp in de bet. 1, b). Glorie. IJ Het Menschelijcke Lichaem, de Glimp, de Roem
van de over-olde VroR Natuer. Baardt, Leden-Stemminge, 52.
die (fy) sich verblijden,
Dat d' aerd' van Henrick (Hendrik Oa8Ïmir 11) is beroofd,
Om dat syn glans hun glimp verdoofd' enz.
P. Geestdorp in: Klioos Kraam, I, 36l.
26 J. W. Muller
spronkelijke beteekenis: glans ontwikkelen zich bij beide de
volgende beteekenissen: luister, glorie, roem; flauw schijnsel
of schijn, flikkering (ook in 't oog); zweem; bedrie~lijke schijn,
fraai uiterlijk, in tegenstelling met het bedorven wezen eener
zaak (verg. in 't Ned. Wdb. Glimp in de bet. 1-4), en Glim
in de bet. 1-3). Deze begripsovergangen zijn volkomen natuurlijk
en worden ook geheel of gedeeltelijk teruggevonden
bij woorden als glans, gloor, luister, en vooral bij schijn en lat.
species, met welke laatste woorden glimp eene treffende overeenkomst
heeft. Ook de beteekenissell: dekmantel, voorwendsel
(zie Ned. Wdb. sub 4) en 5) kunnen m. i. wel uit de vorige
aneen afgeleid worden, zonder dat men invloed van een ander
woord be hoe f t aan te nemen; dat zij althans voor het taalgevoel
der 17de eeuw niets anders dan eene bijzondere toepassing
der bet.: glans waren, blijkt wel het best uit de verbinding
met ww. als vergulden, bestrijken, versieren, bedekken, verblinden,
zich vergapen, zich verkijken, met znw. als verf, vernis, blanketsel,
tooi, met het voorz. onder, en met het lidw. een of de (zie
Ned. Wdb. V, 94-96); men zal moeten toegeven dat een en
ander veel beter past bij glimp, glans, dan bij gelimpe, eer,
fatsoen.
Moeten wij dus aan gelimpe allen invloed op het later gebruik
van glimp ontzeggen? Dit zou m. i. te ver gaan. Er zijn
twee tegenwerpingen tegen het voorafgaand betoog te voorzien.
Vooreerst dat dit nnI. glimpen toch geheel alleen staat., en
noch in de oudere periode onzer eigene taal, noch in verwante
tongvallen voorkomt. Inderdaad dit is zoo, en ik voeg er zelfs
bij 1°. dat onr. glampi m., straal, in het Ned. Wdb. uit Cleasby
aangehaald, in het jongste Oudnoordsche woordenboek, de
tweede uitgave van Fritzner niet voorkomt, en volgens mededeeling
van goederhand ook bezwaarlijk oorspronkelijk Oudnoordsch
kan zijn (verg. Noreen , Altnord. Gramm. 1 § 196,
anm. 2, 197); 2°. dat eng. glimpse, in vorm en beteekenis
zoo treffend met ons glimp overeenkomende, volgens Skeat uit
glimse (verg. nnd. glimsen , glumsen) met anorganische p is ontGlimp
- Glimpen 27
staan. Maar al wordt glimpen eerst en alleen in het NnI. gevonden,
dan is dit nog geen bewijs tegen de echtheid van
zoodanigen vorm: men behoeft het daarom nog niet te beschouwen
als een bastaard van twee andere woorden. Men zie
slechts eens van hoeveel later zeer gewone woorden bij Franck
en Verdam vermeld wordt, dat zij ;,eerst in 't Nnl.", of »nog
niet in het Mnl." voorkomen. En dit is ook geen wonder. Vooreerst
vergeet men vaak dat onze Nieuwnederlandsche schrijftaal
niet de jongere vorm is van wat wij gewoonlijk Middelnederlandsch
noemen 1), evenmin als het Nhd. van het Mhd., en
dat bij de wording dier algemeene schrijftaal andere tongvallen
dan die waarin voorheen 't meest geschreven was op den
voorgrond traden. En ten tweede behooren juist vele van die
woorden welke tot dusverre eerst in 't NnI. gevonden zijn tot
dezelfde soort als glimpen, nl. afgeleide ww., zoogenaamde intensieven
en frequentatieven, die in de eigenlijke volkstaal in
overstelpende, verbijsterende hoeveelheid bestaan 2), en blijkens
deze woorden ook vroeger reeds lang bestaan hebben, doch eerst
later als 't ware aan de oppervlakte »opduiken" en zichtbaar
worden, m. a. w. in de schrijftaal doordrIngen 3).
Doch eene tweede bedeuking is van veel meer gewicht. Het
is niet te ontkennen dat er tusschen hd. glimp! en nnI. glimp
in beteekenis en gebruik menig punt van overeenkomst bestaat.
Wel is waar staat het Hd. woord in de beteekenis die thans het
meest gebruikelijk is: toegevendheid, zachtmoedigheid zeer ver
af van het NnI. woord, zoo wel in de opvatting: glans, zweem,
als in die van: dekmantel, voorwendsel; doch wanneer men de
1) Het hedendaagscbe Westvlaamsch zou biervoor nog eer kunnen gelden.
2) Men zie b v. slechts de woordenboeken van Doornkaat-Koolman en van Berghsus,
of De Jager, Frequentatieven.
3) Zie Franck in Zeitschr. f. deut. Alt. XXVlI, H.3. Men zie in het hier gezegde
geen tegenspraak mHt bet hetgeen boven, blz. 17-19 is aangevoerd omtrent het doordringen
van mnl. gelimpe in de algemeene taal: dergelijke kanselarijwoorden zijn van
gansch ander allooi dan de in de levende taal dagelijks gebezigde woorden. die hier
besproken worden: de laatste hebben natuurlijk veel meer kans om in 't leven te blijven
en algemeen te worden.
28 J. W. M u 11 er
geschiedenis van het Hd. woord nagaat 1), vindt men inderdaad
1) liet is hier niet de plaats voor eene breede uiteenzetting der beteekenissen
van hd. g(e)limpf en al de daarvan afgeleide woorden: ik verw{is daarvoor nallr de
woordenboeken van Benecke-Müller, Lexer, Grimm (op gelimpf), Sanders, Schmeller,
en ook Schiller-Liibben en Berghaus. Uit deze IIl1e blijkt dat gelimpf, glimpf, een
woord van abstracte, zeer rekbare beteekenis, ongeveer: éepastheid, betamelijkheid,
welvofglijkheid, fatsoen, o. a. in de volgende opvattingen is gebezigd:
1°. behoorlijk, voegzRam, fatsoenlijk gedrag; ook gedrag in 't algemeen.
2°. bevoegdheid, recht, aanspraak.
3°. eervolle behandeling (b.v .• das schweigen bracht ihm rhum und gelimpf", aangeh.
in D. Wtb., d. i. nagenoeg hetzelfde als nnI. glimp in de bet. I, b), mBar ook:
eer, achting, goede naam, synoniem met eer (zie Verdam op Ere). Ook: gunstig
voorkomen, aanzien, b.v. reeds in 't Mhd. bij Hartmann von Aue, Erec 4841, ed.
Pfeiffer: .er gab dem schaden solhen glimpf daz man gar für einen schimpf sine
schande vervie" (gab seiner Niederlage so leidlichen Anstrich, ein so erträgliches
Ansehen), wat inderdaad volkomen overeenstemt met nnI. een glimp aan iet, geven
(Ned. Wdb. V, 95; sub 4, 6). Zelfs de t. a. p. sub 5) omschreven beteekenis: voorwendsel,
drogreden schijnt aan het Hd. woord niet vreemd gebleven te zijn, zie het
voorbeeld in het D. Wth. kol. 3027, waarin van .politische gelimpf" sprake is, en
waarbij uit het Mhd .guote glimpfe" wordt aangehaald.
4°. gematigdheid, zachtmoedigheid, toegefelijkheid, meegaandheid; thans de gewone
beteekenis: synoniem met hd. nach,ic!tt, milde, schonung; fr. dol/Cellr; eng. mildne88.
Ik leg hierop den nadruk, omdat men zoo licht, door den gelijken klauk misleid,
ten onrechte meent dat het NnI. en het Nhd. woord thans hetzelfde beteekenen.
Inzonderheid komt de uitdrukking mil g(e)limpfe voor: ook in den zin van nhd.
glimpfliclt, met gematigheid, in der minne enz., doch meestal in dien van: met
eere (verg. boven 3), mnl. !Jehol/den siere ereen). of: gevoeglijk, met goed fatsoen.
b.v.: .Sich mit Glimpf aus der Sache ziehen" (bij Sanders); • Wenn er den verbrecher
mit gelimpf könte von daunen bringen, 80 sollte er ihn gebunden gen hof
schicken"; .Es ist poeten-werk mit fremden namen spielen und al80 mit gelimpf
auf wahrt" laster zielen"; .Mit gelemp dervon kommen" (alle in het D. Wtb.). Verg.
hiermede nnI. met glimp (Ned. Wdb. V, 97-99, sub IS en 6).
Van de afleidingen beteekent het zwakke ww. glimpfen : iets pasklaar maken; maar
vooral: iets gepast vinden, iemand (zichzelf) als betamelijk, als tot iets gerechtigd,
in zijn recht voorstellen. d. i. rechtvaardigen, verontschuldigen, verschoonen; eindelijk:
toegevend jegens iemand zijn, vleien. Vandaar glimpfer, iemand die alles, ook
het slechte, gepast acht, lichtvaardig iets mooipraat; !Jeglimpfen en verglimpfen, eene
zaak fraaier voorstellen dan zij is. onder een mooien naam bemantelen, ten beste
uitleggen; glimpfliclt, oorspronkelijk: gepast, hetzelfde als mil glimPf, dus zoowel :
met recht, met eere, als: toegevend. gematigd, zacht, gelimpjig, nagenoeg hetzelfde
(verg. daarentegen nnI. glimpelijk en glimpig, die slechts in zeer enkele gevallen met
de Hd. woorden in beteekenis overeenstemmen); unglimpf, onbillijkheid, hardheid,
of: smaad; verl/nglimpfen, belasteren. Verg. ook de Skandinavische afleidingen van
Glimp - Glimpen 29
op verschillende punten eene treffende gelijkenis. Enkele plaatsen
stemmen zelfs zoo volkomen overeen dat men een oogenblik
het spoor bijster wordt en gaat twijfelen of de beide woorden
toch niet geheel en al één zijn. Toch is hiertoe, naar ik meen,
bij nader inzien geen voldoende grond. Men houde in 't oog
dat, hoezeer de woorden elkander op enkele punten Haken",
zij elkander geenszins »dekken": nnI. glimp heeft nooit de beteekenis:
gematigdheid, toegefelijkheid enz., en aan den anderen
kant is in 't Hd. van een ww. *glimpfen, glimmen tot
dusverre geen spoor gevonden; de bijgedachte aan vernis, verguldsel
enz. is dan ook zoogoed als nooit 1) aan hd. glimpf verbonden,
en van eene beteekenis: gloed, glans (hetzij oorspronkelijk
of dool' invloed van een ww. *glimpfen, of van glimmen)
is nog veel minder sprake.
Maar wel nopen dergelijke plaatsen tot voorzichtigheid. Nu
het blijkt dat een woord dat eigenlijk ungemessenheit, angemessenes
benehmen, benehmen überhaupt" beteekent , later buiten
invloed van een woord glimpen of glimmen ook de beteekenis
: gunstig voorkomen, gunstige uitleg, verschooning, toegefelijkheid
kan aannemen, is het inderdaad gewaagd in het
Nederlandseh, waar dan toch dat oude gelimpe niet geheel onbekend
geweest schijnt te zijn, allen invloed van dit laatste te
willen loochenen en beide woorden volstrekt te scheiden j en
dit te meer, omdat er enkele zegswijzen uit later tijd zijn, die
inderdaad het geleidelijkst uit gelimpe verklaard kunnen worden
(zie Ned. Wdb. bij Glimp, 6). Juist die gedeeltelijke overeenhet
simplex limpan zonder ge-: zw. lämpa vr., sanftmut, gelindigkeit, mäszigung;
lämpa ww., bequemen, anpassen; beziehen, anwenden; lämplig, passend, schicklich,
anwendbar; jörolämpa, verunglimpfen, beleidigen; deensch lempe, glimpf, vorsicht,
behutsamkeit, med -, vorsichtig, glimpflich, zart; lcmpe, ww., etwas fügen, einrichten;
lcmpelig, gelinde, leise, sanft, behutsam; ulcmpe, ungemach; beschwerde;
unordnung, srhaden; forulempe, veruuglimpfen.
1) Jn eene plaats door Schmeller aangehaald staat: .Mein red ist mit beglimpften
worten gezyrt wol an allen orten", in het Latijn (origineel of vertaling P): • Est
mea docendi ratio cum f10re loquendi Rhetorico stilo verba polire scio." - Het is
natuurlijk mogelijk, dat het ]). Wtb., eenmaal tot Gl- genaderd, andere citaten zal
bijbrengen, die het Hd. woord in een ander licht stellen.
30 J. W. Mulle r
komst bij zooveel verschil tusschen het Hd. en het NI. woord
wijst ons hier den weg: ook hier zal het »medio tutissimus
ibis" wel van toepassing zijn.
Vatten wij onze voorstelling van de toedracht der zaak derhalve
nog eens samen. Nevens glimmen heeft in 't N ederlandsch
reeds langen tijd een bijvorm glimpen bestaan. De stam van
dit ww., als znw. gebezigd, had uit zichzelf reeds de beteekenis
Ren : glans, glorie, schijn, schoonschijnend uiterlijk. Aan den
anderen kant was in zekere streken van ons land in de 15de
eeuw een woord gelimpe, fatRoen in gebruik. Dit woord, dat
uit zichzelf bij ons in vorm niet zoo licht veranderd zou zijn,
werd vooral gebezigd in de uitdrukking met gelimpe, met goed
fatsoen. Daarnaast stond met glimp, met glans, met eere 1).
D e z e beide uitdrukkingen werden verward, en mede d a a rd
oor werd met gelimpe ook i n VOl' m geheel gelijk aan met
glimp. Vandaar dat de beide woorden, die elkaar in die uitdrukking
en in de bet. 4) ontmoetten, elkander wederkeerig aantrokken,
invloed op elkander oefenden en tot één nieuw woord
samensmolten. Het zou zeker van belang zijn nader te kunnen
aanwijzen waar glimp het eerst voorkwam, in welke streken
gelimpe later nog bekend was, en waar, wanneer en hoe de twee
woorden versmolten zijn; doch voor eene zóó nauwkeurige geschiedenis
der lotgevallen van beide woorden ontbreken ons de
gegevens uit de 15de en de 16de eeuw. In allen gevalIe zijn de
woorden zoodanig samengegroeid, dat terwijl in de bet. 1-3)
zeer duidelijk glimp, en in de bet. 6) gelimpe is te herkennen,
men in de bet. 4 en 5) waarlijk niet meer weet, met welk
woord men te doen heeft, of wat aan elk woord toekomt.
Het zwakke ww. glimpen en de afleidingen daarvan komen
aan den eenen kant in gebruik zoozeer overeen met de overeenkomstige
Hd. woorden, doch vertoonen ook weer zulke duidelijke
herinneringen aan de bet.: glans, dat zij zeker eerst na
de samensmelting van beide woorden gevormd zijn.
1) Verg. jongere uitdrukkingen als: "hij is er met glans doorgekomen", "dien trein
kun-je nog met glans halen" enz. met de boven aangehaalde mit gclemp darvon kommen.
Glimp - Glimpen 31
Op bijna geheel dezelfde wijze is mhd. glî7,en, eigenlijk.: blinken,
verward en samengevallen met g(e)lîcl{e)sen, g(e)lîclt(se)nen,
veinzen, zoodat nhd. gleiszen thans: bedrieglijk schitteren, misleiden,
huichelen beteekent. En evenzoo schijnt in 't Engelsch
gloss, eigenlijk: luister, glans 1) verward te zijn met gloss, uitlegging,
verklaring (lat. glossa), althans in de bij Sewel en Roltrop
vermelde zegswijzen to set, to put a gloss upon a thing, to
8ett oi! with a better glos8, wat geheel en al overeenkomt, en
door S. en H. ook vertaald wordt met ons: een (.9choonen) glimp
aan eene zaak geven. De analogie dezer beide gevallen is opmerkelijk,
en pleit m. i. sterk voor de juistheid van het voorafgaande.
Onze voorstelling tracht dus de zienswijzen van Kiliaan,
L. ten Kate, Weiland en Bilderdij k, die het vanouds bestaan van
een ww. glimpen en een znw. glimp aannamen, te vereenigen
met die van Te Winkel, door wien voorgoed de aandacht is gevestigd
op het znw. gelimpe j van Franck (en V ercoullie) wijkt
zij in zooverre af, dat deze nog altijd gelimpe beschouwen als
het oorspronkelijke woord dat later door invloed van een ww.
glimpen gewijzigd is, terwijl naar onze meening integendeel in het
Nederlandsch ook het znw. glimp vanouds bestond en alleen in de
jongere beteekenissen, en vooral in de uitdrukking met glimp,
door gelimpe gewijzigd, of liever daarmede samengevallen is.
Het onderzoek van dit vraagstuk doet opnieuw zien dat een
Hoogduitsch en een Nederlandsch woord, hoezeer in vorm en in
sommige beteekenissen aan elkander gelijk, toch eene verschil~
lende »levensgeschiedenis" kunnen hebben, en tevens dat wij
nog zeer weinig weten van de eigenlijke wording onzer Nieuwnederlandsche
schrijftaal.
Leiden, October 1890. J. W. MULLER.
1) Verg. Ned. Wdb. op Glooa en Glorie, Aanm.
32
DE INQUISITEUR SONNIUS OVER DE REDERIJKERS.
(1551).
Indien ik mij niet vergis, is tot hiertoe in geen schrift over
de geschiedenis der Nederlandsche letteren in de 16de eeuw gebruik
gemaakt van de volgende belangrijke plaats uit eenen
brief van den inquisiteur Frans van de Velde (Sonnius) aan den
bekenden voorzitter van den Raad van State Viglius, uit Utrecht
den 29 Maart 1551 geschreven:
»Dignissime domine, litteras his inclusas accepi a pastore in
Naeldevyck, baccalaureo theologiae. viro strenuo ac prudenti,
quas G. D. V. transmitto, ut provideatur, si possibile est, ne
fiant ejusmodi conventicula et ludi rhetorici, quia sub specie
rhetoricae plerumque tractant inter se materias fidei hoc saeculo
controversas; et ubi didicerunt rhetorica ri , volunt fieri ministri
verbi Dei, errantes et in errorem mittentes, cujus exstant non
pauc~ nostrae aetatis exempla. Meminissem hujus quoque mali
in instructione quam tradidi D. T. super quibusdam corrigendis,
sed non recordabar tum temporis; neque grandis culpa est haec
nostra oblivio, quam nec alia magis nociva reipublicae Ohristianae,
de quibus in dicta informatione corriguntur. Ludimus operam,
mi domine, et impem!as Oaesareae Majestatis perdimus,
dum nltimur siccare rivulos non obstrl1ctis fontibus ante, horturn
expurgare non sublatis simul zizaniorum radicibus, quia
malum usque recurret, quum et salices, dum truncantur solummodo,
plures multoque uberius de se generant ram os. "
Te vinden bij P. F. X. de Ram, Francisci Sonnii ad Viglium
Zuichemum epistolae ex cod. autographo Bib!. Reg. Brux., blz.
3 (Brussel 1850).
Gent. PAUL FREDERICQ.
33
NEDERLANDSCHE DRUKKEN VAN DEN SIDRAC.
Dr. Pen on , de betreurde geleerde, is de laatste geweest die
ovèr den Sidrac gesproken heeft. Naar aanleiding van hetgeen
hij in eene voorgaande aflevering van het Tijdschrift erover
schreef, wensch ik op dezelfde plaats een en ander mede te
deel en , dat een toekomstigen uitgev~r van dit belangrijk Middelnederlanqsch
prozawerk wellicht van dienst kan zijn.
Men heeft tot nu toe op Mone's gezag algemeen geloofd, dat
er te Brussel een hs. van onzen Sidrac bestond 1). Ik vervul een
droevigen plicht met hier bekend te maken, dat dit niet het
geval is. Toen, in den aanvang van dit jaar, door het Bestuur
der Universiteits-bibliotheek te Gent het bewuste handschrift
gevraagd werd, kwam, na verscheidene dagen wachtens, het
bericht dat het verlangde er niet was. De heer Reulens had
een zorgvuldig onderzoek ingesteld, zonder het te vinden.
Hij meende dus dat de aanwijzing van Mone wel verkeerd zal
zijn, (» ce n'est pas la première erreur que nous ayons eu à
constater" , voegde hij erbij), te meer daar een Sidrac hs. in
geen enkelen Catalogus der Koninklijke Bibliotheek - vermeld
wordt, noch door niemand dergenen , die de MnI. handschriften
dezer Bibliotheek onderzochten (van den Berghe, Snellaert, Serrure,
Willems), aangetroffen werd.
Van waar nu de aanwijzing van Mone? Aan het toeval zullen
wij het moeten overlaten, ons de noodige ophelderingen te
verschaffen. Dat de door hem gedrukte berijmde epiloog uit een
hs. moet komen, lijdt geen twijfel, want de tekst, dien hij
geeft, wijkt op belangrijke plaatsen te veel af van dien in den
druk van 1496 (waarover nader), en komt juist daar overeen
met dien in het Hamburgsche hs. Bevindt he~ hs., door Mone
opgegeven als te Brussel bestaande, zich dus elders?
1) M OD e, Ucher8. der niederl. Polksliteratar. p. 852.
8
Willem de Vreese
Het zij mij nu vergund, aan het bestaau te herinneren van
een fragment van een Sidrac-hs., berustende op het Rijksarchief
te Gent. Het werd daar, in 1852, in den band van registers
over 1530 tot 1565 met allerlei andere fragmenten door V. Gaillard
ontdekt 1). Daar het fragment onbekend schijnt gebleven
te zijn, en de ontdekker het ook alleen terloops vermeld heeft,
geef ik er hier eene nadere beschrijving van. Het bestaat uit
twee bladen perkament, 30 centimeters hoog op 23 breed, met
drie kolommen van 45 regels elk. Het schrift wiist op de tweede
helft der He eeuw. Elke vraag begint met eene roode hoofdletter
van ongeveer 1 centim., elk antwoord met eene andere
van ongeveer 2 centimeters hoogte. De formule: Sydmc antwoert
is steeds rood doorstreept. Evenzoo de hoofdletters in den tekst.
De vragen zijn met romeinsche cijfers genummerd, ook met
rooden inkt.
Jammer, dat het fragment niet volkomen gaaf is. Van het
eerste blad is aan den rechter kant een reep van ongeveer vijf
en een hal ven centimeter breedte, over de geheele hoogte, afgesneden,
zoodat de helft van de 3e kol. recto en de Ie kolom
verso ontbreekt. Daarenboven zijn de beide bladen langs boven
beschadigd, het eerste derwijze, dat de drie eerste regels van
kol. 2 recto bijna geheel onleesbaar zijn.
Dit fragment begint, naar ik bereken door vergelijking lllet
den gedrukten Sidrac van 1496, ongeveer met het 2e derde
van het antwoord op de honderd twee-en-tachtigste vraag; het
loopt tot en met vraag en antwoord tweehonderd en een. Zie
hier nu de concordantie der hoofdstukken van het fragment met
die van den gedrukten Sidrac:
Hoofdstuk 187 van het fragm. = hoofdst. 140 van den incun.
» 188 » » ~> » 141 » » »
» 189 » » » » 142 » » »
» 190 » » » » 143 » » »
» 191 » » » » 144 » » »
1) Zie Messager des Sciences Historiques, 1852, p. lOO-105.
34
Nederlandsche drukken van dEOn Sidrac 35
Hoofdstuk 192 van het fragm. = hoofdst. 145 van den incun.
:. 193 :& :& :& :& 146 » » »
:& 194 :& :& » :& 147 » » »
» 195 :& » :& :& 148 » » :&
» 196 » :& » :& 149 :& :& »
:& 197 :& :& » » 228 :& :& »
:& 198 » :& » :& 150 » » :&
» 199 :& » :& » 151 » :& »
» 200 » » » » 152 :& » »
:& 201 :& :& » :& 153 » » »
Het blijkt dus dat de volgorde, van een hoofdstuk uitgezonderd,
dezelfde is. Uit de vergelijking van den tekst van het
fragment met dien van den gedrukten Sidrac, laat het zich aanzien
dat uit dezen, bij eene mogelijke uitgave, niet veel nut
zal kunnen getrokken worden. De gedrukte Sidrac is werkelijk
eene omwerking van het oorspronkelijke j wel vindt men in de
incunabels het hoofd denkbeeld altijd terug, maar er is zoo veel
weggelaten, in de plaats gesteld en bijgevoegd, dat de twee
teksten heel dikwijls slechts nog een verre overeenkomst met
elkaar vertoonen.
In wat voorafgaat, beslaat de gedrukte Sidrac eene aanzienlijke
plaats. Dat zijne waarde overschat werd, is reeds gebleken
j doch dat hij volstrekt van geen nut kan zijn, is evenmin
waar, want in dezen omgewerkten tekst is nog genoeg van het
oorspronkelijke bewaard gebleven, om met behulp ervan bedorven
plaatsen der hss. te verbeteren. Daarom hiel' een en ander
over de incunabels.
Mone kende de uitgave van 1496; evenzoo Prof. de V nes,
die tevens die van 1564 vermeldde 1), terwijl Dr. Penon zei
"minstens vier oude drukken" 2).
I) Taal- en IJetterbode In, 640.
2) Tijdschrift, IX, 8.
36 Willem de Vreese
Welke drukken bedoelde hij, buiten die van 1496 en 1564?
Zeer waarschijnlijk die van 1522 en 1540, om twee redenen:
10. deze twee uitgaven konden zeer gemakkelijk tot zijne kennis
komen (zooals weldra zal blijken); 20. hij was te goed bibliograaf
om onvoorwaardelijk het bestaan eener uitgaaf Leiden
1495 door Brunet, en op diens gezag, door CampbeJl en Petit
vermeld, aan te nemen, daar de Fransche bibliograaf geene enkele
bibliotheek noemt, waar de bewuste uitgaaf te vinden is.
Het door Dr. Penon aangegeven getal kan nog met twee vermeerderd
worden. Doch vooreerst een en ander over de vier
reed,9 genoemde uitgaven.
Wat den druk van 1496 betreft, eene eigenaardigheid ervan
blijkt onbekend gebleven te zijn; althans niemand heeft er tot
nn toe gewag van gemaakt: hij bevat namelijk de berijmde
epiloog, doch als proza gedrukt, eene omstandigheid die ongetwijfeld
mede kon werken om er de aandacht van af te leiden.
De tekst verschilt merkelijk van di.en der hss., zoodat het niet
overbodig is hem hier mede te deelen:
Fol. lxvij rO. b
Ghelovet sy god van hemel
rijc. In sijn glorye ewelyck
Dat hi my soe langhe spare. Ende
mijn wijsheyt ende verstant alsoe
wyl bewaren Dat ick dyt werck
met mynen arbeiden uten walsche
in goeden duytsche mach leyden
voo a Want ic dat nerghent om en dede dan
om gemeine salichede alle der geen
re diese lesen Ic hoep dat god myn 10
ne sal wesen Ende ic bidde hen allen op
goeder trouwen die desen boec sullen Ie
sen of anscouwen Dat si gode bidden
voer mi dat hi myns genadich si alst
comt tot mynre lester stonde. dat hi dan
al mine Bonden verre van mi wil werpen
Al in di.e stat van Antwerpen wast
da.t dit boec transferierde ter bede va.n
Nederlandsche drukken van den Sidrac
veel edelre heren Doemen screyf xiij
hondert ende xxvi. Nu laet ons bidden
der maghet marien' die den gods soen
droech Ende die vriendelic op har loech
doe si hem met haren borsten sogedE". Dat
hi ons geve sinen vrede ende sinen heyligen
mynne mede Ende na dit leven the
melrijc Amen segget gemeenlije.
37
Deze tèkst staat veel dichter bij dien van Mone, dan bij dien
uit het Hamburgsche handschrift. In de tweede helft is er erg
geknoeid, wat wellicht op rekening van den drukker komt.
Zoover ik weet, is tot nu toe het bestaan van slechts twee
exempla~n bekend: een te Parijs en een te Brussel. Ik ben in
staat mede te deelen dat er nog een derde op de Universiteitsbibliotheek
te Leuven berust. Daarin ontbreken echter twee bladen:
xlii en xliii.
Van de uitgave van 1522 is een exemplaar op de Bibliotheek
der Hoogeschool te Gent. Bet is afkomstig van den Senator
Vergauwen , die het in 1844 te Parijs kocht voor 12 fr! Een
ander exemplaar werd verkocht op de bekende veiling der Bibliotheek
van J. Schouten (Januari 1853) 1). Het is waarschijnlijk
hetzelfde dat vier jaar later door Fr. Muller te koop werd
geboden voor 20 gl. 11) Muller heeft immers op Schouten's veiling
zeer veel gekocht, terwijl hij het boek in dezelfde rubriek
zet waarin het in den Catalogus Schouten voorkomt: nl. godgeleerdheid,
waar een Sidrac toch niet zoo precies op zijne plaats is.
Uitstekend bibliograaf als hij was I zal Dr. Penon met dit
laatste exemplaar zonder twijfel bekend geweest zijn.
Wat den druk van 1540 betreft, daarvan is tot nu toe geen
ander exemplaar bekend dan hetgeen op de Bibliotheek der
Koninklijke Academie van Wetenschappen te Amsterdam berust
S). Belangstellenden zullen met genoegen vernemen dat er
1) Zie de Catalogu8, 2e gedeelte nr. 233.
2) Zie zijn Catalogua van Godgeleerde Werken van 12 November 1857, nr. 2118.
3) Catalogua van de Boekerij der Koninklijke Alcademi4 van Weten8ckappen, U.
p. 401, nr. 274.
38 Willem de Vreese
een tweede bestaat in de Bibliothèque Nationale te Parijs.
Van den druk van 1564 is, zoover ik weet, slechts het
Exemplaar der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te
Leiden bekend 1), tenzij dit niet hetzelfde mocht zijn als dat in
der tijd door Prof. Kist bezeten 11).
Buiten de vier reeds behandelde drukken, bestaan nog de
twee volgende:
1. Hier begint een scone // historie gehetê
Sydrac // met veel questien.
en achteraan:
Hier neemt eynde dat boec des wij /1 sen philosoophe en
astronomijns sy 11 drac die sijn wijsheit ende conste hier /1
opter aerden ghelaten heeft. Ende is I/ gheprent tot Leyden
in hollant bi mi Jan Seversoen. Lof god van al.
In fol., met twee kolommen, geteekend a-m.
Van deze uitgave bestaat een exemplaar op de Bibliothèque
Nationale te Parijs, naar mij door den heer L. Deslile zelf welwillend
medegedeeld werd; en een ander op de Stadsbibliotheek te
Hamburg 3). Jan Seversoen, een der allereerste verspreiders der
Luthersche leerstellingen, heeft gedrukt van omstreeks 1500 tot
1534, eerst te Leiden, later te Utrecht, daarna te Amsterdam 4).
11. HIer beghint een II schone hijstorie II viLde wijsen philosooph
Sydrac die op aertryc was duysent / / iaer voer gods
geboert en heeft bescreve .cccc. xxi. questie die II seer vreet
en genoechlic sijn te lesen die de coninc boctus die II philosooph
sydrac vraechde.
Het overige der bladzijde wordt ingenomen door de houtgravure,
ook in den druk van 1522 voorkomende: Boctus en
1) Catalogus der Bihliotheek van de Mij. der Ndl. Letterk., 2e gedeelte, Drukwerken,
2e aflev. kol. 696.
2) Zie Verslagen en Berichten d. l' ereenig. t. bevorieing der Oude Nederl. Lott.,
1845 p. 40, nota van Prof. DE V RIE~.
3) Zie Bulletin du Bihliophile Beige, XX p. 35.
4) Zie over hem P. A. TIELE, in de Bibliographisclte Adversaria, IV p. 74 ell
vlgg.; Bibliotkeca Belflica, M. 226, 25 -28.
Nederlandsche drukken van den Sidrac 39
Sydrac spreken samen j boven beiden, in een cirkel, is de Drievuldigheid
afgebeeld, rechts en links door eene aanbiddende menigte
omgeven.
Het eenige mij bekende exemplaar van deze uitgave behoort
toe aan de Koninklijke Bibliotheek van Brussel. Ongelukkig is
het geschonden. Waarschijnlijk ontbreekt slechts één blad (de
laatste vraag is de 418e), maar het is dan ook het belangrijkste.
Van de kennis van drukker en jaartal zijn wij verstoken.
Volgens een aanteekening op het titelblad zou deze druk van
1512 zijn.
Zoodat we nu zes verschillende drukken kennen. Brunet spreekt
nog van eene uitgave, die in 1516 te Antwerpen zou moeten
verschenen zijn. Maar evenmin als voor 1495, wijst hij "eene
Bibliotheek aan waar een exemplaar te vinden ls. Is het wellicht
de laatste hierboven vermelde druk?
Ik wil deze kleine bijdrage sluiten met een »genoechlijc" bericht:
in het eerstkomende deel van de Histoire littéraire de la
France zal o. a. eene studie over den Franschen Sydrac verschijnen
van de hand der heeren E. Reuan en G. Paris. Prof. Gaston
Paris heeft mij, met zijne gewone welwillendheid, een
proefafdruk geschonken, daar het nogal eenigen tijd zal aanloopen,
vooraleèr het geheel verschijnt. Ik veroorloof me niet nu
reeds iets uit deze verhandeling mede te deelen, maar vestig er
bij voorbaat de aandacht op. De verzekering dat dit werk der
beide Fransche geleerden ook voor de studie van onzen Sidrac
van werkelijk belang is, moge hier volstaan.
Gent 1890. WILLEM DE VREESE.
NASCHRIFT. Het bovenstaand opstel was reeds in handen der
Redactie, toen Dr. Verdam mij mededeelde, dat een tot nog toe
onbekende Sidl'ac gevonden was. Zekerheid daaromtrent bracht
het 4e Supplement tot Campbell's Armale8. Te Leeuwarden werd
een exemplaar der uitgave van 1495 ontdekt, zoodat alle twijfel
omtrent dezen druk opgeheven wordt. w. D. V.
40
JOAN VAN BROEKHUIZEN.
De man I wiens naam boven dit opstel is geplaatst, was een
dier krachtige figuren, die door aanleg en volharding, onder zeer
ongunstige omstandigheden, zich, zooal niet grooten roem, dan
toch eene waardige plaats op velerlei gebied hebben weten te
veroveren. De krijgsman, die na eene zeer onvoldoende opleiding
een onzer eerste Latijnsche dichters is geworden, aardige
verzen in zijne moedertaal heeft geschreven en een paar Latijnsche
schrijvers zeer verdienstelijk heeft uitgegeven, die de raadsman,
is geweest van beroemde geleerden en een vraagbaak op
het gebied der ltaliaansche en Fransche letterkunde, verdient
niet in het vergeetboek te raken. Terwijl kort na zijn dood twee
zijner vrienden eene vrij uitgebreide levensbeschrijving van hem
hebben uitgegeven, is het thans mogelijk, om op Broekhuizen's
leven en karakter een nieuw licht te doen vallen door gebruik
te maken van een groot aantal van zijne brieven en verzen,
die in handschrift tot ons zijn gekomen.
Joan van Broekhuizen werd den 20sten November 1649 te
Amsterdam geboren 1). Zijn vader, Gerard van Broekhuizen,
had een hoedenwinkel en was later klerk in dienst van den
zeeraad. Dat hij afstamde van het adellijke Utrechtsche geslacht
der Broekhuizen's, schijnt men te mogen betwijfelen. En al had
Joan later ook een brief in zijn bezit, voorzien van het zegel
van dat geslacht, een brief in 1540 geschreven en jaren lang
in de famielje bewaard 2) I hij geloofde waarschijnlijk niet aan
1) Y gl. Hdt leven van Joan van Broekhuizen, blz. 8, in J. TT. Brotlkhui~en8 Gediehten
Op nieu IJ!! een vergadert, en met verscAeide nuit voorheen gedrukte vermeerdert.
Bier ia ll!f gevoegt het Leven de, IJichters. T',Amsterdam, By Gerard onder de
Linden. MDCCXII, en ook de door mij uitgegevene Jalli BroukAusii Epiatolae Selectac
aliarumtjue epitomac et jragmenta. Groningae. B .• '(lcobs. 1889, bb. 76.
2) Ygl. HfJt leven, blz. 4.
Joan van Broekhuizen 41
die afkomst i). Broekhuizen's moeder, Eva Vos, was verwant
aan de geslachten Hudde en Witsen 2).
Van Joan's jeugd is zeer weinig bekend. Hij verloor zijn vader
vroeg en kwam onder de voogdij van zijn oom, Joan van
Broekhuizen, die boekhouder was van den zeeraau 3). Deze bloedverwant
deed den jongen, die al vroeg aanleg tot studie toonde,
op de Latijnsche school aan de nieuwe zijde, welke van 1635-
1670 onder het bestuur stond van den geleerden Hadrianus
J unius ~). Broekhuizen leerde vlug en heeft zich het onderwijs,
dat hij genoot, zeer ten nutte weten te maken. En toen de
rector bemerkte, dat hij talent had voor het schrijven van Latijnsche
verzen, hielp hij hem daarin voort en gaf hem den
raad, om Propertius na te volgen 5). De knaap verkreeg spoedig
zulk eene vaardigheid in het maken van Latijnsehe. gedichten,
dat zijn levensbeschrijver, David van Hoogstraten , later de volgende
aardige anecdote van zijn schooltijd kon verhalen 6). Junius
»op zekeren uagh begerende, dat zyne leerlingen, elk om
strydt, na het· eindigen der lessen, t'huis hunnen geest zouden
inspannen, om met een Latynsch gedicht geluk te wenschen
aen den Heer Gillis Valkenier, die tot Burgermeester gekozen
was, wachtte Broekhuizen niet tot dat hy zou t'huis gekomen
zyn, maer maekte daer ter plaetse in den tydt van een half uur
1) Althans in de Elegia ad Juliam (zie Ja"i BroulcAusii Poematum libri aedecim.
Editore Davide Hoogstratano . .Jmstelaedami E:zcudit Franeiacus Halma, Illuatr. Frinae
Ordinum TypograpAus ordi"ariua. MOOOXI, pag. 72) ~ingt hij:
N Etsi nec generis tibi me commendat aviti
Gloria, nee titulo fuJta potente domus", caet.
2) Vgl. Het leven, blz. 8. 3) T. a. p., blz. 9.
4) Vgl. Dr. A. H. G. P. van den Es, Bij de opening va" Act nieuwe Gym"aaium
te .Jmaterdam. Haarlem. 1885, blz. 25.
5) V gl. Petri Burmanni Oratio in obitum viri optimi, et poëtarum 8ui temporis
principis .Tani BroulcAusii, defuneti a. d. XVIII Kal .Tanuarias MOCCVIII (in
Petri Burma .. ni Orationes, a"tea sparsim editac, et illeditia auetac . .Jeeedit Oar·
minum .Jppendi:z. Hagae Comitis, Apud P. G. van Balen. M.O.OO.LIX, pag. 168).
V gl. over de verdiensten van J unius en den grooten invloed, dien hij op Broekhuizen
heeft geoefend, t. a. p., blz. 166-170.
6) Vgl. Het leven, blz. 11.
42 J. A. Wo rp
een gedicht, dat des anderen daegs met alle de andere vergeleken,
den lof en toejuiching zyns Meesters behaalde, die daerom
hem alleen beval zyne vaerzen den Burgermeester te gaen aenbieden,
die ze met genoegen ontfing, en al de jeugt om Broekhuizens
wil eenen vryen Speeldagh vergunde". Dat voorval heeft
zeker in Februari 1665 plaats gehad 1).
Broekhuizen liep de Latijnsche school af, waar hij eene menigte
prijzen behaalde, en had gaarne verder willen studeeren.
Maar zijn oom meende, dat er met geleerdheid niet veel viel
te verdienen, en dus werd Joan bij den apotheker Herman Angelkot
in de leer gedaan 2). Deze »kruidtmenger" , die op den
hoek van de Vijzelstl'aat en de Heerengracht woonde, was een
geletterd man; hij heeft eenige treurspelen uit het Fl'ansch vertaald
en de klucht Vee/tter geschreven. Broekhuizen kon het
best vinden met zijn »huiswael'dt"; hij zond hem later, toen
hij buiten 's lands vertoefde, dikwijls zijne gedichten toe, en
benoemde hem zelfs tot zijn executeur testamentair 3), zoodat
Angelkot bij Bl'oekhuizen's dood (1707) met reèht in zijn lijkdicht
kon spreken van »onze vrindschap van voor vyftig jaren" 4).
Gedurende den tijd, dat hij bij Angelkot werkzaam was, ging
Broekhuizen voort met het dichten van Latijnsche verzen. Zeker
outstonden in dat tijdperk de omwerkingen van Horatiaansche
Oden, welke wij onder zijne Poemata aantreffen 5). Andere
gedichten leeren ons, wie zijne vrienden waren. Misschien was
hij reeds op de L!ttijusche school bevriend geworden met Antonides,
tot wien hij in 1673 twee gedichten richtte, en wiens
dood hij later heeft bezongen 6). Verder kende hij Daniel Arents,
een philosophiae doctor 7), Joannes Dermout , wiens promotie
1) Toen werd Valekenier voor het eerst tot burgemeester gekozen.
2) V gl. Het kven, blz. 17. Zie over Angelkot : J G. Frederiks en F. J os. van
der Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- elt ZuidneJertandsche Letterkunde.
Nieuwe druk. Amsterdam, 18R8, in voce.
3) Vgl. Het teven, blz 17, 31.
4) Zie J. V. Broekhuizenf Gedichten, blz. 81. 5) Vgl. blz. 486-494
6) V gl. Poemata. pag. 422, 429, en Gedichten, blz. 51.
7) V gl. Ad JJanÏi:lem Arents phitosophiae doctorem (POilm., pag. 396).
Joan van Broekhuizen 43
en huwelijk hem verzen in de pen gaven 1), Daniel van Alphen
~), den zoon van den gelijknamigen Leidschen burgemeester,
later eveneens burgemeester en bekend door zijne liefde
voor de classieken, en een zekeren Reynier Stapel 3). Ook met
een paar mannen, die later op wetenschappelijk gebied naam
hebben gemaakt, was Broekhuizen bevriend. In de eerste plaats
met Petrus Francius, die vier jaren ouder was dan hij, en die,
na te Leiden en te Angers gestudeerd te hebben, in 1674 professor
werd te Amsterdam in de Romeinsche geschiedenis en in
de welsprekendheid. Francius had den jongen dichter leeren
kennen, toen hij een Latijnsch vers van hem had gezien 4), en
beiden zijn tot aan den dood van den professor (1704) boezemvrienden
gebleven. Ook maakte Broekhuizen kennis met Govert
Bidloo, den lateren gunsteling van Willem I~I, die professor
In 1671 werd te Utrecht in het album academicum ingeschreven: • Daniël Arens
Groninganus A. IJ. M. et Phil. Doct."
1) Vgl. In Joannia Derramoutii Disputationem physicam de natura corpoNs(Poem.,
pag. 395), en In nuptiaa Joannis Derramoutii et Corneliae Villepontosiae (t a p.,
pag. 78). Zie verder de gedichten: In poema ta Pelri Lotichii secundi Derramoutio
d01lum data (t a. p., blz. 397), en Ad .Toannem Derramoutium Leidam discedentem
(t. a p., blz. 399). Het laatste vers is zeker van 1667; den 5den Sept. van dat jaar
werd Dermout "Amstelodamus", 20 jaar oud, als juridisch student te Leiden ingeschreven.
2) Vgl. Poemata, pag. 406, 408,410, 437.
Waarschijnlijk was het dezelfde Daniel van Alphen, die in 1667 op 17·jarigen leef·
tijd te Leiden als student werd inj.(eschreven. Zijne moeder was Tanneke Dermont,
zeker een famieljelid van den zoo even genoemden vriend van Broekbuizen.
:I) V gl. Regnero Stapelio, (Jmico intimo, cum natali decimo nono initiaretur (Poem.,
pag. 495), Largissimo et /tumanissimo Regnero Stapelio, laetitiae datoN (t. a. p., blz.
496), en Ad Regnerum Stapelium Sponaum (t. a. p , blz. 311).
4) Zie Petri Francii Epiatola tertia ad C. P aZerium Accinctum, vero nomine Jacobum
PeN~onium, Projessorem Leidensem: Qua ad Ejus Epistolam respondetur. Amateloáami
Typis Theodori Boutemanni. 1696, pag. 50. Francius schrijft daar nl : .Ad
Jani vero Broukhusii quod attinet Carmina, ea tanti facio, quanti quisquam; idque
a multis annis, et ab eo, si nescis , tempore, quo primum ab eo carmen ab amico
quodam commonstratum meis vide re oculis licuit". Broekhuizen versierde de redevoering
van Francius De studio eloquentiae, die in Maart 1672 werd uitgesproken, met
een lofdicht (vgl. Poemata, pag 4 lil). Bewijzen van vroegeren omgang tU3schen de
beide dichters zijn niet met zekerheid aan te wijzen.
44 J. A. Worp
in de medicijnen, lijfarts, dichter en directeur van den Amsterdamschen
Schouwburg is geweest. Toen Bidloo, die van denzelfden
leeftijd was als Broekhuizen, in Maart 1672 in het huwelijk
trad 1), dichtte Joan een lang bruiloftsvers 2), dat met
recht in den bladwijzer der Poemata als Epitltalamium lascivum
is betiteld. En toen hij in 1675 de Brieven der gemartelde
Apostelen uitgaf, schreef Broekhuizen een lofdicht 3), terwijl
hij in 1684 een anatomisch werk van den hoogleeraar op dezelfde
wijze versierde 4). Maar Bidloo was een man, die zich
zeer vele vijanden heeft gemaakt en den slechten roep, waarin
hij stond, zeker heeft verdiend. En zoo is dan ook de goede
veriltandhouding tusschen hem en Broekhuizen langzamerhand
veranderd. Wel vinden wij hen in 1694 nog in briefwisseling 5),
maar reeds een paar jaren vroeger had Broekhuizen Bidloo en
Romein de Ho'oghe als monsters gesignaleerd 6), het vinnige
epigram In Licinium tonsorem tegen hem geschreven 7), en hem
in één zijner brieven aartsschelm genoemd 8).
Broekhuizen bleef eenige jaren in den winkel van Angelkot.
Maar toen hij, in weerwil van alle moeite, zijn oom niet kon
overreden, om hem aan een anderen werkkring te helpen,
I) Volgens eene mededeeling van Mr. N. de Roever werd Bidloo den 2ósten Februari
1672 in huwelijk ingeteekend.
2) Vgl. Poemata, 467. Het vers heeft daar slechts d~n titel: Epithalamium, doch
in het door Broekhuizeu zei ven geschreven hanJschrift der Carmi1Ul Iuvcnilia, dat
zich op de Leidsche Bibliotheek (Catal. Geel, nO. 639) bevinut, heeft het gedicht
tot opschrift: In nuptiaa Godefridi Bidloo et Hcnriettae Kiakena.
3) In epiatolaa primorum martyrum (Poemata, pag. 2:19).
4) Ad Godefridum Ridloo, Bumani corporia A'Aatomiam edcntem (t. a. p., blz. 249).
5) V gl. de Epiatolac 8elcctae, pag. 126.
6) Vgl. het slot van het vers .,ld Begem Guliclmum (Poemata, pag. 334), dat op
hen doelt. Het gedicht werd, volgens het HS., dat zich op de Leidsche Bibliotheek
bevindt (Catal. Geel, nO. 640), den 16den Dec. 16110 geschreven.
Tegen de Hooghe schreef Broekhuizen nog een paar versjes, die niet in ue gewone
uitgave der Pocmata zijn opgenomell .. Zie daarover beneden.
7) Vgl. Poemata, pag. 267, en Epiat. Sel., pag. 82. Het gedicht is, volgens het
HS., van 6 Maart 1691.
8) Vgl. Epi8t. Sel., pag. 91.
Joan van Broekhuizen 45
liep hij weg en werd soldaat 1). Dit gebeurde waarschijnlijk in
1672 2), en de jonge man had dus al spoedig gelegenheid, om
zich in den oorlog te onderscheiden. Hij werd naar Groningen
gezonden 3), hielp deze Atad verdedigen tegen den bisschop van
Munster en den keurvorst van Keulen, en maakte de onderneming
naar Koevorden en een tocht in het Bentheimsche
mede 4). In de belegerde stad maakte de jonge krijgsman kennis
met verscheidene studenten, die zijne groote bekwaamheden en
zijn voortreffelijk geheugen bewonderden 5). Hij bezong den moed
der jongelieden, die met hunne compagnie zoo krachtig hadden
geholpen bij de verdediging der vesting ,), en de promotie van één
hunner officieren, die zich kort na het opbreken van het beleg
den graad van doctor in de rechten verwierf 7). In het voorjaar
van 1673 vinden wii onzen dichter in Holland terug, en wel in
de legerplaats te Bodegraven 8), te Schoonhoven 9), Oudewater 10),
dat een tijd lang door de Fransche bezetting was verlaten, in
1) Zie Het leven, blz. 13.
2) In het gedicht: Ad patruum suum fausta anni apprecatio (Poem. , pag. 405)
leest men:
.Decreram positis jam tandem vivere nugis,
Et damnosa lev is frangere plectra Iyrae
Atque alias arte complecti sedulus arte~
Qllaeque virum possint, quaeque decere senem".
,Deze woorden, tot zijn oom gericht, slaan beter op een apotheker dan op een
krijgsman. En het vers was, blijkens het HS., een heilwensch op 1 Jan. 1672.
3) Vgl. het gedicht: Cum Groningam esset discessurus (Poem. , pag. 415).
4) Dit blijkt uit het vers: Ad Carolam Raóenkaupt, copiarum pedestrium legatllm,
aó expugnata Gravia Amstelaedamlll1l reducem (Poem., pag. 461).
5) Zie het aardige verhaal van Hoogstraten in Het leven, blz. 37.
6) Ad Academiae Groninganae studiosos post desertam aó Episcopo Monasteriensi
oósidionem anno MDCLXXII Poem., (pag. 418).
7) In Gerardi ten Berg disputationem juridicam (Poem., pag. 420).
8) De volgorde dezer plaatsen is genomen naar het HS. der Carmina Iuvenilia,
die door dea dichter zeI ven naar tijdsorde schijnen te zijn gerangschikt.
Te Bodegraven werd, blijkens het HS., het vers: Desiderium puellaeaósentis (Poem.,
pag. 42l) geschreven.
9) B. schreef daar: Ad Joannem Antonidem Goesanum (Poem. , pag. 422).
10) Het vers Ad .Toannem Sizium (Poem .• pag. 454) en het gedicht aan Hudde
t. a. p .• pag. 6) zijn daar ontstaan.
46 J. A. Worp
den Hinderdam 1) , Vreeland 2) en Nederhorst S). Waarschij nlijk
behoorde Broekhuizen dus bij het leger van ongeveer 30.000
man, dat de Staten van Holland in Januari 1673 besloten hadden
bijeen te trekken. De overwinning, die de Ruyter den 21sten
Juli bij Kijkduin behaalde, heeft Broekhuizen te Amsterdam
bezongen ~).
Broekhuizen had zich intusschen den rang van vaandrig verworven
5). En hii kwam in dezen tijd in aanraking met den
beroemden Nicolaas Heinsius 8}, die toen gezant der Staten in
Zweden was en zich dikwijls in den Haag ophield, om zich
een paar jaren later »rude donatus" in het stadje Vianen te
vestigen. Francius had den beroemden geleerde een vers van
Broekhuizen toegezonden en gezegd, dat het door een vriend
1) Daar werden gedicht: Ad .Toannem Antonidem Goe8anum (Poem., pag. 429),
Ad pucllam amatam (t. a. p., pag. 432), Ad Neaeram (t.a. p., pag. 436), en Ad
epistolam Neaerae (t. a. p., blz. 437).
2) Oorydon Ecloga. Ad Ioannem Sizium .. ... (Poem., pag. 191) werd daar geschreven.
En Antonides zond den 29slen Mei een brief aan Broekhuizen naar Vreeland
(V gl Epist. Sel., pag. 12).
3) Daar werd gedicht: Ad Alp"cnios fratrf18 8uper olJitu Parentis (Poem., pag. 437).
4) In tertiam lJictonam navalem anni MDCLXXIII (Pocm. , pag. 441). Het jaartal
blijkt uit het MS.; in de Poem. staat ten onrechte 1672.
5) Burmannus (t. a. p., blz. 171) vermeldt, dat dit geschiedde .vix primis stipendiis
factis", en Hoogstraten (t. a. p., blz. 13) .niet lang daerna", nl. nadat hij militair
was geworden. Nu werd de zoo even genoemde brief van Antonides geadressee'rd
aan den luitenant Broekhuizen. Eerst in 1676 bekleedde hij dien rang (vgl. Epi8t.
Sel., blz. 12); toch blijkt uit het adres, dat hij op 29 Mei 1678 niet meer gewoon
soldaat, en dUB vaandrig was.
6) Den 30sten J uH 1673 schrijft Heinsius aan Francius (vgl. Petri Francii Post"
uma. Quijua acccdunt illustrium eruditorum ad eundem epistolall. Amstlllaedami,
Ez OtfiCZtla Wctsteniana, .M DCCVI, pag. 339): • Venusti omnino et arguti snnt
versiculi, quorum mihi copiam proxime faciebas. Adderem, te dignos mihi videri,
nisi tu amicum nescio quem iis auctorem dares. Q'lamquam vel sic te tibi amicum
esse, mi Franci, nil, puto, impedit. Ovum ovo mehercules similius non est, quam
Petro Francio, elegantiarum promo felicissimo, amicus ille ó ~EÏvO&. Si tu me fraudatum
cupis, aut parce impertiris ingenii tui Heliconiis proventibus ; fac saltem amicus
ille ignotus, qui te ad unguem exacte refert, nobis non infrequenter anrem demulceat
in posterum. Uter e vobis vel Mercurius sit vel Sosia non refert, dum alteruis
audiam cautantes, vel alterutrum in aitero".
Joan van Broekhuizen 47
van hem was geschreven, en toen Heinsius, die meende, dat
Francius zelf de dichter er van was, later hoorde, dat het vers
inderdaad door een ander was gedicht, verlangde hij dezen te
leeren kennen 1). Van dien tijd af is Broekhuizen door Heinsius
in allerlei dingen voortgeholpen.
Ook met den bekenden Joan Six kwam onze dichter in betrekking.
Six, die verschillende ambten bekleedde, en zich
door zijn treurspel Medea (1648) eenigen letterkundigen naam
heeft verworven, was een Maecenas, die meermalen door Broekhuizen
is bezongen 2). Denken wij nu daarbij aan zijne verhouding
tot den burgemeester Joannes Hudde 3), dan blijkt
het, dat Broekhuizen zich machtige vrienden en beschermers
had weten te verwerven.
In den winter van 1673-1674 lag Broekhuizen in garnizoen
in het fort te Nieuwersluis ; in Februari bezong hij daar
den vrede met Engeland 4). Spoedig zou hij weer nieuwe erva-
1) Den 20sten Aug. 1673 schrijft Heinsius aan Francius (onuitgegeven brief op de
Leidsche Bibliotheek): .Ad epigramma mihi per te missum, libet exclamare illud
antiquum, quanta ingenia in occulto latent! Ejus ego te auctorem credidi, quia, qui
hoc posset , te praeter unum apud Amstelaedami08 notum habebam neminem. N unc
cum tua asseveres fide, alteriu8 esse venae hunc lusum, gratulor tibi amicum tam
eHoi ingenio praeditum, et mihi conciliatllm volo ....
2) Vgl. Ad .1oannem Sirium (Poem., pag. 424), Corydon. Ad Joannem Sixium
(t. a p., pag. 191), In pacem Anglo-Batavam anni MDULXXIV. Ad Joannem Sixium
(t. a. p., pag. 448), Ad Joannem Sizillm (t. a. p , pag. 464); dit vers is ] 8 J uH
1675 geschreven; In .1oannÏ8 Sirii consulatum (t a. p., pag. 257) van 2 Febr. 1691,
Ad JOl1nnem Sixium . ... de vino ad SIJ mÏ8so (t. a. p., pag. 33) van 31 Juli 1692,
1n funere .10al",is Sirii consularu (t. a. p_, pag. 285) van 28 Mei 1700.
8) Tot hem riohtte BroekhIlizen de gediohten: Ad JOl1nnem Hudde ..... BfJ01I8um
Poem., pag. 6), Ad .10annem Hudde, Reip"blwae Ams!elaedamenais CIJ1t8ulem (t. a.
p., pag. 444), Oonsulatus tertim .10annis Budde (t. a. p , pag. 301), Nais Amstelia
ad Joannem Hudde . .. (t. a. p., pag. 303) van 11 Aug. 1688, Ad .1oannem Hudde,
cum urbis Ams!elaedamen8Ïs Oonsul fIsset creatm (t. a. p., pag. 132) van 1 Febr. 1699,
en In funere Joannis Hudde .. .. (t. a. p., pag. 134) van 15 April 1708
4) Vgl. Poemata, pag. 448. Andere verzeu door hem te Nieuwersluis gedicht zijn
Ad Joannem Hudde ••... (Poem., pag. 444), In Lamberti Bidloi Amstelam dulcem
(t. a p., pag. 235), Sermo ad Adrianum Kiebomillm (t. a. p., pag. 445), en PU8llac
a6,entis de8Ïderio angitur (t. a. p., pag. 451).
48 J. A. Worp
ringen opdoen. Want in den zomer van 1674 nam hij deel
aan den tocht van de Ruyter naar de Fransche bezittingen in
West-Indië. Broekhuizen deed de reis op de transportfluit der
Admiraliteit te Amsterdam, de Jupiter 1), die 12 stukken voerde,
met 31 matrozen was bemand, 155 militairen transporteerde
en gekommandeerd werd door Willem van Ewijk 2). Het was
voor onzen dichter een zeer onaangename tocht, daar hij bijzonder
gaarne te huis was gebleven 3) en niets met de zee
ophad t). Den 19den :Mei kwam de vloot in zee, maar door
verschillende oorzaken bleef zij tot den 9den Juni in het Kanaal.
Den 25sten bereikte men de reede van Santa Cruz op Teneriffe,
den 19den Juli Martinique, en den volgenden dag beproefde
de kolonel Uittenhove met 1000 man eene landing, die mislukte
en waarbij de meeste hoofdofficieren werden gewond, terwijl
er vele soldaten sneuvelden. De Ruyter zette toen koers naar
Dominica, maar ook daar waren de maatregelen tegen een
aanval van onze troepen zoo goed genomen, dat het beter
toescheen, om van de zaak of te zien. Zoo lichtte de vloot dan
den 26sten Juli voor goed het anker en viel de Ruyter den
30sten September weder te Goeree binnen, nadat bij eenige
schepen had achtergelaten, om bij de West-Indische eilanden
te kruisen ó). Broekhuizen keerde eerst later naar het vaderland
terug. Gedurende den zeetocht schreef hij eene menigte Latijnsche
verzen 6), waarin hij zijn lot beklaagde en zijne gesneuvelde
makkers bezong; ook vertaalde hij een paar psalmen. Enkele
dezer gedichten zond hij uit de West aan Angelkot over.
1) Vgl. Poem., pag. 454, 461.
2) Vgl. G. Brandt, Het leven en 6edruf van den Heere Micltiel de Ruiter . ....
Te Amaterdam.. .. J 701, blz. 896.
3) Vgl. Poem., pag. 458, J99. 4) Vgl. bijv. t. a. p., pag. 454.
5) Vgl. over den zeetocht Brandt, t. 8. P , blz 889-907. Onder de vijf schepen,
die achterbleven (t. B. P , blz. 905) behoorde niet de .r upiter; toch was Broekhuizen
nog den 9den Oct. bij het eiland Guadeloupe, waar hij het vers Ad Jovem (Poem.,
pag. 460) dichtte.
6) Vgl. Poem., pag. 70, 199, 297, 298, 452, 454, 458, 460. Zie de data dezer
gedichten in de Bijlage.
Joan van Broekhuizen 49
Na zyn terugkeer vert.oefde hij een poos te Amsterdam 1),
om in den zomer van 1675 naar Mechelen te worden gezonden 11),
waar hij tot het najaar in garnizoen lag. In Januari 1676
vinden wij hem te Haarlem 3), in Maart met Frallcius bij
Heinsius te Vianen 4), en in April weder in hetzelfde stadje na
een bezoek te Utrecht 5). Hij was toen met verlof, en dat hij
Utrecht bezocht, was waarschijnlijk niet alleen, om Graevius
te zien. Wel is deze beroemde hoogleeraar , dien Broekhuizen
waarschijnlijk door bemiddeling van Heinsius heeft leeren
kennen, een vriend van onzen dichter geworden, maar de
oude bisschopsstad bezat nog een anderen trekpleister 6). Broekhuizen,
die jong was en Propertius navolgde, heeft natuurlijk
tal van meisjes bezongen. Het is een onbegonnen werk, om een
onderzoek in te stellen naar de vrouwen en meisjes, die het
1) Hij schreef daar de gedichten op Rabenhaupt (Pocm. , pag. 461), die na de
inneming van Grave (26 Oct.) te Amsterdam kwam, op Hudde (t. a. p., pag. 301)
- dit vers is onderteekend : .Jm8teZodami. 1675 - en op de brieven der martelaren,
door Bidloo uitgegeven (t. a. p., blz. 239).
2) Te Mechelen schreef Broekhuizen de verzen: .Jd .Toanncm S~um (Poem., pag.
464), gedateerd 18 J uH, .Jd Petrum Francium (t. a. p., blz. 476). De eodem (t. a.
p., blz. 477), en Ad 80daleS cum ingcn8 raucedo omnem urlicm inva8Ïssef (t. a. p., blz.
478), gedateerd 31 Oct.
3) Het gedicht: In columoas Petri Francii a fele devorata, (Pocm. , pag. 222)
draagt de onderteekening: .Harlemi VI Kal. Febr. 1676."
4) Den Uden Maart schrijft Heiusius aan Graevius (vgl. Burmanni 8!11Zoge Epi,
tolarum a viris illu8tribU8 scriptarum, IV, pag. 411): • Diem alterumque exemit
mihi jucundissimis sermonibus Doster Franciua, adducto secum comite Brouckltuaio,
poëta non humillimi spiritus, si hominem forte nosti."
5) Op 8 (18) April schrijft GraeviDs aan Heinsius (t. a. p., blz. 419): .Hesternum
diem combussi cum Francio, et Broeckltusio, qui nos invisebant. Hodie remigravit
Amsterodamum, nuptiis nescio cujus necessarii, quasi vi retractus. Broeckltulliu8 Treviros
seqnetur, Weedio stipendia facturus. Bed forte cras is te videbit. Nisi caerimoniis
mihi fUDgendum esset. comitem me itineris hujus haberet."
Vgl. ook den brief, dien Heinsius den 24sten April aan Franoius richtte (Petri
Francii P08tltuma, blz. 341).
Toen Broekhuizen in April 1676 te Vianen was, schreef hij daar het gedicht:
.Jan de .Tuffers N. N. tV gl. Gedichten, blz. SS). In de eerste uitgave der Gedicltten
(1677) is dit vers onderteekend : .In 't Bosch van Vianen, 12 (22) April 1676."
6) V gl. Poem., pag. 74. lOS.
50 J. A. Wo rp
voorwerp van zijne genegenheid zijn geweest, en uit te visschen,
wie er met de namen N eaera , J ulia, Delia, enz. in zijne
Poemata zijn bedoeld, omdat dezelfde persoon licht door twee
gefingeerde namen kan worden aangeduid. Zelfs geeft het HS.
der verzen dikwijls een anderen naam te lezen dan de gedrukte
Poemata. Maar wij mogen met recht veronderstellen,
dat enkele der minneliederen voor Neaera gericht werden aan
Oharlotte Lochon. Broekhuizen zal haar te Amsterdam ten huize
van zijn vriend Joan Pluimer hebben leeren kennen. Want
deze dichter en schouwburgdirecteur was gehuwd met Maria
Hagenaer 1), en Oharlotte Lochon was in 1664 in het huwelijk
getreden met Johannes Hagenaer van Amsterdam 2). Zij schijnt
niet lang gehuwd te zijn geweest, want in 1676 woonde zij als
weduwe in hare geboortestad Utrecht, waar ook een broeder
van haar, die chirurg was, verblijf hield 3). Oharlotte was dichteres
en beautwoordde de liederen, welke Broekhuizen haar toezong
~). Doch de arme vaandrig kon er niet aan denken, om
de schoone weduwe te trouwen, en Charlotte trad den 13den
Maart 1678 voor de tweede maal in den echt met Gerard Grimon
5). Zij heeft ook dezen echtgenoot overleefd en is in Juni
1) In De Mengelpoëz!I van Katlzarina LescailJe. Te Amsteldam . .... I. blz. 174.
vindt men het vers: Gehoortezang voor den Heere Joan Pluimer, en Mejuflrouwe
Maria Hagenaer. Beide verjaard den XIYden van Herfstmaand, ]674.
2) In het register van gehuwden op het Utrechtsch Archief leest men: .2 Februari
1664. Jobannes Haegenaer j. m. van Amsterdam woon aldaer, Charlotte Lochon
j. dr. van Utrecht woon alhier". - Volgens eene kantteekening is het jonge paar
den 2Jen Febr. in het Antoniegasthuis getrouwd.
Deze en de volgende mededeelingen uit de registers van het Utrechtsche Archief
dank ik aan de welwillendheid van Mr. S. Muller.
3 J Vgl. Epist. Sel., pag. 18, 26.
4) In Broekhuizen's Gedichter. (1712) is op blz. 16 het bekende gedirht van haar:
't Klagende Zwaantje, afgedrukt, en Hoogstraten verhaalt (vgJ. Het leven, blz. 47),
dat hij uit de nalatenschap van onzen dichter .nogh veele vaerzen en brieven in
handen (heeft), die hare achtinge tot hem getuigen, en blyken over zich hebben van
veel liefde tot de kunst."
5) In het register van de 2de J ezuiten Statie in de Heerenstraat te Utrecht werd
011 13 Maart 1678 ingeschreven: ....• et Carola Lochon vidua Haghenaer."
De naam va,n den echtgenoot wordt niet genoemd, doch blijkt uit de volgende noot.
Joan van Broekhuizen 51
1689 te Utrecht gestorven, onmondige kinderen nalatende 1).
Broekhuizen begon in het voorjaar van 1676 weder met
nieuwe zwerftochten. In het laatst van April of het begin van
Mei trok hij, onder bevel van den luitenant-kolonel Van Weede,
naar Trier 2). De stad was twee jaren lang in het bezit der
Franschen geweest, maar den 6den September 1675 door de
keizerlijken heroverd. Tot het einde van het jaar bleef Broekhuizen
in bezetting te 'l'rier, dat door de Franschen jammerlijk
was uitgeplunderd en verwoest 3). In Juli 1676 werd onze vaandrig
tot luitenant bevorderd 4). Misschien kreeg hij door deze
promotie meer vrijen tijd, misschien ook spoorde de nieuwe
omgeving hem aan, om dikwijls de hand aan de lier te slaan;
hij heeft althans te Trier verscheidene verzen geschreven. Zoo
bezong hij o. a. den wijnoogst 5) en de schoonheden van de landstreek
8). Ook Nederlandsche gedichten vloeiden hier uit zijne
pen, nl. Aan de Moezel, Zang, en het bekende Zwaantje 7). En
toen hij in December Trier had verlaten, om eerst naar Karthausen
8), daarna naar Bothberg 9), eindelijk in Maart 1677
naar U erdingen 10) te gaan, bleef hij de lier tokkelen 11), zoo-
Broekhuizen's teleurstelling blijkt duidelijk genoeg uit de gedichten Amor elusus
(Poem. , pag. 86) en Ad noctem (t. a. p., pag. 102).
1) In het register van overledenen te Utrecht leest men op het jaar 1689: .29
Juni. Charlotte Lochon weduwe van Gerard Grimon laet nae onmondige kinderen op
't oude kerckhoil' begr(aven) 8 dr(agers)."
2) Vgl. Burmanni Syllofle, IV, pag. 419.
3) Zie den brief van 4 Juni door Broekhuizen aan Graevius geschreven (Epist.
Bel., p~g. 13).
4) V gl. Epiat. Bel., pag. 16.
5) In vindemiam anni MDCLXXVI (Poem. , pag. 484).
6) Ad fontem amoeniaaimum, lJui eat e reflione Trevirorum luzta Mosellae ripam
(t. a. p., pag. 80), en .Ad Bilvaa 7'revericaa (t a. p., pag. 91).
Andere gedichten te Trier geschreven zijn Ad Petrum Francium (t. a. p., pag. 35).
en Ad Tlteodorum Doppium (t. a. p., pag. 123).
7) Vgl. Gedicltten, blz. 23, 31, 1. 8) Vgl. Epiat. Sel .• pag. 18.
9) Zie Gedicltten, blz. 22. Het vers: Brief aan mijn vrienden t'Amaterdam, werd
18 Jan. 1677 geschreven.
10) Vgl. Epiat. Bel., pag. 22.
11) Den 5den Jan. schreef hij een Klinkdicltt (Ged .• blz. 28), 18 Jan. den Brief.
52 J. A. Worp
dat zijn verblijf in Duitschland het vruchtbaarste tijdva.k was
voor zijne Nederlandsche gedichten. In April is onze dichter te
's Rertogenbosch 1), in Mei te Heusden 2), in November te Bergen
in Henegouwen 3), waar hij langen tijd in garnizoen heeft
gelegen.
Geen wonder, dat deze zwerftochten hem vermoeiden en verveelden.
De man van studie, de dichter kon zich niet voegen in
het wilde soldatenleven, onder makkers, die zoo geheel andere
idealen hadden dan hij. Wel had hij in het regiment van Van
Weede een paar mannen gevonden, die zijne levensopvatting
delllden, nl. de vaandrigs Hendrik de Haes 4) en David van
Bergen 5), van welke de laatste zich ook als een verdienstelijk
Latijnsch dichter heeft doen kennen 8), maar de omgang met
deze vrienden kon hem niet schadeloos stellen voor alles, wat
hij miste, en uit zijne brieven blijkt telkens, dat hij het leven,
dat hii leidde, moede was en zeer verlangde naar een anderen
werkkring. Zijne-vrienden, Heinsius, Graevius en Francius, wendden
dikwijls moeite daartoe aan, want zij hadden medelijden
met den talentvollen dichter, die een beter lot had verdiend 7).
Eene poging, om Broekhuizen in 1677 de plaats van den praeceptor
Slatius aan de Latijnsche school te Amsterdam te doen
22 Jan. Gedachten (t. a. p., blz. 26), 28 Jan. Aan den He8Tc Joan Pluimer (t. a.
p., blz. 85). De datum der beide laatstgenoemde verzen blijkt uit de late uitgave der
Gedichten (1677).
1) Vgl. Epist. Bel., pag. 22. 2) T. a. p., blz. 23. 3) T. 8. p., blz. 24.
4) Vgl. Epist. 8el., pag. 43, 48, 63, 67, 86.
6) 'l'. B. p., blz. 14, 17,46, 52, 56, 65, 75-77,85, 86, en Poem., pag. 168,
162, 211, 307.
6) Vgl. P. Hofman Peerlkamp, De vita doctrina et :racultate Nederlandorum qui
carmina Latina composuerunt. Editio altera emendata et aucta. Harlemi apud Vi,,cfJtJtium
.Lnoaje8. 1838, pag. 425.
Gedichten van hem zijn opgenomen in Brouk/tusii Poemata, pag. 307, en in Santenii
Deliciae poëlicae. Fascicu/i VIII. Lvgdvni Batavorum. Apud AlJrahamvm et
Ja1~vm Houkoop. 1796, pag. 102, 837. Hoogstraten had verscheidene verzen van
hem in zijn bezit (vgl. Het leven, blz. 14).
Van Bergen is in 1691 gestorven (vgl. Epi,t. Bel., pag. 86, 86).
7) Zip Epi,t. 881., pag. 16, 18, 24, Sulloge, IV, pag. 603, 604, 557, 596, en
Francii Posthuma, pag. 168, 162, 211, 307.
Joan van Broekhuizen 53
innemen I mislukte 1). Ook is er een oogenblik sprake van geweest
I om I wanneer de Amsterdamsche Schouwburg werd herop
end , Broekhuizen onder de regenten op te nemen S). Doch de
luitenant kon zijne betrekking niet laten varen voor eene andere
I die weinig of geene voordeel en opleverde. En zoo bleef hij
steeds bij het beroep, dat hii bij gebrek aan beter had gekozen,
en was dikwijls buiten 's lands 3) en ver van zijne vrienden.
Vooral het laatste trok hij zich zeer aan, en hij beklaagde
zich telkens in zijne brieven aan Graevius, dat Francius en
Pluimer zoo weinig van zich lieten hooren 4).
In 1677 zagen eenige Nederlandsche gedichten van Broekhuizen
het licht. Zij werden te gelijk met verzen van Pluimer
uitgegeven 5) en door dezen aan Dirk Buysero, den beschermer
van Antonides', opgedragen 6). In die opdracht lezen wij o.
a.: »Ik heb my ook verstout neffens de myne in 't licht te geeven
eenige vaerzen van den Beer J. v. Broekhuizen, die hy zo
hier, als elders I daar hem het oorlogslot plantte meest op myn
verzoek heeft gemaakt. 'T zal hem aangenaam weezen om den
opziender die ik my vermeet daar over te stellen. Zyne Latynsche
schriften, na de getuigenis van uWeled t. en andere geleerden
I moogen neffens die van de eerste onzer eeuw geplaatst
werden. Bier toont hy ook niet vervreemt te zyn van zyn
moederlyke taaIe". Volgens deze getuigenis zou Broekhuizen op
1) Vgl. Epist. 8111., pag. 19, 21. 2) T. a. p., blz. 19-21.
3) Het is hier de plaats, om eene anecdote tegen te spreken door Peerlkamp (t.
a. p .• blz. 446) opgedischt. Deze verhaalt nl., dat toen l<'rancius den 19den Maart
1677 in het koor der Nieuwe Kerk zijn lijkdicht op de Ruyter voordroeg. Broekhuizen
voor de deur der kerk de wacht had en niemand doorliet, die hem niet op
eene vraag in het Latijn gedaan kon antwoord~n. Onze dichter was toen echter niet
te Amsterdam, want hij vraagt den 17den April aan Graevius, hoe men de voordracht
van Francius had gevonden (vgl. Epist. &1., pag. 22).
4) Zie o. B. Epi,t. &1., pag. 30, 31.
5) Gedicllten l1all J. 11. Broekhuizen, ElI J. Pluimer. (vignet) T'Amsterdam, By
Hieronymus Sweert8, in de Beurl&traat, 1677.
Het werkje bevat de verzen van Broekhuizen, die in de latere uitgave (1712) op
blz. 1-35 worden gevonden.
6) Buysero is ook door Broekhuizen bezongen (vgl. Poem .• pag. 52).
54 J.A.Worp
verzoek van zijn vriend, die geene c1assieke opleiding bad genoh'n,
Nederlandsche verzen hebben geschreven.
Onze dichter bleef geruim en tijd in garnizoen te Bergen, dat
in den zomer van 1978 door den hertog de Luxembourg werd
belegerd. »Intusschen", schrijft hij den 20sten Juni aan Graevius
1), »heeft het Fransche leger zijne tenten opgeslagen op
een half uur afstand van de stad; toch wordt ons nu meer rust
gegund dan twee weken geleden, toen wij dagelijks in lichte
schermutselingen handgemeen werden". Aan het beleg werd een
einde gemaakt door den vrede van Nymegen en den slag bij
St. Denis. Ook te Mans heeft Broekhuizen verscheidene zangen
gedicht, o. a. op Heinsius 2), die de elegie van zijn beschermeling
zeer bewonderde 3), en op Ferdinand van Fürstenberg 4),
den bekenden bisschop van Paderborn en Munster, die een vriend
was van Heinsius en zelf ook als Latijnsch dichter is opgetreden.
Ook de vrede te Nymegen gaf hem een lied in de pen 5).
In het voorjaar van 1679 vinden wij Broekhuizen in garnizoen
te Maastricht; hij was somberder dan ooit 6). Francius was
toen te Vianen bij Heinsius. »Mocht ik er ook zijn", roept
Broekhuizen uit in een brief, dien hij den llden April aan
Graevius richtte 7). »Dan zou ik ten minste gelegenheid hebben,
om met u te lachen om de dwaze menigte, om met u te
spr~ken over onze gemeenschappelijke studiën, om dagelijks te
profiteeren van uwe geleerde gesprekken. Nu zie ik geen ander
lot voor mij dan om oud te worden te midden eener nietswaardige
bende, en het baat mij niets, om eerlijk en moedig te
1) Vgl. Epiat. Scl., pag. 31.
2) Ad Nicolaum Heinaium (Poem. , blz. 40).
3) Vgl. Epist. Sel., pag. 24. 4) Vgl. Poem., pag. 1.
5) Hymnus in Pacem (Poem. , pag. 147).
Andere verzen, door Broekhuizen te Bergen gedicht, zijn: HyeUa. Ad Jaco6um
Servatium (Poem., pag. 207) van Maart 1678 (vgl. Epiat. Sel., pag. 26), en Ad Davidem
Bergium (Poem., pag. 162), dat op 30 Juni werd geschreven.
6) Waarschijnlijk ontstonden in deze periode de beide bovengenoemde gedichtelI
over zijne teleurgestelde liefde.
7) Vgl. Epist. Scl., blz. 33.
Joan van Broekhuizen 55
zijn, daar de gelegenheid mij toch ontbreekt, om mijne krachten
te oefenen, en het geluk mij nooit toelacht. Ik zal moeten
dragen, wat toch niet veranderd kan worden. Ook vroeger viel,
evenals nu, meestal de eer ten deel aan hen, die haar het
minst waardig zijn. Daarom heb ik, te midden van zulk eene
eene groote menigte van ongeluksvogels, ook geen recht, om
over mijn lot te klagen. Maar ééne zaak kwelt mij vooral en
vergiftigt mijne gemoedsrust, nl. dat ik mijn leven niet kan
doorbrengen zonder last te hebben van de dwaze menigte. Als
mij dat g~luk slechts ten deel viel, zou ik niets meer wenschen.
Help gij mij, Graevius, en wijs mij den weg, hoe ik mij van
den grond kan opheffen."
Aan Heinsius schrijft hij den 28sten Juli 1): »Dat gij zoo welwillend
denkt over mijne gedichten, daarin zie ik meer uwe genegenheid
dan uw scherp oordeel. Mocht God mij slechts een
tijd van eervolle rust schenken, dan twijfel ik niet, of ik zou
eens dingen voor den dag brengen, die, zoo al niet algemeenen
lof, dan toch zeker de goedkeuring van u en andere geleerden
zouden verdienen. Maar thans word ik zoo bezig gehouden door
alledaagsche zorgen, dat ik nauwelijks den tijd heb óm te zien
naar de dingen, die mij vroeger dierbaar waren; daarbij komt
dan nog mijn gebrek aan brutaliteit, want ik schaam mij voor
de menschen, dat ik alle kennis en beschaving mis. En deze
beide dingen houden mij er zoozeer van terug, om te dichten,
dat het mij toeschijnt, alsof ik eigenlijk nooit aan de Muzen
heb geofferd. Ik zal waarschijnlijk gedwongen worden, om mijn
geheele leveu door te brengen, verborgen onder de groote massa,
als niet welwillende en machtige vrienden hun best doen, om
mij van die onbestendige .manier van leven te bevrijden. 'rot
nu toe heb ik zelf al mijne krachten daarvoor ingespannen,
maar ik ben geen stap verdér gekomen; doch, nu de vrede gesloten
is en ik op eervolle wijze de gelederen kan verlaten,
1) T. a. p., blz. 36.
56 J. A. Worp
moeten wij zien, of zij zich mijner nog herinneren, die my
vroeger gouden bergen plachten te beloven."
Broekhuizen's sombere stemming zou er niet op verbeteren.
Want in de eerste dagen van September 1679 had een voorval
plaats, dat zeer noodlottig voor hem had kunnen zijn. Als
secondant bij een duel vocht hij mede, zooals in dien tijd de
gewoonte was. Het duel had een droevigen afloop. Van de zes
combattanten werden er twee gedood en Broekhuizen's principaal
ontving zeer gevaarlijke wonden. Onze dichter doodde
zijn tegenstander, toen deze het gevecht niet wilde staken,
vóórdat één van hen beiden op de plaats was gebleven 1). Daar
er zware straf stond op het duelleeren tusschen officieren 11),
vluchtte Broekhuizen eerst naar Luik en daarna naar Keulen.
Daar schreef hij den ssten September den volgenden wanhopigen
brief aan Heinsius 3): »Het is nu vier dagen geleden,
dat ik geduelleerd heb en mijn tegenstander heb gedood. Zeker
een groot ongeluk, doch ieder soldaat moet bedenken, dat het
hem kan overkomen. Ik zou u de bijzonderheden omstandig
1) Den lOden Sept. schreef Graevius aan Heinsius (vgl. S?/liogB, IV, p. 603):
• Verum alias inveni litteras, quae magnum mihi dolorem attulerunt. Franciua narrat
Broeclcltusium nostrum provocatum ab alio sui ordinis homine manus cum illo
conseruisse, et tristi BC ferali victoria hostem suum confecisse, ut coactus fuerit
slJlum vertere, ae Leodici fuga salutem quaerere. Nune rogat Francius, ut quicquid
opis et praesidii ab amicis nostris proficisci possit, id ad elegantissimi ingenii hominem
servandum conferamus. Coaclus descendit in hunc funeslum campum, ut ajunt.
idque certis documentis se ostensurum contendunt. Constituit, donec haec tempestas
detonuerit, in West]Jhalorum terras se recondere. 'I'u quid censeas rogo, ut ad me
perscribas. "
2) Den 20sten Sept. schreef Graevius aan Heinsius (t. a. p., blz. 616): .Broeclchusii
nostri res audio non optimo loco esse. nec posse servari nisi indulgentia Serenissimi
Principis Arausionensis. Nam quamvis invitus et coactus conseruerit manus, cum
secundas ageret partes, et diu digladationem hanc detrectaret, quoniam tarnen singularia
certamiua sunt severissimis interdictis prohibita, et duo in hac pugna oecubuerunt,
tertius quoque, cui noster officium praestitit, gravibus vulueribus confectus
vix mortem effugere possit, et ipse Broec1cltusiu8 saueius aegre vitam expedierit, judicum
calculo, nisi gratia Principis intercesserit, damnabitur capitis. Tu cogita,
quaeso, qua ratione ingenii elegantissimi homo possit servari."
3) Vgl. Epiat. Sel., pag. 37.
Joan van Broekhuizen 57
verhalen, als ik niet vreesde u lastig te vallen met het onaangename
verhaal van mijn ongeluk. Thans ben ik een balling en
heb mijn ambt verloren. Wat zal er van mij worden, Heinsius,
mijn vader? Mijne hoop is alleen gevestigd op uwe goedheid,
want reeds meermalen heb ik ondervonden, hoezeer gij mij
genegen zijt. Er blijft mij niets anders over dan mij onder bescherming
te stellen van den vorst van Munster 1). En daar ik
weet, welke nauwe vriendschapsbanden steeds tusschen u en
hem hebben bestaan, bid en smeek ik u vooral hierom, dat
gij een ongelukkigen, die niets heeft om van te leven en niet
weet, waarheen hij zich zal wenden, in zijne goedertierenheid
aanbeveelt. Laat de vorst mijne werkkra.cht gebruiken, zooals
hij wil; hij zal in mij een dankbaren en ijverigen dienaar vinden.
Als gij mij dezen dienst wilt bewijzen, twijfel ik niet, of
de vorst zal mij goed ontvangen, en intusschen gebeurt er
althans iets. Ik bid en smeek u, mijn vader, heb medelijden
met een man, die onverdiend lijdt. Help mij in mijn ongeluk,
dat ik zonder uwe hulp nooit te boven zal kunnen komen.
Wat ik heb misdaan, heb ik - als militair gesproken - op
eervolle wijze misdreven; ik heb het bovendien gedaan na eene
uittarting en heb een man gedood, die geen einde aan den
strijd wilde maken, voordat één van ons beiden was gevallen.
Daarvan bestaan de bewijzen. Doe wat gij kunt, mijn vader,
en blijf uwen Broekhuizen liefhebben en beschermen."
Graevius verzocht Heinsius dringend zijn invloed aan te wenden,
om den jongen man te redden en hem in zijne positie te herstellen
2). Heinsius heeft dan ook daartoe zijn best gedaan 3)
1) Namelijk Fürstenberg.
2) Zie de beide zoo even aangehaalde plaatsen uit de Sylloge. Den Men Oct. schreef
Graevius nog weer (t. a, p" pag, 619): .Bl'o~ck1tU8ii miseri rogo memineris,"
3) Den 26sten }'ebl', 1680 schreef Franoius aan Heinsiu8 (onuitgegeven brief op
de Utrechtsche Bibliotheek): .De Broukhusii nostri negotio decisum esse audio, ipsumque
jam Traiecti ad Mosam esse, cuju8 ego tibi nomine inter alios gratias,
quas par est, habeo, ipso easdem plenius atque uberius habituro."
58 J.A.Worp
en, waarschijnlijk door zijne voorspraak bij den stadhouder 1),
Broekhuizen voor zware straf of ballingschap behoed. In zijne
pogingen werd hij krachtig ondersteund door van Weede, den
kolonel van Broekbuizen's regiment 2), die den jongen man gaarne
mocht lijden. Zoo werd dan door den invloed van machtige
vrienden de zaak gesust en keerde onze dichter in Februari 1680
naar zijn garnizoen te Maastricht terug 3).
In Februari en Maart 1683 vinden wij Broekhuisen in garnizoen
te Geertruidenberg 4), ter neer gedrukt door den dood
van zijn beschermer Heinsius, die in October 1681 was gestorven
en door onzen dichter werd bezongen 5).
Doch er zouden spoedig betere dagen aanbreken. In Mei 1682
kwam Broekhuizen te Utrecht in garnizoen. Er was thans
een einde gekomen aan het onrustige leven, dat hij tien jaren
lang had geleid, aan het deelnemen aan belangrijke krijgsbedrijven
te land en ter zee, aan het heen en weer trekken van
de eene garnizoensplaats naar de andere. Thans kreeg de jonge
geleerde veel meer tijd, om zich aan zijne lievelingsstudiën te
wijden. Toch kon hij met zelfvoldoening op die moeitevolle
jaren terugzien, want zij waren niet nutteloos voor hem voorbijgegaan.
Niet alleen was zijn blik door alles, wat hij gezien
en ondervonden had, zeer verruimd, maar hij was gestaald in
den strijd des levens. Het wilde soldatenleven had hem niet
meegesleept; zij n lust tot studie was er door aangewakkerd.
Overal, waar hij was, had de jonge officier getracht op de eene
I) Wat Heinsius heeft gedaan, is niet bekend. De brieven van Heinsius en Graevins,
in de 8y1loge uitgegeven, melden evenmin iets verder over de zaak als de onuitgegeven
brieven van Heinsius aan Graevius, die zich op de Leidsche Bibliotheek
bevinden. En noch in het archief te Maastricht, noch in het Rijksarchief was iets
over het duel te vinden.
2) Zie den brief, dien Broekhuizen den 29sten Maart 1680 aan Graevius richtte,
in de Epist. Set., pag. 40. Met Van Weede is daar zeer waarschijnlijk de kolonel
bedoeld.
3) V gl. de zooeven aangehaalde plaats uit den brief van }<'rancius.
4) Vgl. Epist. Se1., pag. 42, 43.
5) In lUl/ere Nicolai Hei.,sii Literatorum ac Podarum principis (Poem., pag. 47).
Joan van Broekhuizen 59
of andere wijze iets voor de wetenschap te doen. Te Trier zoekt
hij, op verzoek van Heinsius, naar eene oude uitgave van
Vergilius 1) en, als hij het opzicht heeft over het aanleggen
van versterkingen, naar Romeinsche munten 2). Reeds in 1677
heeft hij aanteekeningen liggen uit een codex van Propertius 3) ,
welken dichter hij 25 jaren later zou uitgeven. Hij houdt de
studie der Latijnsche dichter!:! aan en studeert Italiaansch 4).
Bovendien schrijft hij een groot aantal gedichten, die door hun
keurigen vorm mannen als Heinsius en Graevius versteld doen
staan.
Broekhuizen vond in Utrecht vele oude vrienden terug;
hij hernieuwde den omgang met Graevius, met Hartscamp 5),
die secretaris was van de stad, met den bekenden dokter
Hendrik van Solingen 6), met Servaes 7) en Sypesteyn 8). En
hij verdiepte zich in de studie der oudheid. Als eerste vrucht
dier studie gaf hij, op aansporing van Graevius 9), in 1684
eene Latijnsche vertaling uit van het Di8cour8 académique 8"r
la comparaison entre Virgile et Homère I dat de bekende dichter
en geleerde, René Rapin, in 1668 in het licht had gegeven.
Van Broekhnizen's bescheidenheid, om zijn naam niet op het,
titelblad van het werkje 10) te plaatsen, werd misbruik gemaakt.
Want Henninius, een Duitscher, die een tijd lang in Tiel dokter
is geweest en later een professoraat te Duisburg heeft bekleed,
1) Vgl. Epi8t. Sel., pag. 15, 16, 18.
2) T.a.p., pag. 14,17.
3) T. a. p., pag. 2I.
4) T. a. p., pag. 43.
5) Zie over hem en Broekhuizen's ged!cht t. a. p., pag. 60.
6) T. a. p., pag. 18.
7) Vgl. over dezen en Broekhuizen's verzen t. a. p., pag. 26, 29, 163.
8) T. a. p., pag. 17.
9) V gl. Petri Francii JiJpi8tola tertia.dd C. 11 alerium Accinctum, veTO nomine
JacofJum Perizonium, Profe88orem Leidenlem: Qua ad EjU8 Epi8tolam Te8Jlondetur .
.dm8telodami 1'o/pi8 Theodori Boutemanni. MDCXCVI, pag. 33.
10) De titel is: OfJ8ervationes in Poëmata Bomeri et Virgilii. E Gallico Latine
Tedditae. Traliecti ad Rkenum, .dpud FrancÏ8cvm Halma, .dcadem. Typogr. Ordi.
narium. 1684.
60 J. A. Worp
beloonde Broekhuizen's welwillendheid, om een zijner boekjes
van een lofdicht te voorzien 1) I door zich het auteurschap der
Obse'l'vationes toe te kennen 2).
Bovendien verzamelde Broekhuizen zijne Latijnsche gedichten
in een bundel 3), die in 1684 in het licht werd gezonden. Hij
droeg het boekje op aan zijn vriend, Joan Huidekoper van
Maerseveen 4), sedert 1675 secretaris van Amsterdam; het grootste
gedeelte der verzen, welke hij gedurende zijne veldtochten had
gedicht I werd er in opgenomen 5).
Tot de nieuwe vrienden, die Broekhuizen zich te Utrecht
verwierf, behoorde in de eerste plaats Petrus Burman, een zeer
jong I maar iiverig student, die den geleerden officier erg bewonderde
6) en eene genegenheid voor hem koesterde, welke
tot Broekhuizen's dood onverzwakt is gebleven. Burman stamde
af van een geleerd geslacht en heeft er naar gestreefd den roem
van zijn vader, Franciscus Burman, en van zijn grootvader,
Abraham Heidan us, die zich te U trech t en te Leiden als professoren
in de theologie naam hebben verworven, te evenaren.
In 1688 promoveerde hij op jeugdigen leeftijd in de rechten,
bracht toen eenigen tijd buiten 's lands door en werd in 1696
professor in de welsprekendheid en de geschiedenis, later ook
in het Grieksch aan de Utrechtsche Hoogeschool. Het groote
1) v gl. Poem., pag. 253, en Epist. Sel., p. 44.
2) Zie de zoo even aangehaalde Pctri Franeii Epistola , t. a. p., en Epist. Sel., pag. 66.
3) Jani Broukhusii Carmina. Trajecti ad Rkenum, Apud Franeiscum Halma,
Acad. Typogr. Ordinarium, 1684. De opdracht is van J Mei.
4) Van die vriendschap leggen ook de volgende gedichten getuigenis af: Ad Jokannem
Huidekooper Marscvenium, UrlJi AlfIstelodamerui a Secretis, sponsum (Poem.,
pag. 8), van 13 Juli 1686, Ad villam Marscveniam (t.a.p., pag. 21), van 14 Aug.
1689, Ad .Toamtem Marscvenium, Cum tertjam ez ordifle ftliolom 8uscepisset (t. a. p.,
pag. 261), van 7 Mei 1690, Ad eundem, Cum ei Propertii codicem remitteret (t. a.
p.), van 23 Aug. 1690. Genetkliacon ftlio primum genito .Toannis Huidekooper
Marscvenii. . . .. (t. a. p., pag. 106), van 7 Jan. 1692, en In funere Joannis Buidekooper
Marscvenii (t. a. p., pag. 14), van 3 Juni 1703.
5) In de voorrede lezen wij: • bonam horum (carminum) partem Rut sub pellibue
concepi, aut in ipso tumultuosi maris aequore."
6) V gl. Petri Burmanni Orationes, pag. 177.
Joa·n van Broekhuizen 61
aantal zware kwartijnen, in welke Burman Latijnsche schrijvers
met »Notae variorum" heeft uitgegeven, en de stapels brieven
van beroemde geleerden, die hij heeft gepubliceerd, getuigen
van zijne verbazende werkkracht. Wij zullen dezen bekenden
geleerde, vooral gedurende de laatste twaalf jaren van Broekhuizen's
leven, in een druk liUerarisch verkeer met onzen dichter
vinden. Behalve met Burman maakte Broekhuizen te Utrecht
kennis met Dirk van Velthuysen, Heer van Heemstede I), die
een vriend van Graevius en Burman was 2) en een Maecenas,
die den omgang van geleerden zocht.
Slechts twee jaren duurde Broekhuizen's verblijf te Utrecht.
Den 24sten Mei 1684 besloot de Amsterdamsche vroedschap, om
de stadsbezetting met twee compagnieën te vermeerderen 3) ,
en van 1200 op 1600 man 'te brengen 4). Door den invloed
van Broekhuizen's kolonel, Van Weede, en van den burgemeester
Joan Hudde 5) werd aan onzen dichter het bevel over
één dier compagnieën opgedragen. Zoo keerde hij dan in 1684
voor goed naar zijne geboortestad terug, na een eervol ambt
te hebben veroverd.
Wat onze kapitein in zijne nieuwe betrekking te doen had,
behalve het opzicht houden over de hoofdwacht boven de Waag
op den Dam en het deelnemen aan den krijgsraad, die zitting
hield boven in den Jan Rooden Poorts-Toren, leeren wij uit
1) V ~l. Epiat. Sel., pag. 92, 122.
2) Vgl. Jo. Georgii GraetJii Praefatione8 et Epiatolae CXX. in ulUm Latinae Elo'
luentiae Studio80Tum collectae et editae a Jo . .Á.lberto Fabricio ..... Hamburgi et
Lipaiae, .J.pud Chri,tiallum Liebezeit, .Á.. O. 1718, pag. 486, en vooral Petri Burmanni
Poëmatum libri 'luatuor. Nunc primum in lucem editi. eurante PetTo Burmanllo
Juniore . .J.m8telaedami, .Á.pud Meinardum Uytwerf, MDCCXLVI, pag. 151,
246, 252, 261, 267, 271. 297, 886, 387.
S) Vgl. Wagenaar • .J.materdam, Xl, blz. 152.
4) Volgens de Re801ut. der Vroedsckap. Lr Q. folio 184. Waarschijnlijk werd
Broekhuizen bij deze gelegenheid benoemd. Mijn zoeken op het Amsterdamsch archief
naar den datum zijner benoeming is vruchteloos geweest. Maar wij weten zeker, dat
hij zich in het najaar van 1684 te Amllterdam bevond. (Zie den brief van 20 Nov.
door Graevius aan Francius geschreven in Petri Francii P08tllt~ma, pag. 366).
5) V gl. Het leven, blz. 20.
62 J. A. Worp
Wagenaar 1). De compagnieën »trekken ook, by beurten, van
tyd tot tyd, op, zo om, des ogtends by tyds, op de Beurs ,
hunne Bol dy te ontvangen, als om, op het zogenaamde Slagveld,
by de Utrechtse he Poort, des Zomers, geoefend te worden
in de behandeling der wapenen. Zy bewaaken, wyders, by dage,
de poorten en boomen der Stad, en zetten, nagt en dag, een
Schildw3,gt uit voor de Hoofdwagt boven de oude Waage in 't
gezigt van 't Stadhuis. Wannneer er Lyfstraffen van wege 't
Geregt worden geoefend, worden 't Stadhuis en de trappen der
Waage bezet met Soldaaten. In tyden van oproer I heeft men
zig ook, veeltyds, van hen bediend j doch niet altoos met even
goeden uitslag, hebbende men, nu en dan, gezjen I dat het
graauw meer ontzag getoond heeft voor de gewapende Burgerye,
dan voor 's Lands Soldaaten. " L- Broekhuizen heeft dat twee
keeren tot zijne schade ondervonden.
Het schijnt, dat de nieuwe betrekking en het daaraan verbonden
grootere inkomen hem aan trouwen hebben doen denken.
Hij maakte zijn hof aan Susanna Bormans I de weduwe van
zijn vriend Antonides van der Goes, die den 18den September
1684 was gestorven. Hij vroeg Susanna ten huwelijk en den
16den Mei 1686 werd het paar aangeteekend. Doch plotseling
trok de bruigom zich terug en liet de inteekening royeeren ').
Hij was teleurgesteld en bedrogen, en stortte zijn hart uit in
een paar Nederlandsche gedichten. In Afkeer van Klorinde 3)
roept hij uit:
1) T.a.p., blz. 160.
2) In de trouwboeken van Amsterdam vindt men de volgende akte (zie J. G.
Frederiks in De Nederlanlhclte Spectator, 1887, blz. 427):
.Den 16 Mei 1686, op Bete van Dns. Petrus Bormans tot Ketel ingetekent:
Johan van Broeekhnyzen. j. m. van Amsterdam. eapiteyn onder het gnarnizoen alhier,
woont hier ter stede; en Suzanna Bormans, van Rotterdam, wed. doeter Jan
Antonides woont tot Ketel.
Dit geroyeert op versoeek van de brnydegom.
De brllygom blijft belast om voor het 3e gebodt syn naem te komen tee"kenen."
Pieter Bormans, de broeder van Snzanna, was van 1667-1713 predikant te Kethel.
3) V gl. Gedickten, blz. 43.
Joan van Broekhuizen
»Clorinde die myn hart nu zoo veel maanden langh
Met opperheerschappy had onder uw bedwangh,
Wiens minnelyke mond, wiens kunstigh veinzende oogen
Myn arme ziel bedroogen;
Clorinde, wiens gelaet vol zoete aanlokklykheen
Den loozen angel dekt van uwe ontaarde zeên,
Wiens roozen onder 't lof van lie:ffelyke treeken
Hun scherpe distels steeken.
Ik dank u, schoone beelt, voor d'ongevoeligheit
Die dieper in uw hart dan op uw lippen leit.
Ik dank u nll ik weet dat op de gunst van vrouwen
Geen grontslagh is te bouwen.
Genezen is myn wond, myn geest is eenmaal vry
Van oogenlonkent gif, van lippentovery,
Van geblanket onthaal, dat met vermomde woorden
Myn rust en lust vermoorde.
Nu vliegt uw wufte wil met radeloozen zin,
Gelyk gy zyt gewoon, naar keur van nieuwe min:
Nu denkt uw weifiend hart geboren om te plagen I
Aan wien 't zich op zal dragen.
Maar zoo gerechte wraak haare oogen slaat op my I
Verwacht geen minnaar die getrouwer is dan gy:
Die grondelooze kolk van diepe veinzeryen
Verdient geen oprecht vryen.
Al d'ongerustheit die myn boezem in zich vind
Is maar de schaamte alleen dat ik u heb bemint.
Vergeef my dat ik dorst zoo ver myn harssens krenken
Van ooit aan u te denken."
63
64 J. A. Worp
Niet minder heftig is het vers .Aen .Amaril l ):
«Gy Amaril die zoo veel maanden langh
Vol heerschappy myn hart hadde in bedwangh
Door veynzery, gequeekt met mondt en oogen,
Wat hebt gy vaak myn teed're ziel bedrogen!
Door uw gelaet zoo vol bedrieghlykheên
Bedekt gy 't vuil van uw ontaarde zeên.
'k Blyf dankbaar aen uw boos versteent gemoet,
Dat door veranderingen word gevoed:
Waer door ick leer hoe op de gunst der vrouwen,
Noch op haer min, geen grontslag is te bouwen.
Dies leeft myn ziel nu eenmaal los en vry
Van lonkent gif, van lippetovery.
Al 't hartzeer dat ik in myn boezem vind,
Is noch de schaamt, dat ik u heb bemint;
Dat ik myn eer met u heb durven krenken.
Geveinsde Nimf, 't verdrietme aen u te denken:
Uw valsche mond, zoo vol van logentaal ,
Heeft my verleit door geblanket onthaal.
Ik slyt den slaap zoo zacht, ik droom zoo zoet,
Ik leef by daagh met een gerust gemoet,
Nu myn gedult niet meer hoeft op te wachten,
Geile Amaril, den wind van uw gedachten.
Geen nacht ontrust, geen dagh berooft myn vreugt,
Myn stille ziel leeft dagh en nacht verheugt.
Nu vlieght uw wil met radelozen zin,
Zoo wuft als wilt, naar keur van nieuwe min.
Uw weiflent hart, gebooren om te plagen,
Denkt nu aen wien het zigh weêr op zal dragen:
Maer zoo de wraak rechtvaardigh ziet op my,
Gy keurt 'er geen die trouwer is dan gy."
1) T. a. p. blz. 49. Beide verzen zijn niet alleen nit denzelfden tijd, maar misschien
zelfs twee verschillende redacties voor hetzelfde gedicht.
Joan van Broekhuizen 65
Uit deze verzen blijkt, van welke dingen Broekhuizen Susanna
beschuldigde. En hij moest zwaar boeten voor zijn vertrouwen
op de schoone weduwe van zijn vriend, want zij deed hem een
proces aan wegens het verbreken zijner trouwbelofte. Toen den
3den Juni 1688 het Hof van Holland verklaard had, dat er
een getuigenverhoor moest plaats hebben, beweerde Broekhuizen,
dat hij bemerkt had, dat het leven der bruid niet» eerlyc" was,
en »dat zy haer met andere manspersonen hadde verloopen" 1).
De dichter had zich nog bij tijds bedacht, want het blijkt, dat
er op den levenswandel der weduwe heel wat was aan te merken.
Intusschen had het proces voortgang; het heeft verscheidene
jaren geduurd.
Niet lang nadat Broekhuizen op zulk eene droevige wijze was
teleurgesteld, werd hij in een letterkundigen twist gewikkeld.
Den 16den Maart 1686 was het vijftigjarig bestaan der Utrechtsche
Hoogeschool door Graevius in eene Latijnsche redevoering herdacht
11). Francius had bij die gelegenheid aan Graevius grooten
lóf toegezwaaid in een gedicht 3), waarin de Utrechtsche Academie
zelve eenigszins op den achtergrond was gedrongen Een ander
vatte nu de pen op en schreef tegen het vers van Francius een
Latijnsch gedicht 4), dat weder door Bergius 5) en Broekhuizen 6)
werd beantwoord. Ook daarna werd de strijd nog voortgezet 7).
De man, die dezen aanval tegen Francius had gericht, was
Melchior Leidekker, in 164~ geboren te Middelburg en sedert
1678 professor in de theologie te Utrecht. Hij heeft eene menigte
1) Zie de mededeeJing v~n Dr. J. van Vloten in De Nederlandacne Spectator,
1881, blz. 403. .
2) Oratio in natalem quinquageaimum Academioe Trajectinae.
3) .Toan. Georg. Graevio, Licademiae Vltraiectillae lV8trvm decimvm cekbranti
(vgl. Santenii Dcliciae poiJticae, pag. 386).
4) C088. et Senat'ui Licadem. Vltrai. Cvratoribo8, LV8trvm decimvm Academicvm
celebra1atibu8 (t. a. p., pag. 387).
5) Ad villdicem Yltraiectinae Minervae (t. a. p., pag. 387).
6) Lid Urbem l'rajectum (Poem" pag. 335), van 14 Oct. 1686, en Ad illu8trem
Carminia 8ui Vindicem, poëtam ignotum et ignobilem (t. a. p., pag. 337).
7) Zie Delieiae poëticae, pag. 388-392.
5
66 J. A. Worp
theologische werken geschreven en ook de Latijnsche dichtkunst
beoefend. Eerzuchtig, strijdlustig en ergdenkend van aard viel
hij met zijne hatelijke verzen en onder een pseudoniem telkens
hen aan, die hij meende, dat hem in den weg stonden; zoo
zijn Broekhuizen, Francius en Burman meermalen door hem
tot mikpunt gekozen. Zijne gedichten werden, zooals de gewoonte
was in dien tijd, in afschriften verspreid en schijnen nooit te
zijn verzameld en gedrukt. Doch het. is bekend, dat Leidekker's
geringe kennis der Latijnsche taal en prosodie den lachtlust der
geleerden opwekte. Broekhuizen heeft dezen lafhartigen aanvaller
dikwijls afgestraft, terwijl hij hem nu eens Caius Mattiacus ,
dan weer Vacerra noemde 1).
1) In .Jani Broukhuaii Carminum numquam ante editorum .J.ppendi:c nova, waarover
later zal worden gesproken, staat op blz. 33 in eene Noot, dat met Vacerra
Leidekker wordt bedoeld. Heel wat meer moeite kostte het, om er achter te komen,
wie met Caius Mattiacus is bedoeld; ik heb er wanhopig naar gezocht. Thans geloof
ik, dat met dezen naam eveneens Leidekker wordt aangewezen, en wel op grond van
de volgende overwegingen: .
I. In Hoogstraten's Leve,. ~an Broekhuizen (pag. 4]) lezen wij: .Aerdigh streek
hy ook eenen zyner tegenstrevers, die hem en Francius schendigh, ik beken 't. beledigt
had, door onder den naem van Vacerra, geesselende en roskammende hem op
zulk een wyze, dat men het zonder lachen niet lezen kan. Hy noemde hem de pest
van Parnas, den nazaet van Mevius, den Ezel aen de lier, en vereerde hem met
andere titelen, die op zyn bestaen pasten."
In margine wordt dan door Hoogstraten o. a. blz. 335 aangehaald, waar van
MaUiacus en niet van Vacerra sprake is. En Hoogstraten heeft Broekhuizen zoo
vele jaren gekend en zoo gedeeld in zijne letterkundige twisten, dat hij zich hierin
zeker niet licht zou vergissen. Bovendien was hij in de door hem zei ven bezorgde
uitgave der Poema ta natuurlijk volkomen te huis •
. 11. In het gedicht van Burman, .J.d 6latcronem Mattiacum (Poem., pag. 364)
lezen wij o. a. de regels:
En verder:
.Adde quod ipse tuae peragis praeconia famae,
Et tua laus semper foetet in ore tuo.
Sed tunc praecÏpue, cum turbam, caste sacerdos,
I·'emineam falea credulitate mones."
.Amstela sublimi merito jam vate superàit,
Quod tulerit Cajbm terra Zelanda dolet."
Leidekker was een Zeeuw; als professor in de theologie preekte hij natuurlijk nu
en dan. Hij wordt hier tegenov~r den Amsterdammer Broekhuizen gesteld.
Joan van Broekhuizen 67
Een vroolijker onderwerp dan het schelden van dezen anonymus
was het huwelijk van Broekhuizen's vriend Snabel, dat niet
alleen met een bruiloftsdicht 1), maar ook met tal van aardige
Latijnsche versjes door hem werd opgeluisterd 2). Hij had intusschen
afleiding gezocht in de studie en was weder druk bezig
met Propertius, van welken dichter hij eene uitgave voorbereidde
door het collationneeren van handschriften en het instellen van
allerlei onderzoekingen 3). En hij kwam in dezen tijd in briefwisseling
met twee beroemde geleerden, Pelizonius en Almeloveen.
De eerste, evenals Broekhuizen, een gunsteling van Graevius
en Heinsius, was sedert eenige jaren Hoogleeraar te Franeker
en nam in 1693 een professoraat te Leiden aan. Er ontstond
tusschen hem en den geleerden krijgsman eene vriendschappelijke
Hl. Den 24sten Maart 1695 schrijft Burman uit Leiden aan Broekbuizen (onnitgegeven
brief op de Leidsche Bibliotbeek): • Mibi huc transmissus est jambus , quem .....
tuum esse statim putavi: egregie vapulat ille, ut puto, Mattiacus ...... mihi retulit
BiJloo, se a Cajo illo literas acéepisse, quibus significabat Buspicari se te et Cl.
Francium non bona fide neque sincero animo defunctam reginam laudasse, sed •....
ut fucum aliis faceretis, vel ut mercedem aregis liberalitate reciperetis, itaque
eadem opera hortabatur Bidloo, ut ille apud proceres et quibus Rex aurem praebere
solet, malam hanc de vobis suspicionem foveret ," caet.
Niet alleen is hier in den eersten zin naar alle waarschijnlijkheid sprake van het
versje. In Vacerram semipoëtastrum oaroarum (P08m., pag. 344), dat den 7den Maart
1695 door Broekhuizen was geschreven, maar ook gaf de poging van Mattiacus bij
Bidloo aan onzen dichter den 28sten Maart, dus vier dagen, nadat Burman hem
die mededeeling had gedaan, het vers, In largitionibus Regiis praecipuae fonnae nomisma
poacit Vacerra (t. a. p., pag. 341), in de pen.
IV. In mijn exemplaar der Poemata van Broekhuizen leest men v66r den Appendiz
eenige mededeelingen geschreven door P. Vlaming. Deze heeft de verzen van
den Appendix met een handschrift je vergeleken en schrijft een daarin gevonden
gedicht van Broekhuizen af, getiteld in Gajum Mattiacum Sponaum. Vlaming
teekende op den rand den naam Melchior Leidekker aan.
Op grond van deze plaatsen mogen wij m. i. het er voor houden, dat zoowel met
Mattiacus als met Vacerra Leidekker is bedoeld.
1) Ad Hieron!lmum Gulielmum Snaoelium apon8U11t (P08m., pag. 315). Het vers ia
van 1 April 1687.
2) De LUSU8 in Nuptias Hieron!lmi Snabdlii et SilJgllae Tennuliae vindt men ia
den Appendiz, die zoo even werd genoemd, pag. 51-55.
3) Zie Epist. &1., pag. 49, 1>1, 52, 99.
68 J. A. Worp
verhouding 1), die later, ten gevolge van Perizonius' optreden
tegen Fr~ncius, in, hevigen haat is veranderd. Janssonius ab
Almeloveen had zich te Gouda als dokter neergezet, maar beoefende
de letteren met evenveel vrucht als de geneeskunde.
In beide wetenschappen iA hij later aan de Geldersche Hoogeschool
Hoogleeraar geweest en in beiden heeft hij zich door
zijne werken grooten roem verworven. Sedert 1687 stond hij
met Broekhuizen in eene vrii geregelde briefwisseling 2).
Broekhuizen had ûch thans ook buiten 's lands als Latijnsch
dichter grooten naam verworven. Fransche dichters en geleerden
als Huet, Ménage, de Santeul en Petit prezen de verzen van
hem, die zij onder de oogen kregen, bovenmate 3). En ook in
Duitschland hegon zijn naam bekend te worden. In 1688 bezong
Broekhuizen den dood van den grooten keurvorst 4). Door
bemiddeling van Johan Frederik Oramer, die te Duisburg professor
in de rechten is geweest, zich toen ter tijd in Nederland ophield
en onder den keurvorst Frederik III belangrijke ambten
heeft bekleed, kwam dit vers in handen van Danckelmann, die
spoedig na de troonsbestijging van den jongen vorst eerste minister
van Brandenbnrg was geworden. Zoo werd dan onze dichter
door den keurvorst met 200 thaler beloond 5), en zien wij hem
sedert dien tijd telkens belangrijke gebeurtenissen in het Duitsche
vorstendom bezingen 6). In 1691 kreeg Broekhuizen nog eens
eene gratificatie van het Branden burgsche hof 7). En hij kwam
in aanraking met Danckelmann, die hem brieven Achreef 8) en
in het najaar van 1689 uitnoodigde, om te Kleef te komen,
1) Vgl. Epist. Sel., pag. 49, 74, 79, 110, 113.
2) T. a. p.;pag. 60,83,84,87,92,93,97,119,131,132,135, 137,150. Zie ook Poem.,
pag. 163, 231, 262, 320.
3) Zie Epist. Sel., pllg. 100.
4) Vgl. Poem., pllg. 356.
6) V gl. Epist. Sel., pag. 63. 64.
6) Zie de BrandelJurgica in Poem., pag. 363-392.
7) Vgl. Epist. Sel., pag. 79.
8) T. 11. p., pag. 73, 79, 128.
.Toan van Broekhuizen 69
waar de keurvorst zich toen ophield I). Wel heeft Broekhuizen
aan die uitnoodiging geen gevolg gegeven, maar hij is later
toch aan den vorst voorgesteld, »die hem daerna met. eigen
mondt zyn achting betuigde" ~).
In 1688 sprak Broekhuizen krachtig zijne meening uit in
eene zaak, die hem zeer ter harte ging. Het ergerde hem, die
veel belang stelde in de Fransche literatuur, dat vele Fransche
schrijvers zich minachtend uitlieten over de classieken. En toen
nu Oharles Perrault in zijn uitgebreid werk, Parallèle des anciens
et des modernes (1688) de stelling verkondigde, dat de Fransche
schrijvers van zijn eigen tijd ver boven de claRsieken stonden,
schreef hij een gedicht tegen hem 3). Ook later heeft bij nog
meermalen een dergelijk en strijd gestreden, want zoo iemand,
dan was Broekhuizen volkomen vertrouwd met de literatuur
over dat onderwerp, en niet te vergeefs riep Perizonius in 1693
dAaromtrent ziine voorlichting in 4).
Intusschen werd de studie van Propertius afgewisseld met
die van latere Latijnsche dichters. In 1689 bezorgde hij met
Graevius eene nieuwe uitgave der gedichten van de gebroeders
Amalteo 6), . die in de 16de eeuw hadden geleefd en wier
werken in 1627 te Venetië waren gedrukt. En zeer kort daarna
gaf hij de gedichten van Sannazaro, een Napolitaan, die in de
15de eeuw zich grooten roem had verworven, op nieuw uit 6).
In deze beide werken toonde onze dichter niet alleen, dat hij
1) T. a. p., pag. 73.
2) Zie Het leven, blz. 34.
3) In saeculum Perralti (Poem., pag. ] 66). Het vers is van 12 Febr. 1688.
4) Vgl. Epist. Sel., pag. 110-117.
5) De titel is: Trium Fratrum AmaUlleorum, Hieronymi, Joannis Baptistae, Cornelii.
Carmina. Editio Secunda, plurimis in loeis eastigata. Amstelod. apud Wetstenium.
1689.
In Juli 1688 was men met het drukken begonnen (vg!. Epist. 8el., pag. 57, li8)
en in Febr. 1689 was het werkje verschenen (T. a. p., pag. 61i).
6) De titel is: Actii 8y1leeri 8annazarii Neapolitani, Viri Patrieii, opera Latina
omnia et integra. Accedunt Notae ad Eelogas, Elegias, et Epigrammata. Amstel.
apud Wetstcnium. 1689. Het werk kwam in Febr. uit (vgl. Epist. Bel., pag.·68).
70 J. A. Wo rp
geheel was doorgedrongen in de studie der Romeinsche literatuur,
maar hij gaf tevens blijk van eene buitengewoon groote kennis
van de ltaliaansche geschiedenis en letterkunde. Toch was hij
ook nu weer zoo bescheiden, dat de beide werken zonder zijn
naam op het titelblad in het licht werden gezon.den.
Het proces, dat Susanna hem had aangedaan, was intusschen
in vollen gang en onze dichter had veel last van zijne Dido,
zooals hij haar noemde; zij dreigde zelfs zich aan de voeten
des konings te zullen werpen, om recht te verkrijgen 1). Niet
alleen werd hij door deze onaangenaamheden gekweld, maar
hij was ook dikwijls ziek. En in 1691 verloor hij zijn goeden
vriend Bergius 2), die vroeger zooveel lief en leed met hem had
gedeeld. Bergius had een tijd lang gesukkeld en zijn vriend
trachtte hem telkens moed in te spreken 3). Zijn anderen krijgsmakker,
De Haes I ging het ook niet voor den wind; in 1691
was hij nog steeds vaandrig 4).
In 1692 zou onze kapitein ondervinden, dat zijne betrekking
niet alleen vervelend, maar ook gevaarlijk was. Toen Almeloveen
hem in Juli had uitgenoodigd, om te Gouda deel te nemen
aan een gezelligen maaltijd met andere geleerden, moest hij
bedanken, omdat er te Amsterdam een opstootje was 5). De
werklui van een lakenbereider waren in opstand gekomen en
pleegden balddadigheden; Broekh uizen werd bij die gelegenheid
gewond 6).
Spoedig verloor hij nu ook zijn proces. Den 13den Maart 1693
veroordeelde het Hof van Holland Broekhuizen, om de derde
huwelijksafkondiging te laten plaats hebben, »ende voorts de
impetrante in facie Ecclesiae te trou wen tot syne vrou we, ende
1) V gl. Epist. Sel., pag. 78.
2) T. a. p., pag. 85, 86.
3) T. a. p., pag. 76-78.
4) T. a. p., pag. 86.
5) T. a. p., pag. 98, Poem., pag. 262, en Wagenaar, Amsterdam, VI, blz. ] 82.
6) Hij schreef althans den 21sten Aug. 1692 het vers: J" tumultu quodam gru,vitfJ1'
vulncratus opem Chirurgi implorat (Poem., pag. 272).
Joun van Brol'khuizen 71
met de impetrante te leven ende cohabiteren als een man toestaet
te doen" 1). Hij appelleerde bij den Hoogen Raad 2). Doch voordat
de zaak daar voorkwam, schijnt zij in der minne te zijn
geschikt 3). Dat onze dichter innig dankbaar mocht zijn, dat hij
op die wijze van Susanna afkwam, blijkt wel uit den verderen
levensloop der weduwe. Zij is hertrouwd met Mr. Johan Kraft,
dien zij overleefde. Op nieuw spande zij toen hare strikken
en in 1704 werd er tegen haar een proces gevoerd door de
voogden van Mr. Willem van Nes, een twintigjarigen jongen
man, die een huwelijk van hun pupil met haar wilden beletten,
weder op grond van» 't slecht comportement" dezer vrouw. De
jongeling had nog wel pijlsnel te Leiden afgestudeerd, om des
te eerder dezen schat te kunnen bezitten. Ook dit proces is
door Susanna gewonnen 4). Of het huwelijksgeluk van haren
eersten echtgenoot, Antonides, wel zeer volkomen is geweest,
mag men, met het oog op al deze feiten, zeker met eenig
recht betwijfelen. Broekhuizen is door zijne droevige ervaring
met deze Dido afgeschrikt en is steeds ongehuwd gebleven.
In 1693 is hij eenigen tijd bezig met het vertalen in het
Latijn der NouveauilJ Memoires pour servir à l'histoire du Cartesianisme,
een werkje, dat de beroemde Fransche geleerde H uet
in 1692 onder een pseudoniem in het licht had gegeven 5).
Deze vertaling is echter niet uitgegeven.
Broekhuizen was nu ongeveer tien jaren lang weder bewoner
zijner geboortestad j het wordt dus tijd een enkel woord te
zeggen over den kring, in welken hij daar verkeerde. Van zijne
1) Zie De Nederlandscke Spectator, 1881, blz. 403.
2) Vgl. Epiat. Bel., pag. 106.
3) T. a. p. De Heer J. Tideman te 's Gravenhage is zoo vriendelijk geweest, om de
Sententiën van het Hof op het Rijksarchief na te zien, doch heeft daarin van een
appel va~ Broekhuizen niets gevonden. .
4) Deze mededeeling dank ik aan den Heer Tideman, die deze aardige bijzonder·
heid uit de zoo even genoemde bron putte.
5) Vgl. Epist. Bel., pag. 108, 109, en Dr. S. G. de Vries in De Nederlandacke
Spectator, L889, blz. 284.
72 J. A. Worp
oude vrienden had hij Francius en Maerseveen, Hudde en Six
teruggevonden, en het blijkt uit zijne gedichten, dat hij met
hen allen op denzelfden voet bleef omgarm als vroeger 1). Misschien
is de innig vriendschappelijke verhouding tot Pluimer niet blijven
bestaan; van omgang tusschen hem en onzen kapitein in dezen
tijd vinden wij slechts één enkel bewijs 2). Daarentegen had hij
Katharina Lescailje leeren kennen, die den 21sten Januari 1691
een versje in zijn album schreef 3) en door hem in een aardig
Latijnsch gedicht werd geplaagd 4). Francius had den geleerden
kapitein zeker in aanraking gebracht met de beide medische
professoren, Johannes de Raei 5) en Pieter Bernagie 6). Broekhuizen
telde verder den oudheidkundige Ludolph Smids 7), den
dichter Rotgans B) en den schilder Ludolph Bakhuizen B), die
zijn portret heeft gemaakt, onder zijne vrienden. Ook tot den
bekenden Nicolaas Wits en , die een verre bloedverwant van hem
was, heeft hij, niet lang nadat hij in Amsterdam was komen
wonen, een paar gedichten gericht 10).
Broekhuizen bleef steeds Latiinsche verzen schrijven. Doch
1) Daar de Pocmata in MS. zijn gedateerd, is dit gemakkelijk te bewijzen. De
verzen in dezen tijd tot Francius gericht (vgl. Pocm., pag. 232, 233, 278) werden
op 20 Mei 1687, 2 April 1695 en 18 Maart 1699 geschreven. Bovendien vinden
wij van de vriendschap tnsschen hen tal van bewijzen in Graevius' brieven aan
Francius (vgl. Petri Francii Posthuma passim). De gedichten aan Hudde (Poem.,
pag. 303, 132) zijn van 11 Aug. 1688 en 1 Febr. 1699, die aan Six (t. a. p., pag.
257 en 33) van 2 Febr. 1691 en '31 Juli 1692. De verzen aan Maerseveen zijn boven
reeds besproken.
2) NI. het vers: bt poëmata fIernacuia .laannis Plumeri (Pocm., pag. 184), dat
van 1692 ~ateert.
3) Vgl. De MenfJelpoëzy van Katharine Lescailje. Te ÁmsteZdam, I, 1737, blz. 87.
4) Vgl. Poem., pag. 173. Het vers is van 2 April 1694.
5) T. a. p., pag. 322. Het gedicht is den 2den Juni 1691 geschreven.
6) T. a. p., pag. 125, 292. De verzen zijn van 2 Juli 1693 en 29 Nov. 1699.
7) T. a. p., pag. 245, 281. Zij zijn van 10 Sept. 1694 en 22 Febr. 1697.
8) T. a. p., pag. 247. Het vers werd den 12den Aug. 1697 geschreven. Zie ook
ErIist. Sel., pag. 137.
9) Vgl. Poem., pag. 281, 263. De gedichten zijn van 24 Febr. 1690 en 26 Aug.
1696.
10) T. a. p., pag. 305, 306. Zij zijn van 3 Mei 1687 en 2 Febr. 1688.
Joan van Broekhuizen 73
al werd zijn meesterschap over den vorm, zoo mogelijk, nog
grooter, de onderwerpen, welke hij bezong, waren voor een
deel verschillend van de vroegeren. Nu de jeugd achter den
rug was en onze dichter in zijne liefde ernstig was teleurgesteld,
ontvloeiden niet langer die lyrische ontboezemingen en
weeklachten aan zijne pen, welke vroeger zoo velen hadden
verrukt. Thans geeft hij, evenals de meesten onzer La~ijnsche
dichters, die natuurlijk slechts voor een beperkt publiek schreven,
voornamelijk gelegenheidsdicbten. Talrijker dan vroeger
worden de bruiloftsverzen, de lofdichten, de zangen op de
eene of andere staatkundige gebeurtenis, de gelukwenschen
tot een vorst of een invloedrijk patriciër gericht. Naast deze
verzen staan echter eene menigte hekeldichten door onzen
krijgsman geschreven, zoo bijtend en sarcastisch, dat zii de
pennevruchten der Romeinsche hekeldichters evenaren.
Beiderlei soort van gedichten zijn in de eerstvolgende jaren
aan zijne pen ontvloeid. Had hij in 1694 de oprichting der
Academie te Halle 1), den verjaardag van den Keurvorst van
Brandenburg ~) en zijn beschermer Danckelmann 3) bezongen,
in het begin van 1695 betreurde hij den dood van Koningin
Maria, die den 7den Januari was overleden. Hij zond zijn vers 4)
in het licht onder het pseudoniem Joanlles Vossius, en niemand
begreep, dat een geheel onbekend dichter optrad met zulk
een volkomen meesterschap over den vorm. Graevius was verbaasd
over dit gedicht van een onbekenden en schreef naar
alle kanten om inlichting, »totdat hem des dichters bedrogh,
die dus met den bynaem zyner moeder gesp eelt had, ontdekt
wierd. Het is qualyk te zeggen met wat vermaek Broekhuizen
den lof aen dezen Vossius gegeven, gestadigh aenhoorde,
hebbende I even als men van Apelles vertelt, dus onbekent
1) Vgl. Poem., pag. 369.
2) T. a. p., pag. 372.
3) T. a. p., pag. 374.
4) D. M. Mariae Magnae Britanniae, Franciae, Hïbe1'1liae, Reginal: (Poem.,
pag. 283).
74 J. A. Worp
het gevoelen der menschen eens willen uitlokken" 1). Later schreef
hij een grooter gedicht op den dood der betreurde vorstin 2).
Nu had echter ook Francius Koningin Maria bezongen 3) en
Leidekker meende, dat er voor de beide Amsterdamsche dichters
kans bestond op eene belooning, die hij zelf gaarne zoude
hebben veroverd en die hij vooral aan Broekhuizen misgunde,
welke hem kort te voren had gehekeld 4). Hij richtte dus tot
Bidloo het verzoek, om den koning de verzekering te geven,
dat Francius en Broekhuizen eigenlijk niets meenden van wat
zij schreven en dat het hun slechts om eelle belooning te doen
was 5). Dit kwam aan Broekhuizen ter oore, die nu den theologiae
professor in eene serie van hekeldichten duchtig onder
handen nam 6). De tegenpartij zweeg natuurlijk niet, maar
antwoordde met een vroom gedicht, waarin eene poging werd
gewaagd, om één der verzen van Broekhuizen na te volgen 7).
1) Zie Ifet leven, blz. 36.
2) V gl. Poem., pag. 117.
3) Vgl. Petri Francii Poëmata. Edi/io al/era. Auctior ct emendatior . .Á.ccedunt
Graeca Ejusdcm Carmina. .Á.m8telodami, Apud Henr. Wetstenium. MDCXCVII,
pag. 258.
4) In het vers In Pacerram semipoëtastrum liarflarum (Pom., pag. 344), dat den
7den Maart 1695 is geschreven.
5) Zie den boven aangehaalden brief, dien Burman den 24sten Maart 1695 aan
Broekh uizen schreef.
6) NI. in de gedichten: In largitionwus Regii8 praecipuae formae nomisma poscit
Vacerra (Pom., pag. 341) van 28 Maart, Vacerra lyrÏ8te8 (t. a. p., pag. 345) van
16 April, "Ovoç Ç(JJ'rOÀIJpl~(dv (t. a. p., pag. 346), Devicto. Apolline. FU8i8. Fugatis.
Caesis Sororiflus C. Vacerra H. M. S. F. (t. a. p., pag. 348) P aC/Jrra .Jristarchus
(t. B. p.) - deze drie verzen zijn van 17 April - Ad Vacerram (t. a. p., pag. 349)
en Ad eundem (t. a. p.), beide ook in April geschreven.
7) Den 19den April schrijft .Broekhuizen aan Burman (onuitgegeven brief op de
Leidsche Bibliotheek): • Versatur hic inter man us quorumdam hominum, qui Vacerrae
bene volunt. ode AlcaicB Vacerrae, satis proli:[a et verbosa. In ea secutus est Jupiter
iste cacans mei carminis filum, iisdem fere usus ioventionibus, sed verbis suis, et
mtthodo theologica, atque, ut ipse prae se ferre videtur, Uhristiana. Voluit,opinor,
homo sagax osteodere quo modo poëma, in quo non taoguotur saoctissima religionis
nostrae mysteria, e Parnasso transferri possit in montem Domini, nova quadam
ratione et nobis hactenus inaudita." Caet.
Dit vers was niet gedrukt, doch uit denzelfden brief maak ik op, dat Leidekker
Joan van Broekhuizen 75
Deze strijd diende echter slechts tot afwisseling voor ernstiger
werk. Broekhuizen had nl. de verspreide werken van Antonio deUa
Paglia (Aonius Palearius) verzameld en gaf ze thans op nieuw
uit. Deze ltaliaansche priester had zich door zijne Latijnsche
verzen en redevoeringen grooten roem verworven, had in verschillende
landen een tijd lang geleefd en was, waarschijnlijk
in het jaar 1570, op bevel van Pius V wegens ketterij ter
dood gebracht. Zijne redevoeringen, brieven en gedichten zagen
thans weder door de zorg van onzen kapitein in een lijvig
boekdeel het licht 1). Het werk werd door den uitgever Wetstein
- want ook nu verzweeg Broekhuizen weder zijn naam -
opgedragen aan Diederik Karel Danckelmann I één der zoons
van den minister, die verscheidene belangrijke betrekkingen
bekleedde.
Het jaar 1696 begon, evenals het vorige, met een hevigen
letterkundigen twist, waarin ook Broekhuizen werd gemengd.
De aanleiding was de volgende.
Philologen staan bekend als een »irritabile genus", en weinige
geleerden in Broekhuizen's tijd waren zoo prikkelbaar en strijdlustig
als zijn vriend Jacobus Perizonius. Toen hij Hoogleeraar
te Franeker was, wijdde hij zich niet alleen aan de studie van
zijn vak, maar voerde tevens een verbitterden strijd tegen den
beroemden Ulricus Ruber, zijn ambtgenoot in de rechten. De
twist liep over de beteekenis van het woord praetorium in
Paulus' brief aan de Philip. I, 13, eu gaf het aanzijn aan
verscheidene pamfletten, vol heftige polemiek en grove scheldwoorden.
In latere jaren heeft Perizonius met zijn ambtgenoot
Jacobius Gronovius een hevigen strijd gevoerd over het woord
een ander gedicht, Vindiciae getiteld, in dezen zelfden t~d publiceerde. Ik vermoed,
dat Broekhuizen's gedicht Vindiciae secundum Joannem lJcapauterium datae (Poem.,
pag. 342) daarop betrekking heeft.
1) De titel is: Aonii Palearii Ve1"ulani Opera. Ad illam editioncm guam ip8e Auctor
recenBuerat et au:ecrat c:ecusa, Nunc noviB acce8,ionwu8 locupletata. Sericm
eorum AaTJet pagina quac OrationcB pro:eimc praccedit. - Amstelaedami, Apud Henricum
1Yct8tcnium. MDCXCVI.
De opdracht is van 1 Juli 1695.
76 .1. A. Worp
.i7l"J,'Y%EIJ'~al, dat in het N. Testament gebruikt wordt bij de
vermelding van den dood van Judas. De beide professoren,
leden derzelfde faculteit I hebben over deze quaestie boekdeel en
vol tegen elkander geschreven.
Perizonius had weinig op met Francius. Deze schijnt zich
op zijn redenaarstalent en dichtergave wel wat te hebben laten
voorstaan en heeft eigenlijk geene wetenschappelijke werken
geleverd. Perizonius daarentegen werkte veel, schreef eene
menigte boeken en had zich op wetenschappelijk gebied een
welverdienden naam verworven. Maar vooral waren het kleinigheden,
die den prikkelbaren geleerde zijn Amsterdamschen
ambtgenoot deden haten, het niet toezenden eener redevoering,
het weinig notitie van hem nemen in gezelschap en dergelijke
belangrijke zaken. Nu aanvaardde Perizonius in September 1693
het hoogleeraarsambt aan de Leidsche Hoogeschool. Terwijl
zijne redevoering werd gedrukt, bracht Gronovius hem een
Grieksch lofdicht van Joannes Jens, toen nog student, later
in verschillende plaatsen conrector en rector 1); het gedicht
werd achter Perizonius' rede gedrukt. Maar hij vernam al spoedig,
dat Francius vertelde, dat dit Grieksche gedicht krioelde
van fouten; hij meende, dat de Amsterdamsche professor hem
van ter ziide wilde treffen, en met moeite voorkwam Broekhuizen
toen reedR eene uitbarsting 2). In het laatst van 1695
schijnt Francius een paar hatelijke versjes tegen Perizonius te
hebben geschreven; deze beschuldigde hem althans daarvan
en nu barstte de strijd los. In December 1695 3) verscheen a.
Valerii .Accincti Epistola ad P. Francium Barbarum 4), waarin
aan Francius de· heftigste verwijten werden gedaan. Hij antwoordde
met Petri Francii Epistola prima ad· a. Valerittm
1) Y gl. over hem: Dr. G. D. J. Schotel, De Ulustre School te Dordrecht, blz. 138, vlgg.
2) Ygl. Epiat. Bel., pag. 116, 117.
3) Dit blijkt uit een onuitgegeven brief (Leidsche Bibliotheek) door Burman in
Dec. 1695 aan Broekhuizen geschreven.
4) de Noviasimo Ejus Carmine in Scurram Litterarium.
Ik ken slechts de 2de uitgave zonder plaats en jaar.
Joan van Broekhuizen 77
Accillctum 1); Perizonins hernieuwde den aanval 2) en er werden
door de beide hoogleeraren eene menigte pamfletten geschreven 3),
het eene nog heftiger dan het andere. De kampioenen hebben elkander
beschuldigd van groote onwetendheid, van kwade trouwen
kwakzalverij, en zij hebben hunne beschuldigingen in de grofste
bewoordingen gekleed. Behalve in open brieven viel Francius zijne
tegenpartij aan in eene rij van gedichten, die als Lusus poëticus t)
in het licht werden gezonden. Vooral een zachtaardig man als
Graevius, die beiden onder zijne vrienden telde, moest zulk een
twist hinderen 5). Ook Jensius trad natuurlijk op en schreef Joannis
1) Vero nomine Jacooum PeTizonium, PTofes80rem Leidensem: Qua veTa caUla
ooortae nupeT inter ill08 inimicitïae, et nuda ac 8imple~ facti naTratio co,dinetur.
Amstelodami MDCXCVI.
Het boekje kwam den 28sten Dec. uit; toen zond Broekhuizen het aan Burman
(onuitgegeven brief).
2) Broekhuizen had goed gezien, toen hij in den zoo even genoemden brief aan
Burman schreef: .Opinor ego, neque Aeeinetum ipsum neque poëtam Jensium quieturos,
et hane fore Cadmeam pugnam. Quod si me audisset noster, per viam juris
potius experiundum fuisset. N unc jacta est alea."
De titel van Perizaaius' pamflet luidt: O. Valerii Accincti ad P. Francii Epistolam
primam Responaio, In qua Origo et Historia Inimicitiae et Auius .T urgii veri'IU
enarratur, nullam Francio datam famosa Epigrammata condendi causam demonstratUT,
de Actione Oratorum uóeriu8 agituT, denique nova' Baroariei exempla contra
Conjugationes et S!lnt~atin [,inguae Latinae ex illa Epistola proferu'ttur. Lvgdvni
i.n Batavis, Jpud Fredericum Haringium M_DC.XCVI.
3) Ik geef ~ier de titels der zeldzame boekjes:
Petri Fratwii Epistola secunda .Jd C. Valerium .J.ccinclum, Vero nomine Jacooum
Perizonium, Professorem Leidenaem: Qua ad cavillalione8 Ejua Grammaticaa reapondetur
. .J.mslelodami Typis Theodori Boutemanni. MDCXUVI.
(Broekhuizen zond het boekje den lilden Jan. 1696 aan Burman, volgens een
onuitgegeven brief.)
C. Valerii .Jccincti demonstratio Francianae 6arllariei et inscitiae Per omnes P!Iilologiae
Partes, et ad secundam ejus epistolam responaio. Lvgdvni in .Batavis , apwJ
Fredericum Haringium, M.DC.XCVI.
Petri Francii Epistola tertia .J.d C. Valerium Accinctum, Vero nomine .Tacobum
Perizonium, Professorem Leidensem; Qua ad Ejus Epistolam respondetur . .J.mstelodami
Tgpis Theodori Boutemanni. MDCXCVI.
O. Valerii .Jccincti ad P. Francii Epistolam tertiam Tesponaio. Lvgdvni in Batavis ,
.J.pud Fredericum llaaringium. MDCXCVl.
4) In Valerium .Jccinctum et ejua a88eclas.
ó) Vgl. Petri Francii Postlluma, pag. 418, 419.
78 J. A. Worp
Jensii Justissima ad Publicum Que'l'ela 1); Francius antwoordde 2),
maar richtte zijn stuk weder tegen Perizonius. En voordat
Jensius zijn antwoord 3) aan de pers had toevertrouwd, werden
er nog anderen in den strijd betrokken.
Gronovius had partij gekozEln voor Perizonius. Nu verscheen
er plotseling een lofdicht op de uitgave van Pomponius Mela,
door Gronovius in 1685 in het licht gegeven. Op erg grappige
wijze werden in dat gedicht 4), dat onderteekend was: »Rutgerus
Hermannides , Juris utriusque Doctor", Gronovius en
Jensius in de hoogte gestoken. Dadelijk volgde een tweede
druk 5), maar nu was er een ander vers aan toegevoegd, dat
de onderteekening droeg: »Erasmus Regius Poëta Laureatus",
en tot titel had: In Rutge'l'um He'l'mannidem, Ineptum V. Cl.
Jacobi G'I'onovii Laudato'l'em. Dat vers .was, volgens afspraak,
geschreven door David van Hoogstraten ti), praeceptor aan de
Latijnsche school en een vriend van Broekhuizen; Hermannides
wordt in dat gedicht duchtig doorgehaald en in de noten
aangetoond, dat hij in zijn vers eene menigte fouten heeft
gemaakt tegen de quantiteit.
Gronovius beantwoordde den aanval door een pamflet, dat
heette geschreven te zijn door één zijner leerlingen, Gerard
1) De injurioaa prorS/IS ratione. qua aecum egit Petrua Francivs • ut et carminis
8vi Graeci altte triennium fer1ll~ compositi. acerliissimè ab eodem nuperrim~ e:r:erciti
defensio Dordrechti Ápud Cornelium Wïllegaerts. MDCXCVI.
2) Putri Francii Vindiciae censurae Graecanicae In Nuperum Carmen Graecum.
Ad C. Valerium Áccinctum. Ámstelodami l'ypis Theodori Boutemanni. MDCXCVI.
Dit boekje kwam uit v66r O. Valerii Áccincti Demonstratio; het wordt daar op
blz. 113 genoemd.
3) Joannis Jensii De intoleraliiti Petri Francii Impudentia E:r:postulatio. et ad
Ejusdem JYlisellas Vindicias Responsio. Dordrechti Apud Cornelium Willegaerds, Bililiopolam.
MDCXCVI.
4) In novam. editionem Pomponii Melae ali .Taco6o GTonovio Viro celelierrimo Procuratam.
5) Rulgeri Hermannidae In novam editionem Pomponii Melae aD .Tacolio Gronovio
ViTO celelierrimo procuratam Elegia; et ad eam Erasmi Regii, Poëtae laureati Reaponaio.
Editio altera. MDCXCVII.
6) Dit blijkt uit eene aanteekening in de Carminum Appendi:r: Nova, pag. 38.
Joan van Broekhuizen 79
Haverkamp 1), maar dat inderdaad van hem zelven was 2). Het
schijnt, dat hij in dat stuk op wetenschappelijke wijze wilde
aantoonen, dat Hermannides ongelijk had. En verder scbreef
hij een vers: In novam editionem Sannazarii 3), onderteekend :
»Faventius Helomaesonius, Medicus a Capite", een schandelijk
stuk, vol van de gemeenste beschuldigingen; aan Broekhuizen
wordt niet alleen groote lafhartigheid, maar ook een bijzonder
slecht leven ten laste gelegd. Later trachtte Gronovius dan
ook te ontkennen, dat het gedicht van hem was 4). En nu
schreef Broekhuizen: Rutgeri Hermarl'fl.idis J. U. D. Justissima
ad Publicum Querela 5), één der geestigste pamfletten, die in
de 17de eeuw in ons land bet licht hebben gezien. Wie Broekhuizen's
geest en handigheid willeeren kennen, verzuime niet
het eens door te bladeren.
Het stuk is in allerdwaast Latijn geschreven, vol Fransche
woorden en Nederlandsche zin wendingen en uitdrukkingen.
De verdediging van Ht3rmannides tegen Regius is kostelijk.
Waar deze hem eene metrische fout heeft verweten, verdedigt
Hermannides zich steeds door zich met veel omhaal van ge-
1) De titel was: Gerardi Havercampii Epistola ad Rutgerum Hermanniden, J. U.D.
(vg!. Bouman, Geschiedenis van de voormalige Geldersche Hoogeschool , I, blz. 184,
Noot). Ik heb het stuk niet machtig kunnen worden.
Gerardus Haverkamp , Amstelodamensis, werd 1 Juni 1691 op 17jarigen leeftijd
te Leiden als student in de letteren ingeschreven.
2) Vg!. de Querela, blz. 58-60.
3) .ti Viro celeberrimo Anio Lacostathmio exarmati gregis anteambulone procuratam.
4) Broekhuizen schrijft den 12deu April 1696 over het vers aan Burman (onuitgegeven
brief op de Leidsche Bibliotheek):' nIs foetum suum Sotadicum, (neque
enim alius est auctor), postquam vidit esse in omnium exsecratione, eadem fronte
abdicavit. qua scripserat."
iJ) De injurWsa prorsns ratione qua secum egerunt Erasmus Regius poëta laureatu8,
Et alter quidam homo anonymus; ut et simul carminis sui Latini Acerbissime aó
iisdem nuperrime exerciti, modesta defensio. Anno 1696.
Het pamflet kwam uit vóór Perizonius antwoord op den 3den brief van Francius
(vg!. aldaar blz. 25); den SIsten Maart las Burman het (onuitgegeven brief van
dien datum aan Broekhuizen). Uit denzelfden brief blijkt, dat het schandelijke vers
van Gronovius aan de Querela voorafging.
80 J. A. Worp
leerdheid te beroepen op de Latijnsche gedichten van den beroemden
Leidschen Hoogleeraar Gronovius , die toch ook zoo heeft
geschreven 1). Zoo is het stuk eene doorloopende satire, aardig
en geestig, in een gemoedelijken toon en barbaarsch Latijn
geschreven. Jensius, aan wiens eerste strijdschrift onze kapitein
den weidsehen titel had ontleend, wordt eveneens vOor den gek
gehouden.
Toch schreef Broekhuizen zijn pamflet, terwijl hij nog niet
geheel hersteld was van eene ernstige wond. Er was te Amsterdam
een oproer uitgebroken. Den lOden Jan. 1696 had de
stedelijke regeering eene nieuwe verordening op de begrafenissen
gemaakt, die den 3lsten van die maand in werking zou
treden 2). Daar volgens die verordening het aantal aansprekers,
dragers, enz. voor het vervolg zeer beperkt werd, achtten
1) Een enkel voorbeeld. Op blz. 13 verdedigt Hermannides zich aldus:
.dicit noster Daphneportus, postquam cum uno complimento traditorio captavit
benevolentiam Clarissimi D. Gronovii,
Et vana macuJas tihi jÏ!/et laude pudmda&;
notando in margine, Hermannidem temere produxisse primam syllabam in voce
Macula, hoc versu,
Nominis illlJ tui est macr.la, et hostis acer.
ita sane est. Hermunnides produxit: sed non produxit temere. nam est longa ab
ipsis suis incunabulis, et quidem longissima. Ecce, ipse Clarissimus Gronovius (nam
ipsius potissimum authoritatibus niti volo, ut te tanto elarius eonfundam, ae tanto
turpius traûueam tuam nuditatem) longam fecit in lueulentissimo earmine heroico,
quod praefixit Poëmatibus Casparis Kinschotii ab se edItis:
Non fLOstram obfuscare potost haec macula mentem'
Quid est, Domine Erasme? Jamne pereipis esse longamr pudeat te quod es unquam
faetus poëta laureatus: sed dieunt pro te combibones tui, quod est brevis apud
Virgilium L. 6. Aen.
Quem Thracius albis
Portat el[Uus óicolor maaulis.
o seri studiorum, quid ego faeiam pro vobisr nam tenemini omnes insanabili inscitia.
videte mihi libros manuseriptos poëtarum, (si tamen potestis videre) ilIos dico
qui sunt de bono tempore, et realiter antiq ui."
2) Vgl. over het oproer: Wagenaar, Amsterdam, VI, blz. 196-223, en BiatoNe
van den oproer te Amaterdam voorgevallen: Door des Stads Gr. Ach/h. Overheid en
trouwe Borgers lo/felyker w!lze gestild, zedert den 31sten .fanuar!! 1696. Nevens de
Gedenk·penning, door haar Ed. Gr. Achth. aan de Borgery vereert. t' Amsterdam,
E!! Willem LamllJclt, Boekverkoper aan de NilJuwe Kerk. 1702.
Joan van Broekhuizen 81
velen zich benadeeld. Den 31sten Januari ontstond er nu een
oproer, waarbij niet alleen de benadeelden, maar vooral het
gespuis eene groote rol speelde. De regeering liet de soldaten
onder de wapenen komen en Broekhuizen's compagnie werd
geposteerd vóór het Aalmoezeniershuis , gelegen aan de zuidzijde
van de Prinsen gracht tusschen de Leidsche straat en de
Leidsche gracht; in dat gebouw hielden nl. de commissaris en
de hoofdlieden der nieuwe aansprekers en dragers hun kantoor
en men vreesde voor een aanval van de menigte op hen.
De compagnie zette de Prinsengracht af; de ééne helft had
front gemaakt naar de Leidsche straat, de andere naar de
Leidsche gracht. Het volk trok van den Dam door de Kalverstraat
en wierp een half uur lang de soldaten met steenen.
De officieren waarschu wden en lieten toen vuur geven. Doch
toen het gepeupel zag, dat niemand gewond was en er dus
met los kruit was geschoten, drong het op de soldaten aan en
joeg de eene helft van hen op de vlucht; zij namen de wijk
in het Aalmoezeniershuis en naar den kant der Leidsche poort.
De andere militairen schoten n~ met scherp, waardoor eenigen
van het gepeupel gedood en gewond werden, maar ook zij
moesten de wijk nemen voor eene hagelbui van steen en , die
van drie zijden - want ook van den overkant der Prinsengracht
bestookte men hen - naar hen werden geworpen. Het
volk wierp toen de glazen van het Aalmoezeniershuis in en
deed daarna een aan val op het huis van den burgemeester
Boreel.
In dezen onedelen strijd vóór het Aalmoezeniershuis , die zoo
slecht afliep voor de vertegenwoordigers van het gezag, werd
kapitein Broekhuizen door een steen aan het hoofd gewond 1).
I) In de Hiatorie flan den oproer (blz. 51) lezen wij: .Ik moest niet vergeten,
dat zeeker Officier den booswigten in dezen oproer dl\pper onder de oogen ziende,
stoutelyk geattacqueert, schoon hy behoorlyke tegen weêr bood, in 't naauw raakte,
en ten laatsten met een steen aan 't hooft gewond wierd."
Broekhuizen's naam wordt noch daar, noch bij Wagenaar genoemd. Doch in een
handschriftje op het Amsterdamsch Archief, dat eveneens de geschiedenis van het
6
82 J. A. WOI'P
Het is niet te verwonderen, dat zijne levensbeschrijvers van
het voorval geene melding maken. Het moet den militair, die
zoovele veldtochten had meegema~~kt, innig hebben gegriefd,
dat zijne soldaten bij zulk eene gdegenheid op den loop gingen
en bij zelf, vroeger aan zoo vele kogels ontsnapt, door
een projectiel van Jonker- of Riclderstraters was neergeveld.
De 'wond genas langzaam en bovendien werd de gekwetste door
andere kwalen geplaagd 1). Toch had hij kracht en opgewektheid
genoeg, om zijn geestig pamflet te schrijven, dat zoozeer
in den smaak viel, dat het binnen een paar dagen was uitverkocht
2).
Waarschijnlijk heeft Broekhuizen zich in den strijd der professoren
gemengd, om aan dezen ellne andere richting te geven
en daardoor Francius te helpen 3}. Want de Amsterdamsche
professor kon het tegen zijn Leidschem ambtgenoot niet volhouden;
zijne pamfletten staan beneden die van Perizonius.
Ook wilde Broekhuizen openlijk zijne afkeuring te kennen
geven van dergelijk twistgeschrijf tusschen geleerden. Om welke
reden hij echter juist Gronovius aanviel, is evenmin duidelijk
als de keuze van zijn pseudoniem; Rutgerus Herrnannides, een
Pool van afkomst, was van 1654 tot 1680 Hoogleeraar in de
geschiedenis en in de rechten aaD, de Geldersche Hoogeschool
en was in het laatstgenoemde jaar gestorven. Dat Broekhuizen
na het schandelijke antwoord van Gronovius dezen geducht op
zijne plaats zette, laat zich begrijpen.
De strijd was met de Querela nog niet geeindigd. Want
oproer behelst, vond ik aohter de besohrijvi ng van het gevecht bij het Aalmoezeniershuis
de woorden: .alhier wierd de Capiteijn Broeokhuysen seer zwaarelyck gekwetst
met een steen aan zyn hooft dat hy groot gevaar vante sterven liep, een
man van veel goede q ualiteyten."
1) Hij schrijft den 12den April aan BurlIlan (onuitgegeven brief op de Leidsche
Bibliotheek): • Vulnne meum oondum duit cioatrioem. Obetant exignB fragmenta
ossie laesi, nimis tarde eximenda. Ur!l;et praet'lrea la gralJclle. Da veniam: non sobit
nuno istins tortoris nomen Latinum. N 010 enim ominari, esse caloulum renum.
Diram oum Augnsto: betizo et vapide habeo. Tu ut reotius valeas, Deum ex animo precor."
2) Zie 11 fit leven, blz. 40. 3) T. a. p.
Joan van Broekhuizen 83
toen Gronovius 00 k nog op andere wijze Broekhuizen trachtte
te belasteren, o. a. bij Graevius, schreef onze dichter een open
brief tegen hem 1), dien ik niet heb kunnen opsporen, maar
waarvan de titel waarschijnlijk was: Epistola ad Sotadem.
Van dezen tijd af bestond er tusschen de beide Amsterdamsche
dichters en de twee Leidsche professoren eene onverzoenlijkE::
vijandschap. Perizonius schreef, onder den naam van
Benedictus Amen, een vinnig vers tegen Broekhuizen, waarin
hij hem een slecht leven verwijt en hem zijn leerlingapothekerschap
voor de voeten werpt 2), en deze hield Amen in eene
noot op Propertius voor den gek 3). Het was in dien tijd de
gewoonte, dat men sommige verzen, vooral hekeldichten,
schreef voor een kleinen kring van goede vrienden en ze niet
liet drukken. Van onzen dichter zijn dan ook tal van verzen
eerst na zijn dood in zeer weinige exemplaren gedrukt. Toen
Hoogstraten in 1711 de Poemata uitgaf, liet hij de meeste
dier hekeldichten weg~), doch liet ze met enkele andere verzen
achter een paar exemplaren' drukken onder den titel Jani
B'I'oukltusii Ca'l'minum numquam ante edito'l'um Appl!ndix nova ó).
1) Den 18den Sept. 1696 schrijft Burman aan Broekhuizen (onuitgegeven brief
op de Leidsche Bib!.): • Vidi his diebus Epistolam qua Jacobnm ut tecum in arenam
descendat, provocas. "
Gronovius' poging blijkt uit het antwoord van Broekhuizen van 15 Sept. (zelfde
bron). Wij lezen daar o. a.: • Nimirum , post evulgatum Faventii Helomaesonii
abortum, deerat etiam aliquid ad lacerandam meam famam; neque mihi tam infanda
passo licebit dolere ubi membratim discerpor." En iets verder: "Epistolae ad Sotadem
duo exempla mitto, non quod sit ipsa tanti, sed quia tu ita expetis."
2) Hgmnvs ad .Tanvm Brou1chvsivm (vg!. Santenii Deliciae poëticae, pag. 206).
Misschien is het vers reeds v66r de Querela verscbenen (zie aldaar, pag. 10).
8) Zie Broekhuizen's Propertius, 1702, blz. 246 h.
4) In de voorrede der Gedichten zegt hij: • Want dewyl het getlll der overblyfselen
van dien verheven geest zoo kleen was, had ik ze liever of niet uitgegeven,
of gevoegt achter zyne Latynsche Gedichten, en dus den minnaren der Dichtkunst
in eenen bondel medegedeelt al wat 'er van hem overgebleeven was, als men uit·
zondere èenige scherpe hekeldichten, waer in de naem van luiden van vermaertheit,
waer mede hy in oorlog gekomen was, geraekt wordt."
5) Zie daarover Peerlkaml.l. t. a. p., pag. 465. Het is mij eindelijk gelukt zulk
een exemplaar machtig te worden; in geene onzer openbare boekerijen was het te
84 J. A. Worp
Die hekeldichten zijn dikwijls zeer grof en doen voor die van Martialis
niet onder. Zoo vinden wij b. v. in verscheidene gedichtjes
zinspelingen op eene zeer nauwe betrekking tusschen Perizonius,
die ongehuwd was, en zijne meid Aaltje. Ook aan Gronovius
wor4en erge dingen op moreel gebied verweten en zelfs wordt
zijn huisgezin niet gespaard. Maar men vergete niet, dat de
beide Leidsche professoren met deze taktiek waren begonnen.
De kapitein, die ongetrouwd was, in zijne jeugd zeker nog al
wild was geweest en overal had rondgezworven, heeft waarschijnlijk
in vroolijk gezelschap wel eens stukjes uit zijne jongelingsjaren
verteld, die hij liever had moeten zwijgen. De tegenstanders
maakten gebruik van de grappige verhalen, door den
geestigen prater ten beste gegeven, om hem aan te vallen; is
het dan te verwonderen, dat deze de chronique scandaleuse der
academiestad tot venijnige puntdichten omsmolt?
Welk een haat er tusschen de beide partijen bestond, blijkt
duidelijk uit de onuitgegeven briefwisseling tusschen Broekhuizen
en Burman. Telkens loopt bij onzen dichter de gal over
en schrijft hij nu eenfl nijdig, dan weer spottend 1) over den
overmoed en de pedanterie der beide Jacobussen , die trouwens
geen van beiden door beminnelijkheid van karakter hebben
uitgemunt. De vrede is nooit hersteld.
Intusschen kwam er spoedig eene groote verandering iu het
leven van Broekhuizen, want de regeering van Amsterdam
besloot na den vrede van Rijswijk, om de zes compagnieën
stadssoldaten af te danken. Bezuiniging werd als reden daarvoor
opgegeven; waarschijnlijk heeft echter de slechte houding
der militairen bij het dempen van het oproer in 1696, toen
de burgercompagnieën voornamelijk het werk deden, den doorvinden.
De Appendiz telt 56 bladzijden; volgens eene schriftelijke aanteekening in
mijn exemplaar, zijn er slechts 3 van gedrukt. De inhoud van den Appendiz komt
geheel overeen met een MS., dat op de Kon. Bibliotheek berust en waarschijnlijk
van de hand is van Mr. J. H. Hoeufft. De Leidsche Bibliotheek bezit eveneens den
Appendiz in HS.
1) Zoo wordt b. v. Gronovins dikwijls Grunnovius (van grllnnire - knorren) genoemd.
Joan van Broekhuizen 85
slag gegeven. Den 25st.en November 1697 werd het besluit genomen,
om de troepen af te danken; de officieren bleven echter,
zoo lang zij leefden, in het genot hunner jaarwedde 1). »In
den beginne," zegt Broekhuizen's levensbeschrijver ') I »speet
deze verandering den dichter geweldigh, en hem dacht dat
het een kreuk in zyn aenzien was I gelyk edelmoedige harten
meest wezen hebben van hunne verkleeninge."
De gepensioneerde kapitein besloot dan ook al spoedig I om
zijne woning op de prinsen gracht tegenover de Amstelkerk te
verlaten en zich buiten te vestigen. In het najaar van 1698
deed hij een gedeelte van zijne bibliotheek weg 3) en in Maart
van het volgende jaar verhuisde hij naar Amstelveen, waar hij
»eenen hof verzien van bequame woning" 4) had gehuurd. In
deze »haven der rust" I zoo als hij het bescheiden optrekje I dat
zeer dicht bij de stad was gelegen I noemde I voelde hij zich
erg gelukkig »tusschen bladeren en boeken" I).
Toch was dat geluk niet onverdeeld I want zijn gezondheid
was al sedert jaren slecht, waarschijnlijk een gevolg van het
moeitevolle leven I dat de jonge officier gedurende zijne veldtochten
had geleid. Heeds in 1688 leed hij verschrikkelijk aan
den steen 6) en tien jaren later raadpleegde hij over dezelfde
kwaal den beroemden medicus Rau 7), eene specialiteit I die
toen te Amsterdam woonde en later te Leiden professor is geweest.
Zijne kwalen werden er niet beter op in het vochtige
huis te Amstelveen; de »kluis" I zooals hij haar noemde B), was
zeer ongezond. Dikwijls klaagt hij dan ook in zijne brieven
1) Vgl. Wagenaar, Amsterdam, VI, blz. 230.
2) V gl. Het leven, blz. 24. 3) Zie Epi8t. Bel., pag. 140.
4) Vgl. Het leven, t.a.p.
5) Den 12den April 1699 schrijft hij aan Burman: •.... ego jam ante tres hebdomadas
in huno hortulum immigravi, ubi videor invenisse ipsum tranquillitatis
portum. Adeo mihi bene est inter frondes et libellos. 0 sapientem Epicllrum!"
6) Vgl. Epist. Bel., pag. 56.
7) T. a. p., pag. 139.
8) Al zijne brieven in dezen tijd geschreven hebben tot onderschrift: .In eremo
,uburbano."
86 J. A. Worp
over ziekte, llU eens over scorbuut 1), dan weer over duizeligheid
2). Toch gaf hij niet aan zijne kwalen toe, maar werkte hard.
Sedert jaren was hij bezig met eene uitgave van zijn lievelingsdichter
Propertius, waarvoor hij reeds in 1677 aanteekeningen
had liggen 3)., Allerlei onderzoekingen had hij ingesteld
en handschriften gecollationneerd 4); thans werd aan het werk
de laatste hand gelegd. In Maart 1701 was het eerste boek
van Propertius gedrukt 5), in October de omvangrijke registers
"), en den 4den Februari werden de presentexemplaren
aan de vrienden rondgezonden 7). Door deze uitgave van den
Romeinschen dichter, die weer zonder zijn naam uitkwam 8),
heeft Broekhuizen zich een eervollen naam als philoloog verworven.
Vooral de commentaar is smaakvol en getuigt van
eene ontzachlijk groote belezenheid.
Die belezenheid en geleerdheid blijkt trouwens niet minder
uit Broekhuizen's correspondelltie met Burman 9). Deze jonge
Utrechtsche geleerde, die eene buitengewone werkkracht bezat,
heeft in de jaren 1695-1707 eene menigte werken in het
licht gezonden. En bij het uitgeven der Lectiones Venusinae van
Janus Rutgersius 10), van de brieven van Gudius 11), Phaedrus ll!),
1) In een brief aan Burman van 8 April 1700.
2) Brief aBn denzelfden van 1 Juni 1700.
3) Vgl. Epi8t. &1., pag. 19.
4) T. a. p., pag. 49, lil, 52, 55, 99, 130, en Pocm., pag. 261.
5) Volgens een brief aan Bllrman van 28 Maart.
6) Volgens een brief aan denzelfden van 26 October.
7) Vgl. Epiat. Sel., pag. 148, 150.
8) De titel is: Sex. Aurelii PropertU Ekqiarum lióri qua/uor, Ad fidem rJeter14m
memóranarum 8edulo caltigati .• Iccedunt Notac, et terni Indices; quorum primus
omnes voce8 Propertianas compkctitur. .lmstelaedami .Apud Henricum 1JTetstenium; ut
et Rad. et Gerl!. 1JTct8tcnios, H. FF. MDCClI.
9) Er zijn op de Leidsche Bibliotheek 53 brieven van Broekhuizen aan Burman
en 47 van dezen aan hem. Zij loopen van 24 Maart 1695 tot 20 Aug. 1707.
10) Zie de brieven van Broekhuizen van 19 April en 31 Mei 1695, van 10 April
en 13 Mei 1696.
11) Brief van 22 Dec. 1695.
12) In een brief van 15 Jan. 1697.
Joan van Broekhuizen 87
van zijne studie over J,'pite'f' Fulgu'f'ato'f' 1), van Valerius Flaccus
2), Ovidius 3), Petronius '), van een wel'k over den Latijnschen
stijlS) en van de bekende Sylloge epistola'f'um 8) gaf onze
dichter steeds raad en voorlichting. Er is in deze jaren bijna
geen enkel werk door Burman uitgegeven, of Broekhuizen's
raad was eerst gevraagd, en met recht noemde de Utrechtschë
professor den oud-kapitein zijn »leermeester en leidsman" 7).
Niet alleen de wijze van uitgeven, maar ook de spelling en
belangrijke conjecturen worden aan zijn oordeelonderworpen.
En op eene vraag naar nieuwe bronnen weet Broekhuizen
altijd een voldoend antwoord te geven, want in de geschiedenis
der philologie was hij bijzonder te huis. »Naer wat schryver
men hem vraegde," getuigt Hoogstraten 8), »men had
altydt eenigh bescheit, hoe groot of hoe kleen van waerdy hy
ook wezen mogte." In al zijne boeken maakte hiJ aanteekeningen;
zijn woordenboek van Basilius Faber was van eene
menigte schriftelijke aanteekeningen voorzien en de adversaria ,
die hij had gemaakt, waren vele in getal en rijk aan inhoud 9).
Maar het waren niet alleen de Latijnsche schrijvers, die zijne
opmerkzaamheid trokken. Hij las vele ltaliaansche dichters,
die hij bijzonder hoog schatte 10). Onder de Fransche schrijvers
bewonderde hij vooral Montagne, Balsac, Vavasseur, Ruet,
Rapin, Saint Evremont, Corneille, Racine en Molière 11). Maar
hij had overigens met het Fransche volk niet veel op 12), wat
1) Brief van 23 Jan. 1700.
2) Brieven van 21 Febr. 1699 en 1 Aug. 1701.
3) Brieven vau 14 Juli 1700, 8 Dec. 1701 en 10 Febr. 1707.
4) Brieven van 27 Febr. en 8 Mei 1707.
5) Brief van 26 Jan. 1700.
7) Brief van 3] Maart 1700.
9) T. a. p.
11) T. a. p. blz. 50. 51.
6) Brief van 1 Mei 1704.
8) Zie Het leven. blz. 22.
10) T. a. p., blz. 43. 44.
12) Eene krachtige Utitspraak daaromtrent vinden wij in één zijner brieven aan
Burman. Deze had den 25sten Nov. 1706 eene redevoering gehouden over onze
overwinningen op de Franschen in dat jaar tvgl. OratiorulB. pag. 131-157). en
Broekhuizen. die zich erg ziek voelde. 8chreef hem den lOden Febr. 1707: .Erant
88 J. A. Worp
zeker niet te verwonderen is in een officier, die zoo dikwijls
tegen de Franschen had gestreden. Vooral ergerde het hem,
dat vele Fransche schrijvers hunne land- en tijdgenooten ver
boven de classieken stelden, dat de Jezuiët Dominique Bouhours
ernstig de vraag behandelde, of een Duitscher »belesprit"
kon zijn, en dat Perrault Parijsche advocaten en dichters
boven Cicero en Vergilius stelde I). Tegen deze beweeringen
heeft Broekhuizen dan ook de pijlen van zijn vernuft gericht 2).
Niet minder werd zijne verontwaardiging gaande gemaakt door
de werken van Jean Ie Olerc (Joannes Clericus), een Zwitser,
die in 1684 in ons land kwam en jaren lang aan het Remonstrantsche
Seminarium te Amsterdam Hoogleeraar is geweest.
Het aantal theologische, philosophische en philologische werken,
dat deze geleerde het licht heeft doen zien, is bijna ontelbaar.
Broekhuizen verweet hem oppervlakkigheid en kon ook
den hoogen toon niet verdragen, waarop Clericus over de latere
Latijnsche dichters schreef 3).
hic, et alibi, qui te paullo liberius egisse judiearent in notando rege Ludovieo: non
enim convenire reipublicae, irritare prineipem tam potentem. Hornm ego mortalium
sapientiBm, quae mea est rusticitas, non intelligo. Scilicet nos, dum bellum est non
pro gloria, sed pro libertate ac pro sanctissimo J esu nomine, hosti crudelissimo et
superbissimo etiam blandiemurP Nec animos nostros mordebunt umquam gigantia
illa t.ropaea ignaviae nostrae atq ue infamiae monumenta aeterna P lmpune candorem
nostrnm, et mores ad fnenm Gallieanum non faetos, traducent mimi Parisienses P
Serviant illi, quibus servitus res tam duleis videtur. Ego vero te laudo, bonum Bataviei
pectoris eivem, publiee ea profatum quorum te numquam debebit pudere. Et
quis probus non millies potius moriatur, quam dissimulet odium gentis insolentissimael'''
1) Vgl. Epilt. 8el., pag. IlO, 112, 118-116, 123, 124.
2) Vgl. Poem., pag. 166, 168.
3) Vgl. Parrkasiana ou Pensées diverses SUT des Matières de critique, d'hiltoire,
de morale et de politique. A1Jec la DéJenae de divers Ouvrages de Mr. L. e. Par
Theodore Parrhase. Seconde Edition . . . .. A Amsterdam, ek:: Henry Benelte.
MDCCl., I, blz. 4: "Bien des Modernes, qui ont fait des vers I,atins ou Grees,
ressemblent aux Anciens, eomme les singes ressemblent aux hommes. Ils imitent
leur8 défauts. bien plus qne leurs bonnes qualitez; et il y a du danger à imiter les
pensées des Modernes, aussi bien que leur stile. Au lieu de sentences graves et
élevées, iJs ne nous donnent qua des vensées plates et ramvantes. All lien d'uil
Joan van Broekhuizen 89
Van de Nederlandsche dichters bewonderde Broekhuizen
Hooft , Vondel, Antonides, Oudaen, V ollenhove en Moonen,
terwijl hll Jan Vos verafschuwde 1).
Lezende en werkende in weerwil van zijne slechte gezondheid
- hij klaagt in zijne brieven steeds over zijn »corpusculum"
- bleef hij in zijne eenzame woning, die hij zelden verliet.
Hij bleef nooit meer een enkelen nacht van huis 2) en men
kon hem bijna niet bewegen, om te komen eten, daar hij
toch geen eetlust had 3). Graevius en Heemstede noodigden hem
dikwijls en vooral Burman trachtte hem naar Utrecht te lokken.
»Verlaat toch ," schrijft deze hem den 3lsten Maart 1700,
»voor een poos uwe modderige en mistige woonplaats en
zoek bij ons herstel van gezondheid, terwijl gij al uwe zorgen
op zijde zet en uw geest verfrischt.... Ik verzeker u op mijn
woord, dat gij in mijn huis op dezelfde manier en met dezelfde
gewoonten kunt leven " die ik weet dat gij altijd volgt.
Ik heb een tuin bij de stad, waar ik dagelijks heenga, om mij
aan het gewoel te onttrekken; daar zullen wij samenzijn, daar
offeren aan Hygieia en aan het gezond verstand en in eene
heerlijke, letterkundige rust onzen geest verkwikken zooveel
wij willen" 4). Doch Broekhuizen was niet te vermurwen j hij
bleef te huis. Voor zijn tuin droeg hij eenige zorg, vooral in
het voorjaar 5), maar hij leefde bijna van de wereld afgesloten.
stile pnr et serré, on voit dans leurs vers des manières de parler très-suspectes. et
des répetitions ennuieuses d'expressions synonymes, empruntées des Anciens, et mises
hors de leur place .... Ne doutez pas que, si les Poëtes Anciens ressussitoient. ils
De se moquassent de même de nos vers Grecs et Latins ; et ne fussent surpris que
ron trouve des gens, qui perdent tant de temps à y réüssir si mal."
Broekhuizen heeft eens het plan gehad de Parrkasiana te bestrijden (Brief aan
Burman van 11 Febr. 1703).
1) Vgl. Bet lcven, blz. 42-46.
2) T. a. p., blz. 25.
3) T. a. p., blz. 27.
4) Iets dergelijks lezen wij in de brieven van den 25sten Nov. 1701 en den lilden
Maart 1707, door Barman geschreven.
11) Den 2den Maart 1705 schrijft hij aan Burman: .Et ut videas quam tibi li·
\lenter debeam, en etiam alind beneficium peto. Flores mei tantum non omnes per90
J. A. Worp
Geleerden, die Amsterdam bezochten, kwamen nu en dan bij
hem 1) en dikwijls zag hij Rudde 2) en Stapel 3) ten zijnent.
Roogstraten, die een boezemvriend van Broekhuizen is geworden,
kwam hem veel raadplegen 4), maar Francius bezocht
hem bijna nooit en hij klaagt dan ook wel eens over de weinige
belangstelling, die zijn oude vriend toonde 5). Misschien
heeft daardoor Francius' dood in 1704 hem minder getroffen
dan het overlijden van Maerseveen (1703) en Rudde (1704);
alleen voor de beide laatstgenoemden heeft hij een lijkdicht
geschreven 6).
De kring werd steeds kleiner, ook al door den dood van
Graevius (1703), met wien Broekhuizen altijd in briefwisseling
was gebleven. De correspondentie met Almelooveen schijnt na
1702 te zijn gestaakt. Daarentegen schreef Broekhuizen in
dezen tijd nu en dan aan Franeiscus Resselius, die in 1702
op 22jarigen leeftijd Roogleeraar in de geschiedenis en in de
welsprekendheid te Rotterdam was geworden. Hij was ook
Latijnsch dichter en raadpleegde Broekhuizen dikwijls over zijne
verzen 7), nadat hij in 1702 een bundel, Otia Hagana getiteld,
aan hem en aan Francius had opgedragen. Een enkelen keer
ierunt, sive id furto factum fuerit, sive incuria, aut Jonga vi frigoris. Sed furto
opinor. Nunc tu si quid bulborum habes, aut etiam semina, quo non aegre careas,
instrue, amabo, meas areolas, pauperes ac desoJatas. Quod si inde non nascentur
llores inscripti nomen Bllrmannum, nascentur forte versiculi haud omnino agrestes."
1) Zie Het leven, bJz. 26. 2) T. a. p.
3) Dit blijkt uit den zoo even aangehaaJden brief.
4) Zie de Voorrede van Broekhuizen's Pocmata.
5) Den 8sten Dec. 1701 sehrijft Broekhuizen aan Burman: .Jam sexta agitur
dierum hebdomas, postq uam male haberi coepi; interea temporis noster Francius bis
ad me invisit. I nunc, et vetera nobis amicitiae exempla deprome. Nihil addam.'~
En den 27sten Juni 1703: .Fertur et alia Francii elegia , quam ego non vidi.
Neque id tibi mirum videri debet. qllum de me non magis cogitet Francius, quam
de aliquo fOSBore aut caprimulgo. Sed recte habet. quod mihi melius convenit tecum.
o beatam meam solitudinem, ubi neque nomen auditur crassorum Epicureorum."
6) V gl. POfIm., pag. 14, 134.
7) VgI. EpiBt. Sel., pag. 147, 150, 152, 153, 156. Broekhuizen heeft twee gedichten
op Hessels geschreven (V gI. POfIm., pag. 27. 269).
Joan van Broekhuizen 91
vinden wij Broekhuizen in briefwisseling met Spanheim 1), toen
gezant van den koning van Pruisen te Londen, en met den
bekenden Gisbertus Cuperus S).
Na het uitgeven van Propertius had Broekhuizen al spoedig
nieuwe plannen. Reeds in het voorjaar van 1702 dacht hij
over Tibullus 3). Later bestond het voornemen, om Horatius
ter hand te nemen, aan welken dichter hij vroeger veel tijd
had besteed 4). Doch er rezen moeielijkheden &), zoodat Broekhuizen
in het najaar van 1703 besloot, om den geheelen winter
aan Tibullus te besteden 6); het werk werd met ijver ter
hand genomen, want hij wilde verloren tijd inhalen 7). Door
het werken aan Tibullus trad ook het voornemen, om de Latijnsche
verzen van den Italiaan deUa Casa uit te geven 8), die
in de 16de eeuw heeft geleefd en zich naam heeft gemaakt
door zijne z?etvloeiende, maar lichtzinnige gedichten, op den
achtergrond.
Zijne zwakke gezondheid had intusschen zijn strijdlust nog
niet verminderd. Dat blijkt uit het volgende 9). Hoogstraten
1) Vgl. JiJpist. Bel., pag. 154. 2) T. a. p., pag. 158, 159.
3) Dit blijkt uit een brief van 1 April 1702 aan Burman.
4) Vgl. Epist. 881., pag. 77, 129, ISO. Graevius wilde, dat Broekhuizen zijne
opmerkingen te gelijk met de LeCtione8 JTenUlÏnae van Rutgersius zou uitgeven, en
Burman schrijft in April 1695 aan Broekhuizen: .(Graevius) vero auctor mihi fuit
rem prius tecum communicandi, nam et consilium quondam te cepisse Horatium
edendi et simul jam cum Heinsio de eo contulisse mihi affirmabat."
5) Den Men Mei 1703 schrijft hij aan Burman: .Labores mei in Horatium,
quantum video, frustra suscepti fuerunt. Gaudeo tamen Bentlejum veIle facere id,
qnod ego non potni. Nam dum diem ex die dueo spe libri veteris , qni T,eidae servatur,
ab aliis merito sum occupatus. Is antem liber nec datus est mihi petenti, nec
negatus: credo propter metum CaesarÏB et Antonii."
6) Brief van 1 Oct. 1703 aan Burman.
7) In denzelfden brief schrijft hij aan Burman als excuus, dat hij in ~oo langen
tijd niets van zich heeft laten hooren: .Nec tamen volo credas, memet mihi ignoscere,
ut ille Maevius solebat: qnum otio tantnm non difHuam. Sed trahit me voluptas
discendi; stimulat etiam praeteriti temporis jactnra, cujns damna nn,!c senili
industria resarcire laboro."
8) Hij schrijft 6 Mei 1703 over dat voornemen aan Bnrman.
9) De geheele zaak is uitvoerig beschreven in denzelfden brief van 6 Mei.
92 .1. A. Worp
had op verzoek van den uitgever Halma een Phaedrus uitgegeven,
om te dienen voor het onderwijs van. Willem Friso,
die geschoeid was op de leest der bekende Fransche uitgaven
voor den Dauphin. Het boek viel zeer in den smaak, werd op
vele scholen gebruikt en heeft eene menigte drukken beleefd 1).
De bewerker had een handschrift je te leen gehad van Schalbruch,
toen reeds professor te Amsterdam en later de opvolger
van Francius. Dat handschriftje bevatte een dictaat van
Johannes Mensinga , den bekenden Groningsehen Hoogleeraar ,
en deze had zijne kennis van Phaedrus voornamelijk geput uit
een dictaat van Johannes Fred. Gronovius. Nu had Hoogstraten
in de voorrede van zijn boek geene melding gemaakt van
Schalbruch en deze vertelde daarom openlijk, dat er in de
noten van Hoogstraten geen woord stond, of het was uit het
dictaat van Mensinga gestolen. Broekhuizen, die wel beter
wist, was woedend over d~en laster en daagde Schal bruch uit,
om nadat beiden eene som geld, tot f 2000 toe, hadden gestort,
in tegenwoordigheid van een notaris en van getuigen
te bewijzen, dat Hoogstraten had gestolen 2). De ander krabbelde
echter achteruit en nam Jacobus Gronovius in den arm, om
een handje te helpen bij het tegenwerken van Hoogstraten's
boek. Dat voorval illustreert niet alleen den aard der vinnige
letterkundige twisten van dezen tijd, maar het doet ook een
aardig licht vallen op Broekhuizen's karakter. De oud-kapitein
durfde het voor zijne vrienden opnemen en onrecht tegengaan;
hij was een man, op wiens woord men kon vertrouwen 3).
1) Vlg. Th. Nolen, Ieta ovcr David van Hoogatraten en de letterkundige twiaten
van zijn tijd (Programma van het Eraamiaanach Gymnaaium). Rotterdam . .1.. Eeltjea.
1886, blz. 11, 12.
2) .Quocirca Halmam exoravi, ut meo nomine Schalbruchum sponsione provocaret,
et s&cramento, quantumcllmque ipse vellet, etiam bis mille llorenorum, si
videretur, elargiendo deinde egenis quos ipse designaret. ni ostenderet farta Hoogstratani.
coram Notario (ut vulgus loquitur) et testibus praesentibus. Eniwvero iIle
rejicere conditionem, et cavillari nihil sibi rei esse cum Broukhusio, sed brevi fore
cum Hoogstratano. Emanavit res in vulgus, non sine derisu ignavi Thrasonis."
S) Hoogstraten verhaalt (Het leven, blz. 52), dat hij • meenigmael bet edelmoeJoan
van Broekhuizen 93
Een paar jaren later, toen hij door Vacerra was aangevallen,
had Broekhuizen echter geen lust meer om te antwoorden 1).
Zijne gezondheid werd steeds slechter en hij zocht troost in
zijn werk en in den godsdienst. Hij las veel in de werken van
Augustinus en in de Psalmen 2). Maar zijn Tibullus ging toch
goed vooruit; in October 1706 had hij drukproeven van het
werk 3) en in Mei van het volgende jaar was het boek bijna
afgedrukt 4). Toch was dat niet de eenige arbeid, dien hij in
zijne laatste levensjaren verrichtte. Niet alleen toch dichtte hij
een vrij groot aantal Latijnsche verzen - zijn laatste gedieht
op een werk van Halma 5) werd 6 October 1707 geschreven -
maar hij hielp ·Burman vlijtig met het uitgeven der Insc'l'iptiones
van Gruter: Graevius had dezen reuzenarbeid ondernomen,
die na zijn dood door Burman werd voortgezet, en Broekhuizen
gaf niet alleen raad en voorlichting 6), maar stond ook
handschriften af en had een belangrijk aandeel in het werk '),
dat hij nog voltooid heeft gezien.
Spoedig werd hij nu bedlegerig, doch zijne vrienden, Hoogstraten,
de predikant Franciscu~ Burman, Dr. Antonie van
Stamhorst, Jacob de Wilde, de uitgever Hendrik Wetstein en
digh zeggen van Achilles by Homeer in den mondt" had (11. IX, 812):
ÈX9pilç yáp fJ-OI "E7voç 6fJ-tiiç , A/~"o ",6À)1/TIV,
!lç X' liTEpOV fJ-~V "E6911 Èv, q>pE/TIv, IÎÀAo ~~ ""')1.
1) Brief van I) April 1706 aan Burman.
2) Zie Het leven, blz. 28, 29.
8) Brief van 12 Oct. 1706 aan Durman.
4) Brief van 8 Mei 1707 aan Burman.
ö) Vgl. Poem., pag. 288.
6) Zie Epist. Sel., pag. 141, vlgg. 8 Febr. 1708 en 6 Jan. 1707 schrijft hij over
het werk aan Burman.
7) In de voorrede van Jani Gnten Corpvl InsC'l'iptiontJm, ez recen,ione et CtJm
Annotationibv8 JoannÏ8 Georgii Graevii schrijft Burman (pag. 12): .Multum qnoque
consiliis snis et Typographnm et nos, nnicus post fata summi Graevii in hoc opere
recensendo, dnx et auspex, et ex cujus penn in hac ipsa Praefatione concinnanda
plurima Bunt depromta, juvit Vir optimus et ernditione et candore summus J anns
Brouckhnsius ," caet. .
De voorrede is van 1 Maart 1707.
94 J. A. Worp
Herman Angelkot kwamen hem trouw bezoeken 1). Hij zag
zijn Tibullus 2) nog gedrukt, die den 20sten Aug. 1707 aan de
vrienden kon worden gezonden. De brieven, die de zieke er bij
schreef, zijn erg somber 3); hij .had ontzachlijk veel geleden en
begreep, dat hij zou sterven. Den 15den December 1707 ontsliep
hij en den 20sten werd zijn lijk in de kerk van Amstelveen
ter. ruste gelegd 4).
Broekhuizen was een man van groote gaven; hij bezat
scherpzinnigheid, een merkwaardig goed geheugen, een uitstekenden
smaak, groote werkkracht en geest. Zijne kennis van
de wereld en zijne geleerdheid maakten hem tot het middelpunt
van elk gezelschap; hij was een druk prater en een
voorkomend man met de manieren en het uiterlijk van een
militair. Daarbij was hij volkomen oprecht en had veel voor
anderen over. Het is niet te verwonderen, dat zulk eene persoonlijkheid
vele trouwe vrienden aan zich wist te verbinden
en zoowel oudere menschen, als Heinsius en Graevius, voor
zich innam, als Burman en Hoogstraten , die jonger waren en
met Broekhuizen dweepten. Hij heeft zeer met het lot te
worstelen gehad en zijn leven is niet gelukkig geweest. Toch
heeft hij veel van beteekenis tot stand gebracht en bewezen,
dat iemand met grooten aanleg, in weerwil van onvoldoende
opleiding en onder ongunstige omstandigheden, toch als dichter
en geleerde een hoog standpunt kan innemen.
Door zijne uitgaven van Propertius en Tibullus heeft hij de
philologie wel geene nieuwe banen doen inslaan, maar toch de
1) Zie Bet leoen, blz. 81.
2) De titel is: Á.llJii 7'ihulli Equitia Rom. IJZlae ezatant, Ad fidem IJCterum mem·
hrananem aedulo caatigata. 4.ccedunt Notae, cum Variar. Lsctionum LilJello, et temi
Indicea; quorum primua Omnea l'ace, 7'ihullianaa complectitur. Á.matelaetlami Ez olficina
7P'etateniantl MDCCVIII.
8) V gI. Epiat. Sel., pag. 159. Een brief aan Barman van 20 Aug. is in denzelfden geest.
4) Vgl. Het leoen, blz. 82.
Joan van Broekhuizen 95
wetenschap eene schrede vooruitgebracht door zijne bewonderenswaardige
kennis der Latiniteit en den smaak, waarmede
hij den commentaar heeft bewerkt. Dat zijne methode eenzijdig
was, vooral ook doordat hij geen Grieksch genoeg kende, om
daarmede veel in beide Latijnsche dichters op te helderen I is
grootendeels te wijten aan het gemis eeller academische vorming.
Toch worden ook nu nog zijne uitgaven met eere genoemd
1), al zijn dan ook later, door het gebruik maken van
meerdere en meer betrouwbare handschriften en door het volgen
eener andere wetenschappelijke richting, vele veranderingen
door Broekhuizen in den tekst van Propertius en Tibullus
voorgeslagen, niet deugdelijk bevonden. Toch is de naam van
»smaakvol dilettant" 2) zeker niet juist voor een man, wiens
aanteekeningen op Horatius door Peerlkamp op prijs werden
gesteld 3).
Ook door het uitgeven van eenige latere Latijnsche dichters heeft
Broekhuizen getracht de studie van het Latijn te bevorderen.
En hij was in zijn tijd één der weinige geleerden in ons land,
die zich genoeg te huis gevoelden in de geschiedenis en letterkunde
van Italië, om zulk eene taak op zich te kunnen
nemen.
Zelf neemt hij als Latijnsch dichter eene eerste plaats in.
En het waren niet alleen zyne vrienden, als Graevius en Heinsius,
overigens zeer bevoegde beoordeelaars , die dat erkenden.
In Duitschland werden de beide uitgaven der Poemata met
ingenomenheid begroet. In één der meest gezaghebbende Duitsche
tijdschriften dier dagen leest men eene aankondiging vol lof,
toen de gedichten voor het eerst verschenen t), en eene uitvoerige
critiek, in welke het talent van den dichter zeer hoog
1) O. a. door Lucian Müller in z\ine uitgave van CatuIlus, Tibullus en Propertius.
Zie de Praejatio op Tibullus (Tenbner, 1870, pag. XIV).
2) Zoo noemt hem Bernhardy, Grundriaa der ]Jjjmuclum Litteratur, 1865, blz. 1400.
3) Vgl. Q. Horatii Flacci Ca7'1llina recenatlit P. Hojman Peer/kamp. Aditio altera
. . .. Àmateladami.... 1862, pag. XXVII en XX VIII der voorrede.
4) Zie de .A.cta eruditorum . ... Lipaiae .... 1684. pag. 542.
96 J. A. Worp
wordt gesteld, bij de tweede uitgave 1). Welk eene goede meening
de groote Fransche geleerden van Broekhuizen's gedichten
koesterden, zagen wij boven. In onze eeuw werden de Poemata
zeer geprezen door Mr. J. H. Hoeutft 2). En Peerlkamp 3) noemt
hem :.een bijna volmaakt dichter" en meent, dat men zich
bij sommige verzen moet verwonderen, :. dat geen Romein en
niet Propertius of Tibullus de maker is van bet gedicht, dat
én Propertius én Tibullus gaarne geschreven zouden hebben."
De meeste Nederlandsche gedichten van Broekhuizen zijn in
zijne jonge jaren geschreven; vóór zijn veertigste heeft hij deze
Muze vaarwel gezegd. Een groot deel van deze verzen zijn dan
ook minneliederen. Wij zagen, dat velen gedurende zijn verblijf
in Duitschland tot stand kwamen. En al is het ook niet
te bewijzen, toeh voelt men zich geneigd, om ze in verband
te brengen met 's dichters liefde voor Charlotte Lochon. Dat
Broekhuizen voor enkele dezer verzen den vorm van het herdersdicht
koos, ligt vooral aan den tijd, waarin hij ze schreef;
de pastorale was toen in de mode. Doch het was geen mode
meer, om, zooals Broekhuizen deed, Hooft na te volgen. Dezen
stelde hij echter het hoogst onder de Nederlaadsche dichters;
hij noemde hem »den adelyken schryver: den Fenix die
der geheugenisse van alle eeuwen waerdig was: de eeuwige
eer van den N ederlantschen Parnas, en den Prins der Hollantsche
dichteren" 4). Op de vergadering van een kunstgenootschap,
waarvan Broekhuizen lid was, las hij o. a. »Aenmerkingen"
voor op de Geeraert van Velsen en de Baeto 5).
1) T. a. p., 1711, pag. 638-644.
2) V gl. Parna81l8 Latino-Belgicv8, Sive pleriqf4e e poetia Bclgii Latinia, epigrammate
atque adnotatione illf48trati . ..dm8t. et Bredae, 1819, pag. 193.
3) T. a. p., blz. 456.
4) Zie Het leven, blz. 42.
6) T. a. p., blz. 47, 48. Het is niet zeker, of onze dichter lid was van dat Amsterdamsehe
genootschap v66r 1672 of na 1686. De woorden van Hoogstraten zijn
zoo weifelend, dat men de zaak m. i. in het midden moet laten, als Il!en bedenkt,
dat Broekhuizen's levensbesehrijver zijn held eerst in zijne laatste levensjaren heeft
leeren kennen.
Joan van Broekhuizen 97
Wij weten verder, dat hij drie gedichten van Hooft zeer vr:g
in het Latijn heeft vertaald 1), op dezelfde wijze als hij ook
een paar zijner eigene verzen in de taal van Latium heeft overgebracht
2). Geen wonder dus, dat hij Hooft navolgde in
woordenkeuze en versbouw en dat hij eerst op lateren leeftijd
door Hoogstraten opmerkzaam werd gemaakt op de fouten van
den drost 3). Toch behooren, in weerwil van die navolging 4),
Broekhuizen's gedichten tot de besten van dien tijd; zij zijn
meestal eenvoudig, natuurlijk en dichterlijk en het is te betreuren,
dat zij zoo weinig talrijk zijn.
Broekhuizen's dood is door vele dichters bezongen, o. a. door
Moonen, Ludolph Smids, Angelkot , Wellekens, Johan de Haes,
Vlamingh en Schermer in het Nederlandsch 5), terwijl Hoogstraten
6), Joan de Witt 7), de secretaris van Amsterdam, en
Burman 8) Latijnsche lijkdichten hebben geschreven. De laatstgenoemde
hield den 26sten Januari 1708 eene lijkrede op Broekhuizen
9), in welke hij aan de groote verdiensten van zijn betreurden
vriend alle recht liet weervaren. Het is te bejammeren,
dat deze redevoering de aanleiding is geweest tot een hevigen
1) Nl. Ad Neaeram (Poem., pag. 84) = Rosemont, noordij speel en noen singen!'
(Gedichten van P. Oz. Hooft, door Leendertz, I, blz. 188), Galatea (Poem., pag.
96) = Amaryl nad lang (Ged., blz, 197) en Ad Neaeram (Poem., pag. 141) =
Gkij die, met sulck geweldt, gaet wt mijn Dosem rocken (Ged., blz. 103). Leendertz
wees de oorspronkelijke verzen aan (vgl. Ged., blz. 362-365).
2) NI. Desiderium puellae'absen/is (Poem., pag. 421) en Ad puellam amatam (t.
a. p., pag 432); zij zijn, volgens het HS., e Belgico meo. De oorspronkelijke gedichten
zijn verloren gegaan.
3) Zie het Aen den Lezer (blz. 7) v66r Broekhuizen's Gedichten.
4) T. a. p. en Dr. H. E. Moltzer, Studiën en Senetsen van Nederlandsene Letterkunde,
Haarlem, De Erven F. Bonn. 1881, blz. 79-81, en blz. 95.
5) De 'Terzen zijn afgedrukt achter de Gedichten.
6) V 66r de Poemata van Broekhuizen.
7) Vgl. de opdracht der Poemata.
8) Zie BlJrmanni Oratione8, pag. 181, of zijne Poema/a, pag. 190.
9) Z;e boven den titel. De rede kwam ook afzonderlijk uit (vgl. Saxe, Onomasticon
literarivm, V, blz. 469).
7
98 J.A.Worp
strijd. Burman had nl. den leermeester van Broekhuizen, Junius,
tegenover de meeste paedagogen gesteld en had aan deze de les
gelezen. Velen namen hem dat kwalijk, o. a. Johannes van
Muyden, die vroeger te Utrecht conrector en sedert 1681 professor
in de rechten was, een onbeduidend man, die tot de
vrienden van Leidekker en tot de vijanden van Broekhuizen
behoorde 1). Het werd een strijd met pamfletten, waarin Burman
zich duchtig roerde 2); den 9den September 1710 bestreed
hij zelfs nog in een uitgebreid Latijnsch gedicht, dat in het
groot auditorium der Academie werd uitgesproken, de vijanden
van Broekhuizen en van hem zelven 3).
Ook Hoogstraten eerde de nagedachtenis van zijn vriend.
Broekhuizen's handschriften en een groot deel zijner boekerij
waren hem vermaakt t); Hoogstraten ordende de Latijnsche gedichten,
die hij vond, voegde er de in 1684 reeds gedrukte
verzen aan toe en gaf in 1711 de Poemata uit 5). Hij had
daaraan geene gemakkelijke taak. Want terwijl al de gedichten
met zeer duidelijke hand zijn geschreven, missen zij bijna allen
een opschrift, en Hoop;straten heeft zich heel wat moeite
moeten getroosten, om bij al die gelegenheidsverzen uit te
vorschen, tot wie zij waren gericht en waarom 6). De opschriften
in de Poemata zijn dus van hem 7).
Ook dat boek gaf weer aanleiding tot een langdurigen letterkundigen
twist. In 1708 had Joannes Clericus in de Bibliothèque
clwi8ie 8) eene critiek gegeven van Broekhuizen's Tibul-
1) Dat blijkt uit eenige brieven van Broekhuizen aan Bnrman.
2) Vgl. Sax6. t. a. p.
3) Zie de Orationea. pag. 187. of de Poemata. pag. l.
4) Vgl. de voorrede der P081nata.
ö) Zie boven den titel. De opdracht aan J oan de Witt is van 2 Dec. 1710.
6) Een brief van Hoogstraten aan Almeloveen (zie Bijlage II) geeft een kijkje op
de nasporingen. die hij in het werk stelde.
7) Bijna al de Latijnsche gedichten van Broekhuizen in het HS. van den dichter
zijn thans op de Leidsche Bibliotheek. De .Carmina Iuvenilia". die in 1684 zijn
verschenen. zijn in één band vereenigd; de meeste der andere gedichten staan op
161 losse bladen; de laatst~enoemden zijn bijna allen gedateerd.
2) Dl. XV. 1708. blz. 364-387.
Joan van Broekhuizen 99
lus. In dat opstel werden nog al aanmerkingen gemaakt,
waarvan enkelen niet onjuist waren, en de toon was over het
algemeen niet zeer vriendelijk 1). Hoogstraten , die natuurlijk
wel wist, dat Broekhuizen Le Clerc zoowat voor een kwakzalver
had gehouden 2), kwam in de voorrede der Poemata
met groote hevigheid tegen Clericus op en er OIltspon zich een
strijd, die een regen van pamfletten deed nederdalen en die
een paar jaren heeft geduurd 3). Toch was de quaestie volstrekt
niet belangrijk genoeg, om Hoogstraten te doen verklaren,
»dat men uit Vrankryk zelf pylen geschoten heeft om zyne
schim te treffen" 4). Maar wij zijn in de 18de eeuw, de eeuw
1) Le Clerc zegt o. a. (blz. 879): • D'ailleufd on aremarqué qne Mr. Broekltu!lse,
sur la fin de ses jours, n'étoit nullement chiche de loüanges, à l'égard de cenx,
qui lui fllisoient un peu la Cour, ou qui faisoient profession d'estimer ses Poësies
et les Poëles en général On en a eu des preuves dans ce volume, ou il ne pert
point d'occasion de les louër et de les louër même avec excès. Mais ce qui ne seroit
pas pardonnabie à nn autre, est pardonnabie à. un Poëte Tout l'inconvenient
que j'y vois, c'est qne la profusion qu'il a faite de loüanges, en vers et en prose,
en diminne beancoup Ie prix et les rend suspectes. Cela fera même qne ces censnres
ne seront pas d'nn très grand poiJs."
Broekhuizen had Clericus even getikt Cvg\. zijn Tibullul, blz. 8); hinc illae lacrimae.
Iets verder (blz. 885) beweert Le Clerc, dat Broekhnizen eene verkeerde aantcekening
heeft gemaakt over eene zoneclips .• Mais pour cels, il auroit fallu avoir lû Ie
livre de Galilée, des taches dn Soleil, ou quelque autre qui en eût parlé; caronne
trouve pas ces sortes de choses, dans les Poëtes. IJ est vrai qu'il y a des Poëtes,
ou au moins des gens q ui croyent l'être; q ui méprisent les découvertes des Astronomes,
et des Physiciens, et qni croiroient avoir plus rendu de service à la Répu.
blique des Lettres, en lui apprenant Ie nom de celui, qni eut antrefois commerce
avec Delie, nant qu'elle fftt à Tióulle; qu'en déconvrant tout ce que Galilée nons a
fait remarquer Ie premier, dans Ie Ciel: on tont ce que Mr. Newton a démontré,
dans ses livres de Physique et d'Optique. - Mais quoi qn'on en pnisse dire, ilsera
toftjours certain que Mr. Broekhuyse a été nn fort habiIe ho.mme, entre les gens de
sa sorte," etc.
2) Zonder twijfel was hij dat ook eenigszins. Toen hij in 1708 onder het psendoniam
Gorallus de gedichten van Pedo Albinovanns had uitgegeven, hemelde hij zelf
zijne nitgave in een nitgebreid artikel op (zie Bï61iothègue choisie, dl. I, 1708,
blz. 189-200).
3) Zie Nolen, t. a. p., blz. 14, vlgg.
4) Vgl. Het leven, blz. 50.
100 J. A. Worp
der Burman's en andere vecht.ersbazen op litterarisch gebied.
Hoogstraten had eerst het voornemen gekoesterd, om Broekhuizen's
Nederland!!che gedichten achter de Poemata te laten
drukken 1); hij kwam echter van dat plan terug en gaf ze in
1712 afzonderlijk uit B). In het bundeltje werden de gedichten,
in 1677 door Pluimer uit.gegeven, herdrukt en eenige anderen
er bijgevoegd, terwijl eene uitgebreide levensgeschiedenis en
eene menigte lijkdichten aan het boekje een behoorlijken omvang
gaven.
In 1727 werd in de Nieuwe verzameling van Nederduitsche
Mengeldichten 3) een onuitgegeven gedicht van Broekhuizen meegedeeld,
nl. Bions lykzangh op Adonis 4); volgens de voorrede
is het vers afgedrukt naar het handschrift van den dichter
zelven. Broekhuizen's Gedichten zijn in 1822 te Brussel herdrukt
5); een latere druk van 1834 te Amsterdam 6) is eene
titeluitgave. In 1883 bezorgde Dr. R. A. Koilewijn een nieuwen
druk 7).
Broekhuizen's Propertius is in 1727 op nieuw uitgegeven 8)
door Pieter Vlaming, die aan den vorigen druk de noten toevoegde,
welke Broekhuizen zelf na 1702 over dezen dichter had
opgeteekend. Dezelfde geleerde bezorgde in 1728 eene nieuwe
uitgave van Sannazarius, waaraan de gedichten der broeders
1) Zie het Aen den Be8cheiden Lezllr v66r de Gedichten.
2) Zie boven den titel. De opdracht aan Gerard van Papenbroeck is gedateerd 25
Nov. 1711.
3) Te Amsterdam. By Tl'ïllem Barentl. Boekverkooper. enz. 1727.
4) T. a. p •• blz. 188. Het vers is eene vertaling van de 'E'1l"ITá4>loç 'A~t:Jvl~oç.
5) Gedichten van J van Broekhuizen. Derde druk. B1'!l88el. By Brest van Kempen.
Boekverkooper, enz. 1822.
6) Gedichten van J. van Broekhuizen. Derde druk. Amaterdam. Bg L. flan
Bakkenes • Boekverkooper. enz. 1834.
7) J. van Broekhuizen's NederlandachB Gedichten uitgegeven en toegelicht door
Dr. R. A. Kolwijn , . . . . . Amersfoort, A. M. Slothouwer.
8) Be:&. Á.ure/ii Propertii Elegiarum lilJri quatuor. Á.d fidem veterum memhranarum,
curia 8ecundia .'ani Broukh'l8ii, aedulo castigati. Á.ccedunt femi Indices. quorum
primua om_ voces Propertianaa complectitur. Á.mstelaedami. Á.pud Rod. et Gerh.
TetsteniDI, MDCCXXVII.
Joan' van Broekhuizen 101
Amaltheus werden toegevoegd 1). Deze uitgave werd aan Broekhuizen's
vriend Joan de Witt opgedragen. Vlaming maakte gebruik
vau het exemplaar, waarin Broekhuizen zelf allerlei aanteekeningen
had gemaakt. .
Het schijnt, dat onze dichter ook met eene uitgave van
Catullus is begonnen. Althans in 1826 gaf Huschke den tekst
d~r zes eerste gedichten van het eerste boek ~it, verrijkt met
noten van Broekhuizen 2). Het eerste vel daarvan schijnt bij
het leven van onzen dichter' te zijn gedrukt. Ee'n exemplaar
van dat vel, met schriftelijke aanteekeningen door Broekhuizen
zelven verrijkt, was in het bezit van Santenius 3) en kwam
later in de Koninklijke Bibliotheek te Berlijn 4). Broekhuizen's
commentaar op de zes gedichten van Catullus is zeer klein en
verschilt dus geheel van dien, welken' hij op de beide andere
Latijnsche dichters schreef. Wanneer Broekhuizen met dit werk
is begonnen, is evenzeer on bekend, als de reden,' waarom het
werd gestaakt 5). In zijne brieven is daaromtrent geene enkele
aanwijzing te vinden.
Broekhuizen's portret is meermalen geschilderd, o. a. door
zijn vriend Bakhuizen 6); of deze kunstwerken nog bestaan, is
1) .Jctii Sinceri Sannazarii, Patricii Neapolitani. Opera. Latine acripta. :& aecundia
curia Jani Broulcltuaii . .Jccedunt Gabrielia 4-lIilii, Danielia Cereti, et Fra·
trum .J.maltlleorum Carmina; Pitae Sanna,ana_, et kotae Petri Vlamingii . .Jmatelaedami,
4-pud Pïduam Gerardi Onder de Linden, M.DCo.XXVIII.
2) Zie Analecta litteraria. . . .. Curante Imman. G. Huacltlcio .... . Lipaiae .....
1826. pag. 1, vlgg.
3) Laurentius Santenius, 1764-1798, een Amaterdamsch koopman, die in de
rechten had gestudeerd, heeft zich als een zeer verdienstelijk Latijnsch dichter doen
kennen.
4) Zie de voorrede van Huschke, waar de geschiedenis van dat enkele vel wordt
verhaald.
6) Lucian Müller, Geaclticllte der lelaaaÏ8clt8n PAilologie in den Niederlanden.
Leipzig, Teubner, 1869, blz. 49, Noot, deelt op gezag van Reislces Biogr. mede,
dat in 1760 de boekverkooper Wetstein eene Catullus-nitgave van Broekhuizen heeft
aangekondigd. die echter niet is verschenen. Reiske's werk heb ik niet kunnen inzien.
6) Ziè Het leven, blz. 63, vlgg.
102 J. A. Worp
mij niet bekend. V 66r de Poemata zien wij het borstbeeld van
den krijgsman-dichter 1); hij heeft daar een nog al forschen kop,
die scherpzinnigheid en eene eenigszins militaire barheid verraadt.
Op het graf van Broekhuizen is in den herfst van 1767
een gedenkteeken geplaatst, dat de kerk van Amstelveen versiert.
De eer van deze daad komt toe aan Mr. Abraham Oalkoen,
baljuw en dijkgraaf van Amstelland. Het monument
bestaat uit eene lijkbus van blauw arduin op een voetstuk van
denzelfden steen; Petrus Burmannus secundus schreef het Latijnsche
gedicht, dat in wit marmer is gebeiteld 2).
Groningen. J. A. WORP.
1) Als curiosum kau vermeld worden, dat in de Bihliotheca "irllrl4m militia aeque
ac 8criptis illv8trivm, door Joannes Burchard en Fredericus Otto Menckenius in
1734 te Leipzig uitgegeven, van Broekhuizen een zeeman (.rei navali a primis annis
adsuetus") en scheepskapitein ia gemaakt (vgl. pag. 89).
2) Zie WagenaBr, Am8tlJf'dam, XI, blz. 386, 387.
Joan van Broekhuizen 103
BIJLAGE J.
Cl~ronologi8che lijst der meeste gedichten van Broekhuizen 1).
Ad Johannem Derramoutium Leidam discedentem (p. 399). Sept. 1667.
-De ontwapende Mars Ter Bruiloft van den Manhaften Kapitein
Jacob Andriesz. Zwart, En ... Geertje Poort (p. 55). 6 Nov. --
In obitum liadriani Junii Trajectini Praeceptoris sui (p. 498). 1670.
lI'Ad Patruum suum. Fausta anni apprecatio (p. 405). 1 Jan. 1672.
Ad (Danielem Alphenium) (p. 406).
Epithalamium (p. 467). Febr. --
In Petri Francii Orationem de studio eloquentiae (p. 413).
Cum Groningam esset discessurus (p. 415). Maart --
Ad Academiae Groninganae studiosos, post desertam ... obsidionem
... (p. 418). Groningae. Aug. --
In Gerardi ten Berg disputationem juridicam (p. 420). Ibidem.
Desiderium puellae absentis (p. 421). In cal/ris Bodegravianis. 1673.
Ad J oannem Antoniadem Goesanum (p. 422). &lzoonlzoviae.
Ad Joannem Sixillm (p. 424). reteroquis.
Ad Joannem Hudde, Urbis Amstelaedamensium Consulem, sponsum
(p. 6). JTeteraquis.
Ad J oannem Antoniadem Goesanum (p. 429). In vwo den Hinderdam. -Corydon.
Ad J oannem Sixium (p. ] 9]). In pago JTree/and.
Ad puellam amatam (p. 432). In castello den Hinderdam.
Ad auram (p. 434). Ibidem.
Ad Neaeram (p. 436). Ibidem.
Ad epistolam Neaerae (p. 155). Ibidem.
Ad Alphenios fratres super obitu parentis (p. 437). In pago Nederlzorst. -lI'In
tertiam victoriam navalem anni 1673 2) (p. 441). Amstelodami. Juli -In
Historiam plantarum indigenarum a Petro Nylandio adornatam
(p. 494).
Ad J oannem Hudde, Reip. Amstelaedamensis consulem (p. 444). In
castelto stel/ato ad :Nieuweraluijs
In Lamberti Bidloi Amstelam dulcem (p. 235). Ibidem.
1) De tusschen haakjes geplaatste cijfers wijzen de bladzijden aan der Poemata
(1711) en der Gedichten (l712). A beteekent Á.ppendiz nova Oarminum. De cursief
gedrukte plaatsnamen staan in het HS. der "Carmioa iuvenilia."
De door het teeken * aangeduide verzen zijn gedateerd in het MS.; bij die. welke
van het teeken - zijn voorzien. wordt in de uitgaven datum of jaartal vermeld.
2) Het jaartal is in de Poema ta verkeerd gedrukt.
104 J. A. Worp
Sermo ad Adrianum Kiebomium (p. 445). Ibidem. 1674.
In pacem Anglo-Batavam ... Ad J oannem Sixium (p. 448). Ihidem. Febr. -Puellae
absentis desiderio angitur (p. 451). Ihidem.
*Absentiam puellae deplorat (p. 452). In freto AnfJlicano 1). 4 Juni --
*Navigantium audaciam detestatur (p. 454). 8anctá Çruce inaulae
Tenerilfae. 25 " --
*Manibus commilitonum ... (p. 457). In inaula Dominica. 24 Juli --
*Peregrinationis suae incommoda detestatur (p. 458). Inter
i7lsulall Mataninam et 8t. Luciam. 1 Aug. --
*Psalmus VI (p. 297). Pone inllulam 8t. Luciam. 18 "
*Psalmus XLIV (298). Ibidem. 4 Sept. -
.Celadon sive desiderium patriae (p. 199) Ibidem. 8 " ---
*In foedissimam tempestatem ... (p. 70). Ibidem .... joedisllimá
tempelltate. 11 "
.Ad Jovem (p. 460). Pone inaulam Guarlalupam. 9 Oct. --
• Ad Sodales (p. 139). ] 5 "
Ad Carolum Rabenhaupt, .... ab expugnata Gravia Amstelaedamum
reducem (p. 461). 4mlllelodami .
• Consulatus tertius Joannis Hudde (p. 301). 4.mlltelodami.
In epistolas primorum martyrum (p. 239). 4.matelodami .
• Ad J oannem Sixium (p. 464). Macliniae.
Ad Petrum Francium (p. 476). Ihidem.
De eodem (p 477). Ibidem .
• Ad sodales, cum ingens raucedo omnem urbem invasisset
(p. 478). Ibidem.
Ad Juliam (p. 72). 4.malllodami.
Febr. 1675.
18 Juli--
31 Oct.-
In nuptias Joannis Derramoutii et Corneliae 'Villepontosiae (p. 78). 1676.
*In columbas Petri Francü a fele devoratas (p. 222). Harlemi. 27 Jan. --
-Aan de Jullers N. N. (p. 33). In 'I B08c" fJan nanen 2). 12 April --
-Aan de Moezel (p. 23). In Trier. 31 Mei --
Ad Petrum Francium (p. 35).
Ad fontem amoenissimum, qui est e regione Trevirorum juxta
Mosellae ripam (p. 80).
Ad silvas Trevericas (p. 91).
-Zwaantje (p. 1). In Trier.
·In vindemiam anni 1676 (p. 484).
Zang (p. 31).
Ad Theodorum Doppium (p. 123).
21 Aug.--
2 Oct.-
Dec. --
1) Het vers heeft den datum: pridie Non. lul. 16740; dit moet Iun. zijn (vg!.
Brandt, t. a. p., blz. 8940).
2) Jn de uitgave va:n 1677 ie de datum er bij geplaatst, in die van 17.12 alleen
het jaartal.
Joan van Broekhuizen 105
- Klinkdicht (p. 28). 5 Jan. 1677.
-Brief aan myn Vrienden t' Amsterdam (p.19). Inpa!/o Bother!/k.18 "
- Gedachten (p. 26). I) 22 "
-Aan den Heere Joan Pluimer (p. 35). 23 "
-Aan Mejuft'rou Charlotte Lochon (p. 29). Op ket kuis te Raad. 11 Maart. --
Ad Joannem Georgium Graevium (p. 44). Mei --
Ad Petrum Francium (p. 156).
Ad .... Ferdinandum, Episcopum Paderbornensem ac Monasteriensem
(p. 1).
Ad Nicolaum Heinsium (p. 40).
Hyella. Ad Jacobum Servatium (p. 207).
Hymnus in Pacem (p. 147).
*Ad Davidem Bergium (p. 162). Montibw; Hannoniae.
Ad Davidem Bergium responsio (p. 307).
-Aan Clorinde (p. 39).
-Aen de zelve (p. 39).
-Zang (p. 40).
- Zang (p. 41).
Oct. --
" --
Maart 1678.
Juni --
30 "
1679.
1680.
Menalcas. Ad .... Ferdinandum, Paderbornensem et Monasteriensem
Episcopum (p. 187). Maart --
-In urbem Hasselium actis cuniculis dirutam (p. 256). Nov. 1681.
In funere Nicolai Heinsii ... (p. 47). Febr. 1682.
Ad Regem Galliae p'ost propugnacula Arausionis diruta (p. 327).
D. M .... Ferdinandi, Paderbornensis ac Monasteriensis Episcopi
S. (p. 293).
In urbem Viennam Turcarum obsidione liberatam (p. 501).
In Henrici Christiani Henninii de Graecorum accentibus disserta-
1683.
tionem (p. 253). Jan. 1684.
Ad Godefridum Bidloo, Humani corporis Anatomiam eden tem (p. 249) -Ad
Apollinem pro Theodoro Janssonio ab Almeloveen, cum
Inventa Nov-antiqua ederet (p. 231).
-Ter gedachtenisse van ... Joannes Antonides van der Goes (p. 51). 1685.
In Cornelium Bontekoe, Artis Medicae novatorem, Ex lapsu
de gradibus extinctum (A., p. 48).
In Laurentü Bakii Poemata sacra (p. 19).
*In Samuelis Pufendorfii Historiam Suecam (p. 230).
Afk.e~r van Klorinde (p. 43).
Aen Amaril (p. 49).
*Ad Joannem Huidekooper Marsevenium, Urbi Amstel. a
Secretis, sponsum (p. 8).
I) In de uitgave van 1712 staat ten onrechte het jaartal 1667.
300ct. --
1686.
13 Juli106
J. A. Wo rp
In Descriptionem Urbis Cliviae, Ad Electorem
cum (A., p. 3). 1)
Brandenburgi-
* Ad Caesarem Leopoldum de Petro Francio (p. 255).
.... Ad Urbem Trajectum (p. 335).
Ad illustrem Carminis sui Vindicem, poëtam ignotum et
ignobilem (p. 337).
7 Aug. 1686.
16 Sept.-
14 Oct.--
*De Petro Francio Victorias Caesaris celebrante (p. 231). 29 Dec. --
* Ad Matthaeum Sladum ... (p. 260). 17 Jan. 1687.
*Ad Hieronym. Gul. Snabelium sponsum (p. 315). 1 April --
Lusus in Nuptias Hieronymi Snabelii et Sibyllae Tennuliae
(A., p. 51).
*Constantini Hugenü Eq. Memoriae S. (p. 284).
.... In Natalem Nicolai Wits en (p. 305).
*In pessimum poëtastrum (p. 339).
*In (Petri Francii) Victorias Venetas (p. 232).
.... Ad Joannem lIl. Poloniae Regem ... (p. 256).
.... Ad Godefridum Thomasium medicum creatum (p. 254).
*Ad Theod. Jansonium ab Almeloveen sponsum (p. 163).
*In album amicorum suorum (p. 259).
* Ad Samuelem Munkerum sponsum (p. ll3).
-Aan de gedachten (p. 48).
*Ad catulum suum (p. ]78).
*Ad (Nicolaum Witsen) •.. Consulem creatum (p. 306).
.... In saeculum Perralti (p. 166).
.... Ad Carolum Ferberum Dantiscanum (p. 260).
.... In funere Ser. ac Pot. Principis Frederici Gulielmi Magni,
" 18 /f
3 Mei--
20 /f --
/f /f --
24 Juli ---
12 Sept. -I
Oct. --
2 "
28 /f
24 Jan. 1688.
2 Febr. --
12 /f
28 April--
Electoris Brandeburgici (p. 355). 10 Juni --
*In efligiem Joannis Georgii Graevii (p. 277). 7 Aug. --
*Nais Amstela ad Joanem Hudde ... (p. 303). II "
Responsio ad epigramma in Principis Arausicani expeditionem
Britannicam a ventis disturbatam poëtae Gallici (p. 330).
In Jesuitas Gallos (p. 331) .
.... In Nummum a Joanne Frederico Cramero explicatum, cujus
epigraphe: Capta Caesaris Insuia (p. 360). 28 Juni 1689.
*Ad villam Marseveniam (p. 21). 14 Aug. --
*Ad Cels. Principem Lignaeum, Regis Portugalliae legatum
(p. 228).
-In nummum a J oanne Frederico Cramero explicatum cujus
epigraphe: Expeditio Britannica consiliis et armis adjuta
(p. 361).
1) De datum is er in mijn exemplaar bijgeschreven.
14 Sept. --
.Toan van Broekhuizen
-In nummum a Cramero explicatum, cujus epigraphe: Inferior
Rhenus liberatus (p. 362).
*In imaginem quam ipse sibi sculpsit Ludolphus Bakhusius
107
1689.
(p. 281). 24 Febr. 1690.
*Ad Joannem Huidekooper Marsevenium, Cum tertiam
ex ordine filiolam suscepisset (p. 261). 7 Mei --
*In mortem Regis Gulielmi falso a Gallis nunciatam (p. 331).10 Aug. -*
Ad J oannem Huidekooper Marsevenium, Cum ei Propertii
codicem:remitteret (p. 261). 23 Aug. --
*In Celsum (p. 266). 28 "
-In nummum a Cramero explieatum, cujus epigraphe: Tutela
Belgii (p. 363).
Memoriae Hieronymi Beverningii, Urbis Goudanae eonsulis
(p, 293).
* Ad Carolum Crueium sponsum (p. 160).
* Ad Regem Gulielmum (p. 334).
*In Natalem Joannis Jacotii (p. 322).
*In J oannis Sixii eonsulatum (p. 257).
*In Lieinium tonsorem (p. 267).
*In funere Everardi Hartscamp , urbi Ultrajeetinae a seeretis
(p. 289).
*In librum de Interpretatione J oannis de Raei (p. 322).
*In urbem Berolinensem a Frederieo III mirifiee amplifieatam
22 Nov.--
16 Dec. --
18 Jan. 1691.
2 Febr. --
8 Maart--
4 April-
2 Juni--
et exornatam (p. 364). 18 "
In funere Cornelii Trompii (p. 285). "
*In libros Antonii Bynaei de Passione Christi (p. 124). 5 Sept. --
*In natalem septimum decimum Ser. Prine. Anspaehii Christiani
Alberti ad Jo. Fred. Cramerum (p. 365). 18 "
* Ad amicum, Cum ei earmina poëtarum Belgarum et sua
mitteret (p. 271). . I Nov. -
*Genethliacon filio primum genito J oannis Huidek ooper Marsevenii,
Urbi Amstel. a seeretis (p. 106). 7 Jan. 1692.
In funere Theodori Georgii Graevii (p. 55). "
In poëmata vernacula Joannis Plumeri (p. 184).
*In Petri Rabi Carmina saera (p. 183).
liln Petronium Larvatilem (p. 167).
*In Petri Franeii Orationes (p. 232).
*Turdus fabula (p. 351).
*In poëtae anonymi Carmina saera (p. 236).
*Ad Joannem Sixium, urbis Amstel. eonsulem de vino ad
se misso (p. 33).
*In tumultu quodam graviter vulneratus opem Chirurgi
implorat (p. 272).
28 Febr.-
27 Maart--
28 "
20 April -
2 Juli -
31 "
31 Aug.-'
108 J. A. Worp
*Ad Theodorum Jansonium ab Almeloveen. Invitatus ab eo
ad Convivium Eruditorum absentiam suam excusat (p. 262). 2 Sept. 1692.
*Nuptiis Gulielmi Busii et Elisabethae Lestevenon (p. 313). 8 Nov. -*
In fu:ri.ere Christiani Alberti Principis Anspacensis (p. 366). 23 "
*In alium ejusdem farinae (p. 350). 31 Dec. --
*Ad Petrum Bernagium sanitati restitutum (p. 125). 2 Juli 1693.
*In effigiem Joannis Georgii Graevii (p. 277, V). 2 Aug. --
*In eandem (p. 277, VI). " "
*In eandem (p. 278, VII). I) 11 /I
*In Petri Colartii et Elisae Hofmannae diem nuptialem (p. 162). 10 Aug. -*
In Gallos (p. 328). 25 Dec. -*
Ad Hubertum Roosenboom, Supremae Batavorum Curiae
Praesidem, Acad. Lugd.-Batavae Curatorem (p. 10). 16 Jan. 1694.
*In Catharinam Lescaille poëtriam Batavam (p. 173). 2 April --
*In Joannis Brantii Co=entationes Paullinas (p. 138) 15"
*De Petro Rabo et poetria Amstelia (p. 351). 18 "
*ln carmina Hulleriae poetriae Gallicae (p. 172). 27"
*In auspicia Academiae Hallensis (p. 369). 21 Juni --
"''In natalem Ser. ac Potent. Principis Frederici 111. Sacri Rom.
Imperii Octoviri (p. 372). 26 /I --
* Ad Everardum Dankelmannum ... (p. 374). 6 Aug. --
*Joanni vanden Bempden, Urbi Amstel. a Secretis, et Esterae
Elisabethae Tulpiae (p. 310). 9 /I
In calumniatorem Gallum (p. 168). "
*In libellos Ludolphi Smidii (p. 245). 10 Sept. --
* Ad Didericum Sixium, Cum supremos in utroque Jure honores
consecutus esset (p. 234). 1 Nov. --
*In natalem Rulandi Kinschotii (p. 312). 16 "
*In obitum Samuelis Pufendorfii (p. 376).
D. M. Mariae, Magnae Britanniae, ~'ranciae, Hiberniae,
Reginae (p. 283).
D. M. Mariae, ......... Reginae (p. 117).
In Gallum Coloniensem (p. 269).
In eundem (p. 269).
*In Vacerram semipoëtastrum barbarum (p. 344).
*In largitionibus Regiis praecipuae formae nomisma poscit
30 Dec. --
1695.
7 Maart--
Vacerra (p. 341). 28 /I
* Ad (Petrum Francium) Cum Mariae Britanniarum Reginae
Oratione publica parentasset (p. 233).
*Vacerra Lyristes (p. 345).
2 April-
16 /I
1) De datum staat ouder het laatste der 3 versjes. die alle op ééu papier zijn
geschreven.
Joan van Broekhuizen 109
*"Ovoç ""TO}..lJp~(fJV (p. 346). 17 April 1695.
*Devicto. Apolline. Fusis. Fugatis. Caesis Sororibus C. Vacerra
H. M. S. F. (p. 348). " "
*Vacerra Aristarchus (p. 348).1) " "
* Ad Vacerram (p. 349). "
* Ad eundem (p. 349). "
*In orationem, qua Gul. Henr. Dankelmannus .... Gulielmo lIl. ....
felicem in Bataviam aÀventum gratulatus est (p. 377). 30 Juni --
*In Panegyricum dictum honori .... Frederici III .... a Philippo
Silvestro Dankelmanno (p. 378). 5 Juli --
*In quendarn, qui in publice habita oratione modulum syllabarum
in vocibus EpictetuIl et Eupkrates cerruperat (p. 350). 21 Aug. --
* Ad Ludolphum Bakhusium (p. 263). 26 "
*Miseria vitae humanae (p. 282). 2 Sept. --
*D. M. Dionysii Witsen S. (p. 291). 28 "
*Nuptiis Danielis Bernartii, Reip. Arnstel. Judicis, et Mariae
Sixiae (p. 174). 21 Oct. --
*In Davidis Hoogstratani Poemata vernacula (p. 175). 11 Jan. 1696.
In novam editionem Pomponii Melae ab Jacobo Gronovio ....
procuratam (A., p. 38).2) Maart -_
*In Historiarn Horti medici Amstel. ad manes Caroli Clusii
(p. 126). 12 Oct. --
* Ad Petrum Burrnannum. Felicia novae curationis exordia
in Acad. Trajectina ei gratulatur (p. 137). 21 Dec. --
* Ad Nicolaum Bidloum, Cum su=os in Medicina honores
adipisceretur (p. 241). 3 Jan. 1697.
*In Joachimi Targerii Medicinarn compendiariam (p. 240). 2 Febr. --
*Efligies Ludolphi Smidii (p. 281). 22 "
*In Notitiam Germaniae Inferioris conscriptarn a Mensone Alting,
Urbis Groninganae Consule (p. 129). 23 Maart --
*Ad Theod. Jansonium Abmelovenium, Cum Eloq., Hist., ac
Graecae linguae Professionem in Acad. Harderovicena
auspicaretur (p. 320). 19 April --
-In Lucae Rotgansii Gulielmeida (p. 247). 12 Aug. --
*In celebrationem Pacis (p. 266). 6 Nov. --
*Ad Davidem Hoogstratanum, In Gemellarum ejus filiarum
natalem prirnum (p. lU). 27 Jan. 1698.
1) Dit laatste heeft alleen dien datnm, maar staat met de a vorige en de beide
voltlende verzen op hetzelfde papier geschreven.
2) De meeste hekeldichten van den .4ppcndi:c, nl. blz. 5 - 38, zijn uit de jaren
1695 en 1696. Het zou de moeite niet loonen, om na te gaan, welke hunne volgorde
is.
110 J. A. Wo rp
*D. M. J oannis Mensingae (p. 288).
"'In Cornelii Brunii Hodoeporica (p. 248).
* Ad J oannem Ulricum Meurerum in Britanniam abeuntem
3 April 1698.
16 Juni--
(p. 65). . 8 J uH --
"'Poematum Davidis Hoogstratani Elicium (p. 242). t) 5 Aug. --
*Ad Joannem Hudde, Cum Urbis Amstel. Consul esset creatus
(p 132). 1 Febr. 1699.
"'Efligies Petri Francii (p. 278).
"'Vanitas rerum humanarum (p. 283).
*Petri Bernagii memoriae S. (p. 292).
"'Ad Gualtherum Blokkium in numerum Jurisconsultorum
18 Maart--
16 Juni --
29 Nov. --
eoöptatum (p. 250). 5 Febr. 1700.
"'In efligiem Davidis Hoogstratani (p. 278). 10 /I
*In Arnoldi Monenii Poemata (p. 24). 17 /I
"'Ad famam pro elegantissima Virgine Maria Wildia (p.263). 27 /I
"'In Davidis Hoogstratani Poemata (p. 245). 2 Maart --
"'Efligies Cornelii Brunii (p. 281). 22 /I
"'Ad J oannem a W ynbergen, Equestri Ordini nuper, nune
etiam Jurisconsultorum numero a,dscriptum (p. 253). 26 /I
*In Orationem Gulielmi Coeterii, qua Ser. ac Cels. Principi
J oanni Gulielmo Frisoni de adventu in Acad. Frauequeranam
gratulatus est (p. 258). 10 April --
*In funere Joannis Sixii, consularis (p. 285).2) 28 Mei --
*In regiam dignitatem in Borussia a Frederieo lIl. Eleetore
Brandeburgieo susceptam (p. 379). 3 Jan. 1701.
"'In tunere Joannis de Witt, Urbi Dordrechtanae a Secretis (p.12).27 /I
"'In Joannis Brantii Poemata vernacula (p. 246). 10 April --
"'Ad Sebastianum Kortholtum, Professionem Poësios in Ill.
Holsatorum Acad. laetissimis auspiciis ingredientem (p. 31). 16 /I
"'In Mensonis Alting Notitiae Germaniae interioris partem
alteram (p. 131). 4 Mei--
*In nuptias Joannis Clifton, Urbi Amstelaedamensi a
Seeretis, et Juliae Valkenier (p. 314) 5 Juni --
*In efligiem ..•. ]<'rederici Gulielmi Eleetoratus Brandeb.
ae Regni Borussiae haeredis (p. 383). 28 "
"'In Poemata posthuma Casparis Brantii (p. 243).
*In Gulielmi Elgeri Emblemata amatoria (p. 251).
*Honori et meritis Philippi Molivii vander Noot, supremos
in utroque Jure honores eapessentis (p. 325).
13 Aug.-
23 Maart 1702.
7 Mei--
1) Een ander volkomen gelijkluidend vers heeft den datum 9 Aug. 1698.
2) Ipao die emortuali.
Joan van Broekhuizen 111
IjIln auspicatissima hujus belli initia, cum Insuia Caesaris ...... .
caperetur (p. 384). 16 Juni 1702.
!fIn natalem XL VI. J!'rederici I. Aug. Borussiae Regis (p. 385). 11 Juli -*
In nuptias Gerardi Frankenii et Catharinae Adelheidis
Moneniae (p. 104).
*In Epistolas clarorum virorum a J. Brantio editas (p.
*Effigies Jacobi Wildii .... (p. 280).
*Organa in Templo nova Hagiensi instaurata (p. 270).
12 /I --
247). 20 /I --
23 act. -
21 Dec.
"'In Frederici Gulielmi Magni Electoris Brandeburgici statuam
equestrem (p. 386). 31 /I
*In funere Joannis Georgii Graevii (p. 62). 15 Jan. 1703.
*D. M. J oannis Georgii Graevii S. (p. 287). 9 Mei ._-
*In Samuelis Petisci Lexicon Latino-Belgicum novum (p. 243). 18 /I
"'In funere Joannis Huidekooper Marsevenii (p. 14). 3 Juni --
*Effigies Godefredi Thomasii Medici (p. 282). 14 Sept. --
*In Phaedri fabulas vernaculo metro expressas a Davide Hoogstratano
(p. 324). 25 /I
"'In effigiem Ill. Comitis Wartenbergii ... (p. 387). 6 Nov. --
!IIln nuptias Francisci Burmanni et Elisabethae Thierens (p. 321). 22 /I
*Memoriae Tobiae Gutberlethi, Cum ejus libelli postumi
de Saliis ederentur (p. 244). 26 Dec. --
*Gelria capta ab Seren. Borussiae Rege Frederico I (p. 387). 2 Jan. 1704.
*In commentarios artis pictoriae Gerardi Laeressi (p. 179). 14 /I
*In funere Joannis Hudde, urbis Amstel. consulis (p. 134).1) 15 April --
*Effigies Hermanni Wildii ... (p. 280). 18 /I
"'In effigiem Viri lIl. Ezechielis Spanhemii ... (p. 389). 19"
*In nuptias Sebastiani Kortholti, et Annae Lobedantziae (p. 108). 28 Juni -*
Memoriae Raimondi Falt~ii, Regis Borussiae numismatum
caelatoris incomparabilis (p. 390).
Ijl Ad Christum Servatorem (p. 17).
*In J oannis Vollenhovii Homilias sacras (p. 237).
18 Aug.-I
Juni 1705.
3 Juli--
*Virtuti et meritis Gulielmi Wildii, cum in ordinem Jurisconsultorum
cooptaretur (p. 182). . 27 Aug. --
*Elicium ad Phaedrum tertiis curis Davidis Hoogstratani
procuratum (p. 181).
!liln funere Jacobi Triglandii (p. 290).
*Ad Jacobum Wildium genethliacon (p. 176).
*In fragmenta operum Q. Ennii, denuo edita a Francisco
4 Oct.--
10 /I
16 Dec. --
Hesselio (p. 27). 27 April 1706.
*D. M. Francisci de Vroede, consularis. S. (p. 286). 22 Juli --
1) Ipso die emortuali.
112 J. A. Worp
*De Psalrnis Petri Datheni (p. 238).
*Ad Joannern de Witt, Urbi Arnstel. a Secretis (p. 58).
*Ad Cornelium Arkelium Hadriani Junii Animadversa, Cum
16 April 1707.
10 Juli --
luculentis accessionibus recentantem (p. 252). 14 Aug. --
*Ad Franciscum Hesselium (p. 269). 17 11
*In Poernata bacra Francisci Halrnae (p. 238). 6. Oct. --
BIJLA.GE II.1)
Viro Clarissimo
THEODOR;O JANSSONIO AB ALMELOVEEN
S. D.
DAVID HOOGSTRATANUS.
DUID totus sum in colligendis et edendis Broukhusii nostri
earminibus, multis inde obruor molestiis , quod nullus omnino
titulus iis sit praefixus. Hine multos ex eommunibus nostris
amieis consulere quotidie eogor, si forte quam mihi opem possint
adferre; in quo et tuli pretium operae. lam vero ineidens
in hoc epigramma honori Wynbergii~) neseio eujus dieatum
puto te quoque voeandum ad partes, quando hie nemo est,
qui rem hane diffieilem possit expedire. Quare .te rogo, si praenomen
hujus adoleseentis tibi notum sit, ut id mihi significes,
vel potius integrum titulum, prout est a Broukhusio conceptus,
et Dissertationi, opinor, inaugurali additus, adseribas; sin
minus, ut hujus rei eognoseendae gratia adeas veteres tuos collegas,
in primis si qui apud vos Jus profiteutur. Nee dubito
quin elarissimo Meiero 3) res futura sit eognita, si vel ad pro-
1) De brief bevindt zich op de utrechtsche Bibliotheek.
2) Er is sprake van het vers: Ad Joannem a Wynbergen, Eguestri Ordini nuper,
nune etiam Jurisconsultorum ,mmero adacriptum (Poem., pag. 263), den 26sten Maart
1700 geschreven. De jonge man stond waarschijnlijk in famieljebetrekking tot Johan
en Siward van Wynbergen, die beiden Cllrator der Geldersche Hoogeschool zijn geweest.
S) Johannes Meier (16öl-1726), een Ullitscher, was van 1684 tot zijn dood
Hoogleeraar in de theologie en de Oostersche talen te Harderwijk.
Joan van l3roekhuizen 113
vinciam vel Academiam vestram pertinet. Pertinere autem suspicatur
clariss. Schalbruchius. J) Quae restant ipse potes conficere.
Carmen, cujus initium est, Phoebi, etc.~) est factum eo tempore,
quo professionem es auspicatus. mud scio esse inter schedas
meas. Alterum vero, quo absentiam suam excusat a coena literatorum
3), quam deinde Muhlius 4) carmine descripsit , destituitur
quoque inscriptione. Et haud scio an inscriptio aliqua extet in
libello Muhliano, cujus numquam exemplum habui. Praeter hl:Lec
duo carmina inveni etiam Epithalamium tuum 5), et epigram ma
in Inventa Nov.-antiqua 8). Sed quum haec exempla typis sint
descripta, nullum mihi facessunt negotium. Tuum verG est scire
an aliis etiam carminibus, quae me possint latere, a defuncto
sis honoratus, idque mihi impertire. Scias verG oportet festinatione
opus esse. Vale, Vir clarissime, et communibus amicis,
qui ibi degunt, multam a me salutem dicito. Amstelaedami. 27
Octobris 1709.
1) Johannes Theodorus Schalbruch, geb. te Duisburg, studeerde te Leiden in de
theologie, was achtereenvolgens rector te Brielle, Dordrecht en Amsterdam, werd
daar in 1697 professor in de logica, volgde in 1704 Francius op en stierf in 1723.
De vrede tusschen hem en Hoogstraten was dus weer hersteld. (Zie boven).
2) Het is het vers: Ad Theodorum Janaonium Almelovenium, Cum Eloquentiae,
Hiatoriarum, ac Graecae Linguae ProfeaBÏonem in .J.cademia Harderovicena auapicaretur
(Poem., pag. 320), den 19den April 1697 gesohreven.
3) Zie beven. Het is het gedicht: Ad T heotiorom Jamo"ium ah .J.lmeloveen. ltwitatus
ah eo ad Convivium Eruditorum a"sentïam B'Uam eZCUBat (Poem., pag. 262),
den 2den Sept. 1692 geschreven.
4) Heinrich Mnhlius, geb.' 1666 te Bremen, was sedert 1695 professor in de
theologie te Kiel en heeft eene menigte werken uitgegeven. Hij schijnt deel te hebben
genomen aan het feest van Almeloveen en heeft het vereeuwigd in het werkje:
Henrici Muhlii Bremenaia convivium eruditum, Goudae apud BatallO' in aedilJuB .J.lmelovenianiB,
a. d. XVIII. .Tulii, MDCLXXXXII. celfllJratum. Ad Claris8Ïmum
Virum, Theodor .• Tamon. ah Almeloveen, Medicum et Philologum Doctia8Ïmum .
.J.m,telaedami apud .Toannem Wol/era.
Alleen de titel van het boekje is mij bekend.
ö) NI. .J.d Theodorum ah Almeloveen Spontlum (Poem., pag. 163). Het vers is van
1 Oct. 1687 gedateerd.
6) .J.d .J.pollinem pro Theodoro Jana80nio a" .J.Zmeloveen, cum Inventa. Nov-antiqua
ederet (Poem., pag. 231).
Dit werk gaf Almeloveen in 1684 uit.
8
H. Kern
WAK.
Het Nederlandsche substantief wak komt, behoudens het verschil
van geslacht, overeen met het Oudnoorsche vök, génit.
vakar, dat vrouwelijk is, en met het Zweedsche vak, daargelaten
dat dit laatste mannelijk is. In Duitschland zegt men
wake, klaarblijkelijk oorspronkelijk geen Hoogduitsch, maar
overgenomen uit een of anderen Platduitscben tongval. Volgens
het Etym. Wdb. van Vercoullie zou 't wak de substantiefvorm
zijn van het adjectief wak, vochtig, Oudnoorsch vökr,
doch die gissing is onaannemelijk, want de stam van
vökr is vak v- (de Gotische stam zou wakwa-Iuiden); van daar
vökva, vochtigheid. Het substantief wak is dus reeds in vorm
een ander woord dan het adjectief. De beteekenissen laten zich
nog minder met elkaar rijmen. Immers vochtig staat tegenover
droog, terwijl een wak eene tegenstelling vormt tot eene onafgebroken
ijsvlakte. Wak in 't Fransch vertaald is ouverture,
en dit laatste laat zich in het Engelsch weêrgeven met break.
Derhalve wak = break. Aangezien breken, in het Grieksch vertaald,
is ftl.'Y7IIJfJ,/, en flZÎ'- in 't Germaanscb wak- wordt, zoo
mag men op grond van bekende feiten aannemen dat On. vök
identiscb is met ~'Y~, breuk.
De dubbele k in 't meervoud wakken is, blijkens de vormen
in de verwante talen, onoorspronkelijk, evenals bijv. in vakken,
bakken, gemakken. H. KERN.
LOEME.
Wat wij eene bijt noemen, heet in een gedeelte van België
eene loeme; zie de Bo en Kiliaan. Zoo niet alles bedriegt, behoort
dit woord tot denzelfden stam als lam, leemte, enz. Talrijker
dan in het Germaansch zijn de afleidingen van denzelfden stam
in de Slawische talen; o. a. Russisch lom, brok; jicht in de
leden; lomitj, lomatj, lamywatj, Servisch lomiti, Tsjechisch
114
H. Kern 115
lomiti, lámati I lom{vati I Poolsch lamaÓ, breken, kraken. ldentisch
met het werkwoord lomiti in vorm is het Oudnoorsche lemja, hetwelk
ook in beteekenis zeer dicht bij lomiti staat; ik verwijs
hiervoor den lezer naar het Woordenboek van Cleasby-Vigfüsson.
Verder behooren tot den zelf den stam in 't Baktrisch räma
(stam rämä) I verminking, en in 't Nieuw-Perzisch ramïdan,
slaan. Vermoedelijk is ook het PaIi lämaka I lamzalig I slecht,
gemeen, eene aB.eiding van denzelfden stam, als ook IJsl.lómr,
gemeenheid. laagheid; lóm-ltugalfr, gemeen van zin.
De klinker in loeme vertoont denzelfden graad van versterking
als Tsjechisch lámati, Baktrisch räma en Pali lämaka. In
beteekenis is loeme krachtens zijn aB.eiding synoniem met wak, vök.
H. KERN.
MOKER.
Naar het schijnt I komt dit woord thans alleen nog voor.in
ons land en in Oostfriesland. Toch moet het eenmaal ook elders
op Germaansch gebied in zwang zijn geweest, want wij vinden
het terug I en wel in dubbelen vorm, in het Finsch I als moukari
en moukka. De uitgang -ari wijst op ontleening I en dewijl
moker in geene der Balto-Slawische talen wordt aangetroffen, moeten
de Finnen hun moukari, moukka uit een of ander Germaansch
dialect overgenomen hebben. Niettegenstaande het verkeer dat
er sedert eeuwen' tusschen onze Oostzeeschippers en de Finnen
bestaan heeft, is het in de hoogste mate onwaarschijnlijk dat
moukari uit Nederlandsche gewesten in Finland ingevoerd zou
zijn, en wat moukka betreft I dit kan, wegens het verschil van
uitgang I in geen geval uit een te veronderstellen Oudnederlandsch
mukari of mokari gesproten wezen. Omtrent den stamklinker
is op te merken dat onze zachtlange ó in het Finsch I
welks 0 steeds als à klinkt, vertegenwoordigd wordt door ou I
bijv. koulu, school. Onze scherplange 00, de Gotische áu, vertoont
zich in .'t Finsch regelmatig als au j dus kauni8, schoon;
kauni-u8 , schoonheid; kauppa, koop; lcaupunki I stad; vgl. het
116 H. Kern
Zweedsche köping, ofschoon dit laatste in vorm veel jonger is.
Eene schijnbare uitzondering maakt Finsch housu, Hoogduitsch
hosen i dit woord heeft wel etymologisch eene 00, doch in het
Hoogduitsch is deze klank tot dien onzer zachtlange 6 verloopen.
De Finnen kunnen hun housu niet anders dan van de
Duitschers hebben, want de Zweden zeggen by3Jor.
De etymologie van moker is nog niet volkomen opgehelderd.
Prof. Vercoullie houdt het voor afgeleid uit denzelfden wortel als
meuk en muik, zoodat moker eigenlijk zou beteekenen een werktuig
om week te maken. Bij denzelfden wortel, waaraan dus
de beteekenis van »week maken" wordt toegeschreven, behoort
ook het Gotische muks in mukamodei, zachtmoedigheid, Engelsch
meek, enz. Deze verklaring is alleszins aannemelijk, daargelaten
dat »week maken" een causatief begrip is van muks, dus niet
de oorsprong hiervan kan wezen.
In het Sanskrit heet moker mudgara. Vermoedelijk is de d
vóór de 9 hierin ontstaan uit z, ouder s, gelijk in madgu,
duikervogel, madgura, duiker, voor mazgu, mazgura, van majjati,
voor masjati, zooals de Indische geleerden reeds bevroedden,
Latijn mergo. Bij ettelijke wortels zien wij het verschijnsel, dat
de stam in sommige tijden en afleidingen versterkt wordt door
eene s vóór den eind medeklinker i o. a. in lfJ,"I')'o71 bij ,Û')'7I1JfJ,1;
het Latijn heeft even zoo miscere, tegenover Skr. miç. Het Sanskrit
heeft majjati tuit masjatz) , madgu, madgura, doch in sommige
vormen mag, o. a. in 't p. p. p. magna. Naa~ ik veronderstel,
heeft er naast mU8g (mudg-) ook een kortere stam mug bestaan,
die kloppen, beuken, stampen, of iets dergelijks moet beteekend
hebben. Inderdaad vermelden de Indische geleerden eenen
dhátu of zgn. wortel muj, munj in den zin van »zeker geluid
geven"; hiermede laat zich gevoegelijk het' Lat. mugire
vergelijken. De tweede beteekenis die opgegeven wordt is die
van »afvegen, poetsen", waarmede voor ons doel niets aan te
vangen is. Dat het soort van geluid, door Skr. muj uitgedrukt, zoodanig
is als bij mokerslagen gehoord wordt, is mogelijk, doch
niet te bewijzen. Over 't algemeen evenwel, het is eene bekende
H. Kern 117
zaak, geven woorden als klappen, kloppen, tikken, Skr. tart, e.
dgl. niet alleen een geluid te kennen, maar ook de beweging
welke met het geluid vergezeld gaat of het voortbrengt.
In verband met den vorm mudgara is het opmerkelijk dat
wij in het E'insch ook een woord moskuri, malleus, clava, quo
cunei intruduntur, aantreffen. Blijkbaar is dit niet verwant met
de Finsche uitdrukkingen moska, collu vies sordium, moskaan ,
negligenter congero, en staat het tot moukka en moukari oogenschijnlijk
in dezelfde verhouding als een te veronderstellen Germaansch
musk-, Skr. mudg-, tot Germ. muk-, Skr. mug- 1).
In het Slawisch komen ettelijke woorden voor, die bij een
stam rnuzg- behooren; o. a. Russisch mozzitj, Tsjechisch mozditi,
verbrijzelen, vermorzelen; Oudbulgaarsch muzditi, verzwakkèn.
H. KERN.
1) Indien de lezing zimuscltet, attritus, bij Graft' Spr. H, 881 vaststond, zouden
wij in het Oudhoogd. een overblijfsel Vin musk- hebben.
BLA.DVULLING.
Tijdschr. 5, 89, stro 63: gejustineerd; 1.: gefusticieerd.
» » »str. 65: bejegent; 1.: (seer) jent.
» 6, 319, stro 2: dienaers ; 1.: die vaders (kerkvaders).
Vers!. Kon. Ac., Lett. 111, 6, 93: rineleert i 1.: riveleert.
Leiden, Dec. '1890. J. w. MULLER.
118 F. A. St 0 e t t
MEN MOET GEEN SLAPENDE HONDEN
WAKKER MAKEN.
Op deze spreekwijze is onlangs door Prof. Verdam in den
Feestbundel van den Hoogl. De Vries de aandacht gevestigd;
en later nogmaals in zijne Geschiedenis der Nederlandsche Taal,
bI. 129. Aldaar wordt medegedeeld, dat zij juist het tegendeel
zegt van hetgeen zij zeggen moet en eigenlijk moet luiden:
men doet wèl, den slapenden hond wakke,' te maken, welke uitdr.
voorkomt in den Sp. II~, 23, 402: du heefs recht wèl gedaen,
dattu porres den slapenden hont. 1)
Op zich zelf is tegen deze uitdr. niets in te brengen, evenmin,
naar het mij voorkomt, tegen de door Dr. Verdam afgekeurde.
Het hangt er maar van af, uit welk oogpunt men
den hond beschouwt. Ziet men in hem het beeld der waakzaamheid,
ja, dan is de uitdr. »gij moet den slapenden hond
wekken" van het standpunt Tan den eigenaar volkomen duidelijk
en verklaarbaar. Beschouwt men hem als den kwaden
hofhond, die alle ongenoode gasten van het erf moet weren,
dan is het beter voor hem, die dat erf wil betreden, zulk een
hond, wanneer .hij slaapt, niet te wekken.
Deze laatste opvatting is ook die, welke wij thans er aan
hechten, en niet de eerste zoo als Dr. Verdam vermoedt. Men
ziet in den hond niet het beeld der waakzaamheid, maar wel
den gevaarlijken , boosaardigen bijter. Dit blijkt duidelijk hieruit,
dat men in zijne plaats ook den wolf vindt 2) en vooral uit
de vergelijking met andere talen.
De Duitschers kennen eveneens de uitdr. : man musz den
schlafenden ltund nicht wecken 3), doch ook hier wisselt de hond
af met den leeuw in den bekenden versregel uit Schillers Lied
1) Mnl. Wdi. 111. Kol. 658.
2) Harrebomée I. 32l.
3) Grimm. mb. !Vs. 1912.
Men moet geen slapende honden wakker maken 119
von der Glocke: Gefährlich ist's den Leu zu wecken. De Franschen
zeggen: Il ne faut pas éveiller le chat, qui dort 1) en de Engelschen:
One must not rouse the slee ping lion. Waar nu wolven,
katten en leeuwen afwisselen met den hond, bestaat er dunkt
me wel geen twijfel of men moet in deze spreekwijze den hond
als een kwaadaardig dier beschouwen.
In de middeleeuwen was deze uitdr. reeds bekend. Behalve
op de door Dr. Verdam geciteerde plaatsen, komt zij voor in
een tot nu toe onuitgegeven fragment, bevattende eene verzameling
spreuken, zedelessen en raadgevingen; samen 528 regels. 2)
Die plaats luidt aldus:
Wilt niet tanen 3) den slapenden kont.
Maer twist laet slapen talre stont.
Dat leden es, wilstuut ontweeken,
Men mocht te diere onneeren vertreeken.
Men ziet hier tevens uit, dat in de middeleeuwen deze uitdr.
eene geheel andere beteekenis heeft dan tegenwoordig. Zij beteekent
hier niet: iemand, die ons zou kunnen schaden of voor
wien iets schadelijk zou kunnen zijn, hier niet opmerkzaam
op maken '), doch het onaangename, dat voorbij is, niet weder
oprakelen; geen oude koeien uit de sloot halen, letterlijk: den
nijdigen hofhond, die in slaap is gesust, niet 'Weder wakker maken.
De hiermede overeenkomende plaats in »De bouc van Seden"
luidt vs. 519:
----
Dune moets gramscepe niet upheven,
Die langhe te voren es vergheven.
1) Littré. nict. franç. I. 674.
2) Z~ behooren tot het groote Combnrger hs. en staan aldaar fol. 261-266; ze zijn
van ongeveer denzelfden inhond als De houc van Beden en hebben tot opschrift • Van
Zeden" (Zie ook Lekenspiegel. Inleiding CXXXII, 3°). Het door m~ gemaakte
afschrift heb ik afgestaan aan Dr. W. H. D. Snringar. die het in den loop van dit
jaar met aanwijzing van en vergel~king met de bron hoopt uit te geven.
3) Kiliaen: Tanen, tenen. Fland, irritare. Zie verder De Bo: Tanen, fig.
met kwaadwillige IIJOOrden tergen, kwellen, plagen. Het fr. tanMr wordt ook in dezen
zin gebruikt.
4) Zie Van Dale, die m. i. eene geheel verkeerde verklaring van deze spreekwijze
geeft.
120 F. A. St 0 e tt
of in het fragment uit Audenaerde: vs. 9:
Gramscep ne opheffe oec niet,
Die langhe te voren es ghesciet.
Ongeveer hetzelfde vindt men in den Lekenspiegel lIP, 1143:
Alse veete of discoort versoent es,
En sal niement vermanen des
In arghe, in gheenre wisen,
Want die veete mochte weder rlsen.
En bij Cato, Disticha II, 15:
Litis praeteritae noli maledicta referre:
Post inimicitias iram meminisse malorum est.
De »slapende hont" wordt hier vervangen door gramscepe,
veete, discoort of ira; het is dus onmogelijk hier anders dan
aan een kwaadaardig dier te denken.
Dr. Verdam haalt in zijn artikel over deze spreekwijze eene
plaats uit den Sp. Hist. lIs, 23, 402 1) aan, zonder er verder
iets bij te voegen. Ik meen daaruit te mogen opmaken, dat
hij haar aldaar wil verklaren, zoo als men dat thans doet. Dat
is m. i. onjuist en wel om de volgende redenen. Utenbroeke
vertelt hoe paus Silvester disputeert met 12 joodsche meesters
over het geloof, om Helena, de moeder van keizer Constantinus ,
tot het christendom te bekeeren. Zij beloofde den godsdienst
te zullen aannemen van hem, die in dezen woordenstrijd zou
overwinnen. Toen tien meesters hadden gesproken en ieder op
zijne beurt door Silvester was weerlegd, meende Constantijn,
dat het nu genoeg was:
Al tfolc dat daer was in thof
Gaf Silvestre daer den lof,
Ende die Keyser wouds inde maken.
Dit vond Silvester niet goed; ook den twee overgebleven
1) Zie Feestbundel, bI. 144.
Men moet geen slapende honden wakker maken 121
joodschen meesters, Zelo en Zambri, moest gelegenheid gegeven
worden hun geloof te verdedigen:
Maer Silvester sprac ter zaken
Ende seide: »Here, hier staen bi
Zelo ende Zambri;
Eest dat men hen ontseit tgevecht,
tIen mach duneken men doet onrecht."
De woordenstrijd »tgevecht" zou dus nog niet eindigen; men
zou nogmaals den twist beginnen. Zelon was den paus hiervoor
zeer dankbaar en zegt:
Ou heefs recht wel gedaen,
Dattu porres den slapenden lwnt.
D. i. gij hebt daar zeer wèl aan gedaan, dat gij den strijd,
die reeds geeindigd was, opnieuw' laat beginnen. Dit is dunkt
mij de ware beteekenis van deze uitdrukking en die komt geheel
overeen, met die, welke zij in 'bovengenoemde plaats uit
het Com burger hs. heeft.
Nog een derde bewijs voor mijne meening vind ik in den
Cronijcke van den Lande ende Graefscepe van Vlaenderen , gemaect
door JOT. Nicolaes Despars , 2de Uitgaaf, Brugge, 1842
deel IV, bI. 280 1) alwaar sprake is van Ml1.ximiliaen v. Oostenrijk,
die in 1487 een en inval in Picardie deed, zonder eenig
ander gevolg, dan dat hij opnieuw den krijg had verwekt: »ende
die roomsch coninck keerde weder van daer hy ghecommen
was met zijnen volcke, zonder yet anders te bedrivene , dan
dat hy den slapenden hont ghewect hadde, ten grooten verdriete
van den ghemeenen lande van' Vlaenderen , twelcke metten
voorscreven paeyse van Atrecht wel meende van der orloghe
verlost ende ontsleghen gheweest thebbene."
Eindelijk vond ik deze uitdrukking nog in eene uitgaaf
der Vlaamse/Ie Bibliophilen n° 11, bI. 111, waar een refrein
in 't zotte wordt medegedeeld en o. a. deze niet zeer duidelijke
regels worden gevonden:
1) Aangehaald in het Mnl, Wdb. lIl. Kol. 558.
122 F. A. St 0 e t t
Die hier meent altijt int leven te blyven
En zyn cleeders langher dan zy zyn streckt 1)
Tooght zotheyt, dat den slapenden kont ontweckt,
En dat oock wezen wilt der bystieren vooght
Maer tzotste van al, werdigh tzyne begheckt ,
Es tghierigh volek, dat altijt te garen pooght.
Dit volc in de werelt meest zotheyt tooght.
De zooeven genoemde beteekenis heeft zeer lang voortgeleefd
tot minstens in de 18de eeuw. In het Woordenboek der Nederduitscke
en Fransl'he talen van F. Halma vind ik Î. v. slaapen :
Men moet geen slapenden hond wakker maaken, men moet geen
vergeetene oude dingen verlevendigen. Na dezen tijd schijnt de
uitdr. de hedendaagsche beteekenis aangenomen te hebben, daar
Weiland haar reeds verklaart als: eene moeijelykheid, welke men
mijden kan, veroorzaken.
Amsterdam, December 1890.
1) Vergelijk Dr. Beets: DIJ Diaticlla Catonia IV, S3:
Hijs sot die vorder hem wille strecken
Dan sine cleedre hem moghen recken.
en Kausler J De B01lC flan Beden vs. 529:
Done moetsti niet vorder strecken
Dan dine cleedre moghen recken.
F. A. STOETT.
V gl. nog in het Doitscb: sic" nach der Decke atreeken en hetgeen Borchardt
mededeelt in zijn werk: Die 8prichwörtlichen Rederuarten i~ de_tachen f7 olkamtmil.
Men moet geen slapende bonden wakker maken 123
NASCHRIFT.
De kopij van myn stukje was reeds in handen van de Redactie,
toen Dr. W. H. D. Suringar's voortreffelijke uitgave van
'liDie Bouc van Seden" verscheen. Uit de aanteekeningen aan
deze uitgave toegevoegd blijkt, dat in het middeleeuws~h Latijn
de bovengenoemde spreekwijze reeds bestond, waarnaar de plaats
uit het Comburger hs. schijnt vertaald te zijn. Zij is te vinden
in Liber Faceti docens mores hominum, enz. bI. 85 en luidt aldus:
Irritare eanem noli dormire volentem.
Nee moveas iram post tempora longa latentem. 1)
F. A. S.
1) Dr. W. H. D. Suringar: Die BoUt: !lan Beden, bI. 102.
- [In dezelfde opvatting (.een twist, die bijgelegd of gesust is weer oprakelen")
kODlt de spreekwijze nog voor iu een berijmd geschiedverhaal VBn omstreeks 1500
(bij Van Vloten, Ned. Geschiedz. I, 154; verg. den vorip;en jaarg., blz. 324), alwaar
een voorslag van den Groninger pastoor Willem Frederiks om een verbond te sluiten
met de Vetkoopera, ten einde de partijschap te doen herleven, en zoodoende in
troebel water te visschen, wordt gelaakt door een anderen Groninger:
Een raetsman sprac: ic kans niet nomen. (P)
Veel bloets te storten en solde niet vromen.
Laet ons den slapenden hont niet wecken,
Soe doet men hier namels niet mit ons ghecken.
Dit stemt volkomen overeen met de door Dr. S. hierboven op blz. 119 en 120
aangehaalde plaatsen. J. w. MULLER.]
124 A. Beets
EENE PLAATS DER SKEIREINS.
Unte vitop pize nnfanrveisane missadede ainaizos
hraillein raidida , azgon kalbons gabrannidaizos ntana
bibanrgeinaisj afaruh pan po in vato vairpandans
hrain jah hyssopon jah vuIl ai raudai nfartrnsnjandans
(vesnn), svasve gadob pans nfarmiton mnnan·
dans, Sleeir. lIl, c ') (Bernhardt, Vuljila, 1875,
630-631 of kleine uitg., 1884, 206).
Verschillende geleerden hebben getracht de moeilijkheden van
dit gedeelte der S kei rei n s uit den weg te ruimen of althans
te verminderen 2) en ziin daarin min of meer gelukkig geslaagd.
Het is evenwel mijn voornemen niet die vroegere emendaties
hier te beoordeelen, maar ik wensch aan de critiek dier regels
eene kleinigheid toe te voegen. Het zal daarbij niet eens noodig
zijn de geheele plaats te bespreken, daar mijne opmerking
slechts de woorden svasve gadob )Jans "farmiton munandans betreft,
al is het wenscheliik eerst het verband eenigszins uitvoerig
na te gaan. Ik stip vooraf nog aan dat, welke verbetering
ook bovendien noodig blijke, de e van munandane 3) stellig door
eene 8 is te vervangen, daar de acc. plur. door het voorafgaande
panll als volkomen juist bewezen wordt.
N u het verband. Naar aanleiding van de »vraag" die tusschen
de discipelen van Johannes en de Joden gerezen was »over de
reiniging" 4), behandelt de steller der S kei rei n s met enkele
woorden den mozaïschen ritus en zijne beteekenis. »De Wet"
1) Door M a s s man n aldus vertaald: Nam lex ab imprudentibns commissorum
delic10rnm nnius purgationem constitnit, cinel'ibns vaccae combustae extra moenia;
postea antem hos in aqnam coniciebant puram, atque hyssopo lanaqne fubra adspergebant,
sicut conveniebat oblivisci stndentibns (t. a. p.).
2) Zie: Ge rin g, in Zac/ter'a Za. f deut8Cke Phil. 5, 406-407 en de noten bij
Bernhardt, Vulfila, 631.
3) wMunandam] die hand~chrift munandane, was nur Uppström festhält", B ernhar
d t, V nlfila, blz. 631, noten.
4) EIJ. flan Joltannca, 3. 25.
Eene plaats der Skez'reÎns 125
zoo is de zin der boven afgedrukte regels »ordineerde tot rei:.
niging van een der niet opzettelijke overtredingen 1) de asch
Han een buiten het leger verbrand kalf; die asch moest verHolgens
in schoon water geworpen worden en zij [die zich ve'l'
»ont'l'einigd hadden] werden met hysop en roode wol besprengd 11),
lIgelijk" - en nu volgen de door mij te bespreken woorden -
»gelijk het paste voor dezulken die vergeten wil
»d e n" 3). Op zich zelf beschouwd zijn die woorden duister,
maar in hun samenhang met het voorafgaand en volgend betoog
blijkt genoegzaam wat zij beduiden. De reinigingen naar
de Wet van Mozes, dus is de bedoeling, waren niet, zooals de
doop van Johannes en van Jezus symbolisch, maar brachten
we r kei ij k afwassching van eene smet te weeg j zij waren
derhalve vol k q men n a a r de be hoe ft e van men s eh e n
voor wie geene bekeering (als Johannes predikte) of heiligmaking
( door Jezus geëischt) noodig was, maar die alle e n 0 m
een ni t e dijk mi d del te den ken had den 0 m ver g et
e I hei d van hun n e 0 ver t red i n g t e ver w e r ven.
Ma s s man n heeft in zijne vertaling van de Skei'l'eins deze bedoeling
volkomen juist weergegeven door de woorden: sicut conveniebat
oblivisci studentibus , nauwkeuriger zelfs dan de Gotische
tekst, zooals die ons is overgeleverd, het uitdrukt. Ik hoop dit
aan te toonen en tevens eene verbetering te kunnen voorslaan.
U fa r m i ton toch - alreeds mistrouwbaar omdat het nergens
dan hier alleen voorkomt - kan moeilijk als oblivisci verklaard
worden ') en m u n a n is voor studere een wel wat zwak, zoo
1) Hier is waarschijnlijk de verontreiniging door het aanraken van een lijk bedoeld;
verg. Levit. 19, He~r. 18,11-14 en de plaats uit Ammonius door Bernbar
d t aangehaald blz. 612 en 681, noten.
2) Hs. Ufartrusnjandans; V olim e r voegde er lJesult aan toe. Beter is het met
Be r n har d t te lezen: ufartrusnidedun (Vulfila, blz. 620, laatste regel).
8) Anders: .zooals het behoorde (of: zooals voldoende was) voor menschen. die
het maar om vergeten te doen was" (t. w. in een tijd toen uiterlijke teekenen en
vormen genoeg waren om vergetelheid (vergiffenis) van schuld uit te werken, dat is:
onder de Wet).
4) Het is wel daarom dat Sch ulz e (die zeker met de vertaling van M. niet in126
A. Be ets
niet ongeschikt woord 1). Maar de woordenschat van het Gotisch,
hoe beperkt ook, laat ons hier om het rechte niet verlegen.
Immers mi ton, zonder praepositie , elders bij Ulfilas gebezigd
in den zin van »bedenken, overdenken, overleggen, voornemen" 2)
is volkomen in staat om ook 8tudere (8treven, trachten, bedoelen)
uit te drukken en in u f arm u nno n 3) hebben wij voor »vergeten"
het juiste woord. Mag men dan ook hier dien grooten
zondenbok , den librariu8, eene schuld op de schouders leggen,
en aannemen, dat hij (in plaats van u fa r m i ton m u n a ndan
s) had behooren te schrijven u fa r m u nno n mi t 0 ndan
s, dan laat de zin van Skeireins lIl, c althans in dit
onderdeel, niet meer te wenschen over.
Leiden, 1890. A. BEETS.
stemde) ufarmiton in zijn Got. Olo"ar verklaart met: darü"er hinaua sehen en in
zijn Got. Wörterb. (1867) met: auperbire, darüber hinausdenken, stor. sein Hoe die
beteekenissen echter in den tekst passen blijft dl1ister. Ook de voljl;ende verklaring van
Be r n har d t, in zijn glossaril1m achter: Die got. Bibel des V 111fti", 1884, blz 277,
schijnt mij gewrongen: .(in gedanken über etwas hinaus kommen), sich eines gedankens
entschla!!;en, vergessen. "
1) Het komt voor als: denken, meenen, het er voor honden (?ioxE1v, ~'YÉÏfJ'!!!II",
ÄO'Y{~EfJ'!!!III, VO{Jo{~EIV, dfEfJ'!!!III); cum acc.: van plan, voornemens zijn ({JoÉÄÄEIV, {3ouÄE6EfJ'!!!
III).
2) Matth. 9, 4: èV!!!U{JoÉÏfJ'!!!III; Marc. 2, 8 en 9, 23: ?illlÀO'Y{~EfJ'!!!III; RIJ"J. 8, 5:
<ppovEiv; 1 Cor. 13, 5 en 11, Philipp .. 4, 8: ÀO'Y{~EIT!!!III; 2 Cor. I, 17: {3ouÄE6EfJ'!!!
III; Philipp. 2, 4: fJ'XO'lrÉÏv.
3) Marc. 8, 14: è'lrIÄIIV!!!"VEfJ'!!!al; Philipp. 2, 30 en 3, 14: 'lrapll{3oÄE6EfJ'!!!III, maar
de variant heeft 'lrllpa{3ouÄE6EfJ'!!!III: niet achten, niet denken om, vergeten, en daarmede
is het Got. in overeenstemming.
Joh a n neB Bol te. 127
EIN ANTWERPENER CLUCHTBOECK VON 1576.
In einem XVII. D. d. 5 signierten Sammelbande der Danziger
Stadtbibliot.hek 1) fand ich an zweiter Stelle eine Schwanksammlung
in niederländischer Sprache, die eine genauere Beschreibung
verdient. Der Titel lautet:
Clucht boeck, I inhoudende vele recreatiue Prepoosten I ende
Cluchten, wt veel gheleerder mannen, I ende vermaerde Ph ilosophen
Boec- I ken vergaert. IVan nieus in N ederlantsche
sprake overgheset, I oversien, ende oock vermeerdert. I 0 I
T'HANTVVERPEN. I Bij Heyndrick Heyndricsen, op onser
Vrou- I wen Kerchof, inde Leliebloeme. 11 1576. I Met gratie
ende Privilegie. I 1 BI. + S. 1-136 = 85/8 Bogen 8°. Der
Schluss, der wohl auch ein Register enthielt , fehlt. Das zehnjährige
Privileg auf der Rückseite des Titels ist unterzeichnet:
Ghegheuen te Bruessel, inden Secreten Hade den viijc. dach
May. En inden Rade van Brabant, den XXc. May. 1576. 1.
de la Torre. En 1. de Perre. ' -
Hendrick Hendricsen wurde 1572 in die Lukasgilde 7.U Antwerpen
aufgenommen und lebte noch 1585 j vgI. G. van Havre, Marques
typographiques desi mprimeurs et libraires Anversois 1;209 (1883).
1) Das gut erhaltene wohl bald nach 1600 eingebundene Oktavbändchen enthält
ausserdem.l) M. Jan Gonzales van Mendoza, De Historie ofte Beschrijvinghe van
het groote Rijck van China. wt het ltaliaensch nieus in Nederlantsche tale ghebracht.
Tot amstelredam, Cornelis Claesz. 1595. - 3) [Jacob I.J Een Coninglijck Gheschenck:
Ofte, Onderwijsingen zijner Majesteyt vall Engeland, Schotlant. Yrland, etc. aen
zijnen zeer beminden Zone Henricum Prince. Wt de Engelsche Tale ghetrouwelijck
overgeset Door Vincentium Meusevoet, Dienaer des Woorts Gods tot Schagen. Tot
Amsterdam, By Cornelis Claesz. ende Laurens Jacobsz. o. J. - 4) .Tacob Coning
van Engelant, Eene vruchtbare Overdenckinghe, inhoudende eene clare ende Juydelijcke
uytlegginghe van de 7.8.9. ende 10 veersen, des 20 Capittels der Openbaringhe
Joannis. Inde Nederlantsche tale ghetrouwelijck overgeset Door M. Panneel, Bedienaer
des Goddelijeken Woorts tot Middelburgh. t' Amstelredam, By Cornelis Claesz ende
LaurenB J acobsz, o. J. - Die eoglischen Originale von Nr. 3 und 4 erschienen 1599
nnd 1588.
128 Johannes Bolte
Von niederländischen Schwankbüchern des 16. Jahrhunderts
ist bisher nur eins, und auch dies nur dem Titel nach aus
dem Antwerpener Index von 1570 1) bekannt: Een nieuwe
Cluchtboeck overghesedt uyten hoochduytschen bouck, gheheten
Schimp, ende uyten Latijne van Henricus Bebelius. Antverpiae
apud Joannem Roelants'. Wenngleich nun der erhaltene
Druck von 1576 von diesem Titel schon dadurch abweicht,
dass in ihm jede Angabe über die benutzten und übersetzten
Autoren mangelt, so macht doch eine genauere Prüfung seines
Inhalts einen Zusammenhang mit der älteren Sammlung von
Roelants wahrscheinlich. Unter den 157 erhaltenen Erzählungen
nämlich finde';' wir die grössere Hälfte, 80 an der Zahl,
übereinstimmend in Paulis Schimpf nnd Ernst 2) wieder, einige
Nummern stammen direkt oder indirekt aus Bebels Fa~etiae 3);
ausserdem sind auch französische Schwankbücher benutzt, die
ich nicht sämtlich festzustellen vermag; sicher ist für 14 Nummern
die Heriibernahme aus Bonaventure Des Periers' Nouvelles
recreations et joyeux devis 4). Somit darf man annehmen, dass
der Herausgeber von 1576 die verbotene Roelantsche Auswahl
aus Pauli und Bebel zu Grunde legte, indem er alle der Oensur
anstössig erscbeinenden Geschichten von Möncben und Nonnen
fortliess, und ferner Zusätze aus andern, namentlich französiscben,
Anekdotensammlungen machte. Einige Schwänke jedoch ,
namentlich die unten abgedruckten Nr. I, lIl-V, verraten schon
durch das Lokal der Handlung ihren niederländischen Ursprung.
Warum der Buchhändler Heyndricsen die benutzten Quellen
verschwieg, begreift sich leicht: Paulis Schimpf und Ernst, aus
1) Reusch, Die Indices librorum prohibitorum des 16. Jahrhunderls 1886 S. Sll.
Ka1ff, Geschiedenis der Neder1andsche Letterkunde in de 16. Eeuw 1889 2, 156 -
Jan Roe1ants wurde löS6 Bürger von Antwerpen und starb im April 1670; vgl. G.
van Havre, Marques typographiques des imprimeurs Anversois 2, 215 (1884).
2) Mit wertvollen Litteraturnachweisen hrsg. von Oesteriey, StuttgBrter 1itterar.
Verein. 1866. Zuerst gedruckt Strassburg 1622.
3) lch benutze die Áusgabe: BebeliBna opuscu1B nova. Argentorati 1614.
4) Zuerst Lyon 1558 erschienen. Neue Ausgabe von P. L. Jacob bibliophile,
Paris 1872.
Ein Antwerpenet Cluchtboeck von 1576 129
dem er hauptsächlich schöpfte, war 1570 auf den Index gesetzt
worden 1).
Fünfzehn Schwänken (Nr. 1. 3. 12. 20. 36. 37. 44 .. 61. 72.
77. 79. 83. 88. 123. 132) sind ziemlich gute Holzschnitte von
4,6 Centimo Höhe nnd 6,4 Cm. Breite beigegeben • die wohl
für dies en Zweck besonders angefertigt und nicht wie die meisten
nur ungefähl' zu dem Texte passenden Illustrationen der Frankfurter
Drucke von cSchimpf und Ernst' aus dem Vorrate von
Clichés, den der Verleger gerade besass, entlehnt sind.
Dem nachfolgenden Verzeichnis der Überschriften der einzelnen
Erzählungen habe icb die durchlaufende Numerierung
und einige 'Bemerkungen, die den Inhalt genauer andeuten
sollen, hinzugefügt.
1. p. 1. Van twee cremera, die haren spot met eenen nachtgheest [Godefroy
metten langhen tanden] hielden, ende hoe hun dat verghinck.
= Du Moulinet, Facecieux: devis et plaisans contea , Paria,
1612 p. 42.
2. p. 2. Vanden borgher ende rechter, die soo wel achencken van deen
partije als van dander ontfinck. = Pauli, Schimpf und Ernst nr. 125.
3. p, 2. Vanden sot, die eenen man, soo hy met sijnen heeren adt, verweet,
dat hy eenen grooten neuse hadde. = Pauli 41.
4. p. 3. Vanden sot [ Claes Nar], die in sijn broeck acheet , doen hy
met sijnen heere inden waghen sadt. = Pauli Anhang ].
5. p. 4. Vanden aelven sot, hoe dat hy vant peert moeste gaen, om dat
hy beghost te schijten. = Pauli Anh. 2.
6. p. 5. Van een weduwe, die daer beproefde de ghetrowicheyt van hare
vrijers. = Pauli 220.
7. p. 7. Vanden Zwaue, die noyt wijn en hadde ghedroncken. = Pauli 233.
S. p. 7 . Vanden ionghen, die vreésden, dat hem de priester de tonghe
wilde wtsnijden, als hy ter biechte ghinck. = Du Moulinet, p. 43.
9. p. 8. Vanden orateur, die een schete liet voor den keyser. = Pauli 341.
10. p. 8. Vanden boer, die sijn apotekers briefken ten twee reysen op
adt. = Du Moulinet, p. 181.
1) Reosch 8. 315. - Bei dieser Gelegenheit möge ein Irrtom Lappenbergs
(Ulenspiegel 1854. 8. 378) berichtigt werden, der Jan de Brones Apophthegmensammlung
'Jok en Ernst' (Amsterdam 164.4., 4.0 nnd in seinen Werken 1668 2,
1-299) für eine tJbersetzung nach Pauli erklärt, während beiden Werken keine
einzige Erzählung gemeinsam ist.
9
130 Johannes aolte
11. p. 8. Vant ionck wijf, die deur groote subtijlheyt twee ghebraden kieckenen
op adt, daer se na belust was. = Pauli 364.
12. p. 9. Vanden gast; die op des weerts ammelaken ende tafel scheet. =
Pauli 373.
13. p. 10. Vanden Jode, die int privaet ghevallen was, ende hoe hij er
twee daghen in bleef. = Pallli 389.
14. p. 11. Vanden hondt, die den corf droech, ende te vleeschhuyse ghinck.
= Pauli 425.
15. p. 11. Van eenen, die maer een ooghe en hadde. = Bebel, Facetiae 2,
6. Deutsch 1558 BI. Hja.
16. p. 11. Vanden sot, die de knapen ende maerten beclapte. = Pauli 1;
Bouchet, Serées 3, 229 ed. Roybert 1874.
17. p. 13. Vanden guychelaer, die om der waerheyt wil wt den huyse ghesmeten
werdt. = Pauli 3.
IS. p. 14. Vande hoere, die weende, om datse haers liefs ~antel, eer hy
wech track, oock niet verteert en hadde. = Pauli 10.
t9. p. 15. Van eenen ionghen vrijer ende twee ionghe meysens. = Pauli 17.
20. p. 16. Wat dat een borghers sone sijnen vader antwoorde, die hem
onderwees, hoe seer dat een mensche misstaet een dronckaert te
sijn. = Pauli 21.
21. p. 16. Van eenen boer, die tsijnder schaden den hase in sijnen hof dede
iaghen. = Pauli 25.
22. p. 17. Hoe dat den Atheensehen orateur te Roomen quam beaien, oft
die Romeynen weerdich waren, hare wetten ende pollicijen ·t'ontfanghen,
ende hielt sprake met eenen sot, den weleken hy voor
een wijs raetsheer aensach. = Pauli 32.
23. p. 19. Vanden boer, die de catte byden keese sette, om de muysen te
kaeren. de welcke den keese ende muysen op at. = Pauli 35.
24. p. 19. Vanden guychelaer die op de coorde wilde gaen ende vielder af,
waerom hy seer begheet wort. = Pauli 40.
25. p. 20. Vanden ritter ende den Bot, die niet en wilde by onsen heere
varen, om datter den ridder niet varen en soude. = Pauli 46.
26. p. 21. Vanden sot, die sijns heeren sperwer at. = Pauli 52; Du MOIllinet,
p. 168.
27. p. 21. Van dry studenten, die ter scholen laghen. = Pauli 101.
2S. p. 21. Van sommighe doctooren ende eenen man, die een vraghe op
hief. = Pauli 104.
29. p. 22. Van meester Jordaen, die cluchtelijck antwoorde op tghene, dat
men hem vraechde. = Pauli 105.
30. p. 22. Vanden ridders ende eenen verwaenden doctoor , die oock ridder
was. = Pauli 106.
31. p. 23. Vanden peerde-tuysscher ende bal-slager, die deen den anderen
in heuren slaep sloeghen. = Pauli 109.
]lin Aniwerpener Cluchtboeck von 1516 131
32. p. 24. Vanden coopman, die sijn bougette oft male metten ghelde verloren
hadde, ende van eenen, diese vant. = Pauli 115.
33. p. 26. Van coninck Cambyses, die den valschen rechter dede villen. =
Pauli 118.
34. p. 26. Van eenen edelman ende twee doctooren inden rechten. = Pauli] 23.
35. p. 26. Vanden legaet ende abt, die hem een peert schanck. = Pauli 126.
36. p: 27. Van twee boeren, die een saecke int recht hadden hanghende,
ende hoe sy den solliciteerder beschoncken, om goede expeditie
te hebben. = Pauli 128.
37. p. 27. Vanden man, die sijn vrouwe een briefken ghegheven hadde,
om anders niet te doen, dan daer in en stont. = Pauli 139.
38. p. 29. Vande deuchdelijcke vrouwe Cornelia, die haer vriendinne hare
costelijcste juweelen ende schatten thoonde, ende watter voor
schatten waren. = Pauli 141.
39. p. 29. Vande vrouwe, die haers mans doot, so sy seyde, niet en soude
connen gelijden: dies den man hem eens doot gelatende , proefde,
watse in d'lijf hadde, ende van de goede chire, diese doen maecte.
= Pauli 144.
40. p. 31. Vanden man, die sijn vrouwe verboot, datse gheen dinck ghedencken
en sou de. = Pauli 145.
41. p. 31. Vanden knecht ende meester, die wtreden ackeren, ende hoe
den wolf het peert at. = Pauli 152.
42. p. 32. Vanden coninck ende den rentmeester. = Pauli 162.
43. p. 33. Van coninck Alexander Magnus ende sijne groote moedicheyt.
= Pauli 165.
44. p. 33. Hoe twee ghesellen ten crijghe trocken ende veraccoordeerden,
den buyt ghelijck te deelen, ende watter nae volchde. = Pauli 169.
45. p. 34. Van eenen, die sijn eten ende drincken in goudt veranderde.
= Pauli 180.
46. p. 34. Vanden woeckenaer ende eene vremden quidam, die hem sinneloos
maecte. = Pauli 191.
47. p. 35. Vanden woeckenaer, de welcke nerghens begraven en mocht
worden, werdt wech gheuoert vanden duyvel. = Pauli 196.
48. p. 35. Vanden keyser ende keyserinne, de welcke beschuldicht werdt
van overspel, ende in wat manieren sy ontsleghen werdt = Pauli 206.
49. p. 36. Vanden coopman ende sijn huysvrouwe, die hem wijsmaken
wilde, datse sonder des mans toedoen eenen soon van twee iaren
ghebaert had, de wijl hy wt den lande was, en hoet daer mede
verghinck. = Pauli. 208. (Vergl. Cent Nouvelles Nouvelles XIX.)
en Le Grand d' Aussy Fabliaux lIl, 86).
50. p. 37. Vande dochter, die haeren maechdom teveel ende te hooch estimeerden.
= Pauli 212.
51. p. 38. Vanden vorst, vorstinne ende den stommen. = Pauli 219.
132 Johannes Bolte
52. p. 39. Van eenen weduwer, rijck metten woorden, maer arm metter
daet, de welcke een rijcke ionghe dochter vrijdende beclapt wordt
vanden knecht, dat hy te seer rocchelde. = Pauli 22l.
53. p. 40. Hoe den coninck van Lombaerdijen sijn huysvrouwe gaf te drincken
wt haers vaders beekeneel, dien hy versleghen hadde, ende
hoe hy daerom van andere vermoort werdt. = Pauli 23l.
54. p. 42. Vanden ghenen, die in noot was van opt zee te verdrincken,
ende daerom wel ter keure ghinck sitten eten, om dat hy veel
moeste drincken. = Pauli 235.
55. p. 43. Vanden ghenen, die meer adt dan thien persoon sou den gheten
hebben, ende nochtans so hy seyde, en hadde hy gheen goede
chier ghemaect. = Pauli 249.
56. p. 43. Hoe dat eenen duytschen ioncker sijnen knecht berispte, om
dat hy te veel cleyn viskens at, de welcke hem se er wel smaecten.
= Pauli Anh. 5.
5?'. p. 44. Vanden gast, die de visschen, die ter tafelen quamen, vraechde
nae sijnen vader, die verdroncken was. = Pauli Anh. 7.
58. p. 46. Van s. Marten ende den wagheman, die sijnen waghen brack
met te strax te willen varen. = Pauli 255.
59. p. 47. Vanden keyser, die gheen gheloof en gaf den beschuldighers
eens ridders, de welcke doer ongeluck van sijnen vijanden ghevanghen
was. = Pauli 259.
60. p. 47. Vanden doctoor ende den edelman, die om het vat wijns sandt,
dwelck hy hem gheschoncken hadde. = Pauli 308.
61. p. 48. Vanden schermer ende sijnen discipel, die hy thooft af hiel. =
Pauli 311.
62. p. 48. Vanden edelman, die altoos gheleerst ende ghespoort in stadt
quam, daer hy nochtans gheen peert en hadde. == Pauli Anh. 13.
63. p. 49. Vanden prekeer-bruer, ende hoe hy met eenen vreemden gast
voer, soo hy wt den sermoon quam. [Der Ji'remde begehrt einer:.
seiner Röcke nach Ev. Luc. 3, 11.]
64. p. 50. Vanden rijcken man, die sijn Pater noster niet en cost, ende
deur wat middelen het hem gheleert worde. Pauli 338.
65. p. 51. Vanden heere ende sijnen rentmeester, die hem veertich gulden
reekende voor mostaert. = Pauli 354.
66. p. 52. Vanden rentmeester, die noch les en noch schrijven en cost. =
Pauli 355.
6?'. p. 52. Vanden cock, die op sijnen heere begheerde, dat hy van hem
eenen esel oft Bot maken wilde. = Pauli 363.
68. p. 53. Vanden gast, die by nachte sijnen weert de coe stal, de welcke
de weert selfs vercocht, om dattet de gast op hem begheerde ,
ende noch van meer ander avontueren ende bootsen, die hy ghedaen
heeft. = Pauli Anh. 17. [Vergl. Bredero, Klucht v. d. Koe;
Ein Antwerpener Clllchtboeck von 1576 133
over de bron dezer klucht, zie Bred. Werken, uitg. Binger·l
69. p. 56. Van sommighe gasten en des weerts dochter, die seyde, datmen
den wijn niet behoefden te wateren. = Pauli 374.
70. p. 56. Van twee borghers van Zurich, die ghinghen veracco.orderen,
alsse malcanderen verdorven hadden. = Pauli 402.
71. p. 57. Van eenen fijnen gheselle ende sijne vrijster. = Pauli 404.
72. p. 57. Van eens timmermans vrouwe, die een oude coppelersse wel
ter keure gheeselde. = Pauli 408.
73. p. 59. Vanden schilder, die schoone beeldekens schilderde, maar hy en
cost gheen schoone kinderen maken. = Pauli 412.
74. p. 59. Vanden orateur ende den rechter. = Pauli 417.
75. p. 60. Van eenen gheselle ende sijn auontueren, die hy hadde int passeren
van eenen bosch. = Pauli 422.
76. p. 61. Vanden ouden man, die alle sijn goet sijn kinderen ghegeuen
hadde, ende hoe dat hy hier door op ghenade moeste leven. =
Pauli 435.
77. p. 62. Vanden verduldighen Socrates ende sijne huysvrouwen. = Pauli 471.
78. p. 63. Vanden cooplieden ende sommighe ruyteren, diese afsetten. ,,:,
Pauli 490.
79. p. 63. Vanden sot, die den prince van Roncheuael wel hart op den
neuse sloech, so hy meynde, een vlieghe daer van te keeren. =
Pauli Anh. 19. Genauer aber stimmt: Thresor des recreations
contenant histoires facetieuses etc. Rouen 1611. p. 238 (zuerst
erschienen Douay 1605; Brunet, Manuel 5, 941); Du Moulinet,
p. 169.
80. p. 64. Van eenen gheselle, die den keyser Octauiano seer ghelijcte,
ende hoe cloecklijck hy hem op sijn vraghe antwoorde. = Pauli 502.
81. p. 65. Vanden coninck van Vranckrijck ende eenen vremden quidam.
= Pauli 517.
82. p. 65. Vanden coninck van Vranckrijck, die sijnen lackeye vierhondert
croonen schanek, om dat hy een luys van sijn cleederen gheuonden
hadde. = Schertz mit der Warheyt 1563 BI. 3a. Kirchhof,
Wendunmut 2, 41.
83. p. 66. Van den boer, die den voorseyden coninck een schoon rape
schanek , waer voor hy hem acht hondert croonen dede tellen.
= Schertz mit der Warheyt BI. 2a. Kirchhof 2, 39.
84. p. 68. Vanden meulder, die den backer om broot badt, ende vanden
goeden raedt, die den backer hem gaf, om niet te gaen bedelen.
= Kirchhof 1, 289, nach Bebel, Facetiae 3.
85. p. 68. Vanden ghenen, die eenen esel voor een peert cochte. [Dem
knecht haben die stattlichen Ohren gefallen.] = Thresor 1611 p. 233.
86. p. 68. Vanden boer ende den priester, die hem hadde leeren bidden.
['Schaep Godes' statt 'Lam Godes'.l
134 Johannes Bolte
S7. p. 69. Van twee malle Hollanders, die de landen wilden gaen versoeeken,
ende van hun avontueren, diese onderweghen hadden. -=
Unten Nr. I. Französisch Thresor 1611 p. 223.
ss. p. 70. Vanden gast, die te Franckfoort eenen Jode met sijn coopmanschap
deerlijck bedrooch. = Bebel, Facetiae 2, 46 Deutsch 1558
BI. Kiij b.
S9. p. 72. Vanden poortier ende den priester van Calenberch. = Pauli 614
nach Bebel 2, 56. Deutsch 1558 BI. Kiiij a.
90. p. 72. Van twee gasten ende den bruytegom, die daer meynde, dat de
bruyt heel cranck was, om datse de poort vol'witmoes hadde.
91. p. 74. Van eenen doet oor inde rechten, den welcken eenen os seer
quetsten, dat hy met en wist, in wat been dattet was. = Des
Periers, Nouvelles recreations nr. 11.
92. p. 7 6. Vanden schouwen esel, de welcke veruaert was ende verschricte,
als men de bonnet af ~e. = Des Periers 27.
93. p. 78. Hoe monsieur Chelaut en Croise d'een des anders cause aen
trock, tot Chelauts groote schade ende moeyte. = Des Periers 27.
94. p. 81. Vanden edelman, die wijn sou tappen, en hoe den tap inden
pot viel. = Des Periers 45.
95. p. 83. Vanden edelman, die den borsensnijder d'oor af sneet. = Des
Periers 56.
96. p. 83. Van Triboulet, den sot van coninck Franciscus, ende van sijn
cluchten. = Des Pt'riers 98.
97. p. 84. Vanden edelman, die seer heusschelijck cost by brenghen met
eenen anderen, dat hem sijns heeren hoofmeester sijnen flouwelen
rock ende coussens bestort hadde.
9S. p. 84. Vanden dief, die eens andermans esel ontbant ende vercochte
eenen anderen, dier dlijf vol slaghen om creech. [in Paris.]
99. p. 86. Een cloecke ende vrijmoedighe antwoorde van eenen moninck.
[Franz I. macht den guten Ballspieier zum Abt.] = Thresor 16ll
p. 238; Favoral, Contes et discours facetieux, Paris, 1615 p. 20.
100. p. 86. Vanden vorst van Vrieslandt [Roboaldus], die hem niet en
wilde laten doopen. [Weil seine Verwandten nicht im Himmel
seien]. V gI. Domenichi, Facetie. Venetia 1581 p. 286; Favoral
(1615) p. 23.
101. p. 87. Tvonnisse, dwelck sultan Solyman, turcx keyser, over eenen
christen ende jode wees. = Unten Nr. 11. Französisch: Thresor
1611 p. 26; Favoral (1615) p. 96.
102. p. 88. D'antwoorde, die Baiazet, turcx keyserl den hongerschen ambassaten
gaf. [Sein Recht auf Bulgarien sind die WaJfen.]
Favoral (1615) p. 90.
103. p. 89. Vanden astrologus, die eenen anderen sijne doot voorseyde,
ende selfs en wist hy niet de sijne. [Spielt unter Herzog Jan
Ein Antwerpener Cluchtboeck von 1576 135
Galeas von Mailand.] Vgl. z. B. Amusemens franslOis ou Contes
à rires 1752 2, U2; Favoral (1615) p. 111.
104. p. 89. Van een ionck gheselle ende eens backers vrouwe. = Bebel 2,
92. Deutsch 1558 BI. Niij b.
105. p. 90. Vanden schaepherder ende sijn auontueren. [Der Hirt findet
das Schaf, für das er ein Lamm opfern wollte, im Rachen
eines Wolf. Dazu die aus Pauli bekannte geschichte von der
gelobten Kerze.]
106. p. 90. Van Alexander Magnus ende eenen zeerouver , dien hy ghevanghen
hadt. = Pauli 351.
107. P 91. Vanden boer Jan Schenck ende meester Jan Brenges-meer
advocaet. - Unten Nr. IJL
108. p. 92.
109. p. 92.
110. p. 93.
111. p. 93.
112. p. 94.
113. p. 94.
114. p. 9~.
115. p. 95.
116. p. 95.
117. p. 96.
118. p. 96.
119. p. 97.
120. p .. 97.
121. p. 97.
122. p. 98.
123. p. 98.
Van soldaten, die in garnisoen laghen. [Franzosen in ltalien ].
Vanden ghierigaert, die sijn ghelt groef, dwelck hem gbestolen
werdt, ende hoe dat hijt weercreech. [Er erzählt dem
vermutlichen Diebe, er wolle an derselben Stelle noch mebr
vergraben.] = Du Moulinet, 1612, p. 226.
Van eenen italiaenscben consul ende een ander coopman. =
Thresor 1611 p. 233.
Van den astrologus, die des nachts ind,en put viel, soo hy
meynde inde locht ende sterren te sien. - V gl. Starter,
Friesche Lusthof S. 261 ed J. van Vloten 1864.
Vanden philosooph [A ntipus], die al sijn ghelt engoet in zee wierp.
Van Alexander Mitgnus ende sijnen raedtsheere [Perillus],
dien hy veel go ets schanck.
Vanden coopman ende een slaue. [Americzatus in Constantinopel.]
Vanden Lisboener, die hem liet duncken, dat alle schepen,
dier aen quamen, sijn waren. = Thresor 1611 p. 230.
Vanden vromen capiteyn Hannibal. [Hört den Vortrag des
Formio.]
Van Alexander Magnus ende van Titus sijnen dienaer.
Van coninck Franciscus ende sijnen ondersaten.
Van Alexander Magnus ende sijn ghiften, die hy Zenocrati
schanck.
Van twee mans, die met malcanderen keven (Philippus u.
Catulus.]
Van eenen franchois , die eenen Italiaen beriep, om datse aleueneensche
wapen voerde. = Pauli 168, aber kürzer.
Vanden eenen, die hem verhanghen wou, hadde hy moghen
een coorde om een oortken hebben. [Dinarcus Fido.]
Van twee philosophen, daer af dat d'een altoos 10ech en dander
altijt creet. [Heraclitus und Democritus.]
136 Johannes Bolte
124. p. 99. Van eenen, die een cleyn vrouken troude, ende oock waerom.
[Leonidas.] Verg. Amusemens françois ou Contes à rires
1752 2, 106; Favoral, 1615, p. 234.
125. p. 99. Van een veneets edelman, die sijnen weert niet en wilde betalen,
om dat die stadt den Venetianen toehoorde. [Bernardo in Padua. ]
126. p. 99. Van eenen, die om een croone meer Franchoysen ghecocht
hadde, dan hyer om hondert wel soude quyt worden. [In Lyon.]
127. p. 100. Van eenen, die de dieuen in sijn huys hoorde breken, ende
daer niet toe en dede. ['Hier finde ich selber nichts. 'J
128. p. 100. Van eenen knecht, die ondertrout was, en doen en wilde hy
de bruyt niet hebben. [Zu Hoboken in Campanien.]
129. p. 100. Van eenen gast die sijnen weert wijsmaecte, dat den hemel
draeydde ghelijck de schotel, die voor hem stont. [Der Wirt
dreht auch.] = Thresor 1611 p. 211.
130. p. 101. Vanden priester, dien sijn borse ghestolen werdt, midtsgaders
proeuende eenen oosuyuel voor een ander.
131. p. 102. Vanden edelman, die sijn wijf een cluchte vertrock, ende wat
sy hem daer op antwoorde. [In Schottland.]
132. p. 102. Vande simme, die haers meesters dranck dronck, ende hoeser
af te camer ghinck. = Des Periers 89; Du Moulinet, 1612, p. 29.
133. p. 103. Vanden hasewint, die eens schoenlappers cost ende eten teleken
op fresten, ende hoet hem verginck. = Des Periers 18.
134.· p. 105. Van dry clercken, die om haer latijns wille by na ghehanghen
werden. = Des Periers 20.
135. p. 106. Van eenen quidam, die sonder sijnen cost peert ende leersen
creech. = Des Periers 23.
136. p. 109. Vanden raets-heere, die zijns selfs 'muyl sonder sijnen wet
wel diere betaelden. = Des Periers 25.
137. p. 111. Van Carolus Magnus. [Siegel am Schwertknauf.]
138. p. 111. Vanden keyser Theodosius. [Bezwingt den Zorn durch Aufsagen
des Abc.]
139. p. UI. Vanden keyser Sigismundus. = Kirchhof, Wendunmut 1, 36.
Thresor 1611 p. 204.
140. p. 112. Vanden coninck Alphonsus van Napels. - V gl. Weidner,
Apophthegmata 4,263. Amusemens françois 1752 1, 70. Thresor
1611 p. 187; Du Moulinet, p. 171; Favoral, p. 139.
141. p. 112. Van eenen grooten heere, die sijnen sot een schoon peert ende
een gouden keten schanck, om dat hy soude de tijdinghe van
sijn victorie aen sijn huysvrouwe draghen, ende hoe hyt noch
selver dede.
142. p. 113. Vanden sot, die tgheschil tusschen een aduocaet ende medecijn
wees. [Vergleicht sie mit Dieb und Henker.] = Du Moulinet,
p. 93.
Ein Antwerpener Clllchtboeck von 1576 137
143. p. 114. Van eenen clerck, die met toouerije wilde leeren omgaen.
[Ein Student, der den Teufel beschwören will, wird gefoppt
und in den Abtritt geworfen.]
144. p. 117. Van Symonides segghende, hoe datmen moet een yeghelijck
wel doen, ia oock na sijn doot. [Warnung des dankbaren
Toten. [V gI. Petrarca, Rerum memor.lib. IV, Bernae 1604p. 365.
145. p. U8. Met wat soeticheyt ende courtoisie een vroom prince [Antigonus]
die quaetwillicheyt van sijn ondersaten berispen moet. - V gl.
L. Domenichi, Facetie, motti e burle (zuerst 1548) 1. II p. 62.
ed. Venetia 1581.
146. p. U8. Van Alcibiades, die den verduldighen Socrates vraeehde, hoe
hy allen de kijuagie sijnder huysvrouwen cost verdraghen.
147. p. 118. Vanden keyser Octauianus ende eenen griecschen poeet. =
Pauli 506.
148. p. 119. Ghewelt noch eloquentie en hebben gheen macht ouer onmoghelijckheyt
ende armoede. [Themistokles in Andros.]
140. p. 120. De vrouwen doen altemet mans-weerdighe weerden. [Weiber
von Weinsberg. Vgl. Oesterley zu KirchhofsWendunmut 6, 242.]
150. p. 121. Vanden clerck, die gheenen wijn onghewatert en mocht drincken,
om dat hy van eenen verwoeden hont ghebeten was.
- Unten Nr. III.
151. p. 122. Van sommighe ghasten, die den wijn-tapper, deden sijn selven
beclappen, als dat hy den wijn ghewatert hadde. = Unten
Nr. IV.
152. p. 123. Vanden coninck Salomon, die den steen der philosophen maecte 1
ende wat die oorsake is, dat die alkemisten niet en connen
ghecommen tot hunnen vermeet. = Des Periers 13.
15B. p. 130. Van eenen sot, gheheeten Caillette. = Des Periers 2.
154. p. 132. Van eenen, die meynde een maecht te trouwen; maer twas
ghemist. = Unten Nr. V.
155. p. 133. Van eenen dorpman, die sijnen esel sochte, daer hy op sadt.
[Bauer Mancijn in der Picardie. V gi. Phil. Hermotimus in
Frischlini Facetiae selectiores Amst. 1660 p. 274: 'De rustico
asinum, cui insidebat'. Thresor 1611 p.196] Du Moulinet, p. 91.
156. p. 134. Van die obstinaetheyt eender vrouwen, die haren man luyabos
oft luyspoock hiet. = Pauli 595.
157. p. 135. Comparatie der alckemisten teghen een vrouwe, die eenen
stoop melcx ter merct waert droech. = Des Periers 12. V gI.
Kirchhof 1. 171.
1!l8 .Johannes Bolte
J.
Nr. 87. Van twee malle Hollander8, die de landen wilden gaen
versoécken, ende van 'mn avontueren, diese onderweghen hadden 1).
Daer souden twee ionghe ghesellen wt Hollant tlant besoecken,
om spraken te leeren. Als sy nv t'Antwerpen smorghens
in een herberghe quamen , so begeerden sy tontbijten. Men
vraechde, wat sy ontbijten wouden; sy seyden: Brengt ons een
half dozijn eyeren! dwelck gheschiede. Als die eyeren nv ghesoden
waren, soo dectemen die tafel met een servette ende sette
die eyeren daer op ende broot ende bier daerby; so vraechdemen,
oft sy anders niet en begeerden. 8y antwoorden: Neen.
800 bleuen se daer lanc op den anderen sitten kijcken, ende
niemant en taster toe, om datter geen boter op die tafel en
was. Ouer een wijl quammer een vanden knechten vragende,
oft sy yet hebben wouden. 80 sach hi, datse die eyeren niet
en aten, ende vraechde, hoet by quam. Doen seyden sy: Daer
en is geen boter. Doen seyde die knecht: Ghij en hebtse niet
geeyscht, ende hy ginck haer boter halen. Daer en tusschen
seyde die een totten anderen: Laet ons wederomme gaen wandelen
na huys; want wy sijn alree verre genoech, aengesien
dat wy in een lant comen, daermen die eyeren sonder boter
eet. Doen seyde die ander: Neen, lantsman, tm ach noch wel
passeren, aenghesien dat wij se met eijsschen crijgen connen.
800 ghingen sy voort ende quamen tot Valencijn toe. Daer [70]
sijnde soudense gheerne broot ende anderen cost gecocht hebben;
maer sy en costense niet ghecoopen, om dat sy die sprake ·niet
en costen. 80 seyde d'een: Blijft ghij hier by dit kercxken staen,
soo en verliesen wy malcanderen niet, ick sal gaen broot coopen.
1) tJbereinstimmend im Thresor des recreatione, Rouen, 1611. p. 223: <De denl:
simples Hollandais qni vouloient aller veoir Ie pays, et des adventures qu'ile eurent
par Ie chemin.' - Der letzte Teil der Geschichte wird sonst anch von einem Deutschen
erzählt, der in Rom durch geberden zu essen verlangt nnd zum Zahnbrecher
gewiesen wird.
Ein Antwerpener Clnchtbopck von 1 !)76 139
Dus quam hy voor eens backers huys, daer die vrouwe des
daechs tevoren groote ousprekelijcke pijne aen haer tanden gehadt
hadde, ende sy hadden doen trecken. 800 wees desen
Hollander metten vingheren na den mout, willende beteeckenen,
dat hy broot coopen woude om t'eten. Dus dacht sy terstont:
Dese knecht is in mijn spoor ghetreden, ende leyde
hem met haer tot des tantreckers huyse, segghende: Treckt
doch sijnen tandt wt j want hy doet hem so wee, dat hij niet
gespreken en can. Doen nam den barbier een seruette. Die
Hollander dachte: Tsal hier wel gaen, hier sal ick wat eten.
Maer eer die Hollander hem huede, soo hadde hy eenen goeden
tandt wt den mout getrocken. Ende die Hollander op, ende
wech gheloopen metter seruetten noch op den hals, ende den
barbier na, roepende: Wat I wildy my niet betalen, so geeft
my mijn servet weder! Ende doen hy hy sijnen ghesel quam,
seyde hy: 0 lieve ghesel, nu ist hooch tijt, dat wy wederom
keeren, want gaen wy voorder , wy en sullen niet eenen tandt
in ons hooft houden.
H.
Nr. 101. Tvonnisse, dwelck sultan Solyman, turcaJ keyser, ouer
eenen Christen ende Jode wees 1).
Inde heerlijcke ende keyserlijcke stadt van Constantinople
was een Christen, die op eenen Jode begeerde, dat hi hem
vijf hondert Ducaten wilde leenen. De Jode en weygherdese
hem [88] niet en wilden se hem wel doen op alsulcke conditien
, dat hi hem soude twee oncen vleeschs wt sijnen lichame
gesneden voor woecker geuen. Als den termijn nv gevallen
was, dat hem die Christen tghelt ende ooc den woecker weer
1) tlber andre Bearbeitnngen der Geschichte vom Fleisehpfande vgl. Oesterley zu
den Gesta Romanorum Cap. 195 (1872) nnd Bolte, Jahrbnch der dentschen Shakespearegesellschaft
21, 187 (1886). - Mit der Niederländischen Fassung stimmt
überein: Thresor des recreations 1611 p. 26: 'Le iugement du sultan Soliman grand
seigneur des Tures.'
140 Johannes Bolte
sou geuen, soo en wilde hy hem niet dan die vijf hondert gulden
wederom geuen. De Jode dede hem dagen ende ontbietten voor
trecht, om vanden woecker voldaen te worden. De turcsche
keyser Solyman hoorde haerder beyder clachte ende aensprake,
ende om de sake rechtueerdelijc te wijsen , <lede een scheermes
comen ende gaft den Jode, seggende: Om dat ghy u des rechts
ende der justicien niet en sout beclaghen oft seggen, datmen
v geen recht en dede, siet, snijt met dien scheermesse wt des
Ohristens lichaem twee oncen vleeschs, dwelck ghy segt v te
comen; maer siet wel toe, dat ghijs oock niet meer oft min
en snijt! Oft by mijnen propheet Mahomet, soo sulder om steruen.
De Jode siende, dat sulcx onmoghelijck was, schelde den
Christen quijte.
lIl.
Nr. 107. Vanden boer Jan Schenck ende meester Jan Brengesmeer
advocaet.
Een huysman hadde een gedinghe, ende om dat wijslijck te
veruolghen, dachte, dat goet ware, dat hy hem beraden soude
met M. Jan Brenges-meer aduocaet ende sijnen goeden vriendt.
Dus nae hem vraghende ende raedt aen hem begheerende ,
seyde sijn knechts, dat hy onleech was, ende soude op een
ander tijt wedercomen j dwelck hy dicwils ghenoech dede, maer
altijts quam hy t'onpas ende en cost hem nimmermeer ter spraken
comen. De boer van dat langhe wtstellen ende toeuen wert
moeyeloos ende wist gheenell naerderen oft beteren raet, dan
dat hy de naerste reyse een calf mede leyden soude (want
de lammerkens sijn wat te cleyn om te schencken) ende also
vragen nae mijn heer den aduocaet, de welcke tgebleer ende
ghetier vanden calve hoorende deden illcomen ende expedierden
terstont sijn [92] saken. Waerom den boer blijde sijnde keerde
hem om me ende seyde totten calue: Lieve socius, ick late v
hiel' ende bedancke v vande goede expeditie, die ghy my hebt
doen hebben.
Ein Antwerpener Cluchtboeck von 1576 141
111.
Nr. 150. Vanden clerck, die gheenen wijn onghewatert en moel tt
drincken, om dat hy van eenen verwoeden hont gl!ebeten was.
Een goet rijck mans soon wt Veurnambacht in Westvlaenderen,
gebeten sijnde van een en dullen ende verwoeden hont,
schicte de vader met twee mannen, om hem te bewaren, in
pelgrimagie nae Sinte Huybrechts 1) int wout van Ardennen,
daermen seer miraculeuselijck ghenesen wort ende secours crijcht
van sulcke quetsuren j maer nae de bedeuaert moetmen sommighe
dagen onderhouden seker ceremonien j onder ander moetmen
den patient sijn hooft gheheel caluwe scheeren , hy en mach
syn selven in gheen water oft spieghel sien, hyen mach geen en
wijn drincken, die onghewatert is etc. Nu thuyswaert keerende ,
so nam hy sijnen wech, dat hy quam te logeren in de seer
wij se ende vriendelijcke stadt van Louen, daer hy onlancx te
voren ter studie hadde gheleghen. Dit vernomen hebbende sommige
van sijne familiare gesellen ende mede-clercken sijn ghecomen
in sijn herberghe, begheerende dien auont met hem
vrolije te sijne ende goede chiere te maken, d'welck also gebeurde.
Maer binnen middelen tijde dat sy bancketeerden ende
ghenoechlijck waren, so namen de bewaerders nauwe toesicht,
dat heurlieder meester gheenen wijn en drane, oft sy mengelden
die eerst met water; niet te min, als sy ten vrolijcxsten
waren I so was dese ionckman seer geimportuneert van sijnen
liefsten socius om eenen [122] vollen beker wt te drincken,
d'welc hy gedaen heeft, sonder datter yemant ghedachte, daer
in wat waters te doene. Dwelc eene van de toesienders (maer
te spade) geware wordende heeft daer af tgheselschap secretelijeken
gheaduerteert, dies sy alle terstont perplecx ende verslaghen
waren, sonder nochtans eenich semblant daer af te
1) Gaidoz, La rage et St. Hubert. Paria 1887.
Die eigentliehe Pointe der Erzählung begegnet aueh in Nr. 69 (naeh Pauli 374).
142 Johannes "Botte
maken. Als nu de pacient wte camer vertrocken was, om sijn
water te maken, quam t'ioncwijf van den huyse daer ouer tafel,
ende verwondert wesende van soo subijten veranderinghe ondervraechde
sy instantelijck, wat de cause was, dat sy, die terstont
so vrolijck waren, nv hen so droeuich ende truerich ghelieten.
Dies een van henlieden , die ouer haer stout was, seyde: Lieve
Lijsken , tis hier al qualijck gheuaren; want onsen pacient heeft
eenen back wijns onuersiens wtghedroncken, daer wy versuymt
hebben water in te schencken, dwelck hem verboden is. Dies
vreesen wy voor groot inconuenient. Is dat de oorsake , seyde
sy, dat ghy ulieden soo druckich ghelaet, sijt gerust: daer en
is niet, dat ulieden beletten mach, dat ghy soo vrolijck niet
wesen en sout als te voren; want mijn meester goot noch ghister
auont twee volle eemers op tvat. D'welck verstaende de gasten
bestonden alle ghelijck seere te lacchen ende waren ghenuechlijcker,
dan sy van te voren gheweest hadden, niet meer soo
besorcht sijnde om des patients wijn te wateren. Dies niet te
min noterende t'abuys van den weert.
IV.
Nr. 151. Van sommighe ghasten, die den wijn-tapper deden
syn selven beclappen, als dat hy den wijn ghewatert ltadde.
Te Honscote (een dorp seer wel vermaert, bewoont ende
ghefrequenteert om de draperije [123] vande sagen, diemen
daer maect, als eenighe stadt in tgheheellandt van Vlaenderen)
woonde eertijts eenen weert inde herberghe gheheeten T'groene
huys, die de naem hadde van water inden wijn te doene, die
hy vercochte, soot ooc warachtich was. Sommige ghecken, van
tselve suspicie hebbende ende willende den twijfel experimenteren,
ghingen op eenen tijt int selue huys pinteieren , met
henlieden draghende in een en schoonen snutdoeck een weynich
bladerkens , die bouen op de watergrachten vlieten. Als sy nv
een potken wijns oft twee hadden ghedroncken, deden sy in
eenen vollen pot vier oft vijue van dese bladerkens , cloppende
Ein Antwerpener Chlchtboeck von 1576 143
om den weert. De welcke ghecomen sijnde hebben hem dit
getoont ende ghevraecht, oft alsulcke bladeren op den wijn
groeyden, die Ry meenden, dat dwater voorbrachte. De weert
seer beschaemt sijnde nae sommige blauwe excusatien ghinck
heel ghestoort nae de keucken op sijn ioncwijf seer tierende
ende gebeerende , segghende: Ghy beeste, heb ick v niet beuolen,
dat ghij al tijt schoon water putten soudt, om inden
wijn te doen? Ende siet, de ghasten hebbender bladeren in
gheuonden, die op die water grachten wassen. Van te voren
hadden de gasten een van henlieden gheschict ontrent de keucken,
om te aenhooren, wat de weert voor een propoost soude
hebben teghen syn dienstboden. Dwelck de gast verstaen hebbende
heeft dat sijne ghesellen vertrocken, ende syn tsamen,
nae dat sy betaelt hadden, van daer ghegaen ende en hebben
de sake byden volcke niet vermindert.
V.
Nr. 154:. Van eenen, die meynde een maecht te trouwen, maer
twas ghemist.
Eenen backer binnen der stede van Nimmegen, nae dat hy
langhe tijt ten houwelijcke versocht hadde een backers dochter,
die hem een deuchdelijcke ende eerbare maecht te wesen dochte ,
[133] ymmers ten lesten heeft hijse ten houwelijck ghecreghen.
Als hy nv den eersten nacht by sijne bruyt te bedde was ende
sy beyde met grooten appetijt in Venus boomgaert ghehoueniert
hadden, sprack de bruyt tot hem in deser manieren: Maer segt
my doch, lief, can ick my in dit werk niet frayelijck schicken?
Jae ghy inder waerheyt, antwoorde de backer. Alsoo,
seyde de bruyt, spreeckt een yeghelijck, die by my slaept. Aldus
beclapte de verloren maecht haer selven; anders soude sy voor
een eerbaer maecht gheacht gheweest hebben, dwelck haer
dicwils van haren man naermals verweten wert.
Berlin. JOHANNES BOLTE.
144 . A. Kluyve r
JUCHTLEER.
Het juchtleer komt, met zijn naam, uit Rusland; en de
etymologie van jucltt is waarschijnlijk reeds vroegtijdig in het
Russisch gevonden, althans in een N ederlandsch boekje over
de leerlooierij van 1789 staat: »De naam Jugt (eigenlijk Juft)
.•. betekend een paar, vermitR bij de bereiding altoos twee
huiden worden te zaamen genaaid." Dit bericht, op zich zelf
niet ongeloofelijk, komt overeen met wat men leest in jongere
werken. De twee aan elkander genaaide huiden vormen een
zak, waarin men de roode vloeiRtof giet, wier kleur het leder
ten slotte aanneemt. In den laatsten tijd echter is men bij het
verven ook eene andere methode gaan volgen. 1)
Wat sinds lang bekend is, vindt men in alle woordenboeken:
overal staat te lezen, dat jucht afkomstig is van het Russische
yuftï dat paar beteekent. Men acht daarmede de zaak afgedaan,
en in zekeren zin te recht. Doch wie van het Russisch eenige
kennis heeft, kan zich niet onthouden van de opmerking dat
yuftï voor het begrip paar toch een allesbehalve gewone term is;
en wat hem nog meer treft is de vorm zelf, die geenszins het
voorkomen heeft van Slavisch te zijn. Raadpleegt hij het Etymologisch
Woordenboek van Miklosich, dan vindt hij tot zijn
leed wezen niets meer dan hij reeds bij Grimm en anderen heeft
gelezen: yuftï wordt door Miklosich in 't geheel niet verklaard.
Het Russisch heeft twee vormen: '!Juftï en yuchtl, maar geen
van beide kan oorspronkelijk Slavisch wezen. Uit idg. pt wordt
in het Germaansch ft, maar in het Slavisch t, b. v. in netij'l,
neef, gr. «VEI/J/ó •• Uit idg. kt ontstaat in het Slavisch niet cht,
maar st, b. v. in nostï, nacht. Bij Dahl vindt men behalve
yuclttï ook yuchta, dat de verklaring van het woord evenmin
kan geven. en verder nog yuchoU, waaruit echter in het Russisch
evenmin yuchtï kan worden als b. v. uit lokotï de tweede
1) Zie b. v. Brockhaus, C0711J6T8atioIl8.Lexicon.
Juchtleer 145
o kan wegvallen. Er blijft dus geen andere onderstelling over
dan deze, dat de naam van het cuir de RU88ie evenmin Russi~
ch is als Hollandsch, te meer daar yucMi ook in het Russisch
betrekkelijk jOlig moet zijn; in het Oudslavisch althans
komt het niet voor, gelijk men wel kon vermoeden.
In het zoo uitvoerige woordenboek van Dahl worden van
deze vormen twee beteekenissen opgegeven, vooreerst die van
juchtleer, en ten tweede die van »de drie akkers waartoe een
stuk land achtereenvolgens wordt gebruikt ," en waarvan de
eerste bezaaid wordt met winterkoren, de tweede met zomerkoren,
en de derde braak ligt j de drie akkers derhalve, bij de zoogenaamde
dreiJelderwirtl~8chajt in gebruik. 1) Hier is yucMt dus,
zij het ook niet een paar, dan toch een 8tel van bij elkander
behoorende zaken. Aangenomen echter, op gezag van Miklosich,
dat de oudere bete eken iA inderdaad was paar, dan is de
vraag: vanwaar kan het Russisch dien vorm hebben gekregen?
Het begrip paar en een vorm als yuchti doen te zamen onmiddellijk
denken aan een Indogermaanschen vorm als yukti
of yukta, en wegens de cAt schijnt de eene of andere Iraansche
taal hier in 't bijzonder in aanmerking te komen. In het Skr.
heeft yukta als substantivum de beteekenis van een 8pan, in
de Avesta komt yuchta, naar het schijnt, alleen voor als adjectivum.
- Gesteld dat yuchti of yuJti inderdaad uit het
jongere Iraansch afkomstig is, dan zal ieder terstond vragen,
of yuJtï. eigenlijk Perzisch kan wezen. Maar voor het latere
Perzisch geldt als regel, dat eene oOl'spronkelijke y.aan het begin
van een woord overgaat in de palatale media jj vandaarjavan,
jong, jav, gerstekorrel, jug, juk. Voor idg, yukta zou men
verwachten jucltt, doch men vindt in plaats daarvan jujt: die
overgang van cht tot jt schijnt in het Perzisch anders zoogoed
als niet voor te komen. 2) In de literatuur beteekent juJt voornamelijk
iemand die met een ander een paar uitmaakt, derhalve
1) Bij Dahl kortheidshalve fiJI tri pólya I8fIIlJz,
2) Zie J. Darmesteter , EtudfJ8 iranÏ8n1l118, 1, § 20 en § öö.
10
146 A. Kt u y vet
een gezel, een gade (zie het woordenboek van Vullers), doch
men kan ook overal de beteekenis paar, span vermeld vinden,
en dat wel als eene zeer gewone. De j als beginletter is niet
alleen te vinden in den vorm der algemeene schrijftaal, maar
ook in de dialecten, althans in eenige waaromtrent men is ingelicht
1). Het beste is men bekend met het Kurdisch j in het
woordenboek van Jaba-Justi wordt djot opgegeven in den zin
van paire, couple, jumeaux. Doch Justi vermeldt in zijne Kurdische
G?'ammatik ook cukht in denzelfden ûn j hier is dus de
oorspronkelijke cht bewaard, maar de palatale media is in de
tenuis overgegaan, iets dat ook elders gebeurt, en dat waarschijnlijk
ook zou hebben plaats gehad, indien de Perzische
vorm juft in het Russisch was overgenomen, te meer daar het
Russisch de palatale media j niet bezit: zoo is b.v. russ. cemodán,
koffer, voortgekomen uit een oosterschen vorm met j 2). Men
kan het zoogoed als zeker achten dat uit perz. juft niet russ.
yuftï kon worden.
Het schijnt echter, dat de hierboven uit Darmesteter aangehaalde
regel niet absoluut is, althans er bestaat ook in het
Perzisch ten minste één woord, waarbij de y aan het begin
niet in j is overgegaan. Bij V ullers wordt jug vertaald met lignum
quod collo bovis aratoris alligari solet, maar yug met jugum ,
en dit laatste moet blijkens verschillende woordenboeken een
gewone term zijn. Doch misschien is yug een niet zuiver Perzische
vorm, ontleend aan talen waarin de y altijd y bleef.
Zulk eene taal moet b. v. het Ossetisch zijn, daarin althans
beantwoordt aan Skr. yava niet jav, maar yau, yev 3). De onderstelling
kan niet gewaagd zijn, dat de naam van het juchtleer
een Iraansch woord is, niet ontleend aan het eigenlijke Nieuwperzisch
, maar aan eene taal waarin de oorspronkelijke beginletter
y onveranderd bleef. Indien de overgang van cht tot ft
in perz. juft als eene bijzonderheid moet worden beschouwd,
1) Zie Recherches IlIr ltis dialcctes persanI par E. Berésine, blz. 104 en 105.
2) Zie Miklosich, Die türkiaches Elti_te etc.
3) Zie Hübschmann. Lautltihrc der 0311tischen 8prache, blz. 42.
Juchtleer 147
dan is er eenige kans dat in het Russisch de vorm yucht>t ouder
is dan yuftï. Maar zou dan in het Russisch zelf in het overgenomen
woord ft zijn kunnen ontstaan uit cht? Men denkt
bij die vraag onwillekeurig aan eene andere soort van leder,
die in het Russisch heet sajf.jan, en waarvan de oorspronkelijke
oostersche naam luidt saclttián, waaruit in sommige Europeesche
talen saftian is gemaakt 1). Doch gesteld dat rus~. yuchtï, yuftï
inderdaad een Indogermaanschen vorm yukti of yukta vertegenwoordigt,
dan zal het nog wel onmogelijk zijn te beslissen,
in welk taalgebied van Azië of Europa de c.ht in ft is overgegaan.
Nog één punt moet worden opgehelderd. De Russische vorm
yuchtl levert eenig bezwaar op wat de eindletter betreft. Deze
klinkt wel niet als eene eigenlijke i, maar zij herinnert toch,
naar het schijnt, aan een vorm die wel op eene i uitging; is
dan de oorspronkelijke Indogermaansche vorm yukti? Dat is
niet zeer aannemelijk, want in het Skr. b. v. heeft yukti altijd
of bijna altijd eene abstracte beteekenis; veel liever zou men
yukta als grondwoord onderstellen j maar hoe is men dan in
het Russisch gekomen tot yuchtï? - In de boven aangehaalde
plaats uit een werk van 1789 zijn met opzet enkele woorden
weggelaten, er staat: »De naam Jugt (eigenlijk Juft), of, in
het eenvoudige Juf ti , betekend een paar." De schrijver, waarschijnlijk
evenmin als zijn zegsman een taalgeleerde, moet hebben
vernomen dat de vorm op i dient ter aanduiding van »het
eenvoudige", - en een dergelijke uitgang i is wederom bekend
uit het Perzisch, niet uit het Russisch. Zou men derhalve in
de ï van yucht'l almede een bewijs mogen zien van Iraansche
afkomst? De grondvorm zou dan kunnen wezen yucht (uit idg.
yukta), vermeerderd met het lidwoord van eenheid: eene in het
Perzisch althans zeer gebruikelijke verbinding.
Deze laatste redeneering echter steunt niet op goeden grond.
De schrijver van het bovengenoemde Hollandsche werk heeft,
1) Zie Mikloaich, a. w.
148 A. Kl uyv el'
zooals hij zelf vermeldt, ook Duitsche boeken geraadpleegd,
waaronder die van Beckmann, een hoogleeraar te Göttingen.
In diens Anleitung zur Technologie, waarvan ik den vijfden
druk (ao. 1802) heb kunnen inzien, staat eene verhandeling
over de leerlooierij, en eene uitweiding over clen naam juclzt
komt hier voor in een gedeelte, dat blijkbaar letterlijk in het
Hollandsche werk is vertaald. In den Duitschen tekst leest men:
»Der Namen Juft, oder in der vielfachen Zahl, lufti, bedeutet
ein Paar, weil bey der Zurichtung allemal zwey Häute
zus am men genähet werden". Wat hieraan voorafgaat en wat
er op volgt staat even zoo in den Hollandschen tekst, en dus
kan men er niet aan twijfelen of deze laatste is hier eene vertaling.
Wat de hoogleeraar zegt is waar: het meervoud van
russ. yuft't is yuf ti : hoe komt de Hollander er toe te spreken
van ltet eenvoudige en niet van het meervottdi.qe?
Men kan daarnaar gissen, - waarschijnlijk heeft hij yuf tt
verward met yuf ti -, in elk geval kunnen zijne woorden voor
de bewijsvoering geen dienst doen.
A. KLUYVER.
GEZWICHT.
»Enghien molellair en zal noch en moet des nachtes malen,
ulzet vier reve gezwichte wayet," O. W. v. Amst. 45,21;
zie Mnl. Wbo 2, 1723. Bij de herinnering, dat zwichten de
term is voor het :.oprollen van de zeilen eener molen" blijft
deze plaats niet langer »duister", en wat er in »bedorven" is,
laat zich herstellen door gezwiclttet te lezen. :. Het waait vier
reven gezwicht" is dan in den mond van een molenaar eene
soortgelijke overdrachtelijke uitdrukking als de »gereefde,
dubbelgereefde , of: dichtgereefde marszeilskoelte" in dien van
den zeeman. - Zie voorts: Spiegel der Jongers p. 3 (ook p. 18 ?),
Van Beaumont's Ged., p. 15. en de Wdbb. vàn Plantijn, Van
Lennep, Van Dale, Ten Doornkaat KooIman.
L., 1891. A. BEETS.
C. C. Uhlenbeck 149
MEDE, ALE.
Onder de woorden, wier verklaring groote, somtijds onoverkomelijke
moeilijkheden oplevert, behooren, zoowel in het Indogermaansch
als in andere taalgroepen, de namen der bedwelmende
dranken. Zoo heeft b. v.lat. vinum (waaruit de Germaansche,
Baltoslavische, Finsche en andere Europeesche woorden ontstaan
moeten zijn: Got. wein, Lit. wynas, Slav. vino, Finsch wiina
enz.), Gr. oTlIo~ tot veel onderzoek aanleiding gegeven. Volgens
sommigen is het woord van den wortel vi, winden (slav. viti,
winden, lito wyti, winden, achtervolgen, lat. vitis, wiinrank),
afkomstig, hoewel het in geen geval van Hebr. jajin, wijn, en
Bask. ayen, ayhen, aihen, wilde wingerd, wijnstok, wijnrank,
kan gescheiden worden, die even raadselachtig zijri als het
Indogermaansche woord. Daardoor vervalt natuurlijk de mogelijkheid,
dat Gr. "rllo~ met Skr. vëná, verlangend, liefhebbend,
zoude identisch zijn, al moge men ook Gr. oT"o~ tegenover Skr.
vëçá als parallel hierbij aanvoeren. Ook de oorsprong van Got.
leithus, sicera , en de daarmede overeenkomende woorden in de
andere Germaansche dialec-ten is t~ijfelachtig: het zoude met
Ags. lithe, zoet, zacht, kunnen samen hangen, doch er is meer
reden om het met Slav. liti, Lit. lkti, gieten, lytus, regen,
Skr. 'I'ïyatë, rirJliti, vloeien, doen vloeien, te verbinden, in welk
geval het oorspronkelijk »vloeistof, drank" moet beteekend
hebben. Hiervoor pleit de analogie van Bask. ardo (Guip. Bizc.),
ardao (Bizc.), wijn, arno (Lab. Neder-Navarre), maar ook
»drank" in het algemeen, welke woorden ik tot hun wortel
zal trachten te herleiden. Er bestaat in het Baskisch een suffix
do, waarmede tal van nomina zijn gevormd, b. V. galdo, verzoek
(vgl. gale, lust, verlangen), mardo, zacht (vgl. malba,
zwak, malgu, malso, zacht, week), le'l'do, visschenaas, aardworm,
hildo, »tranche de terre, que la charrue a toul'née en
traçant Ie sillon", mordo, druiventros, mando, muilezel, ordo,
150 c. C. U h 1 e n b e c Ir
vereenigd, gelijk, mokordo, »fiente, excrément", en het is niet
te betwijfelen, dat ardo op dezelfde wijze van een wortel *ar
is afgeleid, aangezien ui.t arno blijkt, dat men niet aan een
wortel *ard- en het suffix -0 mag denken. Deze wortel *ar
vinden wij terug in arrain, visch, ar, worm, arraztia, kruipen
(»L'esp. arrastrar du basque?" v. Eys, Dict. B. F., p. 20),
ardura, dikwijls (uit *ardu en het casussuffix ra, naar j vgl.
skr. rtu, dat eveneens van een wortel ar, gaan, is afgeleid;
ardura beteekent dus »volgens den gewonen gang", »volgens
den rtu", »dikwijls"), ardl,ra, zorg (d. i. ar-dura, eigl. het
gaan, vgl. ons »over iets gaan" in den zin van »iets beheeren",
»de zorg over iets hebben"). De beteekenis van *ar moet, zooals
uit de aangehaalde afleidingen blijkt, die van »zich bewegen",
»gaan", »loopen", »zwemmen", »kruipen" zijn geweestenardo,
wijn, arno, wijn, drank, kunnen oorspronkelijk niet anders
dan »het loopende", »het vloeiende", dus hetzelfde, als men
van leithus onderstelt, hebben aangeduid 1).
Daarentegen behoort ons bier, evenals Slav. pivo, tot den
wortel pi, drinken. Of Hongaarsch bor, wijn, Mordwinisch
pura, bier, uit eene lndogermaansche taal zijn overgenomen
en ook tot den wortel pi behooren, is vooralsnog evenmin te
beslissen als de questie, of Hongaarsch ser, sör, Wogulisch
sar, Ostjakisch sur, bier, zooals Anderson (Stud. zur vergl.
der Indg. und Finn. Ugr. sprachen, p. 153) vermoedt, lndogermaansch
is en met Skr. sura, bedwelmende drank, wijn,
brandewijn, samenhangt 11).
1) ar, gaan, zich bewegen, is een der talrijke wortels, die het Baskisch met het
Indogermaansch gemeen heeft. Skr. an, vijandig. gaat eveneens op dezen wortel terug.
Van de gemeenschappelijke wortels noem ik slechts mar, wrijven, fijnmaken; gar
(Indg. gAar), branden; gar, wrijven, fijnmaken (garagar, gerst, garau, graankorrel,
gan, koren, gan, dun, mager, schraal); arg, schitteren (argi, licht);;z (Ind. 41),
zijn; kar, (Indg. kar in Skr. çarád, çlçira: n. b. lito 8/1armà, naast 8/1alnà, Slav.
llawa, rijp), koud zijn (ltorma, rijp, notz, uit *lior-tz, koud, karroi", ijs).
2); Iraansch kan 't oerlllaltBïsche woord niet zijn, daar het met, ell niet met lt
begint: het zoude echter kunnen ontleend zijn in een tijdperk, toen de voorvaderen
der Iraniërs nog de 8 bewaard hadden.
Mede, ale 151
Wij hebben gezien J dat Got. leithu8 en Bask. a'l'do oorspronkelijk
:. het loopende , vloeiende" moeten beteekend hebben,
maar bij de woorden mede en ale, aan wier etymologie dit
opstel is gewijd, heeft de beteekenis van honigdrank en bier
zich op eene geheel andere wijze ontwikkeld. In het Sanskrit
komt mddhu als adjectief voor in de beteekenis van »zoet",
»liefelijk" (eveneens madhura), als mannelijk substantief beteekent
het :.eerste lentemaand", :.lente", als onzijdig substantief
wordt het voor :.zoetigheid", »honig", :.zoete drank", »mede"
gebruikt. Het Polynesisch heeft mádhu in den zin van »honig"
(Maleisch madu) overgenomen. In de Europeesche talen heeft
mede uitsluitend substantivische beteekenis. Gr. fJ.É!3u, bedwelmende
drank, wijn, Slav. medii , honig, wijn, Lit. medus, honig,
midus (een mij onverklaarbare bijvorm van medus), mede, Lett.
meddus, honig. Olldpr. me<!do (neutr.). mede, Ags. meodo,
Ndl. mede enz. Men zoude het er al licht voor houden, dat de
beteekenis van :.zoet", :.liefelijk" de oudste was en zich daaruit
die van »honig" ontwikkeld had, doch hiertegen pleit niet
alleen, dat het woord in geene andere talen dan het Indisch
als adjectief wordt gebezigd en in geheel Europa slechts» honig",
»mede", »bedwelmende drank" beteekent 1) (ook in het Keltisch),
1) Voor het overgaan der beteekenis van -honig" tot .wijn": .Der hirte beraubte
wilde bienenstöcke, die er im walde fand, und bereitete, wenn der fund reich war,
metk aus dem honig" .der weinbauer mischte· oft den honig, den er regelmässig ge·
wann. in seinen wein und nannte diesen dann (J.É~u oder mulsum und glaubte, der
genuss davon schaffe ihm langes leben" (Hehn, Kulturpfipnzen und hausthiere, p.1l7).
Ten onrechte meent Hehn (p. 505), dat de bijënteelt van jongen datum is. Wel
heeft Pictet gelijk, wanneet hij het als onzeker beschouwt, _que les Aryas primitifs
aient pratiqué l'apiculture, malgré les coincidences, que présentent les noms de l'abeille
et du miei", aangezien .ceux de la ruche, en effet, diffèrent partout" (LeB
origines Indo.Européennes, I, onder .L'abeille"), maar men is door de feiten ge·
dwongen om met Krek (Einl. in die Slav. literaturgeschiehte) aan te nemen, dat
althans de Baltoslaven v66r hunne scheiding de bijën in korven teelden (Slav. ulij,
lito awilgs, bijënkorf). Even ongemotiveerd is Hehn's bewering (p. 133) , dat de Litauers
het woord alm uit het Scandinavisch zouden hebben ontleend. want. toegegeven
.daBs das bier ein erzeugniss und ein genuss des ackerbauers ist und zu seiner. wenn
auch rohen herstellung eine technik fordert. die nur bei vorherrschendem ackerbau
möglich ist" (p. 131), kan alila zeer goed eene andere beteekenis hebben gehad dan
152 c. C. U h 1 e n b eek
maar nog veel meer, dat er in de Oeral-AltaÏsche talen eene
groep van woorden voor »honig" bestaat, welke in klank met
de Indogermaansche samenvalt en moeieliik daaruit kan zijn
overgenomen, doch veeleer eene herinnering bevat aan een vèr
verleden, toen nog vprscheidene rassen als één volk tezamen
leefden. Ik bedoel namelijk Mordwinisch rned, Finsch mesi, gen.
rneden, stam mede, Estlandsch rnezi, stam mede, Hang. rnéz,
Wogulisch mau, Tataarsch müd 1) en hunne verdere verwanten,
die alle uit een ouder *medü, *madu ontstaan zijn. Als wij dit
in aanmerking nemen, mogen wij wel met zekerheid vaststellen,
dat mede, skr. mádl!u lang voor het uiteengaan der Indogermaansche
volkeren de beteekenis van »honig" had, Het is licht
te verklaren, dat de Indiërs zoete of aangename dranken, spijzen
enz. bij den honig vergeleken en zich bii hen de adjectivische
beteekenis van »zoet", »liefelijk" ontwikkelde. Bij de meeste
Indogermaansche volken - ook bij de Indiërs -- ging de naam
van den honig op den honigdrank, daarna bij uitbreiding op
bedwelmende dranken in het algemeen over en reeds in het
Indogermaansche tijdperk moet *mádlw (*médhu) naast »honig"
ook »honigdrank" beteekend hebben.
Moeilijker echter is het om uit te maken, met welken Indogermaanschen
wortel mede moet worden verbonden en het
zoude volstrekt niet te verwonderen zijn, indien de wortel,
waaraan zulk eene overoude afleiding als mede (de Oeral-AltaÏsche
woorden stemmen immers ook in suffix met de Indogermaansche
overeen) haar ontstaan te danken had, reeds lang in
onbruik was geraakt vóór de splitsing der Indogermanen in
verschillende stammen. Toch meen ik den wortel van dit woord
in Skr. mad te mogen herkennen, welks vele beteekenissen
zich slechts uit een grondbegrip »zich voeden ", »verzadigen"
"bier" en later op dezen drank zijn toegepast. Dat dit werkelijk het geval is, blijkt
uit Oudpr. alu, m~de, en de in den tekst aangehaalde woorden bewijzen, dat reeds
de Indogermanen den honigdrank kenden.
1) Deze Tataarsche vorm is uit Pictet geput. Hierbij moeten ook nog Zyrjänisch
ma, Tsjeremissisch my gevoegd worden.
Mede, ale 153
laten verklaren en dat in Skr. mátsya, visch, Got. mat8, spijl:!,
mat jan , eten, Ndl. me8 (uit mati-8alts) wordt teruggevonden.
Wat den vorm betreft, is er geen bezwaar om mádltu bij mad
te brengen, want Skr. má/wnt, groot, behoort tot denzelfden
w9rtel als Gr. (J-É'Yrt.ç en Skr. aMm, ik, is niet van Gr. É'YGJ
te scheiden. Na dit alles aarzel ik niet om aan te nemen,
dat Indg. *mádhu (*médllU) uit een ouder *madu, voedsel, (afleiding
van mod,' voeden, evenals Got. mat8, spijs, doch met
het suffix u, als de neutra Skr. páçu, jiintt, Oudpr. alu) is
ontstaan, vervolgens »honig" en later eerst »honigdrank", »bedwelmende
drank" heeft beteekend.
De overeenkomst met de Oeral-Altaïsche woorden bewijst
echter, dat de beteekenis van »honig" tot een onheugelyken
voortijd teruggaat en dat het woord *madu reeds in eene periode,
toen Oeral-Altaïers en Indogermanen nog één continuiteit van
stammen vormden, in het bijzonder op deze spijs is toegepast.
Eene andere afleiding van mad, nl. Skr. mát8ya beteekent in
den historischen tijd uitsluitend »visch", hoewel de formatie'
ervan ons leert, dat het eenmaal een algemeen woord voor
»voedsel" moet zijn geweest.
Wat wij omtrent mede hebben gezien, kan ons bij het nasporen
der etymologie van ale den weg wijzen. Mnl. ale, Ags.
ealu, Eng. ale, Scand. öl heeft, voor zoo ver mij bekend is,
steeds de beteekenis Van »bier" en ook voor Lit. alu8, Lett.
allu8 geven de woordenboeken slechts »hausbier". Maar in het
Elbinger Vocabularium - eim der weinige bronnen, die ons
in het door zijne oude vormen zoo merkwaardige, doch weinig
onderzochte Prûisisch een blik doen slaan 1) - vinden wij alu
door het Duitsche »met" verklaard. De analogie van madhu enz.
maakt het waarschijnlijk, dat wij de beteekenis van »mede",
)honigdrank" als ouder moeten beschouwen dan die van» bier" 2).
1) Ook Brugmann's Verg!. Gramm. werpt slechts weinig licht op de moeilijkheden,
die deze taal in klankleer en llectie oplevert. De verklaringen, door Nesselmann
en Bezzenberger gegeven, zijn voor een groot deel zeer onwaarschijnlijk.
2) Voor Oudkerkslavisch oltl, olomn" geeft Miklosich (Etym. Wtb., p. 221) de
154 c. C. U h I e n b eek
Door velen wordt alu als eene afleiding van al, steken, opgevat,
m. i. ten onrechte: veeleer acht ik het aannemelijk, dat
alu oorspronkelijk, evenals madhn, »honig" beteekende en van
den wortel al, groeien, voeden, (evenals madhu van den wortel
mad, voeden) is afgeleid, waarbij het o. a. door Leo wordt
gebracht. Mijn vermoeden, dat alu :t honig" beteekend heeft,
wordt gesteund door de omstandigheid, dat men in het Sanskrit
ali en alin voor» bij" aantreft. Men kan mij tegenwerpen,
dat ali, alin ook :.schorpioen" en het neutrum ala »schorpioensangel"
beteekent en dat ali, bij, waarschijnlijk met ali,
schorpioen, identisch zal wezen. Doch het is evenzeer mogelijk,
dat er een ali, bij (eigl. nom. agens van al, voeden, dus »de
voedende") naast een ali, schorpioen (eigl. nom. agens van al,
steken, dus »de stekende") heeft bestaan en dat deze woorden
ldechts toevallig in klank overeenkwamen. Want het ligt voor
de hand, dat deze klankgelijkheid tot verwarring aanleiding
moest geven, vooral doordat de bij, evenals de schorpioen een
»stekend" dier is en een »ala" heeft, en het is geenszins onverklaarbaar,
dat de beide woorden groepen van al, voeden, en
al, steken, in dit geval door elkander liepen (Skr. ali, alin, bij,
schorpioen, äla, angel, äli, bij, schorpioen, älin, schorpioen) l).
Kort samengevat komt mijne meening hierop neder: van al,
voeden, werden al-u, voedsel, honig, en al-i, de voedende
(daarna als dichterlijke benaming op de honigschenkende bij
toegepast) afgeleid, Alu nam later de beteekenissen van» honigdrank",
»bedwelmende drank", »bier" aan, ali, bij, werd verward
met eenige afleidingen van al, steken. Er bestaat ook
een Indisch ali, bedwelmende drank, dat waarschijnlijk eveneens
bij al, voeden, behoort.
beteekenis van .sioera", In het hedendaagsobe Slowe~nsoh is ol, vol .bier", volar
.bierbronwer", Finsoh olu, olut, bier, uit het Soandinavisoh.
1) Het is niet te ontkennen, dat men de bij ook .stp,ker" zoude kunnen noemen
en dat ali, bij. dus zeer wel van al, steken. konde zijn afgeleid, maar het bestaan
van Skr, alimaka, bij, als synonym van maáküka (Bassia latifolia) maken waarlobijnlijk,
dat het bb een wortel behoort, welke verwantsohap heeft met madh.
Mede, ale 155
Naar ik hoop, zullen deze etymologieën van mede en ale
elkander tot steun dienen en de door mij aangewende pogingen
tot verklaring dezer duistere woorden niet ten eenenmale vergeefsch
zijn geweest.
Leiden, Jan. 1890. C. C. UHLENBECK.
AMPER.
Het oudste getuigenis voor het bestaan van het bnw. amper,
zuur, in het Ned. Wdb. (U, 408) is dat van Plantijn. Onlangs
vond ik toevallig een ouder voorbeeld, bij Berkhey, Nat. Hist.
v. Holl. IU, 1523 aangehaald uit »den bekenden, doch onder
de Liefhebbers zeldzaamen Bredaschen Schapers Kalengier" van
het jaar 1516: :. Uit het Regiment in den Somer; Majus , J unius,
Julius. Si (d. i. de 8cltaper8) eten suere ampere dinghen, om
appetyt te crighen enz." - Ik voeg hierbij dat het woord niet
alleen in het Zweedsch (amper), maar reeds in het Onr. voorkomt,
in den vorm apr (uit appr en dit uit ampr, zie Noreen , Altnord.
Gramm. I, § 197, 1, a en 208) en met de beteekenissen:
:.1. slem, haard. 2. ilde medtagen, smertelig ber0rt af noget,
i mislig Stemning" (Fritzner 2); vergeleken Dlet eng. hardly,
nauwelijks, bevestigen deze beteekenissen nog zijdelings Prof.
De Vries' verklaring van amper, ternauwernood (Ned. Wdb.
1I, 411). Het Etymo!. Svensk Ordbok van Tamm brengt in
dezen geen nieuws.
Leiden, Maart 1891. 1. W. MULLER.
156 R. Fr u in
VERKLARING VAN EEN PLAATS IN DE RIJMKRONIEK
VAN JAN VAN HEELU: VS. 2855.
Er wordt op de bedoelde plaats een tocht van de Hollanders,
bondgenootpn der Brabanders, tegen de Gelderschen in 1284
beschreven. Op dien tocht» braken si" (de Hollanders)
»Dies bochuys doen van Mere."
Wat is een bochuys? Niets: het woord komt nergens elders
voor. Willems gist dat gelezen moet worden: blochllYs j en die
gissing ligt zeker voor de hand. Maar wat dan aan te vangen
met den genitivus: dies? »Zij braken dies blochuys", gaat toch
niet. Als Willems gelijk heeft, moeten wij aan zijn verbetering
nog een tweede toevoegen en lezen: dat blochuys.
Maar Willems heeft geen gelijk. Een post in een rekening
stelt hem in het ongelijk.
De archivaris van Leiden, Mr. Oh. Dozy, bezorgt voor het
Historisch Genootschap te Utrecht de uitgaaf der oudste rekeningen
van de stad Dordrecht. Verleden zomer kwam hij tot
mij om opheldering, zoo mogelijk, van het opschrift boven
een hoofdstuk der rekeuing van 1284: » Van der herevard, die
men voer opten boeck van Mere". Ik was zoo dadelijk niet
gereed om hem de plaats te verklaren. Van di'll heervaart herinnerde
ik mij niet ooit gehoord te hebben: in de Hollandsche
kronieken en oorkonden meende ik te weten dat er geen gewag
van gemaakt wordt. Ik ging aan het zoeken en vond al spoedig
dat Dr. Schotel, die indertijd zoo iiverig in het archief van
Dordrecht gesnuffeld heeft, ook deze rekening kende. In de Beschrijving
der stad Dordrecht, door hem en Smits gezamenlijk
bewerkt, blz. 307, spreekt hij van »de heervaart naar de Beek
van Meeren bij Maastricht". Maar die beek (gesteld dat zij bestaat)
kan ons niet baten, want in het handschrift staat duidelijk:
boeck. Ik wendde mij vervolgens tot de Brabantsche
kronieken, in de eerste plaats tot Van Heelu, en niet te vergeefs:
ik vond er blijkbaar dezelfde heervaart beschreven I vs.
2840 vgl., en in die beschrijving het vers, dat ik hierboven
tIeelu: ~8. 2855 157
aangehaald heb. Dat vers verklaarde het opschrift in de rekening,
gelijk het op zijn beud door het opschrift verklaard
werd. Wat er nog aan ontbrak om ons alles te doen verstaan
droeg het Oorkonàen boek van Gelre van Sloet van de Beele
bij, waarin wij omstreeks dezen tijd herhaaldelijk een edelman
aantreffen, Johannes dictus Bûc de Meren: zie het register i. v.
Buch. Hij was 'geen onderdaan, maar een aanhanger toch, van
Gelre, en werd in den slag van Woeringen ,naar ons Van Heelu
zelf vs. 6922 verhaalt, gevangen genomen. De rekening heeft
dus een heer vaart op het oog tegen (het Huis van) den Bok
van Mere, en bij Van Heelu moeten wij lezen:
Daertoe ooc braken si
Dies Boc(s) huys doen van Mere.
Dit is thans alles duidelijk; maar waar lag dat huis en het
dorp van Mere? Willems en Schotel antwoorden beiden: in de
buurt van Maastricht; maar zonder het te bewijzen. Mij kwam
het onwaarschijnlijk voor, dat de Hollanders zoo ver getogen
zouden zijn. Er waren koggen bii gebruikt, dus lag de plaats
waarschijnlijk aan het water, aan de Maas. Ik zocht op de
kaart de Maas langs van Dordrecht opwaarts, en bespeurde
spoedig wat ik zocht en wat ik mij nu schaamde niet terstond,
zonder behulp van de kaart, bedacht te hebben. De Mere van
den Bok is' Boxmeer. De proef op de som gaf de Tegenwoordige
Staat der Generaliteitslanden, waar blz. 290, gezegd wordt:
:. De Baronij van Boksmeer maakte eertijds een gedeelte uit van
het land van Kuik en werd door de oude heeren van Kuik
bezeten. Sedert is zij ... aan het geslacht van Bok geraakt;
Johanna , dochter van zekeren Jan Bok, bracht haar ten huwelijk
aan Pieter van Kuilenburg , die dezelve vóór het jaar
1367 als vrij eigen goed bezat". De vader van deze Johanna
zal denkelijk dezelfde Jan de Buc van Mere wezen, die op het
jaar 1353 in Nijhoff's Gedenkwaardigheden, II blz. 64 voor-'
komt, en die weer een kleinzoon of een neef zijn kan van
onzen Bok, wiens huis door de Hollanders in 1284 gebroken werd.
R. FRUIN.
159 Wittem de Vreesê
LEVEN VAN SINTE AMAND.
In afwachting dat van het Leven van Sinte Amand een nieuwe
uitgaaf bezorgd worde - wat, met het oog op het klein getal
exemplaren waarop de bestaande getrokken werd (38 nl.), op
hare vele gebreken, en vooral op de waarde van het werk
zelf, zeer wenschelijk is - heb ik nagegaan in hoe ver de
verbeteringen, door Prof. de Vries, Eelco Verwijs en Dr. Verdam
voorgesteld, in het handschrift zelf te vinden zijn.
De lezing, door Verwijs voor de volgende verzen voorgesteld,
is werkelijk die van het handschrift:
L 27; 442; 552; 660; 2385; 3085; 3263; 4557; 4614;
4973; 5612; 591~
11. 148; 380; 450; 472; 1414; 1985; 2686; 2851; 3173;
3456; 5364; 5841; 6211.
In de volgende verzen komt de lezing van het handschrift
de door Verwijs voorgestelde zeer nabij:
Handschrift.
Lievien
wachte
Verwij8.
I. 863 lievin
1015 wachten
1141 de gonen
3031 heeft di
den gonen
heef ti
4580 sustineerent sustineeren
5047 widese wiedese
II. 1980 dede deet of daet
2428 duchden deuchden
2599 gheweesen ghewesen
5860 verstout. verstoet.
Du~, op tien gevallen, vijf, waer slechts een verschil van
spelling bestaat, hier volledigheidshalve opgegeven. In II 2599
heeft er werkelijk gheweest gestaan; maar het werd door den
afschrijver zelf in ghewee8en veranderd. Wellicht heeft Blommaert
zich de zaak omgekeerd voorgesteld.
teven van Sinte Awand 159
In vss. I. 863, 3031, 5047, II 1980, 2428, 2599, 5860,
is de lezing van het handschrift dus in orde. Wat de andere
verzen betreft, de lezing van Verwijs zal daar wel de ware zijn.
De opening, door Blommaert tusschen I 3315 en 3316 gelaten,
is in het handschrift niet.
Het bijv. nwo namecont, door Blommaert in vss. 1111, 2502,
3809 in twee woorden geschreven, wat door Prof. de Vries in
zijne Taalzuivering verbeterd werd, staat in het' handschrift
werkelijk niet in één woord. Maar het gebeurt zoo veel in de
hss., dat deelen van een zelfde woord gescheiden zijn, dat er
geen twijfel mogelijk is, of een adj. namecont is bedoeld.
De door Dr. Verdam verbeterde verzen staan foutief in het
handschrift.
Gent, Februari 1891. WILLEM DE VEEESE.
DER WERELD LOOP.
(MEDICIJNBOEK GOTHA, p. 145.)
Noch den sternen so richtet sik der werlde lop, dat segge
ik dich, noch den Boven planeten, de also sint geheten: Saturnus,
Jupiter, Mars, Sol, Venus, Marcurius, Luna. De erste
dach is der sunnen, de planete de hetet sol; de andere is der
mane, der planeten luna; de dorde Mars, de verde Marcurius,
de vefte Jupiter, de soste Venus, de sevende Saturnus.
Nu merke: in der stunde solis so is gud to sprekende myt
vorsten ofte myt heren unde myt hoveschen vrouwen to redende in
eren husen. In der stunde lune is dat begin to goden lucke unde to
rike dage unde dat sik snel apenbaren schal. In den stunden Marce
ofte in den daghen Marce 80 is gud to stride to tende ofte in
den watere to badende unde ok twedracht to makende. In den
daghe ofte in der stunde Marcurii is gud to wysschede unde
160 .1. It Ga 11 é e
ok kindere to der schole to settende, de leren vlitliken. In den
daghen ofte in der stunde Jovis so machstu vrede maken unde
is gud vor heren to gande. In den daghe ofte in der stunde
Veneris so is gud to ovende dat to der leve denet, a1so myt den
vrowen. In deme daghe ofte in der stunde Saturni so is alle dingk
to ovende myt der hast dat to allen argen denet unde dat is an
den sonnavende. Also machstu in allen dagen unde in allen
stunden dy vorseen unde beginnen a1so hir vorschreven steit j
sunder oft eyn wolde eyn expriment maken dat waraftich
wesen scholde, de schal weten in wat tid in welker stunde,
in welkeme daghe, dat he wete in welkern lichte und in wat
plan aten in deme mane regneret, unde he en kan anders neyn
expriment maken, schriven ofte oven, sunder he sy in enen
effen tale der manen.
Utrecht. J. H. GALLÉE.
J. te Winkel 161
DE PERCHEVAEL EN HET HAAGSCHE LANCELOTHANDSCHRIFT.
De heer F. van Veerdeghem te Luik heeft de beoefenaars
onzer middeleeuwsche letterkunde zeer aan zich verplicht door
in de Bulletins de l'Ácad. royale de Belgique 3 Serie XX (1890)
p. 637-688 de twee, als 't ware door hem opnieuw ontdekte
fragmenten eener vertaling van Li contes del Graal of den
Roman van Perchevael uit te geven, waarvan J. H. Bormans
in 1857 het bestaan mededeelde 1), maar die sedert verloren
schenen, zoodat men totnogtoe niet wist, in welke betrekking
zij stonden tot de fragmentarische bewerking van denzelfden
roman in het groote Haagsche Lancelothandschrift, en dus slechts
kon vermoeden, dat de geheele roman van Ohrestien de Troyes
bij ons vertaald zou zijn. Dat vermoeden is nu zekerheid geworden.
De fragmenten bevatten same~ 736 verzen; hetgeen tusschen
de beide stukken ontbreekt moet even groot geweest zijn
als ieder der fragmenten, dus een stuk van 368 verzen, geschreven
in twee kolommen op vier bladzijden. Het bewaard
geblevene blijkt de vrij getrouwe vertaling te zijn van vs.
6940-7217 en 7538-7866 van Li contes del Graal volgens
het handschrift van Bergen, het eenige dat uitgegeven is.
De Heer Van Veerdeghem heeft ons de vergelijking gemakkelijk
gemaakt door als bijlage tot zijne uitgave ook den Franschen
tekst te doen afdrukken en tevens de overeenkomstige
stukken uit het Lancelothandschrift. De vergelijking zelf heeft
hij aj1n zijnen lezer overgelaten, en toen ik die verricht had,
bleek het mii, hoe uiterst gewichtig deze uitgave niet alleen
op zich zelf was als bijdrage tot onzen middeleeuwschen letterschat
, maar vooral ook als ouwaardeérbaar hulpmiddel voor de
hoogere critiek van het Lancelothandschrift. Men vergunne mij
daarom de uitkomsten mijner vergelijking hier mee te deelen.
1) Dietsche Warande III bI. 114 vlg.
11
162 J. te Winke 1
Aangaande de wijze, waarop de roman van Perchevael in
het groote Haagsche handschrift was· ingelascht, heerschte totnogtoe
veel onzekerheid. Het bleef vooreerst nog de vraag, of
de geheele Perchevael indertijd vertaald en die vertaling slechts
gedeeltelijk in het Haagsche hs. opgenomen was, dan of de
compilator van dat hs. zelf het stuk van den Perchevael, dat
hij opnam, vertaald had om het in zijn hs. op te nemen. Het
eerste werd wel waarschijnlijker geacht, maar kon toch nog niet
bewezen genoemd worden. Het was vervolgens de vraag, of de
compilator zijn uittreksel ongeschonden had opgenomen of wel
het door bekorting of uitbreiding had omgewerkt. Vergelijking
met het Fransch wees zoowel op bekorting als uitbreiding,
maar of dat het werk van den compilator was, wist men niet.
Ten derde was het nog niet uitgemaakt, of Lodewijk van
Velthem, wiens »boec" het Lancelothandschrift heette, de compilator
er van geweest was, of alleen de bezitter. Ook hier werd
de waarheid wel gegist, maar het strikte bewijs ontbrak.
De medegedeelde fragmenten nu geven ons het recht tot de
volgende stellingen: 1° eene vertaling van den geheelen Perchevael
heeft bestaan; 2° die vertaling is gedeeltelijk door den
compilator van het Haagsche hs. ingelascht; 30 de compilator
heeft die vertaling sterk omgewerkt, zoowel door bekorting als
door interpolatie; 4° de compilator was ongetwijfeld Lodewijk
van Velthem.
Het bewijs voor de eerste stelling is gemakkelijk te leveren.
Een stuk, dat de compilator van het Haagsche hs. nie~ had
opgenomen, nam. vs. 7591-7892 van het hs. van Bergen,
waarin Pel'chevael's verwildering, zijne ontmoeting met eene
schaar boetelingen en zijn inkeer bij eenen kluizenaar, die dan
zijn oom blijkt te zijn, verteld worden, vindt men in de fragmenten
vertaald als fr. II vs. 58-368. Slechts van de laatste
dertig verzen ontbreekt de vertaling, omdat het fragment niet
verder bewaard is. Daar het nu blijkt, dat de compilator dat
stuk opzettelijk heeft weggelaten, ofschoon hij het vóór zich
had, mag men aannemen, dat hij ook wel het overige, door
De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift. 163
hem weggelatene (met name het geheele begin, vs. 1-5980
van den Fransehen tekst) in vertaling vóór zich zal gehad
hebben. Wij weten trouwenFl, welke reden hij voor het weglaten
kon hebben. De Fransche schrijver van den Lancelot had
Chrestien's roman gedeeltelijk, maar sterk omgewerkt en eigenlijk
alleen naar deu inhoud, in zijnen roman opgenomen! en
de geschiedenis van Perchevael was dus in hoofdzaak reeds in
den Nederlandschen Lancelot vervat. Alleen de avonturen van
Walewein, die Chrestien even uitvoerig had behandeld als die
van Perchevael, en die tegenhangers tot elkaar moesten vormen,
waren door den schrijver van den Fransehen Lancelot ter
zijde gelaten, en konden dus door onzen compilator worden
ingevoegd uit de Nederlandsche vertaling van den Perchevael.
Hadden wij vroeger nog geene reden om de fragmentarische
vertaling van den Perchevael ouder te achten dan het begin
van de veertiende eeuw, voortaan bestaat er alle aanleiding om
de vertaling van den Perchevael reeds in de dertiende te stellen.
De tweede stelling, dat de compilator niet onafhankelijk van
de bestaande vertaling zijne eigene vertaling heeft ingevoegd,
maar wel degelijk van die bestaande vertaling gebruik heeft
gemaakt, wordt bewezen door de groote, zeker niet toevallige,
overeenkomst van beide vertalingen. Tegelijk echter met die
overeenkomst blijkt ook het groote verschil, m. a. w. de waarheid
van de derde stelling, dat de compilator de vertaling sterk
heeft omgewerkt. Beide punten kunnen wij gevoeglijk tegelijk
met elkaar behandelen.
Ik begin met een paar voorbeelden uit beide bewerkingen
aan te halen In Perchevael, fr. 1 vs. 17-26 leest men:
»Dat derde seinde hi ltare dochter,
Die dies levede vele te sochter
Alsi iet hadde, dat hare versierde;
Hare ander dochter seindi tvierde,
Die niet en was behagelre min;
Aldus bestaede hi sin ghewin.
Ende als min her Walewein sach,
164 J. te Wi nk el
Dat ginc over den middach,
En wilde hi langer torn ieren niet,
Ende met desen die tornoi sciet.' ,
In het Lanc. hs. is dat aldus verkort: Lanc. II vs. 37543 - 48 :
»Terde sindi harre dochter ter stede,
Dat vierde harre sust€r mede.
Aldus bestaetdi sijn bejach;
Ende doen tginc om den middach,
Done wildi nember torniren,
Ende die tornoy began falgiren."
Men ziet, dat de compilator inderdaad handig heeft bekort,
maar toch zoovele verzen van zijn origineel ongeschonden heeft
gehouden, als bij bij zijne methode doen kon. Toeval kan hier
niet in 't spel zijn. 't Is waar, het Fransch staat hier door de
kortheid merkwaardigerwijze dichter bij de vertaling van den
compilator dan bij die van de fragmenten: het heeft, vs.
6960-6962:
» U ne de ses II filles ot
~e tiere I et l'autre tot Ie quart,
Et li tornoiement départ ï"
maar de verzen van het fragment:
»Die dies levede vele te sochter
Alsi iet hadde, dat hare versierde,"
worden toch iets vroeger in het Fransch teruggevonden, nam.
als vs. 6958 vlg.:
»De l'autre à la femme s'aquite
Au vavassor, qui il moult plot,"
terwijl die woorden in het fragment, waarmee het Lanc. hs.
bijna letterlijk overeenstemt, vertaald zijn met vs. 15 vlg.:
»Dat ander sendi ter herberghen binnen
Her Garijss wive, sire werdinnen. "
Het »qui il moult plot" is dus van de moeder op de dochter
overgebracht. Ook verdient het opmerking, dat de woorden
»dat ginc over den middach", die zoowel in Lane. als in het
fragment voorkomen, maar in het Fransch ontbreken, bij nader
De Perchevael en het Haagsche Lancelotbandschrift. 165
InZIen alleen verplaatst blijken, daar wij in 't Fransch als vs.
6966 vinden: »N'il nestoit pas encore midi". De overeenstemming
in het verplaatsen dezer, eenigszins gewijzigde, opmerking
bewijst dus weer de afhankelijkheid der eene Nederlandsche
vertaling van de andere.
Somtijds zijn eenige verzen achtereen bijna geheel gelijkluidend,
b.v. Pereh. fr. I vs. 294-300:
»Dus reet met min her W aleweine
Gene ridder met ghemake
Bescouwen mengherande sake
Tessi toten torne quamen.
Cnapen spronghen , diese vernamen
Ter porten comen, ende hebben saen
Die ors ende dat harnasch ontfaen."
Vgl. Lanc. II vs. 38287-91:
»Dus reden se te gadere met gemake.
Her Walewein bescoude menege sake
Eer si toten torre quamen.
Knapen sprongen op, do sijt' vernamen
Ende hebben heren Waleweins part ontfaen."
Het harnas, dat de compilator heeft weggelaten, komt in
't Fransch werkelijk voor, waar vs. 7165 gesproken wordt van
»Tous les chevaux et l'autre· ator."
V erder stemmen de Perchevaelfragmenten met de omwerking
in het Lancelothandschrift overeen in eene afwijking van den
Franschen tekst. Pereh. II vs. 54 heet Walewein's schildknaap
Jonet, evenals Lanc. II vs. 38676, terwijl in het Fransch alleen
van »li varlet" gesproken wordt; maar wij vinden toch
ook in 't Fransch, vs. 7070 Yonet genoemd, evenals Pereh. I
vs. 159, 166, 173, waar in het overeenkomstig gedeelte de
compilator door bijzonder v6el weg te snoeien ook den naam
heeft uitgelaten, die dus later bij hem als uit de lucht komt
vallen. Of de vertaler van den Perchevael in het tweede fragment
den naam zelf heeft ingevoegd, dan wel of hij dien in
zijn origineel vond, weten wij niet, maar het laatste is niet
166 J. te Win ke I
onmogelijk. Immers de tekst van Bergen kan niet dezelfde zijn,
dien de vertaler voor zich had, zooals ik reeds vroeger 1) voor
de omwerking in den Lancelot aantoonde en zooals nu ook, op
dezelfde gronden, voor de vertaling van den Perchevael waar
blyft.
Nog andere voorbeelden aan te halen ten bewijze, dat de
compilator van het Lancelothandschrift dezelfde vertaling heeft
gebruikt, waarvan wij nu de fragmenten bezitten, schijnt mij
overbodig. De uitkomst eener nauwkeurige vergelijking leert, dat
van de 150 verzen van het Lanceloths. (Lane. 11 vs. 37532-
83 en 38233-330), die den inhoud van het eerste fragment
bevatten, 84 letterlijk zóó of met slechts zeer geringe afwijking
ook in het fragment voorkomen 2), terwijl de eerste 57 verzen
van het tweede fragment zoo goed als volkomen overeenstemmen
met Lanc. II vs. 38613-80. Het verschil bestaat daar
niet in bekorting, maar in uitbreiding. De compilator heeft
door tusschenvoeging eener opmerking, die ook in 't Fransch
ontbreekt, en door van één vers om 't rijm twee te maken, elf
verzen meer geleverd.
Tegenover eene zoo geringe uitbreiding staat eene bijna doorloopende
bekorting. Van de 368 v"'rzen, waaruit het eerste
fragment bestaat, heeft de compilator, zooals wij zagen, 150
gemaakt. Zoo is het aardig om te zien, hoe hij vs. 106-176,
waarin de jacht op een wit hert beschreven wordt, tot 14 verzen
(Lanc 11 vs. 38239-52) bekort heeft. Opmerkelijk is het,
dat hij daar de dieren hinden noemt, die in de vertaling van
den Perchevael wilde heeten. Ook Esopet XL vs. 2 en 11 vindt
men dat woord wilt, stellig in de beteekenis van hert, ofschoon
het oorspronkelijke formica heeft en wij er dus miere zouden
verwachten.
Tot de gedeelten, die de compilator het meest heeft besnoeid,
1) Inleiding op de uitgave van den Moriaen, bI. 4 vlgg.
2) Het zijn van Pcrcltcvacl fr. 1 VB. 7-9, 11-17, 22, 24 vlg. 32-34, 69-72,
87, 89-99, 102, 115, 15li, 169 vlg., 185, 189, 228, 235 vlg., 294-298, 302-
304, 306-310, 313-316, 3J9 vlg., 323, 329-339, 350-357, 362 en 366.
De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift 167
behoort Pe'l'ch. I vs. 243-293, welke vijftig verzen bij den
compilator tot zes (Lanc. II vs. 38281-86) zijn ingekrompen.
In den Pe'l'chevael worden daar uitvoerig de ambachten opgenoemd,
die in de prachtige stad, welke Walewein bezocht,
worden uitgeoefend j maar de compilator zegt er eenvoudig van:
»Daer sach her Walewein oec mede
Alrehande ambacht maken
Van so meneger, messeliker saken,
Dat ict niet vertrecken conde.
En doech oec niet te deser stonde".
Dat conde is kostelijk: het beteekent wil, want hij had het
maar voor 't overschrijven. Het volgende vers behelst, zooals
men ziet, eigenlijk eene critiek op het oorspronkelijke, maar
zulk eene soort van critiek als diegene oefent, die een dor verhaal
van feiten verkiest boven eene gedetailleerde schildering.
Men begrijpt hoe onder 's compilators handen het dichtwerk
van Chrestien, wiens kracht vooral ook in zulke schilderingen
gelegen was, alle geur en kleur moest verliezen.
Toch heeft de compilator ook eene enkele maal iets ingevoegd.
Terwijl men in Pe'l'ch. fr. 1 vs. 58-60, in overeenstemming
met het Fransch, leest:
»80e quam die here van der port
Ende dancte hem der eren saen,
Die hi sinen kin de hadde gedaen" ,
heeft de compilator, Lanc. II vs. 37560-64:
»Haer vader quam oec daer naer
Ende dankets hem, ende die werdinne
Ende beide haer dochtere oec met sinne j
Ende her Garijn dancte hem mede
Der eren, die hi hen anen dede".
Hij schijnt het dus beleefder gevonden te hebben, dat de
geheele familie van Walewein afscheid nam, maar vergat, toen
hij »beide haer dochtere" noemde, dat Walewein met eene van
deze reeds in gesprek was, toen »haer vader quam". Van slordigheid
is de compilator dus niet vrij te pleiten.
168 J. te Win keI
Eene andere invoeging lezen wij, Lanc. II vs. 38645-51:
»Maer ic moet tirsten varen
Ene joncfrouwe verloessen te Montesclaren,
Die ic mi vermat ere
Te verloessene ut haren sere
Eer Gingam brisiel beriep mi.
Daerna varic, wildi,
Dat spere soeken een jaer".
In den Perchevael ontbreken deze regels, zoowel in het
Fransch als in de vertaling; en dat is ook niet vreemd. Zij
hebben betrekking op een avontuur, dat in den Perchevael niet
voorkomt, maar dat de compilator van het Lancelothandschrift
uit onbekende bron midden tu!!schen de verschillende brokken
van den Perchevael heeft ingelascht. Het begint met Lanc. II
vs. 36980-37029, wordt dan voortgezet vs. 37584-38229 en
voltooid met vs. 38680-39136. Ware dit verhaal ook in de
vertaling van den Perchevael opgenomen, dan zou een gedeelte
er van daar hebben moeten volgen op vs. 99, dat overeenstemt
met Lanc. II vs. 37583, maar vs. 100-102, die er op
volgen:
»Done wildi langer lette(n) niet:
Hi reet met hasten al den dach.
Dies nachts hi tenen closter lach",
sluiten aan bij Lanc. II vs. 38233--38:
»Daventure doet ons weten,
Dat W alewein, die riddere vermeten,
Doe hi orlof hadde genomen
Toe Tyntavel, dat hi es comen
Soe verre gereden, dat hi versach
Enen cloester, daer hi snachs lach".
Het blijkt nu meteen, dat Daventure niet een woord is uit
het oorspronkelijke, maar door den compilator eenvoudig gebruikt
wordt, om te kennen te geven, dat hij töt eene andere
geschiedenis overgaat, na de vorige, waarschijnlijk om wat afwisseling
te brengen in zijn verhaal en de nieuwsgierigheid van
De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift 169
den lezer te prikkelen, afgebroken te hebben met het plan die
later voort te zetten.
Wij zien nu ook, dat Jonckbloet ongelijk had, toen hij
schreef: »Die toevoegsels zijn waarschijnlijk niet van de hand
van den interpolator , maar van den vertaler, die dus schijnt
gewerkt te hebben naar een tekst, welke belangrijke afwijkingen
van de gewone lezing bevatte" 1). Het verhaal van de »joncfrouwe
van Montesclare" wordt, zooals wij zagen, evenmin in
de blijkbaar door den compilator gebruikte vertaling van den
Pe'1'chevael als in het origineel gevonden, en datzelfde zal nu
ook wel van de andere invoegsels (Lanc. II vs. 3954.3-39567,
40786-41420 en 41660-41844) mogen aangenomen worden.
Zij zijn dus inderdaad van: den compilator en denkelijk door
hem aan een anderen roman, dien wij niet kennen, ontleend.
Daar de »joncfrouwe van Montesclare" ook voorkomt in den
TO'1'ec (vs. 756-1003, 1224-1307, 1620-1901), waar zij
Mabilie heet, zou het niet vreemd zijn, indien het eerste der
stuksgewijze ingelaschte verhalen uit den TO'1'ec hierheen verdwaald
en daarom later bij het overschrijven van den TO'1'ec
daaruit weggelaten was.
Ten slotte leeren de Perchevaelfragmenten ons, dat Lodewijk
van Velthem wel degelijk de compilator en niet slechts de bezitter
van het Lancelothandschrift was, daar zii ons in de gelegenheid
stellen, de manier na te gaan, waarop de compilator
arbeidde, en op te merken, dat die manier volkomen overeenstemt
met hetgeen wij van Velthem weten. Reeds zeiden wij
terloops, dat de compilator van slordigheid niet is vrij te pleiten.
Welnu, Velthem staat als even slordig bekend. Hij is met
de minste moeite gediend en bekommert er zich niet om, of hij
door zijn bekorten ook tevens te kort doet aan de waarheid of
de duidelijkheid.
Een merkwaardig staaltje daarvan levert ook weer de Lancelotcompilator.
In de Perchevaelfragmenten lezen wij, in over-
1) Zie Dr. Jonckbloet, Gescltiedcnia der Nederl. Letterkunde 8de dr. 1 bI. 801.
170 J. te Wi n ke I
eenstemming met het Fransch, na de beschrijving van Walewein
's jacht op het witte hert, I vs. 177-186:
»Dus q uam min her Walewein
Buten dat wout aen een plein
Ghereden op ene scone katside;
Doe sach hi comen lopende !iede
Ute enen castele ten selven stonden
Beide met horne ende met honden,
Hoghe ghescorst na jagers wise.
Ridderen quamen dar na van prise;
Dat een was een scoen jonc man,
Scoenre dan ic gheseggen can".
Wat nu maakt de compilator daarvan? Lanc. II vs. 38253-
56 lezen Wll:
»Dus reden si vort ende hebben gemoet
Vele !iede al ongegroet.
Daerna quamen twe ridders dan:
Deen was een scone jonc man".
Men ziet, toen de compilator eenmaal gemoet geschreven had,
moest hij daarop een rijmwoord hebben, en hij behielp zich
met ongeg'l'oet zonder er zich om te bekommeren, of het wel
paste van een zoo »hovesc" man als W alewein uitdrukkelijk te
zeggen, dat hij ze ongeg'l'oet voorbijging.
Desniettegenstaande kan niet ontkend worden, dat de bekorting
van den Pe'l'chevael door den compilator niet geheel onverdienstelijk
is en in elk geval van groote handigheid getuigt.
N u weten wij, dat Velthem die handigheid in hooge mate bezat
en zich vooraf dan ook reeds in dat bekorten had geoefend.
Wij kunnen hem controleeren , daar wij de kroniek van
Jan van Heelu kunnen vergelijken met het uittreksel, dat hij
er van geleverd heeft in de vijfde partie van den Spiegel Histo'
I'iael. Vergelijken wij nu eens de proeven van bekorting, die ik
boven uit den Lancelot meedeelde, met een voorbeeld van bekorting
uit den Spiegel Histo'I'Ïael, dan zal het ons blijken, dat
Velthem daarbij geheel op dezelfde manier is te werk gegaan.
De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift 171
Ik neem uit de vele voorbeelden hetgeen mij het eerst onder
het oog komt, nam. Sp. Hist. VI, 41 vs. 70-86:
»Mer dese scande,
Die hi daer ontfinc ter stede,
Wildi op Bertoude wreken mede.
Dus vergaderde die biscop nu
Hertogen, graven, dat secg ic u;
Van over Rijn ende van desside
Alle die gene, die dochten te stride,
Heeft die bisschop alle gecregen
Ende wilde heren Bertoude jegen.
Hi clagede oec clerken ende papen
Ende ridders mede ende cnapen
Ende sinen steden toe, [ dat] met gewout
Van Mechgelene here Bertout
Van Ludeke Sente Lambrechte
Sijn erve onthout ende onterechte,
Ende bat hem allen, dat sijt wraken.
Si seiden, si waren gereet der saken".
Dit is een uittreksel uit de volgende plaats bij Heelu, vs.
306-355:
»Die groote scande,
Die daer beginc die bisscop,
Die woude hi wreken weder op
Heeren Wouter Berthoude,
Dien hi weder doen woude
Scande ende sware scade doen,
Daer hi meneghen baroen
Ende daertoe meneghen hoegen man
In siere hulpen om gewan;
Van over Rijn, verre ende wide,
Ende oec van in dese side
Beide graven ende hertogen
Ende alle, die wapenen geplogen
Hadden, beide aerm ende rike,
172 J. te Winkel
Bonder heeren Diederike
Van Valkenborch ende die sme
Tusschen der Mase enten Rine,
Radde die bisscop alle jeghen
Heeren Berthoude doe vercreghen,
Ocht om bede, ocht om gechte;
Daertoe van sinen gheslechte;
Beide staden ende papen,
Daertoe ridder ende cnapen
Clagede hi, dat met ghe'Wout
Te Mechelen her Berthout
Van Ludeke Sinte Lambrechte
Sijn erve ontcrichte tonrechte ,
Ende bat hen allen, dat sijt 'Wraken.
Si ant'Worden hem ende spraken,
Dat si ghereet 'Waren daertoe".
Bij eene manier van omwerken als die, welke den compilator
en Velthem eigen is, moeten er natuurlijk ieder oogenblik
stopwoorden gebezigd worden om halve versregels aan te
vullen, die met eenige volgende verzen mee uitgelaten moesten
worden. Van dien aard is het echte Velthemsche si u becant,
Lanc. II vs. 38239, dat in de vollediger redactie der Perchevaelfragmenten
niet gevonden wordt, evenmin als het noodrijm
ter stede: mede, Lanc. II vs. 37543 vlg. en het te veelvuldig
rijmen van daer: daernaer, Lanc. II vs. 37559 vlg., 38245
vlg., 38263 vlg. en 38329 vlg. Daar men nu weet, dat Velthem
zich aanhoudend aan dergelijke rijmelarij schuldig maakt,
kan men er wel niet meer aan twijfelen, of Velthem is inderdaad
de compilator van het Lancelothandschrift.
Nadat wij gezien hebben, hoe door het terugvinden der Perchevaelfragmenhen
verschillende twistpunten aangaande het Lancelothandschrift
zijn opgelost, kunnen wij niet nalaten er nog
in 't bijzonder de aandacht op te vestigen, van hoe groot belang
het gevondene en betoogde voor de geheele hoogere critiek 1)
1) Wat de lagere of tekst-critiek der Perchevaelfragmenten betreft, stip ik hier
De Perchevael en het Haagsche Lancelothandschrift 173
van dat handschrift is en dus voor verreweg het grootste gedeelte
onzer Britsche romans, die wij alleen uit dit handschrift
kennen.
Evenals de Percl~evael zullen nu ook wel de Walewein en
Keye, de Wrake van Ragisel, de Ridder metter mouwen en de
Torec sterk omgewerkt zijn 1), maar" zoolang wij van die romans
geene andere handschriften bezitten, zal onze critiek van dieverminking
wel alleen op stijleigenaardigheden , hoogstens op
onduidelijkheden en tegenstrijdigheden kunnen berusten.
In elk geval weten wij nu, dat het aantreffen van Velthem's
stijl wendingen in die romans telkens het vermoeden van omwerking
wettigt. Ik meen genoeg gedaan te hebben met op
dezen stand va"u. zaken te wijzen en zal er hier niet breeder
over uitweiden.
Alleen merk ik nog op, dat men in 't vervolg niet meer het
recht heeft den Torec op grond van den erbarmelijken stijl en
den lossen samenhang der deelen aan Maerlant te ontzeggen,
nu men weet, hoe vaardig Velthem het snoeimes bij deze compilatie
wist te hanteeren en hoe ruw de pleisters soms zijn,
nog even eenige verbeteringen (ten deele van drukfouten, naar 't schijnt) aan. Het
HS. is niet ongeschonden en de Heer Van Veerdeghem heeft ook reeds het een en
ander verbeterd, wat ik hier niet herhaal. I vs. 81 jone 1. lone; 102 clostar 1. closte,;
116 te sine spek 1. te sinen spek; 143 stane 1. wanc en vg1. vs. 149; 179
katsidc 1. kautsidc; 212 Endo 1. linde; 236 prise 1. prijsde; 250 WÏ8selllancke 1. WÏ8-
aelóancke; 254 vrachten 1. wrackten en voeg voor 1IIÏ88elike in alae; 273 carde 1. carden;
II 1. Vcrschets 1. 71eracl!ea, evenals vs. 38; 15. Dat hier 1. Daer ic; 22 ucs
dankea 1. u uea dankes; 24 te óejaghene 1. dat gni om te óejaghenc; 57 Die wilde
varen 1. wilde varen of nog liever wilde alleen; 80 Ridderen 1. LX ridderen in overeenstemming
met het Fransch; 99 8elaame 1. selaane als rijmwoord op ane; 204 al,
ene 1. al8e of in den volgenden regel .due die voor Dat Perchevael; 209 groet 1.
goet \!Im 't rijm op voet; 246 Nine horde 1. Mine horde of Inne dorde; 266 Die u
vrouwe 1. u vrouwe; 290 .A •.• ne 1 • .dl dine; 349 caritatecktich I. caritatick; 360
vesten 1. verstaen.
1) Daar de Moriffn vermoedelijk niet tot Velthem's compilatie behoord heeft,
maar eerst later in dat compilatiewerk opgenomen schijnt, behoeven wij dien roman
niet voor door Veltbem verminkt te houden, maar dat hij toch - door wien dan
ook - is veranderd, heb ik reeds vroeger in de inleiding tot de uitgave van dien
roman aangetoond.
174 J. te Winkel
waarmee hij de gapende wonden sloot. Dat hij ook nit het belangrijkste
hoofdstuk van den Torec: »hoe Toree tnt seep van
aventuren was", vrij wat heeft weggelaten, mag nu ook wel
aangenomen worden, en de woorden, vs. 2598 vlg:
»Derre materie es noch vele:
Dies cortict u metten bispele" "
kunnen nu gerust door Velthem in de plaats geschoven heeten
voor veel, wat wij ongaarne missen, nu wij uit de Perchevaelfragmenten
weten, dat hij soms »messelike sake niet vertrecken
conde" , d. i. wilde, al kon hij er ook hier niet evenals daar
bijvoegen, dat zij er niet op hunne plaats waren.
Groningen, Febr. 1891. J. TE WINKEL •
.BLADVULLIN G.
In een der gewone Russisch-Duitsche woordenboeken luidt
het artikel Taptá aldus: »Abendröthe; utrjennaja -: reveille;
wjetsjérnjeja -: zapfenstreich". Bij Dahl wordt de eerstgenoemde
beteekenis .niet opgegeven, en indien zij onjuist is,
dan kan men wel begrijpen hoe de woordenaars er aan gekomen
zijn. Taptá wordt door Miklosich niet verklaard, doch het
kan niet anders zijn dan het Hollandsche taptoe (dat ook in
het Engelsch is overgenomen, als tattoo). De uitdrukking taptoe
slaan werd in het Russisch overgebracht met bitï táptu, en dit
táptu, in klank geheel gelijk aan taptoe, werd bij bit't opgevat
als een accusatief, waaruit men, naar analogie van zeer vele
andere feminina, een nominatief taptá heeft afgeleid. Men had
echter de uitdrukking bitf zorju, d. i. het signaal geven dat
de avondstond gekomen is, in beteekenis hetzeIjle als bitï táptu;
vandaar dat taptá met zorjá kon worden gelijkgesteld.
A. K.
Johannes Bolte ] 75
EIN UNBEKANNTES AMSTERDAMER LIEDERBUCH
VON 1589.
Unter der Signatur XVII D. Duod. 15 bewahrt die Danziger
Stadtbibliothek ein, wie es scheint, sonst nicht weiter bekanntes
hol1ändisches Liederbuch des 16. Jahrhunderts auf.
Een I Aemstelredams, I Amoreus Lietboeck, nu nieus wt- I gegaen,
waer in begrepë zijn alderhande I Liedekens, die in geen
ander Lietboecke en staen, I meest al met zijn voys oft wijse
d a e r big est el tom I alle droefheyt, melancolie te verdrijue. I 0 Holzschnitt:
Musicierende Liebespaare an einem Tische unter freiem HimmeI
sitzend. Schwarz und rot gedruckt, - 10 Bogen Quer 8° (A-K),
paginiert S. 2-162 + 1 Blatt, wobei S. 145-149 aus Versihen übersprungen
sind. Bogen E (= S. 65-80) ist verloren gegangen. - Der
Druckervermerk am Schlusse des Registers auf BI. K 8b lautet: 'Gheprent
t' Amsterdam by my Harmen Jansz. Muller, wonende I .... gulden
Passer, 1589.' Der Text ist meist zweispaltig und mit Versabteilung
gesetzt, auf einigen Seiten erscheinen auch drei Spalten. Der 00-
lumnentitel lautet: 'Amoreus Lieden'.
Die Vorrede auf S. 2a lautet: Totten vrolijcken zangher saluyt.
Ghi sult weten, dat in dit boecxken vergadert zijn tot uwen solase
veelder bande amoreuse liedekens , oude ende nieuwe, ende sommighe
nieuwe, die noyt in printe en zijn gheweest. Ende op dat ghy lichtelick
vinden sout t'ghene, dat ghi begeert te singen, so zijn dese liedekens
gestelt na d'ordinantie van den AB, so dat alle die liedekens ,
die met een A beghinnen, staen voren, die met een B beghinnen, daer
(I. daer nae?) die met een 0 beghinnen, daer nae, ende voort volgende,
en op een register gestelt.
Die Sammlung enthält 13ö Lieder, von denen 14 auf dem
verlorenen Bogen E standen. 33 N ummern sind schon aus dem
Antwerpener Liederbuche von 1544 bekannt; einige fernere
vermag ich in anderen QueUen nachzuweisen. Weitere Vergleichung
von gedruckten und handschriftlichen Sammlungen älterer
Zeit, die ich augènblicklich nicht vorzunehmen vermag,
wird gewiaa noch für andre Lieder eine zweite Überlieferung
176 Johannes Bolte
feststel1en. Viele Stücke tragen noch altell volkstümlichen Oharakter
i bei der Mehrzahl weist der künstlichere Strophenbau
oder die eingemischten Fremdworte, bisweilen auch die Melodieangabe
auf einen kunstmässig geschulten und unter ausländischen
Einfl.üssen stehenden Verfasser hin.
lch gebe ein Verzeichnis der Liederanfänge in strengerer
alphabetischer Reihenfolge als in dem am Schlusse des Originaldruckes
folgenden Register und eine Auswahl aus den noch
unbekannten Texten.
5a Adieu reyn bioomken roziere, Die my by uwer deucht
(6 Strophen). - Op de wij se : lck had de een gestadich
minneken, gheen schoonder. = Antw. 1544 nr. 9.
Text der ,MeI. ebd. nr. 98.
8a Aenhoort t'geclach, 0 bloeyende ieucht, Die v vermaeckt
in ydele vreucht (15). - Op de wij se : Ick vint mijn
eylaes gheheel in noot. - MeI. bei Land, Tijdschrift
voor Noord-Nederlands muziekgesch. 1, 160.
3a Aenmerckt doch mijn gheclach, Ghy ruyters fraey van
sinnen (6). = Antw. 1544 nr. 2. Melodie bei Scheurleer
nr. 82. 83. 85.
85b Al arm, al arm, al arme, V rou Venus trom die gaet (4).
- Op de wijse: Mocht ick geluck verweruen, al nae
etc. = Wouter Verhees Hs. 8. 167. Tijdschr. 8, 238.
3c Alle mijn ghepeys doet my so wee, Wie so sal ic clagen mijn
verdriet (7). - Op de wijse: alzoot begint. = Antw.
1544 nr. 3. MeI. bei Scheurleer nr. 181. F. van Duyse,
Oude ndI. liedern 1889 p. 172.
6a Alle mijn jongk leuen Dat heeft my nu begheuen (7). -
Op die wij se : Moet ick altijt trueren.
9b Als ick aenschou Die schone waerde vrou, 80 is mijn
jonger hart ghenesen (4). - Op de wijze: Die liefste
ghepresen.
86b Alsmen bespoorl dat liefde gheeft Geluck, vreucht en ver~
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 177
blij en (5). - Op de wijse: t'Vrijden een boer etc. -
Darauf folgt die Antwort: Maar als de liefd etc.
19b Altijt heb ick ghenuecht gepresen, Druck noch leyt quam
noyt in mijn (5). - Op de wijse: Met ghanscher bedruckter
herten.
2b Al waer ic half doot, Ja met fenijn vergeuen (5).
5c Arghe winter, ghy zijt cout , Vergangen is ons tgroene
wout (7). - Op die wijse: alst beghint. = Antw. 1544
nr. 10.
12b Bedroefde herteken , wat moet ghi lijden, Die verloren
heeft zijn zoete lief (16). - Op de wijze: Mijn oochskens
weenen. - MeI. im Niederdeutschen Jahrbuch 13,
61 nr. 15. VgI. Land, Tijdschr. 161.
14a Bedruct, belast Vind ic mijn anghetast (6). - Op die
wijse: alsoot beghint.
109b Bedrijft vreucht Maect reyn geneucht Wt liefden ient tot
deser tijt (5). - Op de wijse: alsoot beghint.
17b Compt, al ghy Venus dierkens, En wilt my helpen trueren
(5). - Op die wijse: Ghy ghildekens alle ghelijcken.
50b Comt, retorijckers, wilt ontdecken Ons v gedichte speelen
vry (6). - Jaer-lied.
17a Cupido god, duer uwe minnen stralen, V scherp ghebot
doet my in liefden dwalen (7). - Op de wij se : alst
begint.
18b Cupido straelen, doet my versuchten, Leuen eylaes in
swaer verdriet (4). - Opten Caracossa. [? Carcassonne J.
15b Cupido triumphant, Anhoort mijn lamenteren (10). -
Op die wijse: alst beghint.
20b Daer ick lach en sliep In een prieel van bloemen (4).
23a Dat ick om een beelde soet Dus langhe moet trueren (4).
- Op die wijse: Pour vngepayste.
27b Dat ickse nu moet laten, Daer al mijn troost an staet (4).
- Een nieu liedeken ghepresen: die niet singen kan,
de mach t'lesen.
52b Dat oude jaer is ons ontrolt gelijck een cloot, Die win-
12
178 Joh a n nes Bol t e
ter brengt ons t'nieuwe jaer in zijnen schoot (16). -
Op de wijse: Die nachtegael die sanck een liet, dat
leerde ick etc. [Auf die vier Jahreszeiten] 1).
32b Den dach wil niet verborghen sijn, Het is schoon dach,
dat dunckt my (6). - Op de wijse j alsoot beghint.
= Antw. 1544 nr. 19. Böhme nr. 103.
30a Den tijt is hier, Datmen sal vrolijck wesen (4). - Op
de wijse: Tribulatie ende verdriet. = Wouter Verhee
S. 179. Tijdschr. 8, 239.
33a Den winter is een - onwaert ghast, Merck' ick aenden
daghe (6). - Op de wijse: alsoot beghint. = Antw.
1544 nr. 25. Böhme nr. 151b.
24b Des had de een swaue een dochterlijn , Sy en woude niet
langer dienen (12). - Een scboon ouerlants lied van
schoon Elselyn, op de wij se : alst beghint. = Antw.
1544 nr. 29. vgl. Böhme nr. 51.
36a Dese nyders hebbent zo haest bespiet , Wanneer daer
vreucht en zolaes geschiet (5). - Een nieu liedeken
met zijn nieuwe wijse.
31b Deur groot verlanghen , Om mijn lief t'aenschouwen (5).
Op de wij se : Een liedt eerbaer.
35b Deur liefden moet ic vermonde Het leit, dat mi geschiet
(5). Op de wijse: Deur liefden ben ick ghecomen.
27a Deur liefden wil ick openbaren Mijn druck, mijn teghenspoet
(8). Op de wij se : Parduana de vaccas.
23b Die lustelicke mey is nu inden tijt Met zijnen groenen
bladen (6). - Op de wijse: Die mey moet wech na
t'somers. = Antw. 1544 nr. 27. Melodie bei Land,
Tijdschrift voor Noord-Nederlands muziekgeschiedenis
1, 166.
28b Die mey zeer excellent Ontspruyt met zijnen bladen (4).
- Op de wij se : alsoot beghint.
1) Uit Wouter Verhee's hs. overgenomen en afgedrukt in dit Tijdschrift V, 176;
het is ook te vinden in het .Nieu Amstelredams Liedboeck". (G. K.)
Ein unbekanntes Amsterdamer Li.ederbuch von 1589 179
126a Die mey Seer fray Gaet hem soet openbaren (6). - Op
de wij se : van de courant.
33b Die mij te drincken ghaue, Ick songhe hem een nieu liet
(24). - 'Een liet van de vrou Lutsenburch, alzoot beghint.
= Antw. 1544 nr. 23. Böhme nr. 35.
37a Die nachtigael int wilde, Princesse amoreus (10). - Op
die voys: Brand matresse.
161a Die soete coele mey Is ons ontdaen, Die bloemkens menigerley
(6). - Op de wijse: alzo ot beghint.
26a Die winter. comt aen, die mey is wt, Die bloemkens en
staen niet meer int groent (5). - Op de wij se : lck
heb de werelt zeer bemint. = Antw. 1544 nr. 26. MeI.
ebd. nr. 196.
63b Die winter is ons verghanghen , En ick sie des meys virtuyt
(6).
22b Die wijn maect vrolijck ende rijck, lck min een meysken
suyuerlijck (4). - Op de wij se : Het reghende seer en
iek wort nat. - MeI. Böhme nr. 55.
49a Een ardich vrouken heeft my bedroghen , Daer ick op was
vergeckt (6). - Op de wijse: van die blauwe schuyt,
of: Danct god den here. = Antw. 1544 nr. 44. Melodie
bei Scheurleer nr. 142.
39b Een amoreus, een fiere ghelaet Heeft mijn ionc harleken
deurwont (8). - Op de voys van Syon.
48b Een liet eerbaer vande liefste moet ic singen (6). - Op
die voys: alsoot begint.
47b Een meysken op een rivierken sadt, So schoon zy 'was
(8). - Op die voys: alzoot begint 1).
42a Een ridder ende een meysken ionck Op een rivierken dat
zy saten (8). - Op de wij se : Op enen morgen stont om
de mey so wast. = Antw. 1544 nr. 45. Böhme nr. 70.
1) Overgenomen in mijn Lied in de Middele8uwfm (bladz. 451) uit, .J. Vriends
Verliefde of Klagende Minnaer (1698); ook in het .Haerlems Oud Liedboek" bladz.
65. (G. K.)
180 Johannes Bolte
38b Een Venus dier Hout my in haer bestier (5). - Op de
voys: alzoot begint.
41a Een Venus dierken heb ie wtvereoren, Gheen schoonder
en weet ie nu terstont (5). - Op die voys: alzoot begint.
= Antw. 1544 nr. 36 und 212. Wouter Verhee
S. 158. MeI. bei Land, Tijdschr. 1, 172. 3, 156.
44b Een vrouken heb ie met herten bemint, Geen schoonder
en mach daer wesen (8). - Op de voys: lek weet een
vrouken amoreus.
46a Eylaey, iek lijde so groote pijn, Hoe soude iek my eonnen
ghedogen (11). - Op die wijse: Almangie die Spiel's.
54b Fortuyn, eylaes, bedroeft Maeekt ghy tot alder stont (8).
- Op de wijse: alsoot begint.
58a Ghepeyns, ghepeyns, vol van envyen, D'welek oorspronek
is, dat menich truert (6). = Antw. 1544 nr. 49.
57a Ghepeyns, ghy, doet my tl'ueren Nacht ende daeh (5).
- Op de wij se : lek ginek eenmael spaceren.
60a Ghy amoruese gheesten Hier in des werelts present (6).
- Op de wij se : Rijek godt, wie sal iek elaghen. -
MeI. Böhme nr. 208.
56a Ghy nyders quaet van doene, vans vyants aert mueeht
ghi wel zijn (6). - Een dans voorsangh, op de wijse:
alst beghint , ghemaeekt van een jonghe dochter.
61a Ghy Venus kinderen ient, Ghy die hier zijt omtrent (4).
- Op de wijse: Tantque viueray. - MeI. bei Land,
Tijdschr. 1, 258.
59a Gratigues [I. Gratieus], eerbaer, iong van zinnen, Amorues
gesellekens de minnen (5).
71 Help god, wie sal iek elaegen (verloren) 1).
74 Het daeget inden oosten (verloren). = Antw. 1544 nr.
73. 75. Böhme nr. 16.
78 Het is goet vrede in alle duytsehe landen (verloren) I).
1) Vgl. de aanvangsregels in Hor. Belg. Pars Sec. XXVI (een lied uit de 16de
eeuw). (G. K.)
2) Antw. Liedb. LIX .van Thijsken vanden schilde". (G. K.)
· Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 181
66 Het is onlancx geleden (verloren).
77 Het quaemen drie ruyters geloopen (verloren). = Antw.
1544 nr. 58. Uhland nr. 148.
75 Het regende zeer, en ick wert nat (verloren). = Antw.
1544 nr. 79. Böhme nr. 55.
70 Het was een aerdich knaepken (verloren) 1).
69 Het was een jonger helt (verloren).
79 Het was een meysken vroech opgestaen (verloren).
Antw. 1544 nr. 62.
80 Het was te nacht, also soeten nacht (verloren). = Antw.
1544 nr. 194. MeI. bei Land, Tijdschr. 1, 177.
81b Het wayt een windeken coel wten oosten, Hoe lustelijck
staet dat groene wout (8). - Op die wijse: lck was
een clercxken, ick lach ter scholen. = Antw. 1544 nr. 69.
64b Hoe ben ick nu in pijne groot Duer lyden en aenstoot.
(unvollst.) Een gailiaerde gemaect van een ionge dochter,
op de wijse: 0 vrouken wreet.
76 Hoe comt dat by schoon lief, laet mijn (verloren). =
Antw. 1544 nr. 64.
71 Hoe sitten wy alle dus stille te swijgen (verloren). Niederrheinisch
Zeitschr. f. deutsche Phil. 21, 161. Hochdeutsch
im Frankfurter Liederbüchlein von 1582 nr. 161.
62b Hoe soudy hem verblijden, Die altijt leeft in teghenspoet
(4). - Op de wijse: alzo ot beghint.
101a lck ben deurwont, Heel onghesont, Tot inden gront (4).
- Op. die wijse: alzoot beghint.
107a lck ben deurwont Al met Cupidos stralen (4). - Op die
wij se : Den tijt is hier.
100a Ic breng mijn naeste gebuer en dronc, lck hoop, hy sal
dat wachten (6). - Op· de wijse: Jeucht en deucht.
103a lck had een stadich minneken , Gheen schoon der , die
daer leeft (7). - Op die wijse: Adieu, reyn bloemken
rosiere. = Antw. 1544 nr. 92, vgl. p. lIl. Wouter Ver-
1) Uit Wouter Verhee's hs. overgenomen in dit Tijdschrift V, 174. (G. K.)
182 Johannes Bolte
hee S. 169. De dietsehe warande, 8, 578. Scheurleer
nr. 93. Berliner Mser. germ. quart 612, BI. 26b.
108b lek heb die werelt bemint, Sy heeft my heel van godt
getoghen (6). - Op die wij se : Mijn hert is my ontween
gheelooft, wie sal my. = Antw. 1544 nr. 196.
Text der MeI. ebd. nr. 111.
91a lek sat en fantazeerde, lek docht in mijnen zin (10). -
Op die wijse : Vng eeur trassi. [Dialog zwisehen Lamant
Piramus und Lamoreuse Thisbe].
87b Ic seg adieu, wy twe moeten scheyden Tot op een nieu,
so wil iek troost verbeyden (6). - Op de wijse: alzoot
beghint. = Antw. 1544 nr. 100. Vgl. Hoffmann ll nr.
99. 100. Scheurleer nr. 69. F. van Duyse, Oude nederl.
liederen p. 292 und Tijdschr. voor Noord-Nederlands
muziekgesch. 3, 138.
95b lek vint eylaes my nu in noot, Ghelyek als Dido ha~r
ontvloot (16). - Op de wij se : Aenhoort gheelaeh,
o bloeyende jueeht. [Dialog zwisehen V ryster und
Vryer].
97b lek weet een bloemken soet van guere, So vast gheprent
al in mijn hart (12). - Op die wijse: Tswinters somers
eeuen groen. - V gl. Land, Tijdschr. 1, 181.
84a lek weet een peerle ient, Gheprent in sehoonheyt rijeke
(11). - Op die voys: Mamere ie voy Robin.
88b lek weet een reyn casteel In een seer schoon landouwe
(11). - Op de wijse: Cupido triumphant.
82b lek weet noch eens grauen doehterkyn, Zy woont te
Straesbureh op den Rijn (15). - Op de wijse: lek
[weet .•.• ] een keyserin.
104a lek wil te lande rijden, Spraek meester Hillebrant (21).
- Vanden ouden Hillebrant. = Antw. 1544 nr. 83.
Böhme nr. 1.
90b In een palleys quam ie ghegaen, Int soetste vande mey
(6). - Op de wijse: alzoot beghint.
102a In groot ongeluek ben iek gebooren, Want fortuyn my
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 183
rebelleert (8). - Op die wijse: alzoot beghint. - MeI.
bei Land, Tijdschr. I, 182.
93a Int hert heb ick vercoren Een bloemken soet en guer (8).
- Op de wijse: t' Swinters somers euen groen.
lOb Int soetste van die meye, Al daer ick quam ghegaen (8).
- Op die wij se : Ghy amoreuse gheesten. = Antw.
1544 nr. 95. MeI. bei Land, Tijdschr. I, 182.
94b Iuecht en duecht Mijn hert verhuecht, Altijt so moet ick
trueren (4). - Op de wij se : Ic breng mijn naeste gebuer
een dronck. - MeI. bei Snellaert, Oude en nieuwe
liedjes 1864 nr. 28.
lIla Laestmael al met blijden sinnen Quam ic al deur dat
groene wout (5). - Op die wijse: Van die lommerdemy.
112a Laest omtrent den auont by auontueren Doen ginck iek
dolen achter straet (4). - Op die wij se : alzoot beghint.
51b Lieff wtvercoren, lief triumphant, Wiens liefd te voren
mijn hart doorbrant (6). - Van Paris tot Helena. -
MeI. bei Land, Tijdschr. 1, 183.
87a Maer als de Hefd ons tegen is En doet ons schier ontsinnen
(5). - Antwoort hier tegens [alsmen bespoort etc.] ,
op de selfde wijs.
125a Men placht eertyt doort loopen snel, DooIt dansen en
lustich springen (7). - Op de wijse: V liefde quelt mi
totter do ot.
112b Met gantscher bedruckter harten Claech ic v mijn swaer
torment (9). - Op die wijse: Van quater brande.
124b Met lieft gequelt soeck ick v raet, Raet mijn nu wel, eert
valt laet (5). - Op die wij se : Het voer een maechdelijn
ouer Rijn.
116a Met recht mach ick wel claghen, Ick cant niet langher
verdraghen (6). - Een nieu passemegie, op de wijse:
alzoot beghint.
120a Met Venus geschut ben ic doorschoten Van een die alderliefste
mijn (5). = Antw. 1544 nr. 116.
116b Mocht ick eens troost ontfanghen Deur v met soet ver184
Johannes Bolte
langhen (4). - Almangie amoreus, op die voys: alst
begint.
123b Mocht ick gheluck verweruen Al nae mijn t'hertsen sin
(5). - Op de wijse; alzoot begint.
U8a Moet ick altijt treuren sonder ophouwen Om een, dien
ick bemin (5). -
123a Mijn grote cl achten Zijn veel om achten (4). - Op de
wij se : Qui passa par aquestos strados.
120b Mijn liefste greyn In swerlts pleyn Die doet mijn vrolijck
singhen (5). - Op de wijse: lck weet een vrouken amoreus,
die ick met harten beminne.
114b Mijn oochkens wenen, mijn hart moet suchten (14). -
Op die wij se : Bedroefde harteken. = Niederdeutsches
.Jahrb. 11, 61-63.
121b Mijn sinnekens verstooren, Druck lijden comp my te vooren
(4). - Op de wij se : alzoot beghint.
119a Mijn sinnekens zijn my doort toghen (1. doortoghen) Van
een so schoonen joncvrou fyn (5). - Op die wijse:
De coninc sal hem verblijden. = Antw. 1544 nr. 114,
vgl. p. IIl.
129a Och legdy nu en slaept, Mijn wtvercoren bloeme (6). -
Op de wij se : alzoot beghint. = Antw. 1544 nr. 132.
V gl. Scheurleer nr. 193.
134b 0 claegen eenpaer En suchten swaer (5). - Op die
wijse: 0 Venus ient, een swaer torment.
] 30a 0 god al vander minnen Seer crachtich van cueren (6).
- Op die wijze: Hout aen, ghy Venus dierkens.
133b Onder een prieel vol ruyckende rosen Ben ic met
mijn lief spanceren gegaen (7). - Op de wij se : als
begint.
132a 0 radt van auontueren, Hoe wonderlick draeyt v spille (7).
- Van de coninginne van Denemerken, op de wij se :
Hoort, hoe Jesus na Galileen. = Antw. 1544 nr. 125.
MeI. bei Scheurleer nr. 124.
65 0 stout beginne, en lastich feyt [verloren J.
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 185
131a 0 Venus die godinne, Wat hebt ghy in v zinnen (8). -
Op de wijze: alst begint.
126b 0 Venus ient, Een swaer torment, Een groot allent Lijdt
ic bij desen (3). Eine Parodie auf das Tijdschr. 8, 241 f.
abgedruckte Lied: 'Schoon liefken ient'.
127b 0 Venus wreet, Loont ghy dus u dienaeren (8). - Op
die wij se : Een Hedt eerbaer. [Dialog zwischen Jonghelinck
und Maech t.]
135b Pater, grijpt toch een en moet En cust toch eens v abdisse
(5). _ ')
137b Rijck god, hoe mach dat wesen, Dat ie dus droeuich bin
(15). - Op die wijse: Rijck god, wie sal ick claghen.
= Antw. 1544 nr. 141. vgl. p. 111. Tijdschr. 9, 178
(Kalft). MeI. Böhme nr. 208.
136b Rijck god, verleent ons auontuer, Sprack daer een frisch
ionglinck (9). - Op de wijse: alzoot beghint. [Tagelied]B).
140a Rijck god, wie sal ick claghen Mijnen druck ende swaer
verdriet (8). - Op die wijse: Rijck god, hoe mach dat
wesen. = Antw. 1544 nr. 205. De dietsche warande
8,
143b Schoon lief, ghy sijt mijn troost alleyue, Vercoren bouen
al (4).
144b Schoon liefken ient, Int hart gheprent ghepresen (4). -
Op die wijse: Almangie de moer. = Tiidschr. 8, 241 f.
141b Schoon lief ken ient, Seer excelent, Ic moets v clagen ,
Dat ic absent (7). - Op die wijse: Het passeerde een
aerdich medecijn op eenen auont stont. Text der MeI.
im Antw. 1544 nr. 193.
151b Schoon liefken wter maten, Wilt my in liefde bystaen (6).
Alzoot beghint.
68 Schoon lief, mijn niet versmaet (verloren).
1) Een Geuzenlied. Vgl. o. a. van Lummel, Nieuw Geuzenlied-boek, nO. 11 en
van Vloten, Nederl. Geschiedzangen (betere lezing) I, 309. (G. K.l
2) Komt voor in Antw. Liedb. nO. 140. (G. 1...>
186 Johannes Bolte
142b Schoon lief playsant, Dit nieuwe liet ontfangt (4).
152b Schoon lief, wat gady brouwen, Dat ghy mijn dus verlaet
(4). - Op die wijse: Tant que viuray. - MeI. bei
Land, Tijdschr. 1, 258.
150b Si et hier, mijn liefste ghepresen, In mijn jonck harte fijn
(5). - Op de wijFIe: Wilhelmus van Nassouwe. - MeI.
bei Land, Tijdschr. 1, 192. Böhme nr. 409-411.
154b Tribulatie ende verdriet, Wat moet mijn harteken al lijden
(4). - Op die wij se : alsoot beghint. = Antw. 1544
nr. 173. Die dietsche warande 8, 572.
154a Trueren so moet ick nacht ende dach Ende lijden also
groot verlanghen (6). - Op de wij se : alst begint. =
Antw. 1544 nr. 147. MeI. bei Scheurleer nr. 133.
85a Van achtentachtich Het nieuwe iaer, Dat is warachtich
Heel wonderbaer (4). - Op de wijse: Lief wtvercooren,
lief triumphant. - MeI. bei Land, Tijdschr. 1,183 1).
155b Verhuecht in duecht, Ghy retrozijnse juecht (5). - AIzoot
beghint.
157 a V liefde quelt mijn totter doot, 0 eedele schoon goddinne
(5). - Op de voys: Het wasser een nacht, so genuechliken
nacht. MeI. bei Land, Tijdschr. 1, 177.
160b Wat isser aen mijn hart gheresen, Dat mijn tot alle
vreuchden tardt (5). - Tafel-Hedt, op die wijse: Sullen
wy nu noch nimmermeer.
157b Wellustighe ionghelingen, Dit edele meysgen fijn (4). -
Op die wijse: Portant que soys brunette.
] 59a Wilt nu al, Groot en smal, Den mey helpen stichten (4).
158a Wt liefden ziet Lijdt ick verdriet, Ick en macht oock niet
wtspreken (6). - Op de wijse: alst begint. = Antw.
1544 nr. 170.
1) Vgl. ook: Tijdschr. voor N. T. en L., deel V, bladz. 140, p.166 en Nieu Amst.
Liedb. (G. K.)
Ein llnbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 187
[7h1 EEN NIEU LIEDEKEN
op de wij se : Icle vinl 'IJ/ijn e!llaes !lMkeel
in noot. [Sa J
1. Aenhoort t' geclach, 0 bloeyende
[ieucht,
Die v vermaeckt in ydele vreucht,
En spieghelt v vry,
N eempt exempel aen my,
Dewijl ghy meucht!
2. Ick heb wel eer ghetriumpheert,
Wellust des vleyschs altijd begheert
Met vrolijck iolijt
Na des werelts tijt,
T' welck haest verkeert.
3. Dansen en spelen heb ik ghesocht ,
Mijn tijt in ydelheyt ouer ghebrocht:
T' is my nu wel leet.
Maer god is, diet weet,
Waer ick om docht.
4. Bancketeren en vrolijck te zijn,
LiefJ:'elick aenschouwen mijn liefs an[
schijn,
Dat was voorwaer
Mijn vreucht eerbaer,
Mijn medecijn.
5. Maer het is ey laes te zeer verkeert,
Ick, die de werelt so heb gheeert, [ShJ
Vint mijn nu in noot
Deur den wreden doot,
Die mijn turbeert.
6. Wat ick aenschouw, tis mijn al
[pijn,
t'Gheen my wel eer vreucht plach
[te zijn.
Dus ben ick ontrieft,
Maer, als godt belieft,
Salt anders zijn.
7. Niet isser, dat ick mijn meer be[
claecht,
Dan dat ick die werelt dus heb be[
haecht
Die zo liefJ:'elijck toont,
Maer soo bitter loont,
T' welck my deur-knaecht.
8. In mijnen fleur wort ick ghepluckt,
Ghelijck een roose door ongeluckt,
De-wijl hy staet
En bloeyt zeer delicaet,
Wort afJ:'ghepluckt.
9. Tis een quaet fondament, daer hl
[op bout,
Die hem op aerdsche vruechden be[
trout;
Want die felle doot
Spaert cleyn noch groot,
J onek noch te oudt. [9a J
10. Hercules zo zeer vermaert
Sloech slangen en draecken metten
[swaert
Deur zijn groote cracht
Te niet ghebracht,
Is niet ghespaert!
11. eresus die rijkste des werelts wijt,
Salomon in wijsheyt onbenijt,
Sijn alle ghevelt
Deur des doots ghewelt
In corter tijt.
12. Hector van Troyen zeer valiant,
Achlllis die vroomste van Griecken
Zijn alle verghaen [lant
Met Helena schoon ghedaen
En Paris playsant.
188 Johannes Bolte
13. Die niet beweecht is als een steen,
lck zie d' exempel int ghemeen,
Wantmen niemant en vant,
Die den doot verwant,
Dan godt alleen.
14. 0 do ot, 0 doot, brengt vpropoost,
Dat ick van druck mach werden verTot
god den heer [loost! [9b]
Neem ick mijn keer:
Hij is mijn troost.
15. Adieu, adieu, druck, fantazy!
o princelicke ieucht, gedenkt dit vry!
Want een roose, die bloeyt,
Wort haest ghesnoeyt,
Als ghy ziet aen my.
[9b] EEN NIEU AlIlOREUS LIEDEKEN
op de wijze: Die tie//Jtil g.lt epres8n .
I. Als ick aenschou
Die schone waerde vrou,
So is mijn jonger hart ghenesen.
Al mijnen rouw
Acht ick als dou:
Hoe sou ick, soete liefken , vrolick
[moghen wesen.
Sy heeft een gheest,
Die mijn gheneest,
Reyn wt ghelesen,
Geen schoonder geweest
Bouen al gepresen.
Als ick aenschou
Die schone waerde vrou,
So is mijn jonger hart ghenesen. ge.
[etc:
2. Haer roder mont
Heeft my deurwont,
Deurschoten heeftse my met Venus
Haer borstkens ront [stralen.
Doen my terstont [IDa]
Ghenesen al mijn bitter qualen.
Haer oochskens claer
Doen mijn voorwaer
Mijn lijden smale[n].
Het wesen van haer,
Minnelick eerbaer,
Raer soeter talen
Haer roder mont
Heeft mijn deurwont,
Deurschoten heeftse my met Venus
[stralen.
3. Als ick mach zijn,
Schoon lief, by dijn,
So mach mijn, waerde liefken, niet
Al is het fenijn [ontbreken,
Des nyders pijn,
Die quaet van amoreuse minnen spre-
Gheloofse niet, [ken.
Maer doch aensiet
Mijn smeecken.
Al waer v gheschiet
Druc, lijden in verdriet,
Der nyders treken.
Als ick mach zijn etc.
4. Princesse fier,
Reyn balsonier ,
Ghy spant die croon al in mijn hart
[van binnen,
Schoon egelentier
V prisonier,
Ic bid v, laet mijn doch troost ge[
winnen!
Gheeft mijn bescheet
Al vant secreet
Der minnen
Ghebeurden vleet,
Als ghy wel weet,
lck sout ontsinnen.
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbueh von 1589 189
Prineesse fier,
Reyn balsonier ,
Ghy spant die croon, al in mijn hart
[van binnen.
[12a] EEN NIEU GALlA.ERDE
op de wijze: Mijn oochkena weenen.
[I2b]
1. Bedroefde herteken, wat moet ghi
[lijden,
Die verloren heeft zijn zoete lief
Ongetroost tot allen tijden,
Die hy hooeh in zijn hert verhief!
2. Ende heeft haer altijd eere bewesen
Bouen vrouwen in die werlt wijt,
Maer door een ander wort hy mis-
[presen,
Gheeft selfs ghetuyge, wie dat ghy zijt.
3. Moet zy niet wesen straf van na[
tueren,
Datse haer lief laet zo desolaet!
lek segghe, ten zijn geen Venus
[cueren,
Datse haer ooehskens op een ander
[slaet.
4. De vyant is tegen vrienden en
[magen
En verlaten heeft, die haer bemint
Om een, diet harte al doet knagen,
Hij is veracht, die eens was haer
[vrient.
5. Nu draeyt, 0 vrouwe, als Hero
[schone
In liefden lief, ghy v haestieh spoet,
So eriehdy prijs en spant die erone,
Want v liefkens zo zeer vermoeyt.
6. Ben ik niet rijek van groter machte
Oft mijn wesen van gedaente slecht
[I3a]
Aenmeret mijn liefde van grote craehte,
Gft soect ghy t'goet dunekt myonreeht.
7. So sette iek Venus al op een zyde,
Met Cupido wil iek spanceren ghaen;
Mijn liefken soeekt een ander partye,
Om t' groot goet is haer gedaen.
8. 0 hart, neemt moet, wilt v ver[
cloecken,
Al pleeehdy eens int harte te staen.
Wij willen elders een ander gaen
[soeeken,
So schone wassender , als daer ver[
gaen.
9. V woorden licht soet van vrouwen,
Die met alle winden wayt.
lek en eonde dat noyt betrouwen,
V liefde was in mijn harte ghesaeyt.
10. Ghedenet, schoon lief, dat ie
[verhaelde,
Dat vrouwen clap also snellick drayt;
Met schone woorden ghy my betaelde,
. Ten sal niet zijn, ick en waer ghepayt.
H. lek sie, iek hoort al teghen mijn
[herte ,
Maer iek en gheloofde niet, wiet
[my riet.
Ghy bemint een ander, dus lijde ie
[smerte,
Dus eomt, 0 Doot, raseh neemt en
[vliet! [I3b]
12. Heb iek misseyt buyten mijn
[weten,
Daer iek v, liefken , me heb ghe[
stoort,
190 Johannes Bolte
En wilt my daerom niet vergheten :
Het is mijn leet, lief; gheeft my
[confoort !
13. So mach ick nu te recht wel
[spreken,
Dat v liefde moet seer wanckelbaer
[zijn,
So slecht verdaen ende wort verstee[
cken,
Dies mijn harte licht in groote pijn.
14. Had ick gheweten, wat v harte
[luste ,
Ic hadt gecregen, waert in mijner
[macht.
lck stelle my selven in groot onrusten,
Voor desen loon hadt ick mij niet
[gewacht.
15. In wat ongeluck ben ick ghebooren!
Die iek beminde, dat zy my haet.
Ic gunne haer deucht, maer tis al
[verloren,
Want buyten reden worde ick ver[
smaet.
16. Prince valiant, na mijnen rade
So doet v lieueken, die na v haeckt.
Siet aen v lieueken niet als die quade,
Dat in liefde seer zijn harte blaeckt!
[22hJ EEN NlEU LIEDEKEN
op de wij se : Het re!1kende ,eer en iele
'Wort nal.
1. Die wijn maect vrolijck ende rijck,
lek. min een meysken zuyuerlijck,
Zoo zuyuerlijek,
Zoo zuyuerlijek. van wesen:
My dunct, iek vint gheen haers ge[
lijck.
2. Wel aen, laet maken ghoede cier !
Mijn liefken is niet verre van hier,
Niet verre van hier J
Niet veer van hier gheseten:
lek ben in duysent vruechde[ n ] schier.
3. 0 Venus, gheeft my Paris macht J
Dat ick maeh rusten eenen nacht,
Den eenen nacht,
Den eenen nacht aen dander
In haren blaneken armen sacht.
4. Princes , als ghy wat ghoets ver[
breyt,
Bedryf ick niet dan vrolijckheyt,
Dan vrolijckheyt,
Dan vrolijckheyt moet wijcken,
Als v ionck hert truerich schreyt.
[27hJ EEN NlEU LIEDEKEN
GHEPRESEN:
Die niet singen kan, de maeh
t' lesen.
1. Dat ickse nu moet laten,
Daer al mijn troost anstaet,
Ghaen dolen langs ter straten
Dach ende nacht, vroech ende laet,
Dat is, dwelck my nv schaet [28aJ
Ende brengt mijn hert in ghequel.
Hoe soude ick vruecht bedrijuen!
Sy bemint een ander, dat weet ick wel,
Teghen my is zy rebel.
Nochtans sal zy in mijn herteken
Die alder liefste blijuen.
2. Mijn hert heeft zy bevanghen
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 191
Zo vast, ick en kan haer niet ontgaen.
Nae haer staet mijn verlangen,
Want druck heb ick voor liefde
Tis al ghedaen, [ontfaen.
Een ander heeft zy in haren sin.
Hoe sout ick vreuchde bedrijuen!
Mij dunckt, datse my niet en mint,
En ben ick niet verblint P
Nochtans sal zy in mijn herteken
Die alderliefste blijuen.
3. Ick mach my ooghen wel claghen,
Want het nu my mach baten niet,
Ende leuen alle mijn daghen
In jammer ende swaer verdriet.
Ist datse nu niet [28b]
Haer liefde tot my toont,
Hoe soude ick vruechde bedrijuen!
Mijn arbeyt en wort niet gheloont,
Aldus worde ick ghehoont.
Nochtans sal sy in mijn herteken
Die alder liefste blijuen.
4. Wat baet claghen oft suchten!
Want druck is my dat fundament.
Ick ben in swaren duchten,
Dat droefheyt in mijn hert sal zijn
[gheprent.
Maer als ick het bekent,
Een ander heeftse lieuer dan my.
Hoe soude ick vreuchde bedrijuen!
Het is groot verdriet, dat ick nu sy,
Zeer selden ben ick bly.
Nochtans so salse in mijn herteken
Die alder liefste blijuen.
[31bJ EEN ANDER LIEDEKEN
op de wij se : }}en liedt eerbaer.
1. Deur groot verlanghen
Om mijn lief t' aenschouwen
Doet t' herte verstranghen
En verdwijnen van rouwe.
Ic ben int verdriet,
V liefde my lieft aensiet,
Oft ick salt besteruen.
Mijn vruechde die verliet,
God niet en gesiet ,
Sal ick nu deruen.
2. In druck en pijn
Ben ick, schoon lief, t'aller uren;
Mijn rosemareyn,
Mach my gheen troost ghebueren?
Mijn liefste ghetrou,
Ghestadich ick hou:
Wilt niet versmaden;
Ghy zijt mijn vrou,
Daer ick op bou:
Thoont my ghenaden!
3. Wt droefheyts banden
Verlost v dienaer ootmoedich,
Wiens sinnen branden
In u wer liefden gloedich!
Mijn jeucht versmelt
Als sne opt velt [32a]
Om v persone,
Of s' doots ghewelt
(Tsy v vertelt)
Crijgh ick te lone.
4. Comt, lief ghepresen,
Toont my v claer aenschijne,
Om my te ghenesen:
Gheeft my doch eens medecyne!
Oft ick moet schier
Dolen, lief, van hier
In vreemde landen.
o egelentier ,
Verlost wt dangier ,
Ontbint mijn banden!
192 Johannes Bolte
5. Haet niet, princesse,
Wie v bemint zeer manierich!
Mijn sterck voortresse
Zijt ghy in liefden gheduerich.
Adieu. mijn lief!
Ontdoet mijn brief,
Leestse met sinnen!
Tot v gherief
V Dienaer ick blief,
o schone godinne.
[37aJ EEN NIEU LIEDEKEN
op die voys: Brand Ma/re8Be 1).
1. Die nachtegael int wilde,
Princesse amoreus,
Gaet seggen tot mijn beminde,
Ick coom terstont by heur.
Pourtante que je suis brunette,
Viueray en langeur.
2. Gaet seggen tot mijn beminde,
Ick coom terstont by heur,
Sauonts by der manen schijn
Ick vantse al in haer deur. [376J
Pourtante ....
3. S' auonts by der manen schijn
Vant ickse al in haer deur;
Bon soir, ma matresse!
Bon soir, mon seruiteur !
Pourtante .
4. Bon soir, ma matresse!
Bon soir, mon seruiteur!
Hoe gaern soud ick draghen
Van v, 0 lieft, faveur!
Pourtante ....
5. Hoe gaern soud ick draghen
Van v, 0 lieft', faveur!
Schoon lieft', ghy comt te spade,
Daer is een ander veur.
Pourtante ...
6. Schoon lieft', coom ick te spade?
Is daer een ander veur P [38a J
Hy nam zijn poingiaert in zijn hant:
Dit is mijn leste uur.
Pourtante ....
7. Hij nam zijn poingiaert in zijn hant:
Dit is mijn leste uur.
Sy sprack met soete woorden:
Hoe bleeck wort v coleur!
Pourtante ....
8. Sy sprack met soete woorden:
Hoe bleeck wort v coleur!
Ick sal v noch liefde draghen,
Al isser een ander veur.
Pourtante ....
9. Ick sal v noch liefde draghen,
Al isser een ander veur.
Al waer die paus van Roomen
Mijn vader int ghetreur.
Pourtante ....
10. Al waer die paus van Roomen
Mijn vader int ghetreur,
So sal ick die liefde niet laten
Van mijnen seruiteur.
Pourtante que je suis bril nette ,
Viueray en langeur.
1) Diese Melodie bat Land, TiJdschr. voor Noord-Nederlands Muziekgeschiedenis 3, 18 f.
verölfentlicht.
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 193
[56a] ~ DANS VOORSANG
op de wij se : alst hegkint. Ghemaeckt
van een jonghe dochter.
1. Ghy nyders quaet van doene,
Van svyants aert mucht ghi wel zijn,
Ghelijck de schorpioene
Met haren steert steken fenijn.
Al hebt ghy nu de wille van mijn,
Het mach dueren een cort termijn;
Alle dinck en sal niet eewich zijn.
2. lck hadde v wtvercoren, ghoet lief;
Die tijt is nv ghepasseert.
lck .mach sien noch horen v brief,
[56hJ
Tis al ghevyoleert,
Tis al verloren, tis al verteert;
Die in dat boeck van minnen studeert,
Hy vint hem selden gheabsolueert.
3. lck heb om uwen twille, ghoet lief,
Die hant gheslaghen aenden ploech.
Doen ick v laestmael loofde met ghe-
[rief,
Dat gheschiede des morghens vroech.
Tis hier, tis daer, men vint een boef.
Schoon lieueken, hebt ghy siels ghe-
[noech,
lck vinde my seluen geen troost be[
hoef.
4. Mijn vrienden en maghen, ghoet
Die zijn mijn teghen spoet. [lief,
Een ander weder te kiesen tot ghe-
[rief,
Die minne waer niet so soet.
Tis alom tvermaledijde ghoet.
Die altijt raet van vrienden doet,
Sijn hert aal kiesen, die hy laten moet.
5. Had ghy die kanne stille doen staen,
Door al dat ghoet aencleeft.
Al hebt ghy nv v wille ghedaen,
. Tis dat ghy om my niet en gheeft
[57a]
Tis beter, dat ghy met een ander
[sneeft ,
Dan ghy met my in onvreden leeft.
Tis quaet te drincken, de geen dorst
[en heeft.
6. Nu rade ick het alle de vryers fijn,
Die hier te dansen ghaen met:
Ten besten laet v raden, lief mij n ,
Dat ghy met v trouw niet en gheckt.
Ghy spreeckt so haest een woort so
[net:
Worter yet belooft het wort belet.
Het is v huysvrouw al voor godB wet.
[82a] [EEN OUDT LU]DEKEN
VAN EEN GRAUEN [DOCHTERKU]N
op de wijse: Icle [ •.... ] een Keyaerin.
[82h] 1. Ick weet noch eens' grauen
[dochterkijn,
Zy woont te Stroosburch op den Rijn.
Zy hadde een boelken verborghen.
Maer door der clappers tQnghen fenyn
Quamen zy beyde in sorgen.
2. Dat smaechdelijn was drie seuen
[iaer oudt.
Sy hadde een vryer van herten stout,
Sy en woude niet langer beyden.
Si nam den lansknecht bi der hant,
Sy ghingen haer vermeyen.
3. Hy leydese onder den rosegaert,
Daer menich cleyn vo~elken verghaert,
la
194 Johannes Bolte
Sy songen van herten blijde:
Hoe datter so eedelen grauen doch[
terken
Sal comen in groot lijden.
4. Die ruyter spreyde zijn mantel
lint gras,
Dat smaechdelijn sprack opt selue pas :
Mijn soete lief wtvercoren,
Als ghy v wille hebt ghedaen,
Zo laet my niet verloren!
5. Die ruyter sprack sonder verdriet:
Mijn schoon lief, en sorght doch niet,
Dat ick v sou laten in schande!
Ic wil veel lieuer mijn leuen lanck
Ghaen dolen achter lande.
6. Zy sprac so menich vriendelick
[woort,
Dat hebben die nyders tongen ge-
[hoort,
Tot den graue zijn zy ghegangen,
Hoe datter zijn ionckste dochterkijn
Ginck spaceren met een manne.
7. Die graue wort een so toornigen
[man,
Hy heeftet also balde verstaen,
Hy ginc met zyn ruyters en knechten
[coene,
Daer vant hy zijn iongste dochterken
Met den rnyter in dat groene.
8. Den graef met een so toornigen
[moet
Hy werp den ruyter onder de voet,
Zijn knechten namen die ruyter ge[
vangen.
Die graue sprak: Hebt ghoeden moet!
Eer morghen middach sult ghy han[
gen.
9. Dat woordeken heeft de ruyter
[verstaen,
Hy liet so menighen natten traen:
[83b]
En dat moet Godt erbermen,
Dat ick arme ionghe man
Om een schoon vrouwe moet sternen!
10. T'gheschiede op eenen maenen[
dach,
Datmen de ruyter voor den graue
[bracht,
Men soude hem zijn hooft afhouwen.
Die ionge man worde zo zeere be[
schreyt
Van maechden en ionghe vrouwen.
11. Men sach de ruyter knielen al
[voor dat sweert.
Sgrauen dochterken quam onuer[
ueert,
Men hoordet volck schreyen en ker[
men.
Staet op, sprack zy, mijn soete lief!
En ick wil voor v steruen.
12. Zy tooch haer lief al op een zy,
Sy knielde selfs voor tsweert zeer bly :
Och vader, laet my mijn hooft af[
houwen
En spaert die alder liefste mijn!
Dat sprack die ionghe vrouwe.
13. Die ruyter sprack tot die liefste
[zijn:
Staet op, gaet thuys, iongvrou fijn!
Ick wil zo vromelick voor v steruen.
Al draechtse zo cleynen kindeken
[van my, [840]
En Iaet u niet verdernen.
14. Die graue sprack met woorden
[goet:
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 195
Staet op, stoot op, weest wel ghemoet!'
Dijn leuen sulstu behouwen,
Ende ick geue v mijn ionckste do~hTot
eender echter vrouwen. [terken
15. Oorlof, ghy meyskens en ionge[
sellen saen,
Die by nachte int heymelijck vryen
[gaen,
Al hebdy een rijcmans dochter voor[
hande,
Wacht v al voor clappers tongen
[fenijn,
80 en coomdy ghy niet ter schande.
[866J N IEU LIEDEKEN
op de wijse: e' TTrijde1t een hoM' de.
1. Alsmen bespoort , dat liefde gheeft
Geluck, vreucht en verblijen,
En men in als zijn wille heeft, Sohay,
80 iat my lust te vryen.
2. Als liefde hem also verthoont,
Dat sorch mach s100n besijen,
En sy onsliefd met liefde loont, Sohay,
So ist een lust te vryen.
3. Alsmen sijn liefste mach aensien,
Die ons druck doet vermyen,
En sy ons goot haer ionste bien, Sohay,
80 ist een lust te vryen.
4. Alsmen sauonts de deur in snapt,
Zy ons in laet by tijen
En steelt een soentgen, 4attet clapt,
So ist een lust te vryen. [Sohay,
5. Als sy seyt door liefkens bedwanck:
Zo (1. zoet?) lief, ick wil my vlyen,
Te slapen in v armkens blanck, Sohay,
Zo ist een lust (te) vryen.
ANTWOORT HIER TEGENS.
Op de selfde wijs.
1. Maer als de liefd ons tegen is
En doet ons schier ontsinnen,
Ons lief niet te bewegen is, Elaes,
So mach de droes beminnen.
2. Als liefde claerlijck blijcken doet,
lck (1. EnP) soreh salons verslinnen,
Ende deucht voor tgelt wijcken moet,
[Elaes,
Zo mach de droes beminnen.
3. Alsmen van haer moet zijn absent
En genen troost mach vinnen,
Een ander staet int hart geprent,
[Elaes,
Zo mach de droes beminnen.
4. Alsmen loopt buyten om de deur,
Daer niet mach comen binnen,
En men seyt: Callis staet daar veur,
[Elaes,
Zo mach de droes beminnen.
5. Als haer wreetheyt ons sinnen
[cranckt,
W y niet dan droefheyt vinnen,
En men vrijt, datmen wort bedanckt,
[Elaes,
So mach die droes beminnen.
196 Johannes Bolte
[93a J EEN NIEU LIEDEKEN
op de wij se : t' 8winter8 somera e,jen
groen.
1. Int hert heb iek vereoren
Een bloemken soet en (l. van) guer.
Zy doet my vrueeht oorboren,
Ooek lij<l.en groot ghetruer.
Zy doet my vroliek singen ,
Ooek sllehten menieh stont;
lek moet dit al ghehingen,
Noch blijf ie in haer ghewout. [93bJ
2. Na mijn lief wil iek wachten
A.lle tijt onghecesseert
Veel daghen ende nachten,
Voor den tijt eens anders keert,
Ghelijek laeob volherden
Twe seuen iaren wt,
Eer hem Rachel mochte werden
Tot zijnder liefste bruyt.
3. Aen haer heb ie bevonden
Al dat mijn herte behaecht ,
Venus heeft my ghesonden,
Daer iek lange na hebbe gheiaeeht,
Ghelijek Venus Paris beloofde
Relena dat schone wijf,
Die hy wt Griecken roofde,
Waer duer qllam groot ghekijf.
4. Nimmermeer en sal iek laten
Te zijn met haer verhueeht,
Hoe wel dat nijders haten
En benyen onsen vrlleeht.
Ghy valsehe Junos kinderen,
Van binnen heel venijnt, [94aJ
Seght my, wat macht v hinderen,
Dat die sonne int water sehynt?
5. Eer moet aen haer beclYllen,
Die my haer ionsLe boot.
Raer eyghen wil ick blyuen
Altyt tot inden doot,
Ghelijck Piramus ghetrouwe
Doch suleken druek aenbiet,
Die om Tisbe die schone vrouwe
Sijn ionghe leuen liet.
6. Iuoren zijn haer tanden,
Raer lipkens root als een eorael,
Daer toe snewitse handen,
Bruyn ooghen tenemael:
Apelles noyt en wroehte
LieB.ieker beeldeken ient.
Och of iek altoos mochte
By haer ooek zijn present!
7. Keer weder, druekieh ghepeysen ,
Ghy doet mijn hert zo we!
Dus moet iek seluer reysen
Om mijn lieueken ouer ze. [94b]
o Aeole, wilt wayen,
Neptune, gheeft my vloet,
Om mijn lief ken te payen;
Want iek by haer wesen moet.
Prineesse.
8. Naest Venus die desse (1. deësse)
Gheef iek haer den hooehsten prijs.
lek bid v, mijn princesse,
Leeft docht na mijn advijs !
Cupido met zijnen toortse
Ontsteeekt mijn hert gheheel:
Eylaey, lief, ie lyde foortse,
Helpt my uyt mijn ghequel!
[lOOa J EEN TAFEL-LIEDEKEN
op de wij se : [eucht en dcuckt.
1. Ic breng mijn naeste gebuer en
[drone,
lek hoop, hy sal dat wachten;
Ein nnbekanntes Ámsterdamer Liederbneh von 1589 197
lek gunt hem wt mijns hertsen gront
Met vrolieke ghedaehten.
Wijn, wijn, fijn eedelen wijn,
Sober wilt ghy ghedroneken zijn,
Anders sa zijt ghy fenijn
Van wonderlieke erachten.
2. Als iek den eedelen wijn aenschon,
Vergheet ick mijn labueren
En voeghet in die beste vou
En laet fiolen trueren.
Wijn, wijn, fijn eedelen wijn, [lOOb]
Sober wilt ghy ghedroncken zijn,
Anders sa zijt ghy fenijn
M.en moet v dick besueren.
3. Den wijn proeftmen by den smaeck,
Als ons die oude leer en.
Hy verdrijft sa menighe mens den
By nacht te baneketeren. r vaeck
Wijn, wijn, fijn eedelen wijn,
Sober wilt ghy ghedroncken zijn,
Anders sa zijt ghy fenijn
En wilt den mens regeren.
4. Die wijn is wt, den croes is leech,
Een ander doe ick schencken.
Mijn dunckt, ick creech sa goeden
[deech,
lck can gheen droetheyt dencken.
Wijn, wijn, fijn eedelen wijn,
Sober wilt ghy ghedroncken zijn,
Anders sa zijt ghy fenijn
En doet den hont wel hincken.
5. Ontfangt van my den beeker net,
Mijn vriendekens wtvereooren,
En drinekt het wt met eenen sedt,
[101 a]
Als iek v dee te voren!
Wijn, wijn, fijn eedelen Wijn,
Sober wilt ghy ghedroneken zijn,
Anders sa zijt ghy fenijn
Ghy doet ons vreueht oorbaaren.
6. Noe die heeft den wijn gheplant
Al door beuel des Heeren.
Godt den heer sy loff en danck,
Diet al hier doet vermeren.
Wijn, wijn, fijn edelen wijn,
Des mensehen hart verheueht ghy fijn,
Ghy zijt 'een goeden medeeijn,
Als ons die schrift doet leeren.
[123b] EEN NIEU AMOREUS LIEDEKEN
op de wij se : alzoot begint.
1. Mocht iek gheluek verweruen
Al nae mijn t'sherten sin,
Mijn liefken soude iek eruen
Al in dat harte mijn.
Teghens mijn sins begheren
Moet iekse nv ontberen:
Waer machse zijn
Die alderliefste mijn?
2. Sy is schoon van eolueren
Ghelijcken een diamant.
Mocht zy mijn een~ ghebeuren
Dat maeehdeken triumphant! [124a]
'l'riumphant is zy van leden,
Seer exeelent van seden:
Waer maehse zijn
Den alderliefste mijn?
3. Och mocht iek by haer wesen,
Dat maeehdeken, dat iek meyn,
Sa waer mijn druek ghenesen,
Daer suleke bloemkens zijn,
Daer suleke bloemkens bloeyen
M.et Venus dou bespocyen.
Waer machse zijn
Die aldcrliefste mijn?
198 Johannes Bolte
4. Sy heef ter twe bruyn ooghan
So claer als een cristelijn ,
Sy doet mijn pijn gedoghen
Al in dat herte mijn.
Mocht ickse eens aenschouwen
Die fleur bouen alle vrouwen!
Waer machse zijn
Die alder liefste mij n ?
Prince.
5. Princesse lief verheuen,
Om v, reyn maechdeken fijn,
Ghy staet so vast gheschreuen
Al in dat herte mijn, [124bJ
Bouen Helena schone
Spant ghy int hart die crone.
Waer machse zijn
Den alderliefste mijn?
[126b] EEN AMOREUS LIEDEKEN.
1. 0 Venus ient,
Een groot allent
Ghy staet geprent,
Seer excelent;
Wilt ghy my niet,
Alle mijn verdriet
Sal ic achten niet,
Een swaer torment,
Lijdt ic by desen.
Int hart bekent,
Lieffelick van wesen.
Verlaten? Ziedt, [127aJ
Wat my gheschiet,
Schoon lief ghepresen.
2. Mocht ic van haer,
Schoon anschijn claer,
Al sonder vaer
Eens troost verweruen,
Gean gout 80 swaer
Koos ick voor haer:
Een lieflick paer
Souden wy steruen.
Alle mijn iolijt
En desen tijdt
Mijn hart verblijt
Int swerlts crijt,
Tis meer dan tijdt,
Sal ick troost eruen.
3. 0 maechdelick saet,
Compt my te baet,
Eert valt te laet,
Helpt, wilt druck veriagen!
So soet ghelaet
Scer delicaet
Doet Venus raet,
Schout nyders quaet,
Ghedult tot my,
Die in lijden zy,
So waer ick bly,
Dat seg ick vry,
Nicmant dan ghy
En derf ick claghen.
4. Princesse reyn,
Ghy zijt alleyn,
Lief, dien ic meyn,
Schoon bloem verheuen,
Dat weerste greyn
Ghy zijt certeyn
Int swerlts pleyn:
Wilt my niet begeuen,
Gheeft my confoor[t]
Een troostelic woort,
Lief rechte voort,
Weest niet verstoort,
Mijn beden anhoort
En laet my leuen!
Ein unbekanntes AUlsterda.mer Lierlerbl1ch von 1589 199
[133b] EEN LIEDEKEN
op de wij se : alti hegint.
1. Onder een prieel vol ruyckende
[rosen
Ben ic met mijn lief spanceren gegaen.
Daer hebben wy gelegen een langhe
[pose,
Also ick v hier af doen vermaen.
Also ick heb verstaen,
Ende zy is wech gegaen,
Ick verhoor wel an haer woorden,
Sonder adieu is mijn lief wech gegaen.
2. Om te vercrijghen also soeten waer
Ende te verheugen dat ionghe harte
[mijn,
Wij laghen malcander also naer,
Dattet niet nader en mochte zijn.
Also etc ....
3. Ick heb al den langhen nacht
[ghelegen
Voor die poorte van mijnen vaer
Ende hebbe daer also stille gheswe[
ghen,
Want wy maeckten gheen misbaer.
Also etc. [1340,]
4. Och fiere nachtegale , wel cleyn
[vogelkijn,
Soudi niet willen der minnen bootschap
dragen?
Ende wi sullen by den anderen also
[vrolick zijn,
Ghelijck als wy te doen plaghen.
Also etc ....
5. Mijn vader ende mijn moeder
[hebben my verboden,
Om te spreken tegen mijn lief:
Nu hebben wy malcanderen gevonden
Door het schrijuen van eenen brief.
Also etc ....
6. Duysent marck siluers root van
[goude
Gaf hy zijn lieueken in haer hant,
Om dat hy vertrekken soude
Met zijn lieueken nae het ouerlant.
Also etc.... [134hJ
7. En ist niet wel- een bitter scheyden,
Daer gelieuekens scheyden sonder
[adieu,
Radde wy den tijt moghen verbeyden,
Ons vruechde waer al vro op een nieu.
Maer als iek heb verstaen
En zy is weeh ghegaen.
Ick verhoor wel aen haer woorden:
Sonder adieu is zy van my ghegaen.
[1516] EEN NlEU LlEDEKEN
alzoot hegkint.
1. Schoon lief ken wter maten,
Wilt my in liefde bystaen!
Ick en sal v niet verlaten,
Dus troost mijn, 0 edel graen!
Want ghy laet mijn inden noot,
En om v sterue ick die doot:
Troost mijn, 0 mondeken root!
2. Mocht ick eens troost verweruen,
Och soete lieueken fijn,
So soude mijn bitter kermen
Vertroost sijn op corten termijn;
Want ghy zijt die liefste alleyn,
En op v set ick certeyn
Al mijn hope in swerelts pleyn.
200 Johannes Bolte
3. Dus wilt mijn bitter kermen,
Schoon liefken , eens ghedencken
Ontfangt my in v armen, [claer !
Alder liefste vrouwe lyffbaer! [152a]
Want ghy laet my int verdriet,
En groot leyt is mijn gheschiet;
Maer die cause en weet ick niet.
4. Mijn trouwe wil ick v gheuen,
o soete lieueken fier,
En v altijt zijn beneuen,
Reyn bloeyende egelentier.
Dus schrijf ic aen v eenen groet:
Bewijst mijn reyneliefde soet,
Alderliefste bloemken goet!
5. Ick en ben niet als die pluymen,
Die met alle winden wayt.
Wist ick mijns liefs costuymen,
So waer mijn iongher herteken ghe-
[payt.
Want qua nyders tonghen quaet
Sy sayen altijt haren zaet,
Sy maken mijn sinnekens disperaet.
6. Princesse lief ghepresen,
Peynst om den alderliefste van dijn!
Mocht ick v dienaer wesen!
En dat ghescheyden moet sijn.
Scheyden, ghy doet mijn pijn.
Vanden alderliefste mijn,
Adieu, het moeter ghescheyden zijn.
[155bJ EEN NIEU LIEDEKEN
alzoot begltint
1. Verhuecht in duecht,
Ghy retrozijnse juecht
In conste Boet vermaert,
In conste etc.
Nu vuccht genuecht,
Eendrachtelic maect vruecht
Ghy, die hier zijt vergaert,
Ghy, die etc. [156aJ
De conste wert v vcrclaert,
Haer ionsten gheopenbaert
Seer net en pertinent,
Lustich en excelent.
Bekent is hier haer cracht present
Ons went ontrent
Liefde is ons fondament, 1)
Daer wy op bouwen ient.
2. Bespiet bediet
Van datter is geschiet
Int Noortwijckse sayzoen
Int etc.
Ghi siet nv vliet
Druc en hartsen verdriet.
Reyn genuechten wy bevroen,
Reyn etc.
Eendracht die maect ons coen,
Men macht wt liefden voen,
Gheen twist wy hier ontfaen,
Den wroeger wy versmaen,
t'Vermaen doen wy wt ionsten
Dees paen wy gaen [plaen.
Dits wt liefden ghedaen:
Wijckt niet van desen baen!
3. Ons geest nv meest
Is wt liefden tempeest
Alom dit soete bestier,
Alom dit etc.
Bedeest , bevreest
Sy niemant tot desen feest
Onder des const bannier ,
1) Zinspreuk der Leidsche Rederijkerskamer "de witte acoleyeu" (vg!. Schotel's Gesch. der
Rederijkers Il, 267.) (G. K.)
Ein unbekanntes Amsterdamer Liederbuch von 1589 201
Onder etc.
Hier bloeyt den egelentier ,
Hier groeyt den lely fier
Onder den door en wijdt, [156b]
Die cooren bloem haer verblijt
Met vlijt alle pinceekens bedijt
Jolijt bevrijdt
Alle bloemkens petijt,
Die hier b[IJoeyen in dit crijt.
4. Lieft blaect volmaect
De const is wel gheraect
Al hier op dit termijn.
Al hier etc
Ghemaect en smaect
Elck, die daer zijt bespraect
Als een vroom retrozijn,
Als etc.
De lust van haren wijn
En blust dat harte mijn,
Daer vreuchde bloem wtspruyt
Seer crachtich van virtuyt,
Die daer ruyct als een welriekende
Ontmuit brengt uyt [cruyt
Al haer consten conduit
Laudeertse ouerluyt.
5. Princes v les
W y resideren fres
Te met vroech ende spa
Te met etc. .
Meesteres, voochdes,
Isser eenich exces,
Wy staen in v ghena,
W y staen in v etc.
Reyne Rethorica,
Fonteyne dien wy slaen gha
In dit soet prieel
Voldoen wy v beueel
Gheheel wt desen caneel
Quagreel crackeel
Moet wijcken [157a] t'onsen speel,
So voorschrijft ons peneel.
[161a] op de wijse: alzoot beqkint·
1. Die soete coele mey is ons ontdaen ,
Die bloemkens menigerley
So ghenoechelijken staen,
Sy staen belaen
Met den dou seer menichfout:
Laet ons span ce ren gaen
Al in dat groene wout!
2. Die voghelen ionck ende out
Sy maken groot gheluyt,
Alsomen hier aenschout,
Al in des meys virtuyt;
Want louer ende cruyt
Staet seer playsant,
Dat wt der aerden spruyt
Is in den may gheplant.
3. Dat wter aerden spruyt,
Maeckt ons hier verhuecht.
Neemt v liefste spruyt
En troostse, als ghy meucht,
Met vrome duecht!
Slaet drnck al vander hant
Al met solaes en vruecht:
So is ons die mey gheplant.
4. Slaet opten tromme,
Op harpen ende veelen! [I 62a]
Springt een reysken omme;
Om tminnen spel te spelen,
Secretelijck wilt heel en ,
So blijft ghy Venus quant,
Een cnsken wilt om deelen:
So wort de mey gheplant.
5. Laet ons die tafel decken,
Cappoenkens doen braden,
Ypocras doen lecken;
Dat is Venns raeden.
Dat zijn die selfde saeden
202 Johannes Holte
----------------------------------------------
Al van een roosen boom.
Nu pluckt van Venus bladen
En draechter at ghenen room!
6. Noch soecken wy practijcken
Van alle dese sak en ,
Berlin.
Dat is te rethorijcken
Te schermen of te schaeeken,
Bancketten te maken
Al na ons eyghen appetijt:
Dat zijn de selfde saecken,
Die Venus hier belijt.
JOHANNES BOLTE.
KOEK EN EI.
In het D. Wtb. 5, 2499 (art. Kucllen) staan, onder meer,
de volgende aanhalingen opgeteekend: »(sie seind) mit einander
éin kuchen"; »mit herr... Speten ist er, als man sagt,
áin kuch und aier gewest"; » wir sind ja immer ein kuch und
ein mus gewesen"; »se sünd een bak, een eierkoken"; alles om
innige vriendschapsbetrekking of volmaakte eensgezindheid uit
te drukken. LUTHER spreekt, in denzelfden zin, van: »mit
einem für einen kuchen gerechnet werden", ja zegt zelfs: »ich
bin nu éin kuche mit Christo"; trouwens hetzelfde beeld wordt
in ons Formulier voor het H. Avondmaal aangetroffen (»gelijk
uit vele koornkens één meel gemalen en één brood gebakken
wordt .. ' alzoo zullen wij... allen te zamen één lichaam zijn,
enz. ").
Geen twijfel dus, of noch het onzinnjge kok (dat zooveel
zou zijn als: haan = kip = kop = Coppe, uit den Reinaert) ,
noch het meer redelijke kloek en ei (beide vermeld bij RlLDEBRAND,
Na vijftig jaar, 2de dr., blz. 126-127) zijn noodjg om
onze zegswijze » zij zijn met elkander koek en ei" op te helderen,
daar die blijkbaar onverbasterd is overgeleverd.
A. B.
W. L. van Hel ten 203
BIJDRAGEN TOT DE DIETSCHE GRAMMATICA 1),
XII. OVER DE UITLATING VAN HET PRON. PERS. ALS SUBJECT •
.A. In zinnen, als »en vlie te nacht", »en prise mijn lijf
niet twee peren", enz. (z. Vondel-gramm. § 201), moet en naar
FRANCK'S alleszins aannemenjke opvatting als wisselvorm gelden
van in = ie en; en onjuist was daarom mijn vroegere meening,
dat gemelde citaten zouden getuigen voor een gebruik van 't Mnl.
ww. in den 1 ston p. enk., zonder begeleidend pronomen. Toch is
een zoodanige constructie voor het Dietsch, althans onder bepaalde
omstandigheden, niet te loochenen, nam.: wanneer de
verba segghen. spreken, tellen, tale maken, visieren , noemen in
de beteek. »melden. vertellen, verklaren" gebezigd werden 1°. ter
aankondiging of inleiding van een verhaal, een beschrijving of
een uiteenzetting van gronden, 2°. met betrekking tot een te
voren gegeven of een in 't vervolg niet te geven relaas. V gl. :
»Sine hebben alle niet vergheten Des speis ... Ende segghe
u wel, wat si doen", Sto. 9, 534; »Hierna suldi wonder horen
Vanden lieden vanden lande. .. Ende sal eerst segghen van den
lieden, De ... scieden", Sto. 4, 1537; »Ende tswaert was van
sneden goet, Ende segge u dat inwart woet", Lorr. 2, 4427;
»Mer synt dat... UIixes Ende... Dyomedes Begonsten dat
felle doen... Worden wy vervloect in velen Ende seg u in
welcken saken", Tro. 9233; »Bier blivet der ewangelie scrifture
Ende telle u eene aventure, Die ... " Sp. F, 16, 58; »Nu swigewi
van desen stille, Ende sel u van Beren Walraven tellen",
Velth. 2, 46, 22; »N ochtan siint al edel liede, Maer hets ene
droeve mayseniede, Here, ende mach u segghen twi", Limb. 4,
871; »Die avonture swiget numere Van hem ... Ende wille spreken
van Bohorde", La. 2, 17467; »Soe sal een deel die aventure
Hier uten we ge gaen. .• Ende sal u vanden drien manieren ...
1) Zie P,ekr. 5, 245. Naar ik hoop. zal deze reeks in 't vervolg regelmatig worden
voortgezet.
204 W. L. van Hel ten
nu visieren" , La. 3, 8279; »Sone ;agedi joncfrouwe noit so
scone ... Die dies heeft orlof, alsic doe, Ende mach u welseggen
hoe", Ri>. 5598; »Die enen andren ... Of wint sijn rechte
go et , Dits also quaet. ;. Alse roef ofte diefte es ... Ende segghe
u redene waer bi", Lsp. 3, 2, 70; »Ende dese twee comen meest
toe Mids den ogben, ende segge u hoe", Dd. 2, 344; »Maer
dits al gheslaghen om me , Ende mach u seghhen waer omme",
Dd. 3, 1642; »God, die was voor alle beghen , Voor alle beghen
stont Hem sijn sen Op gheven, ende segghe u wel waer bi",
Nederl. ged. (SNELL.) 280, 3; »AI daer die duvel of te rent
Neemt die ziel in sijn behout ... Ende 'Wil u segghen in wat
schijn", Hl. 80, 119; »Willem, een harde bitter wee Sel hem
hier na comen toe, Ende 'Wil u segglten alsoe hoe", Hl. 102,
124; So waneer dat die sonne es so hoge Geclommen , dat si
seinen moge In die fontaine .. , So werpen die stene alle daer ...
Van vara wen menichge maniel'e ... Ende vertoenden altemale ,
Wat int vergier was op ende tale. .. Ende 'Wilt u bi geliken
nomen", Ro. 1470; z. nog Dd. 2, 3730; 3, 1898 v., Bj. 4, 9J8j
5, 563, Ro. 4452, 4831, Lsp. 2, 1, 60, Limb. 2, 428; 4, 2004;
7, 495; 8, 244 j 11, 279, 383, 733 en 834, Hl. 72, 17; 78,
76; 96, 116;
»sine gesellen bede, Daer hier te voren af seide", La. 3, 21542 ;
»Die knape, daer hier vore af tellen (1. telle ?), Hadde enz." ib.
19954; »(hi) vant vele aventuren, Daer niet af spreke nu ter
uren", ib. 2, 7732; »Wat holpt, dat u lange tale Van haren
perlemente make?" Limb. 12, 859; »Wat holpe, dat jou lange
tale maecte?" Wal. 2547.
Heeft men hier aan een rest van 't oorspronkelijk zonder vnw.
gebezigde verbum te denken of wel aan een ellips van jongeren
datum? Het onthreken van een met ons gebruik overeenstemmende
constructie in het Oudgerm. (vgl. GRIMM, Gr. IV 210
vlgg.) stemt zeker al dadelijk niet ten gunste van eerstgenoemde
opvatting. Daarenboven pleiten voor de juistheirl der andere de
beide omstandigheden: 1°. dat de jongere taal in besluyte, (ghe)s'Wijghe,
lwpe, blijve enz. (z. Vondel-gr. § 201) zegswijzen verBijdragen
tot de Dietsche grammatica 205
toont, die zonder twijfel voor onoorspronkeliïk te houden zijn
en kennelijk haar oorsprong hieraan te danken hebben, dat er
bij 't bezigen der verba in die bepaalde gevallen omtrent den
bedoelden persoon geen oogenblik onzekerheid mogelijk was en
het begeleidend pron. mitsdien gevoegelijk kon worden gemist;
2°. dat bij een gebruik, als het boven aangetoonde, de uitdruk~
ingen »ende segghe" enz. in hetzelfde geval verkeerden als
besluyte enz.
Een Mnl. parallel van het vermelde zeventiendeëeuwsche hope
vinden we voorts in: »Ende hi sprac an die Gods ghenade: Hope
dat ie negheenen keere Vergramen salonsen Here", Am. 1,4406.
B. Uitlating van het vnw. van den 2den p. enk. is waar te
nemen in: »En ben ie niet also wel vanden geslachte des
metals als du, waer om versmades mi ende doetste ... ?" Der.
14v.; »war om ",.erhejfes di teghen mi?" ib.; »Onsalyghe,waer
om en droeges dijn ogen niet?" ib. 44 r. Naar GRIMM. (Gr. IV
214) had zich in 't Ohd. het gebruik van een ww. zonder personale
o. a. in den vragend en zin langer dan in andere gevallen
staande gehouden. Sporen van een gfllijke eigenaardigheid zouden
dus in 't Mnl. op zich zelf niet onmogelijk te achten zijn.
Toch zullen we, naar ik vermeen, veiliger handelen door aan
genoemd, slechts bij een enkel auteur aangetroffen versmades ,
verheffes enz. een minder hoogen ouderdom toe te kennen,
te meer, dewijl de verklaring der zegswijzen als de gevolgen
eener jongere en analogische ontwikkeling vóór de hand ligt:
men lette op maecste, gaeste, ltebste, doe( t)ste, sij( t)ste enz. (voor
maecstu enz., vgl. Vondel-gr. § 54), naast du maecste, du gaeste
enz., en du maecs, du gaes enz., als aanleiding tot het bezigen
van een versmades enz. (voor versmadeste enz.), naast du versmades
, -este, enz. Zie ook nog buiten de vraag: »Datgeen dattu
segges, broder, dat segges wt goeder minnen", Der. 15 r.
C. Evenmin mogen we een overblijfsel van het Oudgerm.
gebruik zien in plaatsen, als: »Sonderlinghe was daer ghepriist
Die maget van Lim borch ... Ende seiden al oppen bare, Dat si
emmer comen ware Van goeden halven", Limb. 1, 2295 j »Ic
206 W. L. van IJ e 1 ten
sachse voeren in enen boet ... Ende voerdense in Grieken henen",
ib. 1, 2683; » Doen werd ginder een groet geseal Ende quamen
gelopen ter selver stonden", Velth. 2, 38, 41 ; »van welkes doot
groot gescrey... ghemaeckt is ende hebben hem seer eerlicken
begraven", GR. 96 v. Blijkbaar toch heeft men hier met een
woordvoeging te doen, die een gelijke opvatting vereischt als
de bekende »Dit was Reinaerde ombequame Ende verbaleh hem",
enz. (z. Vondel-gr. § 202): ook voor seiden enz., in pI. v. si
seiden enz., is er rekening te houden met de omstandigheid,
dat het eerste deel der coördinatie, niettegenstaande den daarvoor
gebezigden vorm, in de voorstelling kon worden gelijkgesteld
met »priisdensi die maget",» da t si se voerden", » maeetensi een
gr. gescal", »van welkes doot si gr. gescrey ... ghemaeckthebben".
V gl. hiernaast een overeenkomstige wijze van uitdrukking in :
» ic waende, dat ic des visschers soen ware, ende nochtan niet
en ben", GR. 99 v., d. i. »ic was, so ic waende, d. v. sone
ende en ben n. n."; »ende gi mi hebbet gheloeft, dat hi ghedo
ot soude worden, ende nochtans levendich is ghebleven", Bw.
141'., d.i. »hi soude, so gi gheloeft hebbet, ghedoot worden
ende is n.l. ghebl."; »liepen die van Sente Jans uute tot Lederbeerch
• .. meenende hoor vianden ghevonden t'hebbene, maer
waren alle wech ghevloon", Gc. 275, d. i. »die wile haer vianden,
so si meenden, souden ghev. sijn, maer w. a. w. g."
D. Hoe in zinnen, als
a. »Dus bleef Melions ende Raguel Te gadere ende ltadden
groet spel",
b. »Doe eam gelopen. .. Die eonine metter eoninginnen Ende
dreven groet seer",
e. »Daer euste deen den anderen dan Ende wO'1'den gevriende",
het ontbreken des pronomens te beoordeelen is, blijkt uit hetgeen
in § 252 der Vondel-gr. omtrent den aard dezer parataxis
is in 't midden gebracht. Als nieuwe en niet onbelangrijke bewijzen
voor de tweede en derde soort dezer constructies veroorloof
ik mij hier aan de reeds vroeger aangehaalde plaatsen nog
enkele andere toe te voegen:
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 207
»Waer ome Vrouwe quam Marie Met eere .•.. paertie Van
zielen ... Ende zongen", Sp. 17, 68, 30; »Quam !ti daer met
siere seare Ende bleven Gode lovende dare", Sp. 23, 36, 212;
»dat metten eonine quam Laneeloet Ende souden sijn ... Daer
ter stat", La. 2, 35231; »Rigaut •.. reet met sinen 'lOert ...
Ende reden dien nacht aldure", Lorr. M .. 1, 386; »8tont op
die ridder met sin en gesende Ende voeren weeh met gheninde",
Limb. 4, 1924; »doe quam ..•. Die conine ... Met meneghen
Tore ... Ende voeren", ib. 7, 783; »hi ... voer weeh ... Met
Evaar . .. Ende '1'eden enz.", ib. 10, 1379; »Met hare so was
hare amijs ... (Middaeh so was lange leeden) Ende waren ge·beedt
van moetheden Onder enen seonen boem", Ro. 13540;
»Op enen daeh als hi met desen knechte reysde ende door een
bosch reden", GR. 157 v.; »Daer na toech hi mit sijn vole ...
ende quamen tot enchuysen", Gkr. 54 v.; »alexander die ghinc
doen mit den bisscop in ihrlm ende o.fferden", Ot. 230 v. ; »Doe
vercierde die bisscop hem mitten levyten ende ghingen", ib.; »Doe
stoot ehore mit den sinen ende ltadden vuer in die wieroeevaten",
Ot. 63 v,; vgl. ook nog »Die coeman (wien door een ander
het aanbod was gedaan mee naar Keulen te varen) diet gherne
dede Seide ... Doe ghinc hi met ten seepe waert ... Ende voeren
wel een half ja.er"~ Limb. 1, 2524.
»Naehts quam dingel . .. ende leededse uut mede Ende gingen
tileke inden tempel", Sp. P, 42, 43; »Artur trac sijn vole te
gadere saen Ende hebben dus die vaerd bestaen" , La. 4, 9816;
»Sijn huwelije ende sijn wijf 'ti liet Ende storven beede maget
van live", Sp. 42 , 49, 51; »Deen nam den anderen metter hand
Ende gingen sitten op ene baM", La. 2, 37404; »Daer sette
up dat palafroet Walewein die joncfrouwe ... Up Gringolette ...
Spramc der Walewein nadat ED,de voeren . .. haren pat", Wal.
9406; »Deen tart die andre op den voet Ende hebben metten
vingher ghewijst", Tro. 5126; »Die 1'ese enen vrede bejaghet
an Rolande Ende d'l'oeghen over een", Bj. I bI. 187; »Die ruwaert
..• seiet Van die van Aken ... Ende bleven goede vriende
vort", Bj. II bI. 403; »hij nam mjf bruederen mit hem ende
208 W. L. van Helten
quamen tot den putte", Vb. 150 r.; :.Doe guam die brueder ...
ende dede Item op ... ende baden malcander trouwelick, dat
enz." Vb. 145 v.; »Die soen ..•• Iteelt dese .•• docltter tot
sinen wyve gltenomen ..• ende Itebben te samen haer leven ...
glteeyndet", GR. 5 v.; »soe nam M mede alle dat mede
wou de ende toglten wt haerlem", Gkr. 65 v. en Cr. 53 v. j
'IJ Doe gMnc absolon ende ve1'gaderde alle sijn bruederen ende
reden tot sinen hove", Ot. 136 r.; :.daer na hevet hi met hem
genomen een deel broederen ende sijn te scepe gegaen", Ps. 44
r.; »gerijt van velsen ... socltte raet an Iteer harmen van woerden
ende droegen over een", Cr. 41 r.; vgl. ook nog AtlLanagoras
• .. boot om haer te crighen thien pont groot. Die roifiaen
seyde: Ick sal daer twintich pont groot om gheven, ende
iaecltdent tyeghen malkander op", OR. 191 r.; en z. verder
Limb. 2, 309, 866; 7, 1121, Flandr. 1, 234, La. 2, 16033,
17487; 3,19959; 4, 2412, Borchgr. v. V. 103, Mlp. 4,
2108, Wint. e. Som. 483.
Opmerk. Omtrent enkele plaatsen, waar 't person. als subject
ontbreekt, nam. La. 2, 729,32843,35670,47057; 3,4719,
8209, 9554, 11611, 19329; 4, 8391, 9508, 11249, Limb.
2, 1436; 12, 1290, Sp. 13, 38, 45 j 35, 7, 25, Wal. 8783,
Ro. 4836, waag ik het vooralsnog niet een beslist oordeel uit
te spreken. In hoeverre we hier met betrouwbare dan wel met
onzuivere lezingen te doen hebben, zal, naar ik hoop, een
voortgezet onde~zoek leeren.
XIV. Laet wi, laten wi TER OMSCHRIJVING VAN DEN ADHORTATIEF.
Voor en nevens den oorspronkelijken adhortatief ga(en)wi
enz. bediende zich de Dietscher, zooals bekend is, ook van de
omschrijving laet ons cum infinitivo. In overeenstemming met
de herhaaldelijk waar te nemen voorliefde der oudere taal om
constructies van gelijke strekking, doch verschillend grammatisch
karakter naast elkaar te bezigen, vi:l~den we de beide
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 209
zegswijzen somwijlen in parataxi met elkaar verbonden, b.v.
in: Swighenwi ende laetse ghebaren Ende laet ons sien wat
si willen", Lim b. 7, 1015; »Laet ons opstaen hedenmeer Ende
seggewi on se orisoen ", Ferg. 4590; " Haestenwi , Sprac Walewein,
ende laet ons varen" , Wal. 4368; »N u varenwi, V rien t ,
ende laet ons wederkeren", ib. 4488; »Maer laet ons ghereden
saen Drie hondert man ende varewi buten", ib. 6843; »Sendenwi
om die drie manne ... Ende laet ons die waerheit bat weten",
Lksp. 2, 36, 1232; »Laet ons vlien . .. Ende soekewi", La. 2,
5900 ; » Nu makenswi gene gerochte , Maer laet ons houden
voer abuus", Goede B. 1, 67; »Gawi . .. Ende laet ons vanghen",
GI. v. Br. 765; »Gae1Di ende laet ons gheselscap maken", D.
B. Macch. c. 1 j »Laet ons ..• betrouwenisse hebben ende bidden
hem wy", ib. Jud. c. 8; enz.
Naast dit laat ons is in het Nieuwnederl. laten wij in gebruik,
natuurlijk als constructio ad sensum. In welke taalperiode
en langs welken weg had zich deze laatste ontwikkeld'l
Het antwoord daarop geven ons de volgende plaatsen
in geschriften uit de tweede helft der 15de eeuw: » Laet
wi dan voersienliken .... lopen", GR. 73 r.; »laet wy ons
dan spieghelen", GR. 90 r.; »laet wi een dinc doen", GR. 91
v.; »laet wi also doen", ib.; »laet wi hem horen", GR. 105 v. ;
»laet wy ze doet slaen", Lic. 298 v.; »laet wy besien", Thr.
32 v.; »laet wi (tsamen) gaen, wechlopen", Dcr. 7 v., 12 v. ,
76 r.; »laet wi hem persequeeren", Ps. 60 v.; »laet wi ons
wachten", Wsp. 36, 52 r. (z. nog GR. 122 r., 166 r., 226 r.);
en »Nu laten wi die staen", Gjl. 29 r.
Duidelijk blijkt het uit deze, dat de meer verbreide en eenvoudiger
wijziging der omschrijving de eerste phase van 't verloop
vertegenwoordigt, en dat de vervanging van laet door laten
eerst een gevolg der aanwezigheid van 't pronomen wi is geweest.
Naar 't voorbeeld van laet wi ontwikkelde zich voorts in de taal
van bovengenoemd tijdperk een aansporend of wen schend gebezigd
laet hi: »laet hi mi cussen mit eenen cusse sijns monts", GR.
11 r.; »laet hi vertreden worden onder mijn voeten", Ovs. 80 r.
14
210 W. L. van Hel ten
Van een dergelijk laet ie is mij uit het Mnl. geen voorbeeld
bekend.
XV. lCKEM BIN.
Dat in de tegenwoordige zegswijzen hij, dat i88em en hij,
dat i8tem het spoor te herkennen is van een vroeger gebruik
van 't verbum substantivum met een wederkeerigen datief,
valt kwalijk te betwijfelen. Men vgl. b. v. in 't Os. »that sea ...
wárun im barno los", Hêl. 87 j »8uma wárun sia im eft so wîsa
mann", ib. 1233; »endi bi8t thi thoh man so wilt, ib. 3953 j
en zie voorts ib. 782, 987, 1027, 1052, 1175, 1233,2112, enz.
Een middellijk getuigenis voor de aanwezigheid van zulk een
term in de oudere taal levert ons daarenboven een plaats uit
Pa8sieb. 1 43r. "Bistu dan die sone gods? Hi seide, ghi segghet
dat iekem. bin", met iekem bin als het product eener onjuiste
navolging van -kiem i8 j vgl. het hedendaagsche ik bennem, jij
bentem, zij Î88em. Voor de afwezigheid van eEln praedicaatsvnw.
in de besproken uitdrukking lette men b. v. op: Hiep die degen
stout, Ghi sijt verradre, here Renout. Doe antwordi hem te
hant, Inne ben niet, Roelant", R. v. Mont. 1136; »ic waende
dat ic des visschers soen ware ende nochtan niet en ben", GR. 99 v.
XVI. Si, 8e, WIJZENDE OP EEN MASCULINUM OF NEUTRUM.
De tegenwoordige »spraeckmakende gemeent" pleegt zich in
vele streken van het Nederfrankisch taalgebied, bij 't gebruik
van het personale in verband met een of anderen zaak- of gemeenslachtigen
diernaam , al bitter weinig om het taalkundig
geslacht van zulk een nomen te bekommeren. Gelijk men aldaar
ieder oogenblik kan hooren, wordt in bedoeld geval nu eens
hij (i), hem gezegd, waar de strenge grammatica ze zou vorderen,
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 211
dan weer ze gebezigd, waar men zich in de schrijftaal van hij,
hem bedient. Een gelijke onzekerheid of, wil men liever, slordigheid
vertoont ook alreede het Mnl. in 't gebruik van Bi en
8e met betrekking tot een mann. zaaknaam, en dat wel nog
uiterst zelden in de oudere periode, vaker in de tweede helft
der 15de eeuw. Men vgl.:
»Soe wert een also vule 8tanc, Datse veel volx te sterven
dwanc", Tien geb. 1147; :.Quam daer dom'e8lach so groet gevaren,
Dat 8e den tempel sloech ter neder", Ybl. 4173; »AIsoe
en was in egypten gheen afgod, 8i en viel", Lb. 25 r.i :.hi
dede sijn ving/terZine van sijnre hant ende ghaf8e ioseph", Lh.
47 v.; »Set uriam in diestrijt, daer8ialrestarcsteis", Lh. 79 v.;
Hristoffel nam sijn 8toc in sijn hant ende stac8e in die rivier", Ps.
97 v.; »dat men van een 8teen alleen, hoe men8e keert of
leyt, gheen casteel maken mach", Dctr. 57 v.; »hi ontfinc
den lichaem ende groef8e neven sinte ypolitus", Lg. 130 v. i
»ioseph bat pylatus om den' lichaem ons heren ende pilatus
gaf8e hem", Poh. 78 r. i die wech is mi veel te enghe ende si
is mi contrarie", Shs. 18 v.
Voor een dergelijk 8i, in verband met een diernaam , heb ik
slechts één bewijsplaats aangeteekend: »hoe geloefdi uwen aexter
so veel? nu moeehdi horen wat 8i seit", Sv. 25 r.
Opmerkelijk is verder een zelfde gebruik met toepassing op
een onzijdig naam woord: »(bi) bract y8er ende gaf8e den ridder",
Ps. 199 r.; »hoedanich moet dit bel'ou wesen? 8e moet wesen
driesins", Shs. 5 r. i »dat berou is soe crachtich, dat8e den
ghehelen muur neder werpt", Shs. 6 v.
XVII. UI1'LATING VAN HET DEMONSTR. IN DEN MET EEN
VOORWAARDELIJKEN BIJZIN IN BETREKKING STAANDEN HOOFDZIN.
In Die Kuere van Zeelandt en de middeleeuwsche keurboeken
van Leiden ontmoeten we somtijds het verschijnsel, dat in
212 W. L. van Helten
den hoofdzin, die met een voorwaardelijken bijzin in betrekking
staat, het demonstr. die als subject wordt uitgelaten. Vgl.:
»indien yement ... in gebreke ware, sullen dat iaer te rechte
staen", K. v. Zo 41 r.; »Maer wort sijn nootsake niet bekent,
sal nochtans ontfanghen ende gehoert zijn comparerende in personne",
ib. 19 v.; »indien oeck datter eenege andere edelen ...
comen willen. 0 ., sullen ontfangen sijn", ib. 16 v.; »worde
enich poirter gheboden ter heervairt ende daer niet en voere,
verbeurde sijn poirtrecht", Lkrb. 18; »wair yement die dat
wederstonde .. , verbeurde 5 pont", ib. 24; »ende wairt dat
yement dese cuere brake ... , verbuerde al sulke boeten", ib.
35; »wair dat sake dat enich poirter.... enen.... vrede
brake ... , verbuerde 10 pont", ib. 37; »wair dat sake dat
yement ... coorn cofte jof vercofte voir dattie maretcloc lude
verbuerde 3 p.", ib. 49; »ende wairt dattieghene ... meer
name, verbuerde 12 sc.", ib. 53; »Worde yement ... bruekich
ghevonden, verbuerde 3 p.", iD. 58; »Wair oec yement, die
rintvleysch ... vercofte, ... verbuerde 18 sc.", ib. 59; »ende
wair enich wtreeder die hier en boven laken vonde, verbuerde
10 p.", ib. 82; z. nog ib. 60, 102, 126, 229.
Voor de verklaring der ontwikkeling van dit eigenaardig
gebruik lette men op de omstandigheid, dat het Mnl. naast
het relat.-indef. (80) wie = »quicunque" ook een wie = »S1 quis"
kende (z. N. W. d. M. v. L. VI bI. 164 en Vondel-gr. § 230).
Dat bij deze gelijkheid in vorm en overeenkomst in beteekenis
verwarring of gelijkstelling der beide pronomina tot de mogelijkheden
behoorde, zal wel niemand willen loochenen. Een
zoodanig samenvallen nu kon in verband met het feit, dat in
den hoofdzin, waarvan een bijzin met (80) wie = »quicunque" afhing,
het antecedent die meermalen uitgelaten werd, onbewust
tot de gevolgtrekking leiden, dat ook in den hoofdzin, waarmede
een bijzin met wie = »si quis" verbonden werd, een
zelfde ellips mogelijk was. M. a. w. in zinnen, als »Ende sowie
sloeghe sijn hant An anders have ... , Soude daer omme verliesen
tlijf", Lksp. 1, 35, 35, »so .wie bevonden wert contrarie
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 213
ghedaen thebbene, sal verbueren c pondt", K. v. Z. 49 r.,
»so wie yement vreest in evellen wille ... , sal verbueren", ib.,
kon het oorspr. wie »quicunque", met ellips van die in den
hoofdzin, in de voorstelling worden vervangen door 'Wie :. si
quis", met een zelfde uitlating in den hoofdzin. Van hier tot
de verwisseling van 'Wie met een daarmee gelijkstaanden of
overeenkomstigen term, als indien yement, 'Wail' yement, 'Wairt
dat yement, 'Wair dat sake dat yement, 'Worde yen/ent enz. was
zeker geen al te forsche sprong. Nog een stap verder, en
men veroorloofde zich de bedoelde uitlating ook in hoofdzinnen,
die met andere voorwaardelijke bijzinnen dan de bovengenoemde
in betrekking stonden.
Te oordeelen naar de beperking der bovenstaande citaten
tot de beide vermelde bronnen, moet het besproken gebruik
alles behalve algemeen zijn geweest. Dat bet zich intusschen
ook nog na de ME. heeft weten te handhaven, leeren ons
plaatsen uit Leidsche keuren der 16de eeuw, als: »indien eenich
molenaer buyten deser stede een wintmolen zoude begeren op
te stellen, zal aldaer een ... woonhuysgen mogen doen tymmeren",
'Lkrb. 379; »item als daer een boel versterft, daer
vader ofte moeder blijft, latende kinder , die gehijlict zijn ...
en zullen niet mogen connen wt haer eyghen auctoriteyt in
den boel", ib. 390; :.indien die zelve personen ... eenighe penningen
... onder hadden, zullen gehouden wesen enz." ib. 407;
z. voorts nog ib. 418, 420, 429, 473.
XVIII. }lEN PRONOMEN ALS SUBJECT VAN DEN VOORWERPSZIN IN
DEN ACCUSATIEF GEBEZIGD.
Naast de voorbeelden, in § 219 der Vondel-gr. en § 198 van
van STOETT'S Synt. voor deze constructie gegeven, zij 't mij
vergund te dezer pI. nog de volgende te vermelden:
»Abraham, dien ghi segt algader, Dat hi is uwer alre vader",
Lksp. 2, 23, 80; »desen, Di.en wi waenden dat Keye
214 W. L. va.n Hel ten
was", La. 2, 30284; »Desen woude Paulus dat hi mit hem
voer", Ap. 38 v.; »Paulum weet ie wie hi is", Ap. 46 v.;
»ie vanten dat hi ... ghewroeht wort", Ap. 58 r. j »wien segghen
die menschen dat ie bin", Nt. 58 v.; »mijn vader, dien
ghi segt dat in god is", ib. 144 r.; »desen en wet(en)wi niet
waen hi is", ib. 145 v., Ee. 89 r.; »uw sone, dien ghi segghet
dat blint gheboren is", ib. 145 r.; den ridder, dien hi
meende dat die eerste had geweest", Sw. 53 v.; »minen vader,
dien ick seide dat in groter siecten lach", ib. 77 v. j »alexander,
dien hi meende dat ludovieus was", ib. 79 r.; »wie is hi
dese ihesus, dien du segghes dat ... die dooden mi onthaelt
heeft", Lic. 267 v. j »sijnen medebroeder, dien hi wiste dat
van sijnen here seer gemint was", ib. 283 v.; »wien segdi dat
die helichste ziele heeft", {gs. 37 v.
XIX. HET RELATIVUM = »DAT m".
De gevolgtrekkende bijzin, die met een door so voorafgegaan
en bij een ontkennend, vragend of onbepaald sub- of object
behoorend adjectief samenhing, werd in het Dietsch in den
regel door dat met een personale ingeleid; somwijlen intussehen
trad voor zulk een dat hi enz. een betrekk. pron. in de plaats:
» dat in dese werelt man So vroet negeen es, die can gescri ven" ,
Fl. e. B. 1158; »dat iemen so stout ware . •. Die soude dorren",
ib. 1367; »Dat niemene so coene en si ... Die trecke boven der
heren gebot", Sp. 14 , 10, 36; "Soe coene en es gheen man, diere
lijt", Sp. 14, 28, 35; Sone was niemen so coene, Die mesdadegen
overdede", Sp. 18 , 18, 14; »Wi sal so coe.ne sijn emmermere,
Die met u sal durren leven?" Al. 7, 199; »Wie' men hoerde
die was soe coene, Die Jhesus noemde Marien soene", Oversee
83; »Hine es so wijs, diet vollere", Claus. 257; »niemen en was
so stout van rade, Die an hem dat dorste bestaen", Sp. 26,30,
89; »Ghi en waert ooc niet so coene, No negheen uwer baroene,
Diet mi op dorste staden", Car. en El. 1145 j »rnne vinde
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 215
heden 80 coenen man, Die minen sweer sal hangen", R. v. Mont.
1105; »daer was niemen 80 coene, Die dorste seggen", ib. 66;
»Ens niemen so edel no 80 scone, Die Lodewike mach spannen
crone", ib. 76; »Datter geen 80 coene stoet Die sine hant oft
sinen voet Hadde gesteken ter cam eren binnen", La. 2,38418;
»wie 80 staerc was of 80 groot, die Jhesus daer toe bringhen
mochte", Praet 4030; »Opt velt was niemen 8(0 fier ende goet) ,
Die dorste comen in sijn (ghemoet)", Parth. 4474; »(H)en es clerc
engheen 80 wijs, Diet ghescreve in enghere wijs", Parth. 8354;
enz. enz.
Voor een zelfde gebruik in 't Middel- en Nieuwhgd. zie BEN.MUELL.
I 320 a en GRIMMtS Wtb. Il 973.
XX. WEGLATING VAN HET VOEGW. ende TUSSCHEN TWEE
PARATAKTISOH VERBONDEN BETREKKELIJKE ZINNEN.
Twee gecoördineerde betrekkelijke zinnen vindt men in onze
oude rijmwerken nu en dan asyndetisch, doch met herhaling
van het relatief naast elkander geplaatst:
»Toeghde hem die Jode swerte (l. belewitten? vgl. Zschr. f.
D .. Alt. II 27 Anz. 41) ... Die alle droeghen candelaren, Die
alle songhen ende waren vro", Theoph. 509; »Daer alder werelt
troest lach an, Die mi van sonden hadde brocht, Hebbic ...
verwrocht", ib. 787; »8i waser seven metten man, Die II kindere
an hare wan, Diese liet in ellinde", Beatr. 4.79; »enen bliaut ...
Die diere was ende goet, Daer menich goet steen in stoet",
R. v. Mont. 48; »8ulke liede comen hier naect •.. Die haer
pelegrimage doen, Die met evele sijn bevaen", Mor. 1011 ; »daer
sine viande lagen, D~ daer lagen in der hagen, Die Waleweine
wilden verslaen" ib. 2187; »een arm keytijf, Die on werd heeft
sijn arme lijf, Dien oec selden goet gesciet, Te hem en wiltu
co men niet", Fl. e. B. 1190; »of gi enigen vrient ... bebt in
die stat, Die dor u soude doen ietwat, Daer ons te herbergen
voegde te sijne", ib. ::!024; »om Blanchefloere, die mi es ver216
W. L. van Helten
stolen, Daer gi af sprect", ib. 2320; »een ridder... Dien
Lanceloet sin de ... , Dien hi te Pont Marvel verwan", La. 2,
30958; »Den genen, dien si heeft gevoet, Dien si . " mint",
ib. 3, 11404; z. n. Sev. Vroed. 1809, 3685.
XXI. OMSCHRIJVING VAN DEN 2DEN NV. DOOR EEN POSSESSIEF.
Van de omschrijving des 2den nvs. door middel van een possessief
(z. Vondel-gr. § 271 met Add.) staan mij thans, behalve
de t. a. pI. gegeven voorbeelden, nog de volgende ter beschikking:
met een voorafgaanden genit. : »Salich siin die, dier haer herte
es luter", Tien pI. 515; »in der zieker huerencamere",B.M. 7,
bI. 89; »der kinder van ysrahel haer dochteren", Ot. 92 r.; »onvermindert
der partie sijnen scult", K. v. Z. 24 r.; »hi stoppede
der wedersprekers l~oren monden", El. 19 r. ;
met een voorafgaanden dat.: »van dien planeten hare craft",
Nat. v. h. H. 1289; »den onsaligen sijn gelt si met hem", Bi.
408r.; »den grave sijns rechts", K. v.Z. 53r.; »den heerschepen
ltUer rechten", ib. 57 v.; »tegen den partien hoeren scade", ib. 28 r.;
met een voorafgaanden casus rectus: behalve de drie in STOE'l'T'S
Synt. § 214 gegeven citaten, »onse lieve neven Haer lande" Bj.
II bI. 71; »Hertoge Willem sijn dochter", ib. bI. 273; »die
geestelike man sijn broeder", Stf.138 v.; »dese broeder sijn lichaem",
Stf. 141 r.; »alle geprevilegierde steden haere rechten", K. v. Z.
32 v.; »die grave oft grav'Ïnne hueren kinderen", ib. 38 r.; »die
grave sijn sone", ib. 17 r. en v.; »Katherijn, die hoir mandoit
geschoten was", O. A. v. B. 384; »Die vierde oerde is exorcisten
ende dese is haer officie die duvelen te vermanen", Shs. 56 r.;
»een dyake ende een subdyake ... Ende dese is haer officie den
priester te helpen", ib. 65 v.; »of een man een wijf name, die
welke sijn manlicheyt of gesneden is", ib. 69 v.; »enen hartoge,
welc sinen name was gheheyten codrus", Sch. 31 r.
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 217
xm. OVER DE WOORDVOEGING IN ZINNEN, WAAR EEN ZELFDE
SUBSTANTIEF IN VERSCHILLENDE NAAMVALSBETREKKING STAAT
TOT 'fWEE GECOÖRDINEERDE WERKWOORDEN.
Wanneer in het Mn!. een persoon!., aanw. of betrekk. vnw.
tegelijk in twee geéoördineerde zinnen, doch in ve'l'schillenden
casus, thuis hoorde. dan werd het in den regel in het tweede
lid des volzins niet herhaald (z. Vondel-g'l'. § 206). Een gelijksoortige
eigenaardigheid ontmoeten we ook niet zelden, waar een
zelfst. nw., met twee verba verbonden, tot deze beide in een
verschillende naamvalsbetrekking staat en mitsdien het gebruik
van een personale , ter vervanging van dat substantief, bij het
tweede ww. te verwachten ware:
»Maer God heeft den mensce verheven Ende dat hovet upwaert
gegeven", Sp. 18, 55, 4 j »Ic hebbe Gods ende siere Moeder
Gheloochent ende van mi verdreven", Sp. 36, 36, 11; »dede
den aermen Spise gheven ... Ende cleden utermaten wel", Sp.
41, 20, 95; »Ende Tullius ... Was int selve jaer also Vermort
ende genomen sijn leven", Sp. 18, 19, 9; »Daer hebbic ene
weduwe gheset Ende gheheten, dat soe di voede", Rb. 12471;
»Sinen zone .... Heef ti metter hand up geheven Ende sine
gesonde also gegeven", Franc. 6670; »Si souden deren
Haren vianden ende confunderen", La. 4, 6142; »Die van
uwen dootslagenen viant Boven sceent ende had in bant", La.
4, 9540; »Daer was Lanceloet ontwapent saen Ende nieuwe
cleder anegedaen", ib. 2, 23719; »Wi moeten ons derre puten
doen ave Ende cortelike verberren", Limb. 1, 1709; »soe dat
hi blidelike Sciet van den hertoghe rike Ende vriendelec te
go de beval", ib. 1, 2753; »oec sal men die heren, Die hier
heden bleven doet, Berren ende doen ere groet", ib. 9, 818;
»Des avons was wel ontfaen Echites (Demophon) ende grote
ere ghedaen", ib. 4, 338, en 8, 732 j »Die de crone ... Nemen
woude sinen vader Ende met krachte daer uut verdriven",
Bj. I bI. '352; »Daer hi roede drijft te scerne Menichgen man
ende doet verdriet", Ro. 3653; »dede vaen Die beste ende
218 W. L. van Halten
thovet afslaen", ib. 6294; »Ende hi sinen wive mesdoet ,
Mesprijst ende sere sleet", ib. 7983; »ic sal weder gaen Eggheric
sijn hoef af slaen Ofte do ot steken", Oar. e. El. 953 j
»Die pensen menichge overdaet Over die minn~ ende doen
verdriet", Oass. 1669; »dat men tgeIt gave Den armen ende
daer mede lavede", Luc. 3964; »waer om si daer met alexandrum
teghen coninc porum streden ende doet sloeghen" , Sch.
33 v.; »dat hy meynde den scapen te volghene .ende te verbitene",
Wzz. 39 r.; »des kints ontfermen ende levendich te
laten", Dcr. 67 v.; »hi des kints ontfermt ende bescreyt~', Lg.
85 v.; »dat die keysere ... bertoge Kaerlen commissie gaf ende
rechter maecte in der sak en", Ob. 195 v.; »allen luyden heb
ic vrede gegeven ende geconfirmeert" , Bpl. 18 r.; »soe wort
kunera groet onrecht gedaen ende versproken", El. 193 r.;
»Die Iude worden sere beanxt ende gruwelde seer", Stf. 78 r.; enz.
XXIII. EEN ZOOGENAAMD ONPERSOONLIJK GEBRUIK VAN naken.
Het ww. naken vertoont zich in 't Dietsch, tot het aangeven
der nadering van een of ander tijdstip of eenige gebeurtenis
gebezigd, meermalen in een .zoogenaamd onpersoonlijk gebruik,
'twelk aan de oude zegswijzen »Hets den avonde bi", Rein. I
1911, »Het was den avonde naer", La. 2, 19723; »Het gaet
ten avonde waert", La. 2, 19803, »Alst bi der middernacht
quam", Es. 61, 10, »dat wel bi der nacht si", Ferg. 233,
»On thier enter vespertijt was naer", Tro. 3434, »Als het quam
omtrent vespertijt", Am. 2, 4914, »doet quam ten avont", S.
Ie Roy 298, »alst comt tandren yare", L. v. J. 124, enz.,
alsmede aan ons hedendaagsch »het loopt naar twaalf uur"
enz. herinnert. Naast een normaal »die tij t, die doot nakede"
enz. of een d,aarvoor in de plaats tredend »het nakede die tijt,
die doot", lezen we b. v.:
»ende het begonste te naken sere Dien tide dat enz." Limb.
Biidragen tot de Dietscbe grammatica 219
6, 1504; »Het naect hier enen sinxen", La. 3, 20406; »Tirst
dat naecte den avonde", Mor. 3760; »Want lIet naecte sinen
fijn", ib. 3876; »men vernam, Dat der dageraet naecte", ib.
4407; »'Nu naket tenen groten stride", Oar. e. El. 1321;
»tnaecte totter avont tijt", Hl. 95, 130; »het naect ten Bceiden",
ib. 1, 80; »Ic ducht het nltect den doomsdaghe", ib. 70, 70;
»alst dire etentyt nakde", LvJ. 153; »het naect den avonde",
ib. 232 en 239; »doe naectet sl;nen doet", Dbvt. 234 r.; »(want)
het naket den avont" , Lh. 166 r., Veg. 43 v.; »alst den avontmale
nakede", Lhi. 117 r.; »dattet (doet) naecte dijm'e (sire) passien",
ib. 130 v., LvJ. 191; »alst den nacht nakede", ib. 160
v.; »dattet sijnre (sinen) doot nakede (naecte)", Pw. 121 r.,
Ps. 146 r.; »daer na naectet enen groten feeste", Ps. 128 r.;
»alst den avont nakende was", Ob. 13 r.
Vgl. ook Mhd. »ez naehet mîme tóde", »als ez dem ábent
naehte", »ez naehent ... dem tage", enz. (z. LEXER i. vocc.).
XXIV. OVER DEN ONOORSPRONKELIJK EN DATIEF DES PERSOONS BIJ
ONPERSOONLIJKE VERBA.
Voor een onderzoek naar den in 't Mnl. gebruikelijken naamval
des persoons bij een impersonale staan ons uit den aard
der zaak slechts weinig bouwstoffen ten dienste: 1°. werden
deze verba meesta.l met een pers. vnw. gebezigd, en 2°. doen
zich buitendien ook nog enkele andere gevallen voor, waar de
gelijkheid in vorm van den dat. en ace us. het vaststellen van
de regeering des werkwoords onmogelijk maakt. Toch volstaat
het betrekkelijk geringe aantal der voor genoemd doel bruikbare
plaatsen om ons te leeren : dat de oorspronkelijk in
't Oudgerm. bij enkele impersonalia thuis hoorende accus. personae
in het Dietsch regelmatig door een 3den nv. was vervangen,
die kennelijk als het product moet gelden eener navolging
220 W. L. van Hel ten
van den van oudsher met andere onpersoon!. werkwoorden
verbonden datief. Zie ten bewijze:
»Salich sijn die ~hene, dien honghert ende dorst nader gherechticheit",
Ruusbr. 3, 139; »Salich sijn (si) dien honghert
ende dorst", S. Ie Roy 261, Nt. 4 v.; »ist dat dinen vianden
honghert", Ep. 15 v.; »mijnre sielen dorst", Getij. 114 v.; (»Si
gheven ... spise ende drane ... denghenen, dien honghert ende
dorst", Ruusbr. 5, 240, kan niet als bewijs. dienen, cf. § 222
der Vondel-gr.); vgl. Got. }>ana . .. huggrei:p, }>aurseip, Ohd.
hungeret mih (GR. Gr. 4, 231), Os. »hi ina thuo gih!tngran
liet", Hê!. 1059;
»ende jongher dochtren zevene, dien wel luste(n) te levene",
Rein. 1, 330; vgl. Ohd. mih lustet (GR. Gr. 4, 233), Os.
»ina bigann ... muoses lustean", Hêl. 1060; »Saliga sind OC
the sia hier frumono gilustid", ib. 1308; Ags. »ltine nanes
ûinges ne lyste" (gecit. in KOCH'S Satzl. § 143);
»aldus verlang het den ynglen mede", Lksp. 1, 6, 63; »Sere
verlanet der herten mijn", Cass. 1536; »Jongeren cnapen ... Dien
sere verlangede", Lorr. 1, 456; vgl. Ohd. milt langêt (GR. Gr.
4, 233), Ags. »lengaff hine hearde" (gecit. bij GREIN; »Langoda
Iudeon", Hêl. 5372, kan natuurlijk niets voor den casus
bewijzen) ;
»dats den ioden verdroot", Poh. 39 v.; »den Noormannen
begonstes te verdrieten", Cb. 99 v.; »berouwet den heren",
Sp. 4\ 37, 42; »dat den quaden (pI.) rouwen mach", Sto. 6,
349; »so berous den kinderen", Bj. 2, 4577; »dattet den volke
berouwen mochte", Bvt. 39 v.; vgl. Ohd. sia bedriuzit (GR. Gr.
4, 232) , Ags. »ne sceal daes áffréotan ffegn módigne", enz.
en »mee ongon hréowan", enz. (z. GREIN i. vocc.);
vandaar ook bij bastaard werkwoorden en bij oorspr. niet
impersonaal gebezigde verba, met een begrip »verdrieten",
Houwen", door navolging: »het vernoy(er)de den genoten", Sp.
38, 85, 80, Bj. I bI. 103; »Sere so vernoyede dies den Romeinen",
Sp. 37, 63, 27;» dit vernoyde ••. den jonmten sustren",
Vm. 1, 59, 52, »Dit tornde den Georgianen zere", Sp. 47,
.Bijûragen tot de Dietsche grammatica 221
38, 7; »Des toornde zeer den vreemden heren", Mlp. 2, 912 j
»sinen volke ... Dien sere iamerde deser tale", Sto. 9, 397;
»Den baroenen van den lande Jammerets" , Sev. Vroed. 523;
»alle dien iammerdet", Rein. pro 27 v.; »dattet den sommen
iammerde", ib. 40 r.; »dwelc dien van Gendt spyte", VI. 1,234.
Misschien ligt een zelfde wijziging van constructie ook ten
grondslag aan:
twivelen cum dat. personae, waarvoor ik tot wijn spijt verzuimd
heb de bewijsplaatsen op te teekenen ;
en wonderen, wonder hebben ( wonderen) in »den cleerken
wonderde al", Am. 1, 254; »Den cnapen wonderde", La. 3,
5515; »alden lieden wonderde sere", La. 2, 9356, »wonderde
den engelen", Mask. 880; »Den vianden wonders saen" , Sp.
17, 57, 39; »Dit wonderde al den here", Limb. 10, 232; »soe
verwonderde den volcke dat langhe merren" , Lic. 19 v. (z. voorts
Sto. 5, 804, Sp. 32, 1, 65, Rb. 33151, Tro. 2641, Lksp. 1,
47, 69; 38, 84, Mat. 200); »wonder groot Hadde hem des ende
den sinen" , Sto. 6, 999; »Soedats alden lieden lwdde wonder",
La. 4, 941; »Doe hadten ioden wonder groet" Ybl. 414; »hadde
den meesters w.", Bvh. 577;
vgl. Ags. »mee naes lyt twéoff (gecit. bij GREIN i. v.), en
Ohd. ist mih wunder (GR. Gr. 4, 241 en 242), waarnaast
evenwel ook een Ags. »and him twfJnode" (gecit. in KOCH'S
Satzl. § 109), en een Os. »endi im thero dadio bigan wundron",
Hêl. 141.
Oorspronkelijk is daarentegen de datief b. v. in: »den ouden
senatoren droemde", Wr. 1, 1566; »dat sinen vianden sijns
ontfarmde", Rb. 3495; »die liede ... Dient sere ontfermde doe",
Lorr. 1, 548; »dats mochte ontfarmen Enen stene", Wal. 3832;
»Mochte enen steene onlfermen", B.l. I bI. 442; »dat mochte
allen menschen ontfermen", Ovmt. 38 v.;
en waarschijnlijk evenzeer in: »Dat der sielen mach gruwen",
Oversee 246; »Daer mach den ghenen wel of g'I'Ïsen, Die ....
verdringhen", Hl. 47, 88; »Allen creaturen sal gruwelen vander
toecomst enz." Ruusbr. 5, 102; en de in 't Mnl. Wbo uit
222 W. L. van Hel ten
Ovl. L. e. G. 251, 34, Sto. 6, 349 var., Wap. R. 103, Hl.
51, 30; 73, 26 var.; 111, 26, geciteerde plaatsen. V gl. GR.
Gr. 4, 240, 233, 232.
XXV. OVER DEN AFHANKELIJKEN INFINITIEF ZONDER te.
Gelijk men weet, was het Dietsch ten opzichte van het gebruik
eener afhankelijke onbep. wijs, zonder te, heel wat conservatiever
dan de hedendaagsche taal. Naast de gevalleu,
waarin zulk een constructie, in overeenstemming met de
tegenwoordige syntaxis, in zwang was, zijn er voor het Mnl.
een tal van andere aan te wijzen, waarin een dergelijke infinitief,
ook in tegenstelling tot het thans heerschende spraakgebruik,
meer of min regelmatig werd gebezigd. Een opsomming
der laatste mag, naar mij voorkomt, geen onnutte arbeid
heeten. Een daarmee te verbinden korte vermelding der eerst
bedoelde gevallen zal daarenboven niet ondienstig wezen voor
de bevordering van een volledig overzicht van den stand der
genoemde woordvoeging in de oude taalperiode.
A. In overeenkomst met het Mnl. gebruik van deD; enkelen
infin. na de zoogenaamde modale verba kunnen, mOf/en, moeten,
durven, willen en zullen, vindt men in het Dietsch dezelfde
constructie na connen, mOf/en (= »kunnen", »mogen"), moeten
(= »mogen", »moeten") , dorren (= »durven", »behoeven",
»moeten", »mogen", z. Mnl. Wbo en § 232 mijner Mnl. &prk.),
dorven (= »behoeven", »moeten", »mogen", »durven", Z. Mrtl.
Wb. en de Mnl. Sprk. t. a. pI.), wülen en zullen. Voorbeelden
zijn hier natuurlijk overbodig.
Naast connen posse ontmoeten we weten met gelijke beteek.
en woord voeging, b. V. in »'t Wijf ware oee gherne, wist sijt
verhalen, Ghehavent van clederen", Nd. 922; »hadden sise
ghern ghenomen, hadden si f/hewetert daer aen comen", Rein.
2, 6218; doch ook reeds met te, »Soe weet wel dusdanich
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 223
dinc te scrivene", Ovlg. 268, 1030; »Niet meer en weet ic u
te segghen", MI p. 4, 1081. V gl. ook »mîthan siu is .... ni
wissa", Hêl. 5931, d. i. zij kon 't niet laten.
B. In analogie met willen en sullen worden ook eenige
verba, met de opvattingen »begeeren", »trachten", »van plan
zijn", »verwachten", »hopen", of »vreezen", »er tegen opzien"
(= »niet willen"), nu en dan door een onbep. w. zonder
praepos. gevolgd, t. w.
begheren : »Doe hi •.• eens vlien begerde", Sp. 12, 42, 5;
» Die dat wel wille weten begaren" , ib. 16, 49, 13; »dattu
mate houden begaers", ib. 18, 36, 39; »Dat die menige horen
begaert", ib. 35 , 7, 22; »diese eten begaren", Fr. 2112; »Ofte
dijn herte vlil3n beghaert", Al. 7, 369; »Eist dat wi sterven
begharen" , Rb. 29339; »Eist dattet eten beghaert, So moetet
gaen achterwaert", Nb. 2, 429; »hi di8puteren beghert" , V dl.
1621; »80 hi meer drinken begheert", V. d. feest. 620; »Alse
die joesteren begart", La. 3, 7090; »de daer comen begaert",
Sto. 2, 1040; »ne begherdic dinc negheine Dan altoos even
ghestade bliven", Ovlg. 396, 7 I); daarnaast in den regel begl!
eren te • .. ;
lusten: »hem luste leven", Fl. e. B. 3203; »hem soude lusten
leven", Limb. 8, 268; »luste mi sceden van u", La. 2,4186;
»Daer hen af luste drinken", ib. 28053; »Lust u ... ene joeste
sien?" ib. 30246; »Die dor mi lust leven", II Mart. 312; »so
mach hem lusten Mit vreden leven", Tro. 9358; daarnaast in
den regel hem enz. lust(et) te ••• ;
vanden trachten, willen: »Ic sal al overal vanden proeven
mijn gheval" , Wal. 5020; »Es hyer yemen, die omme lof
Wille dienen, hi vande toegaen ••• Ende vande minen lachter
wreken", ib. 5613 en 5617; en in de omschrijving des imperatiefs
»vant gheraden, ghetrouwen, keren, ghestaden enz." Rein.
1) Of we op grond van • Dattie J ueden sterverl bet kiesBrI dan te latene die wet",
Rb. 111072, een gelijke constructie bij kieserl mogen aannemen, is te betwijfelen;
8tervBrl toch kan hier ook als een subst. worden opgevat.
224 W. L. van Helten
1, 1447, Lksp. 4, 9, 13 V., Wal. 1527,1530,2185, 2758,
4024, Flandr. 1, 497, Segh. 5234, 6067, 7011, 7322, enz.;
wanen van plan zijn, hopen, verwachten: bewijsplaatsen zijn
hier overbodig; voor een zelfs in het jongere MnI. nog zeldzaam
te zie b.v. »die ic waen te crighen immerme", Rein. 2,
5910; »ende waende hem ter stont te vaen", ib. 7029; »Soe
wanen si te leven onghestoert", Hl. 81, 435; »AIs ic die witte
beesten waende te hebben", Ot. 21 v.; »Waenstu in den rosen
te baden", Gd. 81, 7; »hi waent noch veertich iaer te leven",
S. Ie Roy 217; .
denken: »Recht al daer soe sterven dochte", Fr. 9544; :.alsi
den riddere sueken dacbte" I La. 2, 11425; »Dochten sy ons
bernen ghereet", Tro. 9235; daarnaast regelmatig denken te . .. ;
meenen: » Dat Cerces en tie sine meenen Weder orlog hen" ,
Sp. P, 23, 28; »AIs syen dair wail meynde vinden", Mlp. 4,
2179; »meinde hi ghehadt Hebben van Eindoven die stat", Bj.
6, 9932; daarnaast regelmatig meenen te . .. ;
achten van plan zijn: »Dat hi zelve heeft gehacht ... Die
helege gebornesse houden", Fr. 5638; waarnaast als regel
achten te . .. ;
peinsen: »Hierna peinsde J ustiniaen Vanden mesprise wrake
ontfaen", Sp. 38, 55, 2; daarnaast als norm peinsen te . .• ;
lwpen: »daer wi Hopen tenen ende bringen bi Daventnren",
La. 2, 310; »hopende seker sijn " , Bj. 6, 8965; daarnaast
bijna zonder uitzondering hopen te ... ;
duchten en hem scamen er tegen opzien: »en hadden si Niet
geducht fallieren", Ro. 12912; :.oIc scame mi eten", Sp. 32,
42, 42; »Dattem niemen soude scamen Openbare liggen tsamen",
ib. 13, 33, 26; waarnaast regelmatig duchten, h. scamen te ...
V gI. voor een zelfde constructie in 't Oudgerm. na verba,
met een gelijke beteek. , GR. Gr. 4, 101 en 99, ERDlI. Synt.
Otfr. § 340, KOOR Satzlehre § 75b; en zie voor de NnI. sporen
van 't besproken gebruik na denken en meynen de Vondel-gr.
§ 194.
a. Zonder te vertoont zich de onbep. wijs verder regelmatig
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 225
in verbinding met wanen in de meening verkeeren, dunken
(dinken) en 8cinen. Voor de beide eerste verba zijn de bewijsplaatsen
op nagenoeg elke bladzijde onzer bronnen aan te treffen.
Alleen van 't laatste geef ik eenige vbb.:
»Dat hi daer do ot scheen bi we8en", Sp. 22, 22, 45; »Dat
si scheen sonder pine liden", ib. 45, 49; »Die meest eten scinen",
Sp. 33, 31, 33; »Dit scijnt deen jegen dander gaen",
ib. 13, 41, 7; »Dat si sc enen 80uken tgraf", Sp. 35, 41, 13;
»Diet spel verloren hebb~n sceen", Rb. 30804; , hi scene Lancelote
geliken" , La. 2, 417; »si scenen ... Alle we8en metten
bliden", ib. 1130; ,Ghine scijnt mi niet llebben lief", Ferg.
1672; »Sullen die sterren schinen vallen", Lksp. 4, 9, 72;
,Dat wonder nochtan schijnt 8ijn", Mask. 1277; »Ende schijnt
we8en in menegher stadt" , OvI. G. 3, 115, 246; z. verder nog
Sp. 22, 48, 10; 23, 16, 35; 18, 41, 30; Tro. 944, Ferg.
1635, La. 2,3950,4469,5579,6969,7693,8024,8947,
9125, 30793 en '4, 38903; 3, 3691, Lutg. 1, 785, Ruusbr.
4, 150, enz. enz.; daarnaast alleen in de jongere periode een
zeldzaam 8cinen te o. a. in »die scheen misdadich te we8en",
Mat. 85; »die budel scheen ledich te we8en", Liedw. 24 v.;
»hi scheen noch ghesont te we8en", ib. 22 v. ; »scheen, schenen
te doen, te we8en, te loopen", ib. 33 r., 39 r., 40 v., 45 v.
Van een evenzoo gebezigd meenen heb ik slechts één vb. opgeteekend:
»diet dichte, hi ... meende wal geweten dat", Merl. 248.
V gl. voor een zelfde constructie in 't Oudgerm. Ga. G'I'. 4,
99 en 123; en zie voor NnI. sporen daarvan na 8chijnen
Vondel-g'l'. § 194.
D. In overeenstemming met het Oudgerm. gebruik van
duginnan, biginnan en giwon, giwuno we8an enz. (z. Ga. G'I'.
4, 95 en 102, ERDM. Synt. Otf'l'. § 333, en KooH Satzl.
§ 75b), worden in 't Mnl. insgelijks beginnen en pleghen (plien)
vaak met een infin. zonder praepos. verbonden; zie voor
't eerste verb. b. v. La. 2, 3249, 8186, 8942, 14203, 14390,
20156, 23547, 24634, 28513, 29155, 31030, 31238; 3,
1563; 4, 5360,5413, Mor. 2636, Sp. 13, 14, 57; 16, 50;
16
226 W. L. van Helten
21,24; 1\ 21, 31; P, 59, ~8; 31,12,25; 16, 22; 3~,
47, 76; 3s, 1, 21; 34, 54; 41, 13, 36; 22, 5, 26; 42, 16,
Rb. 28573, 29235, 30024, 31145, Fr. 2702, 7652, 9112,
Tro. 1237, FI. e. B. 2, 219,226,445,515,546,573, Wal.
1653, Ferg. 3042, 3827, Goede B. 4, 54, Nhl. 953, Parth.
3025, 6509, Lksp. 2, 25, 16; 47, 20, Theoph. 705, Wr.
2,6, Ovlg. 244, 331; 274, 1230, Sto. 1,41 en 97; 2,
487, Am. 2, 219, 222, Limb. 1,2698; 2,1; 11,759,
Rein. 1, 146, 973, 1749, 2097, 3393, enz. enz.; voor het
tweede b. v. Sp. }3, 13, 32; 38, 60; 45, 8; P, 7, 20; 18,
32,28; 31,45,12; 34,25,92; 32, 38, 100; 37 , 50, 8,
Nb. 6, 654; 8, 891; 9, 556, Fr. 2981, 2943, 3023, 9291,
Lksp. 2, 36,139, Sp. 26 , 10, 98, La. 2, 452,1739,6126,
26766, Fl. e. B. 443, Dd. 3, 754, Mlp. 4, 2145, Liedw.11
v., 13 r., enz. enz.
Daarnaast evenwel ook (vooral in de jongere taal) beginnen
te b. v. in Sp. 31, 28, 50; 33, 37, 32 j 37, 41, 76, Fl.
e. B. 2907, Theoph. 343-'6, 593, Beatr. 260, 291, 293,
Limb. 1, 566; 7, 828, Tor. 1079, Mor. 4054, La. 2, 5486,
11296, Goede B. 2, 122; 3,13, Rein. 1, 148,1693,1707;
2, 6480, LvJ. 54, 65, 69, Vm. 3, 246, 324, Hl. 1, 224;
15, 64 j 27, 130; 54, 3, fgs. 78 v., 84 r. enz. enz., en pleghen
(plien) te b.v. in Sp. 12,27,16; 13,28,9 en 29; 16,
14', 12; 33, 12 en 54; 37, 15,3; 20, 28; 22, 15, I Mart.
234, Disp. 477, 481, Lksp. 2, 1,96; 4, 40, La. 2,7969,
9770, 11249; 3, 1584, 1686, Lorr. 1, 1788, Limb. 1, 55
en 355, Rein. 1, 521, 536, Goede B. 6, 30 en 101, VI. 2,
263, Mlp. 3,212; 4, 2102, 2124, Beatr. 27, 39, enz. enz.
Naast een normaal gebruik met te vertoont ook bestaen
beginnen, ondernemen, nu en dan de oudere constructie: »dat
rike van Asia, Hoe dat hijt winnen besta", Sp. }5, 71, 6 j
»Farramont Die Vrancse crone ontfaen bestont", ib. 34, 21, 2;
»Ende alsem en hem vragen bestoet" , ib. 3\ 33, 36; »Dat ic
minnen wil bestaen U of enen andren", Tro. 4282; »Ulixes
verraden bestont Palamedes", Tro. 9106; »wilde Eneas ... Ene
Büdragen tot de Dietscbe grammatica 227
... stat maken bestaen", Tro. 10798 j »dattu doerste bestaen ..•
cussen . •. Dese ioncfrouwe", La. 3, 1229; »soe sine meer soeken
bestaen" , ib. 4, 1941; »dat siere om pensen bestonden",
Velth. 1, 33, 6; »du dijn huus vercieren besta", Sp. 28, 74,
14 (z. ook ib. 24, 4, 3); »die dus spreken bestaet", ib. 21,
42, 26 j »wilde bestaen die keyser ..• Siere afgode beelden
vercieren", ib. 2t , 4, 3; »Heeft dit kint metsen bestaen", Am.
1, 160; »met tranen hi claghen bestoet" , Brand. (H) 857 1); enz.
Over gaen beginnen en weten in weten vragen enz. zie ben. E.
Aan de verba, met een begrip »beginnen", sluit zich het
ww. leeren discere aan: »Lere weelde begeven", I Mart. 831;
»Lere dine worde cleden", II Mart. 25; »(hi) leerde den
beggaert maken", Disp. 328; »hebdi gheleert an uwen oem dus
lieghen apeert", Rein. 1, 204; »daer leer ic lieghen ende veinsen",
Rein. 2, 4168; »Van desen leerden die Gallen mede ...
Lande winnen", Sp. 12, 46, 14 j »Wine leren niet scone spreken",
ib. P, 60, 1; »Lere wel leven", ib. 18, 53, 18: »die
wel geleert hadde overgaen", La. 3, 499; »Gi sult ..... leren
lesen", FI. e. B. 481; »ic lere ontginnen pasteiden", Goede B.
9, 27; »ghi hebt ghepast Der minnen boegaert leren bouwen",
Gl. v. Br. 1119; »leeren spreken, swigen", Kisp. 16 v., 22 r.; enz.
Daarnaast evenwel ook »daer si bi souden leren goet te
doen", Rein. 2, 7776; »die niet geleert en hadde doe Der
over te gane", La. 3, 506; en, met de beide constructies naast
elkaar, »Leer dinen wil breken ende di ... te glteven", Thak.
52 v.
V gl. voor hetzelfde gebruik in 't Oudgerm. GR. Gr. 4, 95
en 101, ERDM. Synt. Otfr. § 333, KOOR &tzl. § 75; en zie
voor NnI. sporen daarvan Vondel-gr. § 194. Naar 't Got. sweiban,
't Ags. blinnan, geswîcan cessare , met den infin. zonder
praep. (z. GR. Gr. en KOOR t. a. pI.), ware een gelijke woordvoe-
1) Voor annemen coepisse in .Alse hi spreken eerst annam", Sp. 13 , 51, 22, en
.Predeken haddi genomen an", Velth. I, 31, 9, geldt hetgeen boven omtrent kiesen
is opgemerkt.
228 W. L. van Helten
ging evenzeer in 't Mnl. bij verba, met zulk een begrip,
mogelijk te achten; voor zo 0 ver mij bekend is, ontbreken de
getuigenissen daarvoor echter ten eenen male.
Opmerkelijk is de constructie van bliven, dat in den regel,
in overeenstemming met de Mhd. syntaxis, een part. praes.
bij zich heeft (z. voor bewijspl. het Mnl. Wb.) , slechts bij uitzondering
met een onbep. wijs voorkomt, b.v. in: ~ Walewein
moeste daer binnen bliven ... sinen rouwe driven", Wal. 262;
»Op die riviere ... Bleven sy houden al stille", Tro. 3739;
»Daer bleeff hi legghen", Mlp. 3, 307; »hi bleef hanghen", ib.
683; »Amon bleeff dair legghen doot", ib. 1089; .Daer bleeff
hi 'Wonen", ib. 4, 1054; »hi ... bleef legghen rusten in sijn
vrede", Rein. 2, 6501; »het bleef leggen", Liedw. 12 v.;
»bleef dat lichaem leggen", ib. 45 r. Bij het ontbreken van
bewijzen voor een dergelijken infin. in het oude Germ. ligt
het vóór de hand in laatstgenoemde (eveneens Nnl.) woordvoeging
het product te zien eener trouwens zeer begrijpelijke navolging
van de bij gaen coepisse gebruikelijke constructie. V gl.
daarnevens het eerst in 't Nhd. in zwang gekomen >8tehen,
blühen etc. bleiben" (D. Wtb·. 2, 91), naast »8chlafen, beten
etc. gehn" (D. Wtb. 4, 2415 vlgg.).
E. Ook de finale, zonder praepos. gebezigde infinitief, die
in 't Oudgerm. na verba met een begrip »zich bewegen"
in gebruik was, wordt in 't Mnl. niet gemist. Naast. een Got.
»gagg ']:luk ataugjan", »qam skaidan", een Ohd. »quam scouón",
»fuor ji8gón", een Os. »geng imu gisittien", »quamun ina sókean",
een Ags. »sittan éodon", »gewat néosian", enz. (z. GR. G1'. 4,
96 vlgg., ERDM. Synt. Otfr. § 334, KOOR Satzl. § 75 c, bbl,
ontmoeten we in onze Dietsche bronnen:
»gaen spelen", »ginghen se vaen", enz. enz. (z. J{nl. "Wb.
2, 876);
»varen 8pelen, jaghen, meien", »hi voer orloghen", enz. enz.
b.v. in Sp. 38,59,12; 68, 41; 70,4; 88, 98, Tro. 1125,
1139, 4484, 8043, 8062, La. 2, 23064, 23287, Mor. 4233,
Lksp. 2, 6, 31; 20, 11; 32, 33, Lorr. 1, 1731, Cass. 707,
Bijdrage!! tot de Dietsche grammatica 229
714, Ferg. 419, 699, 714, 4378, Wal. 1265, 1704, 3971,
9573, R. v. M. 868, Limb. 2, 983; 7,325, 1081, 1585,
enz. enz.;
»hi quame slapen", »si comen ... anebeden", »suldi comen ...
spreken", enz. enz. b.v. in Sp. P, 13, 65; 14, 50; 16 , 44,
9, Tro. 1033, Wal. 1146, Limb. 2, 683; 7, 1023, 1517,
1552, Lksp. 2, 10, 48, La. 2, 1694, 4073, 7307, 14559,
24252,25299,26647; 3,4117,8811,9464,23041, Es. 2,
2; 23, 3; 58, 1, Mlp. 3, 1127, Lorr.1, 1146; 2, 191, Am.
l, 3090, Wint. e. Som. 403, enz. enz.;
»(si) liepen tfier blusscen", »liepen sy hem besien", »(si)
liepen hen vercleden", enz. enz. b.v. in Sp. 15, 36, 50, Tro.
9066, Wal. 2053, Ferg. 5022, Rein. 1, 1577, La. 2, 24889,
25441, 30487, 30917; 3, 3719; 4, 2388, Ro. 13545, pro
306, enz. enz.;
alsmede »doe voer hi henen ... In anderen vrelllden lande
castijen", Sp. 38, 22, 9; »Wandelen hi doe henen ghinc",
Limb. 10, 348; »Doe ginc woch die ... man Predeken", 'Sp.
38, 28, 21; »Dandre waren wtghevaren In dat wout hem
gheneren", Limb. 1, 2611; »Hi 'voer wech soeken Blanchefloere",
Fl. e. B. 1604; »Doe sou di ingaeu besien tgoet", Sp. P, 27, 48;
»Ende croep ligghen in dat hoever", Rein. 1, 871; Heet
Acglavael tsinen gesellerl Dese word van Keyen tellen", La. 3,
20054 j »Het reden twie ghespelen ... plucken bloemen", Gd.
74; »dat si toeghe woenen ten (l. ter) plaetse, dair sulke persone
... woenen souden", Vm. 3, 54; »hi up enen berch cIam
Doen sijn ghebede", Rb. 23342; »Ic wille ... te hove trecken
Bidden Arture", Ferg. 5013; »dat hi trecken soude van daen
Striden in dat Troyssche lant", Mlp. 2, 2945; »keerde hi
uptie vianden striden", Rb. 6715; »Ende vloe in een husekijn
slupen", Sp. 12, 12, 17; »de lichame ..• vloegh opte balken
staen" , Christ. 201; »Die up wille sitten ... Dit scnecspel halen",
Wal. 72; »sijn ors ... ran Ute den anderen staen op tfelt",
Heelu 6471.
Zich ter verrichting eener handeling opmaken staat gelijk
230 W. L. van Helten
met het ondernemen of aanvangen dier handeling. Vandaar
dat gaen bij uitbreiding ook als »ondernemen, beginnen" kon
worden verbonden met verba, die een handeling uitdrukten,
welke geen verplaatsing vereischte. V gl. ook het bekende weten
in weten vragen enz. (z. gloss. op Segh.), oorspr. een adhortatieven,
met het Ags. Os. gewîtan gaan samenhangend en aoristus
(Taalb. 5, 89).
Behalve in ~ hij gaat, komt, loopt zijn vader het bericht
brengen", enz. enz., is deze onbep. w. nog in de samenkoppeling
spelevaren bewaard gebleven.
F. In verbinding met de verba cuman, gewîtan, gangan,
kon in 't Ags. en Os. de enkele infin. evenzeer dienen om een gelijktijdige
handeling uit te drukken (z. KoeR Satzl. § 75c, aa, en
»endi umbi thena altari gieng mid is rökfatun rîkeon theonon",
Rêl. 108; »thuo thar svogan quam engil ... fan radure", ib.
5796), een gebruik, dat insgelijks in onze Middeleeuwsche taal
is aan te wijzen na comen, gaen en andere verba van beweging:
»(si) sagen comen ... VII mordeneren wtspringen", Limb. 2,
331; »Ende ... quam hi ten pitte Wenende ende poplen ditte",
Rb. 16846 var.; »Ende quam ... predeckende ... ende castien",
Am. 1, 2438; »die hont quam weder wepelstarten ende smeken",
GR. 154 v.; »so quam hi screyen totten bordielhuus", Mrt. 15
r.; »quam die moerdenaer lopen totteR monie", pro 307 j »die
duvelen quamen 8cateren ende lachende", Stf. 79 1'.; »Ende
ginc in allen synagoghen Hem proevende ende toghen", Sp. 18,
3, 23; »Daer wandelt ... Die joncfrouwe ... Met haren camerieren
spelen", Wal. 3578; »Ic hoerden daer hi had de gheweent,
Daer ic in die boegaert wandelen ginc", Esm. 267;
»Dese doe ic gaen beven achter straten", Wint. e. Som. 82;
»Die riddere ... Radde gereden al den andren dach Lancelote
8oeken", La. 2, 24120; »Ghi rijdet mitten honden jaghen",
Mlp. 2,261; »hi reet jaghen" , Bj. 7,9379; »daer hi te voet
vechten liep", Vm. 2, 48; »hi liep heen sijnre straten jaghen",
Rein. 2, 3599; »si liepen ja,qhen", Mlp. 3, 1128; »daer quam
een van haer gesellinnen riden opt ys", Liedw. 2 v., »een
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 231
hulck quam zeylen", Liedw. 46 v.; enz. (in afwisseling met de
bekende participiale constructies »hi quam gereden", enz. en
»hi quam ridende", enz.).
Als navolging hiervan moet een zelfde van een ww. van
rust afhangende onbep. w. gelden, die mij uit het Oudgerm.
slechts door één voorbeeld bekend is Cvgl. het bij KOOR Satzl.
§ 76c, bb, uit Caedmon aangehaalde »Saêton onsundran bîdan
selfes gesceapu heofoncyninges", zaten te verbeiden) en die
eveneens in 't Mnl. nog alles behalve algemeen in zwang was:
»Alsi lange hadden ges eten Ter tafl.en drinken ende eten",
Ija. 3, 7380; »of soe had de zitten beiden", Ovlg. 245, 353;
»Alsi ... hadden gelegen Onder hen II haerre minnen plegen",
La. 3, 5434; »motewi sijns nu liegen wachten", La. 3, 22090;
»So dat hi swal so lanc so mere; Ende daer hi lach te 8wellen
(1. teswellen) seere, Sach hi comen enz." Sp. 23, 37, 84; »Daer
ie hebbe liggen beiden", V. d. d. Ed. 814; »hi ... bleef leggen
rusten", Bein. 2, 6501; »Twine hadstu stille ghestaen beden",
Es. 44, 9; (waarvoor anders in den regel »hadden geBeten
ende gedronken" enz. of »hadden geseten drinckende" enz.).
Niet zonder invloed op het in gebruik komen van een zoodanig
sitten enz. c. infin. waren ongetwijfeld ook zinswendingen, als:
»Hi ghinc liggen •. • Slapen", Limb. 4, 1295; »(hi) ghinc mi
thant staen droghen", Lksp. 2, 36, 1162; »Ghi moet gaen
sitten •.. Eten met mire vrouwen", Wal. 2558; »Hi mach wel
gaen liegen rusten", Tor. 3358; »die weert ginc liggen roncken",
Goede B. 3, 62; »Torec ... ginc vort an Ter tafl.en sitten eten",
ib. 3531; »doe ghinc staen luusteren mijn wijf", Rein. 2, 3574;
»ghinc staen eten mijn goede wijf", ib. 3592; »gMnc Reinaert
int sant staen scraven", ib. 7053 j »ginc hi staen leken", Goede
B. 3, 103;
en »hi liet staen Siju paart vereoelen", Wal. 2367; »Daer hi
ene scone borch sach staen bliken", Tor. 2255 j »Men saghen
te voet vechten staen", Tro. 1611 j »doe hise sonder hoede sack
also staen merken", Rein. 2, 3581; »sach hi enen man staen
Water putten", Hl. 20, 75;
232 W. L. van Hel ten
want, zoo ook in eerstgenoemde citaten de onbep. w. tot
de categorie der onder E behandelde behoort, en in plaatsen,
als de laatstaangehaalde , de aangetroffen woordvoeging hoogstdenkelijk
als het gevolg eener vereeniging van twee gedachten
is op te vatten (van »hi liet staen s. p." en »hi liet s. p.
vereoelen", enz.), zoo geraakte men toch door 't bezigen van
dergelijke constructies gewend aan de verbinding van een werkw.
sitten, liggen, staen met den infin. zonder te.
Over het hedendaagsch gebruik van een met loopen, zitten
enz. verbonden infin. kan hier natuurlijk worden gezwegen.
G. Ter uitdrukking van »bezig zijn met een of andere
handeling" vindt men in 't Ohd. en Ags. i. pI. v. het normale
part. praes. een enkelen keer den inf. gebruikt; vgl. b.v.
naast »er ist thionónti", »so nft mannilîh ist sehenti", »he
waes . .. sittende", »séo eorite is berende ... fugela", enz. enz.,
»sie wá'l'un in theru burg koufen iro uötdurft", »ita waes sftit
ûanon Sodoma folc gûitspell wegan", Gen. 2097 (GR. Gr. 4,
125, ERDM. Synt. Otfr. §§ 357 en 335, KooH Satzl. § 88 1).
Ook in dezen zoeken we in 't Mnl. alweer niet tevergeefs naar
overeenstemmende constructies:
»Ri was jagen, seiden si", La. 3, 12407; »navons, alse gi
slapen sijt", Ro. 2403 j »Ochtemen slapen si daer binnen", Ro.
2535; ulsi (alle) slapen waren", Ybl. 2894, La. 2, 12931;
»als min vrouwe slapen es", La. 2, 12925; »Demophon was
slapen", Limb. 8, 467 j »selense alle gader slapen sijn", Gl. v.
Bruysw. 700; »Doe sinte dominicus ... ende sijn broeders slapen
waren", Lg. 117 v.; »doe die broeders slapen waren", Ps. 111
v.; »Die was altoos indie riviere Water drinken ende ro visch
eten", Sp. 1', 47, 5; »daer willic wesen Den viant jagen", ib.
37, 31, 12; »hi ridet vore u te dale Ende es Gygantione bestriden",
La. 2, 13787; »Joseph ... was bereiden Die bruloft",
1) Het door GR. in diens Gr. 4, 94, aangehaalde wa68 wunian is als bewijs
voor bedoelde woordvoeging te schrappen: de infin. hangt in de geciteerde plaats
(z. Béow. ed. W. 30Sa) niet af van waea, maar staat in parataxi naast het voorafgaande
licgean.
Bijdragen tot de Dietsche gramrnRtica, 233
Lksp. 2, 6, 47; »Gelloen die es soeken nu Agulande", Lorr.
2, 1365; » Warense die Blankerde soeken", Velth. 1, 43, slot;
»het sijn die voeten ons heren noch wanderen hier inder aerden",
Loh. 5; »die geweest hadden up 't landt roeven", VI. 2,
176; »als dese ... wt was iaghen", GR. 30 r.; »die wijle dat
hi in dat velt iaghen is", GR. 70 v.; »ick was dezen nacht
visschen in der zee", OR. 224 v.; (in afwisseling met een vaker
gebezigd »hi was jagende" enz.; men lette tevens op de blijkbare
voorliefde voor dit gebruik van den infin. in bepaalde
verbindingen). ,
Naar 't voorbeeld van wesen e. infin. had zich een gelijke
(in 't Oudgerm. nog onbekende) woord voeging ontwikkeld bij
werden:
»Tfole ghemene wort doe claghen", 8to. 4, 1582 (d. i. begon
te klagen); »ende alsoe Wordense 8triden daer gemene", Velth.
2, 6, 57; »Over eten worden si mede Spreken vele op ende
neder", ib. 1, 26, 11; »so worden die van Ghendt al te mael
vlieden", Oc. 431; »daer omme wart men lynen oetroye vercoopen",
Oe. 432; »80e wert hi deneken", UR. 194 r. j »80e
wort een maget ropen ... die beseten was", Ps. 190 v.; »wort
hi 8lapen", Pw. 4 v.; »worden sij kijven", Mat. 50; (in afwisseling
met een meer gebruikelijk »wort claghende" enz.).
Vgl. in 't Mhd. »er wirt w~inen" (= hij begint te w.), »er
wart û f 8pringen" , enz., naast » er was schouwen" , » si was
dür8ten", enz. (LEXER i. voce.).
Overblijfselen der besproken constructies bewaart de tegenwoordige
taal nog in »ik ben (wezen) enz. jagen, visscllen" enz.,
en »ik ben enz. hem enz. te wachten", met een jonger te. Zie
voorts ook bij HouwAERT: »Meester en Vrouwe waren slapen",
Peg. 188; »ick een weynich ben rusten oft slapen", ib. 230;
»oft mijn Vader oock is doot of leven", ib. 568; »En cost ick
weer leven worden", ib. 823; vanwaar ook ten gevolge der
gelijkstelling van dit leven met het part. pro »800 ean de Heer
dooden en weer leven maken", Paraen. Pol. 430.
NB. Wel te onderscheiden van dit wesen jagen enz. zijn de
234 W. L. van Helten
verbindingen, die we b.v. aantreffen in »Dat die sterre te comene
was", Sp. 16, 45, 14; »Het es te ghesciene nog", ib. 17,
53, 20; »Want had hem vernoit ... Hine ware noch te comene
niet", La. 4, 1749, en voor wier ontwikkeling aan navolging
der gerundiva es te doene enz. moet worden gedacht.
H. Als tegenhanger van den onder E behandelden modus
is de enkele infin. te beschouwen, dien we evenzoo ter uitdrukking
van het doel verbonden zien met verba, welke als
causativa van gaan, komen mogen gelden of wier beteekenis
tot e~n der algemeene begrippen »ter verrichting van een of
ander nopen, aansporen of in staat stellen", is terug te brengen,
alzoo na
senden : »ende sendese predeken" , LvJ. 46; »Hoe God dapostelen
predeken sende" , Rb. Nt. cap. 34 opschr.;
leiden: »Si ... leidene over een stic slapen", Ferg. 3999 j
»Leidde hise spelen in een proyeel", La. 2, 28137; »Hi ...
leidese sinen tor besien", ib. 2, 28855; »Woudicse met mi leiden
drincken", Dr. daghe here 97;
bringen: »Dat si ... hadde brocht dare Enen andren man
liggen bi hare", La. 3, 7938; daarvoor evenwel in den regel
senden , leiden, bringen te .. . of om (te) .. . ;
doen, laten: bewijsplaatsen zijn hier overbodig;
heeten bevelen: zie b.v. Sp. 12,8,49; 32,101; 49,21;
50, 12; 13, 14, 9; 22,30: 14,24,13 en 35; 41,4; 43,
7; 44, 42; 16, 42, 24; 49, 16; 17, 43, 15; 32, 46, 55,
Rb. 20591, Wal. 4672, Limb. 7, 490; 10, 586 en 709, R.
v. M. 1806, Lksp. 2, 36, 1053, Sp. 27, 27, 25, Hl. 106,
121, Vb. 61 v., 141 v., 121 r., Ovlg. 302, 2025; 305,
2127, enz. (z. ook nog Mnl. Wb. i. v.), waarnaast "elden met
te »hiet hi hem dan Te nemene eenen ... man", Sp: 19,5, 62 j
gebieden: »ene galghe, Daer an hine hangen gheboot", Rb.
18322; » Wat volck hy er in wonen geboot", Tro. 78; waarnaast
een gebruikelijker »dat wi ghebieden den hemelschen viere
desen lieden te verterne", Rb. 24831; »Wat ghebiet ons te verstaene",
Nb. 2, 3085, enz.; vgl. evenzeer na verbieden: »(hi)
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 235
verboot hem stelen vort", Sp. 37, 32, 85; »Wildi mi .•. verbieden
Tornieren ?" Cass. 562;
bevelen: »So dat hi hen werken beval", Sp. 24, 4, 78;
»Carkeren hise beval", ib. 14, 52; daarnaast regelmatig beve ..
len te ... ;
dwingen: »Daer men ne wilde anebeden dwingen", Sp. 26, 30,
99; daarnaast in den regel dwingen te .. 0 b.v. Rb. 13491, Mlp.
1, 850;
bidden: »Men bat hare keren te hant" , Sp. 38,48,12; daarnaast
bidden om + inf. (z. Mnl. Wb. 1, 1239) of te + inf. b.v.
Sp. 3ll, 31, 1;
vermanen: »Hine vermane hem voor al Berounesse ende bychte
spreken", Rb. 22957; daarnaast regelmatig vermanen te ..• ;
raden: »Ic radi scuwen 0 •• vele dinc, die lieden prisen", Sp.
18, 57, 1; »radie eIken .. 0 Tragelike spreken", ib. 64, 84 ;
daarnaast regelmatig raden te .. 0;
helpen: bewijspl. zijn overbodig; voor een zeldzaam te zie
»die hem mochten helpen op te (:limmen", Liedwo 34 r.;
leeren docere: »die ... hem leerde coren winnen", Sp. 12, 9,
45; »Soe leerde mede coren winnen", ib. 11, 45, 16; »Die
eenen jongelinc te leerne nam Playdie'ren", ib. 13, 27, 22;
»Sine dochtren hi sceren leren plach", ib. P, 38, 60; »Dat
die doghet geven leert", ib. 16, 8, 44; » Want soe leert die
vriende kinnen", ib. 18, 60, 56; »Vrecheit leert die werelt
vlaen", I Mart. 648; »Die ons leert sonden vlien" , II Mart.
267; »Leert ons 0 •• horen", Claus. 127; »Ende soe leerde mi
die slaghe ontfaen", Wal. 5335; »Soe leerde mi dienen", ib.
5341; »die hem honich stelen leerde", Rein. 1, 642; »ic wilse
leren eerst bevroeden", Rein. 2, 3887; »Pratique heeft mi leren
kinnen", Ro. 11820; »Daer leerde hi mede den apostelen sine ...
van 'brode ... Synen licbam maken", Merl. 267; »men sal u
leren gaen ter scolen", Lipp. 184; »Ende leert mi gaen der
minnen pas", Gl. v. Br. 411; »Ic sal haer compost leren
gherecken", Dr. d. here 395 (zo ook ib. 401, Tro. 1744, 2117,
Esop. 11, 12); daarnaast ook met te b.v. in »Hi leerdem ...
236 W. L. van Hel ten
coninc te sine met eeren" , Sp.!', 25, 28; »(hi) leerde der
Roemscher partijen Water vier te makene" , Sp. 38 , 43, 15;
»Dan suldi mi te minnen leren", Ferg. 1502; »Ic wane u
leerde Barlebaen Eens jaers te ridene", ib. 2373; »het leert
hem god te minnen", Gd. 53, 13.
V gl. voor een zelfde constructie in 't Oudgerm. GR. Gr. 4,
94 en 98-101, ERDlI. S. O. §§ 339 en 340, KoeR Satzl. § 135,
alsmede Hél. 5576, Kar. Ps. 67, 7 j 73, 8 (na (gi)duon) ,
Hél. 483, 1030, 1080 (na látan), 317, 593, 595, 637, 868,
1065, 1255, 1268, 2036 (na hétan) , 2579, 3306, 5455,
5555 (na biddan). Dat het NnI. in de verbinding des infin.
met doen, laten en helpen nog het oude gebruik is trouw gebleven,
vereischt nauwelijks vermelding; over heeten c. inf. in
de 17de eeuw z. Vondel-gr. § 194.
1. Een finaal karakter is eveneens toe te kennen aan de
onbep. wijzen drinken, eten, rieken, dragen, verstaen enz., die
in 't Dietsch met een al of niet uitgedrukt obj. van geven verbonden
werden; zie, behalve de alree de in BERGSllA'S dissert.
(over de Brand.-teksten, bI. 54) vermelde en de bij STO"ETT
Synt. § 408 uit Rb. 8032, 20843, Nb. 5, 453 j 12, 849,
Seglt. 8816, LvJ. 229, aangehaalde bewijzen, nog o. a.: »Ist
goet datmense rieken ,gevet", Nb. 10, 428; »Nadat hem Maskaroen
gaf verstaen", Mask. 738, en Sp. P, 2, 25; 14, 54,
41, Merl. 269, La. 2, 4403, 6480, 28796; 3, 19576, pro
302; waarnaast vrij zelden »tetene gheven", b.v. in La. 2,
17023, 27946, Sp. P, 2, 27, Sev. Vr. 751, Am. 2, bI. 37,
»te rieken gltevet", Nb. 10, 428 var., doch regelmatig »te verstane
(te kinnene) gheven". Een enkele maal neemt men dezelfde
woordvoeging ook waar na bieden, brin,gen en bidden: »hi boet
hem drincken", LvJ. 231 j »liep hi ... Ende brachte Waleweine
drinken na daV', La. 3, 195"9; »AIse hem die honger dede
gewout ... bat hi eten", Sp. P, 34, 37. Vgl. voorts ,>thoh
hi ... manno hvilicumu ... fargebe wateres drinkan", Hêl. 1965;
»gihördun ... Crist ..• drincan biddian", ib. 5641, en Z. ook
GR. Gr. 4, ]00.
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 237
K. Een zoogenaamden acc. cum infin. bezigde het Mnl., in
afwisseling met de participiale constructie of den objectszin , na
de verba met een begrip Dzinnelijk waarnemen", »te weten
komen", »weten", alzoo na
hooren en 8ien: vbb. zijn hier overbodig;
vernemen zien, hooren: »heefti vernomen Een vogelkijn tiere
stont comen", Sp. 41, 7, 60; »Ten palayse, daer si vernamen
Die ridders ... liegen", La. 2, 9488; »Rebben si vier joncfrouwen
vernomen Daer ... eomen", ib. 10318 j »Nu heefsise ...
vernomen Die stemmf' tote haer eomen", Beatr. 732 j en voorts
La. 2, 19181, 29339, 31672, 33226, 33288; 3,920,1437,
3704,3728,5348,5561,7743, Cass. 33, Wal. 245, 1712,
Limb. 1, 541, Fl. e. B. 92; zoo ook na geware werden (met
den onder invloed der regeering van geware gebezigden gen.
pro accusativo) »Als hi haerre twier wart gewarre Te gader
ligghen", Fl. e. B. 3285;
vinden: Dvant hi vele rupen Sijn cruut eten", Sp. 37,25, 74;
»Amijs ... vantene ... Eten in ere praierie", Sp. 38, 76, 70;
»(Ri) vint den beelde den vinger sijn Toter palmen hebben gebogen",
Sp. 42, 58, 31; »Cleene menechte ... Vint men berecht
8ijn met rade", Sp. 18 , 61, 46; »hi vint hem therte 8taen dorbort",
Disp. 568; »(hi) vant Reynaerde in zijn huus Allene
8taen", Rein. 1, 1066; »(hi) vant knielen Galienen", Ferg. 1467;
»Ne vint men ... En gene balseme wa88en", Velth. I, 17 midden;
»AI dijn abijt vinstu weder Ligghen opten outaer", Beak
682; »vant hi up die erde Ligghen tswaert", Wal. 9445;
mereken : »Gheselle Roelant, nu mogdi hier mercken enen
wijch ge8cien", Vm. 2, 41, 18; daarnaast ook met te »die
hem selven niet en merken te we8en in der tegenwoerdicheit",
Bdio. 50 v.;
gevoelen: »Alsemen ghevoelt nature gliden", Sp. 18, 63,4; »die
broeders gevoelden ... 'Rem vervult zijn . .. Met ... ", Fr. 2063;
be8effen gevoelen: »Teerst dat hine ta8ten besief", Al. 9,
925 (van Al., wien tijdens zijn slaap een vijand het zwaard
wil wegnemen);
238 W. L. van Hel ten
hooren te weten komen: »Een jonclinc ... Dien wi horen
geboren zijn", Fr. 8640;
vernemen te weten komen: »Alse hi vernam Goten ende
Bunen ... op hem stunen", Sp. 31, 26, 16; »daer hi vernam
Bannibal wesen", ib. 15, 19, 32; »Diemen noch noit gltescien
vernam", Patr. Vag. 37; »Die vernam ... Jherusalem sijn sonder
mure", Rb. 17958;
verheschen te weten komen: »Ende ooc hevetmen verheest
Dicken cranken den staerken geest", Fr. 2436;
weten: »Bine wiste noit manne vor dien So scone aventure
gescien", La. 2, 9678; »daer hi den biscop wiste staen", Sp.
38 , 36, 68; »Ic wiste eens vijf!' ghesellen jaghen", Mlp. 1,
1280 j z. n. BI. 97, 262; 109, 238; 110, 7;
beseffen weten: »Dat gi in engenen maniren Dat orloge en
begint antiren , Gine oeseft u van desen van algader te boven
wesen", La. 4, 5304;
kennen: »In (l. Ic) kinne van desen Lancelote soe onsculdech
wesen", La. 4, 1544; »Dien hijs werdich wesen kinde" , Parth.
5712; waarnaast oc;>k met te »geeft hem dat hi oerberlicste
kent te wesen", Thak. 140 v.
Vandaar, in navolging der constructie bij sien, evenzoo
na wijsen doen zien; »wijsde die smit hem een out wijf ligghen
op een bedde", Sch. 43 r.
Voor een dergelijk gebruik in 't Oudgerm. vgl. GR. Gr. 4,
116 vlgg., ERDM. Synt. O. §§ 341 en 344, KOOR Satzl. §§ 135
en 137, alsmede Hêl. 437, 528, 608, 831,3784 (nagiMrian),
395, 474, 601, 1130, 1245, 2064 (na gisehan), 549,807,
818, 1152, 1174, 4771 (na jindan), 3337 (na witan). In de
hedendaagsche taal is, gelijk men weet, dezelfde woord voeging
nog in zwang in verbinding met ltOoren (althans wanneer het
niet »fando audire" beteekent) , zien" vinden en voelen j na
weten wordt tegenwoordig :e gebezigd in de. zegswijze »ik weet
hem te wonen" en derg. V gl. ook nog Vondel-gr. § 192.
Na verba met de beteek. »zeggen" is de enkele infin. voor
de oudere taal aan te wijzen in heeten liegen (z. Wal. 5838 en
Bijdragen tot de Dietsche grammatica 239
vgI. nog thans »iem. iets heeten liegen", alsmede het Mhd.
»heizet mich liegen", Nib. 2090, 1) en in het passim voorkomende
»enen willecome heeten (we8en)"; zelden in andere ver-'
bindingen, als »ymagen, die theidine diet Hare gode we8en
hiet", Sp. 36, 59, 40 j »Daer hi 8eide . .. Den heilighen gheest
... Comen", Lksp. 2, 5, 92; »Den vroetsten 8eit hi oec we8en
... desen", Sp. 25, 53, 36 i »(si) 8eggen minder algader den
sone 8ijn dan den vader" (aangeh. bij STOETT Synt. § 66) j »een
bedrieghere , die hem seide 8ijn de keyser Bouwin", VI. 1, 123;
waarnaast ook in de jongere periode met te »datstu di selveu
8egghet keyser te we8en", GR. 69 v.; »Hoe dorste dan segghen
di een kersten· mensche te we8en?" Bdio. 35 r.; »als sgraven
mannen wij8en zullen genoech te we8en", K. v. Z. 20 r. V gl.
GR. G'1'. 4, 118 vlgg., ERDM. §§ 343 en 344, KOOR Satzl. § 136.
In aansluiting hieraan wordt ook heeten = »gezegd worden"
met zulk een onbep. w. aangetroffen in: »Dandre heeten onsuver
we8en", Rb. 1157; »het en heet gheen zeker lant we8en", Mat.
118 , »van rechtsweghen heet een vierschair we8en een stede
enz." ib. 123; waarnaast in de jongere periode evenzeer met te
»Ghi heet alle weghe wijs te 8ijn", Rein. 2, 6940.
L. Een bekende Dietsche eigenaardigheid is eindelijk het
gebruik van den enkelen infinitief met een voorafgaand, van
ne weten afhankelijk vraagwoord (pron. of adv.), in »in weet
wae'1' gaen" , »si en weten wat doen", »Vlien en wiste hi wae'1'waert",
en andere soortgelijke zegswijzen, waarvoor in het gloss.
op den Ferguut (i. v. weten) een reeks van bewijsplaatsen zijn
opgegeven, die wegens het veelvuldig ~oorkomen van gezegde
woord voeging hier niet behoeven te worden vermeerderd. Alleen
zij nog vermeld, dat voor ne weten een enkele maal ook ne
connen neseire of te wets 8ijn dubitare (vgl. VERD. Tek8tcrit.
bI. 93) in de plaats treedt: »hine can Bem van bliscape hoe
gelaten", Wal. 10959; »Ic ben te wets wat mi beraden", Ovlg.
316, 66. In het Oudgerm. was deze constructie, voor zoover
ik heb kunnen nagaan, onbekend. Vandaar dat we m. i. hier,
evenals bij »helm opt hovet, seilt an den hals", enz., aan
240 W. L. van Rel ten
ontleening te denken . hebben uit het Oudfransch, waar »ne
sai quel part aller", Dcil ne saivent ke fere", »ne saivent u fuir",
»ne sai que penser" , en dergelijke zinswendingen algemeen in
zwang waren (vgl. ook DIEZ Gr. 3, 230).
Een eerste spoor der in het jongere Ndl. gebruikelijke, gewijzigde
woord voeging vertoont ons »dat sy niet en wisten wat
aen te gaen", Gkr. 26 v.; een rest der oude constructie ontmoeten
we daarentegen nog in de 17de eeuw in »niet wetende
waer vluchten" (Vondel-gr. § 194).
Naast het negatieve savoi,> + interr. + enk. infin. werd in
't Oudfransch op overeenkomstige wijze het verb. avoir gebezigd,
b.v. in »ni avons que mengier", Dni ai plus que targer" (= Nfr.
tarder) enz. (z. ook DIEZ t. a. pl.). Ook hieraan zien we in
't Mnl. een (eveneens in 't Oudgerm. ontbrekende) zegswijze met
ne hebben beantwoorden: D Wine hebben wat eten", La. 2, 28061 j
»Wine hebben hier wat letten mere", La. 4, 3105; »Wine
hebben wat letten tesen tiden", Wal. 9471; »want sine hadden
wae'l' mede delven", Sp. 16, 5, 21; »SO dat si cume kadde wat
verte'l'en", Sp. 21, 8, 43; »sine lwdden . .. wat drinken daer binnen",
Mor. 3039; »Ghine hebt wat doen binder veste", Wal.
6244; »Hine hadde hem nieroaer (1. niet waer) mede verweren",
Wal. 754;
alsmede »1\1en heeft hier wat doen van selken man", La. 2,
6320; »Wine hadden nu wat doen van desen", ib. 15707;
»Sonder antworde liet hi de boden ten keyser varen alse dies
wat doen en hadde", Sp. 38 , 5, 33, benevens andere in 't Mnl.
Wbo 2, 248, vermelde citaten, met ne hebben wat doen =
»geen behoefte hebben aan", »niets te maken willen hebben
met", ten gevolge derzelfde overdracht van een handeling
(vgl. de bovenstaande plaats uit Wal. 6244) op een zaak (of
persoon), als we waarnemen bij te doene hebben, sijn = 10 • »te
verrichten h., z.", 2°. noodig h., z."
H. E. Mol tz e r
DE REINKE-GLOSSE VAN 1539,
Had. de dichter van Reinaerts Mstorie reeds gezegd:
(7778) »So wie dit wel verstaet int lesen,
»AI ist som boert, hi vin ter in
» Vroede leer ende goeden sin,
»Dat hem licht sal baten moghen:
241
de bewerker van Die historie van Reynaert de Vos (proza,
Gouda, 1479, Delft 1485, Lubeck 1783) geeft niet onduidelijk
te kennen, dat bij zich, wat de didactische strekking betreft,
geheel bij hem aansluit. »Hier beghint - zegt hij in
ztjne inleiding - die historie ofte die parabolen van Reinaert
die vos, in welcken historie bi parabolen bescreven syu veel
scoen leren ende merckelicke punten; bi welke punten men
mach leren kennen die subtile cloecheden, die dagelics gehantert
ende gebruyct worden onder den raet der heren ende prelaten
gheestelic ende waerItlic, ende onder die coopluden,
ende oec onder den gemeenen volc. Ende dit boec is ghemaect
tot nut..'1cap ende tot profyt alre goeden menschen, op dat si
daer in les ende sellen mogen verstaen ende begripen die voernoemde
subtil~ scalcheden, die dagelics in der werelt gebruyct
worden: niet om dat men se gebruyken sal, mer om dat elc
mensche sal mogen wachten ende hoeden, dat si van den
scalcken niet bedrogen en worden. Ende so wye da~ volcomen
verstant hier of wil ontfangen, die moet hem poeghen dikwijl
hier in te lesen ende naerstelic aen te mercken dat ghene dat
hij leset. Want et seer subtyl geset is, ghelijck als ghi al
lesende vernemen sult j also dat men met een overIesen den
rechten sin of dat rechte verstant niet begrip en en can, mer
(met) dicwijl over te les en , soe ist wel te verstaen ende voer
den verstandelen seer ghenuechtelijck ende oec profitelijck".
Den .Reinaert profijtelijk te maken voor richting en leven
16
242 H. E. Moltzer
was ook de bedoeling van Renric van Alcmaer, die het gedicht
in hoofdstukken afdeelde en voorzag van eene korte
glosse, vvaarmede Hoffmann von Fallersleben (Hor. Belg. XII,
7 vlgg.) en Prien (Beiträge, VIn, 10 vlgg.; en Reinke de Vos
(Halle, 1882), 267 vlgg.) ons in staat stellen kennis te maken.
Deze glosse is van groot belang; te grooter, omdat uit
den geglosseerden Reinaert van Van Alcmaer - zij het dan
misschien in tweede of derde uitgave - de, ook geglosseerde,
Reinke de Vos (Lubeek , 1498) onmiddellijk is voortgesproten.
In hoe verre evenwel de glosse van 1487 (die van H. v. A.)
door den vertaler is gewijzigd en vermeerderd, blijft vooralsnog
onmogelijk te bepalen, omdat ons daarvan slechts een paar
fragmenten zijn bewaard gebleven.
Over de glosse van 1498 (uitgegeven door Lübben, Oldenburg,
1867), ook genoemd de »catholieke", in tegenstelling
van eene latere van 1539, die de »protestantsche" heet, heeft
ep.nige jaren geleden Dr. Alex. Bieling eene zeer lezenswaarde
verhandeling gegeven get. Die Reineke-Fucl!8-Glos8e in iltrer
Entstehung und Entwicklung (Wissenschajtliche Beilage zum
Programm des Andreas-Realgymnasiums, Ostern, 1884). In die
verhandeling wordt de :.catholieke", of liever oudstè, glosse
beschreven, en gekenschetst als eene zeer belangrijke bijdrage
tot de beschavingsgeschiedenis van het einde der vijftiende en de
eerste jaren (zij is herdrukt in 1517 met den geheelen Reinke)
der zestiende eeuw; en wordt bovendien aangewezen, dat zij
eerder kerkelijk dan wereldlijk gekleurd moet heeten, iets waardoor
het vermoeden, dat de glossator een geestelijk heer zal
zijn geweest, vrij waarschijnlijk wordt. Ook mag Bieling's beschouwing
gelden als protest tegen de m. i. min juiste beo ordeeling
van Schröder, die in zijne uitgave van Reinke de flos
(Leipzig, 1882, D. Dicht. des Alittelalters, II) over de glosse
deze woorden schrijft: »Dieser Glosse, die nach fast jedem
Abschnitt den Leser ruit einem . Sturzbad wäszeriger Moral
überschüttet, und die durch ihre geschraubten Nutzanwendungen
ihm unmöglich macht, die Dichtung unbefangen auf
De Reinke-Glosse van 1539 243
sich wirken zu lassen, ist völlig Genüge geschehen, wenn sie
in einem guten Abdruck einmal mitgetheilt wird, wie das bei
Lübben's Ausgabe der Fall ist" (X. I). Ik zou met Bieling (bI. 5)
de bedoelde glosse liever vergelijken, ja zelfs op één lijn stellen,
met Sebastian Brant's Narrenschijf (1494), waaraan de
glossator gewis ook zelf heeft gedacht, toen hij de woorden schreef:
»Dit bok is ser gut to de me kop,
»Rir steit vast in der werlde lop";
immers ook bij Brant luidt het:
»Rier findt man der welt ganzen louf
»Diz buchlin wurt gut zu dem kouf"?
Dan, wat daarvan zij, verre boven de oudste glosse staat
de jongste, ook wel, doch ten onrechte, de »proteFltantsche"
geheeten. In zijne onlangs uitgekomen JNe jüngere Glosse zum
Reinke de ros (Halle, 1891) geeft Herman Brandes ons daarover
het noodige bescheid, en tevens een herdruk er van. Hij
stelt ons daardoor in staat haar te bestudeer en en naar eisch
te waardeeren. Ik geef het Hieling toe: »Das Werk ist fast
eine Chrestomathie des damaligen Wissens" (bI. 11), en, als
zoodanig , is het van groote' beteekenis.
In stede van te vragen, waarover in de jongste glosse alzoo
wordt gehandeld, zou ik wenschen te vragen, wat daarin van
maatschappelijke, huiselijke, staatkundige, kerkelijke aangelegenheid
is voorbijgezien, en zeggen, dat zij handelt »de omnibus
rebus et quibusdam aliis."
Vorsten, heeren, burgers, boeren; rAgeeringsraden, hoogere
en lagere ambtenaren, advocaten; hof en hovelingen j prelaten,
monniken, nonnen; medici, astronomi, astro logi; rech tspraak ,
biecht j huwelijk j voorteekens, bedevaarten, simonie; praktijken
van adel, geestelijkheid, kooplieden; weelde van kerkelijke
zoowel als wereldlijke heeren, valsche munters, woeker j opschik
en behaagzucht der vrouwen en jonge meisjes; krijgers
en jagers; staatkunde, opvoeding, onderwijs; rechten en plichten
van den regent en van »de grote hupe des gemeinen volckes
Her Omnes" (bI. 30) j adel »par droit de naissance" en adel
244 H. E. Moltzer
:. par droit de conquête"; goddelijk recht en grenzen van het
recht van verzet der onderdanen tegen de wettige overheid;
algemeen belang en eigenbelang; Rome... enz. enz. enz.
En de behandeling is alles behalve dor en droog: een paar
proeven mogen het bewijzen.
Zoo b. v., waar de glossator het »audi et alteram partem"
aanbeveelt naar aanleiding der indaging van Reinaert (bI. 25):
»Dan eyne ytzlyke partye, wenn se allene verhört, smücket
ere sake also, dath se eynen schyn he1ft, alsz were se .recht,
unde men llioth er bifa.llen. Wen avers dat ander part ock gehöret,
so wert idt apen bar , welcker part recht edder unrecht
he1ft. W 011 nu snelle tho hören ys, ehr he beyde dele vorhöret,
nympt nicht· bequeme tydt dartho, de ys ayn dorhafftich böse
richter. Dan he vorkeret den lüden ere sake nnd gestadet unrecht,
dewyle he der saken noch nenen gewyssen grnnt vorstan
he1ft. Derhalven he1ft Godt in ewyger vorsychticheyt den Heren
und Richtern twe oren gegeven, dat se dat luchter oer den
klegeren und anbryngeren schölen denen laten, dath rechter oer
averst schölen se fryg beholden vor de, de beklaget und angegeven
werden, up dat se ere entschüldigung ock hören könen.
8usz wen se beyde oren den smeichlern hengheven , so volgen
unrechtverdige ordeie; dat Recht wert averylet, unde veler
menschen vyentschop velt up se".
En waar van den valschen munter »8imonet dê krumme"
(Reinke, 2511 van Boek I) melding wordt gemaakt, heeft de
glossator het volgende (bI. 84): »Thom andern wil hyr de
Poeta mit vorborgen wörden dorch den valschen Münter antögen
dat grothe gebreck inn allen Nationen itzundes vast gemeine,
alse de böse münthe sampt der hinderlistigen, tückischen und
bedregliken Wesselye. Inn dessem handel averst synt de Koplüde
de meisters nnd vorwesseln den Landen, dar dat böse
gelt ganckbar, de gude münthe, steygern se nnde bringen böse
geIt inn de Lande. Dardorch wert de arme man geschindet bet up
de grade, unde de gude münthe knmpt alle nth dem Lande:
wo schal ydt denn inn der werlt gudt werden? Derwegen ys
De Reinke-Glosse van 1539 245
der Münthe halven itzundes solck ein bedroch, dat ein arm
man, so he gude Münthe hebben wil, gar vele an syner neringe
vorlesen und upgelt geven moth. Darher kumpt ydt ock, dat
ydel böse Münthe ganckbar unde geve YS; averst de gude Münthe
blifft thorügge unnd kumpt nicbt bervör denn allene mit Woker.
Etlike wes!3eln allentbalven de gude wolwarige ~ünthe up
und laten se smelten und vorköpen se effte laten böse geringe
münthe dJtrvan maken. Mit dessen grepen kan men balde Lande
und Lüde upfreten und tho grunde vorderven. Solckes weren
in vortyden ydel bovenstücke unnd uneerlick gewesen, der syck
reddelike lüde geschemet hedden, dan ydt ys altho groff und
gemeine. Wol nu averst in solcken Practiken und schalckesstücken
am geschicksten ys, den höld t de werlt vor einen fynen
reddeliken gesellen , dem ein itzlif!her syn dochter geven wil. Van
dem spreekt yderman: »Ey, dat ys ein Kerl , de kan syek erneren
unnd wat krygen. Wat dusent Düvel hebbe ick doch gelert?"
De »reservatio mentalis" wordt gehekeld in de glosse op
Reinke I, vs. 2971 en vlgg.:
»Reinke sprak bî groter trûwe:
»Bedrovet jû nicht, mîn lêve vrûwe!
»Beter gesworen wan verloren.
»Mî sêde eins ein wÎse man hîr bevoren,
»Dar ik mî bichtes wîs mede bereit:
»Hê sêde; dat ein bedwangen eit,
»Dat dê wêre nicht vele wêrt; enz.
in dezer voege (bI. 96): »De Poeta wil hyr in vorborgen wörden
antögen, dat eiu affgedrungen eedt und, dath uth forchte ges waren
wert, nicht vorbinde. »Dan wat dorch gewaldt und forchte geschüth",
spreckt dat Keyserlike Recht, »ys nicht stede noch
vaste tho holden". W owol nu Reirike schüldich erkandt und dorch
syne lögen losz wart, deIinoch wil he syne valscheit im schyne mit
dem Rechte bemanteln, alse hebbe he uth gedwange dem Köninge
ein Eedt don möthen. A verst Reinke gebruket hyr der
Römischen Practiken, welcker tho Rome sydlick und gebrucklick
ys, alse dat einer mach ya seggen, so he doch im herten
246 H. E. Mol tz e r
neen menet. Desgelyken mach einer ein Eedt sweren, den he
doch tho holden nicht im willen hefft, aIlene dat he syck
darna dorch Pawestlyke gewaldt ad Cautelam absolveren unnd
aver den Eedt dispenseren late. Also laven und sweren alle
Papistische Bischöppe Papen und Mönnicke vele stücke tho holden,
und holden nicht ein. Se spreken: »Einer schal men
»sweren unnd nene conscientie darumme maken, effte he solckes
»nicht holde, dan ydt sy in der Practick allenthalven also gewäntlick".
Derhalven Eede and gelöfite don und nicht holden
ys by Papen, Mönnicken und Nonnen so gemeine alse lüse und
floyge im Augusto", enz.
De hofgeestelijken worden ook niet gespaard (bI. 125) -
verg. Reinke 11, VII -: »Ne!llandt ys in der Fursten und
Heren häven, noch de Capellan noch de Bichtvader, de en
willen efite dören de warheit seggen. Orsake: wente se genetens
sülvest mede, datse dat vordrückent und beswarent der
armen undersaten billyken und vor gudt mit anseen. Wente
de Bichtveder I CapeIlane edder Predicanten der Fursten und
Heren synt gemeinlick grote glyszner und smeichler, de den
Heren nichtes seggen dan dat se gerne hören, up dath se en
behagen, Eere and vördel dardurch erlangen mögen. A vers de
Farsten und Heren scholden sölcke smeichler nicht by syck
erdülden sunder frame christlyke und warhafftige menner, de
en dorsten de warheit seggen und de nicht stedes den valen
Hengst bestreken, in erem denste und besoldunge hebben: solcke
warden den Farsten ere gebreck wol antögen und de warheit
nicht vorswygen".
En evenmin voorwaar de simonie I »de woker, den men
mit geystliken brüdern und Lehenen dryfft und vullenbringet.
W owol nu de Päweste und geystlickgenanten de Simonye mit
wörden höghlick vordömen, so gebruken se desülven doch ruit
den wercken so mennichfoldigen, dat tho Rome und in allen
Stifften nichtes gemeiner, and ys tho Rome so apen bar geövet
wurden, dat de Päweste ock den Fuckers mit den geystliken
Lehenen wo mit anderer kopeIJschop tho handelen vorlövet und
De Reinke-Glosse van 1539 247
den :vorköp dersülvigen vorkofft hebben: und dat ys erschrecklick
tho hören, averst dennoch warhafftich.
Derhalven spreckt Ulrich van Rütten Ridder und Poeta inn
der Römischen drevaldicheit dat tho Rome dryerley vorneme
börger syn, alse Simon, Judas und das volck van Gomorra.
De Ryken tho Rome 'eten dryerleye richte: dat Rwëdt der armen,
gudt mit bedregerye und woker gewunnen und den roff des
Christliken volckes. Item: » Dryerley Aversten syn t tho Rome:
Wökener, Curtisanen und Horenyeger. Mit dryerleye kopenschop
handelt men tho Rome: mit Christus vordenste, Geystlicken
lehenen und gemeinen frouwen". Item: »Dre vorneme
Doctorn synt tho Rome: Doctor Gryptho, D. Wendehöyke unde
D. Losevundt", enz. (bI. 141).
Onbetaalbaar is de glossator over de jagers, wier grootste
wellust is »der gruwlike ludt der jegerhörne", en »dat hulent
unde bellent der hande". ja hij houdt het er ook voor, dat
ze, »so se der hunde dreck rüken, solckes vor Kannel achten"
(bI. 170); niet malsch voor de studenten: naar aanleiding van
Isengrim's woorden (H, VI, 3774):
» Wat scholde dat wesen,
»Dat ik nicht scholde lesen, wat it ok sî?
»J3. düdesch, walsch, latîn, ok franzos dar bi.
»Rebbe ik doch to Erfort dê schöle geholden!"
merkt hij op: »Isegrim berömet syck, dath he hebbe tho Erfordt
thom Studium gewesen und in kunsten vele uthgerichtet.
Avers entlick erfindet ydt syck, dat he nicht vele wyszheit
darsülvest gelert hefft, wo dan gemeinlick de gebruck ys, dath
de Studenten der guden kunste mehr alse des bersz vorschonen.
Darumme spreckt D. Sebastianus Brandt also:
»Mennich synen söne ock van syck sendet
»Und mellet, ydt sy gar wol bewendet
»Re men et , he schöle döget leren,
»So kan he nicht dan gelt vorteren ,
»Und kumpt wedder tho husz erger dor,
»AIse he was, do he ersten uthfor" (bI. 121);
248 H. E. Moltzer
en, wat de monniken betreft, over hunne afkomst is hij het
blijkbaar eens met "etlicke Scribenten", die weten te vertellen
dat, toen God den mensch had geschapen door zijn " Fiat",
de duivel het onzen heer wilde nadoen, en daartoe een kluit
aarde nam, en, aangezien hij zich het woord door God gesproken
niet kon herinneren, sprak: "Pfuat!" "Do" gerëth ydt övel und
wart ein Mönnick daruth. Und do de Düvel rlyth schützlicke
bylde sRch, sprack he: »Pfu dy an alle dyne dage, wo övel hebbe
ick myn arbeyt "angelecht ! Gha hen in alle werlt und bedrêgh
landt und lüde" (bl. 137), enz. enz.: mij dunkt, de trant van den
schrijver doet denken aan dien van Marnix van St. Aldegonde.
Reeds de aangehaalde plaatsen bewijzen, dat de glossator
niet bepaald behoorde tot de vrienden van Rome en van den
clerus, doch, om de glosse deswege eenvoudig de »protestantsche"
te noemen, gaat hierom minder aan, omdat die naam
een geheel verkeerd denkbeeld geeft van haren rijken en veelzijdigen
inhoud en van haar karakter, dat alles behalve uitsluitend
polemisch is tegen de catholieke kerk en hare leerstellingen
en hare dienaren: het tegendeel, ik zeide het reeds, is
veeleer waar. Harlmann Schopper , die 1567 eene latijnsche
vertaling van de jongste glosse heeft uitgegeven, zegt zeer
juist: » docetur enim hic, proximum ut quisque velut se ipsum
diligat, magistratui obediat, nemini injuriam inferat, suae conditioni
satisfaciat, Deum imprimis colat, amet et veneretur".
Benevens de glosse zelve geeft Brandes eene inleiding, waarin
wordt gehandeld over den vermoedelijken schrijver, de bronnen,
de uitgaven en den invloed der glosse.
Tegenover Zarncke, die voor Hermann Barkhuzen (Z. f. d. A.,
IX, 374 vlgg.); en Bieling en Prien (t. a. pI. bI. 10 en XVI),
die voor een »Bruder vom gemeinsamen Leben" ; en Krause
(Brandes, XIX), die voor » ein in Rostock weilender Führer der
Wiedertäufer" pleiten, stelt Brandes (t. a. pI.) LUDwlG DIETZ,
en, naar mij voorkomt, op goede gronden.
De bronnen: ongaarne zoude ik Bieling's stelling (Goethes
Reineke Fuchs nach dem ersten Druck vom Jahre 1794, mit
De Rpin ke ·GloB~e van 153!l 249
Proben der älte'l'en Tierepen , Berlin, 1882 bI. 16): »Seit 1539
erscheint (daher) das niederdeutsche Fuchsepos mit einer protestantischen
Glosse versehen , . welche an die katholische des
ersten Lübecker Drucks sich etwa ebenso anlehnt, wie diese
an die Alkmarische", onvoorwaardelijk aanvaarden: immers van
die van Henric van Alcmaer is veel te weinig bekend, om tot
iets dergelijks te besluiten? Met de glosse van 1498 (1517) en
ió39 is het een ander geval: inderdaad toch mag van laatstgenoemde
de oudere stellig als de hoofd bron worden aangemerkt. De
hoofdbron : want behalve haar heeft Dietz ook nog veel andere
bronnen gebruikt voor zijne moralisatiën; de rijkdom zijuer aanhalingen
uit gelijktijdige geschriften met naam en toenaam der
auteurs kan, zelfs al zou men voor zijne citaten uit Hesiodus , Theophrastus,
Cicero, Statius, Sallqstius, Horatius, Gellius enz. moeten
gelooven aan de tweede hand, daarvan gewis ten bewijze strekken.
Voor de uitgaven der glosse verwijs ik naar bI. LVI en
vlgg.; voor de geschiedenis harer verdere lotgevallen naar Bieling's
verhandeling, waarin achtereenvolgens worden besproken
de hgd. vertaling van Beuther, de latijnsche van Schopper , en
de zoog. Zescanische Glosse (bI. 17 en vlgg.)
Wat eindelijk den invloed aanbelangt, alleen eene enkele
bijzonderheid. Ze betreft den titel van het welbekende Rimbökelin,
worinne vele lüstige, nütte und künstige spröke vorvatet,
wûckëre gantz körtwilich und lefflick tho lësen synt, dörch einen
guden frondt utlt dem Reineken Vosse und andern Böken tohope
gelësen: van de 3653 verzen van dat Reimbüchlein (uitgave van
Seelmann, Norden en Leipzig, 1885, n°. 2 van de Drucke des
Yereins für nd. Sprach.forschung) beweert Brandes (bI. XL VI, verg.
bI. L en vlgg.), dat »von der Glosse und dem Narrenschyp
unabhängig sind darin nur etwa 1000 Verse", zoodat door den verzamelaar
er van stellig minder gebruik is gemaakt van de gelegenheid
om de spreuken en spreekwoorden en oude rijmpjes van de
huizen af te lezen dan Seelmann (bI. VnI) zou doen vermoeden.
U. 91, 5, 18. H. E. MOLTZER.
250 F. Buitenrust Hettema
FRESISKA.
Velika.
»Felich, feilich (sicher) .... ; Cthiu iefte moste emmer velika
stan" H. 355, 3," aldus schrijft von Richthofen in zijn Altfriesisches
Wörlerbuch deze plaats. In de Friesischen Rechtsquellen
echter leest men:
Thi kening thogte and sine mode,
Hu hi tha stulta Fresa thisse waldelike deda lania
[scolde mith eniga gode;
Hi iof him mitha allere arista ieftha
Tha masta.
Tuintech merka fon brondrada golde,
Ther thi Fresa ierahec I) tha kairscipe to tegetha
[iowa scolde;
Thiu iefte, ther hi hede tha Fre8um gedan,
Thiu m08te emmer and emmermare velika 8tan.
De Friezen hadden Karel geholpen, den Roomschen burcht
te winnen; vandaar hun belooning, die zich niet bepaalde tot
ontheffing der keizerlijke schatting. Ook mochten zij wapens
voeren en op hun schilden de keizerlijke kroon »melia". En
koningen en hertogen nam hij ten getuige, en anders menig
heilig man,
»thet hi thisse iefta tha Fresum hede evelike dan."
En brieven gaf hij, met een
»insigel thet was fon tha brondrada golde,
Hu hit alle liude wiste th et thius ief2) ewelike
[stonda scolde ,"
welken brief de Friezen mede namen, »and sine ain frilike
lond. "
1) L. ieral ec.
2) 'Thius ief', de Haan Hettema verbetert in .thiu iefte." Dit laatste is onnoodig
de t is geapokopeerd, vgl. thans van Helten Gramm. § Uil {3.
Fresiska 251
De vorm velika is moeielijk met Cveilig' te vergelijken. Eigenaardig
ook is de .uitdrukking: giften, die immer en immermeer
veilig staan zullen; en goed beschouwd, is er wel van veiligheid
sprake? Ik houd de zinsnede dan ook liever voor eenzelfde
als de h.t.ter aangehaalde: »thet thiu ief ewelike stonda scolde";
en lees in plaats van cvelika' evelika; daardoor verliest het
voorgaande woord cemmermare' zijn laatste e, waardoor ook
dit een juisten vorm krijgt; in von Richthofen's Wörlerbuch
toch is slechts één plaats 'met 'mare' aangehaald, en dit is juist
de hier besprokene.
Ant.
End 1), en ook and een enkel maal, is de vorm der conjunctie
»en" in de Uitzonderingen of CW enden' op de XVlIe kest,
waarin geen tegeneed van den beschuldigde toegelaten is. Als
praepositie met de beteekenis »tegen", komt can', cen' voor.
Wat is echter ant in
» Thi other wend is: h wersa en frowe nede niinen is,
end hiu sit wepanda enropande, end hire foliat thi frana
ents liuda; end hiu en urpena warue, end en heida thinge,
hire modvilla ant thene frudelf ur tiucht, end to tha
riuchta foremunda gength j sa ach hiu hire wergeld, and
ist alla iechta tha liudum enta frana, end ne thor vmbe
tha dede neDe vithe biada."
Ik kan niet aangeven waar von Richthofen het woord in zijn
Wörtel'buch een plaats heeft gegeven, en hoe hij het in den
zin wil vertalen j waarschijnlijk met Ctegen', wat nog het geschiktst
zou zijn, indien dan aan Curtiucht' niet een eenigszins
afwijkende beteekenis moest gegeven worden; »hire modwilla ant
thene frudelf urtiucht", zou toch min of meer moeten teruggegeven
met: haar moedwil tegen den vrijer vertijgt ; waar èn moedwil
èn tegen èn vertijgt gecombineerd, den zin I vooral in verband
met de volgende woorden, niet bizonder duidelijk maken.
1) Ente like, H. 38, 6 is als 'entelike' = ende telike te lezen; vgl. enropande, enta, e. a.
252 F. Bllitenrllst Hettema
Dit laatste woord is in het Wörterbuch te vinden S. 1116b
en daar luidt het citaat: »hwersa en frowe (beim stefgong) 1)
thene frudelf ur tiucht end to tha riuchta foremunda gength",
waar het woord Cant' weggesmokkeld is; terecht wordt aan
urtiucht de beteekenis van cverlaten' toegekend, gesteund door
tal van plaatsen; daarmede is tevens ant veroordeeld. Met de
Haan Hettema is dan ook de zin te lezen: »hiu ... hire modwilla
aut. thene frudelf urtiucht," etc. d. i. zij den haar gedanen
moedwil openbaart, den vryer verlaat, .en tot den
rechten voogd gaat.
Aut is 3. s. praes. indo van auwa, waaromtrent men het
Wörterbuch S. 61ä vergelijke.
Scepena.
Met de beteekenis van »herbeischaffen ," die van elders niet
verder bekend is, plaatst von Richthofen dit woord onder
cskeppa (schaffen)'.
Daartegen bestaan m. i. eenige bezwaren. Dit gerundium
diende eigenlijk wel pp te hebben; die dan ook in al de andere
vormen van den inf. en het praesens voorkomen.
Het betreffende citaat luidt aldus: Indien iemand. wegens
vrouwenkracht zijn hoofd moet lossen,
))iof hyt 2) self naet habbe, deer hyt mei ielda moge, soe
agen syn fryonden toe scepena bi aesga dome ende bi lyoda
landriucht 3)."
Geregeld heeft het verbum een object bij zich, dat men hier
ook minder goed mist.
1) Stejgong: .so hiess ein gerichtliches verfahren das bei nothzüchtigungen ein·
trat; zwei Stiibe wurden aufgerichtet, bei dem einen standen die verwandten der frau,
bei dem andern der uothzüchter; trat sie zu diesem, so wurde sie soine frau. zu
jenem so wlude er straffällig;" vgl. O. F. W. 1I, 38 (J. M. F. 1I, § 32), W. 391
§ 30; R. 116, 19; 542, 33.
2) Von Richth. k!l'
3) O. D. landriucdt.
Fresiska 253
Zien we nu dat de parallelle teksten uit Riustringo, Eemsgo,
Hunsingo, en de Latijnsche tekst uit deze laatste gouw, en de
nederduitsche tekst van de Eemsgo, alle hebben: helpen, iuvare I)
dan komt licht de vraag op: is de vorm en de beteekenis van
dit scepena wel juist.
De tweede tekst uit Westerlauersch Friesland wijst thans den
weg: deze leest »soe aeghen him zyn friond toe stepane 2).
De geringe wijziging in de O. D. van c in t behoeft geen
nader bewijs; hoe licht kan in het handschrift, waarnaar deze
Incunabel gedrukt werd, de t als c gelezen zijn. Stepe beteekent
helpen; nog is nieuwfriesch: yen stype = iemand steunen.
Toch blijft men - al is de beteekenis en de vorm thans zondor
gevaar van inspraak - chem' in den O. D. missen; eisch
is echter niet dat een object bij dit verbum staat; nog laat
men in Friesland bij stypa den persoon, ten wiens behoeve dit
zal wezen, weg; ook bij chelpa' wordt dit wel weggelaten:
»ief thet helpa ne mughe" Fr. Rq. 54.
De etymologie van ofr. stepa(ne), nfr. stype op te sporen, zij
latere nasporingen overgelaten.
Licht werpen de boven aangehaalde plaatsen op een Latijnsch
stuk, dat Ao' 1118 de aan Stavoren gegeven privilegiën van
graaf Egbert (1068-1090) bevestigt: »quod si aliquis, stipantibus
parentibus , amicis (1. et amicis) pecuniis pacisci noluerit ...
etc. Schwartz. Chart. I. 71, waar Cstipare' = steunen, helpen is.
1) R. 21S, 9: Thet is riucht thet him sina friond ther to helpe, ief hit selua
nawet hebbe" ... Lat.: cognati tenentur eum iuuare ... si ipse soluere non habet ...
Nederd. Syn vründen synt em 8chuldich to helpen... ofte he suluen so vele nycht
enhebbe.
2) Cod. Emm.: him to hilpane; Cod. Isbr. en MS. Belg.: hem te helpen; dit zijn
glossen aan den rand van het hs. J. M. F. Sommige schijnen overeentekomen met
de teksten in de Orlordsche handsehriften. Niets zekers is echter hieromtrent te
zeggen, voor en aleer ons een goede tekstuitgave geschonken wordt van het hs.
J. M. F., thans in 't bezit van von Richthofen; en de Orlordsche handschriften
van Iuniu8. Wie schenkt OllS deze?
254 F. Buitenrust Hettema
Bilyst.
Hs. J. l\I. F. (0. F. W. II, 47):
»aldeer di man bilyst, ende dat wijf hir alles wrmet dat
hio toe dae grewa sidza sc el , dat hio ene berthe an her
habba, deer hi an [hir] tilet babbe, ende hioes hir alles
biwene, soe scel di eerfnama hir dat gued an sete bifella
toe riochta deitinghe. Nv is dat riocht deithingh tian moe·
naden," etc.
CBilyst' in dit hs vindt zijn parallelle uitdrukking in co:tly_
uich wirth' van den Ouden Druk; de beteekenis moet dus Csterven'
zijn; en daarvoor is Cbilyft' het woord. Ook in het middel
nederlandsch, waar het cbliven' luidt; zie Verdam , Woordenboek
I. 1305. Ten onrechte voegt de Haan Hettema het in zijn
Idioticon Frisicum bij cbilidza'. Een tweede vorm is te vinden
in het XXIIfste Landrecht naar hetzelfde hs: 'indien een zwangere
vrouw wordt aangetast, zoo »wr-ewelad inor dae benena
burch (= ventre), dat dio berde bilewen se", waarvoor de O. D.
heeft » berthe daed se", en een ms. 4to in margine van het
hs J. M. F. meermalen aangehaald: »thio berthe bilewid se"
(0. F. W. 11. '95).
Sommigen, ook juristen, hebben de 10 m~enaden in 9
willen veranderen, daar de tijd der vrou w slechts 9 maanden
is en was; waarbij zij echter vergeten hebben, dat men (in
juridische zaken) in de M. E. met maanden van 28 dagen
rekende, en 10 X 28 juist het richtige aa:r;ttal dagen opleverde;
een rekening, ook nog in het Deventer van de XIVe eeuw
te vinden; waar het jaar 13 zittings maanden, d. i. 13 X 4
weken, telde; en de Cameraars der eerste maand tevens die der
7e en der 136 waren.
Ombethe, ombithe.
Eenige malen staat in Broekmannen , in de Eemsgo'sche en
Fivelingo'sche stukken ombeth(es) en ombithe.
Terecht zegt van Helten: »man beachte hier die constante
Fresiaka 255
Schreibung th, deren zweck mir dunkei ist" 1). Zeker is zij niet
duidelijk. Maar, waarom zou men niet mogen lezen »ombech(es)"
en »ombiche."? Het accent rust op de eerste lettergreep, anders
kan het moeilijk tot -ompt zijn geworden; maar er naast staat
»ombecht(es)" in denzelfden Broekmannenbrief en in Hunsingo'
sche en Eemsgo'sche wetten.
Na eh is afval der t niet ongewoon; in dezelfde tongvallen
vindt men riueh (riucht), ech (echt, hd. acht) ojfiech (afrukken
van den huid), unwroch (= unwrocht), uni8kif (= *uniskift,
niet gedeeld), eraelt (= eracht, overgegeven), vlg. van Helten,
Altostfr. Gramm. § 119 {3.
In onbetoonde lettergreep wisselt met e ook i; hem~1inge;
hemelingé ; wetire: wetere ; tsiurz'ke: sthereke; littic: litteca:
pilegrin, vgl. ohd. piligrin; clagere: clagire; friseska en agripiniska,
tegeda, vgl. osaks. tegathe.
Uit hs 45 (Catalogue des manuscripts Néerlandais de la Bibliothèque
Nationale te Parijs) is de volgende eedsformule genomen.
Zij staat p. 258 v. van deze collectie! die tot het begin
der XVIe eeuw! met uitzondering van den bijgebonden incunabel,
schijnt te behooren.
Ic manye yo by gode ende by juwer seel ende by 2)
da deppelsa der y tyda font hebbit ontfynsen 3) ende by
da trouwen der y go de synt schyldich ende by juwer priesterschyp
ende by dat helga sacrament der gy habbet 4)
wyt ende consecreret ende foert wya schyllet by al yw
guede werken der y habbit deen by al yw sellicheit t) der
gy synt toe hopyen ende by da gremma ordel der y schilla
ontfaen 5) ty da ionxsta dey fan gode fan hemelryck dat y
1) Altostfries. Gramm. p. ll8. § 148a:
2) Een letter uitgekrabd.
3) De , is niet te duidelijk.
40) Hs. habbt - sellicht.
6) Hier doorgeschrapt: to.
256 F. Buitenrust Hettema., Fresiska
da decknya habba heert noch kopit noch mit nener samenya
kriget ende gy habbet pyna noch panda noch burgen for
set ende dil. heren fan wttracht habbis yw scencht ende
arme wyden ende wesen mey to bescatten ende to byscyrmen
der hemmen self naet byscyrma mogen vermyts
yw gaestlyck ryucht 1) ende y den ede by 2) halden mogen
tyoga dat y 3) yw god also helpa ende al helghen.
Item Dyt ys ryucht I/ ende y den eede by
Zwolle, April, 1891. F. BUITENRUST HETTEMA.
1) De 11 uit 11 gecorrigeerd.
2) De 11 gecorr. uit andere letter, e?
3) I.ijkt eenigszins op u; is y zonder staart, vgl. Ofr. BIoemIez. p. 85~ nO. 4.
ASSCERADE.
Bij Dietsche Kleinigh. 2 (Tijdschr. 8, 63-64) kan nog gevoegd:
A ss c her a a ij e, asch, daar de loog nog niet is uitgetrokken;
loog, nog met de asch vermengd, ongeklensde loog
Aldus in Meyer's Woordenschat, 1777, lIl, 14.
F. B. H.
W. H. D. S u ri n g a r 257
BRONNEN VAN DIE BOUC VAN SEDEN.
Bij de bewerking van het Middelnederlandsch zedekundig
leerdicht »Die Bouc van Seden" dat in 't begin dezes jaars
door mij is uitgegeven, heb ik aangewezen, dat als de voornaamste
bron, waaruit die dichter geput heeft, moet beschouwd
worden het in den vorm der Disticha Catonis gElschrevene
schoolboekje, dat in de Middeleeuwen vrij algemeen is gebruikt
geworden bij het onderwijs in de Latijnsche taal, en bekend is
onder den naam van Fa eet u 15 of L i b erF ace ti, of ook wel
Ethica Faceti morosi genoemd wordt. Destijds heb ik
gebruik gemaakt van een der oudste uitgaven, die in mijn
bezit was, welke mij later gebleken is, soms wel eens slechtere,
doch meestal betere lezingen van die veelal verminkte
Versus leonini te bevatten, dan vijf jongere uitgaven, die mij
welwillend ter vergelijking verstrekt zijn uit de Koninklijke
Bibliotheek te 's Hage, doch die allen, wat den inhoud betreft,
volkomen overeenstemmen. Later ben ik door vriendelijke mededeeling
van Dr. Weinkauii' te weten gekomen, dat zich in de
Stads-Bibliotheek te Trier een exemplaar eener uitgaaf van
onbekenden datum bevindt, die, met weglating van de elders
nooit ontbrekende GlosuIa , daarentegen vergezeld is van eene
onder ieder distichon geplaatste vertaling; welke uitgaaf naar
het vermoeden mijns vriends mij wellicht zou kunnen van
dienst zijn - en ook werkelijk van grooten dienst geweest
is - bij de bewerking van een ander gedicht, waarmede ik
mij sedert eenige maanden bezig houd.
Door de steeds bereidvaardige hulp van onzen zoo verdienstelijken
Universiteits-Bibliothecaris Dr. du Rieu in staat gesteld
gebruik te kunnen maken van die nergens vermelde uitgaat
- waarvan, buiten het Triersche exemplaar, nog geen ander
ontdekt is - heb ik bevonden, dat deze uitgaaf niet slechts
enkele aannemelijke lezingen bevat, maar dat daarin, onder
den gewonen Facetus verstrooid, o. a. ook een zestal Latijnsche
17
258 W. H. D. Su ri n g a r
-------- ----------- -- ----~---~---------------
disticha voorkomen, die zoo oud moeten zijn dat zij door den
dichter van Die Bouc van Seden, gelijk ook door dien van
Der Leken Spiegel hebben kunnen gebruikt worden.
Ik haast mij alzoo de aanwijzing dezer ontdekking, als eene
Toegift op mijn boven vermeld werk, in dit Tijdschrift te
plaatsen, dewijl ik daarbij tevens de hoop koester, dat hierdoor
wellicht een tweede exemplaar moge voor den dag komen, dat,
misschien met andere kleine boekjes in één band samengebonden
- evenais dat van Trier - thans onopgemerkt in de duisternis
ligt; terwijl toch zulk eene verschijning van zeer groot belang
zoude wezen, daar het mij immers gebleken is dat aan het Triersche
exemplaar, zoo niet meer, althans een tweetal bladen ontbreekt 1).
Mijne aanwijzing zal ik zoo inrichten, dat telkens onder
iedere strophe van Die B. v. S. de daarvoor passende Latijnsche
bron - die ik, bij gebrek van den titel des boeks, kortheidshalve
Te u ton i ce zal noemen, - geplaatst worde met de
daaraan toegevoegde vertaling. Bovendien zullen dan nog de
overeenstemmende verzen van Der Leken Spiegel opgegeven
worden, die alzoo blijken uit diezelfde bron te zijn voortgevloeid.
1) Dat het exemplaar niet compleet is, blijkt daaruit, dat het eerste en het laatste
katern uit een oneffen getal van foJia bestaat. - Daar dit quartijntje zonder opgaaf
van jaartal, plaats of drukker verschenen is (gelijk ook zonder pagineering, signaturen
of custoden) kan het niet nader worden aangeduid, dan door de eerste
woorden der eerste bladziide:
Incipit facetus teutonice et latine
waarop deze verzen, bij wijze van Voorrede des Vertalers, volgen:
w Hch iunck man ringen wil na eren
Ind guden seden leren
Dye sall cathone volgen na
Doch en sy eme niet versma
Wat facetus inder schrijft
Leret van seden da he spricht
c Vm nihil vtilius humane credo saluti enz.
en dan volgen op iedere bladzijde vier disticha, telkens in vier regels vertaald en in
strophen afgescheiden. - Wie die Vertaler geweest is, kan niet worden opgegeven.
Waarschijnlijk is het dezelfde dichter, die ook de Disticha Catonis op gelijke wijze
geleverd heeft en in dezelfde taal overgebracht, waarvan de uitgaaf met dezelfde letB.
v. S. 101:
Teutoniee 77:
B. v. S. 269:
Teutoniee 94:
Bronnen van Die BODe van Seden
1.
Wes in dinen zin ghestade,
Beede in sprekene ende in dade:
Die es in onghestadiehede
Ri beiaghet quade name daermede.
Uti 8ermone qua8i pruden8 di8ce decenti
259
Ne 8iB par homini sordentia verba loquenti.
Leyr gebruehen hye ind dort
As dye wysen guden wort
We18 der dorper niet gelieh
Die boser worde vlisent sieh.
11.
Alse een beter of vroeder man
Dan du best, di spreket an,
Swijeh die wile datti spreket.
Het es onhoueseh dat men breket
Ofte seuert iemens tsle,
Vor hise heuet ghehendt wale.
Inter 8e'l'm01lem caveas ne quando loquariB
Alterius. prudens 8ic cunctiB eS8e probari8.
Nu hore ieh wil dieh leren vort
En sprieh niet in eyns anders wort
So sayt man dat du sijs
Eyn man van guden seden wijs.
Lksp. 111. S ,79. Alse ghi eens mensehen redene hoort,
80 en spreeet daer in niet een woort,
Voor dat hi al heeft gheseit:
Dat is grote hoveseheit.
tervormen gedrukt is. Een exemplaar van dezen Cato is in ons Triersche boekje
niet BIechtB md Facetus maar bij vergissiug gedeeltelijk ook middentus,chen Facetus
Bamengebonden ; en uit die vergissing blijkt juist de zekerheid. dat van het eerste
en laatste katèrn slechts een oneffen getal van folia aanwezig is. - Mijn vermoeden iB
alzoo dat hier vier bladzijden. of gezamenlijk zestien strophen ontbreken.
260 w. H. D. Suringar
lIl.
B. v. S. 279: Vele vermeten es harde quaet:
Vermet di niet van eenegher daet,
Die du niet met dire cracht
V ulleesten no vulbringhen macht.
Teutonice 87: Non iactes te facturum que tota 'I'eple'l'e
Vis tua non pote'1'it. ne mendam esse p'1'obe'1'e.
En bage dich niet van sulchen dingen
Der du niet en machs volbringen.
W olt du dich bagen groisser mere
Man helt dich vur eyn logenere.
Lksp. lIl. 3, 489. Ic rade u dat ghi niet en bestaet
Dinc die boven u macht gaet;
Want hets scande den man
Dat hi niet volbringhen en can
Dinc die hi begonnen heeft,
In wat state dathi leeft.
IV.
B. v. S. 373: Die huwen sal, of in ordine gaen,
Of ouer zee die cruce ontfaen,
Eer hijt begripe, bepense hem wel:
Ne wese niemene te fel.
Sulc man doet dinc in haesticheden,
Dat hem berouwet, alst es leden.
Teutonice 150: Coniugium monachale iugum C'1'U3J inspiciantu'1'.
Hec in mente p'I'Îus a te quam suscipiantu'1'.
Wolt du eschaff ane gayn
Mouich werden off dat cruce entfayn
Dye salt du alle vur betrachten
Ee du dych da mede wils behachten.
Bebel Prov. German. 94: Nulli consulendum est, duce'1'e 7~O'l'em.
t'l'ansma'I'Înam face'l'e pO'1'eg'l'inationem et sequi militiam.
Bronnen van Die Boue van Seden
V.
B. v. S. 543: Vrient, of tu wilt huwen wel,
Nem dijn ghenoet ende niemen el;
N em die es van goeden zeden,
80 leedestu dijn lijf met vreden.
261
Teutonice 149: Duc tibi p'l'ole pa'l'em morumque vigo'l'e venustam.
Si cum pace velis vitam deduce'l'e iustam.
As du truwen wolt eyn wijff
Ind mit ijr leuen sunder kijff
Nym eyne dye dijr sy gelich
Ind guder seden vlijsse sich.
Lksp. lIl. 4, 327. Wildi trecken te huwelike,
Soe nemt en wijf u ghelike;
Want twee ossen onghelijc
Trecken selden eenparlijc.
Facetus 67: Dispa'l'ibu8 CU'l''l'U8 nunquam t'l'ahitu'l' bene bobus.
VI.
B. v. S. 585: Eer du in die dore sult gaen,
Die du vints besloten staen,
Saltu hoesten ofte spreken,
Niet metter druust die dore vpsteken.
Teutonice 135: Ad quamcunque domum pe'l''I'emeris ante 8C'l'eato
Quam subeas tussim moveas et ad ostia stato.
Geys du in eymans huys da vore
Ruysper dych ind vur der dore
Blyff eyn kleyne wile stayn
Ee du vort dar in willes gayn.
Mocht deze mededeeling er toe leiden, dat een volledig exemplaar,
thans wellicht op bovengenoemde wijze verscholen, hier
of daar werd ontdekt, dan laat zich met grond vermoeden,
dat nog wel meer uit die bron zal kunnen worden voor den
dag gebracht.
Leiden, Juli 1891. W. H. D. SURINGAR.
262 .T. Verdam
NIEUWE LEZINGEN IN VELTHEM'S SPIEGEL
HISTO RIAEL.
I-IV BOEK.
Ook na de vele goede verbeteringen, die Cornelia van de
Water reeds in den tekst van Velthem heeft aangebracht,
is er nog gelegenheid genoeg om in Velthem te werken, gelijk
naar ik hoop uit de volgende bladzijden blijken. zal. Ik volg den
tekst van Velthem en zal eene enkele maal ook over het eene of
andere minder gewone mnl. woord het een en ander in het
midden brengen, indien ik er iets nieuws over kan mededeelen.
I, 17, 93. Over het Heilige Land sprekende zegt Velthem,
aan de stad Akers gekomen:
Akers es in den hoet van al,
Daer ment al met besluten sal.
Het is blijkbaar, dat hier iets aan de woorden ontbreekt,
want een gezonde zin is er niet in te ontdekken, en de woorden
van Le Long, die 'wet op goed geluk af als hoot, d. i.
hoofd, opvat en verklaart: »staat onder haar aller bescherminge",
maken de zaak niet helderder. Beter zal ons het Latijn van
Vincentius (32, 65) inlichten, alwaar wij lezen: »Acon civitas
est in angulo sita, tota patens ab oriente ac meridie totaque
mari clausa septemtrione et occidente." Ik laat daar, of Velthem
zich behoorlijk rekenschap gegeven heeft van hetgeen hij
vertaalt - wat zijne gewoonte niet is - maar dit is zeker,
dat in den hoet veranderd moet worden in in den hoec, als
vertaling van de latijnsche woorden in angulo sita. Ook uit enkele
nieuwe bladen, die van de 4de Partie (van het door Velthem
vervolgde gedeelte van den Spiegel) gevonden zijn te Brugge en
Gent zouden nog sprekende bewijzen van Velthem's buitengewone
slordigheid kunnen worden bijgebracht. Zij zullen eerlang aan den
dag komen I wanneer die stukken zullen worden uitgegeven.
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 263
I, 34, 21. In het hoofdstuk » Y sewijn, van Wijsheden",
waarvan het oorspronkelijk tot heden niet is teruggevonden,
wordt natuurlijk herhaaldelijk over wijsl~eit en haar tegenovergestelde
sotheit gesproken. » Wijsheid", zegt genoemde broeder
aldaar, op het thema bordurende van »Een man in 't verstand,
een kind in de boosheid": »wijsheid met boosheid gepaard sch~nt
mij dwaasheid toe, ja, dezulken lijken mij boven anderen dwazen te
zijn (althans zoo moet hij zeggen). Of zoudt gij hen wijzen durven
noemen, die zich op alle wijze kanten tegen Gods gebod?" In
het Mnl. lezen wij daarvoor:
Want mi sotheit donct al dit,
Die met scalcheiden es gehit .....
Ende si sijn tote bovenal
Als ic u hier secgen sal:
Merct, oft dese niet sijn wel sot,
Die al setten iegen Gods gebot
Hare atente ende hare sinne.
In overeenstemming met de boven gegeven omschrijving
wijzige men den derden regel, waarin tote niets beteekent , aldus:
Si sijn sotte bovenal.
I, 53, 21. Du (die heiden pape) moet Joode werden
Of een Kerstijn sonder verden :
Emmer doen dat moet wesen.
Er is hier (ook in het hs.) eene fout in deze regels. De
laatste moet natuurlijk beteekenen : »een van beide moet gebeuren",
gelijk vs. 27: »wattan, dit moet emmer sijn." Doch
vooral vs. 35 kan ons op het spoor· van de fout brengen;
daar lezen wij: »Deen dat moet emmer gescien." In overeenstemming
hiermede leze men vs. 23:
Emmer deen dat moet wesen.
II, 3, 18. Er wordt een tijdperk ván verwildering geschil264
.1. Verda.m
------- - ----------
derd uit den tijd v~n het Duitsche interregnum en het optreden
van Richard van Cornwallis, in de volgende regels:
Want dat lan t, als ie seide ere,
Hadde lange gestaen sonder here,
Dat si (de Duitschers) genen eonine vorwaer
En hadden gehad in menieh jaer;
Om dit waren si worden quaet.
Dese diere ten rike bestaet
Ende roveden hier ende daer,
Ende was Ridsard Coninc vorwaer:
Si ne wildens om hem niet avestaen.
Vooral is onduidelijk de zesde regel. Immers Riehard had,
om met Maerlant te spreken, »niet ene bone an l.JJeen aasje
recht op) dat Duutsee keiserrike", en er staat juist het tegendeel,
als men over het bezwaar, in diere gelegen, heenstapt.
Bovendien is de interpunctie van den uitgever zeer geschikt om
den zin nog duisterder te maken; waarbij behoort, volgens
hem, dese ? Eindelijk zijn er twee regels om te zetten, en is
de geheele plaats aldus te lezen:
Om dit waren si worden quaet
Desen, die niene ten rike bestaet
(Ende was Ridsard Conine vorwaer)
Ende roveden hier ende daer.
H, 6, 48 vlg. In een verwoeden strijd worden wij verplaatst
door de volgende regels:
Daer was een deel se'l'e (?) gestreden
Van den genen, die reden daer.
Dese die dus quamen soo naer,
Die metten siden hem ondersaten ,
Quamen eeht vort roet haren saten,
Die si tebroken hadden te voren;
Si hadden die trinsone vereoren,
Daersi op derde lagen ontwee.
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 265
In deze regels is niet alles duidelijk; b. v. niet, wat beteekent
hem ondersaten , noch ook wat de saten (volgens Le Long zadels)
zijn, waarmede zij terugkomen in den strijd. Een ww. hem
ondersitten is niet bekend, de uitdr. hem metten siden ondersitten
is onzin, en saten onbekend in eene beteekenis, welke hier in
den samenhang past. Bedenkt men nu, dat het hier een v e rwo
e d ruitergevecht geldt (waarom ik ook in den eersten regel
sere heb ingevoegd: een deel sere is eene min of meer ironische
uitdrukking voor hevig: zij bet. eigenlijk nog al erg), dan
zou men b. v. kunnen voorstellen te lezen hem metten siden
onderhorten , doch vooreerst is daardoor de lezing van het
teksths. niet verklaard, en ten tweede moet ook aan de eischen
van het rijm worden gedacht. Aan al deze vereischten wordt
voldaan, ind.'Ïen wij lezen:
Dese die dus quamen so naer,
Die (l. Datsi) metten siden hem ondervachten ,
Quamen echt vort met haren scachten,
Die si tebroken hadden te voren.
Vooral in verband met het volgende trinsoene staat de lezing
scachte, d. i. speren, lansen, vast, en daarmede is ook de keus
van het rijmwoord aangewezen. Het woord hem ondervechten is
bekend genoeg, en ook de min gewone meervoudsvorm vachten
voor vochten kan bewezen worden. Zie Franck § 142.
II, 7, 60. De Hertog van Oostenrijk en de Markgraaf van
Brandenburg zijn van plan een strijd te beginnen: intusschen
worden alle middelen in het werk gesteld om hen te scheiden,
en hen te overtuigen, dat een tweekamp beter is. Maar
Datsi alse twee campione (: sone)
Dit onder hem tween becorten selen,
Des en woude den (i. die) hertoge niet hingen
[(l. getelen),
Maer wilde vaste die strijt beginnen.
Echter (l. Echt) ontbeet (l. ontboot) nu hierenbinnen
Die ander: . . . . .. . ....... .
266 J. Ve r dam
»beter eest dat wi twee
Dit becorten, dan daer mee
Liede selen tlijf verliesen".
Alle pogingen bleven vruchteloos, of, gelijk in het Mnl. staat:
t Inde besceet mit alsi kies en ,
Dat was die strijt boven al.
De eerste regel is geheel bedorven, en moet aldus worden
gelezen:
Ten bescoot niet: alwat si kiesen
Dat was die strijt.
In het hs. is de lezing onduidelijk: er schijnt te staan »ende
. besceet met".
II, 8, 15. Eindelijk wordt er een zoen getroffen tussehen
de beide zoo even genoemde personen, en
Doe werd vans in shertogen side.
Voor het onverstaanbare vans moet met eene geringe verandering
pays worden gelezen.
Ten einde het rijm te herstellen, leze men in II, 13, 45:
Doe si vernamen, dattie roten (voor porten)
Vor in (l. Dar in) worden dus besloten
Gaderden si hem in een dal.
II, 31, 24. In een tooneel uit den oorlog tussehen Christenen
en Sarraeenen komen de volgende verzen voor:
Die Heiden, die des niene sagen,
Vore dat si op hem eomen waren,
Worden verseard van derre searen,
Om dat si waren gewapent niet.
Het is duidelijk, dat verscard eene ddor 8caren veroorzaakte
fout bevat, en dat in plaats van dit woord vervaerd moet worden
gelezen.
Nieuwe lezingen in Veltbem's Spiegel Historiael 267
11, 43, 57. Die honger mede entie diertijt
Maecte daer oec, des seker sijt,
Menigen man.
Of het in het hs. staat, is onzeker, daar ct en tt vaak zeer
moeilijk te onderscheiden zijn, maar zeker is, dat maecte hier
niets beteekent, en dat er maette moet staan. Maten beteekent
hetzelfde als matten, nl. klein krijgen, overwinnen, ten onder
brengen, doen omkomen. Het woord heeft natuurlijk etymologisch
niets met matten te maken, want terwijl dit afkomt van het
uit het Perzisch ontleende bnw. mat, d. i. dood, komt maten van
mate, en bet. eigenlijk iemand binnen eene bepaalde maat of
bepaalde grenzen houden, hem klein houden, bij uitbr. ook klein
krijgen. V gl. twee plaatsen uit Velthem in deze beteekenis,
bij Oudem. 4, 296, en twee andere in Limb. Gloss. Kil. vermeldt
ook als Oudvlaamsch de bet. dooden: »m a ten, vetus Fland.
mactare, occidere."
111, 6, 2. In (l. En) mocht u niemen nu bedieden,
Hoe meenlike met sinen lieden
. Die Grave van Lusselenborch quam vore.
Meenlike is hier geheel misplaatst. Het begrip moet zijn hoe
dapper, hoe flink, met welk eene kloeke houding. Bij Heelu wordt
dit (vs. 5074) aldus uitgedrukt:
Hoe coenlike datsi doen ghelieten,
Dat en mochte nieman anderen seggen.
Doch er behoeft daarom in plaats van meenlike nog niet
coenlike bij Velth. gestaan te hebben. Er is een woord, waardoor
de lezing beter verklaard wordt en dat hetzelfde beteekent,
nl. menderlike. Zie Tijdschr. 8, 36, en Ferg. Gloss. op
men de rl i k e. In Ferg. komt het woord voor in eene beteekenis,
die van de hier vereischte niet veel verschilt, nl. die
van met kloekheid, flink, opgewekt, met moed, zonder vrees te
doen blijken, in de volgende regels:
268 J. Verdam
Bi sach vore hem liggen tserpent,
Dat vaste sliep; hi ginc omtrent
Ende besaget harde m,enderlilce .
. lIl, 24, 10. Op een der tochten, die koning Eduard van
Engeland deed, kwam hij ook bij eene fontein, »diese daer
vonden in de middewerde die men hiet der aventuren borre"
(Opschrift, cap. 23). »Dit donct ons", zeggen zijne ridders,
»overwaer
Die borre, daer men af heeft geseit
Hier vormaels grote selsenheit,
Aise datten niemen mochte nopen,
Ri ne wer dan avonture in hopen".
»Sonder een hopen avonturen te vernemen", zegt Le Long,
die nu en dan even guitig verklaart als Velthem vertaalt: zij
zijn aan elkaar gewaagd. De bedoeling is: )Jdat niemand die
fontein zou mogen aanraken, of hij moest een buitengewoon
goed, een zeer dapper ridder zijn, iemand die hoop mocht
koesteren op het ten einde brengen van hachelijke ridderlijke
avonturen." Doch daar aventure J zooals de zin nu luidt, van
niets afhangt, leze men:
Rine wer van aventure in hopen;
of men verandere aventure in aventuren en beschouwe dit als
een 2den nv., van hopen afhangende. - In hetzelfde hoofdstuk
komt een zeer zeldzaam en niet zeer duidelijk woord voor:
(vs. 58) Doen quam daer een hagel fel
Met groter druust soyende sere,
Datse noch vervarde mere.
Vanwaar is dit woord? De beteekenis moet zijn stroomen ,
uitgegoten worden, neerstorten of een dgl. begrip. In het Mnl.
komt het verder niet voor; alleen wordt er een woord zooien opgegeven:
bij Schuermans komt het voor als dial. bijvorm van
zieden, dus voor zoden. Doch dit is niet zeer gepast voor een hagelbui.
Van een stroom, eene zee, eene woest bruisende bergrivier
kan het ww. zieden gebruikt worden (vgl. ndl. branding, lat.
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 269
torlrens, fr. torrent, hd. Soden), doch van de »branding van een
hagelbui" te spreken in plaats van stortvloed gaat de grenzen
der dichterlijke stoutheid te buiten. Er is dus niets anders op,
dan te verklaren, dat wij het woord niet begrijpen, als de
lezing juist is, en - onder voorbehoud - te beproeven, eene
lezing te zoeken, welke zich door waarschijnlijkheid aanbeveelt,
indien soyen mocht blijken op een misverstand te berusten.
Voor dat geval is zeer aannemelijk het ww. "fJoyen, dat de bet.
van gudsen, stroomen heeft, en eenmaal, van bloed gezegd,
voorkomt in Walewein. Zie Mnl. Wdb. 2, 2052, en vgl. goysen,
aId. Indien deze gissing juist is, dan is er eene tweede bewijsplaats
voor de intr. opvatting van goyen gevonden.
111, 26, 8. (Doe) reet hi so sere, dat hine sciere
Verhaelde ende neven hem reet,
Ende namene in sinen arm gereet
Rechte tusscen hals ende hooft
Ende heeften van den perde gelooft.
De samenhang is duidelijk, en de woorden zijn goed, met uitzondering
van het laatste j gelooft (dat ook in het hs.· staat)
kan niet goed zijn overgeleverd. Er moet een woord staan,
dat sleepen , sleuren beteekent , en ik geloof dat daarvoor een
woord dienen kan, dat met gelooft groote overeenkomst heeft I
en ook in het rijm te dezer plaatse staan kan, nl. geslooft van
sloven. Sloven beteekent over iets trekken, vooral van kleederen
of de eene of andere stof. Zoo b. v. Cron. v. Vlaend. 2, 100:
»0. beval J. te cleedene, ende hy sloofde hem selve sinen froc
over sine scouderen." 2, 218: »Lanc geeleedt, eenen caproen
ane getrocken, geslooft een root mutskin daerup." Hs. fp. 142d:
»hebbe gereet 1 pipe van vliedre vingers lanc of langer, ende
in den darm gesteken ende die 2 enden over die pipe geslovet
ende gevoeget te gader in 4. steden of in 5." Kil. slo 0 ven I
velare, tegere loperare, velare caput."
Het woord wordt vooral gebruikt van dat, wat nauw sluit over
iets . anders, zoodat het . er als het ware over heen geschoven
270 J. Ver dam
moet worden. Vandaar dat sloove ,bij De Bo de bet. heeft van
»een houten of metalen band, scltuivende of vastliggende op
eenen steel," en slooven een synom. is van stroopen : »de mouwen,
de broek slooven (De Bo 1038). Kil. slooven, opslooven,
af slo 0 ven, retegere, denudare id quod tectum erat i slo oven
de m ou wen, j. opsl aen, reflectere manicas.
Daarnaast staat in het WVla. een intr. slooven en slooveren,
gezegd van afzakkende kousen, broek enz., afgestroopt of opgestroopt
zijn i vgl. ndI. »zijn goed zit slof." Dit alles geeft
nog wel niet de bet. van sleepen , doch de bet. van het
intr. slooven nadert tot die van swpen, iemand naslepen;
verder merken wij groote overeenkomst op tusschen de beteekenissen
van sloven en sloren. Eene sloore (De Bo 1038) is
in het WVla. hetzelfde als ndl. sloof (vanwaar sloven, hard
werken, veel en vermoeiend werk verrichten). Ret schijnt mij
dus toe, dat op de plaats uit Velthem sloven kan gestaan hebben:
het kan daar het best door ons swuren worden weergegeven.
En het laat zich denken, dat evengoed als men zegt »iemand
het vel van de ooren stroopen" , d. i. met moeite halen, men zou
kunnen zeggen iemand van zijn paard stroopen ; dit woord 7
gelijk wij boven zagen, een synon. van sloven, heeft ook de
bet. van sleepen ; een strooptocht is een tocht, waarop al wat
men krijgen kan 7 wordt weggesleept en geroofd. - Een ander
woord voor het intr. swpen is het bekende mnI. sloyen , dat
o. a. bij Velthem voorkomt in eene bedorven plaats, nl. lIl, 32, 45 :
Dese halseberch was groot ende stranc
Ende swaer ende harde lanc i
En was niemant int lant Here (l. in alt here),
Rine sloyde hem twee voete oft mere.
Het begin van dezelfde fout zien wij lIl, 24, 26 de~ afschrijver
maken, waar het hs. heeft:
Daerne was Ridder int alt here.
IV, 2, 17. Van de Schotten, die met Eduard van Engeland
in Vlaanderen kwamen, verijaalt V el~em het volgende:
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 271
Wonderlike vore (d. i. voere) sachmen (hs.) daer
Onder die Galoyse overwaer,
Al barsser been liep daer tgene
Ende met enen roden rocke gemene.
Tgene is onverstaanbaar. Men leze tgemene, d. i. iedereen,
Jan alleman. Dat ook het rijmwoord gemene is, is geen bezwaar,
want het wordt in den tweeden regel in eene andere
beteekenis gebruikt, nl. als bijwoord, en zulk een rijm beschouwt
men als geoorloofd, hoewel het eigenlijk eene rime
riche is, d. i. te veel rijm (zie Li ttré op ri c he). - In hetzelfde
hoofdstuk heeft Le Long een ander woord niet goed in het
hs. gelezen, nl. jagen in vs. 51. Er staat in het hs.
Ander Heren ooc diesgelike
Jagen (l. Lagen) daer.
Eene andere verwarring van j en l (hoofdlet~ers), doch nn
niet door de schuld van Le Long, vinden wij IV, 4, 38:
Niet lanc hierna die coninc bestoet
Weder te varen te Vlaendren werd,
Daer sijn volc lach onbewerd,
Ende sere was nu vervard in dat
Jegen (i. Legen) die gemeinte van der stat.
:. dat gelegerd zijn van de Engelsche troepen aldaar was voor de
bewoners der stad eene bron van allerlei onaangenaamheden
en rampen ," welke in de volgende regels beschreven worden.
IV, 9, 32. De Gentsche edelen, die in vereeniging met den
Graaf van Sint Pol (Simpoel) eene nieuwe belasting hadden
ingevoerd, hadden daardoor in zulk eene mate de woede van
het volk tegen zich gaande gemaakt, dat, toen de Graaf zich
uit de stad had verwijderd, er een opstand ontstond en er
vele van de aanzienlijken het leven verloren. 's Graven steen
werd belegerd en eindelijk door het vuur gedwongen zich
over te geven, en overal werden nu de vijanden van het volk
vervolgd:
272 J. Ver dam
Doen liepen se (het volk) vord van strate te strate;
Daer elc wi~te sinen viant,
Dien daden se groten pant:
Al waest over tien jaer gesciet,
Nochtan dadense hem verdriet:
Daer lach selc doe al naed,
Die syns vele hadde gemaect
Daer vormaels, dat verstaet:
Nu en haddijs andren raet.
Zonder een greintje mededoogen voegt Velthem de laatste
regels toe aan zijn verhaal: "Menigeen lag daar" zegt hij,
:maakt uitgeschud op den grond, die te voren, dat verzeker
ik u, veel :. sijns" had gemaakt, doch er zat nu voor de heeren
niet anders op." In den samenhang kan geen ander begrip gebruikt
worden dan: :. die te voren veel zorg aan zijn uiterlijk,
zijne kleeding, zijn opschik besteed had j daar lag nu menige
fat naakt uitgeschud op den grond." Doch dit kan syns, gelijk
ieder ziet, niet uitdrukken. Het is eene verknoeiing van een
onduidelijk geschreven of niet juist begrepen woord, dat meer
dan eens in de opgegeven beteekenis bij Velthem voorkomt,
nl. sypau, praal, opschik, tooi, toilet, waarover ik gehandeld heb
Tijdsck'f'. 4, 201 vlg.: vgl. Velth. IV, 37, 14 en V, 49, 68.
Men leze de regels aldus:
Daer lach selc doe al naect,
Die sypaus vele hadde ghemaect
Daer vormaels.
Sgpau maken komt ook IV, 37, 14 voor, naast sypau doen
op de andere aangehaalde plaats.
IV, 10, 23.
Willem van Guelke ooc, een kin t ,
Werd hem (den Bruggenaa'f's) ooc daerna bekint,
Doen si den Damme hadden gewonnen I
Dit (nI. dit kind) heeft daar ooc een wonder begonnen:
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 273
Hieraf was dat velt verfroost
Dat hem dit kint quam van oost
Te helpen iegen Vrancrike.
In het hs. staat onduidelijk velt (er kan ook volt gelezen
worden), doch duidelijk veri'roest. Evenwel zijn beide woorden
bedorven; men moet na.tuurlijk lezen:
Hier af was dat vole vertroost.
V gl. Partn. 6593:
Ernout es comen, ende sijn doen
Hevet sijn vole sere vertroost.
In hetzelfde hoofdstuk J op het einde, is weder een regel
verknoeid (vs. 75 vlg.); in plaats van
leze men:
Hoe dat hem die coninc met gewelt
Al hadde gedaan al ongelt
Af hadde gedaen (h)aten dat ongelt.
Afhalen bet. in het algemeen weghalen, wegnemen van iemand,
en wordt ook bepaaldelijk van boeten gebruikt in den zin van
invorderen, innen. Zie Mnl. Wdb. 1, 234.
IV, 16, 63. Na de door de Bruggenaars op de Franschen
behaalde overwinning komt Pieter de Coninc met de zijnen 10
Brugge terug:
Met groter bliscap waren si ontfangen.
Des conincs !iede werd gestort
Ende gesleipt al achter die port,
Ende si hieven op den Liebert saen
Die onder was te voren gedaen.
Het spreekt vanzelf I dat hier eene fout schuilt: immers het
enkv. past niet bij het mv. liede (hoewel daarom alleen de plaats
ons niet verdacht behoeft voor te komen) J en het is niet dui·
delijk wie des eonincs liede zijn I die op dat oogenblik in Brugge
18
274 J. Ver d am
waren, en hoe men die »storen" kan. Bovendien merken wy
op, dat in de volgende regels gesproken wordt van den» Leeuw
van Vlaanderen", den "Vlaamschen Liebaart," die na het verjagen
der Franschen in eer wordt hersteld, en zich nu niet
langer behoeft te verschuilen uit vrees voor het wapen der
Franschen, gelijk men weet, de Lelie, waarnaar ook in Vlaanderen
de Franschgeziude partij Leliaerts werd genoemd, in
tegenstelling met de Liebaerts of Claeuwaerts, d. z. patriotten.
Vgl. b. v. Velth. IV, 41 , 31:
Die Lilyarts hieten alle vri,
Die Lyebarts van der quader pertie ;
Ende waer dat si conden gemicken,
Dattie Liebarde dorsten kicken,
Dat wilsi wreken metten swerde:
Selc volc waren die Liliarde.
Mij dunkt, in liede moet het woord zitten voor het fransche
wapen, dat nu, na de overwinning, wordt gesclteurd, vertra pt
en door het slijk gesleurd. Men leze daarom:
Des Oonincs Lilie werd gescort
Ende gesleipt al achter die port.
Lilie is de gewone mnl. vorm voor lelie; lat. lilium. V gl.
IV, 26, 9:
Artoys hilt hem dat (l. das) gepayt:
Ri droech den scilt met lilien gesait,
Met goude upheven (opgelegd, opgewerkt) in asure.
Doch vooral komt ons eene andere plaats te pas, waar eene
herhaling beschreven wordt van hetzelfde tooneel, dat hier geschilderd
wordt, nl. IV, 41, 61:
Men werp die Lelye (hs. Lilye) onder voet
Ende sette den Liebart, daer si stoet.
Aldus quam weder die Liebert vort
In die stede Znut ende N ort.
Nieuwe lezingen in Velthflm's Spiegel Historiael 275
IV, 25, 6. Gedurende den Sporenslag , waarvan de beschrijving
bij Velthem buitengewoon uitvoerig is, zendt Artoys, die
zich over den uitslag van den strijd ongerust begint te maken
en niet in handen van het gemeen wil vallen,
Een iraut, te nemen ware
Oft hi woude (I. vonde) int Vlaemsce here (l. hare)
Enegen here van groten prise,
Die wesen souden (hs. soude) te desen pongise.
Sine gedochten waren mettien ,
Dat hi hem vaen soude laten dien,
Ginct hem qualike in den strijt.
Doch de bode komt terug met het weinig troostrijke antwoord:
"Er is bijna geen een adellijk heer te bekennen j
Al dat ic sie, dat sijn crayolen
In die wapen, ende scieten spolen,
En sach niemen van valoer."
De bedoeling van het ongewone woord crayole is ongetwijfeld
man uit het volk, doch het is niet onmogelijk, dat
ze door den bode worden gekenschetst aIR schreeuwers, ophakkers,
blageurs, die van het weefgetou w weggeloopen zijn (ende
scieten spoelen). Men zal dit woord wel van den eenen of anderen
Franscben vorm hebben af te leiden, van den sfam van fr. crier.
V gl. de belangrijke opmerkingen over dezen en verwante vormen,
te vinden bij De Jager, Freq. 1, 323. Het zou mij niet
verwonderen, dat De Jager en het Brem.-Nieders. Wdb. gelijk
hebben, en dat ook het ww. krioelen hiertoe behoort, al is ook
de beteekenis van krielen aan dit woord eigen geworden. V gl.
fr. criailler; holst. kriölen, kro jolen , korjolen , schreeuwen,
juichen, van waar kriöler, ko'l'joler, schreeuwer. - Een paar
regels verder, waar de bode eene enkele adellijke banier beschrijft,
door hem waargenomen:
Ene baniere sag icker blaken (wapperen)
Den lupert (= liebert) van goude, gebatelgeert
Int vat van goude geordineert,
276 J. Verdam
moet men voor het dwaze vat natuurlijk lezen velt: de e en l
zullen onduidelijk geschreven ziin geweest. Eindelijk is er eene
verkeerde lezing in vs. 50, waar een plan geopperd wordt om
de Vlamingen, die alle te voet strijden, zich te laten afmatten
of vermoeien, door hen te laten wachten en eerst den volgenden
dag den strijd te aanvaarden, hetgeen aldus uitgedrukt wordt:
Mergen laet ons op hem slaen:
Hets al arm volc te voet,
Ende sal dan setten sijn vermoet.
Ten einde den onzin in den laatsten regel te verwijderen,
leze men:
Ende sal dan seker sijn vermoet (vermoeid, afgemat).
IV, 26, 2. Godevaard van Brabant, die het in de vorige
aanteekening genoemde plan had geopperd, verdedigt zich tegen
het verwijt van laffe vrees, dat hem door Artois was gemaakt.
Her Godeverd antwerde den Grave sciere:
»En wane niet, dat ic my yet sciere!" enz.
De uitdrukking hem seieren, welke mij lang duister geweest
is, beteekent voor zieh zelven zorgen 1 met zieh zelven te rade
gaan, met het bijdenkbeeld van vrees of bezorgdheid, dus ook
bang of bevreesd zijn. Zie vooral Tijdsehr. 9, 300-301.
IV, 27, 27, waar V hondert, evenals op andere plaatsen, door
Le Long bij vergissing gemaakt is uit v (d. i. vor), zie Tijdseltr.
9, 285 en vgl. IV, 37, 79 en 80.
IV, 28, 21. In het Fransche leger, onder Artoys, bij Kortrijk,
stond de negende legerafdeeling onder bevel van Godevaard
van Brabant:
Die IXde bataelge wel bewerd
Vorde mijn her Godevard.
Dese hadde, wildijt weten 1),
I) Deze regel was uitgevallen; vgl. vs. 11 van hetzelfde hoofdstuk.
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 277
Hem III hondert, soe opgeseten,
Van Brabant ende van andren steden,
Die hire toe hadde gebeden."
Soe in vs. 4 is bedorven j men lese scone opgeseten, d. i. op
schoone of .fiere paarden gezeten of rijdende. Hetzelfde begrip
wordt Velth. IV, 23, 55 uitgedrukt door »wel opgeseten" j zoo
ook Grimb. I, 1250 j Stoke IU, 1111 j Partlt. 6470 j Lanc·
IV, 5427; 11335 (bat opgeseten). Hetzelfde wordt Lanc.
IV, 5944 en 6321 uitgedrukt door hoge opgeseten, zooals men bij
Velth. ook zou kunnen lezen, en indien er gestaan had »hoe
opgeseten", dan zou de verandering (in hoge) nog eenvoudiger zijn.
Het tegenovergestelde is mate gereden sijn (Heelu 5230). Opgeseten
alleen komt ook voor voor te paard zittende, b. v. Limb. VIlI,
968; 1100; Xl, 1206.
IV, 30, 15. Een tafereel uit het heetste van den Sporenslag,
hetwelk' Velthem tot eene vergelijking uitlokt met den slag
van Roncevalles, waar een dergelijk bloedbad werd aangericht:
Die stave (de strijdkolven) scorden entie (l. ende) borsten
(Daer si de Prinsen mede ontorsten)
Van den pinnen ....
(van de punten, waarmede zij (ook misericorden en goedendags
genoemd) waren bezet, waarom ze ook gepinde stave genoemd
werden; zie beneden, en Mnl. Wdb. op gepinnet en goedendach)
toter hant:
En bleven so vele niet in Alisant,
Te gene wige, daêr Rolant vacht, ...
Alsi (l. Alse) vor Cortrike daden.
De strijd bij Alisant, of gelijk zij in het Fr. heet, la bataille
d'Aleschans is eigenlijk eene episode uit een ander gedicht, nl.
uit den Guillaume d' Orange, doch zij viel in de herinneringen
van het volk samen met andere strijden tegen de ongeloovigen,
en ook met den Roelantslag. Zie Jonckbl., Gesch.3 I, 178 en
75. Die herinnering aan Roelant brengt den afschrijver zoo
278 J. Verda m
zeer in de war, dat hij in vs. 29 Roelant in plaats van Rinesse
als een handelend persoon in den sporenslag laat optreden. En
dat het niet de eenige plaats is, waar het vieren der teugels
van zijne verbeelding hem parten speelt, kan IV, 27, 46 bew:
yzen, waar wij lezen:
Dus vergaf hem Guelke den evelen moet,
Om dat hi woet in der Sarrasijn (l. Fransoysen) bloet.
IV, 32, 10. Nadat Velthem de lotgevallen van de eerste
legerafdeeling heeft vermeld (bI. 250), komen ook de beide
andere aan de beurt. »AI hebbic", zegt hij (bI. 253),
Al hebbic van der jeesten (Z. iersten) bataelgen
Gesproken aldus, van hare faelgen
Ende ooc van hare bagelhede,
Er (Z. Eer) ie van den andren twee dede.
Si sloegen met sporen alle die (Z. drie)
Op ene ure.
Behalve deze verbeteringen moeten er in dit hoofdstuk nog
een paar gemaakt worden, nl. vooreerst vs. 68;
Bangelijn vacht daer menichfout,
Een vroom ridder ende een stout.
Ri ne fineerde, DO hine conste
Van dien dat die wijch begonste
Toten inde, van groten slagen:
Hem allen wondert (Z. wonderet) diet ansagen.
Dat iemand, die van het begin tot het einde van den strijd
niet ophoudt slagen uit te deelen, de bewondering opwekt, is
heel natuurlijk; minder evenwel, dat van denzelfden persoon
gezegd wordt, dat hij er eigenlijk geen verstand van had,
immers eene andere beteekenis kunnen de woorden »no hine
conste" niet hebben. Conste zal dan ook wel op een misverstand
berusten. Het begrip mild zijn met zijne slagen, niet op een
slag meer 0/ minder zien, een van de vele ironische uitdrukkin
gen , onder de termen van een strijd in gebruik, kan ook
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Historiael 279
op eene andere wijze worden weergegeven, nl. door »zijnen
vijanden zijne slagen gunnen of niet onthoitden." In dezen geest
moet het woord conste gewijzigd worden. Men leze nl. veronste
(v'onste), dat zeer weinig van conste verschilt, en dat. de beteekenis
heeft, welke hier juist past. Met een soortgelijk voorbeeld
van het gebruik van veronnen of wanconnen (want men
zou voor conste ook kunnen lezen wanco1!ste) kan ik de hier
toegepaste verbetering niet. toelichten of bevestigen, doch mijne
wijze van handelen is, meen ik, gerechtvaardigd door het
middeleeuwsch spraakgebruik. Zie Tekstcrit., bI. 37, Het begrip
van veronnen komt overeen met dat van mnl. sparen, ndl.
zuinig zijn, en is dus met de ontkenning hetzelfde als mnl.
milde sijn si6re slage.
Eindelijk, vs. 72:
Mijn Her Geraert Ferrant
Was so beset metter hant,
Ret booch al dat onder hem quam.
Men leze besech voor beset; dat de beide woorden meer werden
verward, kan men zien in het Mnl. Wdb. op besetheit.
IV, 33, 10.
Gene trompen ginc men tuten
Omtrent Artoyse menichfout;
Ri sach alomme: wat hi scout,
Waren alle (was niet8 dan) gepijnde martsen.
Ri riep: Ariete om tebbene pale!
Wellicht vinden wij hier de boven reeds genoemde gepijnde
staven terug; immers martsen kan niets anders zijn dan fr.
marche, en dit heeft niet de beteekenis van stok, staf. Ook is
op het rijmwoord geen staat te maken: indien in de onverstaanbare
woorden pale eene verschrijving is voor pave , is tevens
het rijm in orde gehracht. - Voor helmewiere vs. 16 leze
men hel mba r die re; zie Mnl. Wdb., en voor »Paterne diet" ,
vs. 21, waarschijnlijk» Cativech diet."
280 J. Verdam
lIl, 33, 74.
Doe sijn (Artois') ors dus was gestort,
Ende selve had gehadt menich hort,
Ende onder hem (de Vlamingen) stont te voet,
Ende menich om behindech cloet
Te sinen hoofde sach geheven,
Doe wilde hi hem Guelke opgeven.
In den 4den regel moet men natuurlijk om behindech tot één
woord vereenigen. Ombehindech, andere vorm voor onbehindech
of onbehendich, is een synon. van onbesuust, en werd evenals
vroeger ook onbesuisd gebruikt van zaken in de bet. lomp, onbehouwen,
grof, zwaar. Zie on besuisd in het Ndl. Wdb., en
vgl. mhd. unbehende, nicht gut zu handhaben, schwer beweglich.
Zoo b. v. unbehende spe'!'; mnd. unbehende, was sich nicht
gut handhaben läszt, unförmlich. In denzelfden zin komt ook
mnl. onbehende (niet onbeltent, zooals in het Gloss. staat) voor,
nl. Vrouw. e. M. VII, 145: :tic sit hier in een en onbehenden
starken' stoc mit yseren benden". Overigens komt onbehendich
in het mnl. ook voor, gezegd van personen, met de beteekenis
onverstandig, onltandig, lomp. Zoo b.v. Bouc v. Bed. 162;
Belg. Mus. 3, 234.
IV, 44, 47. Na den Spol'enslag worden verschillende steden
belegerd, die de zijde der Franschen gekozen hadden, o. a. Rijssel.
Daar was een vijandige geest tusschen de bezetting en de
belegeraars, die vooral uit Yperaars bestonden.
Die van Ypre waren woeste;
Som cnecht, die sonder rouwen (vroolijk gestemd)
Waren, gingen die ander scouwen:
Dit namense sere in despijt:
Het was omtrent wel middach tijt,
Dat si wttrocken . . . . . . . . . .
Ende sloegen daer (nI. dood) VI meer no min
Ende trocken vaste weder in.
Indien de wapenknechten niets anders gedaan hadden, dan
naar de, anderen kijken (scouwen) , dan moeten dezen al heel
Nieuwe lezingen in Velthem's Spiegel Hiatoriael 281
lichtgeraakt geweest zijn, om daarover zulk eene weerwraak te
nemen. Eerder zou men zich dit kunnen voorstellen, indien zij
getergd, uitgejouwd waren. En wij behoeven in scouwen bijna
niets te veranderen, om dit denkbeeld werkelijk in den zin
terug te vinden. Kil. geeft nl. een ww. st 0 uwe n in de bet.
tergen, ophitsen: »s t 0 uwe n, Fland. inci tare, instigare ". Stouwen,
stuwen, bet. stooten, duwen, jagen, opjagen, drijven (zie
Schuermans 687, en vgl. stouweren, bij De Bo); ook, van
water gezegd, opstuwen, omhoog drijven, lat. sistere. Bij Kil.
vinden wij deze beteekenissen terug: agere, minare , ducere;
propellere, Fris. j. compescere, cogere, coërcere (gelijk men het
water door het in de hoogte te drijven, tevens tegenhoudt j
vgl. hd. schwelle, drempel); vetus j. tas sen, acervare, accumulare
, cogere.
Bij Van Hasselt wordt een voorbeeld gegeven van de uitdr.
beesten stouwen, d. i. jagen, drijven, welke nog heden in het
Vlaamsch bekend is. Voorbeelden uit het mnl. vinden wij Mar.
v. N. 40, 963: »dien gast moeten wy van u stouwen". Hs. v.
1348, 114a: »Die bisscoppe stuweden die scaren (stookten ze op),
dat hi meer (veeleer) hem soude laten Barrabam". K. en O. v.
Delft 172, .32: »dat gheen brouwer voirtmeer eenich oudt bier
uytscepen ende ionck bier daerbooven upleggen ofte stuwen (d. i.
ophoopen, tassen) en sal". Zie verder Gijsb. Jap. 461 op stu wen.
IV, 51, 103. De Hertog van Brabant wordt door den koning
van Frankrijk met schoone beloften aangezocht, om zich
met hem tegen Vlaanderen te vereenigen.
Die Hertoge, die des ne rochte,
Ontseide desen (l. den) coninc dese gichte.
Nochtan ontboot hem sine nichte,
Die o:ude coninginne Vermatie,
Dat hi Vlaenderen wer contricie
Ende hem metten coninc hilde,
Oft hi Aijn lant behouden wilde.
De naam der koningin-moeder, die luiden moet Ver MarÎ6,
is door den afschrijver op eene wonderlijke wijze verhaspeld.
282 J. Ver dam, Nieuwe lezingen in Velthem 's Sp. H.
Dat ook het rijmwoord in de war is, blijkt duidelijk: contricie
moet natuurlijk in contrarie worden veranderd.
IV, 52, 63. Wat waendi dat wi niet en sien
Wat men hier manselt ende jaecht.
De beteekenis van mamelen, dat nog eenmaal bij Velthem
voorkomt, is brouwen in fig. opvatting, schikken, regelen; ook
bekonkelen, op eene min of meer geheime wijze beschikken j ook
knoeien. Zie de plaatsen uit Veltbem (ook manselinge komt bij
hem voor) en de beteekenissen van het woord in de tgw.
Vlaamsche tongvallen, bij de Jager, Freq. 1, 376. Aan hetgeen
deze meuedeelt, kan nog toegevoegd worden, dat ook het mnd.
het woord kent, in de bet. wegmoffelen, verbergen: »dus wil he (de
woekeraar) mantzelen zyne unmate quanzys under de caritate"
(Lübben, Suppl. 208). Manselen is, wat zijne beteekenis betreft,
te vergelijken met ndl. hoetelen j vgl. De Jager, Freq. i. v.
Doch de afleiding wordt door De Jager verkeerd opgegeven j
het woord beeft met got. mannwjan niets te maken, doch is
de freq. vorm van een ww. mansen, dat in bd. dialecten bestaat
in den vorm manschen (Grimm 6, 1606), en dit is de
nasaliseering van een ww., dat in het hd. luidt matscl~en (6,
1755), en dat soortge1ijke beteekenissen heeft als mnl. manselen
en ndl. hoetelen.
Nog eene heele reeks verbeteringen zijn er op Velthem in deze
boeken te maken, welke even zeker zijn als de bier voorgedragene ,
doch welke alleen vermeld kunnen worden, terwijl er verder
niets, voor de kennis van het mnl. van meer of minder
gewicht, aan vast te knoopen is, en waarvan de mededeeling
dus minder geschikt is voor een tijdschriftartikel. Wenschelijk
zal het wellicht zijn, later alle plaatsen op te geven, die in
Velthem verbeterd zij n, ten einde het overzicht over hetgeen
er in zijn werk reeds gedaan is gemakkelijk te maken j het
kan tevens tot leiddraad dienen voor hem, die ons in de toekomst
eene nieuwe uitgave van. Velthem schenken zal.
Am sterd am. J. VERDUl,
C. C. Uhlenbeck 283
ETYMOLOGICA.
1. Guiten. In den Noordhollandschen tongval wordt het
werkwoord guiten in de beteekenis van "hevig schreien" gebezigd.
Naar het schijnt is dit guiten een bijvorm van gieten:
men vgl. ruiken, Tieken. Wanneer men de uitdrukkingen ~ tranen
storten ," "tranen vergieten" in aanmerking neemt, is het
niet te verwonderen, dat guiten de beteekenis van "schreien"
heeft gekregen, vooral daar het door zijn vorm licht met Mnl.
Tuten, misbaar maken, Ags. Teotan, Ohd. Tiuzan, Lat. Tudo,
Lit. Taudoti, Slav. rydat'i, Skr. Todimi, weenen, jammeren, wee·
klagen, kon worden verward.
2. DeoTc. Van Ags. deo'1'c, Eng. da'1'k, donker, is, voor zoover
mij bekend is, nimmer eene bevredigende verklaring gegeven,
hetgeen zijn grond heeft in de omstandigheid, dat er
in de meeste Indogermaansche talen geen wortel de'1'g, da'1'g
in de beteekenis van »donker zijn" is bewaard gebleven. Het
Litausch kan echter hier, als in zooveel andere gevallen, tot
opheldering dienen van het Germaansch. Daar vinden wij namelijk
de'1'gia, deTgti, slecht weder zijn, bij storm regenen,
da'1'gana, regenachtig weder, da'1'gan{},ti, voortdurend met wind
in kleine, dichte droppels regenen. Da'1'gus O'1'as beteekent "regenachtig,
somber weder," doch wordt niet in Kurschat's Wörterbuch
der litauïschen sprache vermeld. Als bewijsplaats voor
da'1'gus, regenachtig, kan ik b. v. eene daina (Lesk. Brugm.,
Lit. volkslieder und mährchen, p. 70) aanhalen, welke aanvangt
met de woorden:
Sutems tamsi naktuzele,
Nudergs dargus oruzelis:
Kur asz pernakwosiu,
N akwynele gausiu?
hetgeen ongeveer wil zeggen:
284 c. C. U h 1 e n b eek
De donkere nacht zal nog donkerder worden,
Het regenachtige weder zal nog regenachtiger worden:
Waar zal ik overnachten,
Waar nachtverblijf vinden?
Eene variëteit van darg is in darkus ,leelijk, afschuwelijk,
derkiu, de'l'kti, bezoedelen, bewaard gebleven. Naar het mij
voorkomt, is de grondbeteekenis van darg, derg (dark, derk)
in Ags. deore, Eng. dark te zoeken: de Litausche woorden
dergti, dargana, dargus werden uitsluitend van het donkere,
betrokkene luchtruim gebezigd en wijzigden daardoor hunne
oorspronkelijke beteekenis. In darkus heeft zich het begrip
»leelijk , afkeerwekkend" uit dat van »donker, zwart, afzichtelijk"
ontwikkeld, terwijl derkti, bezoedelen, eenmaal een algemeen
woord voor "donker maken" moet geweest zijn. Vgl.
voor de bet. Lit. apsiniaukti, zich betrekken (van den hemel),
zich bemorsen.
3. Wolk. N dl. wolk, Hd. wolke, oorspr. neutr. Ouds. wolkan,
Ags. wolem, Ohd. wolehan, zoude in het Sanskrit, indien
het er bestaan had, valguna-m geluid hebben. Men heeft wolk
met Slav. vlaga, vochtigheid, vllguku, vochtig, Lit. wilgyti,
"befeuchtend glätten" in verband gebracht, welke etymologie
echter te gezocht is om te worden aangenomen. Waarschijnlijk
beteekent wolk oorspr. "het trekkende, zwervende" en is het
eene afleiding van den wortel welg, walg: Ags. wealean, Eng.
walk, Hd. walken. De oudere beteekenis van dezen wortel vinden
wij bii den wissel vorm welk, walk in Lit. welku, wilkti,
Slav. vték~, vl'ésti, Grieksch ~ÀI(Coi, trekken. Het is opmerkelijk,
dat eene afleiding van Lit. welku, wilkti, namelijk walkunas,
vagebond, evenals de Germaansche woorden het begrip van
»zwerven" bevat. Hoe gemakkelijk de beteekenis van »trekken"
in die van »zwerven" overgaat, getuigt trouwens het woord
trekken zelf, alsmede het Hd. ziehen , Mnl. tien.
C. C. UHLl!lNB.I!lCK.
Gewinna 285
GEWINNA.
In den derden Oudpruisischen catechismus (1561) vinden wij
tweemaal den verbaalvorm gewinna, »zij arbeiden ," nl. op de
plaatsen »quai stwi gewinna en wirdan bhe en stan mukinsnan
," d. i. »die zoo arbeiden in het woord en in het onderricht,"
en 'IIquai en wans gewinna," d. i. »dieonder u arbeiden."
Terecht geeft N esselmann in zijn Thesaurus linguae Prussicae
den infinitief van dit gewinna als ""'gewint op.
Men zoude geneigd wezen dit gewint als gew-int op te vatten
en als een werkwoord van denzelfden aard als iaukint,
oefenen, gewennen, bebbint, bespotten, te beschouwen. Maar
gewoonlijk zijn de verba op -int, Lit. -inti, causatief (het eenmaal
in den derden oudpr. cath. voorkomende ulint, strijden,
is duister) of althans transitief en voor gew- kan men geen
etymologie geven, welke eenigszins plausibel is.
Wij worden echter op het ware spoor geleid door eenige
oude overnamen uit het Germaansch, die het praefix ga bevatten,
nl. Lit. ganà, genoeg (uit ganah) , Slav. gotovü (uit
*gataws) , gonezngti (uit ganisan) , gonoziti (uit ganasjan) , gorazdü
(uit *garazds). Het ligt voor de hand te onderstellen,
dat gewint eveneens een Germaansch woord is, met het voorvoegsel
ga samengesteld. Dit vermoeden wordt tot zekerheid
als wij zien, dat Ohd. winnan »laborare ," giwinnan »door
moeite verwerven" beteekent. Gewint is in dien tijd uit het
Nederduitsch overgenomen, toen gi- reeds tot ge- was geworden.
Daar Got. wi1man, gawinnan de beteekenis van »lijden"
heeft, is eene overname uit het Gotisch niet aan te nemen.
C. C. UHLENBECK.
286 Johannes Bolte
ZU HOOFTS GRANIDA.
Man weiss, dass Hooft sein Schäferspiel Granida (1605) nach
seiner italienischen Reise, angeregt durch den Pastor fido Guarinis
1) und die spanische Celestina 8), dichtete. Vielleicht ist die
folgende Mitteilung geeignet, einen Beitrag zu der Quellenfrage
zu liefern.
Der Londoner Buchhändler Francis Kirkman veröffentlichte
1672 eine zweibändige Sammlung von kurzen Theaterstücken
oder vielmehr Einzelscenen aus beliebten Dramen , betitelt, The
Wits, 0'1' Sport upon Sport." Die excerpierten Autoren sind,
wie in Bakers Biographia dramatica 1812 Bd. 3, 414 f. und
1, 154 f. nachgewiesen wird, vor allen Beaumont und Fletcher,
sodann Shakespeare, Ben Jonson, Cooke, Shirley, Robert Cox,
Duke of Newcastle und einige unbekannt gebliebene. Unter
den anonymen Stücken des ersten Bandes befinden sich die
Gesangspossen '}) The Black Man" und ,Sin,qing Simpkin", von
denen such holländische Bearbeitungen 3) existieren. unter denen
des zweiten Bandes, den man meist ganz Robert Cox zuschreibt,
die Pastorale 'J) Diphilo and Granida."
Nicht nur die Namen des Liebespaares weisen auf einen
Zusammenhang des englischen Dialoges mit Hoofts Granida
hin, sondern auch die Situation ist ziemlich dieselbe wie im
ersten Akte des höllandischen Stückes. Dort hat sich ein Schäfer
edler abkunft in die Einsamkeit geHüchtet, urn seinem Grame
zu leben; eine verirrte Prinzessin bittet ihn urn einen Trunk
Wasser und fühlt sich von seinem edlen Anstande ebenso hin-
1) Hooft, Gedichten 2, 141 u Ö, ed. I,eendertz (1875).
2) Kalft", Geschied. der nederlBndsche letterkunde in de 16de eenw (1889) J, 433.
3) B. Fontegn, Monsienr SullemBns soete vryagi (1633) und /saaie 1"08, Pekelharing
in de kist (1648); letzteres Stück bernht allerdings auf einer deutschen tJbersetznng
des englischen Textes. V gl. A. C. Loft"elt, De nederlandsche Spectator 1870,
290 nnd J. Worp, Tijdschrift voor ndl. taal- en letterkunde 3, 90. 223. - Ich
denke beide Stücke mit den Uebersetzungen demnächst abdrncken zn lassen.
Zu Hoofts Granida 287
gerissen , wie er von ihrer Schönheit. Bei Hooft trifft die auf
der J agd verirrte persische Prinzessin Granida den Schäfer
Daifilo in einem Liebesgespräch mit Dorilea; sie spricht ihn um
Wasser an und bewundert sein adliges Wesen. Doch erfolgt die
Verlobung beider nicht sofort , sondern der Schäfer muss sich
die Hand der Königstochter erst durch ritterliche Thaten verdienen.
Es entsteht un die Frage: Benutzte der holländische Dichter
den englischen, oder umgekehrt der englische den holländischen,
oder endlich beide eine gemeinsame Quelle? Vou diesen drei
Möglichkeiten ist die erste, selbst wenn man das englische
Stück nicht Cox zuschreiben, sondern noch vor 1605 ansetzen
will, mir am wenigsten wahrscheinlich. lm zweiten FalIe würde
zwar das Verfahren des Uebersetzers dem bei den übrigen aus
grösseren Dramen entlehnten Einzelscenen beobachteten Verhältnisse
analog sein, aber es würde dadurch auch eine Verbreitung
des holländischen Dramas in England vorausgesetzt,
von dem wir sonst nichts wissen 1). Am meisten hat noch die
Annahme rur sich, dass beide Dichter aus einem beliebten
italienischen (oder englischen) Schäferromane schöpften.
Da mir jedoch keine entscheidenden Gründe rur eine dieser
Möglichkeiten zu Gebote stehen, muss ich mich begnügen,
die Sachlage klarzusteJlen uud den englischen Text durch einen
Abdruck zugänglich zu machen. Herr Dr. Victor Michels hat
die Freundlichkeit gehabt, ihn aus dem im Britischen Museum
befindlichen Exemplare von Kirkmans Sammlung (Bd. 2, S. 24
-25) für mich abzuschreiben, wofür ich ihm auch an dieser
Stelle bestens danke.
1) Iets toch wel. Dr. B. denkt niet aan het vraagstuk Elckerlijc-Every-man; aan
de vertaling van Marieken van Nimwegen; aan de Nieuwlatijnsche drama's van Sehonaeus,
die in Engeland werden gedrukt. Vgl. hierover dit Tijdschr. IX, 12-20.
De vraag naar de bron der Granida wordt ook aangeroerd op blz. XXXII van de Inleiding
der laatste uitgave van dit herdersspel (P. C. Hoof t's Granida uitgegeven door J. H.
van den Bosch, Zwolle, W. E. J. Tjeenk Willink). De uitgever denkt aan een mogelijk
verband tusschen Granida en eene Novelle van Cinthio's Hecatommitki (Dec. II, 2).
(G. K.)
288 Johannes Bolte
[24] DIPHILO AND GRANIDA.
The Actors Names.
Diphilo, a shepherd. Granida, a shepherdess.
Enter Diphilo a shepherd.
Diphilo. I once a shepherd was upon the plains,
Courting my shepherdess among the swains.
But now that courtly life I bid adieu
And here a melancholy life pursue.
This shade's my co vering , this bank my bed,
These flowers my pillow, where I lay my head,
My food the fruit, which grows about the field,.
My dr~nk those te ars , my eyes with sorrows yield.
Though I was once a shepherd princely born,
Yet now I take this course, and live forlorn.
(Espies Granida.)
But ha, what's here? What shining beauty's this,
Which equally desires my shady bliss?
Granida. I'm lost in this dark wilderness of care,
Wh ere I find nothing to prevent despair ,
No harmiess damsel wandring , no, nor man:
I am afraid, I shall't 1) be found again.
[25] I am so thirsty, that I scarce can speak.
Dipltilo. Can she grieve thus, and not my hearlstriogs break?
Miracle of beauty, for you are 00 less,
Water is waitiog 00 such hapiness.
It is as clear as crystal, and as pure.
Granida. 0 bless me, heaveos, are you a christian sure?
Diphilo. Madam, I am no less; pray, queoch your thirst.
1) 1. I ,lIa'nt (?)
Zu Hoofts Granida 289
Granida. Kind Sir, I will; but let me th ank you first. (Drinks.)
lndeed 't is good; but you must better be,
In being 80 courteous, as to give it me.
Dip Mlo. Praise it not, sweetest Madam j for you know,
On commun creatures this we oft bestow.
If I had any worthy thing call'd mine,
I should be proud to ofIer't to your shrine.
Granida. Thou hast enough; for love hath shot his dart,
And to thy weeds I'Il yield my princely heart.
Diphilo. Your beauty, Princess, I confess it, may
ChaIlenge an empire, or a greater sway,
Much more then is my worth, yet so much here
I am for more than what I do appeal'.
Granida. What e'ra thou art, believ't, 1'11 not repine
If I am any thing, I'm surely thine.
Diphilo. Then heav'n, receive my vows: the palms I) shall move,
When I'm inconstant, or exchange my love;
Nay, if 1 was but cold in my desire,
Think, heaven hath motion left, and heat the fire.
And to close all, take this: I love true,
(Gives her a ring.)
By heav'n I swear to love none else but you.
Granida. Then lead on forwards to my fathers court,
We'l grace our nuptials with some princely sport.
1) Etwa pol es?
Berlin. JOHANNES BOLTE.
19
290 F. van Veerdeghem
RIJMKALENDER.
In een ouden druk van het Pas s ion a e 1 vond ik onlangs
een blaadje perkament, den volgenden rijmkalender bevattende.
Deze kalender is, voor zoo ver ik weet, tot nu toe onbekend
gebleven; of professor J. Bormans, wien het Pas si 0 n a e I eertijds
toebehoorde, er ooit kennis van had, is mij nergens uit gebleken.
Het ware moeilijk den ouderdom van het stukje stipt te bepalen;
na vergelijking met talrijke handschriften, ben ik van
gevoelen dat het schrift op de eerste helft del' veertiende eeuw
wijst. De kalender begint met eene groote blauwe hoofdletter;
de aanvangsletters der verzen zijn hoofdletters of kleine, gewone
letterteekens; zij zijn meest, doch niet steeds, rood doorstreept.
De tusschenregelige toelichtingen zijn regelmatig rood.
Van de namen der heiligen en der feesten hebben wij soms
den volledigen vorm, soms slechts eene lettergreep. Waar dit
laatste het geval is, treffen wij gewoonlijk, niet immer, den
volledigen vorm aan in eene tusschenregelige nota of toelichting;
soms komt dergelijke toelichting zelfs daar voor, waar de
naam in het vers voluit geschreven staat, b. v. vs. 33 Gillis en
vs. 48 Thomas.
Alhoewel deze kalender geene letterkundige en slechts eene
bitter geringe taalkundige waarde bezit, achtten wij hem het
uitgeven waard, vooral als zeldzaamheid, als »rariteit". Een
enkel N ederlandsch soortgelijk stuk is ons bekend, namelijk de
Pratique om den kalender op de hant te wetene,
welke J. F. Willems in 1842 in het Belgisch Museum liet verschijnen.
L u ik, Bloeimaand, 1891. F. VAN VEERDEGHEM.
jaers dach
Snyt vant gebraden,
dertien dach pouwels heremit pontiaen
Coninc, want u Pouwels ende Pons raden;
Rijmkalender
anthonis sebastiaen agnies vincent
Thonis hout Bast, Nies vint peren;
pouwels bekeringhe
Pauwels sal me gaen teren.
brigida ons vrouwen lichmis blasius
5 Bri, V rou, blaest aen,
aecht scolastica
Aecht, ons dochter, moet schoelgaen.
valentyn
Hoert hier, Valentyn, lopt, haelt ons di wyn.
pieter matbys
Peter, Thys soen, sprac: tsal syn,
Daerom wil wi sorgen;
gregoris
10 [EJwelic salons Goris borgen.
geertruyt
[Ro]ept Geert, dochter myn;
benedictus marie boetscap
Benedyt dat vrouken, want si IS seer fyn.
ambrosius
Segt, waer is Am broes, u broer?
leo
[N]eemt doch, lief Leeuken, tspit vant Vler,
15 Haest tsal ind assche vallen .
.... ris mart ...
[G]oris, mert ghy niet mit allen.
philips ende jacop cruys gevonden jan inder olye
Philips, cruusbroer sprac latyn.
pancraes servaes
Nu moeten (?) ons Pan, Ser verdroncken syn.
Ic wil syn een bly ghesel.
urbanus peternel
20 Urbaen, roept ons dochter Nel,
291
Vs. 16. Tengevolge eener vlek is het slot van het woord boven mert onleesbaa r
Wellicht WilS het martelaren (28 April). Het feest van Marcus valt op den 26
April, en kan hier ook bedoeld zijn; doch dan moet meu merc lezen in het vers.
Vs. 17. Welk verband is er tusschen Latijn spreken en Jan in d'olie? Het eerste
wordt vaak gezegd van het stamelen van een dronkaard; olie, b. v. oliekop, brengt
ook het begrip van dronkenschap mede. - Jan in á' olie is overigens S. Johannes
ante portam Latinam.
292 F. van Vee r d e g hem
boniCacius
Dat sy eens ruit Bonifaes
odulf
Ooerut drineken uut Odulphus glas.
Drinet, sehoen lief, het is petou.
jan bap l tista] lebuyn pieter pouwels
[N]ef Jan Lebuyn, seenet Pe, Pou.
marien visitacie martyns verheffinghe
25 [T]apt, vrou, wilt Martyn doeh seenken,
margriet sendinghe der apostelen.
[E]nde dan voert Grieten deylt drineken.
marien magdaleen
Syt vrolie, lief Magdaleen ;
jacop apostel
J[ae] ob , vrient, weest bly ruit een.
peter ad vincula
Peter, reyet dat erusen
lauris
30 Ende laet Laurens eens busen.
marien hemelvaert bernardus
Maria, drinet di brantwijn:
bartholomeus augustyn jan onthoefdinghe
Hy sou Meeusken ende Au, Jan quaet syn.
gillis marien gheboerte
Gillis, vlydi U by di vrouwen,
cruus verheffinghe
Het sal u byt eruus rou wen.
lambertus matheus mauritius
35 Lambert, sidi Mat, Mau nie?
cosmas michael iheronimus
Brengt ruit u Oos en Chiel, Ie.
remigiu8 ende baef franciscus
Baef, wilt doeh Frans nit seelden,
dionys victoer
Want, Nys, Vietor selt gelden.
gallus lucas
Eet, Gal; doeh Luye, vrient,
Vs. 23. Peton, wijn van Poitou, meen ik.
Vs. 29. Crnsen, Mhd. Krt1se, kroes, kruik, kan.
Vs. 31. Brantwyn, woordspeling op bernen, branden.
Rijmkalender
XIC maechden crispyn simon ende judas
40 Di mechden syn van Cris ende Simon gediènt.
allen heyleghen hubertus
Al is Hubert bisscop
willeboert
Wilboert oec een
martyn lebuyn
Maer Lebuyn haelt ons knol.
elizabet maries presentacie
Scenct, Lyskens vrou, Ce, CIe, Cri [s].
katryn. andries
45 Katryn, bren ct dit doch Dries.
,barbel niclaes marien ontfangellisse
Drinct, edel Barber, Claeskyns vrou,
lucy
Ende weest nu Lucien trou.
thomas
Drinct allen met Thomas tsamen,
kersdach, steven, jan evangeliste kynddach
Kors, Steph, Jans kynt, segt: Amen.
293
Vs. 40. XIC; lees XIM wezen, daar hier de elfduizend maagden bedoeld zijn.
Vs. 41-48. De tekst is hier verhaspeld.
Vs. 44. Ce, Cecilia, Cle, Clemens, Cri, Chrysogonus.
Vs. 49. Kon, verkorting van Christianns, zie Winkier, Ned. Geslachtsnamen,
I, 181.
BUILEN MET HOOI SLA.AN.
In een vorigen jaargang van dit Tijdschrift (8,225) is het
vermoeden geuit dat de beteekenis van de spreekwijze: builen
met hooi -, of: met oorkussens slaan, zou kunnen wezen: »den
mond vol hebben van eigen voortreffelijkheid". Dat dit ongeveer
de rechte verklaring is blijkt uit het Woorden boek van
P 1 a n t ij n (op Sla en): B u y 1 e n m. e t oor kus sen e n sI a en;
adagium: se vant~'1' de grande chose; pa'1'tu'1'i'1'e montes.
A. B.
294 J. W. Muller
BOEGSEEREN.
In eene van de ter perse liggende afleveringen (111, 1) van
het Woordenboek der Nederlandsche taal komt o. a. het artikel
Boegseeren voor. De bewerking hiervan heeft mij eene gissing
aan de hand gedaan die, mocht zij juist blijken, den tot dusverre
in 't duister schuilenden oorsprong van dit woord voldoende
zou ophelderen. Eene breede uiteenzetting der gronden, waarop
die gissing steunt, zou echter de perken van een Woordenboeksartikel
overschrijden en wordt derhalve bij voorbaat hier
gegeven.
V oorzoover de eigenlijke beteekenis van boegseeren in onzen
tijd, die de zeilschepen meer en meer door de stoombooten
ziet verdringen, nog algemeen bekend is, wordt het woord
door het hedendaagsch taal besef zeker meestal opgevat als eene
soort van a fl ei din g van boeg, met den welbekenden uitgang
-eeren, een dergfllijk afleidsel als het thans verouderde boegen 1) ,
varen, stevenen. Doch deze »volksetymologie" valt ineen door
de bloote vraag: vanwaar die in zulke afleidingen onbekende
en onverklaarbare s? Niettemin maakt de beteekenis van het
woord »een schip bij stil weder aan eene of meer boegseerlijnen,
die aan den boeg,~priet zijn vastgemaakt, al roeiende
voorttrekken", dus »aan den boeg voortsleepen" 2) het onwaarschijnlijk
dat het eerste lid iets anders zou zijn dan ons woord
boeg, voo~ste gedeelte van een schip. Kan dus in het tweede
lid ook een werkwoord schuilen met de bet. »sleepen, trekken"?
Gaan wij eerst de oudere vormen van het woord na.
In zijn Nomenclator (1577) geeft Junius op boecltseerdenj
Kiliaan (ed. 1599) heeft boech-seerden, boecht-seerden. In eene
1) Zie Ned. Wdb. i. v.
2) Zie verder Ned. Wdb. i. v. Het is dus thans niet geheel hetzelfde als op sleeptouw
nemen: dit geschiedt door een IInder (zeil- of stoom)schip, 60evseeTen door
foeibooten of sloepen.
Boegseeren 295
te Vlissingen in 1617 verleden notarieele akte, behelzende de
vertaling eener oorspronkelijk in 't Fransch gegeven verklaring
van vier Baskische harpoeniers nopens ontmoetingen met de
Engelschen bij Spitsbergen 1), staat boucksarden. De Ha·arlemsche
schilder A. i\Iatham SChl'ijft in het dagverhaal zijner reis naar
Marokko (1641) boucheren; de Vlissinger admiraal Thijssen in
een brief van 1644 bouscl!eerden. Bij De la Porte, N ed.-Spaansch
Wdb. (1659) boech-seirden; bij Brandt, De Ruiter (1687), 977
boeghzaarden , maar op eene andere plaats boegseeren (denkelijk
aldus letterlijk uit verschi.llende bronnen overgenomen). De
laatste vorm, die verder b. v. te lezen staat bij S. de Vries, Noordsche
Wereld (1685) 2), bij Zorgdrager, Groenl. Visschery (2de
dr. 1728), is reeds sedert lang de gewone, o. a. blijkens de
»afzetsels" in 't N nd., Nbd., Deensch, Zweedsch en Russisch:
bngsiren 3) enz. Toch heeft Halma, Ned.-Fr. Wdb. (2de dr.
1729) nevens ûoegseeren nog den opmerkelijken bijvorm boegsjaarden
4), Roltrop (1801) boegsjaaren, en Weiland, Gr. Wdb.
(1801) boegscheren, boegsgaarden , boegs}aarden. Deze groote verscheidenheid
van vormen wekt reeds het vermoeden dat het
een vreemd woord is, waarmede men lang »getobd" heeft,
alvorens het zijne tegenwoordige gedaante te geven.
Wanneer wij nu de synoniemen van trekken, sleepen eens
monsteren, is er zeker geen dat meer op het tweede lid van
boegseeren, vooral op de hierboven genoemde oudere vormen daarvan
geliikt, dan sjorren. Over dit laatstgenoemde woord staat
bij Dozy, Oosterlingen, 85-86 het volgende te lezen:
"Het Arab. heeft het 'Yerkwoord dja'l'1'a, trekken, voortslepen; dit is een
scheepswoord geworden, want Ibn-Batoeta zegt (IV, p. 247): ,,ofschoon die
1) Bij S. Muller Fz., Gesch. d. Noordsche Comp., 405; zie deze en de meeste
der volgende plaatsen aangehaald in het Ned. Wdb. i. v.
2) Blz. 317, alwaar het Hoogduitsche origineel van 1675 buclcsiren heeft.
3) In 1675 schijnt het in het Duitsch nog nieuw te zijn: het in de vorige
noot bedoelde boekje (Fr. Martens, Spitzberg. Reisebeschr. 119) zegt van het naar
't schip sleepen der walvisschen: "welchs sie Bucksiren nennen".
4) In het Fr.-Ned. deel (1733) staat bij Remorquer opgegeven: Boegse/J7'en,
boegkaarden; het laatste zal wel niets dan eene drukfout zijn.
296 J. W. Muller
zee zeer uitgestrekt is, is er toch geen wind, geen golfslag, geene beweging
hoe ook genaamd; daarom is elke Chineesche jonk door drie vaartuigen
vergezeld, die dienen om haar door roeiers voorwaarts te brengen en die
haar op sleeptouw nemen (tadjorroho)". Hiervan komt het Sp. woord jO"O
(ontbreekt bij Engelmann, maar staat bij Marina), want Pedro de Alcala
vertaalt navegar a jorro in het Arab. met djarra. De thans verouderde uitdrukkingen:
Itevar a jorro, navegar a jorro (beide bij Victor), traer a jO"O
(Barrantes IMaldonado (16de eeuw), in het Memorial histor. esp., IX,
p. 141) beduiden op sleeptouw nemen; Cobarruvias, Tesoro de la lengua Castellana
(Madrid, 1611): "Jorro, llevar una cosa a jorro es sacarla y tirarla
con guindaleta arrastrando, ora sea del agua, ora sea de la tierra; dizen
ser Arabigo de CRU", que sinifica 10 mesmo"; men ziet dus dat reeds hem
de Arab. oorsprong niet onbekend was. Dit jO"O hebben onze zeelieden
van de Spaansche, waarschijnlijk wel van de Baskiërs, die wij als visschers
in dienst hadden, overgenomen, want sjorren, sjorklamp, sjorring, sjortouw
zijn alle scheepswoorden. . .. In het dagelijksch leven gebruiken wij sjorren,
opsjorren juist in den zin van het Arab. dfarra, als het geen Bcheepswoord is" 1).
Bij het lezen hiervan gaat er plotseling een licht op over
het duistere, veelvormige (boeg)seeren. Op de plaatsen uit IbnBatoeta
en uit de 1001 Nacht wordt met het ww. diarra geheel
of nagenoeg dezelfde verrichting bedoeld, die wij onder
boegseeren verstaan. En in Boethor, Dict. franç.-arabe staat
djarra uitdrukkelijk als vertaling van fr. remorquer. Zou het nu
mogelijk zijn dat een andere vorm van hetzelfde Arabische
ww. waaruit nnI. sjorren is ontstaan, in onze taal overgenomen,
en met boeg verbonden ten slotte tot boegseeren vervormd
is? Indien hiertegen geene overwegende bezwaren bestaan,
mag de gissing dat de oorsprong van het woord hier te
zoeken is, niet ongerijmd heeten. Onze gegevens zijn no~
niet toereikend om de eerste lotgevallen. van het woord in het
N ederlandsch na te gaan: wij zien het, gelijk zoo menig
ander, in het eind der 16de eeuw kant en klaar »opduiken",
zonder dat wij stellig kunnen aanwijzen uit welke bestanddeelen
het gevormd, en van waar, wanneer, in welke beteekenis het
1) Bij Dozy·Engelmann, Gloss. des mots esp. et port. dérivés de l'Arabe (2e éd.
p. 291-292) worden nog enkele toevoegsels hierop gegeven, o. a. eene plaats uit de
1001 Nacht (ed. Mllcnaghten I, 382), in 't Fransch luidende: .les pirates lancèrent
les grappins sur ce navire et Ie prirent à la remorque" (arab. d~jarroelta).
Boegseeren 297
allereerst in onze taal overgenomen is. Doch misschien mag men
zich den gang van zaken voorstellen als volgt.
Djarra of liever dzjarra is het perfectum van een Arabisch WW.,
dat »trekken, sleepen", en in de jongere, niet-classieke taal
ook "boegseeren" beteeken L: deze vorm zou, in het Hollandsch
overgenomen, *dzjarre(n) geluid hebben. Van zulk een alleenstaand
ww. is tot dusverre - het is waar - geen spoor gevonden 1).
Maar op zich zelf is het overnemen van zulk een woord door
onze zeelui, hetzij rechtstreeks uit het Arabisch, hetzij door
bemiddeling van het Spaansch of Portugeesch, geenszins onaannemelijk:
er zijn meer scheepstermen uit het Arabisch afkomstig
11), en wellicht is het boegseeren eene manoeuvre die onze
zeevaarders van de Arabieren of de Spanjaarden h~bben afgezien.
In het Spaansch wordt »boegseeren" thans met het algemeenRomaansche
woord aangeduid: remolcar; doch daarnaast heeft
in dezelfde beteekenis niet alleen llevar -, navegar -, traer a iorro
gestaan, maar ook een ww. jorrar, bij Pifiol, Diccion. Gallego (Bareel.
1876) als verouderd opgegeven 3). Dit onderstelde *dzjarre(n)
nu kan door de matrozen met boeg verbonden zijn, hetzij ter
onderscheiding dezer bijzondere manier van sleepen , trekken van
het aanvankelijk algemeene, doch als scheepsterm weldra in beteekenis
sterk gewiizigde 8jorren, hetzij alleen als eene onnoodige,
pleonastische, doch begrijpelijke verduidelijking van het vreemde
woord. De wijze van samenstelling of koppeling is zeker niet
de gewone i maar vooreerst vindt zij hare wedergade in boeg-
1) Over nnI. 'jarren zie beneden, blz. 802, noot 4.
2) Zie Dozy, Oosterlingen. Naar Prof. De Goeje mij welwillend mededeelt is b.v.
ook log, het ui! een driehoekig plankje enz. bestaande werktuig om de vaart van
het schip te meten, niets anders dan het Arabische lauk, (zie Bib!. Geogr. Arab. V,
Gloss. XLIII sq.); zeker eene heel wat eenvoudiger etymologie dan die bij Skeat en
Franck te lezen staat.
8) De in het Spaansch door het letterteeken j aangeduide klank is mettertijd veranderd;
vroeger was het d:ej, z.J. of IJ ~ of eigenlijk fr. ck), thans is het die van nnI.
ck. Men vergelijke b. v. de oudere, in de Enropeesche talen overgenomen nitspraak
Don Quick~t (met fr. ek) met de hedendaagsche Spaansche .Don Qllijotc (met nnI. ek).
Jorro enz, luidde dns voorheen dz(j)orro.Verg. Ascoli, Sprachwissensch.Briefe, 128-124.
298 J. W. Muller
kruisen, een verouderden term voor: »(het water) met den boeg
kruisen, d. i. laveeren" j ten tweede kan men zich beroepen op
samenstellingen als liefkoozen, minnekoozen, waarschuwen, pluimstrijken
en derg., waarin de betrekking tusschen de samenstellende
leden, het znw. en het ww., evenmin volkomen duidelijk
of gewoon is; en ten derde is het de vraag of bij een dergelijk
woord, uit eene vreemde taal in de eigenaardige zeemanstaal
overgenomen, dezelfde strenge regels gelden als bij echt-Nederlandsche
samenstellingen. Trouwens het voorbeeld van lat. remulcare
, t. w. gr. plJ~OU}.lCEiIl, is op eene soortgelijke wijze samengesteld
uit ,ÓIJ~Óç (disselboom, trekriem ; spoor, zog) en ~}."m.
Wat moest in onze taal uit zulk een hybridisch *boeg-dzjarren
worden? De ui~heemsche klank dzj (tsj) wordt in een Hollandschen
mond ten slotte tot een enkelen sisklank vereenvoudigd, vóór
e of i soms, naar de afleiding, c geschreven als in cedel, cijfer,
cijns, citroen, namen als Cicero enz. (vergeleken met de ltaliaansche
en Duitsche uitspraak daarvan), maar gewoonlijk s gespt>
ld: sajJraan, versagen, sammelen, sandelboom, seffens, sestig en
seventig (thans, tegen de uitspraak, met z gespeld), sidderen,
siepel, sieren, sigaar, sik, sikker (dronken), singel, sissen, sits,
soebatten, sollen, sorbet, suiker 1); verg. verder de gewone Hollandsche
uitspraak van woorden als koe(t)s, loo(d)s, plaa(t)s,
scho( t)s 2) en van de uitgangen -atie, -age , (-asie, -azie). In al deze
woorden is de scherpe s, in het Nederlandsch vóór een klinker
alleen door bijzondere omstandigheden verklaarbaar, ontstaan
uit een klank als tsj, dzi, ts, dz, si of zj. In het geval dat
ons hier bezighoudt mag men dus als eindresultaat dezer klankontwikkeling
eene s verwachten, doch daarvóór en daarnaast
allerlei tusschenvormen met tsj, ts, sj: *boeg-sarren enz.
Dat uit de verbinding der consonanten g-dzj niet een zacht
1) Zie over deze woorden I!'ranck, Etym. Wdb.; Dozy, Oosterlingen; Veth, Uit
Oost en West, benevens Franck, Mnl. Gramm. § 126; Van Helten, Mnl. Spraakk.
§ 132, Opm 2; Te Winkel, Gramm. Fig. 248 vlgg.
2) In de oude verhalen der Noordpoolvaarders ook veelal schOB gespeld. Evenzoo il!
de 17de eeuw (0. a. bij Winscbooten, Seeman) veelal 1008 voor loods.
Boegseeren 299
g-z, maar een scherp ch-s is ontstaan, strookt met de regels
der sandhi in onze I1011andsche uitspraak. Wel wordt een scherpe
sluitletter vóór eene volgende zachte muta verzacht (dal,bint iplv.
dak-bint, dagdief iplv. daclt-dief, obdreunen iplv. op-dreunen enz.),
maar een zachte spirant wordt omgekeerd achter elke scherpe
sluitletter der vorige syllabe verscherpt j hepsucltt iplv. hebzucht,
wechsakken iplv. weg-zakken 1): de uitspraak boechseeren
is dus natuurlijk; dat de s hier (in tegenstelling met hebzucht
en derg.) ook geschreven wordt spreekt bij een vreemd woord
vanzelf.
Meer bezwaar levert de d op, die in het Arabische woord
niet, doch juist in de oudere voorbeelden van het Nederlandsche
woord wel aanwezig is. Zuiver phonetisch is zij moeilijk
te verklaren. Woorden als mulder, donder, bewaarder, en comparatieven
als vuilder , klein der, zwaarder zijn hiermede niet
rechtstreeks te vergelijken: daar is de d ontstaan tusschen eene
voorafgaande liquida en eene volgende '1', welke laatste voorwaarde
hier ontbreekt. Enkele andere alleenstaande gevallen als
spelden, overtuldicheit (voor spellen, overtollicheit), lijnde, venijnden
(voor linnen, venijnen), ba1tdelinc, zindelijk I), raamden (voor ramen,
te Dordrecht) en, vóór eene '1', mnl. verde voor verre zijn nog
niet voldoende verklaard. Wellicht is de d reeds in de taal,
waaruit wij het woord rechtstreeks hebben gekregen, ontstaan
en dus daaruit overgenomen j wellicht ook is zij in het Nederlandsch
door verkeerde analogie uit het praet. en het part. pass.
met d in het prae sens gekomen, op dergelijke wijze als in ge-
1) Zie hierover o. a. Land, Over uitspraak en spelling in het Nederlandsch, 31;
Van Helten, Klinkers en Mkl., Hfdst. XXVIII, 4 (maar ook diens Mnl. Spraakk.
blz. 171). - ln de uitspraak van ons woord schijnt trouwens voorheen zekere weife·
ling tusschen 111 en 8 te hebben bestaan: indien Brandt met zijne spelling lJoegltlllaarden
althans eene N ederl. 11 bedoelt. Voor 't overige is ook het enkele dlljorra bij ons
&jorren geworden (zie beneden, blz. 303).
2) Zie over deze woorden Franck, Mnl. Gramm. § 115; Van Helten • M nl. Spraakk.
§ 135, g; Te Winkel, Gramm. Fig. blz. 266-271. - De d in enkelde, dubbelde is
uit den nom., waar zij was ac h tergevoegd. in de cas. obl. overgebracht: van epen·
these is hier geen sprake.
300 J. W. Muller
schieden, wijden enz., iets dat vooral in een vreemd woord begrijpelijk
zou zijn.
Uit de aldus ontstane vormen boecntsjarden, boechtsarden,
boecnsjarden, boecl~sarden nu laten zich al de hierboven aangehaalde
vormen van het woord gereedelijk verklaren.
De wisseling, van -arden, -aarden, -eerden I -eirden is genoegzaam
bekend; verg. de verschillende Mnl. en NnI. vormen van
woorden als paard, zwart enz. 1)
In Kiliaan 's boecht-seerden kan de oudere vorm van het tweede
lid met ts schuilen; de verkeerde afdeeling van het woord is
dan een gevolg van Kiliaan's meening dat het eerste lid niet
boeg was I maar boecht (een door hem opgegeven bijvorm van
boeg, misschien ontstaan door verwarring met bocht, zie hierover
Ned. Wdb.).
De k in boucksarden (met ou vóór eene gutturaal iplv. oe, als
in 't Mnl. en 't Wvl. 2) zal te verklaren zijn uit een (Friesch?)
dialect, waarin de g nog de oude muta, niet spirans was en
dus vóór s niet tot eh, maar tot k verscherpt werd: verg. ook
het boven aangehaalde hd. bucksiren met ck,
Doch uit de opeenhooping van censonanten chtsj kon ook
de ch uitvallen: immers met boucheren en bousclteerden zal allicht
eene uitspraak als boetsjeeren bedoeld zijn. Want uit boescheerden,
in verband met de door Weiland opgegeven bijvormen
boegscheren en boe,qsgaarden eene vroegere uitspraak met 'nnI.
sch af te leiden is zeker bedenkelijk I zoolang niet blijkt dat
de beide laatste vormen iets meer zijn dan woordenboeksfabrikaten
I wellicht uit eene drukfout of eene vergissing van Weiland
of een zijner voorgangers ontstaan 3).
De hedendaagsche vorm met -eeren I zonder de anorganische
d, zou vanouds naast die met d kunnen hebben bestaan; doch
hij zal wel veeleer in later tijd uit de oudere vormen met d
1) Zie Franck, Mn!. Gramm. § 66 en 69.
2) Zie t. a. p. § 30, en De Bo op Ou.
S) Verg. hierboven blz. 296, noot 4).
Boegseeren 301
ontstaan zlJn naar analogie der talrijke ww. met den bastaarduitgang
-ee'1'en 1).
Dat in de tot dusverre bekende voorbeelden van het woord niet
de hier ontwikkelde chronologische volgorde der verschillende
vormen gevonden wordt, zood at b.v. de naar allen schijn
zeer oude vormen boegsja'1'en en boegsjaa'1'den alleen nog maar
bij Holtrop en Halma bewaard zijn, behoeft ons niet te
bevreemden, wanneer wij bedenken hoe weinig de ook in dit
opzicht zoo belangrijke verhalen onzer oude zeereizigers uit de
16de eeuw nog doorzocht zijn met het oog op de taal; beschikten
wij 'over een grooter materiaal, dan zou er allicht een veel ouder
voorbeeld van boe.qsjaa'1'den of van een nog oorspronkelijker
vorm zijn gevonden 2).
In dat geval ware ook misschien uit te maken wanneer en
langs welken weg het woord in onze taal is overgegaan. Reeds
Dozy heeft gegist dat onze zeelui sjorren hebben overgenomen
»van de Baskiërs, die wij als visschers in dienst hadden" 3).
Ditzelfde zou met (boeg)sjarden te waarschijnlijker zijn, omdat
dit voorheen inzonderheid toegepast blijkt te zijn op het door
de zee naar 't schip of naar land sleepen (roeien) der walvisschen,
en wij juist de walvischvangst bepaaldelijk van de
Basken geleerd hebben 4). Dan zou deze toepassing de oudste,
die op het al roeiend voorttrekken van schepen denkelijk jonger
zijn. Maar hoe aannemelijk deze gissing op zich zelf schijne I zij
1) Mag men den klemtoon op het tweede lid (boegséeren) ook op rekening stellen
derzelfde analogie? Immers indien boeg ter onderscheiding of verduidelijking vóór
*8J'arden is gevoegd, zou men eigenlijk boégsJarden, boégse8rcn verwachten.
2) Enkele onde zeereizen heb ik doorgezien, in de (vergeefsche) hoop het woord
te zullen tegenkomen; doch zulk eene jacht op één woord is te tijdroovend.
3) Men denke aan woorden als kabeljauwen labberdaan (zie De Vries in 'raa •
en Letterb. I, 275 vlgg).
4) Zie hierover Zorgdrager, Groen!. Visscherij, 126-130,207, 384; S. Muller Fz.,
Gesch. d. N oordsche Comp. 107-108. Verg. ook de hierboven bedoelde verklaring der
Baskische harpoeniers; jammer dat het Fransche origineel dezer verklaring niet beo
waard schijnt: wij zouden anders weten hoe de Basken het boucksarden in 't Fransch
genoemd hadden.
302 J. W. MuIl er
wordt door niets gesteund. Vooreerst is er in het hedendaagsche
Baskisch, naar Prof. Schuchardt uit Graz en Dr. Uhlenbeck
alhier mij verzekeren, geen spoor te vinden van een woord dat
in vorm en beteekenis op (boeg)sjarden gelijkt 1): de Basken
hebben daarvoor geheel andere woorden, o. a. erremolkatu, overgenomen
uit sp. remolcar, gelijk in 't algemeen hunne taal ook
voor het zeewezen meer woorden van, dan aan de Romaansche
talen ontleend schijnt te hebben. Maar bovendien valt het niet
te ontkennen dat bij deze opvatting de voorvoeging van boeg
veel minder goed te begrijpen ware, dan indien de toepassing
op het voorttrekken van schepen werkelijk de oudste
is geweest, zoo als men ook uit Kiliaan's vertaling: »remigando
trahere navem grandem e scapha" 2) mag opmaken. Het blijft
natuurlijk mogelijk dat, evenals de bewoners van Gallicie een
ww. jorrar voor» boegseeren" kennen, ook hunne naburen de
Basken vroeger zulk een woord bezeten, doch later verlor!'ln
hebben. Doch noodig is zulk een middenterm niet 3): rechtstreeksche
ontleening aan het Arabisch (zie boven, blz. 297)
is evengoerl denkbaar 4).
Uit het Nederlandsch zal boegseeren verder in heb Neder- en
Hoogduitsch, het Deensch, het Zweedsch en het Russisch zijn
1) Wel kent het Ba~kisch een woord sare, net (oorspr. sI e e pnet?, verg. sp. sarria,
netvormige korf) en een woord yorra, jorra, schoffel; maar dit bewijst niets.
2) Aan deze vertaling gaan bij Kiliaan de raadselachtige woorden vooraf: n Utrinque
inire"; denkelijk zijn zij het gevolg eener vergissing.
3) Ook in de Romaansche talen vindt men, behalve de bovengenoemde Spaansche
uitdrukkingen, alleen afleidingen van lat. remulcare.
4) Ret is voorshands niet te zeggen, of er eenig verband bestaat tusschen ons woord
en het zeventiendeeuwsche ww. SJ'arren, sjaren, sjerren (zie Van Helteo, Proeve van
Woordverkl. 19-20, alsmede bij Winschooten, Seemar., 66: hij isermeegeSJ'erd);de
beteekenis (ongeveer = bruien) is zoo onbepaald, dat men het evengoed kan vereenzelvigen
met mnl. sarren (Van Relten) , als met sjorren (Oudemans). - Tuinman's
verklaring van boegseeren uit boegzeelen, eene afleiding van een (verzonnen) woord
boegzeel , boegtouw (Fakkel d. N ederd. tale, 37) is natuurlijk noch door de analogie
van fr. touer, eng. to tow, of van lat. remulcare als afleidiug van remalcum, sleep·'
touw, noch door russ. buksir, boegseertouw te redden: het laatste is, naar mij verzekerd
wordt, kennelijk afgeleid van het ww. bu!csirovat', boegseeren.
Boegseeren 303
overgenomen, evenals met tal van scheepstermen het geval is.
Het Engelsch gebruikt voor» boegseeren" to tow, het Fransch tou.er
of het algemeen-Romaansche woord: remorquer.
Naar deze voorstelling zouden dus boegseeren en sjorren ontstaan
zijn uit twee vormen, met verschillende vocaal, van hetzelfde
Arabische werkwoord, waarvan het perfectum dzjarra
eene a, maar de duratieve vorm jadzjorro en het passief dzjorra
eene 0 hebben. Van dit ww. is afgeleid het :l.:nw. dzjirra »a mode,
or manner, of dragging, drawing, pulling, tugging, straining,
or stretching"j andere afleidingen zijn dzjorra en dzjarra »a small
piece of wood, or a piece of wood about a cubit long, having a
snare at the head, and a cord at the middle, with which gazelles
are caught" (Lane I, 400 c); voorts in de jongere taal
dzjorra »trace, piste, voie j empreinte, vestige de pas; brisées, pied ;
sillage de navire" (Beaussier, Dict. prat. arabe-franç.). In al
deze woorden is de beteekenis »trekken, sleepen" duidelijk genoeg
te herkennen I). Vandaar spaansch jorro 2) (voorheen
dzjorro, later chorro uitgesproken) in de uitdrukking a jO'l'ro,
op sleeptouw, waaruit weder het ww. jorrar, dat denkelijk
vroeger ook in 't algemeen »trekken, sleepen" heeft beteekend 3).
Terwijl dus uit dzjarra, als scheepsterm gIlbruikt, ons (boeg)sjarden
ontstond, werd dzjorra in den algemeenen zin van
»sleepen, trekken, rukken" in onze taal overgenomen als tsorren,
sorren, sforren. In deze beteekenis leeft het echter alleen nog
in de algemeene taal voort (afsjorren, losrukken; insjorren, inhalen;
opsjorren, opwaarts rukken of trekken, zie De Jager,
Frequent. I, 625-626); als scheepsterm gebezigd heeft sjorren
1) .l!len en ander volgens de inlichtingen, mij o. a. door Prof. De Goeje welwillend
verstrekt.
2) Jarro bij Franck, Etym. Wdb. zal wel een drukfout zijn voor Jorro of Jorrar:
ik heb althans geen Spaansch Jarro met deze beteekenis kunnen vinden.
3) Verg. ook port. lIorra .Ankerfütterung, Ankerschuh; langaamer, phlegmatischer
Men~ch; Blockkarren, Baumwagen; eine Art Schlitten die man beim Wegräumen
des Holzes im Walde gebraucht", en lIorreiro .schwerfällig, scWecht oder langaam
segelnd (Schift)" (Michaelis, Dice. portug.-allem. Lpz. 1887), vergeleken met levar
a zorr08 = sp. ltevar a jorro, boep;seeren, op sleeptouw nemen.
·304 J. W. M u 11 er, Boegseeren
(toe-, vastsjorren) I naar 't schijnt alleen in 't Nederlandsch, zijne
beteekenis in eene gansche andere richting beperkt, of liever sterk
gewijzigd tot die van :.met touwen vast toehalen, toerukken , en
zoodoende vastbinden, aaneenhechten". In den gang der beteekenissen
en de betrekking tusschen de Arabische, Spaansche en
N ederlandsche woorden is nog veel niet volkomen duidelijk.
Zoolang onze kennis van de taal der 15de en 16de eeuw, en
vooral van de oudere zeemanstermen , niet vollediger is, zal
men zich in "een geval als dit moeten behelpen met gissingen
die I al is er een en ander tegen in te brengen, toch eene niet
geheel onwaarschijnlijke verklaring geven van een tot nog toe
volslagen duister woord.
Leiden, Sept. 1891. J. W. MULLER.
NOG EENS: KOEK EN EI.
In de vorige aflevering van dit Tijdschrift (blz. 202) heeft A. B.
het vermoeden geuit, dat de zegswijze koek en ei »blijkbaar
onverbasterd is overgeleverd". Aangetoond is dat door citaten
uit een Duitsch woordenboek en woorden van Luther niet, doch
op grond van het daar vermelde, mag men wel besluiten dat
het naar alle waarschijnlijkheid zoo geweest is. Maar zekerheid
geven ons de volgende citaten I een van 1628, een van 1683.
Zij luiden:
Want ick hebt wel so veer met schoon praten ghebrocht,
Dat wy als Ey en Koeck d'een d'ander soet aensaghen.
L. Zasy, Borgerl. huys-houdingh (Rotterdam I 1628)
3de Hand. 1 ste Utkomst.
en: We hebben altijd een Ey en een Koek geweest, en een lijn
getrocken j waarom blaft gy my als een Hond aan 'l De Historie
der Queesters, p. 330. G. KALFF.
Zonderling is het gebruik der uitdrukking bij Wolff-Deken, C. Wildsclt. 3. 268:
Bethje is bij Oom schering en inslag, koek en ei. A. B.
J. te Winkel 305
KAREL ENDE ELEGAST.
Karel ende Elegast. Opnieuw uitg. door DI. E.
T. Kuiper. Amst. 1891. Bijdrage tot de tekstcritiek
van den Karel ende Elegast door Dr. J.
Bergsma. Groningen 1890.
De Karel ende Elegast heeft ruim vijftig jaar lang tot de
meest gelezen en meest geliefkoosde Mnl. gedichten behoord,
en terecht. De eerste twee uitgaven, die er van verschenen
(die van Hoffmann von Fallersleben in 1836 en die van Jonckblo
et in ] 859), zijn uitverkocht, en wie geen oud exemplaar
machtig kon worden en zich niet tevreden wilde stellen met
de moderne prozaomwerking van Alberdingk Thijm in diens
Karolingische Verhalen, moest zijne toevlucht nemen tot de derde
tekstuitgave, die Penon er van in zijne bloemlezing van Ned.
Dl:cht- en Prozawerken deed verschijnen. Die laatste uitgaaf
echter was niet veel meer dan eene noodhulp, alleen bestemd
om in het gebrek aan exemplaren te voorzien, maar niet om
een aan de tegenwoordige eischen meer voldoenden tekst te
leveren.
Toch konden wij zulk eenen tekst niet meer missen, want
in de dertig jaar, die er verliepen sinds Jonckbloet het gedicht
uitgaf, zijn er niet alleen verscheidene voorslagen tot tekstverbetering
gedaan, waarvan Penon trouwens goede nota heeft
genomen, maar is ook het materiaal, waarmee de criticus werken
kon, vrij w;at vermeerderd. Jonckbloet toch beschikte,
behalve ter elfder ure over de verduitsching in den Karlmeinet,
alleen over de beide oude drukken, die ook Hoffmann gebruikte
(A en B) en over fragmenten van twee handschriften (M en
H), en nu kennen wij bovendien een derde, in 1873 door
Bormans meegedeeld, fragment (N) en drie andere ouds drukken
(0 in de boekerij van den hertog van Aremberg te Brussel,
en D en E, op de Kon. bibl. te Brussel). Ook al achtte men
de Lachmannsche methode van critiek, die Jonckbloet met veel
20
306 J. teW i n keI
scherpzinnigheid toepaste, tegenwoordig niet verouderd, dan nog
maakten die nieuwe bouwstoffen eene herziening van den vastgestelden
tekst wenschelijk.
, Geen wonder dan ook, dat eene nieuwe tekstuitgave werd
voorbereid, zelfs niet, dat onafhankelijk van elkaar twee beoefenaars
onzer oude letterkunde zich daartoe hadden aangegord:
Dr. J. Bergsma en de Heer E. T. Kuiper, die met zulk
eene uitgave den doctorsgraad wenschte te verwerven en dat
dan ook met eere heeft gedaan, nadat Dr. Bergsma edelmoedig
van zijn plan had afgezien en zich bepaald had tot het leveren
eener bijdrage tot de tekstcritiek van het gedicht. Gaarne vestig
ik in dit tijdschrift op beide werken de aandacht, die zij verdienen;
en beter dan door eene geregelde critiek meen ik dat
te kunnen doen door in 't kort het standpunt aan te geven,
waarop wij ons na en ten deele ook door die werken behooren
te plaatsen ten opzichte van de aan den Karel ende
Elegast verbonden letterkundige en tekstcritische quaesties.
Dr. Kuiper heeft de loffelijke gewoonte der meeste tekstuitgevers
gevolgd, die in eene inleiding ook de litteraar-historische
beteekenis van het door hen uitgegeven dichtwerk behandelen,
en daarbij zijne taak breeder kunnen en ook moeten opvatten,
dan Jonckbloet deed. Deze toch kon destijds op grond van een
zeer beperkt aantal gegevens alleen trachten uit te maken, of
de Karel ende Elegast een oorspronkelijk N ederlandsch gedicht
was, dan wel naar een Fransch voorbeeld was bewerkt, en
zelfs het voormalig bestaan van zulk een Fransch voorbeeld
kon hij nog maar ternauwernood aannemelijk maken. Hij steunde
daarbij op eene bekende plaats uit de kroniek van Albericus
Triumfontium 1), die mocht doen veronderstellen, dat er in de
eerste helft van de 13de eeuw in het Luiksche een Fransch
gedicht bekend was geweest, waarin verhaald werd, hoe Karel
eene samenzwering van Hardericus tegen hem ontdekte door
op aansporing van eenen engel 's nachts uit stelen te gaan, en
1) In de Monumenia Germ. van Pertz. XXIII, 631.
Karel ende Elegast 307
verder op veertien versregels in een der handschriften van den
Renaus de Montauban 1), waarin het een en ander uit een dergelijk
gedicht wordt aangehaald.
Later maakte Verwijs eene nog belangrijker plaats uit Le
Restor du Paon bekend 2), die in 25 verzen een uittreksel uit
zulk .een gedicht geeft. Dr. Kuiper drukt zich dus voorzeker
wel wat al te voorzichtig uit, als hij, blz. 27, zegt: »Zonder
twijfel hebben verschillende gedichten in het Fransch de overlevering
van Elegast behandeld, maar of er een afzonderlijk
gedicht over heeft bestaan, en in hoeverre een dusdanig gedicht
het origineel van het onze is geweest, is minder zeker uit te
maken"; maar later (blo 35) noemt hij het toch :.trots de verschillende
bezwaren waarschijnlijk, dat de Karel ende Elegast
vertaald is naar een fransch origineel". Hij dingt dus terecht
nauwelijks Dleer af op het door Jonckbloet verkregen en later
niet meer betwijfeld resultaat.
Dr. K. echter had meer te doen dan Jonckbloet's uitkomsten
te toetsen. Hij moest in zijne inleiding die op zich zelf staande
mededeelingen 3) vergelijken 'met de vijf verhalen, die er van
Karel en Elegast nog bestaan in de Europeesche letterkunde;
en op het voetspoor van Gaston Paris 4) stelde hij dan ook een
onderzoek in naar de onderlinge verhouding dier mededeelingen
en verhalen. De verhalen zijn 1° onze Karel ende Elegast;
2° de getrouwe Middelfrankische vertaling daarvan in den Karlmeinet
5) ; 30 een nog onuitgegeven, maar door een uittreksel
van F. Bech 6) bekende Middelduitsche Karl und Elegast uit
de 15de eeuw; 40 de IJslandsche Karlamagnus Saga 7) en 50 de
1) Retlau8 de Montau6an oder die Haimonalcinder, herausg. von Dr. H. Michelant,
Stuttgart 1862, 266. H4.
2) Taal- en Letterbode I (1870) bI. 258-260.
3) Een paar verzen uit de kroniek van Philippe Mouskès, 8442 vlg. kunnen wij,
als minder belangrijk. onbesproken laten.
4) Bist. poétique de -Ckarlemag'l18, Paris 1865 p. 320 en Revue critique I (1868) p. 384.
IS) Karlmeiuet, herausg. von A. von KeIler, Stuttgart 18iiIJ, p 575-606.
6) Germania IX, 320 vlgg.
7) Karlamagnua Saga ok Kappa kans, etc. udgivet af C. R. Unger, Christiania
1851l, cap. 1-25.
308 J. te Wi n keI
Deensche redactie daarvan in de Karl Magnus Krönike 1-4 1).
Daar deze laatste eene verkortende vertaling is van het IJslandsche
verhaal, is zij evenals de getrouwe vertaling van den
Mnl. roman in den Karlmeinet bij de vergelijking van minder
gewicht, zoodat daarvoor dus vooral de Middelnederlandsche,
de Middelduitsche en de IJslandsche roman in aanmerking komen.
Gaston Paris nam drie redacties aan: 10 de Mnl. en Md.,
20 de IJslandsche, 30 die waarop de Renaus de Montauban doelt.
Dr. K. geraakte bij zijne vergelijking aarzelend tot eene bijna
gelijke uitkomst. Tegenover Bech, Koberstein 1 Liebrecht en
Barlsch, die den Mnl. en den Md. roman te verschillend achtten
om ze tot ééne redactie te brengen, verklaart Dr. K. zich met
Gaston Paris voor de nauwere verwantschap van deze romans
met elkaar, dan met het IJslandsche verhaal of de mededeelingen
in Renaus en Restor, al is er ook geen denken aan, den Middelduitschen
roman voor eene omwerking van den Mnl. door bemiddeling
van den Karlmeinet te houden. Dr. K. wijkt in zoover
van Paris af, als hij den Franschen roman, waarop Renaus
en Restor doelen, plaatst tusschen de eerste redactie (Mnl. en
Md.) en de tweede (IJsI.) in, ofschoon hij dezen toch nauwer,
dan met de eerste, verwant acht met de tweede, de jongere,
die de Elegastsage met de Mainetoverleveringen verbonden heeft.
Het komt mij echter voor, dat de roman, waarop Renaus en
Restor doelen, geplaatst moet worden tusschen den Mnl. en
den Md. roman, welke beide kenmerkend van elkaar onderscheiden
zijn, ofschoon zij in hunne afwijking van den IJslandschen
tekst met elkaar overeenstemmen.
Bij eene vergelijking moet men, dunkt mij, van de volgende
beginselen uitgaan: overeenstemming, vooral in kleinigheden,
bewijst verwantschap, en het aantal punten van overeenstemming
geeft den doorslag bij het bepalen van den graad van
verwantschap; afwijking in kleinigheden (ook door uitlating of
toevoeging) bewijst nièts tegen nauwe verwantschap, daar men
1) In Romantiak Digtning Ira middelallkren, udg. af C. J. Brandt, Köb. 1877. nl.
Karel ende Elegast 309
wel geene nauwere verwantschap zal kunnen aanwijzen, dan
van vertaling en origineel, en dergelijke kleine afwijkingen,
hoe groot in aantal ook, gerust aan den vertaler mogen worden
toegeschreven; alleen 'wanneer zich een duidelijk verschil
in karakter bij de verschillende verhalen openbaart, kan er van
verschillende redactie sprake zijn.
Voor ons zijn ongetwijfeld de mededeelingen in Renam en
Restor du Paon van het grootste belang; en daar ik met Dr. K.
gaarne aanneem, dat in beide romans van hetzelfde gedicht
sprake zal zijn, komt het er op aan, die mededeelingen tot
één geheel te verbinden, en zóó eene schets te ontwerpen van
een gedicht, dat ik in 't vervolg den Franschen Ka'l'les et Basins
zal noemen. De schets luidt als volgt:
:tOp eenen nacht wordt Karlemagne' door eenen engel vermaand,
uit stelen te gaan (Renaus en Paon). Hij durft het
niet na te laten, en zonder het knarsen der sloten te hooren
komt hij buiten zijn paleis (R). Een ervaren dief, Basins , wordt
hem door God tot gezel gegeven (RP), die hem naar La Ferté
voert (R), het kasteel van Gerin (R). Basins dringt er door
tooverkunst binnen (RP) en hoort, hoe de verrader zijne vrouw
eerst stilzwijgendheid laat beloven en haar dan vertelt. dat
Karles op Pinksteren zal sterven. zooals hij zeker weet, daar
hij tot hen behoort, die het plan hebben beraamd hem te
dood en (P 1». De twaalf pairs zijn de hoofden der samenzwering
(R). Als Basins' vrouw, die Kades' nicht is en door hem
uitgehuwelijkt was, dat gehoord heeft, breekt haar het angstzweet
uit en verklaart zij, het plan aan den goeden koning te
zullen mededeelen, waarop de verrader haar een harden slag
tegen den neus geeft, zoodat haar geheele aangezicht bebloed
is. Basins sluipt toe, knielt neder en vangt het bloed in zijnen
1) R komt daarmee wel overeen, maar de voor den aanslag bepaalde dag heet
daar Kerstdag; doch daar in de KarlamagnlU Saga de verrader van Kerstavond spreekt
en de gevangenneming op Pinksteren plaats heeft, acht Dr. K. terecht afwijking der
Fransche verhalen onderling geene reden om te betwijfelen. of zij wel op denzelfden
roman zonden doelen.
310 J. teW i n keI
handschoen op (P). Bij Karles gekomen, vertelt Basins hem
alles wat hij gehoord heeft (PR) , en naar zijn paleis terugkeerende
dankt Karles God, dat Hij hem tegen den aanslag
heeft gewaarschuwd (P). Hij wacht den bepaalden tijd af, neemt
de samenzweerders gevangen, vindt scherpe messen in hunne
mouwen verborgen en doet ze terechtstellen (R)".
Vergelijkt men deze schets met het IJslandsche verhaal, dan
zijn er genoeg punten van overeenkomst om voor beide een
gemeenschappelijken oorsprong aan te nemen, desnoods den
Franschen roman voor den grootvader van den IJslandschen
te houden. Zelfs de dief heet daar, evenals in den Franschen
roman, Basin j maar het karakter van beide verhalen verschilt
aanmerkelijk, daar de Karlamagnu8 Saga (of een te vermoeden
origineel daarvan, dat ik den Roman de Karle8 Mainet et Ba-
8in8 zal noemen) met Karel's rooftocht de Karel-Mainetoverleveringen
verbonden heeft, en in verband daarmee den tocht
vóór de, uitvoerig behandelde, kroning doet plaats hebben,
en aan den verrader den naam Renfrei geeft. Opmerkelijk is
het, dat zijn kasteel Tungr (Tongeren?) heet en dat Karel
tegenover Basin bijzonder op den voorgrond treedt, zoodat hij
het zelf is, die het gesprek van den verrader met zijne vrouw
afluistert en het bloed in den handschoen opvangt. Ook laat
hij zelf, op Gods bevel, Basin roepen om hem op zijnen rooftocht
te vergezellen. Dat Renfrei's vrouw niet als bloedverwante
van Karel voorkomt en dat de samenzweerders niet de twaalf
pairs zijn, maar juist door deze veroordeeld worden, zijn verschilpunten
van weinig gewicht. Waar door verbinding met de
Mainet-overleveringen en het achteraf zetten van Basin het karakter
van het verhaal zoo geheel veranderd is, hetzij dan door
den IJ slandschen bewerker zelf, hetzij door zijn Fransch origineel,
mag men gerust van eene andere redactie spreken, dan
die van den Franschen roman, welken wij uit den Renau8 en
den Re8tor reconstrueerden.
Ook de Middelduitsche Karl und Elegast heeft een ander
karakter, doch niet zoo zeer door wijziging, als door toevoeKarel
ende Elegast 311
ging en uitbreiding in eigenaardigen geest. Kleine verschilpunten
zijn alleen, dat Karel de poort van zijn paleis door eenen
portier laat openen, dien hij omkoopt, dat Basins hier Elegast,
Gerin hier Eckerich en La Ferté hier Urlous heet, dat Eckerich's
vrouw niet Karel's nicht, maar zijne zuster is, dat zij
niet vooraf geheimhouding aan haren man belooft, en dat Elegast
niet in eenen handschoen, maar in een en sluier het bloed
opvangt. Van al die verschilpunten zijn alleen de verschillende
namen van gewicht, maar, ofschoon wij het Middelduitsche
gedicht veeleer voor eene vertaling uit het Fransch, dan voor
eene omwerking van den Karlmeinet mogen houden, zou het mij
niet bevreemden, als de Middelduitsche dichter der 15de eeuw
die namen uit den Karlmeinet kende en ze daaruit overnam.
Ook de Deensche bewerker van den Karlamagnus Saga heeft
Basin door Alegast vervangen, waarschijnlijk, zooals Paris en
Nyrop meen en , op grond van den Mnl. Karel ende Elegast,
maar dan ook door bemiddeling van den Karlmeinet.
De Mnl. Karel ende Elegast wijkt nog iets minder dan de
Md. van den Franschen roman af, want daarin komt Karel
inderdaad door Gods wonderbare hulp en niet door omkooping
van den portier onbemerkt uit zijn paleis. Dat Elegast niet
alleen door het wegbreken van steenen, maar ook »par encantement"
Eggheric's burcht binnenkomt, leeren ons vs. 837 -844,
die Dr. K. zeker over het hoofd zag, toen hij (bI. 24) het
tegendeel beweerde. Eggheric's vrouw is ook hier Karel's zuster,
maar, ofschoon er ook hier van eene belofte tot geheimhouding
geene sprake is, wijkt de voorstelling, die ons gedicht
geeft van het gesprek tusschen man en vrouw in niets wezenlijks
af van die, welke wij in den Restor du Paon vinden, wanneer
men aanneemt, dat dáár eene episode uit het gesprek
letterlijk wordt meegedeeld, terwijl ons gedicht, vs. 875-909,
den dialoog in den korteren verhaalvorm heeft overgebracht.
Zelfs hare bedreiging, dat zij het plan zal verraden, ligt op- .
gesloten in vs. 907-909, vooral in 't woord »gedoghen". Ook
vangt Elegast in het Mnl. gedicht, evenals in 't Franseh, het
312 J. t (> Win k e 1
bloed in eenen handschoen en niet in eenen sluier op. Of de
samenzweerders de twaalf pairs zijn of niet, wordt hier, evenals
in het Middelduitsche gedicht, in het midden gelaten, en dat
de Mnl. vertaler de »scarpe knive" laat vinden ))llaest haren
live" (vs. 1119 vlg.) en niet in de mouwen, is eene afwijking
van volstrekt geene beteekenis, door de toevoeging van »witte
halsberghe" voldoende te verklaren. Men ziet dus, de afwijkin~
gen van het Fransch ziju zoo uiterst gering, dat men de schets
van den Franschen roman wel voor een overzicht van het Mnl.
zou kunnen doen doorgaan, indien de namen niet verschilden:
Elegast en Basins , Eggheric en Gerin , La Ferté en Egghermonde.
Met Dr. K. neem ik tegenover Gaston Paris gaarne aan, dat
de namen van het Mnl. gedicht de oudste zullen zijn en dus
in een ouderen Franschen roman zullen zijn voorgekomen, dan
die waarvan Renaus en Restor melding maken; en ik kan daar~
voor een nieuw argument bijbrengen. Den naam Elegast ken~
nen wij ook onder anderen vorm (zie Dr. K. bI. 40-44),
namelijk Erbagast, waarbij men zou kunnen denken aan den
bij Ammianus Marcellinus en op een en gedenksteen van 't jaar
394 1) voorkomenden Frank Arbogast, aan de in de Rijnlanden
gevonden inscriptie: »Matronae Arvagasti" 2), of aan den onder~
teekenaar van de Salische wet, Arvogast. Liever echter zie ik
er eene verbastering in van den, in den jongeren Titurel voor~
komenden, vorm Elbegast. Mocht men Mone 3) gelooven, dan
zou dat woord beantwoorden aan het Ags. Alvagást (1. Alvi~
gást) , maar dan zou de vorm bij ons ook Elvegeest moeten zijn,
en zou een vorm als Elvegast of Elegast alleen door het An~
gelsaksisch heen in onze letterkunde kunnen gekomen zijn. Wij
behoeven echter gast niet als gást (geest) op te vatten, maar
kunnen het houden voor ons eigen woord gast in de oude be~
1) Zie 8teiner, Code:ç lr,script. rom. Rheni II (1837) N°. 860.
2) Zie Brambaeh, Corpus lnscript. Rhet.allarum, N°. 590 en vgl. Dr. H. Kern.
Persl. en Mededeel. der Kon. Akad. van Wet. Afd. Lett. 2de R. 11 bI. 333 vgl.
3) F .• J. Mone. Untersuchultgen zur G~8chichte der teutschen Helden80f/e. Quedl.
und Leipzig 1836. p. 137.
Karel ende Elegast SIS
teekenis van bezoeker, opzichter, heer, die het woord o. a. heeft
op de Rijnsche inscriptie en in de titels van de onderteekenaars
der Salische wet. Is Elegast inderdaad Elvegast (heer der elven),
dan zou de syncope van de v in 't woord met recht verbazing
mogen wekken, indien de naam met den persoon in de volksoverlevering,
die de elven toch kende, was blijven voortleven.
Alleen door bemiddeling van het Fransch aan te nemen kunnen
wij de verknoeiing van den naam verklaren; maar dan moet ook in
den oudsten Franschen roman de held niet Basi'TI.s, maar Elegast
geheeten hebben, en dat is zeer aannemelijk, indien de sage terecht
gelocaliseerd wordt in de Ardennen tusschen Luik en Hoei, de
woonplaats van Albericus Triumfontium, die haar tusschen 1239
en 1250 vermeldde, en indien Egghermonde met het daar gelegen
Aigremont mag gelijk gesteld worden, want dan ontstond
de sage in eene streek, waar het Germaansche element en het
Waalsche vroeger ongemerkt in elkaar overgingen, maar waar
in de 13de eeuw toch zeker reeds Fransch gesproken werd.
Als heer der elven behoort Elegast tot den sagenkring van
Auberon of Oberon, wiens hoorn zelfs wordt teruggevonden in
den hoorn, waarmee Elegast in den Middelduitschen roman de
honden betoovert, die hem aanbassen. In den Mnl. roman is
het mythisch karakter van Elegast wel wat op den achtergrond
getreden (of nog weinig uitgewerkt), maar toch verloochent het
zich niet. Men ziet het in de zwarte wapenrusting van Elegast,
die aan de swartálfar der Noorsche mythologie herinnert, in
de wijze, waarop hij »dwers dor den woude" rijdt »alse die
riden wille verholen" (vs. 277), in het kruid, waarmee, als
hij het in den mond houdt, hij kan verstaan »wat hanen craien
ende honde bilen" (vs. 769), in den schrik, als hij den haan
hoort kraaien, die ons doet denken aan Maerlant's opmerking
over den haan, Nat. Bloeme III vs. 1975: »Elfsgedroch scuwet
sijn luut" en in de »behendichede", waarmee hij alle sloten kan
ontsluiten, en de tooverwoorden, waarmee hij ieder kan doen
inslapen (vs. 837-845, 926 vlg.).
Een tweede karaktertrek van den Karel ende Elegast is het
314 J. te Winkel
vrome en Christelijk-miraculeuze, dat zelfs aan de oudste Frankische
ridderromans niet vreemd is, en aan ons gedicht eene
zekere wijding geeft. Daarvan getuigen: de engel, die Karel
oproept, de vaste slaap, waarmee God »dor sconincs houde"
alle bewoners van het paleis boeide, toen' Karel de poorten
doorging (vs. 139-166), het gebed, dat Karel in den duisteren
nacht uitspreekt (vs. 169-192), het gebed van Elegast vóór
den tweekamp (vs. 1286 -1318) en Karel's woorden nadat
Eggheric in het Godsoordeel is gevallen, vs. 1397-1402:
»Ghewarich God, ghi sijt hierboven,
Met rechte maghic u loven,
Die mi so menighe ere doet:
Die u dienen, si sijn vroet.
Ghi moghet helpen ende beraden
Alle, die an usoeken ghenade".
Het historisch element in den Karel ende Elegast bestaat in
de vermelding van Karel's gestrengheid ten opzichte van de
roofridders (vs. 203-214) en in de samenzwering tegen zijn
leven; maar daar er in geschiedenis en overlevering, door de
vermenging van Karel's geschiedenis met die zijner opvolgers,
van zoovele samenzweringen sprake is, is iedere poging om uit
te maken, welke hier bedoeld wordt, nog vergeefsch geweest.
Dat Karel's paleis te Ingelheim het uitgangspunt van zijnen
rooftocht genoemd wordt, is eer aan de geschiedenis dan aan
de Elegastsage ontleend.
Eindelijk wordt het gedicht nog gekenmerkt door eene zekere
comische tint, die over sommige gedeelten er van verspreid is,
en die in de gedichten van de tweede helft der 12de eeuw nog
niet met opzet aangebracht schijnt, maar samenhangt met den
onschuldigen, frisschen volkshumor, welke de mysteriespelen
(vooral de Duitsche) zoo vermakelijk maakt, zonder dat aan
eenige zucht tot profaneeren moet gedacht worden. Het Nibelungenliet
is er ondanks zijne grootschheid niet geheel vrij van,
en ons fragment Van den bere Wisselawe levert er een spreKarel
ende Elegaat 315
kend voorbeeld van. Wel verre van op het verval der ridderpoëzie
te wijzen, zooals Léon Gautier te onrechte meende,
ofschoon zelfs in het Roelandslied Ganelon's woorden tot Karel
dezelfde kleur hebben, leidt die cornische tint er ons toe, den
oudsten Roman de Km'les et Elegast te plaatsen vóór den tijd,
waarin Chrestien de Troyes en Guillaume Ie Clers opzettelijk
de »hovesce" scherts invoerden, die onder de handen hunner
smakelooze navolgers in jacht op dwaasheden en vermakelijkbeden
ontaardde. In onzen Karel ende Elegast doet het cornische
nog geene afbreuk aan de grootsche voorstelling, die
de dichter ons wil geven van Karel den Grooten, den heiligen,
door Gods bijzondere genade beschermden koning. Karel's zedelijke
grootheid blijkt duidelijk hieruit, dat hij Gods bevel om
uit stelen te gaan bijna zedelijk onmogelijk acht en dat hij
voortdurend in angst verkeert, op iets voor hem zoo onzinnigs
als rooverij betrapt te zullen worden. Die vrees nadert het
komieke, maar dat het hem op zich zelf aan moed niet ontbreekt,
blijkt uit zijnen strijd met Elegast, dien hij, als geweldiger
strijder, overwint. Zelfs het grappigste tafereel in het
gedicht, als Elegast Karel eerst bespot om zijn ploegijzer, of
liever zijne onhandige poging om roofridder te schijnen, en
vervolgens hem beetneemt met het handig ontfutseld tooverkruid,
kan ten slotte alleen den indruk geven, dat Karel eigenlijk
veel te groot man is, om roofridder te wezen. Er zijn
inderdaad maar weinjg Frankische romans, waarin Karel de
Groote zoozeer den indruk maakt van een groot vorst te zijn,
als de Karel ende Elegast. Boendale's verontwaardiging over dit
gedicht is alleen van historisch standpunt eenigszins gerechtvaardigd.
Vergelijkt men nu den Middelduitschen roman met den Middelnederlandschen,
dan behoeft men slechts weinig te wijzigen
en, behalve de episode van het tooverkruid, slechts zeer weinig
in te voegen, om van den Middelduitschen onzen Karel ende
Elegast te maken; en alzoo heeft Dr. K. dan ook aan Gaston
Paris kunnen toegeven, dat beide romans nauw verwant zijn;
316 J. te Wi n ke I
maar bovendien zou er vrij wat uit den Middelduitschen roman
moeten geschrapt worden, om hem aan onzen Karel ende Ele[
Jast gelijk te maken. Dat de Nederlandsche dichter uit het
gemeenschappelijk origineel van beide romans dat alles bij zijne
vertaling zou hebben weggelaten, en daardoor de kunstwaarde
van zijn gedicht aanmerkelijk zou hebben verhoogd, is niet
volstrekt onmogelijk, maar het komt mij toch voor, dat beide
vertalingen naar twee wel verwante, maar toch in karakter
zeer uiteenloopende origineelen zijn bewerkt. Dat van den Mnl.
roman zou ik Karles et Elegast willen noemen, en dat van den
Md. roman Karles et l'enchanteur Basins.
Met den laatsten naam wil ik te kennen geven, dat de Md.
roman behoort tot eene jongere redactie, waarin de in Basins
verdoopte Elegast eenigszins het mythisch karakter van heer
der elven verloren en veel meer dat van den toovenaar of
duivelskunstenaar heeft aangenomen, dat hem nog niet wordt
toegedicht in den Auberis Ie Bourguignon J waar hij nog maar
alleen de groote dief genoemd wordt, maar dat hij duidelijk
vertoont in den Jehan de Lanson I) J en dat sterke overeenkomst
vertoont met het karakter van den oorspronkelijk ook
Germaansehen Malegijs of Maugis, die ook van Aigremont
afkomstig geacht wordt. De ongelooflijk sterke staaltjes van
»gokelrie" in die romans, die wij moeielijk anders dan kinderachtig
en smakeloos kunnen noemen, vinden hunne wedergade
juist in de meeste episoden, die wij zouden moeten schrappen
om den Middelduitsehen roman aan den Middelnederlandschen
gelijk te maken. De tooverkunst van Elegast is daarin ook op
1) Misschien heeft er van dien Jehan de Lanaon ook bij ons eene vertaling bestaan.
Ik wees er, Geschied. der Nederl. Letterkunde I bI. 122 reeds op, wat Dr.
Kuiper's aandacht ontgaan schijnt, dat het eerst door Blommaert (.tlnnalel d. c0-
mité de France V 1860, p. 89-103), later door Kalf!" (Mnl. epische fragmenten
bI. 168 vlgg.) uiIg. fragment van een onbekenden roman waarschijnlijk tot den Jehan
de Lamon behoort. De naam Elegaat, die er in voorkomt, zal dan aan den Karel
ende Elegaat ontleend zijn, tenzij men, wat minder waarschijnlijk is, zou 11 illen
aannemen, dat ook de Basine van den Jehan de Lamo1l in eene oudere redactie
Elegast geheeten heeft.
ltarel ende Elegast 317
Karel overgegaan, die de zon driemaal doet stilstaan, zoodat
alles op de wereld vier nachten achtereen slaapt 1 en Karel's
vrouw zelfs in al dien tijd in dezelfde houding te bed blijft
liggen, als waarin zij lag, toen hij hare zijde verliet: een
kunststuk zóó groot, dat Elegast hem voor »grooter meester"
verklaart, dan hij zelf is. Was Karel's Jozuadaad ook niet zonder
voorbeeld in de Frankische romans, daar Karel ook in de
Cltanson de Roland en den Guion de Bourgogne op zijn gebed
de zon tot stilstaan brengt, hier wordt zij door de herhaling
bespottelijk, te meer nog omdat Karel niet eens toovenaar genoeg
schijnt, om ongemerkt de poort te kunnen uitsluipen , maar
den portier moet opkloppen en omkoopen om te zwijgen. Karel
mist in dit gedicht alle zedelijke grootheid, ofschoon erkend
moet worden, dat hii doodeerlijk is, daar hij 12 gulden achterlaat
als schadeloosstelling voor het ploegijzer, dat hij meeneemt.
Andere toevoegsels, zooals van Karel's verblijf en maaltijd in
het hol van Elegast en diens 77 makkers, en van de beide
legers, door Karel en Eckerich vóór de gevangenneming der
saam gezworenen in het veld gebracht, hebben het tooverelement
wel niet ontwikkeld, maar zien er toch als latere ziekelijke
uitwoekeringen uit.
Na al het opgemerkte vat ik nu nog eens kortelijk samen,
hoe ik mij de verhouding der verschillende gedichten als waarschijnliik
voorstel.
De bron van alle verhalen was een oud Fransch gedicht uit
de 12de eeuw, Karles et Elegallt, dat met Germaansche namen
eene deels historische, deels mythische, deels Christelijk-miraculeuze
sage uit de omstreken van Aigremont (in het Luiksche)
op eenvoudige wijze, half erneltig, half naïef comisch
behandelde en misschien aan Albericus Triumfontium bekend
was. Naar dat gedicht werden bewerkt:
I. de Mnl. Karel ende Elegast, die er slechts weinig aan
veranderde en, in het Middelfrankisch vertaald, werd opgenomen
in den Karlmeinet, en
II een uit den Renaus en Restor bekende Karles et Basins ,
3]8 J. te Wi n ke 1
waarin de Germaansche namen door Fransche vervangen werden
(Basins waarschijnlijk aan den Fierabras ontleend), maar
waarin overigens de oude redactie vrij getrouw bewaard bleef, en
waarop de Auheris le Bourguignon en Philippe Mouskès zinspelen.
Hetzij uit dezen Karles et Basins , hetzij onafhankelijk daarvan
uit den oudsten roman zullen dan de beide andere zijn
voortgekomen, namelijk:
III een te vermoeden Fransche roman Karles et l'enchanteur
Basins , waarin het Ohristelijk-miraculeuze en het mythische
element onder den invloed van verhalen als de Jehan de La'llson
ontaardde in een tooververhaal, dat ook in andere opzichten
vrij wat, maar niet tot zijn voordeel, werd uitgebreid. Deze
redactie wordt vertegenwoordigd door den Middelduitschen Karl
und Elegast, die vermoedelijk de twee Germaansche namen
Elegast en Eckerich aan den Karlmeinet ontleende; en
IV een re vermoeden Fransche roman Karles Mainet et Basins,
waarin, met vervanging der namen en verzwakking van
het Christelijk-miraculeuze en het mythische element, het historische
werd uitgebreid door vermenging met de Mainetoverleringen
en de kroningsgeschiedenis. Deze redactie wordt vertegenwoordigd
door de IJslandsche Karlamagnus Saga met de
Deensche verkorting daarvan, waarin de naam Alegast weder
uit den Karlmei'llet werd opgenomen.
Van deze gedichten is het Middelduitsche uit de 15de eeuw
het jongste. De Karlamagnus Saga wordt tusschen 1200 en
1250 gesteld, en de Fransche roman, die in één handschrift
van den Renaus vermeld wordt, behoeft niet veel ouder te zijn,
dan dat handschrift, terwiJl de Restor eerst van omstreeks 1325
dagteekent en dus niet voor hoogen ouderdom van den Karles
et Basins kan pleiten. Stellen wij den oudsten Karles et Elegast
tusschen 1150 en 1200, voor den Middelnederlandschen, die
gemakkelijk eene eeuw of langer na de vervaardiging van het
origineel kan vertaald zijn, valt de tijd der vervaardiging uiterst
moeielijk te gissen. Als Dr. K. bI. 48 meent, dat wij daarvoor
»minstens tot 1250 mogen teruggaan", steunt hij op het voorKarel
ende Elegast 319
komen van fouten in het HS., dat de compilator van den Karlmeinet
vermoedelijk in het begin van de 14de eeuw vertaalde;
maar hoe weinig tijd is er noodig om eene geheele familie
handschriften met schrijffouten te doen ontstaan? Wij weten
slechts, dat blijkbaar op ons gedicht gedoeld wordt in de uit
het laatst der 15de eeuw dagteekenende Duitsche vertaling 1)
van den Mnl. Renout, die zelf wel reeds omstreeks 1288 door
Maerlant vermeld wordt, maar die slechts voor een klein deel
bewaard is, zood at wij niet weten, of de toespeling op den
Karel ende Elegast ook daarin reeds voorkwam. Overigens vermeldt
Boendale het gedicht in zijnen, tusschen 1325 en 1330
geschreven Lekenspiegel (lIl 15 vs. 133).
Ten slotte nog een enkel woord over de tekstredactie van
ons gedicht in de nieuwe uitgaaf. In handschrift bezitten wij
slechts vs. 1-131 (in M), vs. 132-175 (in hl en N), vs.
176-197 (in N), vs. 478-669 (in H), gedeeltelijk vs. 670-
744 (in H), vs. 753-793 (in H), vs. 903-966 (in N) en
gedeeltelijk vs. 1254-1297, 1392-1414 (in M), dus nog niet
eens de helft. Slechts 44 verzen hebben wij in twee handschriften.
Daarentegen kan de zeer getrouwe vertaling in den Karlmeinet
bijna voor handschrift doorgaan, en waar deze met de
handschriften overeenstemt, hebben wij twee getuigen voorééne
lezing, en dus eenige zekerheid voor de juistheid daarvan. Alleen
vond Dr. Bergsma (Bijd'1'. bI. 46) grootere verwantschap van
den Karlmeinet met M dan met de andere handschriften, van
welke N het meest aan de oude drukken zou nabijkomen, zoodat,
volgens hem, overeenstemming van H en N met den Karlm.,
of van M, N of Karlm. met de oude drukken grootere waarborg
voor de juistheid eener lezing zou geven, dan overeenstemming
van Karlm. met M of van N met de oude drukken.
1) Reinolt von Montelóaen oder die Heinwnskinder, herausg. von F. Pfafi', Tübingen
1886, vs. 4252 vlgg. Zonderling is het, dat het Ned., in 1872 door Matthes,
en het Duitsche. in 1887 door Pfafi' uitg. volksboek van De vier Heem81çimleren
in eene vreemde verknoeiing van deze plaats overeenstemmen.
320 J. te Win ke 1
Natuurlijk is ook voor VR. 132-175 overeenstemming van M
en N van groot belang.
De volksboeken gaan, volgens Dr. Bergsma (B~idr.) bI. 40)
alle terug op éénen oorsprong, zoodat zij bij overeenstemming
van lezing slechts ééne 'stem uitbrengen. ABC D E zijn met
elkaar verwant in de alphabetische volgorde, waarin men ze
geplaatst heeft, maar zóó dat geen van alle rechtstreeks uit de
met hem meest verwante is voortgekomen. Daar A de beste
lezingen heeft, zijn 0 en E het minst betrouwbaar, zoodat zij,
volgens Dr. Bergsma (Bijdr. bI. 51) »al heel weinig in aan·
merking komen voor de tekstcritiek". Ook aan C kent hij niet
veel waarde toe, zoodat Jonckbloet's onbekendheid met die drie
volksboeken nauwelijks eenige schade aan zijnen tekst heeft
toegebracht. Na de verhouding van handschriften en drukken
te hebben vastgesteld, geeft Dr. Bergsma op grond daarvan
eene reeks van tekstverbeteringen op Jonckbloet's uitgave; maar
wij zouden te veel in bijzonderheden afdalen, indien wij hem
daarbij nu wilden volgen.
Dr. Kuiper is het in alle opzichten met Dr. Bergsma eens,
behalve hierin, dat hij geene nauwere verwantschap van Ka'l'lm.
met M dan met de andere handschriften durft aannemen, en
ik acht zijne meening ook voorzichtiger. Ook hij moest het
beste der volksboeken, A, aan zijne uitgave ten grondslag leggen;
immers door Karlm. te vertalen zou men tot onverdragelijke
willekeur vervallen, en de handschriften zijn veel te fragmentarisch:
zij kunnen met den Karlm. alleen gebruikt worden
om den tekst, waar die verknoeid of gewijzigd schijnt, te
herstellen.
Jonckbloet nu deed hetzelfde (alleen kende hij Nniet), en
toch wijkt deze nieuwe tekst in menig opzicht van den zijnen
af. De oorzaak daarvan is, dat Dr. K. bij het kiezen eener
lezing systematisch, d. i. na rangschikking der handschriften
en oude drukken te werk ging, terwijl Jonckbloet dikwijls
willekeurig de lezing koos, die hem het meest aanstond, of
het meest zuiver Middelnederlandsch toescheen, en dat hij ook
Karel ende Elegast 321
meer dan noodig was tegen het gezag der overlevering in veranderde.
Reeds de spelling van Carel met C, die op Jonckbloet's
gezag totnogtoe algemeen gold, blijkt nu in de handschriften
en oude drukken geerien steun te vinden; verder zie men vs.
18, waar J. willekeurig dinghel in lli veranderde, vs. 32, waar
J. uwen tot u verkortte, vs. 34, waar J. ende uitliet, vs. 35,
waar J. dit in dat veranderde ~ vs. 37, waar hij en schrapte,
vs. 39 vlg., die hij zonder voldoenden grond wegliet, vs. 70,
waar hij wilder schrapte en Denouwe in Dunouwe veranderde,
vs. 72, waar hij vele niet opnam, vs. 78, waar hij te onrechte
alse invoegde, vs. 80, waar hij brekic in brakic veranderde,
vs. 82, waar hij noodeloos ic invoegde, omdat en als in (= ie en)
kan opgevat worden, vs. 84, waar hij van 8telen maakte 8tele'fl8,
vs. 92, waar hij u leven verving dool' uwen live, vs. 97, waar
hij weder ding hel door /ti verving I enz. enz. Bedenkt men I dat
de eerste honderd verzen, die ik naging, niets willekeuriger
door Jonckbloet behandeld werden dan de rest I dan zal men
begrijpen, dat de nieuwe uitgave een veel beter beeld van de
tekstoverlevering moet geven, dan de vorige.
Wat de spelling aangaat, doet deze uitgave dat niet. Jonckbloet
normaliseerde den geheel en tekst naar het fragment M; Dr. K.
had er evenmin bezwaar in »tot eene gedeeltelijke normalisee.
ring van den tekst over te gaan" (bI. 63) op grond van een
ideëel spellingssysieem. Voor eene schooluitgave zou dat goed
zijn, niet voor eene uitgave, die tot grondslag moet strekken
voor latere, door palaeographische kennis gesteunde, conjectu"
raalcritiek. Door bv. stilzwijgend 8ceen in scheen, deelen in delen
te veranderen J verduistert men I zonder ander doel d~n eene
regelma.tige spel1i.Dg te verkrijgen, die in de middeleeuwen zelf
niet werd nagejaagd, vormen als steen en voelen, die graphisch
gemakkelijker tot 8ceen en deelen dan tot 8cheen eB delen konElen
verbasteren. Ook van grammaticaal standpunt kom ik op tegen
het noodeloos aanbrengen van inclinatie en tegen verandering
van de vormen der praeposities. Op een gebied, waar nog zooveel
meer, dan de verhouding van sterke en zwakke verbuiging
322 J. teW i n keI, Karel ende Elegast
der vrouwelijke substantieven »de vraag blijft", acht ik het
gevaarlijk, de grammatica van Franck als beslissend gezag bij
tek1:ltcoustitutie te laten gelden. Eene spraakkunst der 19de eeuw
behoort op de teksten d~r middeleeu wed te berusten, nil)t omgekeerd
een middeleeuwsche tekst op eene. spraakkunst der
19de eeuw. In deze opzichten staat Kuiper nog principiëel op
het standpunt van Jonckbloet, die ook naar zijne grammatica
den tekst wijzigde, maar dat misschien nog wat willekeuriger deed.
Tegenover de voorzicbtige verbeteringen der conjecturaalcritiek
(vooral van Verdam) is Dr. K. terecht niet overdreven preutsch
geweest, en daardoor kon zijne uitgave boven de vorige uitmunten.
Slechts bevreemdt het mij, dat hij bij vs. 96 de voorkeur gaf
aan Verdam's gissing sidermeer, waarbij ons dats blijft hinderen,
boven die van De Vries (T en Ltb. IV bI. 55) ltedenmeer, waaruit
de foutieve lezing der drukken al hebdijs te verklaren is, terwijl
het mij ook verwouderd heeft, dat van De Vries' lezing
van vs. 933 (Tijdschrift II bI. 162), die de overlevering toch
niet tegen zich heeft, noch gebruik, noch zelfs melding gemaakt
is, en dat De Vries' verbetering op vs. 1346 niet is behouden,
daar nu de tekst weinig zin oplevert. Ne moochdi beteekent
natuurlijk: kunt gij zelf, en 80 belwudi in vs. 1347 is: dan redt
gij toch.
Dat overigens in de aanteekeningen nauwkeurig opgave gedaan
is van de redenen, die den uitgever bewogen in twijfelachtige
gevallen den tekst vast te stellen, zooals hij het deed,
strekt deze uitgave tot meerdere aanbeveling. Zij zou die van
Jonckbloet geheel kunnen vervangen, als zij van een glossarium
voorzien was, dat, ook al ware Verdam's woordenboek reeds
voltooid, nog goeden dienst zou kunnen bewijzen aan hen, die
met de studie van het Mnl. een begin m;tkenj want voor zulke
beginners is juist de Karel ende Elegast wegens beknoptheid,
boeienden inhoud en artistieke behandeling de aangewezen lectuur.
Juli 1891. J. TE WINKEL.