T I~J D 8 C H RIF T VOOR NEDERLANDSCHE T A A L- E N LET TER KUN D E, UITGEGEVEN VANWEGE DE MAATSCHAPPU DER NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN. NEGENTIENDE DEEL. NIEUWE REEKS, ELE'DE DEEL. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ VOORHEEN E. J. BRILL. LEIDEN - 1901. REDACTIE: Oe Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschapp!j ner Nederlandsche Letterkunde. IN HOU D. Bladz. J. FRANCK, Zum Lancelotwerk. 1 I. Zum ursprünglichen Gedichte Wrake van Ragisel, blz. 1. Il. Die Lancelotcompilation und das Waleweinbuch, blz. 30. Excurs über die correct uren in der Lancelothandschrift, blz. 49. A. KLllYVER, Karabijn . 52 A. HENDRIKS, Kau-jyze . 64- J. VERDAlIf, Nieuwe ~Ierliinfragmenten 65 J. J. SALVEROA DE GRAVE, Eenige woordafleidingen: (1. Abreye, Abreiscap, blz. 85; 2. Baanrots, blz. 88; 3. Corre, blz. 91; 4. Springaal, blz. 93; 5. Karabijn, 98) . 85 A. KLUYVER, Naschrift 102 P. H. VAN MOERKERKEN, Guarand, grand 103 H. KERN, Over eenige verwanten van ons woord vak. 104 » », Katteeker 106 » », Een Hoogduitsch en een Nederlandsch klankverschijnsel . 107 G. A. NAUTA, Pottaart (Bredero, Moortje, 950) . 108 H. KERN, Slecht 109 G. A. NAUTA, Eenendarticlt (Bredero, Moortje, 3151) ilo· J. DANIFJLS, S. J. Een nieuwe tekst van de Griseldislegende . 111 J. W. MULLF.R, Borgen (Bredero, Moortje, 2937). 128 F. A. STOE'l'T, Beitel . 129 IV INHOUD. Bladz. J. VERDAM, Naschrift Op »Nieuwe Merlijnfragmenten" 131 )} )}, Naar aanleiding van Rose 8832 . 132 l> )} Mi liever 134 )} l>, Een paar plaatsen uit den Reinaert: 1. Past (Rein. I, 2680), blz. 137; II. Bcoien (Rein. I, 2867), blz. 144; lIl. Reinaert I, 2804, blz. 149 . 137 )} )}, Int noort (noorden) staan 149 P. MENDERTZ Jr., Maerlant's Strophische Gedichten. 153 J. w. MULLER, WOllterloot, wouter, wOlltermannet;}e. 183 H. KERN, Die ie in brief en enkele andere ontleende woorden . 195 H. KERN, Eekkatte 200 » )} Ooit. 201 » l>, Jagen 203 )} l>, Hoogduitsch affolter, appelboom en mistel 205 J. F. D. BLÖTE, De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten . 207 A. BEETS, Een deftigh werck . 230 J. VERDAM , De versterkende beteekenis van on 235 A. BEETS, Toertrapper . 243 J. w. MULLER, MnI. sies 244 H. KERN, Beitel 244 J. VERDAM, Over het voorvoegsel ont 245 » » ,Een tot heden on bekend woord voor leem (nI. don). 260 J. H. KERN HZ., Naschrift op Tijdschr. XVIII, 182 vlg. . 268 w. L. DE VREF~SE, Nieuwe middelnederlandsche fragmenten. X. Eene nog onbekende »twistsprake", blz. 269; XI. Fragment eener vertaling der Disticha Catonis gedrukt door Jan Brito, blz. 275. 269 )} )}» », Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen (met een facsimile behoorende bij blz. 311 vlg.) . 289 ZUM LANCELOTWERK. I. Z u m u r sp r ü n g I i c hen Ge d i c h te Wrake van Ragisel. 1. Te Winkel gebührt das verdienst, zuerst die existenz einer vollständigen übersetzung des franz. gedichtes Vengeance de Raguidel nachgewiesen zu haben, Pijdschr. 13, 116 fr., ein nachweis, durch den auch die ungünstigen urteile der litteraturgeschichte über diese mnl. übersetzung (Jonckbloet, Ndl. Letterk. 1, 378 fr., te Winkel 182) sich ändern, indem er zeigt dass der grad der bearbeitung den das gedicht im Lancelot erfahren, wesentlich unterschätzt worden war. Die von te W. a. a. o. wieder abgedruckten Deyksschen fragmente des gedichtes bedürfen noch einiger nachbesserung 1). Zu vs. 28 vgl. Lancelot 2,43770 (a us dem MOTiaen). 30. voerdes6 entspricht nicht den von Deyks bezeugten schriftzügen, passt auch nicht zum besten als übersetzung von parmi la lande 1) Anmerkungsweise auch einige bemerkungen zu seinem abdruck der Deyksschen Perchevaelfragmente Tijdschr. 13, 24 ff. Vs. 21. Die construction ist einfacher als te W. meint: al dat (relativum) hi Boeket. " ende dat (.dass" conjunction) hi u volget achter, dat es al gader op uwen lachter. 57 Es ist kein gruod für den imperativ have statt der nl. form hebbe (oder heve?) eineo indicativ heolstu einzusetzen. 84 ist wohl siene als plural des fem. sie gemeint (fra. la véue). Auch zwei verse weiter stand vielleicht nicht das pron. sine im reim sondern wapine. 116 Du. 125 te zul1cen mesprise gehört zo seide. 145. Lages. 161 ru? Besser 31 hevestuus, 33 ridende, 83 hieren6innen. 1 2 J. Franck tra ï na n t. Etwa sleepse für sleeptese ? Doch lässt sich ohne die hs. genaueres nicht sagen. 31 ff. te Winkels dier jegen werde versteh ich nicht. 32 gehört der construction nach am ehesten einem relativsatz an, 33 ist. dann zu schreiben Als si oder Doe si, 34 Doe (s. nachher) und für 32 ergibt sich dann die tJegenwerden oder daer (t)jegenwerden oder etwas ähnliches. Te jegenwerden comen ist zwar neben te jegenw. sijn und staen im Mnl. Wdb. nicht bezeugt, kann aber nach dieser stelle schwerlich bezweifelt werden. 34. ra er ist ganz sicher nicht richtig. Da suaer sich wohl schwerlich mit den sp uren der hs. vertragen wird, ist als richtige lesung des verses zu vermuten Doe gllinct hem utermaten naer. 37. Es ist kein grund ongevogen zu ändern. 39 f. [Bi onsen here] waerdi vroet I Gine onderwondes u niet mee. 41. Vassael hat wohl nicht gestanden, sondern bloss Icne oder Ine. 43. dafmen sochte. 44 f. vrede I Te minen behoef. Hort wat hi dede. 49. Nu merct hier; vgl. Rein. 2488. 70-80 verbessern sich nach den neuen fragmenten (s. unten nO. 3) 354-364; doch mögen die varr. Die vs. 70, desen ne braken 71, ende 79 für die vorliegende hs. berechtigt sein, wie z. b. natürlich auch vs. 79 getogelike gegenüber geteslike, 77 wahrscheinlich narenst. Auch ohne eine andere hs. wäre aber die lesung Ilebben wilt: met spere ende scilt vs. 74 f. zurückzuweisen. 81-82 s. neue fragmente 392-404; varr. ver.qaderen 83 (darnach fehlt ein vers), bloss Ic ben 87? cont 92. 94 lies scelse (für sceldese)? Vs. 3. Ob die handschrift wirklich so las wie te W. ist nach den angegebenen schriftzügen zweifelhaft. Aber die correctur scheint doch in der that das ursprüngliche getroffen zu haben nach Lanc. 3,12243 f. dat wetic wel Mijnheer Walewein was hen alte fel. Te W. ist nämlich im irrtum über die verse 1-28, wenn er meint dass sie sich im Franz. nicht wiederfänden. Bie entsprechen, 1-14, den franz. 3256 ft. nnd Lanc. 2, 12241 ff.; 15-29 den franz. 3342 ff. und Lanc. 2, 12264 ff. V gl. ganz besonders noch Onques vailissant .i. gastel N'i perdi Maduc al restor mit 14 f. Das verhältnis der Ragiselverse zu den franz. einerseits und den Lancelotversen anderZum Lancelotwerk 3 seits ist nicht anders, wie auch in den übrigen partieen des gedichtes. Wenn die nl. übersetzung in einzelnem ausführlichet ist als der franz. text, so ist das ja auch sonst der fall, vgl. z. b. vs. 57 ff. des Deyksschen fragments. Mit dem in·tum fallen auch die schlussfolgerungen, die te W. hier anknüpfen möchte. Vs. 14 hätte te W. einen kleinen schritt weitergehen und cave verbessern sollen; 19 ist besser laltgende oder lagchende zu schrei ben , 19 geval zu lesen. 2. Moltzer hat für den anfang des von ihm Tijdschr. 14, 232 ff. - vgl. Versl. en Mededeel. v. d. Kon. Akad. v. Wetenscltappen, Afd. L. 3. reeks, 2. deel 43 ff. - veröffentlichten fragmentes nicht die richtigen partieen des Franz. und des Lancelot verglichen. Obwohl die wenigen erhaltenen reste der ersten 54 verse eine genaue feststellung nicht gestatten, so können wir doch mit bestimmtheit sagen dass die von M. verglichenen partieen wesentlich früher liegen. Der inhalt des Düsseldorfer fragm. wird in der gegend von Franz. 3748 beginnen. Sicher sind wir mit vs. 40 f. bei Franz. 3794, dem abschied von Langarde. 49 entsprach vielleicht 3802, sicher wieder 50 f. 3807 f. Sogar das franz. wort. charaude Heiz" hat der übersetzer vielleicbt beibehalten gehabt. Nicht 67 sondern 63 f. sind mit Franz. 3822 zu vergleichen. Vs. 6 lies Y daine oder Y deine. Nicht in ordnung scheinen 106f. Wie van hedenmorgen dem hier matin entsprechen kann, weiss ieh nicht. Hinter al im folg. verse gehört vielleicht ein punct, und so keret al ist zu vor dageraet, om desen raet aber zum folgenden zu ziehen. Wie statt ens 141 zu schreiben ist, ist schwer zu sagen; wo hl enë (dat. neutr.) wegen des folgenden dat. 144 Want; ebenso 181 and 187. 172 f. Van wonderliker dinc an lalt Alsoe ik u vertellen malt. 174 muss Wantic stehn. Auch von den folg. versen lassen sich viele noch mit sicherheit ergänzen; doch es kommt nicht viel dabei heraus, 4 J. Franck und es gelingt auch nicht bei allen. leh möchte nur noch darauf aufmerksam machen dass 190-196 fast wörtlich in den Laneelot aufgenommen sind, 12515 fr., bis auf den sehIuss, der lm Ragisel Iautete mar suiker mer ende suiker min, uadin dat elke in haren sin ongetrowe minne droh. 3. lm historisch en Archiv der stadt KöIn befinden sich zwei dreispaltig beschriebene blätter, stark 35 centimo hoch, fast 25 centimo breit, mit 57, einigemal 56, zeilen auf der spalte, die einer hs. des vollständigen gedichtes Wrake van Ragisel angehört haben und zwar derselben hs., der Moltzers Düsseldorfer fragment entstammt. Zweifel hieran könnte Moltzers massangabe erregen »een onoogelijk blaadje -+ 36 centimeter hoog, 25 breed", da das blatt doch nur 2 oder sogar 11/2 spalten von der seite bewahrt. Eine gefällige auskunft von seiten der Königl. Biblioth ek zu Düsseldorf Iöst den zweifel dahin auf dass M. ofrenbar die masse des aaf ungefähr den ursprünglichen umfang e rg ä n z ten blattes angegeben hat. Der erhaltene teil des blattes ist vielmehr 33 cm. hoch (oben beschnitten) und 14,5, weiter unten - das blatt ist von oben nach unten im winkel durchschnitten - 19,7 cm. breit. Das erhaltene bildete die 2. und 3. spalte der vorderseite, sowie die 4. und 5. der rückseite eines blattes; von der 1. und 6. sind anten auf dem blatte aach noch einzelne spuren sichtbar. Die anzahl der verse auf der spalte (57), die sprachformen und die orthographie stimmen ganz mit den KöIner bruckstücken. Düsseld.: vir, invireh, hir, geseide, lide; umgekehrt lief (für lijf); groten »grüssen", mote, te done; guet, gruet »grüsst"; dar, sin, sins (für ij), heft, mer, irst, maete, hast; nolttan, berihte, brahte, borh, eondeh, verdeh, weh, gelah, oh, bosh; ,qnoh. Köln.: vir, hir, geseide, nine, jmanne, Zum Lancelotwerk 5 verlisic; umgekehrt striest (? vs. 165); te done, sloge; guet, stuet; dar, sin, mer, Iteft, left, castel, vt, pris, min, mur, gem act, sconre, sconste, gerumde; gereMen, oltte, gelal~tren, sculdelt, Itoverdelt, borlt, sah, slah, bosh, valsheit ; gnoch. Leider fehlt in meinem exemplar des Tijdschrift das von M. versprochene facsimile, so dass ich die schriftzüge nicht vergleichen konnte. Auch so wird man aber nicht zweifeln dass wir es mit resten derselben hs. zu thun haben. Die verse 353-364, 392-404, 432-443 des Kölner fragm. decken sich mit den versen 69-104 des von Deyks. Damit erledigt sich zugleich die von M. aufgeworfene frage, ob die verschiedenen fragmente etwa zwei ver s c h i ede n e n bearbeitungen des Ragiselromans angehören. M. selbst hatte sie nur zweifelnd aufgeworfen, und es liegt in der that nichts vor, was sie rechtfertigen könnte. Sämmtliche bis jetzt bekannten fragmente liegen inhaltlich nicht weit auseinander. Die reihenfolge ist: 1) Kölner fragm. 1-340 = Franz. 2666-gegen 2950 = Lanc. 3,12091-12170; 2) Deyks fragmente nO. 1-5 = Franz. 3256-3467 = Lanc. 12241-12320; 3) Deyks fragmente nO. 6-8 = Köln. fragm. 341-443 = Franz. 3491-3565 = Lanc. 12320-12352; 4) Köln. fragm. 444-679 = Franz. 3566-3700 == Lanc. 12353- 12433; 5) Moltzers fragm. = Franz. ca. 3748-3968 = Lanc. 12466-12529. Zwischen dem ende des Kölner und dem anfang des Düsseld. fragm. liegen also nur etwa 48 verse des Franz., 33 des Lanc., und da die ers te spalte des Di"isseld. blattes, also 57 verse, fehlen, so war das blatt höchstwahrscheinlich das unmittelbar auf die Kölner blätter folgende der handschrift. Vergleicht man das neue fragment mit der ausgabe des frnz. textes, so wird man zu demselben ergehnis wie te W. Tijdscltr. 13,121 ft. gelangen, dass dem mnl. übersetzer eine andere redaction des textes vorgelegen habe. Wenn auch die gleichen dinge und grossenteils mit denselben worten erzählt werden, so finden sich doch zahlreiche ahweichungen in einzelheiten, erweiterungen, andere auffassungen, und eine andere 6 J. Franck reihenfolge einzelner züge. Man kann sich leicht schon dnrch eine vergleichung des anfangs mit dem Franz. davon überzeugen. Recht frei sind die vss. 150-167, die den franz. 2782-96 entsprechen, abweichend in einzelzügen ist der kampf Waleweins gegen Licoridon 370 ff., viel ausführlicher die schilderung Ideines 475 ff. als im Franz. ca. 3580, obwohl der nl. dichter hier hinzufügt al eortiet, v en darj niet wondren, want ie scuwe lange tale. Auch die entschuldigung des mädchens dafür dass sie sich ihrem retter an den hals wirft deckt sich nicht ganz in beiden fassungen (514 ff. gegen 3592 ff.), und ganz abweichend ist wieder der erguss über die Minne (560 ff. gegen 3618 ff.). Demgegenüber bleibt abel' ebenso häufig die wörtlichste übereinstimmung festzustellen. 80gar eine stelle wie 1] 8 ff. Ic verseit u, mer en holpe niet, Ende es ooe en geen reht, dat wetie wale, 'l'uee warf te seegene ene tale ist übersetst aus (2770 f.) Mais ja li con te reconté N'ierent eseouté volentiers. Und wenn das Franz. einfach sagt ehevauçant parmi la jorest, dies abel' in unserm text zu den vss. 548-552 ausgeschmückt erscheint, 80 wäre es m. e. verfehlt, sich dafür nach einer anderen queUe umsehn zu wollen. 80 sind aber gewis auch andere ausschmückungen und umänderungen eigentum des nl. dichters, und es ist schwer zu sagen, in welchem grade abweichend die andere redaction gewesen sein mag, die man als queUe voraussetzt. Wie es zu beurteilen ist dass unser text sich vs. 111 in vollem gegensatz zum Franz. befindet, wo Gawein auf die frage, ob sein brnder Gariet verwundet sei, vielmehr antwortet (2758) Oïl par joi! Navrés est dolorossement, das weiss ich nicht. Von dem widerspruch zum Franz. abgesehn ist die antwort im nl. texte selbst auffallend mit rücksicht auf das, was Zum Lancelotwerk 7 auch in ihm nach ausweis der Lancelot-interpolation vorher erzählt war. Über das verhältnis des textes di.eser interpolation zu dem unseren brauche ich dem was von te Winkel und Moltzer gesagt ist nichts hinzuzufügen. Einmal kommt Lane. 3, 12418, wo ausdrücklich gesagt wird si speilden tsnachts dat soete spel, dat men met vrouwen te speelne pliet, sachlich dem Franz. 3684 ff. näher, während unser text bloss sagt ende hadden nu wel haren wille. Dieser grösseren zurückhaltung gegenüber ist die grössere deutlichkeit sieher nur ein rein zufälliges zusammentreffen zweier weniger bedenklicber seelen. Über eine andere abweicbung des Lancelot vom uI. und franz. Ragisel hat bereits te Winkel a. a. o. 1.25 f. gesprocben. Wir kommen unten unter dem II stüek darauf zurück. Der abdruck folgt genau der hs. nur mit hinzufügung der interpunction und einführung von initialen bei eigennamen. Die abkiirzungen sind aufgelöst, wo abel' ein zweifel über die aufl.ösung obwalten kann, ist die form der hs. in den lesarten angegeben. So auch bei ridde?'. Die hs. schreibt riddre aus, zb. vs. 21. 75. 398; im plural riddre 160. Die schreibung ridd' ist also aueh an anderen stellen, als wo es von mir gescbehn, vielleieht mit anderen formen als mit ridder aufzulösen. Da namen vs. 52 als nam gesehrieben ist, so durf te auch com, ohne schwanken nach commen, zu comen aufgelöst werden. Verbesserungen sind unter dem text gegeben, doch unterblieb das, wo scbon der reim ohne weiteres das nötige ausweist, wie 206 gereden (oder 205 gésceiden), 209 eerst (: geerst oder geëerst). 211 wäre hare: harentare zu lesen. Aucb der öfter vorkommende reim ben : hem ist wobl eigentlich genau. 'Allerdings hat der dichter vielleicht einzelne consonantische ungenauigkeiten zugelassen: wih : pris 294 (oder wäre prijcl~ zu lesen?); vgl. stake : knape Lane. 3, 11469, maken : knapen 11805. J. Franck Ir a Din hi gereet vant, ende trac op Die valbrucge, datse enen eloep J egen die starke porte gaf, Datter een groet spaen viel af. 5. Dat doende jnden easteel. Die van binnen worden en deel In vare, die horden desen slah. Die ridder liep vt ende sah Heren Waleweine gewapent staen. 10. Doe woude hi weten sonder waen Dat si alle verraden waren. Ri riep "gaet vt sonder sparen, Wapent v, want ie verraden ben." Her Walewein waent dat hi hem 15. Meer haet dan enegen man die left; Ende bi weet oee wel dat hi hlJft Die jonvrouwe lief vor alle die leuen Ende sorgt dat hine sal begeuen Ende af gaen uv, te derre noet. 20. Ende dadijt oee so wari doet. Die suarte riddre waende wel wesen Verraden sin ende es binnen desen Gewapent ende vt eomen met geniude. Doe irst hi den riddre kinde 25. Ouer sinen gerehten here. Doe wart hi van al sinen sere Vtermaten wel genesen Ende hietene willeeome wesen Ende voer an hem al met speIe. 30. Done die here vanden castele Aldus willecome hiet sin, Wart hi verblijt en luttelkin. Doe sprae die ridder "om èene sake Hebbie sere tougemake 35. Gewest, sint dat ie listen sah: Dat ie v nine dede gewah Te vragene, wele v name ware. 2. lies clop. 8. ridder abgekür~t. 9. wa. abgekürzt. 21. je. Wie hier, 80 i8t überalt bei den absätzen der grösaere anfangsbuchstabe unauagefüllt geblieben. So steM 634 vat, d. h. [VJvat. 22. sin zu streichen. 23. punct hiuter Gewapent. 33. ridd'. 35. lies n listen; das letzte wort ist übrigens nicht ganz deutlich, kan" aber doch, selbst bis auf das i, für sicher gelten. 8 Zum Lancelotwerk 9 Ic mesgreep mi oppenbare Ende dede sodheit. mar segt mi nv 40. V wen name, here! des biddie v." AlBe her Walewein dit horde, Sorgt hi, dat met enen worde Die vrinBeap Bal inden dar. Want hi heftene meneh jar 45. Gehaedt, ja meer toter doet; Ende die jonvrouwe van Galistroet Heft hi oee banderside gemint Vor alle vrouwen die hi kint, Die jegen hem dar buten lah. 50. Vele te meer hijt nv ontsah. N oehtan penst hi "wast geseie, lne logende mins namen nie, No nv en sal dor en geen verdriet". "Her riddre", segt hi, "en seiet 55. Noit man van mi ter gere stat, Die mi vragede ohte bat Om minen name, jne seide hem. lrb Ende jne wart noit, no nv en ben Van minen name oee so milde, 60. Dat iekene jmanne seegen wilde, Mine weser tirsten om gebeden. Riddre, dits een van minen seden, Ende sal sin den dah dat ie leue. Ie hete Walewein ende ben neue 65. Des eonines Arturs". AlBe dit verstoet Die ridder, sprane hi enen voet Vander erden, hi waB so blide. "Here" seit hi "bi onsen tide En geseide noit ridder, dat merkie nv, 70. Seonre auenture dane mi ende v. Mar sider dat ie van v Beiet, Sone eonstie verhogen niet In en gere wijs; je seegv tui: Ie hadde groten anx, dat mi 75. Eneh riddre van eranken loue 39. punkt kin ter sodheit. 45. woM zu Zesen meer dan. 51. lies wats. 54. ridd'. 61. weser wokl bloss versckrieben (für waser). 65 .. co. die zwei Zetzten buchstaben von dit abgespZittert und nack wakrscheinlichkeit ergänzt. 66. ridd'. 69. 82. ridd'. 70. lies dan (oder danne ?). 10 J. Franck Verwonnen had de; telken houe, Darment vername, hir jnt lallt SA waric embermer geseant. Mar al hebdi mi verwonnen, 80. Men salt mi niet gelahtren eonnen. Want gij sijt sekerlike Die beste ridder van al erterike; Bi v en verlisie niet min ere. Des willie gade, onsen here, 85. Gerne danken al mine dage. Here nv sijt blide! want, al lage Aldie werelt nv hir vore, Also berade mi god, ie care, Eer v geseide te grote noet, 90. Datmen mi var v hir sloge doet". wel (?) bequame. "Nv soudie gerne oee uwen name Weten". ,,,,Aso helpe mi god, dat si! Maurus, die suarte ridder, heetmen mi"". 95. Doe sprae min her Walewein "Her Maurus, men soudv vilajn Seelden, gine stont mi jn staden, Darie ben dus sere verladen; Want gijt seuldeh sijt te done". 100. Doe antwerde die ridder eone "Here, hoe soet met mi vergeet, Ie ende min vale, wi sin gereet Tuwen dinste, wat soes geseiet. Nv segt mi ende en heles niet, 105. War gi seder hebt gewesen; Ende beriht mi oee van desen, Die sin hir buten, wat si soken; Om hen en darf v niewent roken. Ende wanen brincdi terre stont 110. Desen ridder? es hi gewant?" ""Neen, hi niet. Ri es min broder, Mins vader kint ende mire moder, 86. punlct hinter blide. 89. te grote scheint mir au.ifällig. 91. wel nicht ganz sicher . Davor vielleicht noch nu zu le8en. Der vers entspricht wahrscheinlich den franz. 2724 f. Vos poes caens commander Et faire quanques vos VRures. Etwa doet dat n si nu wel bequame. 93. punlct hirder weten. 95. wa. 100. ridd'. 110. punlct hinter ridd'. Zum Laneelotwerk Die met onrehte was gevaen"". Doe begondi ane slaen lre 115.Ende vertelde hem vten gronde, Hoe hi gevaren hadde vltn dir stonde Dat hi jnt bosh van hem seiet. Ie verseit v, mer en holpe niet, Ende es oee en geen reht, dat wetie wale, 1'ue warf te seegene ene tale. 120. Alse her Walewein sine auenture, Die hem worden was te cure, Den suarten ridder hadde vertelt, Sprac hi "her Walewein, here, gi selt Hir binnen sin behoudenlike; 125. Also helpe mi god van hemelrike! V es gereet min hulpe, min raet, Hoe soet mi dar na vergaet. Gi mogt wel ouer mi dar na gebieden". Doe hiet die ridder al sinen liden 130. Datse hen ten mure daden. Si gingen sonder lanc beraden Opten mur in allen sinnen Met haren wapenen, die van binnen Ende gereiden hen ter were 135. Jegen der jonvrouwen here. Tvintech riddere, stare ende stout, Te sinen dinste ende tsire ge wout Hadde dese ridder jn allen tijt Met hem, die joste ende strijt 140. Ende orloge ende eenwih sohten, War dat sijt gevreisehen mochten. Dese .XX. hebben hen doen wapen Ende hare serjante ende hare knapen Ende sin eomen opten mur 145. Eude sagen buten menegen gebur, Die gerne den casteel soude winnen. * * * Stout ende alle jn enen wille. Die van buten en lagen niet stille, Mar si sin eomen met groter craht 11 121. Mess es ur8J!rünglich te sure? 122. ridd'. 128. dar na zu streichen. 136, 138. ridd'. 140. 0 VOn Bohten nicht les~ar. Die "inter 146 dem reim und sinn nach anzu1lehmende lücke in der Hs. nicht angedeutet. 147. en bis enë nicht deutliclt. 12 J. Franek 150. Alt seitende tot op die graht; Ende die van binnen seoten weder. Ende binnen desen so waser neder Van stouten riddren ende van jongen Een groet deel jnde graht gesprongen, 155. Om te elemmene toten mure. Mar si besohten auenture, Die hen te suar was ende te groet, Want men stae, men warp, men seoet Op hen so sere dor die noet, 160. Dat die riddre van Galistroet Keren mosten vter graht. Ende binnen desen heftmen bracht Die vrouwe dar ter seluer stat. Doe sise te gadre sah, si bat 165. Datmen striest begaue Tes si deu suarten borehgraue Gesprake. men doe sijt geboet. Doe hiet die vrouwe van Galistroet Esehen den borehgraue, ende hi quam Iv a 170. Opten mur dar hi vernam Dat banderside die vrouwe staet. Ri sprac, die stout was ende guet Ende ouermodeh ende fir, "Seet mi, vrouwe, wat dodi hir 175. Met suIker here eraht Vor mine borh, ende hebt braht Al v vole?" doe sprae die Vrouwe "Ridder, ie manu, selp v trouwe, Ende bi manserape, die gi mi sijt 180. Seuldeh, dat gi te derre tijt Waleweine mi leuert; oh te dan neen, Ic sal vwe veste ende vwen steen Slihten, ende v ende hem verdoen. Also mote mi genade doen 185. Tenlisten onse here god!" 165. das zweite wort ist nicht ganz deutlich gcschrieben; im Franz. 2795 que nus ne fust, qui asnlist; lies strijts (= des strides)? 167. punkt hinter gesp rake lies men dede dat si (oder deet doe sijt?) geboet. 169. punkt hinter borhgraue. 175. vermutlich Jchlt in dcm verse ein wörtchen: al suiker? 178. ridd'. 180. sculdeh (mit intcrpunctian). 181. Wa. leuert. (interp.) 183. Slihten. (interp.) Zum Lancelotwerk Die ridder sprac "v tale es sod Ende houerdeh vtermaten. Darombe moti ahterlaten Te done dis gi v vermet. 190. Ic wille oec dat gijt wale weet: Heren Waleweine en wert v niet". ""Ridder 80 sal v groet verdriet Dar of comen, dat wet wale; Want, ic sect v sonder hale, 195. Van desen velde en keric meer, Ine sal v borh hebben eer Gesliht, bi gode van hemelrike"" Die ridder antwerde cortelike "Dits algader dat gi mogt. 200. Eric Waleweine, die grote dogt Hi betrout, die valsheit dade Dat icken gaue in v genade, Ic core eer datmen vt stake Min ogen beide". Met derre sprake 205. Es die vrouwe van hem geseeden Ende geboet datmen gereiden Dade mangen ende pedriren, Ende men visirde, in wat manieren Datmen die borh gewonne irst. 210. Die heren die alre geerst Waren vander jonevrouwen here Omgingen den mul' herentere Ende sagen, wart hen dohte Nutlies wesen datmen mohte 215. Mangen ende pedriren rihten Ende eorteliest den mul' geslihten. Met desen hebben si gewaht Tere stede, war die graht Was ondieps ende die mul' oee eranx. * * * 220. Die vrouwe ende hare vole, sin suoren Datse nemhermer en voren Van den velde, tuint no deel, 13 186, 192, 198. ridd'. 190. lies wet: 191, 200 .. wa. 197. gesliht; (interpunction). Solt etwa mit bi gode schon Maurus' antwort beginnen? 199. lies Doets. 201. betrout. (interp.) lies Mi betrout. 204. beide. (interp.). 219. die dcm feltlcndcn rcim und dem sinne nacn vornandene lüclce ist in der fis. nicltt angedeutet. 14 J. Franek Sine Bouden eer hebben den casteel Gesliht ende heren Waleweine geuaen. 225. Doe sprae die vrouwe "hets wel gedaen Datmense helihge tere stat". Ir b. Die heren spraken men mohte niet bat Stellen dan reht haren jegen. Doe des ouereen gedregen, 230. Dedemen tembermanne gude Comen, die met groten spude Die antsine gingen stellen, Darsi den mur met souden vellen. Bliden, mangen ende pedriren, 235. Antsine menegertiren Ende enen casteel op vir seiuen Lopende, diemen mohte driuen Vort ende weder ende af ende an, Hebben gemact die timberman. 240. Marsi timberden ende wrahten Vif dage ende vif nahte, eer sijt volbraten Wel te ponte ende na sin reht Dat were; ende dar toe ontboet men eht Die beste seuttre van den lande, 245. Darmen den castel met mande, Dar op vter seiuen geet. Doe hi gemaet was ende gereet, Ende dar buten op dat velt Hare were te ponte was ges telt, 250. Done was geen langer viren, Met dede int here erijren, Datmen assaut hehben soude, Ende men des anders dags woude Besuken die van binnen. 255. Degene, die gerne souden winnen Pris ende ere, die waren blide 224. Gesliht (interp.). .wa. 228. das a in harë ist verwisekt aber ziemlick sicker. Die verbindung, oder das compositum harenjegen ist zwar im Mnl. Wdb. nicltt belegt, alJer doek mögliclt. 229. zu lesen des was. 234. kinter bliden und mangen punkte. 237. kinter lopende punkt. 241. punkt kinter dage. Ob obige sckreibung staft volbrahten beabsicktigt ist (vgl. zb. Kern Limb. Serm § 103; Weink. Mhd. Gr. § 244) bleibe dakingestellt. sijt steht woM für urspTÜnglickes si. 242. punkt ki,der ponte. 243. punkt hinter werc. 246. lies Die (oder D. daer, ader Diere?) op vier. 251. lies Men ader Menne. 254. sckeint etwas IU feMen. Zum Lancelotwerk Ende gereiden hen ten stride. Ende die van binnen banderside Si gingen ten mure in allen tide 260. Ende waren ember op hare hude. Dar ane dadense alse die vrude. Dat walsh doet ons verstaen, Datter vrouwen onderdaen Was therdeel van Ingelant. 265. Hare rijeheit ende hare lant Ende hare mogentheit was groet, Ende dat al behorde te Galistroet Was hir nv eomen metter vrouwen. Oee hadse, dis mogdi mi getrouwen, 270. Ontboden man ende mage, So datter was te desen dage Versament meneeh moderbaren, Die alle vroe ende blide waren Dor datse die borh suken souden. 275. Beide die jonge metten ouden Daden hen wapenen sonder sparen. Ende dosi alle gewapent waren, Ende die vrouwe van galistroet Dat here so seone sah ende so groet, 280. Wart si in hogen ende blide. Die" van buten sohten met nide Tote vore die porte die van binnen, Ende men gine in allen sinnen Ir e. In wert werpen grote stene. 285. Al was die menege binnen elene, Idoh werden si hen ten mure So wel, dat sere wart te sture Den andren, want sise nine verdrogen. Ic seegv dat sire menegen slogen, 290: Die toten mure geclommen was, Dat hijs nembermer en genas. Si gingen houwen ende slaen, Ende her Walewein heft hem gedaen Dar alre starest was die wih. 295. Hi sloger sulken die dor pris Op was geelommen, dat hi weder 264. absichtliche 8ckreibung oder sckreiófekler für terdeel oder tderdeel 296. punkt hintsr geclommen. 15 16 J. Franck Wintelde al die graht neder. Want hi geraeten metten suerde Dien dedi tumelen sou der houerde 300. Inden bodem vander graht. Ic seegv dat her Walewein vaht So wel ende so ridderlike, Dat nieman dar en was sin gelike, Ende sine alle ontsagen soe, 305. Dat ele blide was ende vroe, Wie dat hi hem die gracht gerumde. Ic secgv dat dar meneh cuemde, Eer hi neder quam te gronde, Dat hi bejagde sulke wonde, 310. Sine wart hem heel in .XL. dagen. Nine hadmen hem van andren slagen Gedint, hi hadde gnoch mesfaren. Alle degene die comen waren Inde graht die demen keren 315. Te haren lahtre ende tharen onneren. Alse die van buten hadden gedaen Dit pongis, dat hem vergaen Was te lahtre ende tOllneren, Die daden manen die meste heren 320. Van alden here van Galistroet Tue saten, die scone waren ende groet, Ende hebbense toten mure braht. Ende dar stont neuen op die graht Die casteel, die was gewraht 325. Op vir seiuen, dar op lagen Degene die te scitene plagen. Si seoten jnwert hare geseihte, So datse vlogen so gedihte, Oht waren hagelstene. 330. Dese scuttren allene Heft die van binnen meer verladen, Dan alle dander antsine daden, Want si bescermden hare gesellen 298 f. die ein/achste veroeaserung dürfte sein Wat hi geraecte .. " Dedi tumelen. 308 f. an den oeiden versen scheint auch etwas nicht in ordnurtg zu sein; 308 passt als neoertsatz woM oes8er zum /olgenden als zum vorangehndert verse. 311. statt nine würde mart eher ne oder al ne erwartert. 312. purtkt hinter gedint. 314 . .d VOrt demen nicht gartz zwei/ello8, doch ist woM dedemen gemeirtt. 319. s. ,Jnm. 330. 8. ,Jnm. ZUID Lancelotwerk 80 wel, dat si begonsten vellen 335. Ende af werpen ende te storen Dat hordijs, dat dar te voren Die van binnen hadden gemact. Ene mange groet ende wel geraet, Die binnen dire vesten stoet, 340. Dar en meester wijs ende vroet 2r a "Geselle, sa latix v gewouden. En ware, en trouwen, jne weet Wient vromen sal. eest v dus heet, Die veehtinge P" " "Jaet"" "Ende jne sal, 345, Hebdi geual of ongeval, V helpen niet van enen eaue. Gine connes oee niet eomen aue". "Broder", sprae her Gariet, "Bi gade ende bi mire weet 350. Jne onderwijns mi hedeme, Wert v wale, wert v wee, Gi sult oee vechten sonder mi". Min her Walewain sprae "ende dat si!" Deen tue en con sten niet gemaken 355. So wel den vrede, enne brakell Ende en verwarren vele mee Met harre talen dander tue; Want elc die jonvrouwe hebben wilde. Dns es met spere ende met seilde 360. Ele van andren een deel gesceden. Nv was harde ernst hen beden 're jostirne redderlike. Si hilden wel geteslike Vor hen die seilde ende daden springen 365. Dorsse, disi met sporen duingen, Eude reden beide vort met houerden. Hoe gerne soude nv ter erden Ele andren steken, of hi mohte. Die ouermodege vremde brohte 370. Enen starken esseenen seaht Ende stae met harde groter eraht 17 342 fr. 8 • .J.mn. 344. "inter vechtinge und jaet punkte. 349. lie8 wet. 355. "inter vrede punkt. 357. dand'. 366. ou'den mit ülJerge8chriebenem h. 2 18 J. Franek Heren Walewaine dor den seilt Wel een gelaht, ende hine behilt Inde hant eu me ens voets lane 375. Van den spere, want het sprane Te stueken ende al ontue. Nohtan dedem merre wee De steke die her Walewain stae, Want hi hem seorde ende brae 380. Den seilt ende den halsherh mede. Ri heft siu ouermodeheide 'l'e sere beeoht, dis geloeft. Die herssenen doenden hem jut hoeft, Ende dogen beide sin hem verkert, 385. Ende wart so sere tebarentert, Dat hi breidel ende stegerep Ende eumelike gegl'ep Darseoen, dari hem aue onthilt. Dus lah hi ju sire ongewelt 390. Gesteken ende heft hem jnt gereide Met pimm ende met arbeide Eude met groter eraht onthouden. Ende dose dorsse keren sou den Ende vergederen metten suerden, 395. De gene die vol was van houerden Teuoren ende van ouerdade Bat doe oetmodelike genade 2r b Ende seide "ay riddre, edel here, W au t ie geq uets beu harde sere, 400. So spart mi heden op desen dah Ende seet mi, ollt wesen mah, Vwen name jn houeseheiden". ""Sint dat gijs mi hebt gebeden, So willie dat v eondeh si 405. Min name: Walewain noemt men mi"". Doe antwerde die ridder hem "Sidi her Walewain?" ""J aie ben" ". "Bi mire wet, gi seet mi war; Want v steke was mi so suar, 372. wa. 375. punkt hin/er spere. 381. lies overmoedechede. 387. das fehlende verbum (begaf? franz. 3520 laissa) stand woM an der spitze dieses verses. 388. lies onthelt (ader ongewilt). 390. s. Anm. 396. punkt hinter Teuoren. 398. punkt hinte1 aeide. 402. lies houescheden. Zum Laneelotwerk 19 410. Dat hijs v es guet orconde. Ic seegv dat mi vander stonde Dat ie irst ridderseaps plah Noit steke so sere en wah. Hoe dul wasie dat ix v 415. Nine vragde tirst! het ware nv Dese joste bleueu, haddiet geweten; Jne hads mi jegen v niet vermeten. Nv seet mi, wie sidi ontfaren Vter borh, dar vore waren 420. Gelegeu die van Galistroet Eude noh liegen P wonder groet Heft mi en trouwen van v beiden, Hoe gi dus danen sijt geseeden". Her W alewein sprae "en roke v niet, 425. War ie vare ende hoe ie seiet Danen! Wat geet des ane v P Ic muet elre varen nu. Ine mah hir niet op dit velt Lange wonen. mar oh gi selt 430. Dese jonvrouwe quite laten, Dat seet mi ende vart vre straten; Of dan neen: hoet v van mi!" Die ridder sprae "ic 8eelse vri. Nempse ende vorse dart v vogt!" 435. Doe sprae her Walewein "mi genogt V wen name te wetene ; din segt mi, Eer wi seeden!" ""Here dat si! Je hete te berge ende tedane Lieoridon."" met derre tale 440. Sinsi beide van hem geseeden Ende liten her Walewaine geleden, Dart hem vogde, die jonvrouwe, Die quite was van groten rou we. Ende tirst datsi henen waren, 445. Gine die jonvrollwe sonder sparen 411. v '" seegv übergeschrieben, ebmso 516. 415. Jiunkt hinter tirst. 422. lies beden (oder geseeiden). 426. punkt hinter danen. punkt hi"ter mi 431, neen 432, sprae 433. 435. wohl geuogt. Jiunkt hinter wet ene 436, seeden 437. 438. lies te dale. Vgl. Lanr. 2, 41333 (Percheval) dit weetmen wale beide te berge ende te dale; 41086 waert te berge oft te dale. 43\1. punkt hinter Lie. 441, 446. wa. 443. qite. 20 J. Franek Tote heren Walewaine, dari stoet. Die jOllvrouwe, die houesch ende vroet Was, ende de sconste vanden lande, Si leide te gadre hare hande 450. Ende sprac "sllte lief, edel here, Gi hebt mi mine werelt ere Behouden hir ende min leuen, Ende darbi willie v op geuen Lif ende guet jn v genaden" . 2r c 455. Min her Walewain, die houescher daden Gewone was ende guder seden Plah hi eht sire houeseheden Ende beite neder ende dede of Den helm ende seide "godelof, 460. Dat ie v hehhe jet liefs gedaen, Scone jonvrollwe 1" ende also saen Heft hise gehelst ende geeust. Mine wondert niet dats hem lust, Want hi was seone ende harde fin. 465. Ri duanese aue hem al luttelkin. Ende dar die jonvrouwe haren arm Om hem liet gaen, wart hi al warm, Want et uoptene van binnen Dat irsten begin van harre minnen. 470. Dese magt was vter maten seone; Men vaut doe onder semels croue Hars gelike te gere stede. War toe soudie hare lede Prisen, elc van din besondren? 475. Al cortict, v en darf niet wondren, Want ic scuwen lange tale. Die jouvrouwe was gescepen wale, Ende vanden hersenen toten teen Soene was an hare let en geen, 480. Dat wesen mohte en tuint verscoent. En wart noit godinne gecroent, Die hare van sconheiden geleec; Bi hare scenense alle bleec, Die met hare stonden ende gingen. punkt hinter was 448, lief 450, was 456, jon vrouwe 461. 457. st,·eich bi. 464. lics si. 469. lics irste. 471. lics trone. 476. sc uwen waM nur verschriebeu (für scuwe). ZUID Laneelotwerk 21 485. Darbi en eonstem niet beduingen Min her Walewain, hine moeste an hare Sine minne leegen. hine pinst, al ne ware Die jonvrouwe no seone no rike, Noehtan wildi gestadelike 490. Altoes bliuen ane hare minne. Doe pensde hi jn sinen sinne, Want hare minne heft een bat Gewermt 80 heet, dat hi vergat Sins seIs. al wandire binnen baeden, 495. Sin herte die hem niet gestaden, Ende die hem dit algader riet Warpen jn en groet verdriet. Hi euste menehwarf die magt, Ende darna heft hi gewagt 500. Ende seide "suster, uwen name Wistie gerne, wart v bequame". Si sprae "here, ie hete Ydaine". ""Jonvrouwe Ydaine, ane Walewaine Hebdi enen getronweu vrint"". 505. "Here, des es noh onverdint". ""Nv seet mi, liue suster min, Oh gi jn v hertekin Met eneger minnen sijt geladen"". "Here, nenie niet, bi gods genaden. 510. Jn onderwant mi noit eer minnen, En ware an v motix beginnen, 2' a AI eest dat ieker noit en plah, Op dat ie v genogen mah. Here, nu heft v wonder groet, 515. Dat ie mi v biede aldus bloet. En darf nohtan, ie seegv tui: Want gi hebt mine minne op mi Gewounen met vre groter dogt, Ende wargi henen vart, gi mogt 5'&0. Mi met v voren, hebtdijt so wert, Dat gi mine geselseap begert". " "Seone jon vrouwe, jaie, ie begare 487. hinter lecgen punkt. es ist doch woht hi pinst zu tesm; vgl. die anm. 49l. 8. anm. 495. das n von niet scheint aus cinem anderen buchstaben .qebesscrt; s. a1tm. 503. punkt hinter ydaine wa. 513. ties gevogen? Frànz. 3591 et il vos plaist que vos m'aiés. 516. punkt hinter nohtan. 22 J. Franek V geselseap, war dat ie vare, Ende god late mi sin geseent 525. Onseidie dus seonen prosent ; Men mohte met mi wel houden seop"". Si sprae "here, eude ie gene mi op 'l'uwen geb ode. nv duet met mi AI v genade! ie hebbe hir bi 530. Banderside an genen berge Ene winninege, dar wi die herberge Tauont te gader honden selen. Gi mogt gerne des raets getelen, Dat gi met uwen liue herberht; 535. Gi sult wel ende ongeert Slapen ende rnsten dar". Hi sprae "jon vrouwe, gi seet war. So vare wi dar!" doe houen si Die magt, die eush was ende vri, 540. Op des selnes ridders part Die dal' doet geslegen wart, Die met hare was meien comen, Din Lieoridon hadde genomen Om haren willen dar ter stede 545. Sin lijf. Y daine hare helpen dede Op sin part ende begonste keren . . . . . . weder metten heren, Ende voren sprekende onder hen drien Dor dat forest, dàr si in sien 550. Biomen ende seone eruut, Ende dar met menegerhande lut Die vogle waren harde. gemalsh * * :i ..,,; ~ >:i !:::::i' ::::::;-- ~ ~ 0:: .,.; ~ 0:: :'a" :E'" ~'" :Een :Een ~'" ei. ei. ei. ei. rJ:J rJ:J rJ:J rJ:J daernaer u. ä. I 39 36 I 99 I dat wet I - II - I 14 mede: ,vlede 27 43 60 na u.s.w. das 12 16 25 gereet, gerede 24 16 5 te waren 7 12 16 gereet: Godweet 11 3 6 sone :gone 8 6 - andere Godweet 8 5 7 -one: -oene 4 4 2 sonder waen 20 21 18 (al)so: doe 2 2 12 nu: secgie u 11 8 67 doe: toe - 9 4 andere u: nu 5 4 30 daerói 3 4 11 met 16 I 24 15 1) Auffallend bäufig ist die form daernaren. tJbrigens ist die bso des Merlijn nicbt 3 34 J. Franck Diese und die folgenden übersichten zeigen uns zugleicb dass wir auf starke scbwankungen in diesen dingen gefasst sein müssen. Je nacb äusseren anlässen, der art des stoffes z.b., oder nach psychologischen momenten können einzelne pbrasen mehr hervor oder zurücktreten. Bei einer sehr grossen anzahl von versen wird ia wohl mehr oder weniger ein ausgleich zu erwarten sein; aber bei wenigen tausend oder gal' einer noch geringeren anzahl können wohl die schwankungen von natur recht gross sein. Trotzdem dürfen wir wohl aus dieser probe einen thatsàchlichen stilunterschied zwischen den beiden partieen des Spieghel einer3eits und dem Merlijn anderseits berauslesen. Zwischen den beiden partieen des Spieghel zeigen sicb, abgesehn etwa von dem fehlen der doe: toe in der 4. und dem zurücktreten der reime mit gereet, ,gerede in del' 5., bemerkenswerte unterschiede nicbt, Dagegen betragen die gezäblten reime ii.berhaupt in Sp. 4. P. 201, Sp. 5. P. 209, im Merl. abel' 381 und die daernaer, mede: stede, u: nu, te waren, dat wet, so : doe uncl daerbi sind im letzteren unverhältnismässig zablreicher. Es ist möglich dass, wenn wir zugleich andere nicht minder bequeme reime mit hinzunähmen, der unterschiecl in den endziffern herabgehn würcle; bemerkenswert würde er abel' sicher immer noch bleiben. 1 m Spieghel stand Velthem wobl noch mehr unter Maerlants einfluss, während er später, der Merlijn ist später gedichtet (s. te Winkel s. 365), immer mehr bei seinem eigentlichen element, einer höchst dürftig versifizierten prosa, angelangt war. Da von der Perchevael- und Ragisel-interpolation im Lancelot angenommen werden darf dass si.e ihrem ganzen umfange nach blosse auszugsartige umarbeitungen der originale sind, dürfen wir auch die ganzen texte mit den verbältnissen bei Velthem vergleichen. Wil' haben im Pereh. in 5588 vers en 1) 63 daerzuverlässig hinsiehtlich der verschiedenen formen, wenigstens insofern nicht als sie, von daerna abgesehn, ausser daernaer nur daernaren nicht auch daernare, kennt. Die hs. apocopiert nämlieh Ilnbefugterweise, an vielen stellen ist daernare: -are herzustellen. Aber aueh im Toree ist die form daernaren, über die ieh mieh hier eines weit eren Ilrteils enthalte, auffallend bäufig. 1) In den 926 versen des originals kein daernaer, mede: stede, gereet oder gerede; 'Zum Lancelotwerk 35 naer u. ä. 1); 30 mede: stede; 20 gereet und gerede, 11 gereet: Godweet ; 4 andre Godweet ; 36 sonder waen; 75 nu: u, einschliesslich secgic u; 10 met (kein dat wet im reim dazu); 19 na u. s. w. das; 10 te waren; 1 sone: ,gewone; 2 -one: -oene; 9 (al)so: doe; 10 doe: toe; 9 daerbi. lm Ragisel, in 2975 versen 2) 49 daernaer u. ä.; 23 mede: stede; 17 gereet, gerede, 8 gereet : Godweet ; 4 andre Godweet ; 11 sonder waen; 61 nu: u, einschliesslich secgic u; 8 met, darunter 3 met: dat wet und ausserdem 4 dat wet mit anclerem reim; 19 praepos. mit das (ausserdem 3 mit des); 10 te waren; kein sone: go ne ; 3 -one: -oene; 1 so: doe; 1 doe: toe; 3 min na mere; 4 daerbi. Wenn ein so weitgehnder schluss aus diesen schwankenden daten gestattet ist, würde sicb ergeben dass Veltbems bearbeitung im Ragisel stärker eingegriffen bat als im PercTtevael. Damit stilllm t es nun allerdings auffallend dass das verhältnis der anzahl der erhaltenen verse des originals zu dem entsprechenden teil der compilation im ersteren etwa 1000: 230, im letzteren aber 570: 252 ist. Dieselben erscheinungen begegnen nun weiter in den übrigen interpolationen des 3. buches des Lanc., wie die folgende tabelle lehren möge, und würden also gleicbfalls die bisherige annahme bestätigen dass Velthem der bearbeiter sei. Der ridder metter mouwen zählt 4020 vss., Torec 3853; die zwischen beiden liegenden 4622 verse fassen wir als Walewein und Keye zusammen ; die 443 verse zwischen Ragisel und Ridd. m. mouwen sind nicht besonders berücksichtigt. 4 11: nu, 1 godeweet, 2 80nder waen, 1 met. Andere bequeme reime: 3 stede: dede, 8 saen, 3 te hant, 2 over waer, 1 no mee no min. 1) In vereinzelten fällen kann man zweifeln, ob ein reim mitgezählt werden sollte, indem ein daernaer, ein ter stede, die stede u.s.w. nicht bloss fiillend sondern eh er wirklich bezeichnend steht. Ich habe auf den versuch verzichtet hier grenzen zu ziehen und die fälle im allgemeinen mitgezählt. Bei der grossen menge und unsrer rechnung mit nur ungefähren verhältnissen kann wenig darauf ankommen. 2) In den 975 originalen versen kein daernaer, mede: stede; 1 gereet, 5 n: nu, 1 s"nder waen, 1 dat wet. Andere: 1 saen, 1 stede: dede, 1 te hant. 36 daernaer m ede: stede gC I'eet, gerede g ereet: Godweet andere Godweet s onder waen u : nu met I .c.o. co ~ ..., -'" co S'" I'i"= t.:l ... '" l!i ;g'"; 201 co ~ ~ ~ r;o I 53 I 20 22 9 22 11 6 3 1 19 19 49 51 9 3 J. Fran ck ... co co +' ~ +' '" co co '" S co ~ '" .'".. Ii= co ... '" l!i ... 0 0 ~ co 0 '" ~ ;g~ ~ ~ ~ 98 na u.s.w. das 9 I 17 25 22 te waren 5 8 11 21 8011e: gone 2 1 2 8 -one: -oene - 2 2 4 80: doe 3 2 7 21 doe: toe 2 4 5 65 daerbi 7 11 4 2 I) Aus diesel' übersicht dürfte zugleich hervorgehn dass der Torec am brlltalstell behandelt ist. Wenn auch einzelne stücke desselben besser erscheinen - Jonckbl. hat darübel' Gesch. 2, 51 aum. 1 interessante beobachtungen angestellt -, so hat man doch in der that auch sonst den eindruck dass der bearbeitel' grade von diesem Maerlantschen werke wenig des nrsprünglichen geistes übrig gelassen haben dürfte 2). Ferner 1) In Ridd. m. mouwen 6 mal: dat wet, in den beiden übrigen nicht. 2) Zur vergleiehung habe ieh Sp. hist. V', 40, 18-46 sehlass, V', 42, 11-33, V" 44, 8-48 sehluss ausgezogen, die eine bearbeitung von Heelu 1, 134-1355; 1405-1430; 1452-24.58 sind, ca. 1125 verse gegen ca. 2250. Neue reime bei Velthem an den gekürzten stellen sind 2 daernaer: daer, 1 naer: daer, 1 daernare: ware; 1 mede: stede; 5 gereet, gereit; 1 godweet ; 9 sonder waen; 3 nu: seegie u; 1 met; 7 praepos. mit das (: was); 1 te waren; 4 alsoe: doe; 2 toe: doe. Danebell, sehr viel andere bequeme rei me, besonders häufig, 16 mal, mit saert; ferner 9 te hant, te hartde; 3 dat von praepos. abhängig; 3 da.re, daerj je 2 dat (wel) verstaet, vorwaer, hebbie vernomen, te (om) dien, ter vaert, dan, wats geseid, om dese dine, meer na (aft) min; je I gelije, desgelike, deser gelike, des gelijes, sekerleke, gemene, als iet versta, hebbie verstaen, si u beeant, als iet verneme, ,ûa iet vernam, al .. iet weet, alse wi spreken, verstaet mi dan, dat geloeft, sijt seker dis (: is), verre ende bi, over· luut, openbaer, al bloet, in waren saken, in langen tide, te fide, in deser tijt, te meniger tijt, in anderen steden, in der stede, opter stede, ter stat, metter spoet, in deser wise, na tgone, das, noehtan, sere, ouer een, mede, sijn (verbum), in desen, 8onderlinghe: te allelt ding he. Die dinge liegen hier ja zum teil anders j besonders Zum Lancelotwerk 37 dürfte sieh wohl mit bestimmtheit ergeben dass der Merlijn ganz ans ende von Velthems thätigkeit gehört.. Aber auch der Lancelot selbst zeigt einen übermässigen gebrauch bequemer reime. Wir lassen eine übersieht über die drei teile (1 = 2, 1-36947; II = 3, 1-11160; III = 4 = 13054 verse) folgen 1). Mit fettdruek ist den häufigsten reimen die auf das tausend entfallende zahl hinzugefügt. I Il III daernaer .... 587 (.5,9) 253 (==,S) 96 (':,") mede : stede . . 107 (=,9) 48 (",11) 78 (6) gereet : gerede. 59 (.,6) 14 (.,11) 14 (.,.) gereet : Godweet. 4 andere Godweet . 5 sonder waen . 361 (9,S) 91 (S,=) 170 (.11) u : nu .... 458 C.=,") In (.0) 185 C.",=) met . ...... 3 3 na u.s.w. das. 16 10 9 te waren . •. 78 C=,.) 18 (.,6) 46 (11,5) sone : gone .. 16 8 1 -one : -oene . . 29 15 10 so:doe. 226 (6,.) 53 (",S) 15 C.,=) doe: toe ... 555 (.5) 128 ( •• ,5) 77 (6) daerbi . .... 98 C=,6) 41 (11,2) 26 (=) meer no min. 7 9 1 der spar same gebraucb des sonst sa beliehten daernaer: daer wäre bervorzuheben. Aber es handelt sieb ja um Veltbems bessere tage, und dann ist es grade hei so oberfläcblicben naturen hegreiflieh dass sie sicb van jedem neuen eindnlCk leicbt beeinflussen lassen, dass bier also das bessere vorbild Heelus sieh wirksam erweist. Aueh bei den anderen bearbeitungen Velthems dürfte häufig der einfluss der jeweiligen vorlage durchleuchteo. Z.b gehraucht er den reim met: dat wet im Lancelot nur hei der Ragiselinterpolation u. der des R. m. Mouwen. Wenn er dann im Merlijn sehr häufig wird, rauss er ihn inzwiscben irgendwie, wohl durch die lectüre eines bestimmten textes, im gedächtnis anfgefrischt bahen. 1) Die 437 aus Maerlants Sp. hist. im 4. buch eingefügten verse sind nicht in abzug gebracht. Sic ent halten nur je ein gereet, daerbi, sonder waen. lill eme m elllen ellle WIe 01 -.:ti ~ ~ d Ö Ö b ~ '~f) i d daernaer ... '113 8tede. .. . 1 1 111 1 I~ !Il H 1 H H :s ~ ~----~--~----~-~--~--~--~---- 2::~ 11 ~,4 1~,4 1~,7 1: 11~,5 . nu . .... . . ..... . . waren . .. . doe .. . toe . . . . .. . I ~,3 - - ],38 J. Franck Ob die unterschiede zwischen den 3 büchern über die zu erwartenden schwankungen hinausgehn, ist scbwer zu sagen. Zum teil scheint das abel' doch wo hl anzunehmen, besonders bei der wesentlichen abnahme von daernaer, so : doe und doe: toe im 4. buch, der eine zunahme von mede: stede, sondel' waen, te waren gegenüber steht. Vergessen darf man übrigens nicht dabei dass in dies en dingen, die ja alle dazu dienen, bequem den vers zu füllen und den reim zu gewinnen, die zunahme des einen mittels leicht eine abnabme des andern bedingt 1). Abel' doch darf man wohl sagen dass das 4. bueh besser wil'd ; die reime dürften früher, besonders im anfang des 3., doch noeh sehlechtel' sein, wie man auch den eindruck hat dass das 4. sonst etwas sorgfültiger stilisiert sei. Es folgt nun eine übersicht für sämmtliche bisher besproche. nen texte, die reime auf je 1000 verse ungefähr berechnet. .00 .., ..., 00 ... .... I> ~ d': iS >- >~ H I ! w. ·ol .""~" "''"" ..<:: .... wc;i.."."a"" ..::i ..::i ..::i <> <> <> .<":> .."c .<:::>> g a: " ,; ~ 01 _ ~ ~ j .~ r. ~ ~ ~ ...j..:l \,,) flf) :t§: I ol G'Ï oc.i .~ ~ <> <> <> ~ ~ ó '..".. o ~ ~ ~ ~ ~ I ~ ~ I '" ~ ê ê :g 01 H H H ~ ~, I daernaer . . 13 12 14,3 5,3 1 1,7 7 15,9 2,9 1,6 0,1 22,8 I 7,4 11 16 12 1 11,5 26 5,7 5,5 2,1 1 mede: 8tede . 9 gereet, gerede 8 gereet: Godweet 3,7 andere Godweet sonder waen . u: nu. met .. na u.s.w. das t@ waren. 8o:doe. doe: toe. daerbi .. 2,7 6,7 5,3 5,3 4 2,1 0,7 1, 4 8 5,1 4 0,7 3 1,3 4,3 1 6 5,4 7,7 5 6 ],3 1,1 3,6 5,7 2,3 I 6 2 2,7 2,8 1,6 0,1 0,2 0,7 1,3 0,7 0,3 9,8 8,2 13,5 6,3 3,7 4,7 4,1 6,1 112,4 10 14,7 13,4 20,1 12,2 11,1 16,9 0,26 0,23 1,8 2,7 2,2 0,66 0,50 0,4 0,9 0,7 3,4 7,3 2,3 4,6 I 6,5 2,1 1,6 4,3 1,8 5 1,2 2,2 2,9 6,1 4,8 1,2 1,4 0,3 0,8 0,4 1,8 15 11,4 6,1 1,8 0,3 0,5 1,1 1,4 2,7 3,8 2 ] 6 1,3 1,7 2,2 1 .,; ;;0 .0 "0 :::?:t:l .:: ol ~"" ~'" ~ 33 20 1,7 2 2,3 6 32,3 5 8,1 5,1 4 1,3 3,7 Zum Lancelotwerk 39 Die kennzeiehnenden reime aus Velthem und den Laneelotinterpolationen sehn wir also auch gröstenteils in den drei büehern des Lancel. selbst wiederkehren. Anderes dagegen fällt jenen gegenüber auf. Vor allem ist die seltenheit von met anzumerken. Aueh die verhältnismässige seltenheit von Godweet und das mit praepositionen fällt gegen Velthem auf, anderseits spielen doe: toe und sonder waen eine grössere roUe als bei ihm. V gl. aueh die darlegungen von Jonekbl. Gesch. 2, s. 96 anm. 2 und s. 104; er zählt in den 25800 versen des Merl. 474 V01'waer in ebenso vielen des Lanc. ~. bueh nur 8; umgekehrt Lanc. 85 bedi, Merl. keines. Gegen Velthems autorsebaft lässt si eb au eh eine über den ganzen Lanc. verbreitete eigenartige eonstruetion anführen, die sieb m. w. weder in Velthems eigenen werken noeb in den interpolationen findet. In verbindungen die unserem »er ist der mann der es am ersten in der welt verdient" entspreehen wird die zum relativsatz nnd zum superlativ gehörige bestimmung »in der welt" zu dem vorangebnden, artikellos stehnden subst. gezogen, z.b. 2, G686 hi es man van allen landen vander werelt, diet best t'erdient heeft, dat men hem lof ende prijs geeft; 2, 34731 Claudas es man van siere oude, die starcste diemen vinden soude; oder 2, 5368 !ti es man die leeft heden, die heeft meest gedaen dor mi; 2, 34453 hi was rudder dien si hadde gesien, die meest pinen mochte; oder aueh der superlativ wird zugleieh mit vorweg genommen : 2, 14335 hie es die meeste ridder heden den dach, dien ic noit met oegen saclt, ader es werden auch no.eh in anderer weise die glieder der construction frei gegen einander gestellt, wie 2, 33585 man die was van meester vromecheden, die hem bestoet, ende van stoutheden. V gl. noeb 2, 13656; 28779; 3,7798; 8056; 8835; 1) Um die möglichkeit von schwankungen zu vergegenwärtigen, die wohl schwerJich irgendwie besonders bedingt sind, hebe ich bervor dass z.h. te waren im 2. huch zwischen 6000 und 7000 1 maJ, zw. 7000 u. 8000 9 maJ, in manchen tausend auch gar nicht vorkommt; daernaer in einzeJnen f(ruppen von 500 vss. 15-16 maJ, in andern nur 1 mal oder gar nicht. Praepos. mit das bahe icb notiert 2, 10052; 11529; 12849; 13966, dann nicht mehr bis 23413. 40 J. Franck 4, 652; 1379; 3499; 5543; 5883; 8595; 12793. Auch mit dem compar. statt superl. (vgl. Anm. zu Ale.1J. 3, 27) kommt die construction vor: 4, 2465 llere wet dat gi nu ter tijt indie stede van der we relt sijt, daer men meer begeerde u corner!; ebenso 4, 8097. Nichtsdestoweniger muss Ill. e. die möglichkeit offen gelassen werden dass Velthem auch am Lam:. beteiligt ist. V gl. auch Jonckbl. Gesch. 2, 104. Raum für die annahme dass auch bei ihm eine kürzende bearbeitung statt gefunden habe, bleibt ganz gewis, wenn wir den text mit dem original vergleichen, soweit es uns zugänzlich ist. Z. b. 2, 35831-53 Sonder allene van Aeglovale, Dine soehte .ij. jaer al te male Dat hine niet vant. Ende na dien Voer hi sire moeder sien, Die hi vant wel woestelike. Si ontfingene blidelike, Aise die ghemert hadde .V. jaer. Ri saeh een herde seone kint daer Van .XV. jaren. Ri vraeghde hare Wies dat seone knapelijn ware. "Bets u broeder" seit si, Dies doe herde blide was hi. Ri bat sire moeder alse houde, Dat sine met hem sinden soude, Daer mellne ridder soude maken. "Suijeh, lieve kint, van desen saken. Wat maehdi mijn leven vernoien? Ie ne hebbe nemmeer troest noch joien Van al min en kinderen dan dit kint, Eende datie hebbe so sere gemint; Ic biddi om onsen here Dattuus mi en spreeet niet mere. Bi seide hi soude suighen das. mit Jonckbl. ausgabe II s. OXLII: fors d' Aglooval, qui erra .ij. anz entiers et ne trova qui novelles li déist de Lancelot. A la parfin ot tout chevauchié que aventure Ie mena chiez sa mère, la bon dame qui ert pe grant lignage; mès par coros de son seignor qui mort estoit, e de ses fix prodesomes et bons chevaliers, qui ocis avoient esté, el ert si desconfortée que ele se tenoit trop povrement. Et quant ele vut Aglooval et ele Ie conut, ne demandés mie se ele out grant joie, quar il avoit .v. ans passés qne ele n'avoit véu, ains quidoit bien que il fust morz. Et quant ele conut si plora assés de la joie que ele out. Quant Aglooval fu descendu maintenant vint un vaslet devant lui, beaus et jones et simples et bien talliez de cors et de membres ; et n'avoit mie plus de .XV. anz passés. - »Beaux ZUID Lancelotwerk 41 fix, fet sa mère, conoissiés ceste enfant?" - »Dame, fet-il, nenil". - »Jà est-il, fet ele, Perceval vostre frère, li plus jones de toz mes enfanz." Quant Aglooval ot ceste parole, si Ie cort besier, quar bien samble home qui à grant bien doie venir, se Dex ·le garisoit ainz de bonté com il a fet de beauté. Si li fet si grant joie come il pot plus, et dist à sa mère: »Cest effant enmenrai- Ie à moi a la cort Ie roi Artu, si rechevra l'ordere de chevalrie de la main Ie roi." - »Cher beau fix, fet la mère, que est cen que vos dites! Ja Dex ne plaise que chevaliers soit, quer de chevalerie ne porroit mie à greinor honor venir que mi autre effant out fet, qui en son mort à dolor et à glaive. Et puisque li autre sont mort ge garderai cestui, quar ja, se Deu pIest, por dolor qui Ii aveigne ne Ie perdrai. Ha, beau fix, ne savés-vos que j'avoie jadis si bele mesnie de .v. dont Damedeu m'a si délivrée qui ne m'a lessié fors que vos que je ne quidoie pas hui-matin avoir." - Dame, fet-il, que en béés-vos affeire?" - »Je vuil, fet-ele, que i! sert à moi tant come je vive, com ci! que j'aim de si grant amor que je morroie maintenant s'il partoit de moi, quar de totes mes pertes et de totes mes mescbances n'ai-je plus de confort". Et il s'en test atant et parole d'autre chose. Quant il fut ore de mangier si mangièrent bel et richement; mès rien que Aglooval voie lienz ue li pIest tant corne la beauté de son frère, et dist assoiméesmes que trop seroit grand domage se si heauz enfens com il est usoit sa joventé entor sa mère; car si com il dit il ne pot estre s'il est chevalier en tel aage com i! est orendroit qu'il ne viegne à grant chose, se Dex i veut mestre consei! aceu qui est de totes pars estrais de bons chevaliers. V gl. auch Jonckbl. a. a. o. CCIX ff. ·Die kürze des nl. textes erinnert auch an sich selbst manchmal stark an die gekürzten stellen in den interpolationen. Mir ist es auch höchst wahrscheinlich dass die häufige bindung von ó und oe im reim auf Velthem zurückzuführen ist. Es handelt sich hier, wie ausdrücklich gesagt sein soB, nu r urn die bindung von ó aus germ. au oder gleichklingender {) anderen 42 J. Franck ursprungs mit oe aus germ. ó vor consonanten ausser vor j, also von fällen wie noot: goet 2, 3 oder vlooch : droecl~ 2, 9563. Solcher reime kommen im 2. buch bis zu den interpolationen 17, von da bis zum schluss 5, im 3. bis zu den interpolationen nur 1, von da bis zum schluss 10, im 4. 4 vor. Öfter sind eigennamen im spiel, bei deren gebrauch ja freiteiten denkbar sind, mehreremal sind änderungen wahrscheinlich oder gar notwendig; so 2, 9843 wohl met. willen goet (statt groet), 10315 vrome ridders ende goet (staM groet), 23813 doet noet vielleicht ulllzustellen, 43367 wohl gelucke goet (statt groet) (= Moriaen 822 j vgl. Anz. der Zeitschr. f. d. altert. 7, 20); auch 3, 16804 goet statt groet? 4, 7385 doet bede groot? Der von Jonckbl. ergänzte vs. 3, 22439 ist nicht mitgezählt. Doch bleiben jedesfaUs mindestens 30 nicht anzuzweifelnde beispieIe. Dieselben reime kommen nun bei Velthem vor. In der 4. Partie des Spieglwl scheinen sie noch selten gewesen zu sein, ich habe nur 47 , 35, 1, groot: stoet angemerkt. In der 5. Partie und im Merlijn sind sie häufiger, häufiger auch als im Lancelot. Ohne alles zu verzeicbnen habe ich ihrer in Sp. V 18 im Merl. 31 notiert, so dass sie also be80nders im letzteren verhältnismässig viel zahlreicher sind als im Lancelot. Diese reime sind aber sonst durchaus nicht häufig; van Heltens zusammenstellung, Mnl. Spraakk. s. 87, ist irreführend, da er allerlei zweifelhaftes und falsches mitgezählt hat und ganze kategorien unrichtig auffasst. Es dürfte kaum noch ein anderes mnl. werk aufzuweisen sein das in gleichem grade nachgiebig gegen die bindung gewesen wäre. Bei Velthem beruht sie wahrscheinlich darauf dass in seiner heimatsmundart die aussprache der beiden laute sich mehr als anderorten genähert hatte, und zwar wo hl durch ei ne brabantische entwicklung des ó aus au nach einem ulaute hin. Wenn sich also die unterschiede in den oben gekennzeichneten bequemen reimen nicht aus dem zufall oder der natur der din ge erklären lassen, sondern einen thatsächlichen unterschied nicht nur Velthems originaltexten, svndern auch seinen interpolationen ZUID Lancelotwerk 43 im Lanc. gegenüber bedingen) so ergäbe sich ein geringerer grad seiner beteiligung bei den älteren teilen des Lanc., d. h. eine weniger kürzende und durchgreifende umarbeitung, für die man dann etwa auf grund einer genauen zusammenstellung das verhältnis der ó: oe- reime als gradmesser gebrauchen könnte. Nicht ganz unmöglich wäre es sogar dass wir ein bruchstück eines nicht bearbeiteten Lanc. besässen in dem von De Vries Tijdschr. 3, 59 f. veröffentlichten aus dem 1. buche. Während das grössere bruchstück aus diesem bueh, Vaderl. Museum 4, 309 ff., sich sofort als zum Raagschen Lanc. gehörig ausweist, fehlen in jenem die kennzeichnenden reime. Allerdings handelt es sich dabei um die geringfüzige zahl von nur etwa 40 versschlüssen, alsoum ein wenig beweiskräftiges material. Anderseits möchte ich, allerdings rein hypothetisch, auch die möglichheit zur erwägung stellen dass Velth. etwa den Lanc. bloss aus prosa in verse umgeschrieben habe. Rat ein anderer ihn gereimt nnd Velth. ihn blo ss leichter nmgearbeitet, so war auch jener ein recht dürftiger reimkünstler, der nicht viel höher gestanden haben kann als der interpolator. Wenn man den anfang des 3. buches, allerdings vielleicht grade die allerschlechteste partie, analysiert, so kommen auf 500 reimpaare fast die hälfte solcher, die in einem oder gar in beiden mit bequemen und bequemsten flicken gebildet sind, und anch unter den übrig bleibenden sind viele noch immer bequem genug roit ewigen wiederholungen. Die zahl volltönender reime ist ausserordentlich gering. Und ähnlich geht es, mit kurzen unterbrechungen durch bessere partien, das ganze werk hindurch. Manches andere, wie saen, te lwnt, met ter vaert, ist kaum weniger oder eben so haufig wie die gewöhnlichsten der ob en ausgezogenen mittelchen. Die bindung von pronomina untereinander, wie hi: si, oft noch mit übler wortstellung, spielt eine unleidliche rolle. Der mangel eines höchst ärmlichen wortvorrats bleibt für alle fälle an dem verfasser hangen. Er steht in dieser binslcht weit hinter allen interpolationen zurück. Für die würdigung seiner vers- und reimtechnik dürfte es J. Franck aber doch angebracht sein, andere mnl. dichter neben ihn zu halten. Wir wählen dazu Maerlaut, der aueh über ein mittelmass nicht hinaus kommt, der stark an der ausbildung dieses ii.berbequemen ehronikenstils beteiligt ist. Ohne Maerlant kein Velthem, dürfen wir sagen. Andere dichter, die die litteraturgeschiehte weniger erhebt, stehn doch in dieser hinsieht hoch über ihm. Wir analysieren Atex. I I-IV 390 und IV 1083- 1720, ca. 5000 verse unu Rijmb. 1-5030. daernaer I mede: stede / gereet, gerede /sonder waenlu:nu Alex. 4 1) I 26 I 5 2) I 37 1 Rijmb. 37 1 37 1 6 2) I 17 3 3) I na das I te waren lsone: goneldoe : toel daerbi Imee~. n:. min Alex. I 26 I 3 I 3 I 9 Rij mb. 2 I 17 1 16 I 3 I 44) 9 Man sieht auch hier die starken schwankungen, besonders bei daerrwer, das Maerl. fast er st im laufe seiner thätigkeit in seiner bequemheit scheint sehätzen gelernt zu haben. Die te waren im Alex. verteilen si eh mit 9 auf die ersten 3000, 17 aui die folgenden 2000 verse. Neben den genannten lä'sst Maerl. aber aueh noeh eine menge anderer Bieken zu, zb. 16 vorwaer, overwaer, dat es waer in den vss. des Alex., 39 in denen der Rb., dann besonders häufig sa en, gen. das "on verben abhängig, te hant und andere. Vollständig anders als Lancelot und die interpolationen steht 1) Aber kaum einmal als /licken. 2) Aber aneh nur zum teil als /lieken, 3) 5 mal 8cggic u, jedoeh mit anderem reim als nu. 4) N ur ausnahmsweise als /licken. Zllm Lancelotwerk 45 nun, wie oft hervorgehoben worden ist, ruitten unter ihnen der Moriaen (2,42547-47250). Die gekennzeichneten und ähnliche reime fehlen ganz oder treten stark zurück. Wir zählen in den 4703 VSB. 10 daernaer, 10-11 mede: stede, 5 gered, gerede, 3 gereet: Godweet, 3 andere Godweet, 10 u: nu, 2 na das, 7 sonder waen, 2 te waren, 3 doe: toe; kein daerbi, met, so: doe. Dazu ist noch die verteilung nicht zu übersehn: 6 der daernaer, 6 der u: nu, 4 der sonder wa en, 3 der doe: toe, die beiden na das und te waren stehn nach 46500 oder nach 47000. In den letzten 500-700 versen scheint demnach das gedicht eine stärkere bearbeitnng erfahren zu haben. Dem original dürfte hauptsächlich der reim mede: ter stede zuzuschreiben sein. Es ergibt sich hieraus dass der .1lIoriaen weder vom verfasser des Lanc. noch von Velth. herrühren kann (natürlich auch nicht, woran Jonckbl. einen augenblick gedacht hatte, von Maerlant) und dass Velth. ihn auch nicht nul' annähernd in dem grade wie den Lanc., geschweige die interpolationen bearbeitet hat. Wie ist das aber zu erklären? lnhaltlich dürfte schwerlich etwas zu elltdecken sein, was dazu dienen könnte. Auch ist Velth. sicher nicht der mann gewesen, der sich etwa aus scheu vor der im verhältnis ZUl' ganzen umgebung, auch zu Maerlaut, allerdings, was die handhabung der sprache und verstechnik betrifft, sehr hochstehnden form dies es gedichtes hätte abhalten lassen seine hand anzulegen. Dass er etwa erst später von einer anderen hand eingeschohen sei, ist an sich wenig wahrscheinlich. 80 ganz einfach war die sache nicht. te Winkel hat nachgewiesen 1) dass eine anzahl von versen geändert werden musten, urn an Perchevals stelle, der im ursprünglichen gedichte del' vater des helden war, ZUl' vermeidung von widersprüchen mit dem Lancelot, Acgloval zu setzen. Leicht war es überhaul)t nicht, eine so ungefüge composition zu handhaben 1) Inleid. 22-28; vgl. dazll Anzeiger der Zs. f. d. Altert. 7, 15 f. und 19. Auch 454.41 ff. (1895 ff.) nnd 46135 ff. (3589 ff.) müssen dann verändert sein. 46 J. Franck und in ihr einem weiteren gedichte von ca. 5000 vss. eine stelle anzuweisen. Da ist es doch wohl von vorneherein wahrscheinlich dass alles in ei ne m hingegangen sei. A uch positiv sind ja Velthems sp uren nicht zu verkennen, da wo bei stärkerer bearbeitung an einzelnen stellen, besonders gegen den schluss, seine gewöhlllichen reime sich doch einfinden, und wo bei den änderungen die Acgloval all Perchevals stelle bringen, die sache mit demselben leichten sinn angestellt wird, mit dem Velth. sonst seine texte bearbeitet. Dann haben wir ab er urn so dringender zu erklären, woher dennder grosse untersehied kommt? Sollte es nicht einfach der umfang gewesen sein, der hier den aU8schlag gab? Die 400 verse aus Maerlants Sp. hist. hat Velth. unverändert übernommen, und auch das nicht sehr umfangreiche einzelne werk, 1Iforiaen, hat er nur stellellweise leichter bearbeitet und gekürzt. Noch ein stück haben wir, wo die dinge eben so liegen: die fabliaus, d.ie hinter 3,22270 bis 23126 eingefügt sind und nur folgende reime - grossenteils auch noch gegen den schluss - zeigen : 2 daernaer, 4 u: nu, 1 sonde". waen, 1 mede: stede (2 andere bei ergänzungen Jonckbloets), 2 gereet, .gerede und 3 daerbi. Alle übrigen einschiebsel dürfte Velth. wahrscheinlich bereits in einer compilation vorgefunden haben. Dafiir spricht vielleicht schon die, trotz dem unterschiede, den wir zwischen Perehev. und Ragisel beobachteten, und dem ganz besouders gewaltsamen verfahren gegen Maerlants Poree, doch immerhin stark gleichmässige behandlung aller dieser stücke unter der hand des compilators. Der gesichtspunkt, unter dem sieh ei ne solche compilation aus stücken des Perehev., aus Ragisel, R. m. Mouwen, Walew. und Keye, Poree und einigen zwischenstücken sofort begreifen liesse, ist die hervorragende rolle, die Walewein in allen diesen romanen spielt. Der beste beweis dürfte ab er sein dass der Ragisel uns höchstwahrscheinlich in einer compilation wirklich vorliegt. Die Kölner und Düsseldol'fer fragmente entstammen einer dreispaltigen hs. mit 57 versen auf der spalte. Bereèhnen wir den umfang des romans nach dem Franz., so kommell wir auf -ZUID Lancelotwerk 47 grund der thatsache dass in den erhaltenen fragmenten das verhältnis der nl. verse zu den franz. etwa 5: 4 ist auf etwa 7720 verse. Te Winkel vermutet (Tijdschr. 13, 126) dass die directe vorlage wesentlich ausgebreiteter gewesen sei. Seine gründe sind zum teil, wie wir- oben sahen, hinfällig, zum teil zweifelhaft. Geben wir es trotzdem zu und nehmen an, der nl. Ragisel habe 10.000 verse umfasst, so kämen wir auf nicht ganz 15 doppelblätter. Einen so dünnleibiges buch hat IUan von so grosselll und verhältnismässig teurem pergament gewis nicht angelegt, und die hs. muss entweder eine sammelhandschrift gewesen sein oder ein viel umfangreicheres gedicht enthalten haben. Hingegen umfassen die stücke zwischen denen wir einen engeren zusammenhang vermuten in der compilation insgesammt 21058 verse. Oben haben wir gefunden dass die compilation zum original etwa im verhältnis von 8: 25 steht. Wir dürfen sogar, da wenigstens der Torec sicherlich noch stärker zusammengearbeitet ist, noch etwas weiter gehn und etwa 1: 4 setzen, so dass wir auf ca. 80,000 original verse und einen codex von 117 doppelblättern kämen. Das wäre ein codex wie der Haagsche des Lanc., der 241 blätter zählt. Die ähnlichkeit mit den beiden Lancelotcodicesüber den 2. s. te Winkel Torec s. XXXVIII ff. - verdient urn so mehr eine gewisse beachtung, als sich orthographische eigentümlichkeiten der Köln-Düsseldorfer fragmm. (s. oben s. 4 f.) spurweise auch in der Haager hs. wiederfinden, nämlich der gebrauch von h für ch wie in volhden, ue für uwe (s. oben anm. zu vs. 619), i für ie (und umgekehrt ie für ij), 0 für oe. Von der vollständigen übersetzung des Chrestienschen Percheval sind nur die Waleweinstücke in die Lancelotcompilation eingegangen (te Winkel Geschied. s. 177). Das, also z. b. die auslassung der verse II 58-368 des fragments von van Verdeghem (vg!. te Winkel a. a. o. und Tijdschr. 10, 162), ist ab er eher von standpunkte dessen zu begreifen der ein Waleweinbuch compilierte als des Lancelotinterpolators (vg!. indessen Jonckbl. 1, 301). Gnd wenn Velthem Merl. 24656 von Giroillelant und 48 J. Franck Gingam brisil, die in den Percheval gehören, sagt daermen in Ga wei ne af bescreven vant, so hat das also doch wohl einen besseren hintergrund als mail bisher annahm, nämlich ein wirkliches Wal e wei n b u c h. Diesem Waleweinbuch in seiner unvel'kürzten gestalt gehörten die Köln-Düsseldorfer fragmente an; ob auch das Deykssche fragm. des Perchev. und das Deykssche brucksWck des Ragisel, wissen wir nicht; nicht abel' van Verdeghems fragmente, die auf einen v 0 11 s t ä n d i gen Pe1'chev. weisen. 1) Bei allen abweichungen, die die stücke im Lanc. gegen die originale aufweisen, zb. der Perclwvael-Lancelot gegenüber von Chrestiens, ist, soweit das nicht an sich erhellt, Zll erwägen, ob sie im W alewein buch oder erst in der Lanceloteompilation zu stande gekommen sind, und wo die motivierung von seiten der letzteren schwierigkeit machen würde, da werden sie wo hl aus dem ersteren stammen. Jedesfalls jedoch hat au eh Velthem noch das seinige hinzu gethan, urn die dinge mehr in einklang unter einander zu bringen. 80 war, was Lane. 3, 12345 ff. berichtet wird, dass Walewein Licoridon ZUl' jungfrall von Galestroet sehickt - te Winkel spricht darüber l'ijdschr. 13, 125 f. - im Waleweinbuch ebenso wenig erzählt wie im Franz., rührt also von Velth. her. Dagegen könnten die von te W. Tijdschr. 10, 168 f. erörterten änderungen schon im Waleweinbuch vorgenommen gewesen sein. Der Moriaen, der also nicht im W alewein buch enthalten "Ral', setzt sich selbst roit seinen anfangsversen: Ic wane die gene die Lancelote maecte Dat hem in sijn dichten vaecte, Dat hi vergat ende achterliet Van Moriane dat scone bediet zum Lanc. in beziehung. Diese verse rühren nicht von Velth. her, es ist nicht seine sprache, er leitet auch die anderen interpolationen nicht so ein. Nichts spricht aber dagegen dass sie 1) Sieh den excurs am schlusse. ZUID Lancelotwerk 49 wirklich zum Moriaen gehört haben. Selbstverständlich kann der dichter nicht den interpolierten Lanc. gemeint haben. Zum originalen Lanc. passen die worte jedoch auch nicht im mindesten j denn warum dies er die Moriaangeschichte hätte berücksichtigen sollen, ist nicht erfindlich. Was hindert uns abel' anzunehmen dass Velth. das Lanceloet eingesetzt habe, als er das gedicht in seine compilation aufnahm? Was ursprünglich da gestanden hat, wird sich ja ganz sicher vielleicht nicht sagen lassen j doch ich fürchte kaum fehl zu gehn, wenn ich einsetze Ic wane die Per c h e val e maecte. Vom Perchev. konnte der dichter anmerken dass el' nicht vollständig sei, wenn er nicht auch die geschichte des sohnes Perchevals behandle. Dass der Moriaen in del' compilation hinter dem Perchev steht, wäre dann kein zufall, da auch im W alewein buch dies stück noch genug beziehung zu Percheval bewahrt hatte. Velthem hätte also meinen annahmen zu folge den grossen Lancelot einer kürzenden bearbeitung unterzogen (und erst aus prosa in reime gebracht ?), das umfangreiche Waleweinbuch unter starken kürzungen darin aufgenommen, mit geringer en veränderungen auch den Moriaen und zwei fabliaus, sowie ganz ohne solche ein kleines stück aml Maerlants Sp. hist., dann später der ganzen compilation Maerlants Merlijn, vermehrt mit der bearbeitung des livre Llrtus, als ersten teil hinzugefügt. Es wäre erwünscht, wenn diese annahmen, soweit sie nicht schon vor dieser meiner untersuchung feststanden, am inhalt der grossen compilation einer weiteren prüfung unterzogen würden. Excurs über die correcturen in der Lancelotha nd sc h rift. Bei der frage über die stellung des Moriaen in der Lancelot· compilation sind auch die correcturen in der Haagschen hs~ geltend gemacht worden (Jonckbl. Geschied. 2, 109 anm., te Winkel, Geschied. 367 anm, 1). Mil' scheint dass eben der wunsch, hier einen anhaltspunkt zu finden, die auffassung der correcturen stark beeinflusst hat. Während te Winkel, Torec XL im anschluss 4 50 J. Franck an Jonckbloets ursprüngliche auffassung noch sagte J·misschien heeft trouwens de corrector geheel en al zonder behulp van een tweede handschrift zijne verbeteringen aangebracht", erscheint später die sache bei ihnen in einem ganz unrichtigen lichte. Te W. sagt in der angeführten note »De Moriaen schijnt niet door Velthem, maar eerst later door een ander in de verzameling te zijn opgenomen, want het is de eenige roman in ons H.S., die niet voorzien is van verbeteringen, welke een corrector in de andere aanbracht, blijkens naar een ander H.S." Thatsächlich erscheint die hand des correctors im 2. buch des Lcme. zuletzt vs. 41440 (der Moriaen beginnt 42547), also innerhalb des Perchevalteiles, der aber nur mehr 6 correcturen aufweist, während auf gleich viel unmittelbar vorangehnde verse noch 22 entfallen. Im 3. buch endigen die correcturen mit 11160, Ulnmittelbar vor dem Ragisel, so dass sämmtliche interpolationen keine solchen aufweisen. Der corrector beginnt wieder mit dem 4. buch, wo er mit vs. 7373 endgiltig abbricht. Der j[oriaen nimmt also keineswegs eine sonderstellung ein. Beim besten willen ist in der art der correcturen nicht das mindeste zu entd.ecken, was darauf hinwiese dass sie nach einer anderen hs. gem acht seien; einige sprechen unmittelbar dagegen, so 2, 1809, wo manieren vermeintlich verbessert wird mit quader manieren (das richtige ist mamerien, Taal- en Letterb. 5, 108), und der 1.lnmögliche vers des correctors 2, 11059. Sie sind überhaupt sehr flüchtiger und ganz willkürlicher natur. Die motive werden sich gewis nicht überall erkennen lassen; Ilium teil verbessern sie, ab er willkürlich, offenbare fehler des hs., zum teil moderuisieren sie auch, wie schon Jonckbl. bemerkt hat, den ausdruek; vgl. 2, 2225 boeten gegen baten, 3900 stro gegen stroyel, 5,159 groter gegen meerre, 12681 raden gegen proven, 16595 boeve gegen hoberde, 3, 1564 stempen gegen stelpen, 5368 lelie g'~gen trobel; s. auch 2, 11487. Für die frage über den Moriaen hat die sache also in keiner wei se bedeutung. Ist es überhaupt möglich bei dies en flüchtigen und wenig characteristischen noten etwas darüber festzustellen, warum sie in einzelnen teilen angehracht sind, ZUID Lancelotwerk 51 In anderen nicht, so verdient vielleicht die thatsache beachtung dass von 6 geringfügigen änderungen im PerclL. abgesehn, alles was auf dem Waleweinbuch beruht, und allerdings auch der Moriaen, frei von ihnen ist. Dürften wir Velth. selbst für den corrector halten, so könnte man die sache einfach so ansehn, dass er nicht nachcorrigirt habe, wo er bei der starken bearbeitung seiner eigenen ausdrucksweise so wie so schon rechnung genug getragen hatte. Doch stimmt das nicht für den Moriaen, und vor allem ist es mir, trotz der bekannten flüchtigkeit des man nes und der grossen llachlässigkeit, mit der handschrift und correcturen angefertigt sind, sehr fraglich, ob Velth. selbst zb. 2, 101317 -- entsprechendes kommt einigemal mehr vor - gewert, das sic her nur falsche lesung für gevuert (- gevoert) ist, in gedert geändert haben würde. Allzuweit von Velth. dürfen wir ab er den corrector gewis nicht suchen. Wenn der titel her bei dem eigentumsvermerk des codex, sowie die erwägung dass ein pfarrer, der mit des lebens notdurft zu kämpfen hatte, wohl schwerlich eine immerhin recht wertvolle handschrift als eigentum besessen haben dürfte uns hindern, ihn selbst für den eigentümer zu halten, so hat sie doch seinem patronatsherrn oder einem verwanten desselben gehört. Bonn, April 1899. J. }'RANCK. 52 A. Kluyver KARABIJN. Naast carabine, als naam van een vuurwapen, staat in het Fransch carabins, in het laatst der 16de eeuw een term voor zekere 300rt van lichte ruiterij of bereden infanterie, van een licht vuurwapen voorzie:q.. Die woorden hebben spoedig de aandacht getrokken, want reeds in de Mémoires van den maarschalk Gaspard de Tavannes (geschreven omstreeks 1600) wordt er eene etymologische verklaring van gegeven: »le nom de carabin - leest men hier - a esM apporté de nos predecesseurs de la guerre saincte: carra en turc, c'est à dire soldat, et bei, du seigneur." 1) Ménage, in zijn woordenboek (ao• 1694) verklaart zich evenzoo voor eene afleiding uit het 'l.'urksch, maar zoekt den oorsprong in >caravuli, speculatores, exploratores." In eene jongere editie van zijn werk wordt carabin daarentegen verklaard uit de Semitische talen. Carlo de Aquino, in zijn Lexicon militare (aD. 1724), meent dat carabina is afgeleid van ca,,-abus, eene soort van schip, »quoniam ejus sclopi majoris usus in bello navali primum valuit." Andere verklaringen van gelijke waarde voorbijga,ande, kom ik tot de door Diez gegeven etymologie, die steunt op een artikel van Roquefort, en die ook door Littré en zelfs nog door Murray wordt vermeld bij gebrek aan beter, en niet zonder eenige goedkeuring. Bij Roquefort staat zonder eenige bewijsplaats: »Calabrien, calabrin: carabin, sorte de troupe légère"; hij bedoelt dus dat een hem bekend woord calabrin het:~elfde moet wezen als carabin. Vandaar dat bij Diez van carabin dit wordt gezegd: »Für letzteres gie bt es eine ältere form calabrin Roquef., ... und so läszt sich carabine aus dem pro calábre, wurfgeschütz, ableiten: dass man waffennamen älterer kriegskunst auf neuere übertrug, kann nicht befremden. " Diez ga:at dus een stap verder dan Roquefort, én beschouwt den doOl~ deze ver- 1) Nouvel18 coJ18ction des mémoires flour servir à Z'hiatoire de France; tom. 8, p. 74. Karabijn 53 melden vorm calabrin als eene afleiding van provo calabre, een woord dat zelf verklaard wordt uit catabola. Al wil men de mogelijkheid erkennen, dat namen van middeleeuwsche werp~ tuigen werden toegepast op vuurwapenen in de 16de eeuw, toch blijft er een bezwaar over. Want de vorm waarvan Roquefort uitgaat, is niet calabrin maar calabrien, en hoe hij daaraan gekomen is, kan dunkt mij zeer goed worden gegist. Reeds in een Fransch werk van 1731 vindt men deze aanteekening, waarin wellicht ook toen geen nieuws werd verteld: »Je ne sçai si carabin • .. ne seroit pas une corruption de calabriens, sorte de milice étrangère, dont parle avec mépris en plus d'un endroit la Ohronique Scandaleuse sous l'année 1465" 1). Wat ook de afleiding van dit calabrien moge wezen, van het door Diez genoemde calabre zal het wel niet zijn gevormd; en, wat hier van meer belang is, bet kan zeer moeilijk als een oudere vorm van carabin worden beschouwd. Wat bewezen moest worden, nemen Roquefort en Diez zonder bewijs aan, en wat zij beweren is onwaarschijnlijk. Want vooreerst: waarom zou eèn vorm calabrien in ongeveer eene eeuw tijds in carabin zijn veranderd, terwijl er in de klanken van het woord niets is wat in strijd komt met het Fransche taaleigen?" Ten tweede: bij de onderstelling van dien' overgang zou men tevens moeten aannemen dat het woord aldoor in gebruik was gebleven, op zijn minst genomen van de tweede helft der 15de eeuw tot het laatste kwart der 16de• De gegevens der geschiedenis bevestigen dit niet, en eene kleine uitweiding is hier niet te ontgaan. Raadpleegt men de noodige werken, dan leest men dat de naam carabins eerst omstreeks 1575 in gebruik is gekomen. Vandaar dat die term voorkomt b.v. in de historische geschriften van d'Aubigné, van Gaspard de Tavannes, maar in de Gommentaires van de Montluc, die met 1574 eindigen, zal men -- indien ik goed heb gezien - het woord carabin niet vinden. Dat het 1) Het is eene noot op eene in 1731 verschenen editie van Les avantures du 6aron dc [lamc8tc (L. 3. eh. 22). 54 A. Kl uyver de geheele 16de eeuw door in gebruik zou zijn geweest, mag men geloof ik ontkennen. In het Spaansch en ltaliaansch moet het, volgens de woordenboeken althans, zoogoed als niet zijn voorgekomen; de naam van het wapen daarentegen, carabine, is in allerlei talen aan te wijzen, evenals carabinier en andere daarvan afgeleide vormen. Nu vindt men in de Grammaire historique van Darrnesteter (3,118) carabine wel is waar genoemd onder de termen die het Fransch uit het Italiaansch heeft overgenomen, maar die bewering is waarschijnliik onjuist. Reeds Ménage zeide van carabinè: »c'est l'arme que portent les carabins, d'ou elle a été ainsi appelée." De jongere etymologen (zie b. v. Hatzfeld-Darmesteter) zijn het daarmede eens: carabine kan zijn afgeleid van caraóin, zooals b.v. pèlerine van pèlerin. Men komt dan tot deze geenszins ongerijmde onderstelling, dat carabin het eerst in Frankrijk moet hebben bestaan en zoogoed als alleen in Frankrijk werd gebruikt, maar dat het afgeleide carabine zich in allerlei talen verspreidde. Maar dan is ook de afleiding van carabin uit het Turksch of Arabisch, die door oudere geleerden werd gezocht, nagenoeg onmogelijk, aangezien termen uit die vreemde talen waarschijnlijk evenzeer of nog eer in het Italiaansch uf het Spaansch zouden worden gevonden. De slotsom van het onderzoek, die men bij HatzfeldDarmesteter lezen kan, is, dat men den oorsprong van het woord carabin niet kent. Toch zou ik eene poging willen doen om, zij het ook gissenderwijze, wat verder te komen, en wel door vergelijking met een ander Fmnsch woord van ongeveer dezelfde beteekenis, dat eenige jaren vroeger dan cara bin in de Fransche legers een gewone term was: ik meen het woord argoulet, waarvan de afleiding evenmin bekend is. De gelijkwaardigheid van de beide termen wordt uitdrukkelijk uitgesproken door een bij La Cume de Ste Palaye aangehaald en historieschrijver; deze zegt van de carabins: »C'étoient les mêmes qui sous Ie règne de Henri second, étoient appelés argoulets. Ils prirent Ie nom de carabins sous Ie règne d'Henri lIl." Eene definitie van argoulet uit de 16de eeuw vindt men in de Karabijn 55 Mémoires van de Vieilleville, opgesteld door zijn secretaris Carloix, eenige jaren na den dood van dezen veldheer en diplomaat die in 1571 overleed 1). Men leest daarin, onder het jaar 1558 CL. 7, cb. 17): »en ce temps-là à cbasque compaignie de gendarmes il y avoit cinquante barquebuziers à cheval, qui servoient à faire les descouvertes et escarmoucher çà et là; et les appelloit- on argoulets." Behalve in deze plaats wordt die term nergens in dit werk gebruikt, daarentegen vindt men hem telkens bij Montluc die grootendeels denzelfden tijd behandelt. Niet onwaarschijnlijk moet dat verschil aldus worden verklaard. Montluc is een soldaat, die zeer krachtige en onbewimpelde soldatentaal spreekt, en de secretaris van Vieilleville was geen militair, zijne uitdrukkingen zijn meer algemeen, meer beschaafd, minder technisch. Argoulet moet een gemeenzame term zijn geweest, waarvoor men ook zeggen kon - wat men ontelbare malen leest - arquebusier à cheval. Deze lichte troepen waren dus toegevoegd aan de ouderwetsche zwaargewapende gendarmerie, door wie zij zonder twijfel werden geminacht. De gendarmes waren adellijke krijgslieden, en hoe zij behandeld werden, kan men b.v. zien uit eene toespraak van Montluc vóór het begin van zekeren slag 2): »Je m'en courus à la gendarmerie, trouppe à trouppe, . . . . leur disant: »Ce n'est pas à vous, messieurs, à qui il faut par belles remonstrances mettre Ie coeur au ventre j je sçay que vous n'en avez pas besoin: il n'y a noblesse en France qui esgalle celle de nostre Gascongne." Bij dergelijke menschen was de strijd met vuurwapenen in minachting, en Montluc zelf, die zooveel busschieters heeft gebruikt, verklaart dat de vuurwapenen eene uitvinding van den duivel zijn, een middel waardoor de dappersten moeten sneuvelen door de hand van de lafaards, »qui n'oseroient regarder au visage celuy que de loing ils ren versent"; in diezelfde passage vertelt bij dat er in 1523 nog zoogoed als geene arquebusiers in Frankrijk waren 3). l) Collection complète des mémoire8 relatifs à l' histoire de France etc., tom. 26-28. 2) A. W., tom. 22, blz. 141. 3) A. W., tom. 20, blz. 342. 56 A. Kluyver De diensten van deze argoulet8 worden bij Tavannes aldus omschreven: »Les compagnies d'arquebuziers à cheval servent pour couvrir Ie logis des armées, aller aux entreprises et faire des desgats; tirant à cheval ils ne font rien qui vaille; ils doivent estre contraincts de mettre pied à terre .... Ils sont grandemen t necessaires pour les ad vancer en de meschans logis, couvrir la cavallerie et luy donner temps de monter à cheval: barriquez dans les eglises à derny lieuë de la teste des armées, sont très-necessaires, pour par leur perte, de nulle importance, empescher une surprinse" 1). Ook elders verklaart dezelfde schrijver: »estant la perte d'iceux de peu de consideration, au respect de l'utilité de l'advertissement que l'on reçoit par leur attaquement." 2) Soms schijnt nog een onderscheid te worden gemaakt tusschen arquebu8ier à cheval en argoulet, zooals in deze plaats van MontIuc: »les autres deux ou trois cens, arquebuziers à cheval et argoulets, do nt il ne faisoit pas grand cas" 3). Dat zij te voet streden, blijkt o. a. uit. deze woorden van denzelfde : »nous eussions deffait Ie comte de Montgornmery avecques la cavallerie seuie et nos argoulets, qui fussent descenduz à pied, sans que homme de pied des nostres s'en fust meslé" 4). Dat hunne paarden gewoonlijk van eene mindere soort waren, mag men misschien afleiden uit den volgenden zin: »craignant de perdre lesdits argo uI ets, pource qu'ils n'estoient gueres bien montez" 5). De afleiding van argoulet (ook argolet en argollet) is niet bekend, want die welke Ménage heeft voorgesteld, kan niet in aanmerking komen: hij zegt, dat die troepen waarschijnlijk in den beginne met een boog gewapend waren, en dat dus de grondvorm van argoulet zal zijn arculettu8. Die afleiding heeft toch nog dezen invloed gehad, dat men als beteekenis soms vindt opgegeven archer à cheval ~b.v. bij Hatzfeld-Darmesteter), 1) A. w. tom. 8, blz. 192. 3) A. W., tom. 22, blz. 261. 5) A. W., tom. 22, blz. 410. 2) A. W., tom. 8, blz. 74. 4) A. W., tom. 22, blz. 384. Karabijn 57 hetgeen waarschijnlijk onjuist is, want argolets worden samen genoemd met pistoliers, en zelfs wordt vermeld hoe zij hunne arquebuse droegen (zie plaatsen bij Godefroy). In het Spaans eh en Jtaliaansch vindt men argoulet niet, het schijnt evenals carabin een bepaald Fransch woord te zijn. Maar het beteekent niet alleen een soldaat. Ménage geeft ook de beteekenis homme de néant (in andere woordenboeken staat homme de rien, en bij Honnorat homme de petite et basse mine). Men verklaart die toepassing uit het geringe aanzien der bus schieters te paard in vergelijking met de eigenlijke cavalerie der gendarmes. Maar Honnorat zegt ook: »on désigne en quelques lieux par ce mot ... les petits enfants pris collectivement", en hij geeft als synoniemen marmaille, marmousets, waarbij hij vraagt of dit zooveel zou beduiden als les petits arquebusiers. Dat zal men niet onmiddellijk durven gelooveu. Dat argoulet, naam van een weinig geacht soldaat, ook vervolgens homme de rien zou beteekend hebben, klinkt niet al te dwaas, maar dat men het daarna ook op kleine kinderen zou hebben toegepast, is mindE'r geloofbaar. Indien het echter vaststond, dat argoulet in de eerste plaats een soldatennaam was geweest, dan zou men de andere beteekenissen inderdaad als daaruit afgeleid moeten beschouwen. Maar aan argoulet is niet te zien dat het een eigenlijk militair woord zou zijn: het is niet de naam van een wapen, noch van een deel der militaire kleeding of iets dergelijks, en les argoulets kan men dus niet vergelijken met les lances, les corselets, les salades, les plumes d' autruche en dergelijke termen die bij overdracht alle op personen worden toegepast. Gewestelijk is de vorm argolet in gebruik voor hulst, nl. in Ie Morvan, een heuvelland in midden-Frankrijk, ongeveer tusschen Auxerre en Autun, en als synoniem daarvan wordt opgegeven argouniau (zie Jaubert, Glossaire du Centre de la France). Volgens de taalvormen van deze streek is argouniau een diminutief dat in gewoon Fransch zou luiden argonneau, en dit kan eene afleiding zijn van argon, dat volgens Littré beteekent : »bàton ou morceau de bois plié en arc, dönt on se sert pour 58 A. Kluyver prendre des oiseaux." Blijkbaar is het dus de naam van een eenigszins dunnen zeer buigzamen tak. Doch nu vindt men bij Jaubert ook opgegeven a'l'goulin, in den zin van petit morceau de bois, báton. Men zou dus vermoeden dat argon en argoulin hetzelfde beteekenen, en in dat vermoeden wordt men versterkt doordat argolet en argouniau beide namen zijn van den hulst. Ik geloof dat men tevergeefs zal trachten die woorden uit botanische namen van dezen boom te verklaren j de gewone naam is acrifolia (acrijolium) of aquifolia, en wel geeft Kiliaan ook aquilenta dat desnoods eenigszins op argolet gelijkt, maar hij doet dit alleen op gezag van Junius, die zich, naar het schijnt, heeft vergist (zie het wdb. van Forcellini op Aquilentus). De gewone naam van den hulst is in het Pransch houte, maar houte wordt ook gebruikt voor een tak van den hulst j die takken zijn zeer buigzaam en veerkrachtig, vandaar houssér in den zin van veerkraclttig zijn (zie Littré). Stel dat argolet kon beteekenen een buigzamen tak, en dus in dien zin een synoniem was van houte, dan is het denkbaar dat argolet evenals houte soms ook de naam voor den geheelen boom kon worden. De vormen argon, argoulet en argoulin zouden dan hetzelfde beteekenen, en wel een eenigszins dunnen tak. Maar in deze Fransche vormen zijn verschillende suffixen aanwezig, en de vraag is of niet elders in het Romaansch nog andere afleidingen van dezelfden stam zijn te vinden. Ik zou de aandacht durven vestigen op port. argueiro, dat bij Michaëlis wordt verklaard als strohhälmchen, splitterchen enz.; evenzoO in de oudere Portugeesche wdbb., o. a. in de zegswijze ver 0 argueiro no olho allteio (den splinter zien in het oog van een ander); ook deze wdbb. omschrijven het met palhinha, jestuca: in het Fransch kan men zeggen brin de paille. Maar brin is eelle »tige menue" in het algemeen j het is een jonge tak, een loot (jet de bois), maar men zegt ook brin d'herbe, brin de paille, ja de vezels van touw heeten brin de corde. Van zulke vezels wordt het werk gemaakt dat de schepenmakers gebruiken, en een der bij de Basken voorkomende namen voor werk (fr. Karabijn 59 étoupe) is volgens het woordenboek van van Eys arkola. Men kan bijna gelooven, dat dit uit eenig Fransch of Spaansch dialect is overgenomen, en dat het met argolet in verband staat: ook daal.'door zou worden bevestigd, dat argolet een synoniem is van brin. Dat nu een woord voor een jongen tak, loot, spruit, rfl;'eton, een naam wordt voor iemands kleine kinderen, daarin is niets vreemds. Maar nog andere toepassingen zijn denkbaar. Aan brin is het denkbeeld verbonden van iets duns, iets kleins, iets nietigs. Een » kerel als een boom", dien men in het Latijn cau,dex of truncus kan noemen, is juist het tegenovergestelde van een homme de petite et basse mine: zou het niet mogelijk z:yn dat deze argolet werd genoemd, omdat argolet een dunnen tak kon aanduiden? Dan zouden de arquebusiers à cheval met een minachtenden term argoulet zijn genoemd, in den zin van homme de rien, mannetjes van een min voorkomen, op geringe paarden, en die men kon gebruiken als eene soort van enfants perdus. Het zou dan een Fransche scheldnaam zijn geweest, in Frankrijk ontstaan, niet door andere volken overgenomen, en tusschen de verschillende beteekenissen waarin argoulet voorkomt, zou dan een zeer natuurlijk verband zijn aangewezen. Wat nu carabin betreft, reeds is opgemerkt dat het in zijn gebruik met argoulet eenigszins overeenkomt. Het schijnt ook een Fransch woord te zijn, buiten Frankrijk nagenoeg onbekend, en evenmin als argoulet een bepaald militaire term: men kan het niet verklaren als naam van een wapen of van iets dat den soldaat betreft, waarna het vervolgens een naam voor den soldaat zelf zou zijn geworden. Het komt voor in eenige vaste uitdrukkingen, en is later een term geworden voor een student in de medicijnen, maar dat gebruik is eerst ontstaan uit de beteekenis van lichte ruiter, en voor dat later gebruik kan men de woordenboeken raadplegen. Maar evenals argoulet is carabin een scheldnaam geweest, en wederom kan men de vraag stellen: is het als zoodallig ouder of jonger dan als soldatennaam ? Men zie de volgende plaats uit Les avantures du baron de Freneste (L. 3, ch. 22). Er is sprake van menschen die niet begrijpen 60 A. Kl uyver hoe belachelijk de taal is van velen onder den kleinen adel, door wier schuld ook de taal aan het hof geheel ontaardt van de goede traditie: »de là toutes choses vont sur ce mot, sursum atque deorsum, et tous ceux qui estiment autrement, sont piégris, rustiques et carabins." In het volgende hoofdstuk wordt iemand van slechte manieren genoemd llpetit rustre, petit carabin, enfant de vanité." Deze beide plaatsen worden reeds door Littré aangehaald, maar hij onderstelt blijkbaar, dat carabin een synoniem van rustre is geworden nadat het eerst een term voor soldaat was geweest. Doch ook het omgekeerde is niet onmogelijk, gelijk ik nader zal trachten aan te toonen. In verschillende streken van Frankrijk, volgens Jaubert in het midden, volgens Littré ook wel in het westen, is cara bin een naam voor boekweit. Zijn nu twee etymologisch verschillende woorden toevallig aan elkaar gelijk geworden, of is carabin, soldaat, en carabin, boekweit, één en hetzelfde woord P De beteekenissen komen al zeer weinig overeen, maar om de zaak te kunnen beoordeelen zou men de etymologie van carabin in den zin van boekweit moeten kennen. Men zou voor het frumentum tU1'cicum allicht een naam verwachten van Oostersehen oorsprong, en cara- doet bovendien denken aan het Turksche woord voor zwart, dat men allicht zou zoeken in een naam voor het gewas dat ook blé noir heet. Doch ik geloof dat men zich op een dwaalspoor zou begeven. Er zijn zooveel namen voor de boekweit bekend, ook uit de talen van Oost-Europa en Azië, men kan er verschillende vinden bij Hehn en in het woordenboek van Nemnich, doch men kan niet aantoonen dat een van die namen in gewestelijk Fransch carabin had moeten worden: men kan toch b.v. niet van een Turksch dialect, waarin kara budai (Radloff 2, 136) boekweit beteekent, ineens tot het Fransch komen, wanneer daarop gelijkende vormen niet voorkomen in de talen van Oost-Europa. Daarom is het waarschijnlijker, dat woorden die met ca1'abin, boekweit, in verband staan, in West-Europa moeten gezocht worden. Men vergelijke in de eerste plaats bij Murray het artikel Karabijn 61 Crap. Dit woord beteekent : 1°. >the husk of grain, chaff. 2°. a name of some plants; a. buckwheat j b. applied locally to various weeds growing among corn. 3°. the residue, formed in rendering, boiling ... 4°. the dregs of beer or ale." In hét Fransch bestaan woorden, daarmede nauw verwant. Bij Honnorat: »crapa, He, marc, rebut", waarvan »crapar, mettre au rebut, rejeter". Bij Godefroy: »erape, erappe, criblure"; verg. daarmede bij Honnorat: »grapie'l', g'l'apasses, grapis8ss, criblures du blé et des autres grains; ce sont en général des grains mal nourris qui ne se sont pas séparés de la balIe, et que Ie mouvement du cribie ramène à la surface, comme plus légers" ; daarnaast heeft hij: »grapa, la partie la plus grossière du plàtre, celle qui reste sur Ie cribie quand on l'a passé." Ducange heeft erapinum in den zin van kaf (en verklaard als palea minutior) in eene plaats waar stramen et erapinum et paleam te zamen worden genoemd, en hier wordt verwezen naar fr. e1'apin, »qua voce significantur purgamenta tritici ... , vulgo eriblures"; behalve de vormen met e heeft hij ook grapa en g'l'apinum, »frumenti purgamentum, quod remanet in area, frumento ventilato ac purgato." Uit de Fransche vormen blijkt dat erape en e'l'apin dezelfde beteekenis hebben, en daar fr. erape hetzelfde moet zijn als eng. erap, is het duidelijk dat de verschillende beteekenissen daarvan bij fr. erapin althans mogelijk zijn. Men kan zich zoo uitdrukken, zonder iets omtrent de hoogere afkomst van die woorden te willen beslissen; zeker is het dat in Frankrijk en in Engeland althans zulke woorden hebben bestaan. Het begrip dat er in ligt is o. a. dat van kaf, ondeugdelijk graan, onkruid, en uit het Engelsch ziet men dat ook de boekweit soms met dien term genoemd werd. Indien de boekweit in het Fransch nu ook earabin kan heeten, en dit wordt, zooals ik heb gezegd, opgegeven voor de taal van midden-Frankrijk, dan zal men dit earabin waarschijnlijk mogen identifieeeren met fr. erapin, dat in verband staat met eng. erap. Eenige toelichting is hierbij noodig. Vooreerst is het een 62 A. Kl uyver bekend verschijnsel in het Romaansch, dat aan hêt begin der woorden cra- dikwijls overgaat in gra-, waardoor crapin en grapin naast elkander worden verklaard. Verder is het niet twijfelachtig, dat men soms in plaats van cra- of gra- vindt cara- of gara-. Zoo wordt ital. carapina, jeuk, waarnaast vormen die met s beginnen, afgeleid van schrapen, schrappen, krabben in het Germaansch (Oaix, Stud} 255); ital. carabattola van grabatulus (Caix 253); aan lat. crabro beantwoordt, met dissimilatie, ital. calabrone. Vooral in het Portugeesch vindt men duidelijke voorbeelden. Uit fr. cravate is ontstaan garavata; aan sp. cangrejo (van cancèr) beantwoordt port. garanguejo; garatuJar, krabbelen, is niet te scheiden van provo gratar, fr. gratter. Dat carabin dus hetzelfde zou zijn als crapin mag men alleen om dit caraniet voor absoluut onmogelijk houden. Evenmin is waarschijnlijk de b tegenover de p een overwegend bezwaar. De p in het Fransch tusschen twee klinkers is ontstaan uit pp, de b in echt Fransche woorden, in diezelfde positie, uit bb (bv. abbatem = abé; gespeld abbé). Dat in de Romaansche volkstaal twee grondvormen bestaan hebben, een met pp en een met bb is niet ondenkbaar, vooral niet wanneer zij uit het Germaansch afkomstig zijn dat bij de dubbele mutae dikwijls mediae en tenues naast elkander heeft (b.v. scl~rabben, schrappen). Doch het is ook mogelijk dat er twee grondvormen zijn geweest, een met pp en een met p. Wel is waar zou een vorm met p in het Fransch een vorm geven met v (verg. cuve uit cupa, naast coupe uit cuppa), maar deze regel geldt voor de taal van meer noordelijke streken, waaruit de vorm carabin niet afkomstig kan zijn. Want cara- in plaats van era- is in het gewone Fransch ongehoord, en de voorbeelden van dat verschijnsel zal men veeleer vinden in het Portugeesch, Spaansch, Provençaalsch en ltaliaansch. Nu ziet men in de Gascoensche taal die gesproken wordt door den hoofdpersoon uit Le baron de Fceneste, dezelfde betrekking tUiSschen v en b als in het Spaansch: in de spelling van die taal worden b en v aldoor met elkaar verwisseld, en evenals in het Spaansch kan hier tusschell twee vocalen eene Karabijn 63 b staan waar het gewone Fransch eene v heeft. Maal' ook zelfs tot in midden-Frankrijk vindt men volgens J aubert datzelfde, en spreekt men b.v. van aclteber, cube, nabette, rabe enz. Zoowel de onderstelling dat carabin eene b heeft, gelijkstaande met fr. v, als het ontstaan van cara- uit cra-, zou aannemelijk zijn wanneer men mag gelooven, dat carabin uit het zuidwestelijk deel van Frankrijk afkomstig is, en daartegen is geen enkel bezwaar. Carabin is een naam voor boekweit, en- moet een bijvorm zijn Tan. crapin, een synoniem van crape, dat niet te scheiden is van eng. crap, dat ook boekweit beteekent. Maar dan bestaat ook de mogelijkheid dat carabin een term is geweest niet alleen voor boekweit, maar ook voor kaf, onkruid, droesem enz. In de toepassing van dergelijke woorden op menschen is niets vreemds; les carabins zou dan hebben kunnen aanduiden de personen die van het lichtste allooi zijn, van de geringste beteekenis in de maatschappij, en carabin kon evenals argoulet, een scheldwoord worden in den zin van ltomme de rien. Mag men het als zoodanig niet opvatten in die plaatsen waar het met petit rustre, rustique, enfant de vanité wordt gelijkgesteld? Aan de beteekenis van soldaat wordt daar in 't minste niet gedacht. Door wie zijn die scheldnamen aan de lichte ruiterij gegeven? Ik heb ondersteld dat de naam argoulet kon gegeven zijn door andere troepen van grooter aanzien, doch ook het volk zelf kan er aan hebben meegedaan, want die ruiters waren in de Fransche burgeroorlogen de schrik van het platte land. In eene passage uit dien tijd worden de handelingen van zeker soldaat gelijkgesteld met die van »un arquebusier à cheval, qui part d'un gros au lieu de prendre langue, court de village en village en petardant les barattes des bonnes gens, prenant les poulles au joug, tuant et massacrant tout Ie monde, et puis quand il eut bi en tout assommé, il se met à prendre des prisonniers, tellement qu'après lui no us ne trouvons bêtes ni gens, males ni femelles à qui parler" 1) enz. 1) Deze woorden staan in het pamflet, getiteld Réponse de maître GuiUaume au 80ldat françoia, gedrukt lichter Le8 avant. du óar. de FOen68te (ed. 1731); blz. 293. 64 A. Kluyver, Karabijn Zou het te verwonderen zijn, indien het volk zulke soldaten had uitgescholden voor »ontuig, uitschot?" Zeker niet, en dat een dergelijk begrip door ea'1'abins kon worden uitgedrukt, heb ik getracht eenigszins waarschijnlijk te maken. Is mijne verklaring in het algemeen juist, dan behoeft men niet voor twee Fransche woorden, beide ea'1'abin, en beide alleen in Frankrijk voorkomende, eene verschillende etymologie te zoeken, maar laten zich, evenals bij argoulet, de verschillende beteekenissen uit een zelfden oorsprong afleiden. A. KLUYVER. KAU-JIJZE. Tot bevestiging van de zeer waarschijnlijke glssmg van Dr. Meyer (Tijdschr. XII, 89; verg. voorts: XIlI, 84; XV, 51) dienen nog de volgende plaatsen. De weereld, die is rond, sey Arend Pieter Gijzen En soo doet ook een stront, mij lust ze niet, kaauw jij se. Lijste v. Spreekw. (Anna Folie), l st• Lijst, 397. Dat's een valsche tree (sey Krijn) en hij trapte met syn eenen voet in de kaauwjijse, Alrl., 2de Lijst. 58. Een menigte ketterse kauwjyze, Ga II i ta I 0, Alle rie... lf' erken van Fr. Rabelais (1682), 2, 357 (in den Fransehen tekst: merrie chrestienne). Een pot met .... kouwjyse, v. Swaanenburg, Arleq. Distel. 154. Leiden. A. HENDRIKS. J. Verdam 65 NIEUWE MERLIJNFRAGMENTEN • Voor eenigen tijd zijn te Münster twee perkamentbladen gevonden van een hs. van den mnl. Merlijn. Zij werden ter uitgave toevertrouwd aan den thans aldaar wonenden Hoogleeraar Dr. F. Jostes, vroeger te Freiburg in Zwitserland. Door Gallée aangaande het bestaan van het fragment en de eerlang te verwachten uitgave er van ingelicht, wendde ik mii tot Prof. Jostes, om hem te verzoeken het fragment in het tijdschrift van de Maatschappij der N dl. Letterkunde te willen uitgeven. Mijn geëerde ambtgenoot antwoordde mij dat hij tegen mijn voorstel hoegenaamd geen bezwaar had en dat hij het ook daarom gaarne aannam, omdat hij, hoewel reeds 10 jaren lid der Maatschappij, nog nooit in de gelegenheid geweest was eenig bewijs te geven van erkentelijkheid daarvoor en van belangstelling in haar doel (26 Nov. 1898). Doch toen hij door allerlei dringende bezigheden en werkzaamheden verhinderd werd en bleef om aan zijn voornemen gevolg te geven, schreef hij mij twee maanden later dat, als ik die taak op mij wilde nemen, hij mij de uitgave van het fragment gaarne wilde overlaten, en dat hij mij in dat geval de bladen zou overzenden .• Ik verklaarde mij natuurlijk onmiddellijk bereid, en weldra ontving ik, door de zeer gewaardeerde welwillendheid van Prof. Jostes jegens onze Maatschappij, waarvoor het mij een aangename plicht is hem hier openlijk dank te betuigen, de beide Merlijn-fragmenten, die ik thans bekend maak 1). Het zijn twee perkamenten bladen in groot 4° met drie kolommen van 56 regels per bladzijde. Zii zijn, naar de mededeeling van Prof. J., afkomstig »RUS der Rentei des Grafen Landsberg auf Gemen bei Abaus an der holländiscben Grenze." Doch hoewel dus, evenals het door Van Vloten uitgegeven Stein- 1) Het fragment is reeds door mij besproken in de Mei·zitting der Akademie; zie Versl. en Med. van 1899, bl. 303 vlgg. Een gedeelte der daar medegedeelde beschouwingen h~b ik mij veroorloofd hier in te lasschen. 5 66 J. Verdam fortsche hs., gevonden buiten de grenzen van het mnl. taalgebied, zoo is het daar gelukkig niet geschreven. En dit is van groot belang: de fragmenten zijn nl. geschreven in zuiver mnl., dat niet, als in het bovengenoemde Steinfort8che hs., door den bovenlandschen afschrijver verknoeid is tot een taaltje, dat geen mnl. meer, maar ook geen middelnederduitsch, is. Vooreerst hebben wij dus hier een niet te versmaden hulpmiddel, hetwelk met de andere werken van Maerlant met vrucht kan worden gebruikt, wanneer men beproeven wil, den Merlijn terug te brengen in het oorspronkelijke dialect, waarin het werk door Maerlant is geschreven. Doch ook voor de juiste waardeering van den dichter of vertaler hebben de gevonden fragmenten groote waarde; het maakt een groot verschil, ook voor een middelmatig werk zonder groote letterkundige verdienste, gelijk de Merlijn is, of men het voor zich heeft in eene goed geschreven taal, dan wel door een onbevoegde overgebracht in een quasi-dialect, waarvan de vorm ons haast van te voren tegen den schrijver inneemt. Men legge het eerste fragment eens naast de overeenkomstige passage van Van Vloten's uitgave, vs. 3993 vlgg., en men zal mij toegeven, dat men in deze redactie gunstiger over den tekst oordeelt dan in de reeds bekende. Ik voor mij houd mij overtuigd, dat, al behoort ook de Merlijn met den Torec tot Maerlant's minst geslaagde werken, het oordeel over dit werk van Maerlant's jeugd bij de schrijvers over de geschiedenis onzer mnl. letterkunde in minder afkeurende termen zou zijn vervat, indien het in zijn geheel ware bewaard in de taai van Maerlant zelf, zoo als wij die uit deze fragmenten leeren kennen. Daarom heb ik ook niet geaarzeld het eerste der beide bladen, dat behoort tot dat gedeelte van het werk, hetwelk van Maerlant's hand is 1), en dat tevens het onderhoudendste is, in zijn geheel te doen afdrukken. Het bevat de verzen 3993-4329 van Van Vloten's uitgave en beschrijft de rechtszitting, waarin Merlijn 's moeder, 1) .De Historie van den Grale", vs. 1-1926 en "Merlijns boec", vs. 1927-10398, der uitgave van Van Vloten. Nieuwe Merlijnfragmenten 67 aangeklaagd vanwege het feit der onwettige geboorte van haar zoontje, tot den brandstapel veroordeeld, doch door dezen, , die volledige kennis heeft van het verledene, verdedigd en gered wordt. Van het tweede blad, overeenkomende met vs. 18707-- 19041 der uitgave van Van Vloten, zal het dan voldoende zijn de varianten mede te deel en : vooreerst is dat gedeelte veel minder belangrijk, en ten tweede behoort het niet tot het werk van Maerlant, maar tot het Boec van Arthur 1), van de hand van Lodewijk van Velthem , die zich tot taak schijnt gesteld te hebben, door zijn voorganger onvoltooid gelaten letterkundigen arbeid ten einde te brengen, zij het ook niet altijd op eene waardige wijze. Ik mag hier niet onvermeld laten de belangrijke bijzonderheid, dat van dezelfde redactie, en hoogst waarschijnlijk van hetzelfde hs. als het Munstersche, reeds een ander fragment bekend is. Het werd gevonden door Stallaert en door hem uitgegeven in het Nederlandsch Museum van 1880, bI. 51-63. Hetis eveneens een perkamenten vel in groot-4° van de 14de eeuw, met drie kolommen per bladzijde. Ook het aantal regels komt overeen: elke kolom bevat 55 regels, doch daar het tot omslag heeft gediend voor processtukken, zijn er eenige regels verloren gegaan, welke door Stallaert op een tiental geschat worden. Voor de volledigheid voeg ik ook de varianten van dit fragment aan mijne uitgave der tot heden onbekende gedeelten toe. Wat de verhouding betreft van het Munstersche hs. tot het Steinfortsche, doe ik opmerken, vooreerst dat het schrift veel ouder is, zoodat het zonder twijfel töt de 14de eeuw is te brengen; en dat het eene andere en tevens oorspronkelijker redactie vertegenwoordigt, zooals blijkt uit verschillende betere lezingen. Vgl. vs. 4072 levende cant met levendich vant; 4140 Dat es waer met. Dat es wael 2); 4173 Jane met .Te 2); 4273 dat hier es vermont met dat hier es gesciet terstont ; 4311, 12 1) Vs. 10399-36218 derzelfde uitgave. 2) Of is dit een drukfout of eene vergissing van den bewerker? 68 J. Verdam waren gesent : sagen al tgent met waren gesent daer: zagen al dat vorwaer; 4275 int Aerte met van herten; 4252 anguipedes met agnipedes 1); 4310 Daer met Dat; 18722 te doene eraeht met te doene met eracht; 18828 in porre (: borre) met in n01'me (hs.; uitg. nu vorne (: borne), en andere van minder belang. Daartegenover staan echter enkele plaat,sen, waarin het Steinfortsche hs. de ware lezing heeft bewaard, nl. 4145 vlg. niet in eehte: met rechte tegenover niet en weet: gereet (waarin men duidelijk eene verknoeiing van Velthem kan herkennen) en 25429: Melden (d. i. hielden halt) tegenover deilden. V rij sterke verschillen merken wij op vs. 4000 S. (het Steinfortsche hs.): »die vrouwen die spreken (spraken) en M. (het Munstersche hs.): »die vrouwen die gi spraket" . vs. 4067 S. 4073 » 4166,4094 4054 4228 4287 » » » » » beliegestu somelijc 2) menet rechter vel neder mare allgest M. » » » » » 18747 » 18754 18805 » hi soude scoen (: doen)>> 18873, '99, '901, '903, '8, '23 18744 18790 18971 18924 18927 » » » » » » » nergen » dachte » gescaden » anders » dan die snee » maeltijt » denken » bedraechstu selc wa ent baliu seech neder tale ruwaert 3) hi s. na tgone llleweren pensde (pinsde) gederen el re dan I snee etentijt pensen 1) Deze lezing kan op eene verschrijving uit llguipedes berusten. Voor het woord zelf vergelijke men Teuth. 1I: 7languipes, die ailsche of slapgsche voit heeft". 2) Een aan het Mnl. niet eigen woord; vgl. Lübben op som(e)lik, 8omm(e)lik, zom(e)lik. 8ummelik, 8umlik, d. i. irgend einer; plur. einige, manche. 3) Over deze bet. van ruwaert, nl. die van reden tot vrees of beduchtheid zie De Vries, De afl. en bet. lIan Ruwaard (afz. afdr.) bI. 13 iu 1'ersl. en Med. d. Kon . .Jkad, Afd. Lett, dl. 12 (11. 1869). Nieuwe Merlijnfragmenten 69 vs. 18933 S. blijscap M. joye 18986, 88 )} versaget )} te baren teert 18988 )} niet » een twint niet 19008 » bescuddet )} gem onteert 19030 » beraden » huwen 19037 )} niet meer )} nember 25286 » verlosinge (Stall. ) soccors 25398 » vro )} vollic 25466 » thant )} vollic 25417 )} treekede )} porde 25315 » fonteine » borre 25477 » afgesteken » utgesteken 25421 )} wege )} passe vs. 4299: S. Zeide zi den pape al die woerde, Hi wart versaget doe hi dat hoerde; M. Seide si den pape al dat si horde, Bi was versaget van den worde. Eindelijk merken wij een kenmerkend verschil op in het opschrift bij vs. 25417, dat in S. in proza gesteld is en luidt: )} Den groten strijt tuscen den Koninck Ban enten Koninck Olaudas entie met hem waren"; daarentegen in M. berijmd is: Hort hier tusschen den COnillC Ban den strijt Ende tusschen Claudase die droech nijt 1). Uit deze verschillen kan m. i. geene andere slotsom worden getrokken dan deze, dat de beide afschrijvers 2) twee onderscheidene tongvallen spraken, welke zich in hun woordenschat weerspiegelt; misschien ook mag men den schrijver van het oorspronkelijke hs. S. eenige puristische neigingen toeschrijven, doch de meerdere of mindere ouderdom of oorspronkelijkheid 1) Ik doe nog opmerken dat de hoofdstukken in M. genummerd zijn geweest en in S. niet, blijkens het opschrift op f. 2a (van M.): "Hoe die coninc Arture ende J enovre hem irstwerf ondel'minden. XIII." 2) Nu bedoel ik niet den bovenlandsehen afschrijver, maar den copiïst van het hs., dat hij verknoeide. 70 J. Verdam kan er niet uit blijken: daarvoor is ook het fragment in vergelijking met het hs. te weinig omvangrijk, hetgeen voor een statistisch overzicht een groot gevaar is. Ook uit den prozatitel en den berijmden is het bezwaarlijk iets af te leiden. Men vindt beide, doch de prozaïsche zijn het gewoonst. De afschrijvers gingen daarmede zeer willekeurig te werk 1), en het is dus heel goed mogelijk, dat de copiïst van M. zijne krachten aan de berijming der opschriften heeft beproefd: naar dit staaltje te oordeelen zullen ze niet heel groot geweest zijn. Intusschen is, in weerwil van al deze verschilpunten 2) en afwijkingen, de overeenkomst der beide hss., afgezien van de woordvormen en de spelling, zoo groot, dat wij gerust kunnen aannemen, dat zij op hetzelfde voorbeeld berusten. Een groot aantal regels stemt woordelijk of zoogoed als woordelijk overeen. Doch ik erken dat men eigenlijk eerst uit gemeenschappelijke fouten met zekerheid deze gevolgtrekking kan maken, en daartoe zou het noodig zijn de beide teksten met het nog onuitgegeven ofra. origineel te vergelijken. Eéne dergelijke fout zit waarschijnlijk in vs. 4105, waar beide hss. seide hebben 3), doch het Fransch, door Van Vloten onder aan de bI. aangehaald, conoist, wat ook door den zin vereischt wordt. Ik laat thans den inhoud der drie bladen volgen: het eerste in zijn geheel, met opgave der varianten van het Steinfortsche hs., de beide andere alleen voor zoover zij afwijken van den tekst van dat hs. 1) Leerzaam is in dezen] de vergelijking van de opschriften der berijmde en der proza-bewerking van den Spiegel der Sonden (die eerlang vanwege de Mij. d. N dl. Lett. zullen verschijnen), waarvan de tweede aan de eerste is ontleend. 2) Een paar niet genoemde verschillen bestaan in werkelijkheid niet, maar moeten gesteld worden op rekening van de willekeur van den tekst uitgever. Vs. 4216 heeft het hs. niet .waenden desen" maar .desse weende" (M. dese waende). Vs. 4268 vlgg. heeft het hs .• so hevet my God gegond des (V. VI. gegont al) Dat ick weet wat daer gescheen sal des" (V. VI. gescheen sal)." M.: .geonnet des Dat ic weet datter (l. datte) gesciene es," wat hetzelfde beteekent. Vs. 18944 heeft het hs .• een hoet op er hovet" (V. VI. op haer hovet een hoet) l. hoot (: bloot); M . • 1 hoet op haren (l. hare) hoet" (d. i. hoot). - Vgl. ook de volgende noot. 3) V. Vloten heeft voor zegede willekeurig kende in den tekst gebracht. Nieuwe Mer1iinfragmenten 71 3993 Buten haren bedde genoet, Die tweedeel soude bliven doet 95 Vanden genen die hier staen, Dat wetie wel al sonder waen Alse wel alsijs selve weten. Des dar ie mi wel vermeten Dat ies lieteken weet openbaer, 4000 Ende die vrouwen die gi spraket daer Sijn sculdigher dan mijn moeder es, Want si gene scout heeft des, Ende dat si hieran heft mesdaen Heft hi op hem ontfaen, 5 Dese goede man, die hier steet, Die al haer mesdaet weet; Dies mogedi hem wel vragen. Als die scepene dat gesagen, Riepen si den goeden man daer 10 Ende vrageden hem aft ware waer. Die goede man seide: "iaet, Al dat van der moeder mesdaet Ri heft geseit, es w«erheit al, Ende est dat men haer recht doen sal, 15 Gesciet alse mi heft doen verstaen, Sone heft si niet mesdaen, Noch iegen gade noch iegen u Salmen haer recht doen nu; Si seide mi in ware dinc 20 Dat si slapende dit kint ontfinc Ende sine wiste niet wiet haer dede. Varianten van het Steinfortsche hs. 1) 93 Buyten horen - 94 twe deel s. blyven d. - 96 weet iek wal al zonder w. - 97 Also wal alse si dat s. w. - 98 daer ick my - 99 ick des lijckteken - 4000 die spreken daer - 1 sculdeger - 9 scult en hevet - 3 hieran hevet mysdaen - 4 Hevet - 5 staet - 6 Ende die weet al hoer misdaet - 7 Des moge gy - 8 vraeghden of dat waer w. - Il zegede - 12 moder mysdaet - 13 hevet gesecht - 14 is dat m. hoer r. d. s. - 15 Gesciede alse my heft - 16 So en hevet - 17 tegen iu - 18 hoer - 21 zi en w. D. wie hoer dat d. 1) De varianten worden hier gegeven naar de door Van Vloten opgegeven lezingen van het hs. Bij zijne bekende manier van werken is er evenwel volstrekt geene zekerheid, dat werkelijk zoo in het hs. staat, of dat al de door hem gemaakte veranderingen door hem zijn medegedeeld. 72 J. Ver dam Si ginc te biechten ende dede mede Die penitencie die men haer hiet, Maer inne horde noit niet 25 Dat dese dine mochte gevallen, Ende in geloves niet al met allen." Merlijn seide vor alle die liede "Die wile dat haer dit gesciede Hebdi bescreven ende den dach. 30 Gi weet wel weltijt si gelach, Haer leven e~ u wel openbaer." Die goede man seide: "du seges waer, ln weet wiet di dede verstaen." Doe haelde men die II vrouwen saen, 35 Die waren daert kint was geboren, Omdat si die waerheit wildenJ horen. Si seiden weltijt dat sil genas, Ende doen die tijt gerekent was, Hoet was geboren ende ontfaen. 40 Die scepene antwerden saen: "En doncket ons geen recht daer bi Dat dese vrouwe quite si, Want wijs niet geloven connen, Hine 8eege ons hoe hi was gewonnen." 15 Merlijn hi wart harde gram, Doe hi dese dine vernam. Bi seide: "te waren, her baIiu, Vele bat so kinnic nu b Minen vader dan gi doet den uwen, 50 Gine dorft mire moeder niet verspuën: U moeder kint bat uwen vader Dan de mine den minen. " Al gader Hoerden si dit die waren aldaer. Die baliu antworde daer naer: 55 "Sech op mire moeder echt, 22 bichte e. dade - 23 hoer - 24 ick en hoerde ne n. - 26 mochten - 26 ick en gelovedes nicht al myt a. - 27 voer - 28 hoer - 29 gescreven - 30 wetet wael welcke - 31 is iu wael - 32 zegges - 33 lek en weet wie dit dy dade - 35 daer dat kint - 36 Ombe dat zi d. w. zouden h. - 37 welken tijt- 38 do - 39 Ho dat was - 40 antworden - 41 Dat en doneket; hs. Eii - 42 quijt zij - 43 wy des niet g. konnen - 44 Hy en zegge ons hoe hi; hs. hoe ontbr. - 47 te waren, heer - 48 zo kenne iek nu; hs. ie u nu - 50 Gy en dorvet myne moder n. verspuwen; hs. dorst of dorft - 61 Ju moeder kenoet bet - 52 die myne - 54 Die rechter - 65 myne Nieuwe Merlijnfragmenten Wetsture iet af, ie doe di recht." - "Ja ie," antwerde dat kint, "Ic hebbe van haer bekint, Dat si der doet heft bat verdient 60 Dan die mine, lieve vrient. Laet mire moeder in vreden wesen: Sine heft niet mesdaen in desen Ende sine lieget u niet .1. twint." Die balin baleh hem op dat kint 65 Ende sprae:: "doestu mi dit bekinnen seire, Du quijts dire moeder vanden vire; Bedraeehstu oec met mire moeder, So dat ics ben te vroeder, Ic sal di doen bernen entie dine." 70 "Dan sal niet sijn, dattie mine," Sprac Merlijn "sal sijn verbrant, Also lange als men' mi levende cant. Selc maect hem vroet ende herde reine, Ri ende ~ijn moeder ghemeine 75 Waren beter vanden live." Men nam vorste der dage vive. Die rechtere dede sijn moeder halen, Ende hi geboet in corter talen Lieden, dien hi dorste betrouwen, 80 Tkint te honden ende sire vrouwen Oec wachte hise selve wale. Vore Merline was menige tale Van sire moeder daer binnen vertrect Ende oec ander dinc ontect, 85 Maer sine mochtene niet doen spreken In vif dagen met genen treken, Vore dat trechters moeder quam. Ende alse Merlijn dat vernam Dat si was comen, dedemen saen 73 56 weetstu daer - 57 antworde - 58 van er bekent - 59 hevet bet - 61 myne - 62 Si en heeft - 63 Si eu lieget iu - 64 De rechter wart tornich op - 65 dit bekinnen schijr - 66 quites dyne m. v. d. vuer - 67 Beliegestu oeck mijne m. - 68 ick des ben de v. - 69 ende die - 70 Dat en s. n. s. dat die m. - 72 levendich vant - 73 SomeliJc maket - 74 gemene - 76 verste d. dage - 77 rechter dade sine - 79 Luden den - 80 Dat ki nt te houdene e. zine v. - 81 wal - 82 Vor M. w. menege t. - 83 ziner m.; vertrecket - 84 ontdecket - 85 zi en mochten hem - 86 vijf - 87 des rechters - 89 dade men hem 74 .T. Verdam 90 Hem ende sire moeder uten prisoene gaen Ende comen doen vore tgerechte. Die baliu sprac toten cnechte: "Wat secgestu? dits mijn moeder." Merlijn sprac: "gi waent vroeder 95 Vele wesen dan gi sijt, Leidse en wech in corter tijt Daert heimelijc es, ende uwen raet, Ende mire moeder die hier staet, Ende haren raet salic daer bringen, 4100 Dats god, die weet van allen dingen, Ende daertoe dese goede man." Sere hem wonderne began Doe hi dese redene broehte vort, Si dorsten eume spreken .1. wort: 105 c Die rechter seide wel al daer Dat hem tkint seide waer. Merlijn seide: "magie nu Mire moeder quiten jegen den baliu, Darf si ontsien dine el negene ?" - no "Neen si," riepen si al gemene. "Ontgaet si nu van desen man, Haer ne spreket niemen an." DU8 gingen si in de kemmenade, Die reehtere met sinen rade, n5 Dats sijn moeder, ende si twee, Merlijn quam ende nemmee Met hem dan die goede man Ende sijn moeder, daert om began. Ende doe die baliu was beraden, ] 20 Sprae hi te Merline met staden : "Seeh op mire moeder dattu wout Ende hoe du die dine quiten sout." Merlijn seide: "op die dine Ne segie niet waerbi de mine 90 Ende zyne m. wten prisone g. - 91 vor dat - 92 Die rechter - 93 zeg· gestu dit es - 94 gy menet - 95 gy zijd - 96 Leidetse - 97 Daer dat - 98 mijne m. - 99 hoeren - 4100 Dat is God - 3 hy dese tale hrachte voert - I) seide wel (als S; vgl. boven bI. 70) - 6 dat kint - 8 Mine m. q. tegen - IJ Darft' zi; anders negene - 10 Neen, riepen; gemeyne - 12 Hoer en -13 die kemenade - 14 rechter - 15 Dat es - 16 ende nieman meer - 18 zyne m. daer dat om b. - 20 to M. - 21 Segget; wolt -- 22 zolt - 24 En zegge ic; die m. Nieuwe Merlijnfragmenten. 125 Quite van di soude gaen, Waert dat si iet hadde mesdaen, Want iegen recht willic niet spreken: Gods recht latic node breken, Want weet vor waer dat si der doet 130 Verdient ne heft clein no groet. Gi lietse quite, daetdi wel, Ende vraget vander uwer niet el." "Neen," sprac de baIiu, "sonder waen, Aldus ne seldi niet ontgaen: 135 Ander saken moeti togen." Merlijn sprac vor sinen ogen: "Gi sult mire moeder laten gehermen", Dat seidi, mochtise bescermen, "Ende optie uwe dit proeven nu."- 140 "Dats wa er," seide die baliu, "Want wi comen horen ende scouwen Wattu wils secgen op mire vl'ouwen." Merlijn sprac: "ia en houdi dan Mire moeder, omdat si mi wan 145 In keefsdome ende niet en weet, Wie mijn vader was, gereet? Si sout bat weten, wildie dan, Wie hi was die mi wan, Dan du dinen vader kins; 50 Eude dijn moeder, die du so mins, Soude bat nomen dan de mine Dinen vader al stillekine." Die rechtere seide: "lieve vrouwe, Dien man dien gi gavet trouwe, 55 Was dat die gene niet die mi wan?" "Lieve sone, wie sout wesen dan, Dan mijn here, dire es doet?" Merlijn seide: "vrouwe, al bloet 75 25 Quijt - 26 waer dat zi ieet. - 27 tegen; niet in hs. aan den kant bijgevoegd - 28 Godes - 29 wetet - 30 an hevet clene - 31 lietetse quijt, dadet gy wal - 32 en vraeght v. d. u. vorder n. al - 33 die b. - 34 en zole gy - 35 Gy moten ander zaken t. ~ 37 zolt myne - 38 zeide hy mochte hy se b.; hs. mochticse 0/ mochtuse?- 39 op de u. proven - 40 D. e. wael - 42 Wat du wilt; mijne vrouwe - 43 houdy niet dan - 44 Mine - 45 kevesdome e. niet in echte - 46 was met rechte - 47 zi zoude dat bet w., woude ick dan - 49 kinnes - 51 Zoude bet nomen d. die m. - 53 rechter - 54 Den manne; gevet; hs. Uwen? Dien? onduideliilc - 55 degene - 56 zoude dat 76 J. Verdam Moetti die waerheit doen verstaen, 60 Salmen ons quite laten gaen. V. A. Ic liet aldus, wilt u sone gedogen." Die rechtere seide: "gi moet togen Van mire moeder die waerheit". Merlijn seide: "al dit gepleit 65 Dat gire an wint, hout al bloet. Gi waent, dat u vader es doet P Ri leeft noch, orconde uwer vrouwen". Dien andren wonderts die dat scouwen, Ende Merl~n sprac: "segt uweu sone, 70 Vrouwe, wie hi was de gone". Si seinde haer als die gram was. "Wat segdi", seget si, "Sathanas, Ja en wetict wel P" - Merlijn seide: "Gi wet wel over wam'heide, 75 Dattene die man noit ne wan". Die vrouwe seide: "sech, wie dan P" "Dat was die pape sonder gile. Te licteken datter selver wile Doen hi tirsten met u was, 80 Dat gi seit, gi vruchtet das Dat. gi wanet kint ontfaen". Ri seide: "vrouwe, laet dat staen, Van mi en wertdi niet beswaert"; Want hi was alto es vervart 85 Dat u een ander soude beswaren, Bedi bescreef hijt twaren, Weltijt dat hi met u was. In liege u niet, sijt seker das, Ende gi waerd qualike met uwen man, 90 Doemen desen an u wan, Dat gi niet vele bi hem ne laget; Ende gi over hem doe claget Ende seit, gi droget bi hem kint; 57 die daer is d. - 59 Mote gy - 60 quijt - 61 liet a., wolde dat u. - 62 rechter - 63 mijne - 65 gy daeran wint - 66 Gy menet d. iu - 67 levet - 68 anderen wonderde des - 69 segt - 70 die gone - 71 zegende h. - 72 zeide zy - 73 Je weet iek dat wal - 74 ~eten w. vor w. - 75 Dat hem de man niet en w. - 78 lijcktekene; te der s. w. - 79 Doe hi ten eersten m. iu w. - 80 zegeden - 81 een ki nt - 82 dit - 83 en werde gy n. bezweert - 85 iu - 86 Hier ombe b. hi dat - 87 Welke tijt; iu - 88 I. en liege iu - 89 weren ovele - 90 desen sone aen iu - 91 vele doe; en leget - 93 zeidet gy droeget Nieuwe Merlijnfragmenten 77 Dit en es logen niet een twint; 95 Ende geloefd ijs niet bier mede, Ic secges u meer al hier ter stede". o wi, hoe gram was de baliu! Sine moeder sprac: "geloefdi nu, Lieve sone, desen viant?" 4200 Merlijn sprae altehant: "En geloefdijs niet bi deser saken, Ic saels u harde wel vraet maken". Die vrouwe si antwerde saen: "Ic weet wel wat ie heb be gedaen". - 5 "So doe ic oec, nu horter naer: Doe gi dit ki nt droeeht, baddi vaer Ende badt den pape, dat hi den vrede Gestadelike wesen dede Tuschen u ende uwen here 10 Om te decken u onnere; Ende doe hi den vrede hadde bejaget, Dedi dat gi te samen laget. Dus dadi uwen man verstaen, Dat gi kint van hem hadt. ontfaen; 15 Dus waendent al die liede sint, Ende dese waende wel wesen sijn kint. b Dit leven hebdi lange geleet, Ende noch doet; hort wat ie weet: Dies nachts doe gi hier sout tiden 20 Lach hi doe bi uwer siden, Smorgens geleide bi u .1. stie, Ende wat bi seide, dat wetic. Al laebgende sprac hi: ""lude ende stille Doet al dat mine sone wille"", 25 Want hi weet wel dat es sijn sone Bi sinen geserifte". Doe si tgone Hoerde dat hi seide wa er, 94 logene - 95 gelovet gy des - 95-98 de beginwaarden, resp. 2,4,4,3, antor. ns. - 96 zegges iu; to der s. - 97 die b. - 98 Zijn - 201 gelovet gij des; desen B. - 2 sal iu des herde - 3 antwoerde - 4 wael - 5 hoert daer n. - 6 droeget hadde gy - 7 beden den p. - 8 Gestedelike - 9 iu - 10 Ombe te decken iu - 12 Dade hy - 13 dede gy iuwen - 14 dat kint v. h. haddet - 15 Aldus meenden dat alle - 16 E. desse weende - 17 hebbe gy 1. geJeit - 18 doedijt, hoert w. i. des w. - 19 nachtes; her; ns. riden of tiden - 20 Doe lach hyby- 21 Des morgens ginck hy met in - 24 mijn - 25 wael dat hi eB - 26 dat gone 78 J. Verdam Seeeh si neder ende hadde va er Si wiste wel, si moste gien. 30 Die reehtere heft dit versien, Ende seide: "moeder, ie beu u kint, Wat vader so gi mi toesint ; Goet kint blivie u embermere". - "Genade", seitsi, "om onsen here, 35 Ie ne mages geloeehenen niet: Also hijt seget, est geseiet". - "Paerdieu", seide de baeliu, "Dit kint seide die waerheit nu: Het wiste sinen vader bet 40 Dan ie den minen; ens gene wet Dat ie sire moeder wise ten vire, In verberre die mine oee seire". Hi seide ten kinde: /lnu bidie di, Dattu seges wie dijn vader si, 45 Omdat ie di maeh daerbi ontseulden Vore die !iede". - "Om dine hulden Doe iet meer dan dor bedwane", Sprac. Merlijn, "al sonder wane 80 was mijn vader .L viant: 50 Daer hi mire moeder slapende vant, Was hi met haer, geloeft mi des, Ende selke heetmen "anguipedes"; Dese duvle, des machmen mi geloven, Wonen in de lucht hier boven. 55 Ende om dat mi .1. duvel wan, 80 gedogede onse here daeran Dat ie hebbe haren sin Ende haer list meer no min. Bedi wetie dat leden es, 60 Ende van mire moeder, sijt seker des, Dor die doget die an haer was vonden, Ende die berouwenesse van haren sonden, 28 Vel zi - 29 moeste geen - 30 rechter hevet d. geseen - 31 iu k. - 32 80 wat v. gy - 33 blive ick iu embermeer - 34. zeide zi,omb. o. heer - 35 en mach des g. geen - 36 hi dat zeghet es dat geseheen - 37 Pardeu; die b. - 40 dat en es gene w. - 41 zine - 42 Ic en verberne; seiere (: to den viere) - 43 toten k - 44 my zegges - 45 Ombe dat - 46 Vor; omb - 47 iek dat - 50 mijne moeder - 51 gelovet - 52 zulke heten agnipedes - 53 duvele; mi geloven - 54. in der 1. - 58 liste - 59 Ende lek weet dat geleden es - 60 myner - 61 gevonden - 62 Unde de berouwnesse Nieuwe Merlijnfragmenten 79 Ende om den aflaet die haer dede Dese goede man, ende oee mede 65 Om der heiliger kerken gebode, De si hilt ende geloefde an gode, So heft mi god geonnen des, Dat ie weet dat te geseiene es: Dit maehtu proeven nu te tide." 70 Hi nam den baliu over .1. side, Ende seide: "dijn moeder si sal gaen Ende secgen dinen vader saen c AIgader dat bier es vermant, Ende als hi weet dat di es cont, 75 Sal hi int herte sijn versaget Ende vlien oft hi waer geiaget. Die duvel, dien hi heft gedient. Salne leiden alse sinen vrient, Daer hi hem verdrinken sal. 80 Hier bi merct dat ie weet al Die saken die sellen geseien". Die baliu antwerde mettien : "Es dit waer, ic sal di bi mire wet Embermeer geloven te bet". 85 Quite scout die baliu Merlijn Ende daertoe die moeder sijn. Die tale was vor tfolc verhaelt. "Dese" seiti "heft wel ontaelt Met 8coenre redene sire moeder, 90 Ende weet oee wel dat geen vroeder U nembermeer te siene st eet, Nadat ic de waerheit weet." Dat volc riep al met vlite: "God hebs danc dat si es quite". 95 Die rechter sende sire moeder henen 63 ombe; dien - 64 ende olttbr. - 65 Ombe; heiiger - 66 Die zy hielt - 67 gegond des - 68 wat daer gescien sel des; hs. datter gescien es; vgl. vs. 81 - 69 machstu proven - 71 moe (Ier die - 72 zeggen - 73 Allegader dat hier es gescheen ter stont - 74 dattet - 75 van herte s. versaeeht - 76 vleen of hi waer - 77 hevet - 78 Sel hem 1. alze - 79 verdrenken - 80 merke - 81 zolen - 82 antwoerde myt dien - 83 mijnre - 84 Omber g. de b. - 85 Quijt seolt de rechter Merlijne - 86 moder zijne - 87 me re w. voer den volke v. - 88 Dese zeide hi hevet wael vertaelt - 89 sconer rede zine m. - 90 wael dat daer 91 Ju - 112 Na dien dat ick die w. - 94 hebbe des - 115 sine m. hene 80 J. Verdam Ende boden mede, die alt gene Proefden, dat kint dede verstaen. Doen si was comen, also saen Seide si den pape al dat si horde. 4300 Ri was versaget van den worde Ende vloe van groter scame. Ri pensde, als die rechter quame, Dat hine soude doen verslaen. Als hi was uter port gegaen, 5 Quam hi saen op ene riviere Ende seide: "mi es beter dat ie sciere Verdrinke, dan hi mi doden sal Te lachter deser werelt al". Dus leitdene de duvel eer iet lane, 10 Daer hi hem selven verdrane. Die metter vrouwen waren gesent, Stonden ende sagen al tgent. Dese boec seit: al es een erre, Dat hi den lieden niet ontferre. 15 Ende alse die boden weder quamen, Seiden si dat si vernamen Ende dattie pape verdronken was. Den rechtere hadde groet wonder das, Ende Merlijn loech doe ende seide: 20 "Mere, en seidic di niet waerheide P Nu biddie dattut seges dan B1asise, den goeden man." Blasijs hiet hi die altoes hoeder Hadde gesijn van Merlijns moeder. 25 Ri teldem hoe dat was gesciet Metten pape, ende anders niet. Blasijs ginc thults metter vrouwen, Die quite was van groten rouwen. 96 al datgene - 97 Proveden dat dat k. dede v. - 98 Doe - 99 al die woerde - 300 wart versaget doe hi dat hoerde - 1 vlo - 2 dachte alse - 3 ene (P) solde - ö Alse; ut der poerten - 5 hi te hant op e. riveer - 6 schier _. 7 hs. dathi - 8 To laster - 9 leitdene die d. - 10 Dat hi em - 11 met der v. waren ge· sent daer; hs. gesint : tgent - 12 zegen al dat vorwaer - 13 Dit boeck zecht al is - 18 rechtere - 19 lachgede - 20 merke - 21 dattu dat zegges - 26 lii vortelde hoe - 26 Met den p. - 27 genck te huys - 28 quijt Nieuwe Merlijnfragmenten 81 TWEEDE BLAD. 18707 wet 8 Waser; tsens gaven 10 Wildi s. g. here w. 11 werelt wilde duingen 12 Seynen de 14 roefden 15 om dattie barone 16 soude 17 segic u 18 hulpen 19 Om dit 20 roefden 21 wel de m. 22 te doene cracht 23 N. lanc daer na dattie coninc Rion o. 25 allen; wet v. 26 Eer iet I. s. quamer daer 29 Vore 30 dat segic u 31 coninge, dat wet 32 een ende twintichste met 33 hadder bracht. 34 ne dorsten i. gere wisen 35 meniger t. om 36 sire 37 M. hen bracht ut xx conincriken 38 sekerliken 39 Dats niemen 40 Menigen w. 41 dede proven de conina 420ft h. de s. aonde 43 hi ne conste 44 Gederen 46 Alse 47 geen ruwaert (t. auxt, lts. angest). 48 coninc 51 menigen 52 Ende die coninc hen 53 nu genoech 54 verledicht hi soude na tgone 55 Comen 56 Ende die ... , condi 57 swiget de boec 59 secgen vort 60 coninge Opaaltr. coninc Arture, irst .xiij. (b) 61 seget 62 Dattie ; blide 63 Omdattie Seynen 64 Verslegen 65 Ende der 66 lettelgoet 68 Dede M. met 69 Ende die xlii met 70 Ende die 71 segct die boce 72 Doen 73 bliseapen in de stat 74 coninc 75 iegen 76 dedem g. f. daer nael' 77 doen; {varen 78 eonina presenteren daer naren 79 xlii soudiren sijt 80 Alt g. dat daer 81 seide het was h. 82 Si haddent (gaatje in 't perk.) treue (P) met gevechte 83 Wine; clein 84 di mi 85 Bescud; gevancnessen 86 danctens den conina 87 seiden si ne 88 Het coemt 89 giehten 90 gevet nu elre na 91 eoninc 92 Sint mere dat gijs n. vortan 93 gi 94 deilet ; u w. si 95 coningen 97 deildent 98 weet 99 dats 800 peunincs 1 warensi 2 Si beiageden daer so g. ere 4 Om h. g. d. e. om haer milthede 5 nieweren af sprac 7 deden so bi 8 Dats; segic u 9 sinen werd 10 sire werdinnen 11 goets; naren 13 Doen; gedeilt 14 Seide d. coninc 15 soudiren 16 maniren (a) 17 Vort meer sine 18 sine her berge segic 19 vort ter stonde (: tafelronden) 21 ontfaen 22 de de d. h. ontwapen 23 hiet d. coninc 24 Sire; g. daer naer 25 vortan 26 selverine beckijn e. g. vordan 27 wies; borre 28 in porre 29 conine 30 sine nu d. wats g. 3] Vore 33 Ginc s. h. wassen 35 droget met ere scoenre 36 ginc 37 coninge 38 Ende die a. Jenovre 39 wijfs 40 der ander 41 coninc 42 ginc d. andre Jenovre 43 co 46 coningen om d. h. 47 de co; vortan 49 Jenovre besagen s. dael' bi 50 doen s. 51 tsnde 52 wel t. m. sijn bi mire t. 53 begerte 54 wilde 55 mochtsi 56 B1iscap; elke 57 wilde 58 soudene vortan 59 vermalediën; werelt 60 man m. outsede 61 hi 62 Dine om m. 63 taflen 64 dede d. coninc 65 co 68 daer dat segic 69 daer an 70 Dit mercte de goede L. 71 taflen 72 Bi; si (v. a.) 73 Pensdi dat 82 J. Verdam haer 76 Hier om haddi 77 hijt 79 liet h. h. costen vele 81 saudire 82 vrienseapen 83 CO; pensde d. 84 seiti; sijn olsoe (vóór de eerste 0 sckijnt nog eene 1 te staan). 86 vortan 87 Mire d. getront 88 wet wel 89 man als hi 90 N. moehte sijn; binie 93 groten eonne 940ft hets 95 gesint heft 97 Om d. I. te b. 98 Ende te s. Gods w. 99 pinsde om twonder 18901 pinsde 2 stoet 3 pensde vort 4 verloeste 5 Hem xlii 6 vortan 7 sere g. heft 8 Dus pinsdi ; begeft 9 sire 11 merete 12 Dient l. 13 gine ten co 14 seidem heimelije d. dine 15 seidi in s. u noit eer 16 Mesgripen an gene dine so s. 17 u 18 Gi sout; blide gemoet 19 gi (Dese als tks.) 200ft gi sliept e. d. u 21 Gine sout u 22 seide doe bi 23 pensde om den edelsten aijt 24 Ende den; in de w. 25 Ende den v. e. in conste mi 26 in moester bi 27 Pensen e. om d. dine segie 28 soudemen (b) 29 seide het 30 pinster om 31 gijs s. hebt 32 est geens pensens 33 Doet f. en ioie des en h 34 alre 35 co tgepens 36 J enovre 37 seinetem 38 segie 41 vriendeliken 43 stoet in haren roe 44 Eïi .1. ho et op haren hoet 45 menieh dire 46 .r. hals seone 47 Ende de 49 gordel 51 Rodelije (dan gaatje in ket perIe.) 52 Geminet; nature 53 haer lede 55 lieham, w. helpt mesaaeet 56 So ne s. m. nie gene bat gemaeet 57 In ean; volprisen 58 wisen 59 a. voleomen e. also volmaeet 60 ende so 61 goedertierheit e. in miltheden 62 doeehgeden e. i. soetieheden 63 gestadieheit 64 hadsi 65 iet; geseegen ean 66 eonine; doe 68 wi 69 borstekine 70 apelkine 71 dan .1. snee 72 magie; prisen 73 Sine 74 tuseen beiden 75 Doe [I. Die J co; merketse d. h. sere 76 peusde om h. ie I. so mere 77 pinsde s. v. om h. 80 Data 81 ioncfrouwe 82 seide; drinet 83 wel hoe gi h. 84 u' (c) 85 Drinet e. ne seaemt u twent 86 E. ne sijt niet tebarenteert omtrent 87 bi; ne sidi 88 Een twint niet tebarenteert donet mi 89 wel; segie nu 90 D. si V" s. na u 91 Jonefrouwe seithi gi segt 92 derre dine swigie 93 ie dr. gheseone (aldus) m. vri 95 uwen 96 gi mi d. d. nu 97 seitsi, gine hebts 980ft gijt g. 99 gi h. mi h. vortan 1900 u ean 1 wale 3 gine verlosset 4 Ende tere ander stat d. gi staeet d. 5 minen; eerden 6 perde 7 gi u ombe aventuret 8 gem onteert 9 daetdi; wapinen 10 here voer u 11 noit 12 sijt diet 14 co 15 Secgen 18 seide ionefrouwe, daer doe 19 hebt 20 ionfrouwe d. bidie u 21 seide dan sal n. w. 22 vort 23 menigen 24 doen die etentijt 25 Ende die 26 co 27 'roten co 28 n 29 hout over h. v. 30 u d. niet huwen d. 32 gise nu nine geft nu t. s. 33 machtigen 34 u; vortan 35 U lant jegen uwe 36 mi donct wel te horne 37 gi nember kindere hoet g. 38 En hebt; bliven 40 co; na tgene (19040) Nieuwe Merlijnfragmenten VARIANTEN VAN HET DOOR STALLAERT UITGEGEVEN FRAGMENT. 83 25275 Om d. m. dier om g. 77 eoningin E. die ter s. 80 yegeren bi 810ft gevaeu e. weende s. 82 Diewile daer om haren h. 83 marret 84 troeste (I. troestse of troestese). 86 Goet soeeors h. s. 87 troesti d. vrouwe f. 88 Ende hi had 89 peter 90 seone 91 Leonses 92 Leonse; waerheide (: mede) 93 Dattie 95 eome p pliën (Z. fpreken?) 96 seegie iu 97 hemelije 98 Biroske int f. 99 Met sinen e. on heit o. daer naer 25300 Optie fonteine e. segt daer 1 af ontbr. 5 hemelije 6 Leonse van Banniin d. n. 7 senden 8 u 9 Om dat 10 voer 11 Int f. d. h. wel w. 12 emmer 13 Rine vor hemelie ende daer (aldus) 14 vor nu daer naer 15 Int f. d. die horre s. 17 hadden M. 19 Dus beide o. L. e. Antran 20 'l'ot dat 22 na sent Jans daeh 24 soecors 25 hen geloefde te bringen 26 an Gawyne 27 bataelge 29 Drie neuwe r. 30 Die van C. 31 nemt soe vele dan 32 hebt 33 Ulfijn voren u 34 her Waler dede a. s. 35 Alse hem M. hevet g. 36 lieden ontbr.; als wijt w. 37 dede M. 39 Die Waler v. souden n. 40 riddren 41 eonine Bohorde 42 vorde 43 betalie ; nemet met u 44 bracht 45 Ut sconine Anias 1. e nemt daer mede 47 ridders; Carmelide 48 vort t. tide 49 sult (: gewelt) 50 virde 57 met u selen sijn nu t. s. 52 ridders v. d. tavelronden 53 coninc Artur 54 Her Uile (P) e. N asciene 55 sijn liede hen d. gereden 56 dadent doen 57 Doe nam 59 hinen vorde 60 het es u r. 61 E. wacht u wel 62 en ontbr.; u 63 wetti w. g. selt d. 64 Alse gi; comt 65 voret teken alto es in u hant 68 Ende Waler (bedoeld is hier en elders verkorting van Walewein); dapperlije 69 'l'rebes werd voren 70 hiJS 71 der 73 bataelge 74 enen van den haren anstriden 75 Roe seide; Meerlijn 77 Jase; de helecht secgic u 78 selen e. s. soeeors h. secgie u 79 wel 80 selen e. 81 int bosch v. Brioskes 82 selen si weten 84 tide genoch 85 Bliobleris s. vore 86 u 87 alst 88 enen horen hort; naren 90 In der 1.; thant 91 u soceors 92 ie u 93 Blift 94 hen \l6 sinen 97 liegdi h. o. u 98 Gine eomt n. so vollie nu 99 ne 403 vraeehden om b. d. eoningen doe 4 selt 6 vast gereit u 7 G. si hen e maeeten d. 8 V. b., deerste d. n. 9 Leide Anthiones 13 H. met quamen si te T. werd 14 al die wile d. s. quamen i. die verd 15 u vort secgen v. Artur (: aveutu re ) Opsehr. Hort hier tusschen den coninc Ban den strijt Ende tusschen Claudase die droech nijt. 25417 seget 19 porde doe 20 Bliobleris vore voren daer 21 de passe conste s. vrage 22 Dien n. voren se 23 quamensi 25 de Louure 26 eomen a,)soe 27 had te 28 Wel 84 J. Verdam, Nieuwe Merlijnfragmenten o. d. secgic u 29 deildense om dat se wilden 30 hem 32 Die inden locht 33 horne diese 34 binnen dien 35 heeft versien 36 gine int a. h. secgen 38 hen 39 battelgeerden hen 40 Ponees Anton es trac 41 Alle dinde; bosch 43 Aelmaengen, daerna q. 45 ilen maras ontór. 46 al en sijt seker das onleesóaar 47 dus wert voren 48 hier algader af w. d. sijn (I. fijn) 51 den horen horde. . . 52 Ende den b. vliegen sa eh naer 53 ten here werd 54 E. her Walijn v. metter verd 55 Antrolles (I. An Trolles) de h. seegie u 58 Bohor 59 Pontes Antonijs 61-63 ontór. 64 bede 65 beide 66 beide vol- !ie op 67 swerd 68 Deen opten andren slage 69 alse hi (I. her) Wallijn te voet s. 70 Sagremor 71 Daer ., .. enen Ulfijn o. m. 72 baniere vorde 74 Om d. h. t.e bescudden d. 75 deen den andren 76 Doe werd mennich s. t. daar naer 77 utgesteken mennich 78 niet onlór.; vort an 79 werd d. s. groet ende stare m. 81 Sagrimor 82 het was groeten leide 83 wel die xii 84 nuwe 87 Heer ontbr.; Wallijn i. g. eonst 89 man ende paert onleesbaar 90 Ende Ywen onleesbaar 91 Ende Ywen overdoem onleesbaar (bij S . ... in l .... m, dese twee) 92 mense na onleesóaar 93 hilt ... , daer nu 94 N. Wallijn 95 G enen Egrawein 500 ontbr. 1 tegen C. komen ter onleesbaar; waere (I. were: here) 2 de felste 3 si onthr. 4 swaerde 5 ut 7 de erre 9 maert swerd seamselde (Z. seamfelde) 10 orsse 12 maer hi sprane onleesóaar ] 3 maer eer hi op eonste onleesóaar 15 bina 16 eerden u 17, 18 ontbr. 19 het was 20 hem ont6r. 22 Banne werd 24 in besiden; u 25 Quamen daer t. 27 alse 28 de eonine B. dede iien tide (: liede) 29 met (I. niet) 33 Bohort 34 Pontes Antonijs vort 35 had in die hant 86, 88 Bohor 39 Wat si (I. Was, hi) staken 40 gewilt 41 niehelden hem 43 orsse 44 ontmaeht (I. ommaeht) 46 ofte 49 hare 50 daer werd 52 Ende eonine liede quamenre j., seegie n 58 starken; werd 54 stare 55, 56 ont6r. 57 e. seaemden sere 58 reden; m. enen here (l. kere) 59 sloegen 61 Ende die eonine Bohor sloegen weder 63 overreden daer 64 Romenie 67 porsse (: orsse) 69 werd d. e. Bohord 70 vord 72 daer waer (I. naer) 73 .... uer (alleen leesbaar) 74 Artur 77 tavelronde 80 Pontes here Antonijs 81 volehde 85 domsdaeh 86 ververden hen 90 martiIie 91 slane met 92 ti den dat wet 94 groet 95 selfs liede 96 iegen hen 97 Mordiette (Z. Mordrette) 25598 = V. Vloten. 26070 slechts over hem daer 71 Met Arture wal' (I. ende Waleweine) vore waer 72, 73, 74 Ende die 75 .!!ecnts over een easteel 26124 slechts over Met 25 Ut ere e. g., seggie u 26 omdat d. o. lewe 27 waermede (Z. waer mede) 28 'fen g. leeuwe waert 29 So liep ontbr. J. VER DAM. EENIGE WOORDAFLEIDINGEN. 1. ABREYE, ABREISCAP. In de fragmenten eener vertaling van den »Roman de la Rose" komt, op ééne plaats, het woord abreye voor: Als dat die quade abre!Je horde, Si was blide van die worde (blz. 254, 36), alwaar in den franschen tekst sprake is van »la vieille". In samenstelling met -scap was dit woord in W est-Vlaanderen gebruikelijk en beteekende »koppelarij". Het Mul. Wk. verwijst voor de afleiding er van naar het Mnl. Wk. van De Vries, alwaar wij lezen: »Van ofr. abrier, protéger, défendre, mettre à l'abri; provo abriar, vanwaar nog fr. avril, hetzelfde als maquereau koppelaar. Merkwaardig is de overeenstemming van fr. at'ril en maquereau in de dubbele beteekenis van beide woorden. Gelijk het laatste zoowel een koppelaar aanduidt, als den visch die bij ons makreel heet (naar den oorsprong echter zijn het twee verschillende woorden), zoo vereenigt ook het eerste de beide beteekenissen: avril in de volkstaal voor koppelaar bekend, en avriol, hetzelfde als makreel. Nog heden wordt die visch in de wandeling poisson d'avril geheeten, en diezelfde benaming werd vroeger mede op een entremetteu'r toegepast". Tegen deze afleiding zou men, dunkt mij, het volgende kunnen aan voeren: 1. Indien abreye werkelijk van abrier kwam, zou het niet anders dan het substantivum verbale kunnen zijn, evenals fransch abri. Nu beteekent dit nooit anders dan de »schuilplaats". En zelfs al gaf men toe dat in het N ederlandsch zich een nieuwe beteekenis zou hebben kunnen ontwikkelen, dan zou nog de overgang van »schuilplaats" tot »degene die een schuilplaats aan iemand bezorgt" niet onbedenkelijk zijn. 2. Indien abreye als het fem. van fr. abri mocht worden be- 6 86 Salverda de Grave schouwd, zouden wij hier met een uiterst zeldzaam verschijnsel te doen hebben, dat nl. aan fr. i bij ons ei beantwoordt 1). Wel is waar komt, volgens den Dictiollnaire général, naast abrier abreyer voor, en Thomas neemt daarom een grond abbregare aan 2); maar, al was die afleiding juist, dan toch zou alleen in de zwakke vormen ei hebben bestaan; de subst. verb. nu beantwoorden altijd aan den sterken stam. Juist omdat de overgang van fr. i tot ei bij ons zoo zelden voorkomt, moet men dus niet dan in de uiterste noodzakelijkheid besluiten eene afleiding er op te gronden. En dat de geslachtsverandering in het Mnl. zou hebben plaats gehad, zou bovendien zeer zonderling zijn. Wat nu verder de, zonder twijfel geestige, vergelijking betreft tusschen avril en maquereau, zoo merk ik op dat 1. slechts een vèr verwijderd etymologisch verband bestaat tusschen avril en abrier, 2. een koppelaar »poisson d'avril" genoemd werd, juist omdat dit de naam van een makreel was, zoodat de overeenstemming niet toevallig, maar opzettelijk is, en dus alle bewijskracht mist. Het komt mij voor dat abreye niet anders is dan de oudfransche vrouwennaam Auberee, waarmede het in vorm volmaakt overeenkomt: fr. au wordt vaak a bij ons in onbetoonde syllabe (vgl. favisage, verbabeeren, abergoel), de onbetoonde e valt weg (evenals in pluis, floers, marnier, hostelrie enz. enz.), de uitgang ee eindelijk is regelmatig eie geworden 3). Ook de beteekenis van het woord maakt deze afleiding waarschijnlijk. Immers Auberee is de naam van een koppelaarster, die de voornaamste rol speelt in een fabliau dat naar haar 1) In de meeste gevallen is deze verandering van fr. i tot ei slechts schijnbaar (b.v. feinen, .1chalmei, alcoleie enz), in twee of drie woorden moet zij werkelijk worden aangenomen. Ik hoop weldra de gelegenheid te hebben op dit pnnt terug te komen. 2) Doch vgl. Rom. XXVIII, p. 433; XXIX, p. 115. 3) Tijdscarift XV, p. 200. Eenige woordafleidingen 87 genoemd is, en waarvan in 1895 een afzonderlijke uitgave is verschenen te Berlijn, van Georg Ebeling 1). Het behoeft niet bepaald dit fabliau te zijn dat den naam heeft verspreid; zelfs is het waarschijnlijk dat de dichter zijn heldin genoemd heeft naar een beroemde koppelaarster die aan zijne hoorders goed bekend was 2). Ook elders wordt een koppelaarster Anberee genoemd, en in een ander fabliau wordt deze naam gegeven aan een vrouw die in zedelijkheid weinig boven een »abreye" staat 3). Men zou geneigd zijn te denken dat de verhouding tusschen eigennaam en afgeleid zelfstandig naamwoord omgekeerd was, dat nl. aan de koppelaarster deze naam is gegeven, omdat auberee die beteekenis had. Evenwel, een spoor van zulk een zelfstandig naamwoord heb ik althans niet weten te ontdekken. Het komt mij dus voor dat de oorsprong van abreye te vergelijken is met dien b. v. van renard. Met dit merkwaardig verschil evenwel dat, terwijl renard in li'rankrijk zelf tot gemeen zelfst. nwo werd, dit met abreye alleen in Vlaanderen het geval is geweest. Vandaar dan ook dat men dit woord niet op gelijke lijn mag stellen met b.v. Richeut, eveneens naam der heldin van een fabliau, die ook koppelaarster is, en eveneens gebruikt als nomen generis 4). Inderdaad is het feit dat Frankrijk auberee niet kent als ~oodanig, van dien aard dat het ons zou doen twijfelen aan de juistheid der voorgestelde etymologie, indien het zich niet voordeed, juist in W est-Vlaanderen, met twee andere eigennamen, welke ik geciteerd vind bij De Bo. Het zijn: eemszeune, »schertsende toegepast op iemand die uitmunt in eigenaardigheid, in schran- 1) Ook gedrukt bij Montaiglon et Raynaud, Recueil des Fabliaux V, p. I; vgl. Bédier, Les Fabliallx, p. 311. il) Ebeling, p. 63. 3) ibidem, p. 74. 4) Romania XXII, p. 136: " ... Richellt, qui était célèbre dès Ie milieu du XIIe siècle, comme Ie type de la fille et surtout de l'entremettellse (son nom était devenu en ce sens un nom commun) .... " 88 Sal verda de Grave derheid, in dapperheid, of in iets anders" 1), en pantekrul »een mensch die kluchtig en origineel is, maar dikwijls de welvoegelijkheid en de zedigheid kwetst" 2). Het eerste woord is afkomstig van den roman der Heemskinderen, het tweede van Pantagruel. Welnu, noch deze laatste naam noch die van Aimon de Dordonne is ooit in het Fransch als nomen generis gebruikt. 2. BAANROTS. Men is het er in het algemeen over eens dat baanrots door volksetymologie is ontstaan uit oudfransch banneret. Zie Franck i. v. baanderheer, Mnl. Wk. i. v., Nederl. Wk. i. v. Alleen Prof. Van Helten erkent de bezwaren aan die afleiding verbonden: »Baenroetse, baanderheer, is in zijn verhouding tot het ofr. banneret al even onbegrijpelijk als de wissel vormen baenroclw enz." 3). Inderdaad, ook indien men den vorm baanrots door de bijgedachte aan rots verklaart, blijven toch nog over baenrets, baenrits, baenruts en baenraets, welker ontstaan men onmogelijk op rekening der volksetymologie kan stellen. Dat deze woordengroep van vreemden oorsprong is, lijdt geen twijfel. Hoe zou anders de zeldzame rijkdom van vocalen te verklaren zijn welken zij vertoont? Ook ligt het voor de hand dat zij op een of andere wijze met banneret in verband moet staan. Laten wij trachten dit verband zoo juist mogelijk aan te geven. Ik begin met de verklaring af te wijzen die men van de slot-s heeft gegeven, als zou deze de fransche nominatief-s zijn 4). Dit komt mij niet waarschijnlijk voor, daar de weinige substantiva die deze uitgangsconsonant ten onzent hebben be- 1) De Ba, i. v . .Aymijns!Zoon. 2) De Ba i. v. Dr. Beets wijst mij nog op rosbeier. 3) Middelnederl. Spraakkunst, p. 23. 4) Wilbelm Horn, .Zur Lautlehre der franz. Lebn- und Fremdwörter im Deutschen" in het Zeitschrift f. franz. Spr. u. Litt. XXI (1899), p. 82. Eenige woordafleidingen 89 houden, eigennamen of titels zijn, die vaak in den vocatief werden gebruikt 1). Bovendien is dit verschijnsel te zeldzaam om het als· uitgangspunt te nemen bij het zoeken naar de verklaring van een onduidelijken vorm. Men moet in elk geval eerst andere sporen volgen. Het grondwoord van baanrots is zeldzaam in het Oudfransch; het komt laat voor en alleen in noordfransche teksten: dit maakt reeds waarschijnlijk dat het vooral in België in gebruik is geweest. Godefroy vermeldt in zijn Supplement: banerech (Froissart), uns baneres (J. de Charny), baneTes (Geste des ducs de Bourg.), en, in den Dictionnaire zelf, chevalier baneTech 2) (charter van Willem van Beieren l403). BaneTech nu is de picardische vorm voor centraalfransch banerez (spreek uit -ets), later baneTes, en men herkent hierin eene afleiding van banieTe, gevormd met het suffix ez (lat. icium) 3). De 'vorm baneTet is zonder twiifel later ontstaan door verwarring met het diminutiefsuffix et, of door de analogie van de woorden welker radicaal op tuitging: deze t ging later verloren vóór de s van den Nominatief (b.v. faiz, later fais) , doch bleef in den casus obliquus (fait) 4). De vorm banerech nu kan bij ons slechts banerets, baenrets geven en dezen vorm treft men in den Invent. v. Br. met de schrijfwijze baenreche aan. Van de wisselvormen die men in het Mnl. vindt, kies ik uit de citaten van het Mnl. Wk. de oudste van elke groep: 1. baenTits (Oorl. v. Albrecht), 2. baenTuts (Brab. Yeesten II), 3. baenTaets (Sp. H.), 4. baenrots (Ileelu), baenroets (Grimb.), baenToche (ao. 1393). Het komt mij voor dat de beide eerste phonetisch verklaard moeten worden, uitgaande van den vorm baenTetse. Zoo heeft 1) Ik heb dit punt terloops behandeld in een studie over de latijnsehe geleerde woorden in het N ederlsndsch, welke ter perse is. 2) Volgens de correctie van TobIer, zie noot 3. 3) Zie Meyer-Lübke 11, p. 507, en TobIer, in Sitzungsber. kön. Akad. von Wissenseh. Berlin, 1893, Hl p. 22. Vgl. Rom. XXII, p. 340 en XXVI, p. 427. 4) Zoo is zonder t\'\ijfel ook tapijt te verklaren. 90 Salverda de Grave men naast cessen zoowel cissen als sussen 1), naast gemme zoowel gomme als gum me, naast lets 2) zoowel lits als luts. Vooral vormen met i naast vormen met e zijn talrijk: atramint, prosint, bofit, maellit (Pelgrim., fr. mail/et); zij zijn te verklaren door de uitspraak van den fr. è, die geslotener is dan de onze. Wat baenraets betreft, zoo zou men hier kunnen denken aan een verwarring met het suffix -age (lat. -aticum, mnl. -aedse), dat o. a. collectief is. In het Ofr. was zeer gewoon barnage (bernaie bij Ruusbr.), dat in beteekenis somtijds geheel overeenkomt met baenraets, dáár nl. waar dit woord voor baronnen, niet bepaaldelijk baanderheeren, gebruikt wordt. Zoo bijvoorbeeld op de vermelde plaats (Sp. H. 38, 82, 67): Karel die grote trac te samen Sine ridderscap van groter namen, Baenraetsen ende lantsheren, Abden, bisscoppe ..... Trouwens, ook in het Fransch werd banneret later als gelijkwaardig met baron beschouwd 3). Doch de overgang van è tot a vóór ts komt nog in twee andere woorden voor, nl. prouaetse (: laetse, Wal. 11191) en maetsen, maetselen 4), en het zou mij niet verwonderen indien wij hier met mnl. dialectische vormen te doen hadden. In elk geval doen wij beter baenraets niet van deze woorden te scheiden en een gemeenschappelijke verklaring voor alle drie aan te nemen. En eindelijk baenroets. In het Ofr. komt noch *baneroch noch *baneroclte voor; althans de teksten bevatten ze niet. Doch wij hebben reeds geconstateerd dat ook de andere vormen van het 1) Dit zou volgens ]<'ranck een klanknabootsend woord zijn. Doch in Dram. poëzie, p. 199, vs. 190, komt gesus = .het ophouden" voor. 2) Lets komt van laets (fr. laz), zonder twijfel door invloed van lesse leisse (fr. laisse). Vgl. Mnl. Wk., i. v. letse. 3) Zie Vu Cange, uitweiding IX over Joinville (X, p. 32). Zelfs komt in het jaar 1321 de vorm Baronnetti voor in plaats van Banneretti (Du Cange J, p. 583). 4) Men weet dat v66r r + cons. deze overgang zeer gewoon is (Van Helten, p. 19), doch dat doet hier niet ter zake Eenige woordafleidingen 91 woord zeldzaam zijn, en men zou misschien mogen veronderstellen dat die op -och wèl bestaan hebben, doch over een beperkt gebied (waarschijnlijk België, zie boven), vanwaar weinig documenten tot ons gekomen zijn. De mnl. schrijfwijze baenroche zou inderdaad doen vermoeden dat het Fransch den overgang ook heeft gekend. Een afdoend bewijs is dit echter niet, daar baenroche ook de gefranciseerde vorm van baenrots kan zijn. Wat hiervan zij, ook mij is het niet gelukt voor deze variant van baenrets een phonetische verklaring te vinden. Evenmin kan men haar in het Fransch door» suffixvertauschung" doen ontstaan, want -och (-oz) komt in de Middeleeuwen zoo goed als niet voor 1). Er zit dus niets anders op dan volksetymologie aan te nemen. Dat rots in beteekenis wel wat ver af staat van »baanderheer", maakt geen bezwaar; zóó nauw luistert dat niet; desnoods zou men kunnen veronderstellen dat roche genomen werd in de beteekenis» kasteel, vesting", welke het woord in het Ofr. had. Banieret is een jongere vorm, die ook reeds in het Ofr. voorkwam. Wat ten slotte de accentsverandering aangaat, zoo mag men waarschijnlijk aannemen dat zij eerst na de vervorming van baenrets tot baanrots heeft plaats gehad, daar het woord er eerst toen nederlandsch uitzag. 3. OORRE. Volgens het Mnl. Wk. (i. v. corne) komen in Mnl. twee woorden corre (corne) voor, waarvan het etymologisch verband onzeker is: het ééne zou beteekenen })eelt", het andere beteekent »kreng". Het schijnt mij toe dat, als het eerste woord corre alleen voorkomt op de in het Wk. geciteerde plaats, men beter doet het te schrappen, immers de beteekenis »eelt, verharde huid" past hier slecht. Misschien moet men in plaats van corre lezen: porre = erwt (vgl. porloec, Harl. Gloss., Diut. 1) Meyer-Lübke Il. p. 509. 92 Salverda de Grave 11, 227). In elk geval is een andere etymologie voor bet woord te zoeken dan fr. corne - want alleen dit woord (= lat. *corna) en niet corn (= likdoorn, lat. cornu) kan iu het Mnl. corre worden -, daar bet mij onwaarscbijnlijk lijkt dat een puist op de band met een »hoorn" wordt vergeleken. Trouwens, in bet Fransch komt cor met de beteekenis »likdoorn" eerst in de 16e eeuw voor, en de likdoorn is aldus genoemd omdat hij uit een hoornacbtige massa bestaat, niet omdat hij op een hoorn gelijkt. Terwijl de in het Wk. geciteerde plaats »als of een corre stonde optie band" alleen de verklaring »hoorn" zou toelaten 1). Ook corre = »kreng" kan niet uit corne afgeleid worden, daar niets den overgang van beteekenis verklaarbaar maakt. Reeds Kiliaen bad - zonder bet te weten misscbien - de etymologie van bet woord aangegeven: »Korne, vetus j. karonie"; het komt mij nl. voor dat corre, door assimilatie uit corne ontstaan - men weet dat beide vormen voorkomen -, teruggaat op pico earone, fr. eharogne. De picardische vorm is geheel regelmatig, zoo wel wat c in plaats van eh, als wat den overgang van palatale tot dentale n betreft 2), en uit earone kan r,orne zeer goed verklaard worden: ten gevolge van de syncope van a werd het crone, en daaruit door metathesis corne. De vraag is of deze beide laatste veranderingen in bet fransche dialect of bij ons hebben plaats gegrepen. Indien zij mnl. zijn, vergelijke men pruik, pluis en bordes, karmozijn. Docb, ook in het Picardisch kon carone misschien wel aldus veranderd zijn; althans men treft er vaak metatbesis aan, ten minste van cons. + er tot cons. + re 3), en syncope is er een gewoon 1) Men kan toch met dit gebruik van een v66r een stofnaam niet vergelijken gevallen als die waarvan sprake is in den Lekespiegel, Gloss. i. v. atremint, waar het een afgekorte vergelijking betreft: "swart als een atremint". 2) Littré geeft den vorm carone, i. v. charogne. Voor de phonetische verschillen tusschen de beide woorden, zie Tijdschrift XVI, p. 89, en vergelijk montane, campernoc/ ie enz. 3) Suchier, Aucassin et Nicolete, 4e Aufl., p. 66. Eenige woordafleidiD~en 93 verschijnsel, althans van e vóór vocaal, en ook van a vóór vocaal (vandaar dat wij pongijs zeggen voor cfr. poigneïz, en callijt voor cfr. clwalit 1)). Ik geef mij rekenschap dat het eenigszins willekeurig is de syncope en metathesis die wij in corne aantreffen, op gelijke lijn te zetten met deze beide speciale gevallen j doch in Berry komt een dialectische vorm van het woord voor die te denken geeft, nI. carne 2), dat aan fr. charogne beantwoordt en als scheldnaam gebruikt wordt, precies als het mnl. woord. Het dialect van Berry nu is nauw verwant aan het Picardisch. 4. SPRINGAAL. Prof. Blok, die zich met dit woord heeft beziggehouden, was zoo vriendelijk mij af te staan hetgeen hij erover heeft verzameld. Daaronder bevond zich een uitvoerig en scherpzinnig advies van een onzer taalbeoefenaars, dat ik wil trachten in het kort weer te geven. »In het Mnl. komt een woord sprinckel, springhel voor met de beteekenis locusta. Dit woord werd (in Vlaanderen?) toegepast op den armborst op wielen, en overgenomen in 't Fransch als springále of sp1'ing6le, in welken laatsten vorm men misschien de Vlaamsche »o-klankte a" (De Bo, p. 5) kan herkennen. In dien franschen vorm werd het woord terug-overgenomen in het. N ederlandsch". Hetgeen deze afleiding op het eerste gezicht verleidelijk maakt, is dat een naam als »sprinkhaan" voortreffelijk zou passen voor een dier schietwerktuigen, waarvoor men gaarne een schetsende benaming zocht 3). Toch twijfel ik aan de juistheid der afleiding, waartegen ik drie bezwaren heb, nl. 1. Wat den vorm betreft, indien wij uitgaan van een germ. springel, kunnen wij in het Fransch niet komen tot espringale, dat fem. gen. is en waarin de a geheel onverklaard zou zijn, maar tot *espringuel. V gl. bridel '), 1) Suchier, o. 1., p. 68. 2) Littré, i. v. carogne. 3) De schrijver van het advies is dus, onafhankelijk van lIuydecoper, op hetzelfde denkbeeld als deze gekomen (Stoke lIl, p. 313), zoo als hij trouwens zelf constateert, 4) Mackel, Germanische Elemente im Franz., p. 110, 161. 94 Salverda de Grave bedel!). 2. Wat de beteekenis aangaat, zoo is bedenkelijk het feit dat het Germaansch springhel alleen kent in de beteekenis »sprinkhaan", niet in die van »schietwerktuig". Immers als schertsnaam kan »sprinkhaan" op den arm borst alleen zijn overgedragen op germaansch grondgebied, dáár waar de naam voor het beest algemeen bekend en gewoon was; want hoe zouden eenvoudige soldaten in Frankrijk een »jeu de mots" hebben gemaakt met een uitheemsch woord? En toch, in de beteekenis »sprinkhaan" is springhel in Frankriïk niet bekend geweest. De schrijver van het advies heeft, dunkt mij, dit bezwaar wel eenigszins gevoeld; ik zou dit opmaken uit de vraag: »in Vlaanderen?" welke hij tusschen haakjes in zijn betoog invoegt, daar waar hij spreekt van den overgang van bete eken is van springhel. 3. Het woord komt eerst laat in het Fransch voor (2e helft der l3e eeuw), en het lijkt mij onwaarschijnlijk dat men in dien tijd nog aan een schietwerktuig een germaanschen naam zou hebben gegeven. Het zij mij daarom vergund op andere wijze een verklaring van het merkwaardige woord te zoeken. Zooals ik reeds zeide, moet men niet uitgaan van een germ. springel of sprinkel 2) : er blijft dan niet anders over dan espringale als een fransche formatie te beschouwen 3). Dat het van den stam van espringuier met het suffix -alis zou zijn gevormd, is niet aan te nemen, daar dit nooit achter werkwoordsstammen gevoegd wordt. Doch een andere verklaring is mogelijk. Naast espringuier komt in het Oudfr. eveneens in de beteekenis »dansen", een vorm espringaler voor (voorbeelden bij Godefroy): deze kan worden opgevat als een afleiding, in het Fransch ontstaan door middel van 1) o. 1., p. 162. 2) Vgl. over een ander woord sprinkel (sprenkel), dat "vogelstrik" beteekent: Schiller nnd Lübbe IV, p. 346, de Jager, l<'requent. I, p. 685, ]<'ranck i. v. sprenkel. Kiliaen geeft springhel naast springaal: dat is natuurlijk een jongere vorm. 3) Zoowel Mackel (0. 1., p. 171) als Schade (Ahgd. Wtb. Ir, p. 857) en Diez (i. v. springare ) nemen aan dat esprittgale in het Frausch uit espringuier is gevormd: het is waar dat Diez zich zeer voorzichtig uitdrukt. Eenige woordafleidingen 95 van het suffix -eler, en dat wij hem aldus mogen beschouwen leert ons de vergelijking met sauteler (van sautel'), tripeler (van treper = »dansen "), sautiller (eveneens van sautel'), trépiller (van treper) enz.; immers wij zien uit deze voorbeelden dat men - hetgeen trouwens a priori reeds waarschijnlijk kon worden geacht - aan die werkwoorden welke een snelle beweging uitdrukken gaarne een deminutiefsuffix geeft 1). Evenwel, de onderstelling van een vorm *espringueler verklaart nog niet het ofr. espl'ingaler. Deze verandering kan, dunkt mij, op niets anders berusten dan op de analogie van een ander, zeer gewoon, ofr. werkwoord dat »zich vermaken, dansen" beteekende, nl. galer (zie de voorbeelden bij Godefroy) 2). Van dit espringaler nu is de stam gebruikt als zelfst. nwo en dit substantivum verbale is het fr. woord espl'in.qale. Volgens Diez (i. v. springare) heeft het de beteekenis »dans" gehad (bij Godrefroy ontbreekt deze), en waarschijnlijk is het een bepaalde soort dans geweest; althans in de voorbeelden die Godefroy aanhaalt van espl'inguiel' (en ook in één dat hij van espringaler geeft), wordt dit woord gecombineerd met andere namen voor »dansen", en het is niet aan te nemen dat men daar eenvoudig te doen heeft met tautologieën. Dat men nu met dit woord espringale, hetwelk een handeling aanduidt, een werktuig genoemd heeft, lijkt zonderling, en zou alleen te verklaren zijn als men aannam dat het oorspronkelijk als eigennaam werd gebruikt, zooals b.v. de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij aan hare locomotieven namen geeft als »Koophandel", »Veeteelt" enz. En in dezen zou de naam zeker passender zijn, daar het immers een instrument betreft welks bestemming is »de faire danser l'ennemi". Doch, hoewel Diez terecht zegt (i. v. springare) dat men »für solche werkzeuge 1) Zie over het suffix -eler Diez, Grammatik6 • p. 696. 2) Indien men uit apringelhûa, dat bij Schiller und Lübbe IV, p. 345 voorkomt in de beteekenis • danshuis", mocht besluiten tot een germ. frequentativum *apringelen, zou dit als grondwoord van eapringaler kunnen worden genomen. Doch dit lijkt mij vooralsnog ongewettigd. 96 Salverda de Grave individuelle zum theil scherzhafte benennungen liebte", meen ik dat men met de voorgestelde uitlegging niet tevreden kan zijn. En toch, ik herhaal het, een subst. verb. espringale kan geen werktuig uitdrukken dat de handeling van dansen vol voert; dat kunnen wèl de van een actief werkwoord gevormde zelfst. nw., zooals la montre, l'allonge, la Joule, welke, als afgeleide beteekenis, die van nomina agentium hebben. Espringale \-omt uitsluitend in Frankrijk voor. In Italië treft men voor hetzelfde werktuig een anderen naam aan, nl. springarda, spingardus, waarvan Du Cange drie voorbeelden geeft van 1306 1), 1334 (i. v. sclopetum) en 1344. Volgens Diez komt dit woord van springare. Inderdaad kan het, op romaansch grondgebied, met het suffix -ard van dit werkwoord zijn afgeleid, waarna door dissimilatie de eerste r is weggevallen. 'frouwens, ook in het I!'ransch kon spr tot sp vereenvoudigd worden, zooals blijkt uit espinglder, espingale. Dit woord spingarda komt, zooals wij zagen, alleen in Italië in de 14e eeuw voor: Godefroy geeft een laat voorbeeld van espringarde in bet Franscb, dat dezen vorm uit het ltaliaanscb kan hebben overgenomen. De vraag is of wij niet mogen aannemen dat het vroeger meer algemeen is geweest. Ik geloof van ja, op grond van den oudengelschen vorm sprin.qald (zie Godefroy, i. v., die een voorbeeld van spring arde geeft uit de Chrono de Lond. 2), en E. Müller). Dat dit niet anders is dan een door dissimilatie ontstane vorm van *springarde, ligt voor de hand; zulk een wisseling van 1 en r komt in het Fransch vaak voor 3), en in het Engelsch kan de d niet zijn ingevoegd 4). Nu is het, dunkt mij, niet aan te nemen dat dit woord in het Oudeng. zou zijn 1) Indien althans Sanutu8, van wien het eerste citaat is, de Marino Sanuto is, die een -Liber .... super Terrae sanctae recuperatione" heeft geschreven. 2) Ik heb vruchteloos getracht met de hulpmiddelen die mij ten dienste stonden, den datum en juisten titel "an dit werk t.e weten te komen. 3) Nyrop, Grammaire historiql1e, p. 382. 4) Behrens, Beiträge zur Geschichte der frz. Sprache in England, p. 176, geeft alleen een paar voorbeelden van onorganischen d in den al1Blal1t achter n. Eenige woordafleidingen 97 gekomen uit Italië: het is zeer waarschijnlijk dat het uit Frankrijk afkomstig is. Indien wij dan mogen aannemen dat espringarde, of liever nog, espringalde vroeg in het Fransch heeft bestaan, hebben wij daarmede wel iets gewonnen. Immers dit woord stond dan, wat den vorm betreft, zeer dicht bij espringaZe. Nu waag ik het vermoeden dat de espringaZde door de fransche soldaten schertsende espringale genoemd is, daal' men in dit laatste terug meende te vinden (en voor een deel ook vond, zooals wij boven gezien hebben) het woord gale dat »amusement, feest" beteekent, en dat van gaZer (zie boven) komt. Dit vermoeden zou ik willen ondersteunen door twee opmerkingen: 1. Alleen in Frankrijk treft men gale en gaZer aan (wèl vindt men in Italië en Spanje andere afleidingen van denzelfden stam 1), doch ik heb hier alleen het oog op de twee gemelde vormen); welnu, alleen in Frankrijk komt ook de vorm espringale voor. 2. Ons bezwaar, een woord dat 10 sprong, dans" beteekent te beschouwen als den naam van een werktuig, vervalt thans, daar het hier slechts een aanpassing geldt van het, volkomen aan zijn begrip beantwoordende, espringalde aan een, in vorm ermede overeenkomend, woord; dit staat in beteekenis vrij ver af van den term die »armborst" aanduidt, maar men weet dat bij de volksetymologie de vorm, zoo goed als uitsluitend, in het spel is. Ziedaar de uitkomsten waartoe een nauwgezet onderzoek mij gebracht hebben. Ik ontveins mij niet dat de redeneering wat gewrongen lijkt, doch dit is nog niet een bewijs van hare onjuistheid, en volkomen natuurlijk kan de ontwikkeling van een woord als espringale nooit zijn, daal' het zeker is dat bet, om nog eens Diez' woorden aan te halen, een »individuelle und scherzhafte, benennung" is 2). 1) Körting, Lat.-rom. Wörterbuch, N°. 3633. 2) Zie over deu invloed der volhetymologie op de benaming van wapens Andresen, • Ueber deutsche Volksetymologie", p. 86. (Voorbeelden: Armbrust, Piclcelhaube enz.). 98 Salverda de Grave Op één bezwaar mijner afleiding wil ik bovendien zelf wijzen. In het Fransch komt naast espringale ook esprinqualle voor, welke vorm als argument zou kunnen dienen voor den schrijver van het advies waarvan boven sprake is geweest: immers deze wisselvormen beantwoorden juist aan springel naast sprinkel. Mag ik van mijn kant dan echter doen opmerken dat de vormen met k zeldzaam zijn, en verklaard kunnen worden dool' de verandering van k in g (uitspr. gue) , die in het Noorden van Frankrijk niet ongewoon is 1), zoodat esprinqualle eenvoudig een dialectische »graphie inverse" kan zijn? Zeker dialectisch is in elk geval de vorm espringole, welke reeds in het Fransch voorkomt; dus nederl. springoel kan niet, zooals de schrijver van het advies wil, verklaard worden door den »vlaamschen overgang van a tot 0": wij hebben hiel' met een oost- en noordfransch verschijnsel te doen 2). 5. KARABIJN. De lezers van dit Tijdschrift herinneren zich zonder twijfel het scherpzinnige artikel dat Dl'. A. Kluyver, op blz. 52 vlgg. van dezen jaargang, gewijd heeft aan den oorsprong van het woord Karabijn. Op de hem eigen keurige wijze heeft hij tal van feiten kunstig gegroepeerd en gecombineerd, en hij is tot de slotsom gekomen dat het woord oorspronkelijk zal hebben beteekend »kaf, onkruid", vandaar »homme de rien", eindelijk »scheldnaam van een zekere soort soldaten". De gronden waarop deze afleiding steunt, zou men aldus kunnen samenvatten: 1. In het Engelsch komt (dial.) voor erap »kaf, boekweit, droesem"; 2. Van dit woord zijn niet te scheiden ofr. crape »kaf, ziftsel", grape »ziftsel van pleister", erapin en grapin »ziftsel van koren"; 3. In Midden-Frankrijk treft men aan een woord carabin »boekweit"; 4. Indien dit 1) Tijdschrift XVI, p. 88. 2) Meyer-Lübke Il, p. 230. Eenige woordafleidingen 99 woord hetzelfde is als crapin, dan zou dus erap (sub 1) het grondwoord ook van carabin zijn j maar dan zou ook dit laatste, evengoed als emp, niet alleen »boekweit", maar ook »kaf, afval" hebben kunnen beteekenen. De hoeksteen van dit zorgvuldig opgetrokken gebouw is natuurlijk de gelijkheid van oorsprong van carabin en crapin. Dr. Kluyver heeft dit gevoeld en daarom het etymologisch verband der beide woorden aan een afzonderlijk onderzoek onderworpen j de uitkomst was dat er geen bezwaar bestond ze als varianten van één grondwoord te beschouwen, mits men carabin opvatte als een vorm die oorspronkelijk eigen was aan zuidwestelijk Frankrijk. Naar aanleiding van het allerlaatste onderdeel van dit betoog, zij het mij vergund een kleine opmerking te maken, die trouwens de hoofdstrekking van Dr. K.'s redeneering onaangetast laat. Ik llleen nl. dat, indien cambin en crapin het:ilelfde woord zijn, men cara bin veeleer als een noordfransch dan als een zuidfransch woord moet beschouwen. Als men carabin met crapin vergelijkt, dan merkt men twee punten van verschil op: 1. tusschen c en r heeft zich een a ontwikkeld, 2. de p is vervangen door b. Naar aanleiding van het eerste verschijnsel wijst Dr. Kluyver er op dat »eara voor era in het gewone Fransch ongehoord is, en dat men de voorbeelden van dat verschijnsel veeleer zal vinden in het Port., Spaansch, Provenç. en Italiaansch". Hij citeert zes woorden waarin bedoelde verandering zou hebben plaats gehad, drie italiaansche en drie portugeesche. De eerste zijn twijfelachtig 1), de laatste kunnen nog vermeerderd met port. garoupa = clupea 2) j immers ik zie niet in waarom de ontwikkeling van het vocalische element der liquida r tot klinker, gescheiden zou moeten worden van die van de liquida l. Doch ik meen dat men met meer recht de verandering van era tot 1) Meyer-Lübke, Italienische Grammatik, p. 87. 2) Grnndriss der roman. Ph i!. I, p. 766. 100 Salverda de Grave cara in verband zou kunnen brengen met de ontwikkeling van een vocaal uit r welke in Midden-Frankrijk een gewoon verschijnsel is 1), wanneer r in een groep voorkomt. En hierop zou Dr. Kluyver zich zeker hebben beroepen, daar carabin juist in Midden-Frankrijk voorkomt, indien hij niet had gemeend het zuidwestelijk deel noodig te hebben ter verklaring van het tweede verschilpunt tusschen carabin en crapin, nl. de b in plaats van p. Ik laat daar dat de uitspraak b voor fr. v in Midden-Frankrijk - althans wat men gewoonlijk daaronder verstaat, nl. Berry, Maine, Poitou - zeker niet de gewone was 2): onmogelijk is zij er geenszins 3). Doch hoe zouden die fr. v en provo b naast p verklaard kunnen worden? Volgens Dr. Kluyver bestaan er twee mogelijkheden, nl. Of naast gerID. pp is M voorgekomen in den (germaauschen) grondvorm van het woord, Of er heeft oorspronkelijk een vorm met één p gestaan naast een en met pp; in den eersten zou p, volgens den regel, fr. v, provenç. spa. b zyn geworden j in den tweeden zou pp tot p zijn vereenvoudigd. Het komt mij voor dat Dr. K. deze laatste oplossing verkiest. Doch indien wij nagaan van welke woorden, naast vormen met p, zoodanige met pp voorkomen - Lindsay 4) citeert de eenige woorden waarin men naast de korte vocaal gevolgd door twee consonanten, soms de lange vocaal gevolgd door één consonant aantreft (b. V. cüpa en cüppa, stüpa en stüppa) - dan zien wij dat slechts één dier vormen in het romàansch is blijven bestaan, op twee uitzonderingen na, nl. cupa en strëna, en van dit laatste is het nog niet eens zeker. Vandaar dat, bij het zoeken naar het verband van crapin en carabin, de tweede door Dr. Kluyver geopperde onderstelling, nl. het bestaan van germaansche grondvormen met pp naast M, aanbeveling verdient j 1) Meyer-Lübke, Grammaire des \. rom. I, p. 327. 2) Grundriss I, p. 599; vgl. de Kaart. 3) Zeitschrift f. rom. phi\. XXI, p. 449. 4) Lateinische Grammatik, p. 132. Eenige woordafleidingen 101 en dan vervalt ook tevens de verplichting carabin lU het Zuidwesten te localiseeren. Trouwens, Littré noemt - Dr. Kluyver wijst er op - ook Normandië als het gebied van carabin, en het gelijktijdig voorkomen er van hier en in Midden-Frankrijk, maakt reeds waarschtjnlijk dat het een noordfransch woord is: de dialecten van Berry enz. en het Normandisch staan zeer dicht bij het Picardisch. Met de hypothese van germaanschen oorsprong is bovendien zeer goed ook de vorm car voor cr in overeenstemming te brengen. Men is nI. geenszins gedwongen hem te verklaren door een middenfransche klankontwikkeling. Immers in germaansche woorden kwam het vaak voor dat in het Noordfransch 1) en in het Italiaansch S) zich zulk een onduidelijke vocaal in een groep van begin-consonanten ontwikkelde, vooral om de uitspraak van voor Franschen moeielijke groepen te vergemakkelijken, maar ook zonder dat die aanleiding bestond. 'rrouwens één der italiaansche voorbeelden van Dr. Kluyver is misschien germaansch (carapina). Een ander feit nog - door Dr. Kluyver terloops aangeroerd - past niet minder goed bij de onderstelling van germaanschen oorsprong. » In het Romaansch gaat aan het begin der woorden era dikwijls over in gra", leest men op p. 62 van het hier behandelde artikel, naar aanleiding van den vorm grapin die naast crapin voorkomt. Twee gevallen zijn hier te onderscheiden, nI. de verandering van cr in gr is algemeen romaansch 3), maar dan heeft, op één uitzondering na (crassus), altijd één vorm den anderen verdrongen; of wel, de verandering van cr in gr komt voor in germaansche overgenomen woorden ~), en dan vindt men vaak de beide vormen naast 1) Nyrop, Grammaire historique, p. 370; Rom. lIl, p. 149. 2) Bruckner, Characteristik der german. Elemente im Italienischen, p. 10. 3) Nyrop, p. 315; Meyer.Lübke, p. 377. In het Portugeesch wordt anI. c, ook v66r vocaal, vaak 9 (Grnndr. I, p. 766). 4) Bruckner, 0.1., p. 22 "Die Erweichnng des c vor r in 9 findet sich häufig". 7 102 Salverda de Grave, Eenig-e woordafleidingen elkaar 1); trouwens niets is natuurlijker; immers hier zyn het ontleende woorden, die zich min of meer aangepast hebben 2). Nu schijnt het - en op dit punt vestig ik de aandacht, daar het waarschijnlijk maakt dat crapin en, als het hetzelfde woord is, ook carabin noordfransch zijn - nu schijnt het dat, waar de twee vormen voorkomen, die met c speciaal in het Noorden worden aangetroffen. Voorbeelden: crape »tros" is picard., naast grappe, dat fransch is (Darm. et Hatzf.); ons woord (mee)krap is in het Fransch grappe geworden, doch in een stuk van 1579 uit Rijssel vindt men crape (zie Godefroy, die echter de juiste beteekenis niet geeft; Darm. et Hatzf. vermelden het woord eerst in 1784); cras is de eenige vorm in België, terwijl in het Fransch gras uitsluitend wordt aangetroffen (Zeitschr. f. rom. phil. XXIV, p. 15; Meyer-Liibke, p. 377). Ik waag mij niet aan gissingen omtrent het etymon van carabin ; alleen constateer ik dat, als het in verband stond met grappe »tros", men het Vlaamsche krabbe, dat naast krappe voor »tros" voorkomt, misschien zou kunnen gebruiken voor de verklaring van b naast p in carabin naast c7'apin, grapin. SALVERDA DE GRAVE. NASCHRIFT. Ik ben allesbehalve in staat te bestrijden wat de heer Salverda de Grave in zijne welwillende critiek met zooveel kennis van zaken betoogt, doch ik wil alleen opmerken dat, wat mij bewogen heeft aan de identiteit van carabin en crapin te gelooven, in de eerste plaats eene overeenkomst van beteekenissen is geweest; de »hoeksteen" van mijn betoog - om het 1) Bruckner, 1. I. "In einzelnen Dialekten treffen wir noch :Forooen ooit anL c". 2) Geheel iets anders zijn de gevallen welke ik in dit Tijdschrift X VI, p. 88 ter sprake heb gebracht. A. Kluyver, Naschrift - P. H. v. Moerkerken, Guarand, grand 103 woord van den heer Salverda de Grave te gebruiken - was niet een bewijs uit klankwetten. Men heeft eng. erap, fr. crape en erapin tegenover fr. carabin. Nu werd ik getroffen door de beteekenis boekweit bij eng. erap en fr. earabin, terwijl fr. earabin als persoonsnaam zich uit andere beteekenissen bij diezelfde groep van woorden scheen te laten verklaren. Daarom meende ik dat earabin, hoe dan ook, een bijvorm zou kunllen wezen van erapin , en mocht ik, verder gissende, den vorm earabin ook niet hebben gezocht in dat deel van Frankrijk waaruit hij inderdaad afkomstig is, toch blijkt mij uit de woorden van den heer Salverda de Grave, dat voor een Romanist de identiteit van earabin en erapin volstrekt niet ondenkbaar is. A. KLUYVER.. GUARAND, GRAND. Ook nog uit de volgende plaats is het bewijs te putten dat de gelijkstelling van garant, grant en g1'anje (zie Taal- en Letterb. 1I, 277 of M. de Vries, Verspl'. Taalk. Opstellen, 182 alsmede de aankondiging van dit werk door Dr. A. Kluyver in Museum 1894, kol. 315) volkomen in den haak is. Door zijne intriges heeft in Alewiin's blijspel» Philippyll, :Mr. Koppelaar" deze hoofdpersoon den rijken lakenkooper, Jeroen Vettelafoesje, misleid en, zoodoende, een huwelijk tot stand gebracht tusschen diens zoon en de dochter van· diens buurman. J eroen zegt aan het slot: Nu de koe zo wel op haar rechte zij gevallen is, en myn eer buiten gevaat, Zo wensch ik je altezaamen veel geluk. Doch wacht uw loon, Philippyn, [Meester Koppelaar; waarop deze antwoordt: Stel jou hoofd maar gerust, Sinjeur Vettelafoesje, ik zal mijn gllarand aan [de jonge lieden wel weeten te viuden. Het woord guarand heeft hier juist de beteekenis van »satisfactie, hetgeen men rechtens te vorderen heeft, wat iemand toekomt" als grand in » Den Vermakelijken Avanturier", I, 302 (aangehaald Wdb. d. N. T. 5, 569). P. R. VAN MOERKERKEN. 104 H. Kern OVER EENIGE VERWANTEN VAN ONS WOORD VAK. Wat in 't Grimmsche woordenboek gezegd wordt van 't Hoogduitsche fach: "ein in der alten sprache lebendigeres wort", is in nog meerdere mate toepasselijk op ons vak, mits men »lebendiger" neme in den zin van »veelzijdiger ontwikkeld", want ons vak èn op zich zelf èn in samenstelling is zoo levend als een woord maar wezen kan. Wel is de beteekenis er van ingekrompen: Kiliaan kent het nog in den zin van »contignatio, structura", waarin onze gemeenlandsche taal het niet meer bezigt. In fach kan men, volgens Grimm's Wtb., o. a. de volgende beteekenissen onderscheiden: »wand, mauer, abtheilung in häusern " , waarbij behoort de uitdrukking dach und lach, Nederd. dak un rak. Vergeleken wordt uit onze taal» welk landscftap zult gij op dat vak laten schilderen?, waarin met vak echter eer het Fransche panneau, en Engeisch pannel of partition bedoeld is. Verder is faeh »in einem aus fachwerk errichteten haus nicht allein das abtheilende, die wand bindende gebälke und holz, sondern auch die dazwischen bestehende öfnung, intercapedo, der leere raum 1) zwischen stielen, rahm, schwelle und riegel." Wijders wordt vermeld dat facl~ in de beteekenis van ruimte, zoo wel van plaats als tijd overgaat; zoo in 't Ags. {eee, spatium, intervallum; Ndl. vak, vanwaar de bijvordelijk geworden datief of instr. vake, vaak. Terecht wordt fach in genoemd Wdb. vergeleken met Lat. pango, compingo, compages en 7r~'Y~fJ~l, 7r,x'YI1, 7r,x'Y0t;, 7r11'YÓq, (men kan er bijvoegen 7r1X.'Ytt;, 7fij'Y.u~, 7ra'Y10t;), maar geheel averechtsch in verband gebracht met vangen. In 't Latijn behooren nog meer woorden tot denzelfdea stam, o. a. repango, en repagula, alsook pägu8, gouw, eigenlijk afdeeling, om zoo te zeggen »landvak". 1) V gI. het bij Kiliaan als Saksisch, Geldersch en IIollandsch opgegeven vacke, apertura, foramen. Over eenige verwanten van ons woord vak 105 Het is vreemd dat de etymologische woordenboeken, voor zoo ver ik ze ken, de verwante woorden in 't Slavisch en Sanskrit onvermeld laten. Van 't Sloweensch paz, Servisch pazen, bretterwand, wordt in Miklosich, Et. Wtb. beweerd: »Die» bretterwand" bedeutenden wörter hangen mit d. banse, horrellm zusammen." In alle opzichten verkeerd j pa~ is de tegenhanger van fach »wand" of beschot; het eenige verschil is de kwantiteit des klinkers, want paz in onze taal overgebracht zou wezen voek, daargelaten den uitgang. Een nagenoeg gelijkluidend woord, met anderen uitgang dan paz (uit paZ't) is Russisch paz (pazu), voeg, Litausch poza<~, volgens Kurschat JJeine Falze oder Fuge, um z. B. Balken in einander zu fügen"; vandaar pozyju, falzen, Holzen einschneiden. Ook dit zou bij denzelfden stam kunnen behooren want het begrip van Lat. compingo, compages ligt er in opgesloten. Doch mogelijk is ook vergeltjking met ons voeg. In 't Sanskrit 1) behoort tot denzelfden stam pajrá, dik, sterk; vgl. Lat. compactus, ineengedrongen, dik j Gr. 7rOt'7/0q, vast, sterk; 7nwó;, vast, gedrongen, vet, sterk, krachtig j 7rij'7fL-IX, wat vast, dicht geworden is, het geronnene, bevl'ozene; het vastsaamgevoegde. Het substantief prijas is zoowel »vastigheid, kracht" als »glans", twee beteekenissen die in meer woorden bij malkaar liggen; o. a. in Skr. tejas, kracht en glans; ojas, kracht, vgl. Gr. IXU'7~. Of 7r"'7~, bron, zich al of niet uit het begrip van iets schitterends, met schittering uitkomenden straal ontwikkeld heeft, durf ik niet beslissen; zeker echter schijnt het mij dat ons born, bron verwant is met bernen, gelijk trouwens vrij algemeen aangenomen wordt. Een zijdelingsch bewijs van de juistheid dezer laatste etymologie is dat in 't Magyaarsch ondubbelzinniglijk forrás zoowel »zieden, koken" als» bron" beteekent. Ook quelle kan zeer wel met Skr. jvalati, flikkeren, branden, stralen, verwant zijn. Verder behoort misschien tot denzelfden stam SkI'. panjara, ge- 1) Het in Grimm's Wtb. aangrhaalde 'Pa1c~ is in geen geval met rag identisch, al kan het zich hieruit ontwikkeld hebben. 106 H. Kern traliede kooi, kooi in 't algemeen, hetwelk 1ll 't .Javaansch is overgegaan en in den verbasterden vorm kunjara beteekent »gevangenis". Ook in 't Skr. kan panjara de beteekenis hebben van iets waarmeê men gevangen houdt In 't Perzisch is paniara ))een venster", vermoedelijk eigenlijk "tralievenster" en geen inheemsch Perzisch woord, maar aan 't Skr. ontleend. Uit het Perzisch stamt het Turksche pendzere, Gruzisch phandzara, enz. De begripsontwikkeling in Skr. panji, rol, register, kalender; panjïkara, schrijver, is niet duidelijk; doch men vergelijke Lat. pagina, bladzijde. KATTEEKER. De eekhoorn heet in 't Graafschapsch taaleigen katteeker (d. i. kat + eeker) met het accent op ee. 1) Hiermede stemt volkomen overeen het Mecklen burgsche kataikr, terwijl 't Westfaalsche äikkatte, Tirolsch oachkatsl, en Hgd. eichkätzchen 2) in zoo verre er meê te vergelijken zijn dat de bestanddeelen der samenstelling dezelfde zijn, maar in omgekeerde orde. Toevallig bestaat er in gewestelijk Fransch een woord voor eekhoorn dat nagenoeg zoo klinkt als katteeker, nl. chat-écurieux, hetwelk ik ergens in »La Petite Fadette" van George Sand aantrof. 3) Dat eeker en écurieu bijna gelijkluidend zijn, kan niet anders dan toeval wezen, want etymologisch hebben ze niets met elkaar gemeen. Maar zou het ook zuiver toeval wezen dat in zoo'n groot gedeelte van 't Hoog- en Nederduitsch taalgebied en in een deel van Frankrijk eene benaming gebezigd wordt, waarvan kat een bestanddeel uitmaakt? Dat 1) Gallée in Wdb. v. h. Geldersch·Overijselsch dialect, schrijft katèker, maar zóó wordt het woord, ten minste in de omstreken van Groenlo, niet uitgesproken. 2) Zie Kluge Et. Wtb. onder eichkorn. 3) Jaubert Glossaire du centre de la France, vermeldt ook geen andere plaats; wel voegt hij er aan toe; "Limousin: Tsat escuroi." Katteeker; dez., Een Hoogd. en N ederl. klankverschijnsel 107 het woord katteeker oud moet wezen, mag men opmaken uit het feit dat het in streken, zoover van elkaar verwijderd als de Graafschap en Mecklenburg gelijkelijk voorkomt, terwijl de tusschenliggende gewesten een anders gevormd woord gebruiken. Het is geenszins ondenkbaar dat Frankische Ohamaven katteeker, in weinig of niet afwijkenden vorm, uit Hamaland, waar het woord thans nog leeft, naar Frankriik overgebracht en het later, toen zij eene Romaansche taal hadden aangenomen, door eene soort van volksetymologische vertaling pasklaar gemaakt hebben. De overeenkomst, toevallig of niet, is opmerkelijk. Door de aandacht er op te vestigen, beoog ik mededeelingen uit te lokken omtrent soortgelijke benamingen van 't eekhoorntje, zoowel op Germaansch als op Romaansch gebied. H. KERN. EEN HOOGDUITSCH EN NEDERLANDSCR KLANKVERSCHIJNSEL. In de door Ferdinand Dieter uitgegeven »Laut- und Fol'menlehre der altgermanischen Dialekte", blz. 13:3, zegt Hartmann, de bewerker der Oudhoogduitsche klankleer, het volgende: » Ug. eist nul' in seltenen Fällen el'halten; es ist teils durch to.nerhöhung zu i, teils durch a-umlaut zu ë geworden. - Dem ahd. eigentümlich ist die weiterführung diesel' tonerhöhung in den fällen, wo auf i in der nächsten silbe u folgt, wie in situ, »sitte", sigu »sieg", unitu »holz", film »vieh", mitu »met." De eenige aanmerking waartoe de aangehaalde woorden mij aanleiding geven, betreft de meening van den schriiver, dat bedoelde toonverhooging »eigenaardig" d. i. uitsluitend, Hoogduitsch zou wezen. Immers volmaakt hetzelfde heeft in 't Frankisch N ederlandsch en iIJ de Sassische tongvallen van ons land plaats gehad. Dat onze e in zede, zege, wede, vee (spreek vé), mede (honigdrank) uit i ontstaan is, dus dezelfde e is als in 108 H. K e r n, Een Hoogd. en Neder\. klankverscbijnsel schepen, meervoud van schip, lijdt niet den minsten twijfel, als men de Oostgeldersche uitspraak dier woorden vergelijkt, zooals ik bij eene vroegere gelegenheid heb aangetoond. Het eenige verschil tusschen 't Hoogduitsch en 't Nederlandsch te dezen opzichte bestaat hierin, dat deze onoorspronkelijke i in onze gemeenlandsche taal, gelijk ook in 't Graafschapsch denzelfden weg is opgegaan als de oorspronkelijke i in open lettergrepen, terwijl in 't Hoogduitsch zoo wel de oorspronk"lijke als de onoorspronkelijke of oudgermaansche i in dezelfde omstandigheden i gebleven is; dus sieg (uit sige), viel! (uit l'ihe), sitte, even als schii'e, sie litten, wir mieden, enz. 1) Zoo ook ons zeker uit sikur, Hgd. sicher, waarin de i wel onoorspronkelijk, maar toch oud is. Het kan niet genoeg herhaald worden, dat men, om inzicht te krijgen in 't klankstelsel van eene taal, iets meer noodig heeft dan te weten met welke letters de klanken worden afgebeeld. Een vereischte is het, dat men de klanken der levende taal kent, in de eerste plaats; verder dat men het klankstelsel beschouwt in verband met dat der aangrenzende talen of tongvallen, en eindelijk dat men historisch de wording der thans bestaande klanken nagaat. Verzuimt men dit, dau komt men tot allerlei verkeerde gevolgtrekkingen. 1) Met, mede, is, zooals uit den klank blijkt, geen eoht Hoogduitsche vorm. H. KERN. POTTAART (BREDERO, Moortje, 950). Dit woord zal wel potdeksel beduiden. Te Amsterdam namelijk bestaat het nog als schimpnaam voor iemand die zich vinden laat eene door een ander verleide vrouw te trouwen, voor hoedanig persoon immers »potdeksel" eene bekende benaming IS. Warffum. G. A. NAUTA. H. Kern 109 SLECHT. De oudere beteekenis van ons slecht is, gelijk men weet: vlak, effen. Duidelijk komt dit nog uit in slecl~ten, beslechten 1). Dat dit woord ten slotte teruggaat tot een stam waarin 't begrip van »slaan" ligt, is niet twijfelachtig, als men let op vlak en dit laatste vergelijkt met Lat. plaga en Gr. 7rÀl1r~. Er moet dus eenmaal in 't Germaansch een slehan naast slaltan bestaan hebben. De verhouding van slahan tot slehan is dezelfde als van malan, Lat. molo, Lat. malti, maliu, tot Slawisch me1jq, mlêti (uit melti), Iersch melim. Het omgekeerde van wat in 't Germaansch 't geval blijkt te wezen, is gebeurd in 't Ierseh, want dit heeft alleen vormen die met stelt overeenstemmen. Dus sligim, ik sla 2); maar ook »een weg banen"; perf. 1 ps. se(s)lag. Eene afleiding hiervan is slige, weg, en 't slaan. Beide beteekenissen vindt men vereenigd in ons slag. Verder slicht, spoor; dit komt overeen met ons »slag" in hoefslag. Slicht beteekent ook »geslacht", Ohd. slaht. Slechtaim is niet alleen »slaan", maar ook, wat Windisch in zij n Glossaar niet opgeeft: slechten, rooien, bijv. slechtaitlter in chaill, 't bosch wordt gerooid, Boek van Leinster 9, d. De infinitief slechtugud is »effenen, banen"; slechtugud siuit, 't banen of effenen van een weg, B. van Leinster 8, b. Sleclttaide is »baner" ; slechtaide sliged, baner van wegen, aId. 211, b. Er is nog een woord dat ik met sligim in verband zou willen brengen, nl. Iersch sleg, uit sleka, of s?ka werpspeer, werpschicht. Dit nu is feitelijk hetzelfde woord als Wedisch srká, waarvoor 't Sanskrit den prakritiseerenden vorm srga be- 1) In 't Sl:.Iwisch heeft dezelfde begripsovergang plaats gehad, want Tsjechisch plocky is • vlak", Russisch plochoj .slecht". Etymologisch is vlak natuurlijk een ander woord dan plockY. 2) Uit ouder slek-im; zie Whitley Stokes-Bezzenberger Urkeltischer Sprachschatz p. 320. 110 H. Kern, Slecht zit. Terecht wordt in »Urkeltischer Sprachschatz" t. a. p. het Indische woord in verband gebracht met Avestisch harc (in overgeleverde wanspelling harec) werpen 1). W at de ver wan tschap der begrippen »werpen" en »slaan" betreft, levert ons smijten zoo'n duidelijken commentaar, dat ik er niets meer aan heb toe te voegen. De ablautsvormen van slehan moeten geweest zijn slel~, slah, ûêg, sleg. Nu durf ik niet beweren dat Mnl. geslegen eigenlijk een overblijfsel is van slelwn, maar opmerkelijk is het toch dat wij schijnbaar denzelfden klinker terugvinden in gescepen en gedregen, beide werkwoorden die tot de klasse van malen behooren. Waarschijnlijker is het echter dat de e in deze gevallen een Umlaut van a is en de vormen dus te vergelijken zijn met On. dreginn, sleginn. Misschien is uit d~ rijmen de hoedanigheid der e te bepalen, doch dit moet ik aan anderer onderzoek overlaten. H. KERN. 1) Ik begrijp niet waarom t. a. p. sleg niet in verband wordt gebracht met arka. EENENDARTICH (BREDERO, Moortje, 3151). })Die heeft al eenendartich" beteekent blijkbaar: die heeft al afgedaan j verg. op de overeenk. plaats bij Ter ent i us: miles pellitur fo'!'as, en voorts uit v. Sa n te n's Snapp. Sytg.: »By myn heeft hy ook al een-en-dertich, ... ick geef hem de mom pen en laat hem loopen." Misschien heeft men te doen met een nummer uit een spel. Eu dan ligt het meest voor de hand n°. 31 van het Ganzenbord, })de Put," een slecht nummer gelijk bekend. WarffUlli. G. A.. NA.UTA. J. Daniels S. J. 111 EEN NIEUWE TEKST VAN DE GRISELDIS-LEGENDE. Niet lang geleden ontving ik door de tusschenkomst van een mijner kennissen een vrij gehavend bundeltje van middeleeuwsche stichtelijke literatuur, waarvan ik de beschrijving laat volgen. Het eerste gedeelte is een incunabel van 1499 »gheprent te Leyden", eindigende met de woorden: »Hier eyndet een devoet boecxken van den vier inwendige oefeningen der sielen, welc genomen is wt een innich boec, dat gemaect heeft die devote eerwerdige minrebroeder ende cardinael Bonaventura van der selver materien". De grootste helft (fo. l-P. 47) ontbreekt, zooals blijkt uit de vergelijking met nO. 345 van Campbell's Annales de la Typographie Néerlandaise au XVe siècle (La Haye. Nijhoff 1874). Dan volgt het (papieren) handschrift: P. het leven van St. Elisabeth, waaraan fO, 1 ontbreekt. 2°. »Hier beghynt een schoen historie van den greve van Ytalien ende van siinre oetmoediger vrouwen". 3°. »Hier begint een tractaet van den leven ende myraculen der edelre vrouwen Kathrina, sinten Brigitten dochter", waaraan toegevoegd is: » Hier scrijft sinte Brigitta die clage ons heren over die sonderen, die niet en bekeren, ende hoe hij se oec in genaden ontfaet, die hen beteren willen". 4°. »Van VII trappen, die ons leyden totten hemel". 5°. » » » »» » totter hellen". 6°. »Hoe wi becoert worden in onsen lesten eynde". 7°. »Van sinten Godelieven der heiliger maget". Wat den aard der stoffen betreft komt het handschrift overeen met dat, hetwelk door Prof. Gallée Tijdschr. 4 beschreven is, en heeft eveneens »waarschijnlijk gediend om de vrome »susteren" van eenig klooster gedurende den maaltijd bezig te houden". Een gissing kan hier niet misplaatst zijn. Het handschrift is afkomstig van den zeereerw. Pater M. P. van de Ven, rector van 112 J. Daniels S. J. het blinden-instituut te Grave. Kan het ook behoord hebben aan het Begijnenklooster »Maria-Graf", waaraan Alberdingk Thiim een bekende studie heeft gewijd? 1) Zonder mij in deze gissing te willen verdiepen, deel ik hier eenige bijzonderheden mee over de vier voornaamste »historien", die het hs. bevat. De schrijver van het leven van St. Elisabeth noemt zich fO .. 2 rO.: »Ic Dierck, priester ende brueder van der prediker orden, der aldermynste, onwerdich, ende geboren wt Doringen, in dat XLII jaer began ic te scryven dit tegenwoerdich boec, dat mijn ogen dic verduysterden. Ende des ic my oec kenne onwerdich te scryven, ende hope, dat yemant na my comen sal, die dit suverlijc oversetten ende corrigen (l. corrigeren) sal". Vergelijkt men hiermee wat Prof. Verdam 2) aanhaalt. uit het leven van dezelfde heilige, te vinden in een perkamenten handschrift van het Museum Meermannianum te 's·Gravenhage (N°. 42), dan ziet men terstond de sprekende overeenkomst. Wij hebben hier twee redacties van eenzelfde leven. Wie was deze» Dirc wt Doringen"? Prof. Verdam meende te moeten veronderstellen, dat het perkament je door genoemden Dirc eigenhandig geschreven was, en zocht dus, doch tevergeefs, naar een Dominicaner-klooster in het oosten van ons land 3) in 't begin der XVe eeuw. Het vinden van de nieuwe redactie van St. Elizabeth bracht mij op het denkbeeld nog eens te onderzoeken, of er iets meer bepaalds omtrent den schrijver bekend was. De fortuin was mij niet ongunstig. Dirc is niemand anders dan Dietrich von ApoIda of Dietrich von Thüringen. Hij werd geboren te ApoIda bij Jena, trad op achttienjarigen leeftijd in de orde der Dominicanen, en schreef in 1289 »im 43. Jahre seines Ordensstandes" 4) Elizabeth's 1) Vg!. Volksalmanak voor Neder!. Kath. 1855. 2) Tijdschrift 17. 3) Om de oostelijke tint, die het hs. kenmerkte. 4) Vg!. Kirchenlexikon 2 lIl, 1744. Dezelfde Theodoricus de Appoldia heeft het leven van den H. Dominicus geschreven, vgl. Act. Sanet. I Aug. 558 volg. Een nieuwe tekst van àe Griseldis-legende 113 leven. In H. Canisius' 'l'hesaurus Monumentorum Ecclesiasticorum et historicorum", Tom. IV, blz. 116-152 (ed. 1725), kan men den latijnschen tekst vinden 1). Evenahl de vroegere Griseldis' redacties 2), is ook deze ontleend aan het verhaal van Petrarca »De obedientia ac fide uxoria" 3). Ik moet er de aandacht op vestigen, dat deze vertelling hier wederom gevonden wordt in één bundel met heiligenlevens, wel een bewijs dat ze een kerkelijk karakter draagt en tot de stichtelijke literatuur behoort. Petrarca is de eerste, zoo ver ik heb kunnen nagaan, die haar met het doel om te stichten heeft te boek gesteld. Men vergelijke slechts de door Verdam uit Petrarca aangehaalde woorden op bI. 4 van zijn Tijdschrift-artikel. Aan de hand van von Westenholz 4) wil ik op eenige punten van verschil wijzen tusschen Petrarca en Boccacio. Op bladz. 26 van zijn academisch proefschrift zegt genoemde Duitschel' : »Die Anmerkung des Petrarca, dass Griseldis nach der angeblichen Tödtung ihres ersten Kindes desselben nie mehr gegen ihren Gemahl Erwähnung thut, fehlt bei Boccacio". De drie nederlandsche (het zij mij geoorloofd de nedersaksische van Prof. Gallée daaronder te rekenen) volgen Petrarca op den voet. Men vergelijke slechts: Petrarca 5): »Gualtherus interea, saepe vultum coniugis, ac verba considerans, nullum umquam mutati animi perpendit indicium, par alacritas atque sedulitas, solitum obsequium, idem amor, nulla tristitia, nulla filiae mentio, numquam sive 1) Bijzonderheden over 't werk en zijne historische waarde in Montalembert's "Histoire de Ste Elisaóeth de Hongrie, duchesse de Thuringe", ge éd. 1861. bladz. 159 v. 2) Vgl. Tijdschr. 4, 19 (Gallée) en 17, 19 (Verdam). 3) Francisci Petrarchae Florentini opera quae extant omnia. Basileae. 1581. bladz. 540 v. 4) .Die Griseldis-Sage in der Literaturgeschiehte". Heidelberg 1888. 0) t. a. p. bladz. 543. 114 J. Daniels S. J. ex proposito, sive incidenter nomen eius ex ore matris auditurn". Red. v. Gallée 1): »Galterus mercten duck sijnre vrouwen gelaet ende konde nummer gevinden dat sie sick daer eyns van ontseet, dan sie bleiff stedelick yn sijnre leeffden ende synen dienst nae all synen wyll, ende vraeghden nyet eens woer oer dochter ghebleven wer". Red. v. Verdam 2): »Valterius merkede hijr na dicwile dat aensicht ende die woerde sijns wives, ende nye en conde hi enich teyken des gewandelden moedes an oer vernemen, mer in hoer was éne vrolicheit, éne stedicheit, éne bediensticheit ende éne bewisinge der mynnen, noch nye en wart die name oerre dochter van oer vernywet". Boccacio wijst wel op iets dergelijks, maar eerst nadat Griseldis ook haar zoontje ontnomen is: »Dellaqual cosa la donna ne altro viso, ne altre parole fece, che della fanciulla fatte havesse, di che Gualtieri si miravigliava forte, & seco stesso affermava niun' altra femina questo poter fare, che ella faceva" 3). De nieuwe redactie, die ik hier achter in haar geheel laat volgen, stemt weder overeen met Pfltral'Ca, vgl. 9 1'0.: »Na al deze becoringe soe mercte die greve dicwijl der vrouwen aensicht ende manyeren, ende oec haer woerden, in denwelken hij noyt enich verwandelen en const bevijnden. Sy bleef even stadich ende blijde, als sy te voren plach, horen here met mynnen dienende. Ende si en vermaende noyt van hoerre dochter". Er zijn nog twee andere punten van verschil tusschen Boccacio en Petrarca, waarin wederom de 3 redacties overeenstemmen met den laatste. Von Westenholz heeft er reeds op gewezen 4): »Bei B. verkündet Gualtieri dem alten Giannucolo schon vorher seine absicht, dessen Tochter zu heiraten ; bei P. überrascht er den alten erst am Hochzeitstage durch seine Werbung. 1) t. a. p. bladz. 23 v. 3) Il DecÎlmerone. Londen 1727 bladz. 482 v. 2) t. a. p. bladz. 24 v. 4) t. a. p. bladz. 26 v. Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende 115 Die vergebliche Bitte der Umgebung des Markgrafen der heimkehrenden, sowie auch später der zur Hochzeitsfeier zurückkehrenden GriseIda wenigstens ein Gewand zu überlassen, hat Petrarca weggelassen" . Voor de afwisseling in de eigennamen vergelijke men het volgende lijstje: Boccacio Petrarca red. Gall. red. Verd. meuwe red. "Gualtieri". "Gualtherus" . "Galterus". "Valterius". "Wouter". "Vesulus, mous "ynt ghebercht "eeu alte ho- "een lant in appellnini omtrent by gen berch, Ytaliën". iugis, mons V enediën" . Vesalus gheunus altissi- noemt". mus". "Marchesi di "terra Sal u tia- Saluzzo". rum". "Giannucolo". "Jannicol olf "J anicola" . "JanNycol(e)". Jan Nycol nae onsen duytschen". "Griselda" . "Briseldis en "Grisildis" . "Griseldis" . "Griselde. Gry- Griseldis" . "Griseldis" selde, Grisellen, Grijsel( de)." "Bologna" . "edel greve "Bononiën tot van Bono- sijnre suster, nyen". die al daer den Panie- "I! conte da "Panicius greve te "greve van Panago". cam es". wive gege- Pampen". ven was". Na de Griseldis-vertelling volgt III het handschrift het leven van de H. Katharina van Zweden. Zij was de dochter van ))her Rolfo van Gudynarsis" I) en de H. Brigitta. Volgens den wensch haars vaders huwde zij een Duitsehen prins, die niet lang daarna stierf. Zij volgde nu hare moeder op hare reizen 1) Kirchenlexikon 2 VII, 344 "Ulf Gudmarson, }<'ürsten von N erike". 116 J. Daniels S. J. tot in Jeruzalem. Toen de H. Brigitta 23 Juli 1373 te Rome gestorven was, bracht Katharina de asch harer moeder naar Zweden over, en werd: »die ierste prelatersse 1) der orden sinten Salvatoers, welc salige regel sinten Brigitta corts voer haer do ot van go de ontfinc". Katharina overleed 24 Maart 1381 2). De tekst stemt op enkele kleinigheden na overeen met dien der Act. Sanet. 3). Vreemd is het dat hier gedrukt staat: »Vita auctore Ulphone supparis aevi et Ordinis Birgittini in caenobio Vastenensi monacho", terwijl het voorbeeld der nederlandsche redactie samengesteld is door» brueder Peeter, prior des cloesterll Alvastra, Iycenciaer in beyden rechten" .. Wordt hier bedoeld Petrus Alvastrensis, biechtvader van de H. Brigitta, dezelfde die, volgens de getuigenis der Bollandisten, »Alvastrensis in Suecia monasterii Prior ex ordine Cistersiensi, plerasque S. Brigittae relevationes calamo exaravit, declarationibus illustravit" 4)? Ik vind nergens gewag gemaakt van een leven der H. Katharina van de hand van dien Peter. Eindelijk is ook het leven van de H. Godeleva bewerkt naar het latijn der Act. Sanct .. 6 Juli. Nadere bijzonderheden voeg ik hier voorloopig niet aan toe. En thans volge de tekst der Griseldis-legen de. Kat wijk a. d. Rijn. J. DANlELS S. J. (1 r O.) Hier beghynt een schoen historie van den greve van Ytalien ende van synre oetmoediger vrouwen. Het is een lant in Ytalien gelegen, ende is een greefscap met casteelen met dorpen, dat gereegeret waert van enen greve, dat een edel mechtich man was, her Wouter geheyten; dien dese heerlicheit toe comen was van geboerten. Dese 1) hs. p 'latersse. 2) V gl. de beknopte levensbeschrijving Kirchenl. t. a. p. 3) XXIV Martii. 4) VIII Octobris 26. Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende 117 heer was groyende in sinen ongen jaren; ende alsoe hi was van edelen bloede, ende van hoger geboerten, soe was hi oee wel gechiert met goeden seden. Ende noehtan al seeen hi volmaeet van goeden werken, het was in hem te begrijpen, dat hi der eerseer lust volehde, niet versiende die toeeomende dingen. E!1de onderal soe gaf hi hem alte male tot jagen ende tot vogelen ende ander lust te plegen, ende vergat alsoe sijn salieheit ende den stade sijns lants. Ende want sijn (1 v 0.) vole dat mereten, ende sagen dat hi oee op geen hylie en achten, soe waren sij mysmoedieh ende te lijden 1), ende vergaderden met eenre groter searen, ende gingen tot horen here. Ende onder hon allen was een die den here zeer getrouwe was, ende dien was bevolen voer dat vole te spreken. Ende sprae totten heere: ,,0 enel greve, dijn goedertieren heit geeft ons vrij heit met u te spreken. Want als wi uwer begeren, soe sijn wi ontfangen, ende u belieft te weten ende te horen onser. alre willen. Nyet dat ie in des en dingen yet sueke dan dattu my in dinen saken getrouwe vindes. Ende want ons al dijn werken wel behagen, soe sijn wij salieh onder sulken heer. Mer eene dine bidden wij u, - ende dat ghi ons dat niet en willes weygeren, soe sijn wi die saliehste, die omtrent ons sijn geseten, - dattu dy wilste geven tot huwelijek ende makes di onderdanich der witte- (2 rO.) lik er geboerten 2), eer du dat vergenckeJike leven overvlieges. Al bistu nu in dijnre bloyender joneheit, die doot volget di al stil swygende na, die jonc noeh out en sparet, die nyemant vrijheit en geeft. Ende van ge{IDen dingen elI sijn wij soe seker als der doot, mer dat is onseker hoe ende waer. Ontfane nu, edel here, hoer be ede, die u geboden niet en versmaden. Ende bevele ons dy eene huysvrouwe te sueken, die u bequame is. Wij sullen dy een verwerven van edelre geboerten, dat van hoer groet troest sal sijn. Wij bidden u here, verloest dijn vole vau sorgen, op daUu niet en sterves sonder geboerte, dat dijn volek uiet en blijf sonder hooft." Wt desen woerden waert des heren herte te gronde beweget, ende seyde totten vole: "Mijn lieve vriende, du dwinges my tot dien dat nye in mijn herte en quam. Want ie woude in vrij heit leven, dat selden in huwelie ghevellet. (2 vO.) Nu wil ie my willieh. geven tot uwer alre wille. Ende al ist dat ie uwer trouwe ende eloeekheit wel betrouwe, ie verdrage u my een wijf te sueken, dat wil 1) .te lijden" moet hier de beteekenis hebben van .treurig gestemd" en de Inf. is als subst. op te vatten. Het Mnl. Wdb. geeft geen voorbeeld van deze uitdrukking met een soortgelijke beteekenis. Vgl. IV, 609 en 513, waar .te liden sijn met enen of ere dine" = medelijden hebben met Voor de XVIIe eeuw zie Oudemans IV, 111 en 135. Het is overigens niet vreemd, dat de praepo8itie te met het geregeerde woord eene eenheid vormt met de bet. van een adj. Vergelijk b. v. tevreden. 2) d. i. den verwekkene van witteliker geboerten (?) "Wittelike geboorten" in de bet. van "wettige kinderen" is in 't mnl. gewoon. V gl. Mnl. Wdb. Il, 984. 8 118 J. Daniels S. J. ie selve aennemen. Wat mach eens mens eh en edelheit geven den anderen, want die kinder sijn den olders dic zeer onghelijk. Want wat dueehden dat een mensce heeft, dat coemt alleen van gode. Dien wil ie dan mijnen staet bevolen. Want ie hope van sijnre grondeloser goetheit, dat hij my wel sal voersien, dat my salieh ende rustelijc sal wesen. Ende want u behaget, dat dat ie huwelie doen sal, dat wil ie u met trouwen beloven te vervullen sonder lane vertree. Ende ie bid u weder dat gbi my oee beloeft, wat wijf dat ie verkyese, dat wil ie dat ghi haer volget ende helpt in al der eren ende mynnen. Want ist dat u betamet my tot hylic te treeken, soe betamet my oee te kyesen. Ende daerom (3 rO.) wil ic, of ie des pryncen dochter van Romen of eens anders mans dochter neme tot enen wyve, sy sal nochtan uwer alre vrouwe sijn." Doen was dat volc zeer verblijt, ende geloefden hem al dat te vervullen, dat der hore wou de, ende schyeden met lieve van hem. Hoe hi sijn bruyt haelde, ende met groter eren verhief. Daer begonden sie te bereyden die koken met costeliker spisen, als der here sinen dienre~ beval; ende sette enen sekeren dach die feeste te holden. Ende ontboet sijn vrienden ende magen ende al dat hem toebehoerde, ridders ende kneehten, vrouwen ende joncfrouwen, tot sijnre bruloft, als sulken here wel betaemde. Ende daer lach een eleyn dorp niet verre van sinen hove, daer een luttel armer lu de in woenden. Ende bysonder was daer een arm man, Jan Nycole geheyten. Ende alsoe somtijt in armer luy1) (3 vO.) huyskens die graeie gods meer werct dan in der rijker. Dese Jan Nyeole hadde een enige dochter, jone van jaren ende arme van geest ende van haven, die Griselde was geheyten. Sy was boven dit van goeder formen ende hebbelie van lieham, redelic schoen; soe dat in hoer geen begrijp en was van ontamelieheit dan alleen dat si armelije was geel eet. Ende daer toe was si van jongen kinde zeer soberlie opgevoedet, ende si was zuver van al re oncuysheit, ende al dat den vleeseh bewegen mocht dat was haer onbekant. Mer in dat meeehdelie hert schuylde enen manliken moet. Sy leet boers vaders crancke altheit in groter mynnen, ende si hoede haers vader scape, ende somtijt wan si metter spillen hoerre beyder nootroft; ende si sette den pot byden vu er van dien dat got versaeh, ende si seudde die beaden, oie zeer hart waren, ende si was horen vader onderdaen (4 rO.) in allen dingen. Dit is oaer om geseyt, dat men weten solde, hoe dese Gryselde horen oerspronc hadde. Mer dese voerseyde here, omdat sijn weeh daer lach te wandelen, als grote heren plegen om spelen te gaen, en omdat hi in den wille was om huwelic te doen, soe mercte hij Gryselde, al was sy arme, niet dat hoer begerende, mer hi sach meer op hoer duecht, die in hoer was, die boven natuer ende sulken alder was. Ende sijn herte waert van bynnen beruert om haer te nemen tot I) lees: Inyde. Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende 119 enen wyve, dat hi noyt te voren en begeerde; mer nu en dachte hi geen ander wijf te nemen. Ende den dach van alder vrouden die naectell, dat men die bruloft solde holden; endfl men wachte die toecomende bruyt, mer nyemant en const geweten, wie dat sij was, of wan sie comen solde. Die ridderen ende knechten, vrouwen ende joncfrouwen, die peerde ende telders waren bereet om deser bruyt te ontmoeten. Ende die greve hadde doen voersien al heymelic die hantvynger, cronen ende juweelen, gordelen ende costelike (4 vo.) cleeder van goude ende van sijden, die hi hadde doen maken na der maten van eenre maget, die van Gry~elden doen was. Opten selven dach, dat dio bruloft gemaeet was ende bestelt, ende geen nymare en was van eniger bruyt, soe verwonderde alle man; want alle dinc was bereet. Siet daer ginc der greve wt recht als sijnre bruyt te gemoete. Ende hem volehde na man ende wijf, edel ende onedel met groten searen. Ende Gryselde, daer al dese heerlieheit om waert bedreven, daer si geen vermoeden op en hadde eleyn of groet, sy hadde haer huys bereyt ende water gehaelt opter fonteynen, ende was weder thuys comen, op dat si metten anderen meeehden horen here met sijnre bruyt solde sien comen. Daer quam die greve tot Grisellen, die armelic was gecleet, ende vraechde om horen vader; ende si seyde, dat hij thuys was. Doen geboet hi, dat men hem daer dede comen. Ende daer quam der alde sieke man tot sulken here (5 rO.) met groter vresen. Ende die here nam hem metter hant, ende al gaende sprae hi hem heymelie toe ende seyde: "Ik weet wel, Jan N yeole, dattu my mynste, ende getrouwe biste. Een dine begeer ie van dy; dattu my, ic 1) die die dijn here ben, wils te nemen tot dynen sone, ende geven my dijn dochter tot enen wyve." Doen waert der arme man soe zeer ver veert, dat hi niet en conste gespreken. Ende doen hi tot hem selven quam, soe sprae hij oetmoedelie totten here: "lek en sal niet willen of ontwillen 2), dan alleen dat dy behaget, ghi die mijn here sijt." Die here seyde: "Gaen wi tot Grijselden, op dat ic hoer dat vrage in dijn tegenwoerdicheit." Doe si in dat huys quamen, soe verwonderde den vole, wat der greve woude maken. Ende 1) Dat hier de lezing niet veranderd moet worden in: die ie, wat wij met 't oog op een Hoogduitseh taalgebruik beter zouden begrijpen, blijkt uit hetgeen eenige regels verder volgt: .dan alleen dat dy behaget, ghi die mijn here sijt," waar wederom de herhaling van den nominativus na den ~erbogen naamval vóór het pron. re!. vreemd mag heeten. Mij althans zijn geen andere plaatsen bekend. 2) Een dergelijke uitdr. komt voor 10 rO• "gewillen noch ontwillen". Prof. Verdam heeft mij gewezen op eene plaats, die hiermee vergeleken moet worden, nl. Boët. 295 c: .De religieusen ne hebben willen noch ontwillen." Ontwiltm beteekent Nniet willen", en is voor de kracht van zijn praefix te vergelijken met ontslapen, dat Huygens gebruikt in den zin van ontwaken, ontleven, sterven, b. v. Korenb!. 1,409: • Dit haspeltje moet af eer ik ontJeven gae." Vgl. hierover Huygens-studiën van Eymael, bI. 32 v. 120 J. Dan;iels S. J. Grijsel was verveert van alsules heren eoemste. Ende der here sprae tot hoer: "sieh Grijselle, het is dijns vaders wille, dattu mijn wijf biste, ende ie vermoede dat di oee (5 vO.) wel sal behagen. Nu vrage ie dy, want dit eorts sal gesehien, of tu dan met willigen moede be re et sulste sijn, in allen dingen stadelie met my te overdragen, alsoe dattu in geenen dingen nimmermeer wederspennieh en suIst sijn mynen willen, ende al dat ie met u doen sal, dat my betamet, dat dy dat oee sal belyeven." Doen si dese woerde hoerde, seyde si oetmoedelie: "Here, ie bekenne my des er eren onwerdieh; mer ist dijn wille ende my van avontueren toegesehiet, soe weet, dat ie nummermeer geen dine en sal doen, met wil of met gepeynsse, dat buten dinen wil sal wesen, of du en suIs te nummermeer met my mogen doen, dat ie qualije sal mogen nemen, al gebodestu my te dooden." Doen seyde.der here: "Het is my gen och," ende namse metter hant, ende leydese wt voer al dat vole, ende seyde: "Siet hier, (6 rO.) luyde ende mijn vriende, dit is mijn bruyt ende u vrouwe. Dese wil ie hebben dat ghij mynt, ist dat ghi my lief hebt." Ende sonder merren waert si weder ingeleyt ende naeet ontcleet vanden hoefde totten voeten, soe dat haer niet en bleef van hoers vader goet. Ende si waert daer gecleet van preciosen cleederen, die haer der greve hadde doen maken na horen lyve; ende si waert verehiert met cronen ende met peerlen, ende dueren steenen; ende haer hare, dat ongeoefent was, waert opghebonden. Ende dat was al haest gedaen van vrouwen, die daertoe waren geset van den here. Ende met deser chierheit waert sij weder wtgeleyt voer dat volc, soe dat mense niet en kende, of sijt was oft een ander. Hoe si voert ginc in duechden. Daer namse die here ende truwese tot enen wyve, ende stac haer dat vyngerlijn om den vinger. Ende alsoe waert die schemel onnosel maget [gesetP] op enen snee- (6 vO.) witten telder, die voer ha er daer was voersien ende alsoe geleyt met groter vrouden totten paleysse. Ende dien dach is met groter eren overbrocht. Ende daernae in corter tijt die goetheit Gods, die meer aensiet die oetmoedicheit ende duecht dan die groetheit, die verleende deser jonger joncfrouwen als oe veel gracien, soe dat eIken verwonderden ende seyden, dat sulken denchdeliken vrouwen in eens arms mans huys niet en mocht werden opgevoedt, mer beter in eens keysers paleys. Sy was allen menscen gemeyn mynlic ende graeioes, ende was soe verchiert ende volmaect van duechden ende van zeeden, ende soe rijp van woerden ende saechtmoedich van gelaet, dat alle menscen worden beweget tot hoerre mynnen. Ende niet alleen en waert sie vernaemt in hoers heren lant, mer oec in ander landen daer omtrent, soe dat hoer alle menseen begeerden te sien ende te horen. (7 rO.) Aldus en was die greve met ghenen hogen rijken huwelic verchiert. Ende dat volc hielten vor den wijsten man, die sijn mochte, dat hi onder sulke armoede die heymelike duecht bekende in dier vrouwen. Ende boven Een nieuwe t.ekst van de Gri..eldi.~-legende 121 al dat soe was sij noch sorchfoldich al dat totten hove tamelic was. Ende als der here wt was, soe ginc si selve van steden tot steden, ende sette die amplude. Ende waer twijst was onder edel of arme lude dat peysde si met soe rechtverdigen ordel, dat si alle seyden, dat sulke vrouwe was comen van god. Van hoerre ierster becoringen. Daar na gevielt dat dese jonghe joncfrouwe waert begort met kijnde, daer al dat volc af was in groter vresen haers lijfs. Ende als god woude soe gebaerde si een dochter,. al had si liever enen soen gehadt. N ochtan was al dat lant verblijt van dier dochter. Ende na deser ierster geboerten begonst die heren te peynsen hi 1) dat hi sijn vrouwe woude becoren, (7 vO.) al hadde hijse altoes in trouwen vonden. Nu hoert van deser ierster becoringen. Hij dede hoer comen inder cam eren ende verwandelde sinen moet, ende sprac haer toe met scherpen woerden, ende seyde: "Gryselde, ic vermoede dat u niet en is vergeten diuen iersten staet, _wat du wares, ende wan du co men biste tot desen staet in deser eren in desen paleys. Du biste mijn lief ende mijn volcomen mer mijn edel volc is dijns qualic te vreden. Dat is nu bysouder, omdattu oen 2) dochter heves ende men seggen sal, of ie onder mijn volc niet en sij, dat si onder een vrouwe sta en die sonder edel geboerten is van gebuerluyden. Ende want ic dan met mynen vole moet vrede halden, soe ist noot dat ic met dijnre dochter niet dat mijnre 3) mer andre lude ordel vervolge. Nochtan en woude ic dat niet doen sonder dijn weten. Ende nu wil ie dattu my verdrages ende verduldicheit bewijses, die du mij van begyn ons huwelijcs bewesen heves ende beloeft. Doen si dese woerden hoerde van horen here (8 rO.) daer seyde sy oetmoedelic: "Du histe onse here, ende ic ende dijn eleyne dochter sijn dijn. Alsoe doet van allen dingen dat II belieft; want my en sal geen dinc myshagen, dat II belieft. Ic en begeer geen dine te hebben of te verliesen dan dy alleen. Dat heb ic vast in mijn hert geset, nummermeer in deser tijt al totter do ot toe niet daer tegen te doen. Onmogelike dingen mogen eer geschien dan mynen moet verwandelt sal werden." In deser antwoerden waert die here verblijt. Nochtan veynsde hi hem ende schiet met droefheit van haer. Ende ter stont seynde hi enen knecht, die hem zeer heymelie ende getroll was. Die quam haestelic totter vrouwen ende sprac: "vergevet my, vrouwe, ende en tijdet my niet, dat ic van bedwange doen moet. Du wetes wel die onder heren staen dat si ghehoersam moeten sijn; my is bevolen sonder lange reden, dat ic dit kynt neme ende ongenadelic ende wredelic daermede doen, dat ic u oec niet seggen en mach." Doen was die vrouwe in groter sorgen, ten iersten om die ere haers heren, ende (8 vO.) daer toe sijn 4) wreede aensicht te 1) lees: hoe. 2) lees: een. 3) lees: mijne. 4) Sijn nl. van den "knecht". Vgl. red. Verd. 10 rO. 122 J. Daniels S. J. sien, ende oee der nren dat hoer dat kijnt solde werden genomen. Noehtan en gaf si niet een suehten of een traen wten ogen, al wiste si wel dat om dat kijnt was gedaen. Mer sonder enieh verwandelen des moets of des aenschijns sach si op dat kijnt ende custet vor sinen mont, ende gaf hem die benedixie met enen eruys, ende gaf dat den knecht ende seyde: "Nu gane henen ende doet dat u die here heeft bevolen. Mer één di ne bid ic u, opdat u niet verboden en is, dattu dit tee der kindeken wiIst bewaren voer die beesten ende vogel, dat sijs niet en schoren of en eeten. " Als die knecht weder totten heren quam ende hem vertoeeh, wat die vrouwe seyde ende haer verduldieheit ende gelaet, ende doe der here dat kijnt aensaeh, soa waart hi zeer beruert met ontfermhertieheit. N oehtan en liet hij sijn hardicheit niet over sijn vrouwe, maer hi beval den knecht, dat hi solde sueken dat (9 rO.) alderstilste peert, ende met al re hoeden dat kiJnt solde vueren tot Benonyen tot sijnre suster, die den greve van Pampen hadde; ende dede haer bidden, dat si dat kijnt woude voeden als haer eygen kijnt, ende leeren dat in goeden zeeden ende manyeren, ende dat al heymelie solde blyven; dat nyemant en solde weten, wien dat kijnt toe' hoerede ; dat al wel gedaen waert. Na al deze beeoringe soe mercte die greve dicwijl der vrouwen aensieht ende manyeren, ende oee haer woerden, in den welken hij noyt enich verwandelen en const bevijnden. Sy bleef even stadieh ende blijde, als sy te voren plaeh, horen here met mynnen dienende. Ende si en vermaende noyt van hoerre dochter. Die ander becoringe. Hier na over vier jare bleef die jonefrou we; weder groet van kinde, daer groet vroude af was, ende bysouder omdat een sone was, daer der here met al sinen vrienden seer af verblijde. :Mer der vrouwen quam weder (9 vo.) een ander beeoringe toe. Want doen dat kijnt omtrent twee jaer onder die voestermoeder geweest hadde, soe quam der here weder tot sijnre vrouwen, ende seyde: "Grijselde, hier voermaels hoerdestu wel, dat mijn vale niet en was content van onser beyder huwelijc. Ende bysonder doen si hoerden, dat een dochter van dijnen lijve was geboren. Mer noyt en waren si soe bedroeft als sy nu sijn van dinen jongen soeu. Ende seggen onder een: als onse here doot is, soe sal des armen gebueren Jan N yeole neve onse here sijn, ende sulken lant sal sulken heer onderdanich sijn. Ende nu sie ie, dat veel Beaden ende murmeraeiën onder dat vale van deser saken sal geschien. In welken ie moet aensien minen vrede ende mijns vol cs. Ende opdat ie die platte waerheit seg, soe ontsie ie my zeer, dat ie met desen kinde oec sal moeten doen, als ie met s~nre suster heb gedaen. Dat ie u te voren segge, dat dy geen onversienige droefheit der herten en bevallge." Doen antwoerde die vrouwe: (10 rO.) "Ic heb geseyt ende segt noch: ie en sal nummermeer gewillen noch ontwiIlen al dattu gebiedes. In desen tween kinderen en heb Een nipllWfl tflkRt van de Griseldis-Iej:(ende 123 ic anders niet dan arbeyt ende pijn. Du bist haer ende mijn here; in allen dingen gebruke dijns raets, ja oec dijns willen; ende van ghenen dingen en gebruke mijns raets. Want in den inganc dijnre salen soe hadde ie my wtgedaen van dinen 1) cleederen ende van eygenen wille, ende oee van allen begeerten; ende daer dede ie dijn eleeder aen. Ende wattu wilste, dat wil ie mede. Ende mocht ie oec weten dinen wille, dat solde ie aenvtlerden, eer du my gebodes. Eade want ie nu dijn herte niet en can ghegronden, soe wil ie willichlie volgen, dattu mij gebyedes. Nu doet met my dat u genoeget, al solde ie oec sterven." In desen verwonderde der here van haerre gestadieheit, ende waert zeer beweget van haren woerden, ende met droefheit schiet hi van haer. Ende des savonts seynde hi den selven knecht tot haer, die hij (10 vo.) te voren tot haer geseynt hadde. Ende hi ginc totter vrouwen ende eyste dat kijnt haestelijc van sijns heren wegen, ende ontschuldichde hem zeer, dat hi gedwongen waert dat schone kijnt te doden. Ende die vrouwe sonder enich verwandelen des aenschijns, al was sy bedroeft van bynnen als een moeder op ha er kijnt, ende sy dat kijnt nam, dat schone was ende mynlic was allen menschen eude si euste dat ende gaf hem die benedixie, als si der dochter gedaen had de. Ende custe dat vore sinen onnoeselen mant, ende gaf dat den knecht sonder enich teeken der droefheit, ende seyde tot hem: "Nu doet dat dy bevolen is; mer één dinc bid ie u, oft sijn mach, dattu die leede des sueten kindekens bewares voer die vogel." Als die knecht die woerde hoerde ende sinen heer seyde, soe en conste hi hem niet verwonderen 2) ende hadde een vreese in sinen moet van der vrouwen herte. Eu hadde hise niet soe wel gekent, dat si sekerlic die kind er mynde, hij hadde gemeynt, dat van wreetheit hoers gemoets ware, dat si dat ge- (11 rO.) laet toende, dat van rechter natuerliker duechden quam, die in haer waren. Onder dien beval der greve, dat die knecht dat kijnt solde vueren tot sijnre suster by dat ander kijnt, ende dede bidden, dat men den selven kinde solde doen als den anderen. N II solde billics des heren moet versueten tot sijnre vrouwen, daer hi te vollen wittelike trouwen in bevonden hadde sonder anich faalgeren. Mer men vijnt als sommyge in der herdicheit comen, soe en laten sij niet af. Hier na sloech der greve sijn ogen op die joncfrouwe, of hi in haer enich verwandelen mochte begrijpen. Mer si was hem altoes soe langer soe meer getrouwer, soe dat tllsschen hon beyden scheen te sijn een enich herte, ende niet haer mer alleen des heren. Want die vrouwe hadde haren wil altemale vertegen in den wille des heren. Hierna spranc wt dat geruchte onder dat volck van der groter wreetheit des heren, die hij der vrouwen toende als in wraken, om- (U vO.) dat si onedel was ende van armoeden comen; ende dat hi· die twee kinder hadde doen 1) lees: minen. 2) Vgl. Mnl. Wdb. II, 1431: "Bij begrippen van verwonderen schijnt genoec" te worden uitgelaten". Deze plaats bevestigt het daar gezegde. 124 J. Vaniels S. J. doden. Want nyemant daer af en eonst vernemen. Ende al was der here mynlie eude edel onder sijn vole, dit maeete enen haet onder dat vole. Ende van al deRen soe en waert sinen wreeden moet niet verwandelt, mer hi bleef noch al even haert op sijn vrouwe te prueven. Van der lester ende meester becoringen. Doen sijn dochter XII jaer out was, dat si huwelie moehte doen, doen seynde der here legaten te Romen van sinen wegen totten paus, om te vercrijgen tot vrede sijus voles ende sijns lauts een ander wijf te nemen. Dit geschiede al met geveynsden brieven, ende waert vercondicht onder den vole. Ende die meere quam tot Grysellen oren; ende sy bleef onverveert ende stadieb, ende verbeyde stillie wat der greve van haer solde ordelen, dien si te male onderdanieh was, ende des haers niet te snek en. Boven desen soe seynde der here totten (12 rO.) greve van Pampen, sinen zwager, ende bat hem, dat hi hem sijn kinder thuys solde brengen. Doen gine die meere wt over al, dat der greve die joncfrouwe tot enen wyve solde nemen. Dese jonge joncfrouwe, schone ende wel gechiert met preeiosen gewade, met horen brueder, die omtrent se ven jaer alt was, quameu met groten geselscap. Ende dar was een seker dach toe ges et te eomen. Onder desen soe begonst der greve sijn vrouwe noch veel meer te beeoren. Ende tot haerre meerre scanden soe gine hi haer aen niet stillie als hi plaeh, mer open baer seyde hi tot haer: Gryselde, ie heb dijns huwelics genoch gebruyct ende dijns geseIscaps, ende ie en mach niet doen als een gebuerman. Die my aengaen die dwyngen my, ende die paus hevet geeonsenteert, dat ie nuwen huwelie doen mach, ende dat mijn wijf sal sijn, die is nu op wege ende sal raseh hier sijn. Daerom sijt stere van moede ende geeft haer stede, die nu toeeomende is. Ende neemt dijn huwelics goet (12 vO.) met u ende gane henen met goeder herten tot dijns vaders huys; want die avontuer is allen menseen onseker. Daer antwoerde die 'oetmoedige Gryselde met verdnldicheit: "Mijn here, ie wiste altoes wel, dat tusscen dijn groetheit ende mijn verworpenbeii geen gelije en was. Ic segge dat ie my noyt niet alleen dijns hnwelies mer oee dijus diensts onweerdieh kenne. Ende van dier tijt dattu my in dinen huse een vrouwe heves gemaeet, des neme ie go de te orconde, dat ie alto es in der herten een dienstmaget bleef. Ende hier om van dier uren, dat ie hier met u in staet ende in eren heb geweest, - des dane ie god ten iersten ende oee dy -; van des er tijt voert ben ie bereet met goeder williger herten weder te gaen tot mijns vader huys, ende daer ie mijn jonekheit heb gedaen, daer wil ie oee mijn.ontheit volbrengen ende salieh te sterven. Ende eerbaer weduwe meyne ie te blyven, dat ie sulks heren wijf heb geweest. Der nuwer bruyt wil ie gerne wijken, derwele got geve, dat si 11 salieh (13 rO.) sy, ende ie gae gerne van hier. Ende mijn huwelie goet, dattu gebied es voer mi te dragen, dat sie ie wel wat is. My en is niet vergeten, Een nienwe tekAt van de GriHeldi.q-legende 125 hoe ie in mijns vaders huys was gecleet, daer du my ontfinges van mynen armen gewade, ende in der selver tijt weder waert gechiert met dinen preeiosen cleederen, die ie tot deser tijt toe met dinen wille heb gebruyct. My en was op die tijt noch oec op desen daeh geen ander huwelics goet dan trouwe ende matieheit. Daerom soe trecke ie wt dijn preciose cleeder ende legse neder. Ende daer is dat vingerlijn, daer du my mede trouwedes ; die ander ryngen, eleeder ende juweelen, daer du my mede begift haddes, die sijn inder camer. Ic ginc naect wt mijns vaders huys, daer wil ie naect henen gaen, het en sy dat ie hope ende dat u oneerlie salde sijn ende schemelic, dat dese buye daer dijn kinder in gerust hebben, die du gewonnen heves, dat die bloet ende seemelie solde sijn voer alle menscen: hier om ist dat u danckelie is - anders en wil ics oee -, (13 vo.) soe bid ic u dattu om den loen van mijnre jonefrouscapheit, die ic tot u broehte, die ic niet weder crigen en mach, van alder eleederen, die ie in llinen hove te hebben plach, my een enich hemà.e lates desen buyc mede te decken, die hier voertijts dijn wijf was. W t dien wO!'lrden en eonste hem der here niet langer ontholden. Want sijn herte waert bedroeft ende weende stillie ende seyde met weeliker stemmen, dat hi nauwe en eonste gespreken, ende keerde sijn aensicht van hoer ende seyde: "neemt een hemde." Ende met dien woerden schiet si van hem. Ende si ontcleede hoer voer al dat vole sonder enige tranen. Ende met dien enigen hemde sonder meer ginc si henen bervoet ende met bloten hoefde al swigende sonder tranen tot hoers vaders huyse, al sach si dat volc weenen ende clagen, dat haer navolehde met groten medeliden. Die goede arme Jan Nycol, hoer vader, die hem altoes in dit huwelie ontsaeh (14 rO.) van desen huwelic, hi en hadde nye soe groten hope, hi en vreesde veel meer dat dit gesehien solde, dat soe groten man, hoverdieh als edellude plegen, dat hi sijn bruyt cleyn van geboerten solde van hem jagen, als hi hoers moede was. Daerom had hi horen olden roc, die verworpen was ende van den wormen geëten in enen hoec gehangen. Dien toeeh si weder aen ende bleef daer een luttel dagen in gr01,er verduldieheit, soe dat geen teeken der droefheit in hoer en scheen of geen gedencken der heerlicheit. Want in alder eren was sij oetmoedich ende arme van geest, dat selden geschiet. Doen begonst der greve van Pampen metten kinderen te eomen ende seynde enen bode voer tot sinen zwager, dat hi te hove solde eomen. Ende daer ginc die meere over al dat der greve nijen hijlic doen solde en dat men der bruyt ver- (14 vO.) waehte. Doen Grysel vernam hoerre dochter comst, die si meynde des greven bruyt te sijn, ende van den groten geselscap dat daermede quam, soe bedeete si hoer half blote licharn met horen olden eleederen soe si best conste, ende sach somtijt wt, of si comen solde. Ende doen dese feeste solde sijn, soe seynde der greve tot hoer ende sij quarn met groter ynnicheit tot horen here in sul ken gewade. Endi hi sprac tot hoer. "Grijsel, ie begeer van u, dat dese joncfrouwe, die morgen comen sal, ende oec heren ende vrouwen, die met hoer comen, ende alle die hier 126 J. Daniels S. J. ten eten sullen comen, dat si heerlic ontfangen worden, dat elc na sinen staet werdicheit ende eer geschiede. Ende hier toe en is nyemant bequame toe, ende want du wetes den staet mijns hoefs, al bistu armelic ghe. (J 5 rO.) cleet, ic bevele u die sorge van mynen gasten te ontfangen; dat wilt aennemen van mijnen wegen." Doen seyde Gl'ysel: "niet alleen, here, en doen ic dit gerne mer met allen begeerten. Ende al dat ic weet dat u behaget dat wil ic ende sal altoes doen sonder traecheit, soe lange als ic leven sa1." Daer ginc Grijselrle als een dienstige maget ende nam den bessem ende began te keren boven ende beneden, stoel ende bancken te setten, ende die cussen ende cleeder te leggen, ende die bedden te scudden; ende vermaende die ander, dat sij solden helpen. Ende des ander daechs omtrent IX uren soe quam die greve van Pampen met dier joncfrouwen ende met horen broeder van VII jaren met groten geselscap. Daar liep alle man te stride om die joncfrou te sien. Ende si verwonderden boven mate vander groter scoenheit ende zeden dier (15 vO.) kinder ende sommyge seyden, dat hoer heer salich was in dier verwandeling. Want dese joncfrouwe edelre ende scoenre was dan die ierste, ende dat hoer brueder soe sconen man was na sinen jaren. [n deser groter werscap ende heerschappien was dese arme Grijsel al tegenwoel'dich ende in allen sorchfoldich; ende bleef onbeweget van al dier versmaetheit ende dat si soe armelic was gecleet. Mer met blyden aensicht ginc si der joncfrouwen tegen, dat hoer dochter was, ende seyde: "sijt wilcoem, mijn lieve vrouwe." Ende daer na als si al die ander, die daer quamen met bliden aensicht ende met sueten zeden ontfangen hadde ende die grote salen met horen toebehoren al wel bereyt hadden soe dat si onder ~en seyden, hoe dat sulke schoenheit van zeeden ende soe sueten reden ende sulke subtijlheit in soe armen (16 rO.) mensce sijn mochte ende dat si boven al niet moede en waert te sien ende te prisen die joncfrouwe ende den jongelinc beyde te wederstride; ende doen si al ter tafelen waren geseten, doen seyde die greve openbaer, dat alle man horen mochte, recht al sottende 1) tot Grysellen: "Wat dunct u van mijnre bruyt, en is si niet schoen ende eersam ghenoch P" Doen seyde Grysel: "voerwaer, here, men en mocht geen scoenre noch eersamer vinden. Ic seg u: ist dattu met hoer niet en overdrages in vreedsamer Iwandelingen, dat ie oec hegeer, soe en sulstIl nummermeer met wyven overdragen. Ende ie hid u in goeder tron· 1) Andere voorbeelden van sotten = geksoheren zijn: Arg. 50: Ere, ic seg u sekerlike: Die mit mi zotten, sijn qualic beraden, Want hemelrik ende eertrijke Verwinne ic mit minen daden. Vg!. .Nieuwe aanwinsten voor de kennis onzer middeleeuwsche taal" door J. Verdam in de Vers!. en Meded. der Kon. Acad., afd. Lett, van 1896. Verder Vad. Mus. I, p. 323, 62. Botten = insanire, Sp. 11', 51, 42. Een nieuwe tekst van de Griseldis-legende 127 wen ende vermane dy, dattu deser jonger joncfrouwen met suIker wreetheit niet en wilste becoren, alstu der ierster dedes; want si jone ende teeder is, ic vermoede, dat sijs niet en mocht verdragen." Doen der greve Grissellen woerde verhoerde, soe sach hi aen hoer oetmoedicheit (16 vO.) ende gestadicheit ende sijn grote wreetheit ende hoer grote verduldicheit. Ende doen waert hi beweget tot ontfermherticheit tot hoer ende en conste hem niet langer ontholden :ende seyde: "Mijn lieve Grijsel, het is genoech, dijn trouwe ende verduldicheit heb ic genoch geprueft. Ic meyne voerwaer, dat onder den hemel geen man en leeft, die soe I) mynnen ende huweliker trouwen iu enen wyve heeft vonden als ic doe in dL" ~nde metten sel ven stont hi op voer al dat volc. Ende Grijsel, die wat beseeemt was vau vrouden ende zeer verblijt, die omhelsde hi met sinen armen ende sprac hoer toe met troesteliken woerden: "Du biste mijn wijf, ende sonder u en had ie noyt ander noch oec en sal. Dese, dattu meynes mijn bruyt te sijn, dat is u dochter ende u kijnt; ende dat ander, dat mijn neve heyt te sijn, dat is u sone, diemen meynt, dat ic heb (17 rO.) doen dooden; nu siestu die tsamen. Nu wil ic dat sijt alle weten, die contrari meynen tot deser tijt toe, ende dat ic met mynen wyve niet en heb gedaen als een boese man, meer als een ondersueker. Mijn wijf en heb ic niet verordelt, noch hoer kinder gedoot, als men meynt, mer verborgen." Doen Grijsel dit hoerde ende daer horen liefsten scat sach voer horen ogen, soe en conste si haer van groter vrouden niet ontholden, ende viel in onmachten; ende van groter soeticheit des herten vloyde si over van tranen. Ende doen si tot hoer selven quam, daer viel si horen lieven kinderen om den hals te cussen beyde te wederstride. Ende des avonts waren die vrouwen gereet, die. met groter vrouden Grysellen raseh ontcleeden, ende weder met horen preciosen cleederen ende juweelen cleeden, ende van nu weder met peerlen ende met cronen chyerden. Doen was daer groet (17 vo.) gerucht van vrouden wijde ende al om me van dier avontueren. Ende die feest was daer hoechlic gehouden, veel meer dan den daeh der bruloften voer geweest hadde. Ende doen leefden si voert te samen in groten vrede. Ende daer boven soe gedacht die greve sijns armen swagers horen vader, die hi tot dien tijde toe niet geacht en hadde in schijn, op dat hi niet swaerlic en name dese becoryngen ende hyelten eersamlic in sijn huys, ende sijn jonge dochter bestade hi met groten huwelic, ende sinen sone maecte hi een erfgenaem alle sijns goets. Ende leefde voert in groter vrouden met sinen wyve ende kinderen. Gat geve ons allen te volgen hoer oetmoedige verduldicheit ende hoer grote gestadicheit, op dat wi met hoer mogen cam en in ewiger vrolicheit. 1) 1. soe vele. 128 J. W. Muller, Borgen BORGEN (BREDERO, Moortje, 2937). In de kostelijke beschrijving van het ijsvermaak buiten Amsterdam heet het: Maar Jan doeter niet toe, die schoof in een schuyf-sleetje, Syn Beste-moer, sen wijf, sen Ky'ren, en sen Peetje. Hy stack zyn after-eyot uyt, of hy borghen wouw. In het Ned. Wdb. (lIl, 564) heeft deze plaats) waarmede ik destijds geen weg wist, een voorloopig onderkomen gevonden in eene Aanmerking, waardoor althans de aandacht er op gevestigd is. Thans, onder de bewerking van het art. Brood, vind ik bij Molema: »b r 0 0 d b ö r gen. " van iemand die gekromd staat, zegt men spottend: 't is net of 'e brood börgen wil; ook Oostfr."; en bij Doornkaat-Koolman I, 230a: »hê geid so krum, as wen hê brod börgen wil". Dat deze zelfde zegswijze door Bredero bedoeld is lijdt wel geen twijfel; de vraag is alleen hoe zij oorspronkelijk geluid heeft en welke verklaring er van is te geven. Mag men deze wellicht zoeken in de deemoedige houding van een arme die bij den bakker brood borgt? Het ontbreken van brood bij Bredero behoeft trouwens niet' het gevolg eener vergissing of drukfout te wezen: dit woord kan ook, gelijk in zulke gevallen zoo vaak geschiedt, eerst later er aan toegevoegd ziin, al schijnt de zegswijze met dat woord duidelijker. Men zou verwachten haar ook in Friesland - als schakel tusschen Amsterdam en Groningen - aan te treffen; noch bij Halbertsma noch in Dijkstra-Hettema heb ik ze echter gevonden. Leiden, Dec. 1899. J. W. MULLER. F. A. Stoett 129 BEITEL. In het Ndl. Wdb. wordt onder het artikel Beitel (I) gewezen op een paar spreekwijzen, die Winschooten, Seeman, bI. 18 opgeeft nl. »Kom voor den beitel!" d. i. volgens dien schrijver >Kom voor den dag, sooje een rechtscltaapen Kaarel sijt"; en »het vaatje op den beitel setten, d. i. een vaatje ten besten geeven." De heel' J. Prinsen heeft in den vorigen jaargang van dit tijdschrift, bI. 87 nogmaals de aandacht op deze twee onverklaarde spreekwijzen gevestigd en het vermoeden uitgesproken, dat ze eerder thuis behooren onder beitel (H), d. i. een soort schip, daar het voorkomen dezer uitdrukkingen in een zeemanswoordenboek hem anders duister is. Voor iemand, die wat meer dan oppervlakkig met het werkje van Winschooten beeft kennis gemaakt, is dit geen bezwaar, daar tal van woorden en uitdrukkingen, die met het zeewezen niets te maken hebben, daarin genoemd en somtijds ook verklaard worden. Van Lellllep heeft Winschooten eenvoudig nageschreven, zood at het voorkomen bij hem in dezen niets beteekent. Met Dr. A. Kluyver zou ik deze beide uitdrukkingen onder beitel (I) brengen, en wel om de volgende redenen. In de 16e eeuw verstond men onder een beitel den lepel, die gebruikt werd bij het klossen. Schotel haalt in zijn Maatschappelijk Leven onzer vaderen in de zeventiende eeuw, bI. 129 uit een schoolboek der 16e eeuw het volgende gesprek aan ttlsschen eenige knape'n: Hier. Hou, hou, cameraeten, willen wij met de klos spelen? Siet de baen is droogh ende effen. Aug. Seer geerne. Gy twee brenght de beytels. Wy sullen den rinck in de aerde planten. Ambr. Gy steckt den ringk te diep: ick sal hem ophaelen, opdat hij lich telijcker magh draeij en. Greg. Neemt elck een bey tel. Hier. Geeft hier eenen om te proeven. 130 F. A. Stoett, Beitel Greg. lck ende Ambrosius sullen 't samen wezen. Aug. lck gelooft seer wel, gijlieden hebt beter beytels ende sterker ermen. Het is duidelijk, dat men hier onder den beitel moet verstaan, wat Kiliaen noemt den kl 0 s-b e y teL Flagellum, vola; een woord, dat Sewel verklaart door »a scrop or club to cast the bowl witT!" en Halma door »een schepper daar men meê in de klosbaan speelt. Battoir, instrllment qui sert à empaumer la bOlde qu'on veut faire passer par l'anneau." :Me dunkt, dat we aan beitel in dezen zin moeten denken in de uitdr. »voor den beitel komen", door Winschooten en ook door Sewel vermeld: »Kom voor den beitel (voor den dag) als gy hart hebt, come hit her ij you dare." Het kan in eigenlijken zin eene uitdaging zijn om een wedstrijd in het klossen aan te gaan, en daarna bij uitbreiding eene uitdr. die gelijk staat met »kom eens op, als je durft" I). Een »vaatje op den beitel zetten", iets ten beste geven, ook door Sewel verklaard als to give a little casT.; of beer or wine to the labourers, wil dan zeggen: een vaatje ten beste geven, als prijs geven in den kloswedstrijd. Bij uitbreiding kon »iets op den beitel zetten" de beteekenis aannemen van iets ten beste geven, zonder juist aan een kloswedstrijd te denken, zooals blijkt uit Sewel, die nog vermeldt: De kost op den beitel zetten (een scheeps loopje) To give victuals to the seamen aboard. Am s te r dam, Februari 1900. F. A. STOETT. 1) Moet aan dat beitel ook gedacht worden in de door Schuermans, Bij v. bI. 26 vermelde zegswijze iet s voo r den bei tel b ren gen, iets ten berde of op het tapijt brengen (Waas)? J. Ver dam 131 NASCHRIFT OP "NIEUWE MERLIJN-FRAGMEN'l'EN". Een paar kleine onnauwkeurigheden, bij de vermelding der onlangs uitgegeven Merlijn-fragmenten begaan, en veroorzaakt door verkeerd opgevatte plaatsbepalingen in de daarover met Prof. Jostes gevoerde briefwisseling, wensch ik met een enkel woord te verbeteren, opdat men later de fragmenten niet te vergeefs moge zoeken. Zij bevinden zich nl. niet in Münster, maar op het slot Gemen, in het Arc h i e f van Graaf Landsberg ; de mededeeling van het bestaan er van en de vrijheid om er voor de wetenschap het gebruik van te maken dat hem wenschelijk zou voorkomen, dankt Prof. Jostes aan Prof. Dr. Finke. Het vinden van het fragment is een gevolg van de algemeene inventariseering van alle Westfaalsche particuliere en kerkelijke archieven, waardoor onlangs ook een fragment van een ofra. epos voor den dag gekomen is en misschien nog meer zal gevonden worden, voor onze taal en letterkunde van belang. Nog eene andere aanvulling mijner vroegere mededeeling voeg ik hieraan toe, en wel deze, dat de uit de nieuwe fragmenten afgedrukte episode van» Merlijn en de moeder van den rechter", die door Gaston Paris in de inleiding op het te noemen werk (bI. XIV) gekenschetst wordt als »ne pas manquant d' un certain sel" overeenkomt met bI. 24 vlgg. van dl. 1 del' dool' Gaston Paris en Jacob Ulrich in de »Société des anciens textes français" bezorgde uitgave van de fransche prozavertaling van het werk van Robert de Borron (1886). Zie den verderen apparatus criticus voor de vergelijking van den Merlijn met de ofra. teksten bij Te Winkel, Gesch. d. Mnl. Lett. 1, 165, 166 noten, en het opstel van denzelfde over »De Borron's Joseph d' Arimathie en Merlin in Maerlant's vertaling" in Tijdsch1'. 1, 305-365. Ik heb mij in mijn vorig opstel bepaald tot het toegankelijk malten van den nieuw gevonden tekst: op de kwestie der verhouding van de fra. en mnl. teksten zullen de nieuwe fragmenten vermoedelijk niet van invloed zijn. April 1900. J. V.I!lRDAM. 132 J. Vel'dam NAAR AANLEIDING VAN ROBE 8832. Dr. Leendertz heeft Tijdscltr. 18, 153 eene verklaring gegeven van Rose 8832: »Ende (hi) geeft hare menichge quade hore," welke mij zeer aannemelijk voorkomt, nl. »hij gooit haar herhaaldelijk het scheldwoord »gemeene hoer" naar het hoofd." Ik wenschte dat ik het afdoende bewijs leveren kon, dat deze opvatting de juiste is, door het biibrengen eener plaats, waar geven geheel op dezelfde wijze gebruikt wordt, en dat dus Rose 8832 hetzelfde beteekent als vs. 12954: »(hi) hiet mi dicke ende menichge tijt quade, vule, gemeine hoere ende sloiede mi achter vloere metten hare," welke woorden eene merkwaardige overeenkomst met de eerstgenoemde vertoonen 1). Wellicht zal men te eeniger tijd eene dergelijke plaats kunnen aanwijzen in de eene of andp.re stedelijke keur, waarin natuurlijk allerlei strafbepalingen voorkomen tegen beleedigende of eerroovende scheldwoorden. Het gewone ww., dat in dergelijke bepalingen gevonden wordt, is natuurlijk» scelden" of »heeten. " Zie voorbeelden bij hoerensone en hiër in het Mnl. Wdb. en vgl. nog R. v. Zutf. 12, 32, 33, en alsmede de bij log ene n in het Mnl. Wdb. genoemde voorbeelden. Een paar plaatsen haal ik hier aan, omdat daarin het ww. geven voorkomt in een verband, dat ons het boven vermoede gebruik van het woord nog begrijpelijker maakt, nl. R. v. Vollenh. 2, 122: »soo wie koerbel' woerde geeft of hoenspraeke doet enen anderen toernich te maken," en Advies Gasth. (te Kampen, 16de eeuw) XVII: »waert sake dat iemant inden huse den anderen lochende oft bovede oif schalleede oft huerde oif sulcke gelicke woerde glwve (d. i. ghave), den en salmen binnen dreen daghen ghien bier ghe~en." Deze laatste plaats is behalve als toelichting voor Rose 8832 ook hierom van belang, omdat wij er uit zien, dat ook een denominatief ww. de bet. kon hebben van iemand den 1) Hs. B. heeft 8832 dezelfde lezing als ,1, nl. v/oore: hooro. Naar aanleiding van Rose 8832 133 naam geven door het grondwoord uitgedrukt, iemand zoo of zoo noemen. Ene n boven (b 0 e ven) in de bovengenoemde verordening beteeken t (iemand) boef noemen jen en hu ere n (hoeren) is hetzelfde als iemand hoer noemen of voor llOeruitschelden j het daarnaast voorkomende sclwlleede zal eene onjuiste schrijfwijze zijn voor sclwllede, van schallen, dat de bet. kan hebben van »iemand »schal" noemen" (bij Lübben komt een znw. sclwle, scltaZer, schaller voor in den zin van vagebond) 1). Dat deze bet. aan een denom. ww. kan eigen zijn, kan ons niet verwonderen bij de menigvuldigheid der betrekkingen, die door een denominatief ten opzichte van het nomen kunnen worden uitgedrukt. Ik herinner slechts aan mhd. schelken, d. i. iemand »schalk" noemen of voor» schalk" uitschelden 2) ; ndl. lievemoederen, d. i. iemand »lieve moeder" noemen, met den uitroep »lieve moeder" te hulp roepen; hd. dutzen, d. i. »du" tegen iemand zeggen; tutoyer, d. i. »iemand met »tu" en »toi" aanspreken; vgl. ook de grieksche ww. op -izein, die dezelfde beteekenis hebben, b.v. paterizein, d. i. iemand »vader"· noemen; pappizein, d. i. iemand »opa" noemen" enz. Ook mogen hier nog wel even in herinnering worden gebracht de grieksche ww. op -izein, die de bet. hebben van »een bepaald dialect 8preken, b. v. attikizein, attisch spreken j dorizein, dorisch spreken; soloekizein, het dialect spreken van Soli (in Cilicië), vanwaar attikismos, dorismos, soloecismos, eene aan die dialecten eigene uitdrukking; en, naar deze voorbeelden gevormd, latinisme, graeci8me, gallicisme, germanisme enz. Voor het, Rose 8832, in hs. B. voorkomende clute zou ik thans, door den Heer Leendertz in het juiste spoor geleid, de beteekenis slet durven aannemen op grond van het wvlaamsche klute (De Bo' 538), dat lap beteekent, b v. »dat kleed is al kluiten en lappen"; merkwaardig en voor ons van belang is, dat kluite aldaar ook als scheldwoord voorkomt in de bet. sul, wkkelaar: b. v. in »een kluite van een vent." J. VERDAM. 1) V gl. de volgende noot. 2) Miss~hien is het zoo even genoemde 8cltalleede eene verschrijving of verlezing voor 8cltalkede, en hebben wij hier hetzelfde woord als het mhd. scRelken. 9 134 J. Verdam MI LIEVER. N a de in het Mnl. Wdb. gegevene beschrijving en voorbeelden van deze gewone mnl. constructie mag het onnoodig geacht worden daarop terug te komen. Doch ik meen eene plaats te kunnen aanwijzen, waar de onverstaanbare zin door de toepassing van het aldaar gezegde kan worden in orde gebracht. De plaats staat in een door Willems, Belg. Mus, 1, 326 vlgg., uitgegeven »Exempel van een en jonghen kin de ende va\! haren scoolmeester", een zeer 'romantisch verhaal van een beeldschoon meisje, dat door de bescherming van Maria hare rein heid weet te bewaren in weerwil der gevaren, waaraan zij blootstond als eene andere Héloise en eene deugdzamer of althans spoediger tot inkeer komende Beatrijs, en dat, nadat zij in een klooster de wereld den rug heeft toegekeerd, ten einde te ontgaan aan de schandelijke bedoelingen van een groot heer en haar klooster van den ondergang te redden, zich neus en lippen afsnijdt, welke, nadat de heer daardoor afgedeinsd is, door Maria weder in hun vorigen staat worden hersteld. Er zijn verscheidene plaatsen in dit slechts in één hs. voorkomende gedicht, dat eene niet zeer geoefende hand verraadt 1), welke ongetwijfeld ook nog door den tand des tijds en de nog minder geoefende hand van een afschrijver hebben geleden. Ik noem vs. 6: soude Z. sou der ; 21: »van der sonderlinghe scoenheden" Z. »van sonderlingher scoenheden"; 26: >ldat si (Maria) se moeste verbliden van hare onghedoeght, laten sterven bi hare doeght," waaraan 1) De volgende onzuivere rijmen komen er in voor: 41 ghenesen: gheven; 75 tiden: ontbeiden (I. ontbiden); 95 seoet: loec; 135 leden: pleghen; 185 pape: sake; 187 ginc: hilt; 383 segghen: hebben; 421 abdisse: listen. Bovendien zijn er negen rijmen, waar de slot-n niet is meegerekend, en zeven lettergreeprijmen (21 ,heden, heden; 27 -doeght, doeght; 57 like,-like; 137 daer, daer; 159 messen: ghemessen; 2&8 sijn (pron.), sijn (ww.); 379 arme (subst.), arme (adj.). Op enkele plaatsen zijn waarschijnlijk regels uitgevallen, nl. 302 houden (zonder rijmregel) en 189 lanc (zonder rijmregel). Mi liever 135 ~---------- ------------------- iets ontbreekt en waarin wij vooral op onghedoegt stuiten; 56: »En ware of ic u gave voert," onverstaanbaar; misschien zijn daarna enkele regels uitgevallen; 62: »stillekijn ende openbaer" onverstaanbaar; 167: »tenen tide sonder waen als die abdisse was ghestaen, seide die abdisse," onbeholpen; 172: »des ghelovic u, ruaer dies ontsegghic niet" onduidelijk; zij meent: ik kan uw aanbod alleen aannemen onder voorwaarde dat mijn broeder hetzelfde krijgt als ik; 216 »bi hare sconre sconheden," bedorven; 322 »langhe lijf" l. »dlanghe lijf"; 352 snet l. sneet; 383 di et ic l. die ict; 416 »en doet den cloestere gheen tempeest" onduidelijk; 446 »ten joncsten daghe, daer alle redene sal gheven claghe" onverstaanbaar. Van dit gedicht luiden de verzen 70 vlgg., waarin wij duidelijk een nagalm uit »Beatrijs" vernemen, aldus: 70 Daer quamen si neven valleyen groene, Daer die voghelkine songhen, Ende die seone bloemen spronghen J), Daert sunderlinghe seone was; Ende die jonefrou, sijt seker das 75 Dat si was soe moede te dien ti den, Si wilde rusten ende ontbiden Ende hare ghetide lesen voert. Daerna seidese dese woort: Maria, sese, ie heb be u oee ghebeden 80 Om te behoudene mijn suverheden 2), Nu benie met minen meester gegaen; Sine minne heeft mi soe bevaen, Dat ie en weet gheen onderseheden, Wele liever storve van ons beden, 85 Mijn meester, ie of hi. Het eenige, wat eene minnende in deze omstandigheden kan zeggen, is, niet: »dat ik niet weet, wie van ons beiden liever zou sterven" (hetgeen alleen passen zou bij eene ongelukkige liefde), maar: »ik ben zoo zeer van liefde voor hem vervuld, 1) Opengingen, ook hd. springen. V gl. eng. spring, lente; springal, (veroud.), jongeling. 2) I. suverhede. Hierdoor worden de onzuivere n-rijmen nog met één vermeeràerd. 136 J. Verdam dat ik niet weet wie van ons beiden ik liel,er zon willen dat zou sterven; dat ik gaarne zelve zou sterven, als ik wist dat voor hem de dood onvermijdelijk was, d. i. "dat ik zonder hem niet zou kunnen leven." Indien dit zoo is, en ik geloof niet dat dit aan redelijken twijfel kan onderhevig zijn, dan moet vs. 84 gelezen worden: Wele mi liever storve van ons beden, Mijn meester, ie of hi. Ik doe nog opmerken, dat welc III het Mnl., evenals mnl. elc en eng. which, herhaaldeliik de beteekenis heeft van een dualis, en dat in den laatsten, ook weer eenigszins onbeholpen uitgedrukten, regel mijn meester en hi dezelfde persoon zijn. Wat het verhaal zelf betreft, voeg ik bij het gezegde nog de volgende mededeeling, daartoe in staat gesteld door mijn leerling De Vooys, doctorandus in de N dl. Letteren. Het Mariamirakel , komt in dezen vorm elders niet voor 1): waarschijnlijk zijn er verschillende reminiscencen, o. a. aan Beatrijs en aan Héloise, in versmolten en met een ander verhaal verbonden. Dit verhaal, nI. van een meisje dat zich de oogen uitsteekt om hare reinheid te bewaren, is in de mnl. exempelen-literatuur niet onbekend j daarvan kan het afsnijden van neus en lippen eene variant zijn. Het komt voor bij Jacques de Vitry (Th. T. Crane, The e.r:empla or illustrative stories (rom the sermones vulgares of Jacques de Vitry. Published for the folklore society 1890, N°. LVII). Daar wordt verhaald van een koning, die op eene non verliefd is. Zij steekt zich de oogen uit en zendt ze aan den vorst, om voortaan veilig te zijn. Als oudste redactie 1) De dichter zegt in den aanhef van het gedicht, dat de in het verhaal voorkomende personen tijdgenooten van hem waren, en dat hij den meester, en een kennis van hem het meisje gekend had. Men kan hierin een bewijs zien voor de onderstelling, dat het verhaal uit twee ongelijksoortige bestanddeel en is samengevoef(d (vgl. De Vooys, Exempelen en Legenden, bI. 47), want indien de dichter ook van het mirakel zelf in het tweede deel van het "erhaal eene bron had kunnen aanwijzen uit zijne omgeving, dan zou hij dit niet hebben nagelaten. Doch daarover zwijgt hij. Mi lievej' 137 van dit exempel noemt Orane Vita Patr. X Cap. 60 (woorschijnlijk naar de uitgave van Rosweyde). Ook bij Étienne de Bourbon vindt men hetzelfde verhaal (ed. Lecoy de la Marche N°. 248); de koning is hier Richard Leeuwenhart (zie Lecoy de la Marche, La Chaire française au moyen-áge, bI. 344). In het Mnl. is dit exempel slechts uit één hs. opgeteekend, nl. Ms. Kon. Bibl. T 351, fol. 207 v. J. VERD!M. EEN PAAR PLAATSEN UIT DEN REINAERT. 1. PAST (Rein. I, 2680). De volgende regelen zijn eene nieuwe overtuigende toelichting van het nadeel, dat uitgevers aan hunne teksten kunnen toebrengen, wanneer zij, niet met den noodigen eerbied daarvoor bezield, eenvoudig er uit verwijderen, hetgeen zij niet verstaan. Daardoor heeft, zooals blijken zal, een interressant woord, of althans eene uitnemende bewijsplaats daarvoor, gevaar geloop en verloren te gaan, en is een fijn trekje en het eigenlijke inzicht verduisterd in eene plaats uit den Reinaert, die, in zijne oorspronkelijke gedaante hersteld, èn zelve eerst recht duidelijk zal worden èn den geheelen samenhang zal toelichten en verhelderen. De regel, waarop ik doel, maakt een gedeelte uit van de bekende aardige passage, waarin de aartsbloodaard Ouwaert, die natuurlijk bereid is om voor iemand, dien hij vreest, alles te getuigen wat deze maar verlangt, het door Reinaert aangaande de ligging van Kriekenput gezegde door zijn getuigenis voor den koning komt bevestigen, en die nu slechts heeft te herhalen en wat op te Rieren hetgeen hij Reinaert zelf heeft hooren zeggen. Op de vraag van Reinaert: Weetstu waer Kriekeplltte steet? 138 J. Verdam antwoordt hij, zonder zich een oogenblik te bedenken: Ja ie, hoe (l. hoene) sout wesen so I)? Ne staet hi niet bi Hulsterlo Up dien moer in die woestine 2) P En nadat hij dan eene persoonlijke herinnering aan deze plaats heeft ten beste gegeven, nl. van de daar door hem doorgestane ellende, vertelt hij dat het dezelfde plaats is, welke eene treurige vermaardheid heeft verkregen door eene bende valsche munters, die aldaar onder aanvoering en leiding van Reimunt den sies 3) hun heilloos werk hadden verricht. En ter meerdere geloofwaardigheid, alsof die noodig ware voor den koning, die zich meer dan iets of iemand anders eene dergelijke inbreuk op zij ne vorstenjke rechten, deze majesteitsschennis der III untvervalsching, herinneren moest, voegt hij' er eene voor anderen zeer onbelangrijke private mededeeling aan toe aangaande den tijd, waarin dat feit had plaats gehad, eene herinnering uit zijn eigen leven, waardoor de zaak voor niemand iets duidelijker werd: Dat was te voren 4) eer ie met Rine Mijn gheselseap make de vast, Die mi ghequijtte meneghen past. Aldus het Oomburgsche hs. en de uitgave van Grimm. Doch door de latere uitgevers is de vorm van den laatsten regel gewijzigd. In zijne uitgave van den Reinaert veranderde Willems past in 1) Het kan zeer goed zijn dat de dichter Cuwaert de woorden _wel zeker, hoe zou het anders kunnen!" opzettelijk laat gebruiken, omdat een goed verstaander - wat de domme Nobel natuurlijk niet was - er bij kon denken, dat C. het juist even te voren van Reinaert zelf had kunnen hooren. 2) In dezen regel zie ik eene comische bijeenvoeging van twee geheel ongelijksoortige plaatsbepalingen, welke de koning natuurlijk evenmin merkt als al den anderen tastbaren onzin, door Reinaert opgedischt. En hoewel men de woorden ook wel anders kan verklaren (vgl. Martin's aant. op den regel), zoo meen ik eene bevestiging mijlier opvatting te zien in Rein. 1I, 2679: "op die warande in die woestine", waar de onzin nog tastbaarder is. De vergelijking met het Latijn geeft hier geen licht. S) jachthond. Vgl. Tijdschr. 9, 241 vlg. 4) Deze woorden, die den regel op eene gewenschte wijze aanvullen, staan in het Darmstadtsche fragment. Een paar plaatsen uit den Reinaert 139 last, en voegde daarbij deze aanteekening: "in het Comburgsche hs. staat paest (1. past), wat ik voor een schryffeil aenzie". Willems grondde zijne verandering op de lezing der omwerking: »die mi ghequijt heeft menighen last", en zoo heeft dan na hem Jonckbloet, en na dezen Martin, en na' hem Van Helten, steeds de lezing van het hs .. naar den voet der bladzijde verbannen, en er de lezing van Reinaert II voor in de plaats gezet. Eerst in het Darmstadtsche fragment heeft Martin weder de aandacht op past gevestigd, door naast de ook in dat fragment bedorven lezing last die van het Comburgsche hs., past, zij het ook van een vraagteeken voorzien, op te nemen. Men heeft alle reden zich te verwonderen, dat de uitgevers zoolang vrede gehad hebben met eene lezing, die nu juist geen uitstekenden zin gaf: immers het is niet te ontkennen dat de uitdr. »enen enen last gequiten" vreemd is en niet veel zegt, hetgeen wij bij den voortreffelijken Willem, den dichter van Madoc en Reinaert, niet gewend zijn. Men verwacht »enen eens lasts gequiten" of »van enen last", en moet zich voor den zin vergenoegen met de eenigszins vage verklaring iemand van lasten bevrijden of uit moeilijklleden redden of verlossen, welke ook in het Mnl. Wdb. is aangenomen, zonder dat daar op de eigenlijke lezing van het hs. gelet of daarvan melding gemaakt is. Eerst onlangs, toen ik den Reinaert weder behandelde, werden mij de eigenlijke zin en de waarde der lezing van het Comburgsche hs. duidelijk, en dit kwam omdat intusschen het mnl. past mij van elders was bekend geworden. Er is geen twijfel aan, dit is de oorspronkelijke lezing, zooals mij niet moeilijk zal vallen aan te toonen. Het mnl. past moet ontleend zijn aan mlat. pasta of ofra. paste j vgl. fra. páte j eng. paste j it. sp. port. pasta; het beteekent deeg J), zooals in de verschillende 1) In dezen zin staat lat. pasta reeds bij Marc. Empiricus (een medicus uit de 4de of 5de eeuw). Men mee ne niet, dat de afleiding van dit woord van pasco vaststaat; naast een woord van dezen stam (roe. Cap. past us , va e din g he; pastns, va ets e I) staat een ander dat waarschijnlijk identisch is met gri. pastè, van passein, besprengen, besproeien. Zie ook voor nog andere meeningen en mogelijkheden Scheler op p ft te. 140 J. Verdam aangehaalde talen, en komt o. a. in deze bet. voor als medische term in Belg. Mus. 6, 107 (Hs. Yp. 45a): ))dese cruden sal men stoten ende tsap uutwringen, dan salmen dat past 1) te viere doen met 4 <:ft crucebotren .. ende dan sal men zieden een lang wile met zoeten viere, ende dan ziën (zeven) dor een doec ende tpast wech werpen". V gl. Voc. Cap. »d e e eh, pasta"; Plant. de e eh, de la paste" en ndl. amandelpas (voor amandelpast, Ndl. Wdb. 2, 343), hetzelfde als amandeldeeg (t. a. p. 342), hd. mandelteig. Misschien is hiermede één ndl. amandel( mangel-)pars of -pers, dat in het Ndl. Wdb. niet is genoemd (wèl bij Van Dale); men zal hierin wel niet eene afleiding van persen hebben te zien: ook zou pers voor het geperste in plaats van dat wat of waarmede men perst vreemd zijn. Doch daarnaast is het ook in eene andere beteekenis bekend geweest. Het was nl. een term in de middeleeuwsche scholen voor het geld dat een leerling betaalde voor het gebruik van de schoolboeken. Wij weten dit uit eene kostbare mededèeling in den zoo even genoemden Vocabularius Copiosus (1485 te Leuven gedrukt), alwaar wij op pastus 2)vindeu: "past int scole (ter onderscheiding van de gewone, boven genoemde, beteekenis dienen de woorden »int scole"), en bij pastus de verklaring »pecunia illa pro libris lectis vel legendis". Dat deze of dit past aan den middeleeuwsehen schoolmeester of rectoir moest betaald worden, weten wij van elders, nl. uit de Gesehiedenis van het Gymnasium van Gouda, uitg. door Dr. L. A. Kesper (1897), alwaar wij onder de bronnen van inkomsten van den rector op bI. 26 vermeld vinden de »inganck der kinderen" (hoogst waarschijnlijk inschrijving3geld, zoo als tot aan de nieuwe wet op het H. O. van 1877 ook aan de universiteiten geheven werd) en de »pasten", d. i. zooals uit den Voc. Cap. blijkt, het geld voor het gebruik der schoolboeken, die natuurlijk toen 1) Het onz. geslacht is waarschijnlijk toe te schrijven aan den invloed van deech. 2) Men verwacht pasta (zie yolg. bl.), doch da( pasta en pastus dooreenliepen, blijkt uit de mededeeling van Ducange: .pasta ut past IlS, C01tVivium". Een paar plaatsen uit den Reinaert 141 nog minder, dan op de gewone dorpsscholen en de armenscholen thans, de leerlingen in eigendom hadden. Past in deze beteekenis staat zonder twijfel voor pastgeit, evenals boven inganc voor ingancgelt, entree voor entreegeld, tol voor tolgeld, mnl. issue en exue voor issuegeit en exuegelt, e. a. Het woord pas tg e I t komt werkelijk eene enkele maal in het Mnl. voor, nl. in het Reglement voor de school ter Grooter Kerk te Dordrecht (a. 1450), en daarin zou men om deze reden allicht geneigd zijn, een met het bovengenoemde past in beteekenis identisch woord te zien. Doch het verband, waarin het voorkomt, bevestigt dit vermoeden niet: art. 3 aldaar (0. R. v. Dordr. 1,295) luidt aldus: »item so en salmen geen bisscopsgelt bidden noch brengen, noch coninckgelt I) in den vasten, noch kermiss-, noch past-, noch marct-, noch hoochtijt-, noch kaerssgelt noch bie ssgeIt". Niet waarschijnlijk is hier de vermelding van sc ho 0 1- gel d: eerder zal men pas t gel t op te vatten hebben als het geld dat men inzamelt voor het bakken van den eenen of anderen koek of taart: dat past in deze bet. bekend is geweest; blijkt uit de samenstelling pas te b a c k ere, welke als geslachtsnaam te Yperen voorkomt in de 14de eeuw (Ann Em. 10, 463), en wel geene andere beteekenis zal gehad hebben dan pasteibakker, banketbakker of koekebakker. De vraag, hoe het woord pas t aan de boven genoemde beteekenis is gekomen, kan ik niet met zekerheid beantwoorden; uit die van deeg laat zij zich moeilijk afleiden, doch er is eene andere bet. aan mlat. pasta eigen geweest, waaruit zij zich geleidelijk kan hebben ontwikkeld: het beteekende ook timmerhout, materiaal (zie Ducange), en evenals wij nu deze woorden in overdrachtelijken zin gebruiken en spreken van »geen goed timmerhout" gezegd van een mensch, en van »materiaal voor een betoog", en spreken van »leerstof", zoo kan men met past in de middeleeuwen hebben aangeduid »het voor het onderwijs noodige materiaal, de leerboeken". Doch dit is slechts eene gis- 1) Zie voor de verklaring der verschillende hier genoemde termen het Mnl. Wdb. 142 .l.Verdam sing, die ik zeer gaarne zou willen bevestigen door het aantoonen van een zelfden overgang der beteekenis bij mlat. materia, maar daartoe stelt hetgeen Ducange geeft mij niet in staat. Nu hebben wij gevonden, betgeen wij voor de verklaring van de plaats uit Reinaert noodig hebben: bij q u i ten past geen woord beter dan een zoodanig, dat de bet. heeft van eene bepaalde geldsom. De regel uit de ontboezeming van Ouwaert heeft dus betrekking op zijne schooljeugd: hij verhaalt nl. in de boven aangehaalde regels, dat hij een tijd lang vrienden geweest is met Rijn, een meel' met aardsche goederen gezegend jongmensch dan hij zelf was, en die ook meermalen voo r hem het sc hooI gel d bet a a I d had. Dat de hond in de dierfabel, met name bet schoothondje, als iemand uit den hoogeren stand en van eene beschaafde opvoeding werd voorgesteld, kan ons niet verwonderen; ook herinnert men zich den winderigen Oortois, een hondje dat het beneden zich acht zich in zijne moedertaal uit te drukken, maar Fransch spreekt. De schoothond is het troetelkind der fortuin, die nooit aan iets gebrek heeft en steeds op zijn tijd zijn eten gereed vindt, daarbij niet zelden verwend wordt, en vormt dus eene voor de dierfabel geschikte tegenstelling met de arme drommels onder de dieren, die maar moeten zien hoe zij aan den kost komen. Op eene zeer welkome en overtuigende wijze wordt de nu verkregen zin der regels, nl. eene herinnering uit den schooltijd, bevestigd door de latijnsche vertaling, waar wij lezen, vs. 1314 vlg. Hoc erat antea quam fueram socius tibi, Rine, Ac sueti fuimus nos habitare seolis. En niet alleen valt el' nieuw en verrassend licht op deze regels zelf, maar ook de volgende worden nu eerst volkomen duidelijk. Nadat Ouwaert tot meerdere duidelijkheid de herinnering uit zijne scbooljaren heeft ten beste gegeven, valt onmiddellijk Reinaert, die begrijpt, van dit hondje, dat niet meer in het land der levenden is, een niet meer te controleeren Een paar plaatsen uit den Reinaert 143 getuige te kunnen maken van zijne onschuld, er op m met eene jammerklacht over zijn ontijdigen dood: o wi, 'sprae Reinaert, soete Rijn, lieve ghesel!e, seone hondekijn, vergave God, waerdi nu hier Ghi sout toghen vore 1) dese dier, met seonen rime, waers te doene, dat ie noint 2) wart so coene, dat ie eueghe sake dede, daer ie den eonine moehte mede te mi waert belghen doen met rechte. Weliswaar staat niet uitdrukkelijk in de verzen te lezen, dat Rijn dood was, maar niets belet ons, ook in het Mnl. tusschen de regels te lezen, en als wii dat hier doen, dan twijfelen wij niet. Waartoe anders de jammerklacht? En indien Rijn leefde, dan· kon men hem immers doen ontbieden! En dat ook Balduinus de woorden zoo heeft opgevat, blijkt duidelijk uit zijn vertaling (vs. 1316 vlg.): Tune Reinardus ad haee ait: ,,0 mi Rinllle, pulcher Et dileete eanis, sum memor usque tui!" Nadat Reinaert dan zijne droefheid over het verlies van dezen kameraad ook uit zijn e jeugd heeft kenbaar gemaakt, gaat hij in denzelfden toon als Cuwaert voort, en zegt, zijne schoolherinneringen bij die van Cuwaert voegende: »Ja, die Rijn, dat was eerst een bolleboos, die schudde de verzen uit zijne mouw of liever, om bij de dierenwereld te blijven, zoog ze uit zijn poot: als het gewed was, zou hij thans evengoed in schoone geimproviseerde verzen als in gewoon proza een omstandig verslag geven van mijn deugdzaam leven en op dichterlijke wijze aantoonen, dat ik mij nooit tegen den koning vergrepen heb". Men ziet, dat, zóó opgevat, de woorden» met 1) Aldus het Darmstadtsche fragment en Rein. 11; de lezing bevestigt Franck's gissing, medegedeeld in Muller's proefschrift. 2) Waarschijnlijk moet noird hier tweelettergrepig gelezen worden, zooals regel is in het Leven vart St. Lutgard. 144 J. Verdam sconen rime", welke het Combo hs. niet heeft 1), doch wel Rein. 11 (l>in sconen rimen") en het Latijn (»per rythmica verba") 2), en die aan sommige tekstverklaarders aanstoot hebben gegeven, uitnemend op hunne plaats zijn. Ook Martin brengt in zijne aant. op het Darmstadtsche fragment (bI. 29) dezen regel te recht met vs. 2680 in verband; van dat vers zegt hij: »lat. 1315 führt diese Gesellscbaft auf Schulgemeinschaft zurück und des Bundes Reimfertigkeit könnte sich daraus erklären". Men ziet dat nu eerst de geheele passage ons volkomen duidelijk is, en dat zij nu tevens blijkt een meesterstukje te zijn, waarin ieder trekje fijn geteekend is en de meesterhand verraadt. 11. SOOIEN (Rein. I, 2867). Ik bespreek dezen regel, niet omdat ik door eene nieuwe lezing in staat ben er nieuw licht op te laten vallen, maar omdat de uitdrukking der gedachte nog wel eenige verduidelijking verdragen kan, en ik in staat ben die te geven uit het Westvlaamsche spraakgebruik. De samenhang, waarin de bedoelde uitdrukking, voorkomt, is de volgende. Nadat Reinaert door zijn verhaal van de samenzwering tegen den koning en de voorspiegeling van een Ollmetelijken schat, die vooral de bègeerlijkheid van de koningin had opgewekt, zich van de galg heeft gered, en Bruun en Isengrijn het slachtoffer van zijne wraakzucht zijn geworden, maakt hij den koning en de koningin zijn plan kenbaar om door een pelgrimstocht naar het Heilige Land zich van den op hem rustenden banvloek te zuiveren. Aan de koningin belooft hij een deel der vruchten van zijne goede werken, indien zij hem wil helpen aan de stevige schoenen, die hij daarvoor nooelig heeft, b. v. twee van lsengrijn en twee van Bersinde, die ze toch niet noodig heeft, daar de 1) Daar vinden wij de dwaze lezing: -met huwe Bone rijne". 2) In het Darmst. fragm. is de eerste helft van den regel verloren, doch me van rime is althans bewaard. Een paar plaatsen uit den Reinaert 145 plaats eener rechtgeaarde vrouw is in haar huis en bij hare kinderen. Ri ruunde toter eoninghinne: "Vrauwe, ie bern u peelgrijn 1); hier es mijn oom Isengriju: hi hevet voren twee vaste seoen 2), helpt ghi 3) mi dat iese an mach doen, ie neme u siele in mine plecht 4): het es eles goets 5) peelgrijns recht 6), dat hi ghedinke 7) in sinen ghebede 8) al tgoet dat men hem noit dede: gbi moghet u siele an mi seoien. Aan de juistheid der uitdrukking van den laatsten regel behoeft niemand te twijfelen, en dat heeft van de verschillende uitgevers ook alleen Van Helten gedaan. De beteekenis is: »gij kunt daardoor van mij de schoenen krijgen voor uwe ziel", of, zooals reeds Willems gezegd heeft: »op die wyze schoeit gy u zelven op weg naar den hemel", of naar Martin: »in meinel' Person eurer Seele für ihre letzte Wanderung Schuhe besorgen". Dit alles is volkomen juist, doch wat ik wil aantoonen, is dit, dat wij hier te doen hebben niet met eene dichterlijke uitdrukking, eene door den dichter het eerst of alleen gebezigde beeldspraak, of Hene stoute maer fraeie figuur", zooals Willems en Jonckbloet hebben gezegd, maar, hetgeen men in den Reinaert ook veeleer verwacht, eene gewone uitdrukkin'g 1) Deze uitdrukking, welke te vergelijken is met "ik ben uw ridder" komt ook voor Pelgrimage f. l04a: .l'ersoect an haer devotelike in haer altoos te beloven mit h~rten fijn, dattu suis wesen haer pelgrim". 2) Naar het Latijn: "soleas fac antCl'iores , .. mihi det lupus ipse duas", De lezing van het Combo hs. kan in geen geval juist zijn, daar hij slechts twee schoenen van den wolf krijgt. 3) ghi is door mij ingevoegd, waardoor de constructie wordt in overeenstemming gebracht met die van Rein. 11. 4) bescherming. 5) elcs goets uit Rein. II ingevoegd. 6) recht, plicht. Zie de aant, op Sp, d. SOltden 15229, 7) N a!!r Rein. II; Combo hs. ghedinket. 8) Combo hs. ghebeden (: bede). V gl. over de geheele plaats de opmerkingen in Muller'e 0, en J. Rein. bI. 82, 146 J. Verdam uit den volksmond, gebezigd door Jan Alleman, die een vijand is van dichterlijke sieraden of rhetorischen smuk. Dit blijkt zonneklaar uit het Westvlaamsch, alwaar nog heden in gewoon gebruik is »z~ine schoe'n tatsen, zich reisveerdig maken voor de eeuwigheid met de laatste heilige sacramenten te ontvangen". Dezen zin ontleen ik natuurlijk aan het voortreffelijke Westvl. Idioticon van De Bo, die er als voorbeeld aan toevoegt: »Hij kan niet meer genezen; het best dat hij te doen heeft is van wel z'ijn sclwe'n te tatsen", en uit een schrijver aanhaalt: »Een priester die menig een gesclweid en getatst heeft om naar de eeuwigheid te reizen". Tatsen nu beteekent »van tatsen of taetsen, d. z. puntige spijke1's, voorzien", zooals men b.v. met bergschoenen doet. Taetse, puntspijkeI', komt in het Mnl. meermalen voor, en is nog bekend in ndI. taatstol, wvl. tatsetop, taatsetop, tetse top 1). Men ziet hieruit, dat deze voorstelling van de reis naar het oord waar men na den dood verblijven zou, de )) lange vaert" (Rein. I, 2205), de »vaert die die siele varen sal" (2255); »die langhe henevaert" (Hild. 43, 36) bij het volk zeer gewoon was. En dat deze voorstelling niet door de prediking del' geestelijken hun was bijgebracht, zooals men licht zou kunnen uJeenen, maar alleen eene voortzetting is van heidensch geloof, dus eeuwen oud moet zijn, leert ons eene belangrijke bladzijde uit Grimm's Mythologie4 697, waarvan ik hiel' het voornaamste laat volgen: »Genaue untersuchung del' vielfachen leichengebräuche bei europäischen völkern würde noch mehr aufschlüsse über die altheidnischen vorstellungen vom we sen der seele und ihrem schicksal nach dem tode gewähren. So wurde den leichen ausser dem fährgeld und dem schif auch ein besondrer todtensclmh, onr. helskó, zum antritt der langen wanderung mitgegeben und an die füsse gehunden. W. Scott führt einen aberglauben aus Yorkshire an: »they are of beliefe, that Ollce in their lives it is good to give a pair of new shoes to a poor man, for as much, as aftel' this life they are to pass 1) De familie Taets van Amerongen heeft drie zulke taatsen in haar wapen. Een paar plaatsen uit den Reinaert 147 barefoote through a great launde, fult of thornes and furzen, except by the meryte of the almes aforesaid they have redemed the forfeyte; for at the edge of tbe launde an oulde man shall meet them with the same sllOes that were given by the partie, when be was lyving, and aftel' hi hath shodde them, dismisseth them to go through thick and thin, witbout scratch or scalle". Das land, wodurch die seele wandern muss, heisst auch wl~inny moor (der pfriemen sumpf, whin ist gleichviel mit f1trZ, ginster, pfrieme). Im Hennebergischen nennt man noch jetzt die dem verstorbnen erwiesne letzte eh re den todtensclLUh, ohne dass der gebrauch selbst fortdauerte, ja das leichenmal wird 1'10 gebeissen". Meer bewijz;n, dat wij hier te doen hebben met eene herinnering aan den heidenschen voortijd, heb ik niet kunnen vinden, doch ik vertrouw dat het aangevoerde daarvoor voldoende zal worden geacht. In dit licht beschouwd, in verband gebracht met eeuwenoude voorstellingen en begrippen, die ons terugvoeren tot den oudsten tijd der germaansche beschaving, krijgt de plaats uit den Reinaert voor ons gevoel eene veel diepere en sprekender beteekenis, dan wanneer men er slechts eene rhetorische figuur in te zien had, die· door iedereen willekeurig zou kunnen worden gemaakt. Ik zou aan het gezegde de vraag willen vastknoopen, of niet eene bekende spreekwoordelijke zegswijze, waarop Dr. A. Beets mijne aandacht vestigde, nl. »op schoenen en kousen naar den hemel gaan" daaruit zijne juiste verklaring kan ontvangen. De beteekenis is: geen moeite hebben om in den hemel te komen, op eene gemakkelijke wijze den hemel verwerven j de vorm der spreekwijze luidt bij Harrebomee: »Men komt met geen kousen en schoenen in den hemel", en in de »Adag. quaedam" (van 1727), »men komt met kousen en schoenen in den hemel niet" met de bijvoeging »non itur ad astra deliciis". Het gezegde is o. a. vaak gebruikt om de lauwheid van de leerstellingen der Remonstranten te kenschetsen. In de literatuur is de spreekwijze slechts op ééne plaats gevonden, nl. bij Poirters, Masker, 40, mij aangewezen door 148 J. Verdam Dr. Stoett: »hy scheen te wesen van sulck gevoelen, al of hy met koussen ende schoenen uyt sijnen Lust-hof in 't Paradijs sou hebben ghetreden". Tuinman (I, 3) en Zeeman, bl. 333, denken voor de verklaring aan bijbelschen oorsprong; en zij verwijzen naar Exod. 3, 5 en Josua 5, 15, waarin verhaald wordt, dat Mozes en Josua hunne schoenen moesten uittrekken, wanneer God hun verscheen. »Daaruit", zegt Zeeman, is nu het spreekwoord te verklaren, dat dus beteekent : »in den heiligen hemel treedt men niet binnen, dan na al het onreine te hebben weggedaan". Ik geloof dat de Heer Zeeman zich in de eigenlijke beteekenis der spreekwijze vergist. De bedoeling is »de weg naar den hemel' is niet gemakkelijk", en dat dit begrip weg, reis er werkelijk in gevoeld is, blijkt uit »non itur" in de bovengenoemde lat. omschrijving, en uit het ww. treden bij Poirters. Veel waarschijnlijker komt bet mij voor, dat, als men er eene herinnering in heeft te zien, het er eene is, ontleend aan de vroegere voorstellingen van de reis naar den hemel: de bet. kan zeer goed ziin: »Dlen moet niet meenen, dat men voor de hemelreis behoorlijk is uitgedost, wanneer men goed geschoeid, van kousen en schoenen voorzien is". Er ligt m. i. in de zegswijze eene reactie opgesloten tegen de vroegere, oorspronkelijk heidensehe, voorstellingen, die ik boven heb medegedeeld. In plaats van deze kon en moest het Christendom eene andere op den voorgrond stellen, nl. »voor de reis naar den hemel heeft men nog iets anders noodig dan kousen (waarschijnlijk eene latere comisch parodieerende toevoeging) en schoenen". En het is volstrekt niet noodig aan te nemen, dat deze reactie eerst onder het protestantisme kon ontstaan, anders zou het voorkomen der zegswijze bij Pater Poirters bevreemding moeten wekken. De mogelijkheid bestaat intusschen, dat de uitdr. met kousen en schoenen de niet op vroegere voorstellingen berustende bet. heeft van zoo maar, zoo als men is, met alles wat men heeft. Vgl. bij Harreb. 1,444b de zegswijze »met kous en met schoen", die bij Sartorius lIL, 10,54 gelijkgesteld wordt aan »met sack met pack", en bij Servilius 278* aan »met leersen ende sporen". Een paar plaatsen uit den Reinaert l49 111. Reinaert I, 2804. Wanneer Reinaert zich van de galg heeft vrij gelogen en door den koning en de koningin is begenadigd, wordt het eerste bericht daarvan aan de drie met de uitvoering der doodstraf belaste heeren, die nog steeds bij de galg vertoefden en op de komst van Reinaert wachtten, overgebracht door Tiecelijn, den raaf, waarvan vs. 2803 vlgg. gezegd wordt: »Dese tale", de woorden waarmede Nobel den volke de ineerherstelling van Reinaert verkondigt: Dese tale hevet Tiecelijn vernomen, Ende vlooch danen hi es comen, Ende hi vant die drie ghesellen. De middelste regel heeft aan verschillende tekstverklaarders, o. a. Muller en Van Helten, aanstoot gegeven; ook Balduinus in zijne lat. vertaling en de omwerker in Rein. 11 hebben de woorden niet begrepen en het fijne trekje uitgewischt. Alle veranderingen en twijfelingen zijn echter overbodig, wanneer men de woorden aldus verklaart: »hij vloog daarheen vanwaar hij gekomen was", nl. naar het galgenveld, waar hij wist dat hij de drie vijanden van Reinaert vinden zou. Omdat hij raaf was, had hij, belust op zijne toekomstige prooi, hen naar het galgeveld vergezeld, doch nu was hij een beetje ongeduldig beginnen te worden en naar de rechtplaats gevlogen om eens te zien waar Reinaert toch bleef. Daar gekomen verneemt hij den ommekeer in 's konings stemming ten opzichte van Reinaert en vliegt nu onmiddellijk naar het galgeveld terug om aan Bruun en lsengrijn de treurmare te verkondigen. Daar iedereen wist, dat de raaf bij de galg te vinden is (vgl. hd. galgenrabe, ga 1genvogel) , behoefde de dichter het niet uitdrukkelijk te vermelden, dat Tiecelijn alvast daarheen was vooruitgegaan. Men zal het mij, vertrouw ik, gereedelijk toegeven, dat de dichter met een enkelen trek niet beter het leven van den raaf in beeld kon brengen, en dat de plaats volkomen in orde is. J. VERDAM. 10 150 J. Ver dam INT NOORT (NOORDEN) STA EN. Sedert eenigen tijd ben ik aan het verzamelen van de overblijfselen van oude volksvoorstellingen, begrippen, denkbeelden in onze taal en letterkunde. Over de sporen van volksgeloof, die daarin nog meer of minder duidelijk zijn te zien, sprak ik voor twee jaren in eene jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse he Letterkunde: als voorbeeld van hetgeen er aan mythologische voorstellingen in de letterkunde kan gevonden worden noem ik de uitdrukking, welke men vindt in de door de Vlaamsche Bibliophilen uitgegeven 0 Vl. Liederen en Gedichten, waar op bl. 337 van de als persoon voorgestelde Jalosie gezegd wordt: »Jalosie ... brochte een aensichte al verstoort, haer caproen stont al int noort". Blijkbaar moet de beteekenis zijn »haar muts stond scheef of verkeerd". Deze oppervlakkig beschouwd vreemde uitdrukking wordt ons duidelijk, wanneer wij weten, dat volgens de voorstelling onzer Ohristelijke voorvaderen de duivel woonde in het noorden, en deze voorstelling berustte op hare beurt weder op oud-germaansche, in het heidendom wortelende, begrippen. »Im norden liegt Jötunheimr, und der teufel wird als riel:le betrachtet j wie Loki und Logi zum riesengeslecht gehören" 1). Voor het noorden als woonplaats van den duivel wijs ik op eene plaats uit Rabanus Maurus, de laudibns crucis, fig. 10, eveneens door Grimm vermeld 2): cadens Lucifer ... traxit ad inferni sulfurea stagna, in gelida aquilonis parte ponens si bi tribunal j hunc ferocissimum lupum agnus mitissimus stravit". »Hierbei ist nun weiter zu beachten, dass das alterthum die wohnung der götter nach norden setzte. in dieser himmelsgegend lag der indische götterberg Meru, wie das rörnische domicilium Jovis (Serv. zu Aen. 2, 693). Zufolge Varro war die »deorum sedes" ausdrücklich im norden. die gegend über den Boreas hinaus dachten 1) Grimm, lllyth.· Naclztr. 29ó. Vgl. ook de omschrijving .de naar het noorden gerichte boom" voor galg in de Friesche wetten. 2) t. a. p. Int noorden staen 151 sich die Griechen als eine selige nnd als die heirnat gottgeliebter menschen. anch unsern vorfahren müssen die götter im norden gewohnt haben, denn man betete gen norden gewandtj aus welcbem grund nacbher die gen osten schauenden christen einen nördlichen sitz des teufels annahmen". 1) Hieruit is het te verklaren dat bii de middeleeuwsche schrijvers het noorden de symbolische beteekenis heeft aangenomen van »de verkeerde neigingen van den mensch, de zwakke zijde der menschelijke natuur". Dit zal duidelijk worden door de beide volgende bewijsplaatsen: Ruusb. 2, 26: »hier omme moet alle on se sacrificie ghescien in die noertside ons outaers ende vore die jeghewerdicheit Goods, want, selewi verwinnen, soe mote wi Gode jegewerdech hebben in al onsen stride; ende in die noertside, dat es in onse slinke side 2), soe sal Christus doeden onse beesteleke leven ., .; ende dese doedinge salons sijn alse een scilt ende ene bescerminghe jeghen alle on se viande; want ute den nordenen comen alle stride ende alle quaet, sprect die heileghe Screfture" 3); en Profijt. Liedeb. 91, 16: »ons sin ne staen altijt int noorde ende totten vleesch gewent". Deze zelfde uitdrukking »int noorden staen" was het, die wij straks gebruikt zagen van de muts van Jaloezie: wij hebben dus alle recht daarvoor de vertaling verkeerd staan als de ware aan te nemen. Ook de noordenwind komt bij verschillende schrijvers in dezelfde symbolische beteekenis voor. Het bewijs vinden wij in de volgende plaatsen. Vooreerst eene uit de Limburgsclw Sermoenen, met toespeling op en ter geestelijke verklaring van Hooglied 4, 16: »Surge, Aquilo, et veni, Auster, perfla horturn meum et fluant aromata illius", naar aanleiding waarvan de 1) Grimm, Geselt. d. D. Spraclte' 681. Hoe deze voorstellingen ook invloed hadden op Germaansche rechtsgebruiken kan men zien Lij Grimm, RA. 808. 2) V gl. Grimm's Wtb. op nor d, waar er aan herinnerd wordt, dat in verschillende talen begrippen voor noord en links samenvallen. 3) Bedoeld wordt door Ruusb. waarschijnlijk Jeremia 4, 6: "quia malnm ego addnco ab Aquilone et contritionem magnam", en .lerem. 6,1: .qllill malum visum est ab Aquilone et contritio magna", welke teksten hij vergeestel~ikt. 152 J. Verdam prediker o. a. zegt: »war es die mensce die spreken dorre datten Nortwint noit en beweide dan Maria allene , die een levende paradijs was? Want der Heilige Geest hadse al dorwait ... ; bi din Nortwinde sin betekent sonden. Nu wentsent (wenscht) die sile ende spriet: stant op, N ortwint, ende vlie!" Dar mede maentse Got dll.tse die sonden verdrive ende hare reinige van alre nederheit". Zoo ook in den aan Hendrik Mande toegeschreven »Dialogus s. collocutio devote anime cum deo amato suo et responsio eius ad animam devotam". Zie Dr. G. Visser, Hendrik Mande, bI. 52, waar de aan dezen dialoog ontleende gedachte »moge Jezus den kouden noordenwind der verzoekingen stillen" in de noot toegelicht wordt met de volgende woorden: »ist dat die noordenwiint van buten stormet, so latet den zudenwijnt van binnen weder satigen. Laet, zuete Jhesu, den noorden wijnt grymmen hoe dat hi wil, mer dat die inwendighe vroude des herten, die in di is, nyet verstoert en werde". En niet minder duidelijk is eene plaats uit de nog on uitgegeven berijmde om werking van het Hooglied, in hs. berustende te Berlijn en te Wetzlar, waar wij in c .. 171, vs. 21 vlgg. lezen: AquiIo ..... Is die wint die waeyt van noorden, Dese is fel ende altoos cout Ende benemet menichfout Werke, die men wel doen mochte. Alre vrucht is hi onsochte. Dese wiut beduut coringe Des duvels ende sire sameninge, Die mit menigen strijt anvechten Die kerstenheit ende hare knechte Mit vleescheliker begaerde. V gl. ook aldaar c. 174, vs. 5: Noordenwint, des duvels anvechten. De bouwstoffen voor deze beschouwingen zijn reeds voor een groot deel in het Mnl. Wdb. bijeengebracht, doch het scheen mij niet ongepast, bier nog eens in bet bijzonder de aandacht Int noorden staen 153 te vestigen op hetgeen men in het oog heeft te houden om de boven genoemde uitdrukking uit de o Vl. Lied e. G. juist te begrijpen, vooreerst omdat dit m. i. die aandacht volkomen verdient, en ook om mijne vakgenooten op dergelijke overblijfselen van oude mythologische voorstellingen opmerkzaam te maken, waarmede zij Of mijne verzameling Of althans hunne eigene kennis kunnen verrijken. J. VERDAM. MAERLAN'r'S STROPHISCHE GEDICHTEN. De Strophische Gedichten behooren tot die boeken, waarin men nooit uitgelezen raakt. Hoe vaak men ze herleest, het is telkens met meer genoegen. Dat het lang geene gemakkelijke lectuur is, verhoogt misschien dat genoegen in niet geringe mate. Bij iedere lezing toch worden weer moeilijkheden, die bij eene vorige gebleven waren, opgelost; maar ook zien we telkens weer moeilijkheden, waar we die vroeger niet vermoed hadden, of liever, telkens zien we weer, dat er meer in zit dan we vroeger hadden opgemerkt. Het volgende is de vrucht van eene herlezing der gedichten, waartoe de laatste uitgave mij de aanleiding gaf. De plaatsen, waar ik eene andere lezing in den tekst zou wenschen dan de uitgevers hebben opgenomen, laat ik onbesproken, wanneer dit ten minsten alleen berust op eene andere beschouwing van de verwantschap der Hss., waarover ik in dit tijdschrift XVIII, 91 vlgg. gehandeld heb. Zijn nl. A en ° niet verwant, dan krijgt eene overeenstemming van die beide meer waarde en zal in den regel gezag moeten hebben tegen al de andere. Bij gelijke lezing in 0, B en een deel der Vulgata tegenover A en de rest der Vulgata zal de eerste in den tekst opgenomen moeten worden. Evenzoo zal ik zwijgen over die plaatsen, die mij nog ge154 P. Leendertz, Jr. heel duister gebleven zijn, of waarover ik niets dan een onvoldoende gesteund vermoeden te berde kan brengen.· Mar t. I vs. 13. Dat verscrove, de lezing van ACFG te verkiezen is boven verscove van BDO, valt niet te ontkennen. Opmerking verdient echter, dat KOl 205, waar dit rijmwoord is overgenomen, verscouen gelezen wordt. In de 16e strop he nl. van KCI viuden we in de a-rijmen al de b-rijmen uit de eerste strophe van VM terug, benevens verscouen, dat dus blijkbaar uit Mart. I 13 is overgenomen. Op de laatstgenoemde plaats moet dus misschien de lezing van G buiten beschouwing blijven; maar dan nog hebbEln ACF meer gezag dan BDO. Voor de verklaring van verscruven zou men dit woord misschien kunnen vergelijken met het nog heden gebruikelijke verdraaien = »verdoemen" in uitdrukkingen als »dat verdraaide gesjanter" »dat verdraai ik" »wel verdraaid" enz. Dit laatste woord schijnt van bijbelsehen oorsprong (Phil. 2. 15). Mar t. I v s s. 20 v I g g. De gewone verklaring van deze regels: »allen zonder onderscheid gaan naar de hel" kan niet juist zijn. Deze gedachte sluit noch bij het voorgaande, noch bij het volgende aan. »Hoe lang", vraagt de dichter, »zal God dit gedoogen, dat de goede smeekt eu bidt en niets hem helpt, zoodat hij iets kan uitwerken? Al gaet in den helscl~en pit." Wat wordt met dit al bedoeld? Naar het mij voorkomt: alle bewijzen en bewijsstukken, die de goede bijbrengt, maar die zonder dat men er acht op slaat, ter zijde gelegd worden. De helselle pit zal wel niet de griffie of het geheim archief zijn; maar in den helschen pit houd ik voor eene uitdrukking als ous naar de maan 1). Vs. 21 is dan eene omschrijving van het 1) Prof. Verdam wijst mij hierbij op vs. 278, waar eene soortgelijke uitdrukking voorkomt: int helsche dal werpen = "als nul en van geener waarde beschouwen". Vgl. ook den kleermakersterm de hel = "de hoek, waar de onbruikbare (?) overgeschoten lappen neergegooid worden". Evenzoo heet op de drukkerij de plaats, waar de gebroken en afgesleten letters heengeworpen worden, de hel. Zie Van Vale. Maet'lant's Strophische Gedichten 155 begrip »alles, hoe het dan ook wezen moge 1)", zonder meer. Vs. 22 beteekent waarschijnlijk »het (nI. al) laat hem in den steek, het kan hem tegen den onwil der heeren niet helpen". Wie immers de hulp niet verleent, waartoe hij medegenomen is, is ongetrouw, evenals de zeef ongetrouw is, die in den regel heel slecht bewaart wat men haar toevertrouwt. De lezing delvet sonder spit: »richt niets uit" in vs. 23 past geheel in dit verband en is dan ook boven verdenking. De bewerker van 0 echter vond blijkbaar die gedurige herhaling van dezelfde gedachte niet mooi en wist door eene zeer geringe verandering de strophe veel te verbeterlln. Toch mogen wij zijne lezing delvet onderspit tegenover de eenstemmigheid van alle andere Hss. niet voor oorspronkelijk houden. Voor de verklaring der laatste uitdrukking meen ik te mogen verwijzen naar mijne uitgave van den Warenar bI. 143. Voor baelgië in vs. 25 moeten we nu ook weer tot de vroegere verklaring terugkeeren: »N ooit heeft hij het bij het rechte eind, nooit krijgt hij gelijk, in welk rechtsgebied hij zich ook bevindt, voor welken rechter hij ook komt." Mart. I vss. :30 vlgg. Dit is tot nog toe wel een del' moeilijkste plaatsen uit de Martijns en de laatste uitgevers hebben zich zelfs genoodzaakt gezien af te wijken van de streng methodische tekstcritiek, waarmede zij overigens zulke verrassende uitkomsten gekregen hebben. Maar in de tekstcritiek is het dikwijls: aux grands maux les petits remèdes, en een daarvan is eene juiste interpunctie. Plaatst men in dit vers achter ween een dubbelpunt, dan is alles in orde. Vss. 31 en 32 bevatten de omschrijving van dese ween, en dese ziet dus niet op het voorgaande, maar op het volgende. Bukelare heeft dezefde gedachte, zooals duidelijk wordt, wanneer men ook bij hem achter viliter een dubbelpunt plaatst, of misschien nog beter achter fletus. De Fransche vertaler beging de fout van 1) Ik verbeeld mij eene dergelijke omschrijving meer gevonden te hebben, maar weet mij de plaats niet te herinneren, 156 P. Leendertz, Jr. Die voor gewoon relatief aan te zien en ween als het antecedent daarvan, terwijl hij bovendien ween voor een meervoud aanzag. Alle anderen, ook Bukelare en C begrepen de woorden goed, maar C heeft ze verduidelijkt door de invoeging van Dat, waarvoor noodzakelijk Ende in den volgenden regel moest verdwijnen. Om nu den regel niet te kort te maken werd so tot also verlengd. Het bezwaar tegen Ende in vs. 32 wordt m. i. opgeheven, wanneer we het vergelijken niet met de voorbeelden uit Mnl. Wdb. kol. 637, maal' met die in kol. 642, n°. 9. Leest men vs. 32 vóór vs. 31, dan is de zin volkomen duidelijk. Deze omzetting is echter onmogelijk en daardoor krij~t men eene eenigszins houterige constructie. Maar die is toch veel aannemelijker dan eene gemeenschappelijke fout in bijna aHe Hss. De juiste omschrijving der beteekenis van ween op deze plaats is niet HOUW, droefheid", maal' »ellende, ellendige maatschappelijke toestand". M a l' t. I vs. 140. In dezen regel moet bevelen eerder met »overlaten" dan met »aanbevelen, opdragen, toevertrouwen" vertaald worden. Wanneer Martijn het hier beweerde ontkent, zegt hij dan ook (vs. 157): God en was nie moede no mat d. i. hij blijft alles zelf besturen, zonder het aan anderen over te laten. Mad. I vs. 154. Deze regel hangt nauwer samen liet den volgenden dan met den voorgaanden. Zijne ziel toch, d. w. z. de zaligheid zijner ziel zal Jacob niet verbeuren door het vonnis del' papen, maar wel als hij met kettersche gevoelens voor God komt. Men leze dus achter vs. 153 een punt en achter 154 een komma. Mar t. I vs. 162. »God rustte alle dingen toe met van God afkomstige of goddelijke goederen of zegeningen", is zeker geene fraaie gedachte, terwijl ook het enkelvoud goede in dezen zin ons wel wat bevreemdt. Daarentegen is »alles behoedde Hij met goddelijke goedertierenheid" eene veel natuurlijker gedachte. Bovendien lag de onjuiste opvatting van besat als »possidebat" Maerlant's Strophische Gedichten 157 en In verband daarmede van goede als» bonum" i. pI. v. »charitas" zoo voor de hand, dat eene verandering van het oorspronkelijke godliker in godliken veel waarschijnlijker IS dan het omgekeerde. Mad. I vs. 182. De verklaring van dezen regel in het Mnl. Wdb. II, 1115 lijkt mij nog altijd de ware. »Die geluksgoederen, die niemand begrijpen kan" is eene mij althans on begrijpelijke oms~hrijving van »de hemelsche zaligheid". Ook het argument, Jat hierdoor het eind der strophe meer met het begin wordt in overeenstemming gebracht, kan hier niet gelden. Integendeel wordt in het overige der strophe, evenals in de voorgaande en de volgende, steeds van onrechtmatig verkregen aardsche goederen gesproken. Bovendien is er wel niets tegen om panden = »berooven" te stellen, maar dan is het toch altijd »ontnemen wat iemand reeds heeft" en niet »de gelegenheid afsnijden om iets te verkrijgen" en niemand zal willen beweren, dat wij hier op aarde de hemelsche zaligheid bezitten, waarvan de dood ons dan zou berooven. Mar t. I vs. 193. In G vinden we hier hinderen = »achteruitzetten", eene zeldzame beteekenis, waarvan het Mnl. Wdb. geen voorbeeld geeft. Mar t. I vs. 195. Zie voor deze vergelijking Ps. 109, 13 en Jes. 44,22. Mar t. I vs. 285. Ofschoon de tekst van dezen regel niet twijfelachtig is, en ook de verklaring eigenlijk niet moeielijk, wil ik die hier toch even mededeelen. Twee afschrijvers toch, E en F, hebben de plaats niet begrepen, Bukelare waarschijnlijk ook niet, en zelf heb ik eerst na lang zoeken het verband gezien. Misschien dat nog een ander in dat geval verkeert, die dan hiermede geholpen is. Gerechtichede nl. is geen Ie, maar 3e naamval. De beteekenis is dus: »Het zou Gods gerechtigheid verminderen, indien hij niet verhoorde wie bidden". De Fr. vertaling heeft zeer juist, maar nog wat sterker uitgedrukt: »Car se il Ie fe sist aultrement I1 seroit sans aucun mercy". Mad. I vs. 309. De komma in dezen regel moet geschrapt 158 P. IJ een der t z, Jr. worden, omdat zij groote onduidelijkheid geeft. Er wordt hier toch niet gesproken van de s.chepping der menschen, maar van Christus' kruisdood. »Zijn vleesch en bloed geeft hij aan onze ziel, offert hij op om onze ziel te redden". Zoo komt er ook verband tusschen deze strophe en de volgende j desen wene van vs. 325 slaat terug op vs. 309. Opmerkelijk is, dat ook in het overeenkomstige vs. 358 van Bukelare eeue komma te veel staat. Mar t. I vs. 412. In dezen regel kan ik geene vermelding van het laatste oordeel zien: die lwghe stat, Daer die inghele beven houd ik eenvoudig voor eene dichterlijke omschrijving van den hemel, de plaats »Daer", zoo als Vondel de engelen laat zingen »wy met vleugelen d'oogen decken, Voor aller glansen Majesteit j Terwylwe 's hemels lofgalm wecken, En vallen, uit eerbiedigheit, Uit vreeze, in zwym op 't aensicht neder". Over het geheel hebben de uitgevers m. i. wel wat te veel op verschillende plaatsen eene aanwijzing van het laatste oordeel gezien. In Claus. 520 versta ik onder als din.glen beven liever »in de oogenblikken van Gods toorn". In Mart. I 764 en de meeste in de W dJ. op lest aangehaalde plaatsen zie ik ook eerder de vermelding van het onmiddellijk op den dood volgende, dan van het laatste oordeel. Mad. I vs. 416. Het in de varianten uitgesproken vermoeden, dat de woorden Laudibus oblatis pravorum ne pereatis zouden slaan op vss. 378 vlgg. is niet geheel juist. Het is slechts eene herhaling der slotregels van strophe 31 in Bukelare's vertaling. Blijkbaar lazen de afschrijvers de gedichten met veel genoegen, zoodat zij enkele gedeelten of regels van buiten kenden. Op deze wijze alleen is ook te verklaren, dat b. v. E vs. 399 in de plaats van vs. 344 schreef en F D 111 362 i. pI. v. 463. Mar t. I v s. 514. Zoowel voor de tekstredactie als voor de verklaring levert deze regel groote moeilijkheden op. Wij hebben hier te kiezen uit vier lezingen: ongave, gave, quade en goede. De overeenstemming echter van sommige Hss. geeft geene Maerlant's Strophische Gedichten 159 enkele combinatie, die tegenover de andere genoeg gezag kan hebben, 7.oodat we moeten nagaan, van welke lezing de andere het gemakkelijkst afgeleid kunnen worden. Neemt men ongave als oorspronkelijke lezing aan, dan is de vervanging daarvan door een woord van tegenovergestelde beteekenis uit den invloell van Al en Dicken gemakkelijk te verklaren j maar het is niet te begrijpen, hoe C en D het hier in quade zouden veranderd hebben: de zucht naar afwisseling, omdat ongave in den volgenden regel herhaald wordt, is daarvoor toch niet voldoende. Neemt men quade als oorspronkelijk aan, dan kunnen gave en goede der andere Hss. op dezelfde wijze verklaard worden en ongat1e van B is dan uit den volgenden regel overgenomen om den zin wat puntiger te maken; maar het gebruik van quade zelf als »lichamelijk mismaakt" in plaats van in de gewone beteekenis »zedelijk verdorven" of »nadeelig" is niet zonder bedenking, vooral in dit gedicht. De lezing gave, die alleen in o gevonden wordt, komt niet in aanmerking; deze berust blijkbaar op een voorbeeld goede, onder den invloed van ongave in den volgenden regel. Dat goede of guede (gave) in quade (ongave) veranderd werd is, op eene toch al onduidelijke plaats als deze, gemakkelijk te verklaren uit den invloed van bekende spreekwijzen als »hij heeft een aardje naar zijn vaartje" »mal moertje, mal kindje" en dergelijke. Ook de beide vertalers hebben een tekst met goede voor zich gehad: une bonne et sainne brebis en vervex juvenilis, welke laatste uitdrukking toch wel niets anders kan beteekenen dan» een jonge en krachtigé ram" 1). Op grond van de verhouding der Hss., en de gewone wijze van werken der afschrijvers in aanmerking genomen, is dus goede de waarschijnlijkste lezing. De voornaamste reden echter, waarom zoovele afschrijvers goede in quade veranderden, was wel dezelfde, waarom de uitgevers het eerste woord niet in den tekst opgenomen hebben: 1) Solis of silis, wat geen van beiden iels beteekent, is misschien eene verschrijving of verkeerde lezing van vilis, dat dan bij error in vs. 586 behoort. 160 P. Leendertz, Jr. dat dan de in hond dezer regels niet in overeenstemming zon zijn met de rest der strophe. Merkt men hierbij echter op, dat niet alleen verscheidene afschrijvers, maar ook de beide vertalers, die dan toch wel over de beteekenis moesten nadenken, wel een gezonden zin gezien hebben in- die lezing, die de meeste waarschijnlijkheid voor zich heeft, dan beginnen wij te vermoeden, dat er iets aan de verklaring hapert. Twee bezwaren tegen hunne eigene uitlegging hebben de uitgevers zelve reeds geopperd; er is nog een derde. ~\Een slecht kind komt vaak van slechte ouders" moge op zich zelf staande vrijwel synoniem zijn van »slechte ouders hebben vaak slechte kinderen", in een betoog mag men het eene niet zonder meer voor het andere in de plaats stellen. Nu moge men elk van deze bezwaren afzonderlijk van weinig gewicht achten, gezamenlijk hebben zij, vooral waar de lezing ook al twijfelachtig is, zeker vrij wat beteekenis. De juiste verklaring geeft m. i. de Fransche vertaling. Hierbij kan echter al geen toegevend voegwoord zijn; het moet een bijwoord zijn met de beteekenis» altijd" of» overaI" . Van deze beteekenissen zijn, zoover mij bekend is, geene bewijsplaatsen uit het Mnl. opgeteekend, maar de samenstellingen (zie b. v. Mnl. Wdb. aldore) bewijzen, dat zij bestaan hebben, en in den zin van »overal" komt het nog in West-Vlaanderen voor (zie De Bo). Maerlant zegt dus: »Er zijn er, die beweren dat de lijfeigenen van Cham afstammen, maar zij dwalen (overal toch ziet men, dat brave ouders soms slechte kinderen hebben), het is eene redeneering van botteriken. De lijfeigenen stammen evengoed van Abraham af als de anderen". Achter vs. 515 plaatse men een puntkomma. Mar t. I vs. 543. Bukelare heeft hier weer eens den tekst niet verstaan, en daardoor Dan met Tune vertaald. Mar t. I vs. 566. Dat Maerlant hier een bekend gezegde op het oog had: »Wees neerachtig, eerachtig, weerachtig", ligt zoo voor de hand, dat het gezag van Bukelare toch niet voldoende geacht kan worden om de variant waerachtich in den tekst op te doen nemen. Dat 0 en anderen bij Maerlant eerder Maer]ant's Strophische Gedichten 161 eene aanprijzing van waarheidsliefde dan van krijgshaftigheid verwachtten, kan ons niet verwonderen. Maar weerachtich ziet niet op den moed om aan te vallen, maar om krachtig en stout het verworvene te verdedigen en voor het behoud van rechten te waken; neerachtig ende weerachtich is dus ongeveer als »werkzaam en waakzaam". Of de hier voorkomende uitdrukking ook verder bekend was? Men zou het haast denken, waar in Duitschland de drie standen Wehr-, Lehr- und Nährstand heeten. Mar t. I vs. 598. De beteekenis van dezen regel is duidelijk en kan wel door :nan begin tot eind" verklaard worden, maar daarom mag men nog niet zeggen: g1'ont = »einde", zooals in de woordenlijst gedaan is. De uitdrukking is aan de studie ontleend: »zoowel de allereerste beginselen der wetenschap als de grondigste kennis". V au deze beteekenis van begldn geeft het Mnl. Wdb. geen voorbeeld. Mar t. I vs. 654. Zou vont hier wel »list beteekenen ? Beter lijkt mij »het gevondene". Martijn vraagt dan: »Is dit een gevolg van de wufte indrukken, die het oog ontvangt?" Mar t. I vs. 656. Vooral ook om de bijgevoegde bepaling met nut zou ik beginne hier liever als infinitief, dus als samentrekking van beginnene, opvatten dan als substantief. Mar t. I vs. 680. Tegen het gezag der Hss. in is hier en in de volgende strophen overal het vrouwelijk geslacht van herte in den tekst opgenomen, omdat het »niet aan te nemen is, dat Maerlant hier bij eene persoonsverbeelding het geslacht van herte zal hebben afgewisseld". Wanneer we echter ook hier de gewone regels der tekstcritiek toepassen, komen we uit de verschillende lezingen der Hss. in TSS. 679, 680, 703, 735, 739, 743, 744, 748 en 761 tot de gevolgtrekking dat Maerlant in den nom. en acc., dus in de onverbogen vormen, het onzijdig geslacht gebruikte en in de verbogen vormen, dus in den gen. en dat., het vrouwelijke. Dit nu is geheel in overeenstemming met het gewone geslacht van dit woord, zoodat er geene reden is om te veranderen. 162 P. Leendertz, Jr. Mar t. I vs. 688. Dat dorevlieghen hier »doorschieten" beteekent, is op zichzelf reeds waarschijnlijk, omdat het hart of de mensch nog wel met een huis, een kasteel vergeleken kan worden, maar zeker niet met een land. Bevestigd wordt deze opvatting nog door vs. 753. De conjectuur der uitgevers op vs. 687 wordt hierdoor zeer onwaarschijnlijk. Ook Bukelare schijnt het als »doorschieten" opgevàt te hebben: per te sum divisum. De woorden Bi di bem ie doorvloglten beantwoorden dan ook blijkbaar aan vs. 6 va';! het Latijn: te mortis voeo nuntium. Mad. I vs. 740. Hier kan gltelede moeilijk »leiding, bestuur" beteekenen, waar bijna onmiddellijk voorafgaat, dat het hart vogltet ende vrouwe is. Versta dus »het door laten gaan", zooals in vrijgeleide. Mad. I vs. 818 vlg. Hier leze men Ende soe niet en beswike, Die haer met herten wike. Deze redactie, die bovendien het voordeel heeft van de constructie der geheele strophe duidelijk te maken, wordt in vijf Hss. en daaronder de beste, gevonden, terwijl de afwijkende lezing slechts in drie Hss. van minder beteekenis voorkomt, gesteund door Bukelare, die den tekst niet begreep. Mar t. I vs. 890. In dezen regel heeft raet de gewone beteekenis » raadgeving" niet die van »besluit, plan". In de vorige strophe heeft Martijn gevraagd, of Adam het recht had Eva hunnen val te verwijten. Jacob antwoordt nu: »Hij is niet verstandig, die mij zijne verkeerde daden verwijt, wanneer hij zelf in staat was de gevolgen te berekenen. Wanneer ik b. v. de zee en het water voor mij zie en ik zet er, luisterende naar eene domme raadgeving, willens en wetens den voet in - op wien heb ik dan het recht boos te zijn, indien de stroom mij medesleept ?" Mad. 11 vs. 122. Het fragment bij Van Iterson, Stemmen uit den Voortijd, heeft rumede als verklaring van liet. Verder levert dit fragment niets bijzonders op. Mar t. 11 vs. 188. Er is m. i. geene reden om hier van den overgeleverden tekst af te wijken, want wel wordt hier geMaerlants Strophische Gedichten 163 sproken van strijd tegen den hartstocht, maar deze wordt in Mart. IJ steeds wille genoemd, niet herte. Het hart is de zetel van alle denken en gevoelen, vooral van edele gevoelens, vgl. vss. 127-130. Mar t. II vs. 180. De oorspronkelijke lezing is waarschijnlijk wel de in den tekst opgenomene. Verschillende afschrijvers vervingen edel door heilich, in aansluiting aan vs. 172. Heel licht kon verder wijs in wijf veranderd worden door een afschrijver, . die begreep, dat de liefde niet van één kant kan komen. Maar de dichter beschouwt de zaak alleen van het standpunt van den man. Mart. II vs. 221. Deze plaats is door Bukelare niet nauwkeurig genoeg weergegeven. Dit vers en het voorgaande zijn eene nadere uitlegging van vs. 218. Adam w i I de wel redene volgen, maar minne won den strijd en zoo moest hij van zijn wil afstand doen: de geest was wel gewillig, maar het vleesch was zwak. V gl. ook vs. 231. Mar t. Il vs. 243. Beghin = »oorsprong". Letterlijk staat er dus »eene gemoedsbeweging, die de woud naar zijn oorsprong drijft". Martijn trekt dan ook partij voor die hem therte dorboorde (vs. 253). Mad. II vs. 287. Waarom hier de lezing van 0 door de uitgevers in den tekst is opgenomen, is niet duidelijk. De lezing van AFDG (ook dit laatste heeft proeft) geeft een minstens even goeden zin: »Dat het voorafgaande waar is, bewijst het volgende". Alleen 0 heeft proef, terwijl de lezing van Beven goed uit het eene, als uit het andere kan ontstaan zijn. Ook Bukelare heeft proeft in zijn voorbeeld gevonden. Mar t. II vs. 336. Slechts één Hs. heeft hier hare en wij zullen dus jaer wel als enkelvoudig moeten beschouwen. Maar dan kan het hier moeilijk »een tijdkring van 365 dagen" beteekenen, en moet het eene ruimere beteekenis hebben als »tijd, getijde, seizoen". Mar t. III vs. 92. Tegenover de lezing Boven van AF staat Boven al van CBDG W. De laatste zou dus eigenlijk in den 164 P. Leendertz, Jr., tekst moeten worden opgenomen. Zoo is het ook in vs. 105, waar ABDGW Boven al hebben tegen OF het enkele Boven. Daartegenover staat echter, dat in de geheel analoge verzen 95, 108, 111 en 114 slechts GW en in vss. 98 en 101 zelfs alleen G al hebben, terwijl het daar overal in alle andere Hss. ontbreekt, in vs. 114 ook in E, dat daar juist weer begint. De uitgevers hebben nu overal al uit den tekst verwijderd, m. i. ten onrechte, om de volgende redenen. 1° Het is al dadelijk verdacht, dat alleen F op al deze plaatsen al mist j de redactor toch van dit Hs. heeft zich heel wat willekeurige veranderingen veroorloofd om den tekst naar zijne opvatting te verbeteren. 2° Veranderingen aan het begin eener strophe zijn uit den aard der zaak veel zeldzamer dan in het midden. 3° Invoeging van een woord zal in den regel minder gemakkelijk plaats hebben dan uitlating, omdat het eerste gewoonlijk willekeurig is, het tweede zeer dikwijls eene slordigheid. Dat een zoo groot aantal Hss. hetzelfde woord zouden hebben ingevoegd, zou alleen mogelijk zijn, indien zoogoed als alle afschrijvers verschillende voorbeelden gebruikt hadden, wat niet aan te nemen is. 4° De uitlating van al in VBS. 95, 98 en 101 vóór alse lag zoo voor de hand, dat verschillende afschrijvers onafhankelijk van elkander daar gemakkelijk toe konden komen. In de volgende strophe lieten zij dan al in den eersten regel blijven, maar in VSB. 108, 111 en 114 werd het verwijderd naar het voorheeld van 95, 98 en 101. Hier komt nu nog bij, dat de beide door de uitgevers ter vergelijking bijgebrachte plaatsen (bI. 181 de aant. op vs. 92 en bI. 299), evenals Mart. lil vss. 80-83, al of alle dengen hebben. Op alle acht besproken plaatsen zal dus al in den tekst hersteld moeten worden. De verzen 95-97 beantwoorden aan vss. 21-24 van het op bI. 182 medegedeelde Latijnsche gedicht. De beteekenis is: »God is onder alles, aangezien Hij almachtig (moghendelike sere) alle dingen in hunne wenteling (kere) houdt en alle afwijking (verscheet) van de voorgeschreven banen verhindert". We vinden Maerlant's Strophische Gedichten 165 dus hier hetzelfde denkbeeld, dat Vondel in zijnen Lucifer, waarschijnlijk wel aan eene gelijksoortige hymne ontleend, uitdrukt met Wat om en in hem, onbewust Van waneken draeit (vss. 288 vlg.) V gl. ook hier vs. 170 vlg. Mar t. III vs. 112. Hier kan sonder vraghen niet alleen als in KCI 192 »ongetwijfeld" beteekenen, maar ook »zonder dat men Hem behoeft te vragen". God geeft ook zonder dat men hem er om bidt, den mensch wat hij noodig heeft: Hij laat zijne zon opgaan over boozen en goeden. Mar t. 111 vs. 124. Eénen God segghen wi, enen ren e n. Wat wil hier dat laatste woord zeggen? God »rein" te noemen is toch wel wat al te flauw. Zou hier ook uit het adv. rene = »geheel en al" een adjectief voortgekomen zijn? Mart. 111 vs. 186 vlg. Men lette er op, dat in deze verzen keren in twee beteekenissen voorkomt: eerst »doen wentelen" dan »wenden, op zijne schreden ~erugkeeren". Dat in vs. 187 het voornaamwoord den klemtoon moet hebben, is geene voldoende reden om dat hem van DGW te verkiezen boven datten(e) van AOBEFO. Ook de enclitische vormen toch kunnen met den vollen klemtoon uitgesproken worden, zie b.v. Mart. I vs. 547, 111 vs. 296, Olaus. vs. 140 enz. Mart. 111 vs. 231. In de Woordenlijst wordt loon boven ghewinne verklaard als »meer dan alle andere denk bare voordeelen", Liever versta ik: »meer dan verdiend kan worden"; zonder de goddelijke genade immers, alleen door onze verdiensten zouden wij de zaligheid nimmer verwerven. Mart. 111 vs. 235 v I g. Bukelare heeft hier m. i. minder nauwkeurig vertaald. Nemen we in vs. 238 de lezing aan der meeste Hss. en laten dus so weg, dan wordt de constructie van den zin nog duidelijker: »Aan den Vader, den Zoon en den Heiligen Geest geloof ik dat maar één God is". Mart. 111. vs. 273. De woorden Sonder wederstoot beteekenen »zonder tegenstand", dat is duidelijk. Maar de vraag doet zich nu op, of we dat moeten opvatten als »zonder tegenstand te ondervinden" of als »zonder tegenstand te bieden". In het eerste 11 166 P. Leendertz, Jr. geval is de zin: »de mensch zal, nadat Lucifer uit den hemel verwijderd is, van niemand tegenstand ondervinden, wanneer hij nut themelsche broot". In het tweede geval zegt de dichter: »toen de engelen gedeeltelijk tegen God in opstand gekomen waren en Hij dus zag, dat zij niet volmaakt waren, schiep Hij den mensch naar Zijn beeld, opdat deze volmaakter dan de engelen hunne plaats zou innemen en, zonder in opstand te komen, de hemelsche zaligheid zou genieten". Deze laatste verklaring dunkt mij, in verband met het voorafgaande en vooral ook met het volgende, de waarschijnlijkste. Mar t. III vs. 295. Dat noot hier »gebrek" beteekent, mag wel even vermeld worden: Maria had nooit gebrek aan voedsel voor hem, die de geheele wereld kon verzadigen. Dat in vs. 298 in gelijk staat met ons op, en deze regel dus niet ziet op de zwangerschap, is duidelijk. Mar t. III vs. 313. Het woord here in dezen regel wordt door de uitgevers opgevat als het adjectivisch gebruikte substantief here. Liever zie ik er het adjectief zelf in. Dit moet toch ook in onze taal bestaan hebben, al is het door den invloed van het daarnaast opkomende subst. langzamerhand geheel verdwenen. V gl. Franck, Etymologisch Woordenboek op heer en Mnl. Wdb. op here, geheer, heerlteit en lwerlijc. Een bezwaar tegen het aannemen van een adj. heer is, dat wij daarvoor geene bewijsplaatsen hebben. Maar in gevallen als dit, waar wij zoo goed als zeker zijn dat een woord bestaan heeft, maar in onbruik is geraakt, en waar wij dus slechts overblijfselen en herinneringen van vroeger kunnen verwachten, mogen we geen groot aantal bewijsplaatsen verlangen en moeten er met enkele tevreden zijn. Wat ik daarvan gevonden heb, wil ik hier mededeelen, in de hoop dat het door anderen aangevuld zal worden . . Het adjectief zelf in zijn eigenlijke beteekenis van »verheven, hoog, voornaam" vind ik behalve op de hier besproken plaats ook nog Flor. 3423: Maerlant's Strophische Gedichten Van u allen nes niemen 80 here, Wilde hi breken ende ontkeren tracht, Ic seg hem over waer ende over plecht, Dat an sijn IUf ende an sijn ere sal gaen. 167 Aan te nemen, dat ook hier het subst. adjectivisch gebruikt zou zijn, is toch niet aan te bevelen. Evenals het daarvan afgeleide heerlijk in allerlei· zeer verzwakte beteekenissen voorkomt, zoo schijnt het ook met heer gegaan te zijn. Ik meen dit zoo te moeten zien in Rinc!. 998: Maer geloeft sijs die cramer here, d. i. »die goede, beste kramer". Het subst. here toch was een te hooge eeretitel om dien aan een emmer te geven, en een ironisch gebruik van het woord past in het verband minder goed. Verdere voorbeelden van dit adjectief heb ik nog niet, maar wel eenige plaatsen, waarvan ik op geene andere wijze eene eenvoudige en bevredigende verklaring kan geven, dan door aan te nemen, dat wij daar het van het besproken adjectief afgeleide adverbium here hebben in zeer verzwakte beteekenis. Op de meeste van deze plaatsen hebben de uitgevers dit woord veranderd in sere of herde, welke veranderingen toch eigenlijk beide moeilijk te verdedigen zijn. Graphisch toch is er niet genoeg gelijkheid, dat het eene zoo dikwijls voorkomende eenvoudige verschrijving zou zijn, en dat een afschrijver bij wijze van verbetering een zoo gewoon woord als sere of herde door een niet bestaand woord zou vervangen, is geheel onaannemelijk. Daarentegen is volkomen begrijpelijk, dat zij in plaats van een zeldzaam here het alledaagsche sere of herde in den tekst brachten. Het is dan ook volstrekt niet onmogelijk, dat wij door de schuld van afschrijvers en uitgevers een aantal bewijsplaatsen voor dit woord missen. Rincl. 8 wan here Bi namen wi voegen in ene wise. 168 P. Leendertz, Jr. d. i. »want wat onze namen betreft passen w:g uitstekend bij elkander" . Rinc!. 532 Here es die catijf gescofiert d. i. »hoe flink, hoe lteerlijk wordt die schurk daar te pakken genomen". Wis. 682 Des sijt here gewes, Ic ete node dar hi es. d. i. »wees daar vast verzekerd van". Het komt m:g Immers niet waarschijnlijk voor, dat de koning den vreemdeling zoo met here zou aanspreken. Dat hij in vs. 711 ook zegt ghi heren, kan daartegen niet aangevoerd worden: in het meervoud drukt die titel niet zooveel onderscheiding voor den aangesprokene en onderdanigheid van den spreker uit als in het enkelvoud. Vr. e. M. 7,72 Ic scocte ende ie vrat Al steke vol, al heer sat! d. i. »lekker zat, heerlijk zat". Verwijs' verklaring »misschien zoo zat als een heer, op dezelfde wijze samengesteld als eoesat" is niets dan een noodsprong. Ook zouden hierbij kunnen hehooren: Franc. 41 Merct een tekin hare clare nl. »een zeer duidelijk teeken. De onwelluidendheid van het vers doet mij hier echter de voorkeur geven aan de verandering in harde. L. o. H. 4543 Dese Marien geselden hen Met harre diere specien. nI. »met zeer kostbare specerijen". Noch de dubbele r in dit Hs., noch de a behoeft een overwegend bezwaar te zijn, maar Maerlant's Strophische Gedichten 169 toch zou ik hier liever met Mnl. Wdb. lil 146 harde lezen. De afschrijver heeft dan gemeend hier het bezittelijk voornaamwoord te moeten gebruiken. Mart. III v s. 487. Dat de lezing van alle Hss. hier geen gezonden zin geeft, die wel gevonden wordt in de door de uitgevers voorgestelde redactie, valt niet te ontkennen. Maar hoe de fout ontstaan is, wordt ons hierdoor niet duidelijk. Met eene geringe wijziging zou ik dus voorstellen te lezen: Daerne in die duvel droomt. Vooral wanneer de eerste woorden aan elkaar of bijna aan elkaar geschreven waren, kon zeer gemakkelijk Daermen gelezen worden. De eene afschrijver verbeterde nu die duvel in die duvele, een ander in den duvel, terwijl allen het door den zin geeischte, maar nu verdwenen in bijvoegden. Mart. lIL v 8. 499 v I g. Van de verschillende door de uitgevers voorge~telde verklaringen van deze regels is zeker wel de ware: » Als ik dit lees, kan ik, terwijl ik openlijk mijn geloof belijd, leeren waarmede ik de hel kan vermijden". Dit is geheel in overeenstemming met den inhoud van het geheele gedicht, waarin doorloopend groote waarde gehecht wordt aan het geloof en de belijdenis daarvan. De leer, dat de zaligheid des menschen voornamelijk van het geloof afhangt, is eigenlijk iu strijd met Maerlant's inzichten. Hij was daarvoor te veel een man van de praktijk, te weinig filosoof. Voor hem was het van meer belang, wat de menschen doen dan wat zij denken. Toch had hij getrouw zijn voorbeeld gevolgd, maar aan het einde kon hij niet nalaten, nog even zijne persoonlijke zienswijze in te lasschen met de regels 502 vlg.: Up dat ie mi daertoe versnelle, Te doene dat God gheboot. Deze woorden staan geheel op zichzelf en vinden nergens in de rest van het gedicht eenig aanknoopingspunt. Zoo is het ook met den volgenden regel God die de doot wrae van Abelle. Wij zouden hier eerder een voorbeeld verwacht hebben van de straf, die op het ongeloof volgt. . V M vs. 12. Minder nauwkeurig is in de Woordenlijst vedelen vor die dove gelijkgesteld met » aan doovemans deur kloppen':; 170 P. Leendedz, Jr. het is ))voor stoelen en banken preeken". Het eerste toch beteekent ))tevergeefs vragen" en is een beeld ontleend aan den toestan d van een bedelaar, die geen gehoor krijgt. Voor de laatste uitdrukking zie men de leerzame aanteekening op KCI vs. 206. V M vs. 13. De Verkeerde Martijn is eene ironisch bedoelde parodie van den Eersten :M:artijn. Nu worden in dit laatste gedicht nergens de heeren a a n ges pro ken. Derhalve kan schelden in dezen regel, even al castiën in vs. 19, niet de beteekenis hebben van )) berispen, iemand op zijne verkeerde handelingen wijzen", maar die van ))iemands verkeerde handelingen in het openbaar berispen, aan de kaak stellen". V M. vs. 31. In de W dl. wordt keselsteen verklaard als )) kiezelz a n d". Is die beteekenis bewezen? Disp. vs. 37. Ghestaen is bier m. i. eenvoudig ))staan" of )) gaan staan". Maria vraagt nl. )) boe durft gij, die eigenlijk opgericht moet worden voor boosdoeners, hier voor hem staan?" Ze verwachtte toch niet, dat het kruis voor Christus zou omvallen, maar dat het zou weigeren hem te ontvangen. Disp. VBS. 49 vlgg. »In deze regels zijn moeilijkheden", zooals ieder den uitgevers zal toestemmen. En die moeilijkheden worden er misschien niet minder op door de omstandigheid, dat deze regels geene vertaling zijn van het Latijnsche voorbeeld. De Lamentatio (zie de Inleiding bI. UIX) is geschreven in strophen van negen regels, ieder weer in drie gelijke deel en , dus van drie regels elk, verdeeld. Maerlant heeft r.ijn voorbeeld zoo nauwkeurig mogelijk gevolgd, zoodat aan elke drie regels van het Latijn ook drie regels van de vertaling beantwoorden. Om nu de dertien regels van zijne strophe vol te maken, liet hij achter de negen regels vertaling nog vier regels volgen, waarin hij het voorafgaande in zijn eigen woorden herhaalde. Dit heeft hij echter slechts in de drie eerste strophen (2, 3 en 4 van de vertaling) kunnen volhouden; verder is hij er niet in geslaagd het Latijn steeds in een gelijk aantal regels over te brengen. In vss. 49-52 vinden we dus herhaald, wat reeds Maerlant's Strophische Gedichten 171 in deze strophe gezegd was. Dat het den dichter moeilijk viel, blijkt uit de volgende strophen en het is dan ook volstrekt niet verwonderlijk, dat hij zelfs de woorden van vs. 44 Die alre mesdaet es onbesmet herhaalde. We moeten dus in vs. 50 de lezing van beide Hss. onbesmet behouden (vgl. ook dit Tijdschr. XVIII, bl. 108) en in vs. 51 misdaet van C. Tegen Verwijs' verklaring van ontvinden zal men nu ook geen bezwaar meer kunnen hebben, nu er meer bewijsplaatsen voor deze beteekenis zijn (zie de W dl. i. v.). De eenige moeilijkheid, die overblijft, is dus de uitdrukking Danc es . " elcsins belet. Ik voor mij kan hierin echter geene moeilijkheid vinden en zie ook geene noodzaak om aan beletten de zeer ongewone beteekenis »beknibbelen" te hechten. De dichter zegt nl.: »Zij die Christus aan het kruis genageld hebben, ontzeggen hem niet alleen voor zich zei ven alle aanspraak op dankbaarheid, maar beletten ook .op alle manieren anderen hunne dankbaarheid te toonen". Dis p. vs. '/0. Zou begorden hier niet »omwinden" kunnen beteekenen, in overeenstemming met de vergelijkingen in vss. 79 vlg. en 118 vlg.? Het Latijn heeft ook in deze strophe »Tibi ..• debeo Meorum decus palmitum". Dis p. vs. 94. De conjectuur Wat of herstelt op keurige wijze den zin. Indien we echter nog één stap verder gaan en lezen Wat waest of, dan hebben we tevens een tekst, waaruit de beide lezingen der Hss. gemakkelijk verklaard kunnen worden. De verklaring van Want in vs. 95 als »opdat" voldoet mij minder, om het volgende praesens. De gewone beteekenis van want geeft een uitstekenden zin, al is de vertaling dan ook iets minder nauwkeurig. Het eenige verschil is trouwens, dat nu het kruis zelf de reden noemt, en niet den gedachtegang van Christus herhaalt. Disp. vs. 117. Wat 't langlte leven hier zou moeten beteekenen, wordt mij niet recht duidelijk. Daarentegen past de conjectuur dat langlte beven hier volkomen, mits men daaronder niet verstaat »de tijd, waarin Lucifer van Adams val tot de 172 P. Leendertz Jr. komst van Christus over de wereld heerschte", maar zooals Nav. 1878, bI. 328 wordt verklaard »de langdurige helsche straf" d. i. »de tijd, dien Adam en de andere vromen, die vóór Christus geleefd hebben, moesten doorbrengen in de hel ende langhe misbaren (Claus. 169)". Zij moesten daarheen varen (Claus. 168), omdat zij er door Lucifer heen werden ghedreven (Disp. 116). Dis p. vs. 127. Uit de woorden van vs. 129 blijkt, en eene vergelijking met het Latijn bevestigt dit, dat met sout in dezen regel Christus bedoeld wordt. Het begrip »soldij" past hier dus minder goed en blijkbaar heeft Maerlant hier eene in zijnen tijd bekende symbolische voorstelling op het oog, waarin Christus met zout vergeleken wordt. Mij zijn daarvan geen voorbeelden bekend. Wie deelt er een paar mede? Dis p. vs. 147. Utewint m. i. niet van utewinnen, maar van utewinden, dat van een pers eigenaardiger gezegd is. Daarentegen zou ik bint in den volgenden regel liever niet verklaren als »perst", welke beteekenis onbewezen is voor dit woord en ook moeilijk te begrijpen. Wel wordt het begrip »optonnen, kelderen" in het Latijn niet gevonden, maar terwijl de dichter hiel' zijn origineel wat uitbreidt, ligt deze bijvoeging te zeel' voor de hand, om daal' iets onwaarschijnlijks in te zien. . Dis p. vs. 385. Is onttekenen hier niet »door er een ander teeken op te zetten, iemand afhandig maken"? Men lette wel op, dat hier van schapen gesproken wordt. Disp. vs. 574. Hiel' behoeft m. i. steect niet in steke veranderd te worden. In de vorige strophe is reeds gezegd, dat het kruis en Maria bij elkander behooren (vs. 569) en nu vervolgt de dichter: »wie· zich aan Maria houdt, verstoot daarom nog niet per se het kruis. Let. wel op, dat zij bij het kruis staat. • • . Daarom eer Maria en dien ook het kruis". Vr. vss. 64 vlgg. »Laat het u behagen, dat men het opschrijft en dat het behouden blijft, niet omdat gij dat noodig hebt, maar opdat het voor mij, armen zondaar, spreke aan het einde des levens tegen des duivels tegenstand (nI. wanneer deze protesteert tegen mijn zalig worden), en opdat het mijn verMaerlant's Strophische Gedichten. 173 hard, weerbarstig hart daarmede zoo geheel doordringe, dat het zuiver wordt voor den dood". V at men aldus dO'l'd'l'ive niet als imperatief op, maar als conjunctief, dan behoeft men voor dit werkwoord geene andere dan de gewone beteekenis te zoeken. OH W. Meermalen wordt dit gedicht Van den vijf wonden genoemd. Deze fout zou zoo erg niet zijn, wanneer daardoor niet een verkeerd denkbeeld gegeven werd van den inhoud. Want wel nemen de bekende vijf wonden de voornaamste plaats in, maar er wordt in de derde strophe toch ook over de hoofdwonden gesproken. Dat de bij de geeseling ontvangen wonden hier niet genoemd worden, is wel een gevolg daarvan, dat de dichter zich Ohristus aan het kruis voorstelt. o H W vs. 77. Kan die hoghe g'l'oete hier ook beteekenen »God zien en Hem lofzingen" ? OH W vs. 120. Ook in dezen regel moet aan de lezing van B G bepaald de voorkeur gegeven worden boven die van 0 U, zoolang men aanneemt, dat dit gedicht van Maerlant is. De gewone voorstelling toch, zooals we die ook bij Maerlant vinden, even als bij Boendale (Lsp. Il. 39, 29 vlgg.) en in Van den Levene ons BeTen, is dat de ziel van Ohristus onmiddellijk na den kruisdood ter helle voer,. en vandaar met de zielen der verlosten naar het Paradijs ging. Daarnaast echter was eene andere voorstelling, dat nl. Ohristus eerst naar het Paradijs ging en daarna die helle bTac. Zoo vinden we het o. a. in den Lucida'l'ius en daarop berust de lezing van 0 U. > Tusschen dat Oristus den gheest gaf Ende dathi verrees int graf Waren rechte viertich uren", zegt Boendale, Lsp. Il. 39, 101. Volgens onze telling zijn het er slechts 39, maar wanneer men op de vingers telt en begint met Vrijdagmiddag 3 uur en Zondagmorgen 6 uur het laatste noemt, krijgt men 40. In den Lucida'l'ius is dit getal behouden, ofschoon volgens de aldaar gegeven voorstelling de ziel van Ohristus niet meer dan 34 uren in het Paradijs heeft doorgebracht. el a u s. vs. 132. Het schrappen van die in dezen regel zou m. i. geene verbetering zijn. Mozes toch schreide niet uit vrees 174 P. Leendertz Jr. voor Farao, d. w. z. niet omdat hij Farao vreesde, maar hij schreide in het biezen kist je, waarin hij gelegd was wegens de groote vrees, die de Joden in het algemeen voor F. hadden. C I a u s. vs. 168. Het is misschien niet overbodig er op te wijzen, dat met hi hier Adam bedoeld wordt, die in de hel moest blijven, totdat Christus hem kwam verlossen 1). Cl a u s. vs. 228. Verandering van desen in den helschen is niet wenschelijk, aangezien nergens in dit gedicht van Maria's hellevaart gesproken wordt. Ook is ze onnoodig. Jahel is Maria, Sisam is Lucifer. Al tfolc ontsaghene d. i. Sisaroen-Lucifer en ?tte desen weine d. i. uit deze ellende, uit deze vrees voor den duivel hebt gij, Maria, menighe siele gered die was in vare. C I a u s. v s s. 231 v I g. De door Verwijs in deze regels voorgestelde veranderingen verbeteren zoowel de gedachte als de uitdrukking, terwijl het ontstaan der fout gemakkelijk te begrijpen is. Een afschrijver, die juist niet bij elk woord naar zijn voorbeeld keek, begon voete ende hande te schrijven in plaats van hande ende beine; om het rijm kon hij beine niet missen en om nu de hande niet weg te laten, wat te veel in het oog zou loopen, zet hij in den volgenden regel dit woord in plaats van side. De laatste uitgevers hebben tegen deze verandering bezwaren te berde gebracht, die m. i. echter niet overwegend zijn. Gaarne wil ik op hun gezag aannemen, dat nu en dan de voorstelling gevonden wordt, dat uit Christus' zijde geen bloed, maal' water vloeide. Algemeen is die voorstelling echter wel niet geweest, en in de door hen genoemde plaatsen is ze stellig niet te vinden. In de 6e strophe van 0 H W (vss. 61-72, niet 37-45) wordt de wond in de zijde, die dus in het midden van de hand- en voetwonden gelegen was, vergeleken met de paradijsbron, waaruit de vier rivieren Pison, Gihon, Hiddekel en Frath voortkomen (Gen. II vss. 10-14). In de 4e, 5e, 7e en 8e strophen worden nu achtereenvolgens de wonden in de rechterhand, de linker- 1) Is de put op het ganzenbord hiervan de voorstelling? Dat het ganzenbordspel eene afbeelding is van den weg ter zaligheid, is toch zeer waa rschijnlijk. Maerlant's Strophische Gedichten 175 hand, den rechtervoet en den linkervoet vergeleken bij de Phison, Gyon, Tigris en Eufraet. Waar wij nu voor al deze wonden eene zelfde vergelijking vinden, moeten we bet ook zoo opvatten, dat Of uit alle water vloeide, Of uit alle bloed. Het eerste, dat op zichzelf al heel wonderlijk zou zijn, wordt onmogelijk door het woord bloet in vss. 81, 86 en 92. Derhalve vloeide volgens de voorstelling in 0 H W ook uit de zijdewonde bloed. In de bij vs. 170 aangehaalde plaats uit den Rijmbijbel, vs. 5897 vlgg., is evenmin te lezen, wat de uitgevers daarin gezien hebben, wel juist het tegenovergestelde. Er wordt daar nl. gesproken over de bron, die uit de rots kwam, nadat Mozes met zijn staf tweemalen daarop sloeg (Num. XX, vs. 11). Evenals bij den eersten slag, dien Mozes op de rots sloeg, geen water kwam, maar dit eerst bij den tweeden slag opborrelde, zoo kwam er geen bloed te voorschijn, toen men Christus met bet riet tegen het hoofd sloeg; maar toen men hem de zijde doorboorde, ontsprong er eene fontein, waardoor vele zielen gereinigd werden. En dit was geen fontein van water, maar van bloed; immers door het bloed van Christus zijn wij van de zonde gewasschen. Vgl. bovendien nog Rijmb. 26659 vlgg. Ende al te hant . .. Liepen daer ute wat ere n de blo et. .. Daer db lo e t te sinen handen quam. Ook Van den Levene ons Heren 3762 en Lev. v. Jez. bI. 232. De beteekenis van vss. 231-234 is misschien nog niet iedereen zoo duidelijk, dat eenige verklaring overbodig moet heeten. »De met bloed gekleurde handen, voeten en zijde van uw kind, die door u hier tot ons gezonden is, heeft allen verlost en gij daarna", d. w. z.: door zijn bloed voor hen te storten heeft Christus de menschheid in haar geheel verlost van de erfzonde en daarna verlost gij alle menschen afzonderlijk van de gevolgen hunner eigene zonden door hunne voorspraak te zijn bij uwen zoon. V gl. VSB. 342 vlgg. en 537 vlgg. CIa u s. vs. 336. De door Verwijs voorgestelde verandering van scade in spade geeft een uitstekend en zin. Maar terecht 176 P. Leendertz Jr. wordt de constructie Aet ware spade door de uitgevers verdacht genoemd. Verkieslijker lijkt dus hunne gissing stade, die eveneens een goeden zin oplevert, terwijl de dan vereischte beteekenis van stade zoo dicht bij de bekende beteekenissen staat, dat we die ook zonder verdere bewijsplaatsen wel mogen aannemen. Toch geeft ook de lezing van het Hs. een dragelijken zin: })het zou jammer zijn, als men ergens op de wereld ee:qe (let wel vr., dus het kan niet op lier slaan) roos vond, die zoo schoone kleur had als hare wangen, want dan zou ze niet alles overtreffen". Een bezwaar tegen deze verklaring is, dat dit gebruik van 8cAade of jammer altijd een eenigszins ironische tint heeft. Doch juist de kleur eener uitdrukking, het meer of minder ernstige of grappige, het maken van een verheven of een lagen indruk, is in verschillende tijden zeer ongelijk. Zoo maakt »)zeer jong, nog voor zij geboren was" op ons een grappigen indruk, terwijl het toch vss. 41 0 vlg. zeer ernstig bedoeld is. o v. vs. 17. De woorden die ic mene schijnen eene vrij flauwe stoplap te zijn, en uit hunne interpunctie zou men opmaken, dat ook de uitgevers ze zoo hebben opgevat. Toch is dit niet zoo. Versta; »)zij is u-;ve moeder, die ik mij voorstel, dat u reinigt, als men u in de doopvont wascht". De kerk, die den mensch door den doop van zonde reinigt, wordt dus vergeleken met eene moeder, die haar kind baadt. V gl. voor het tweede die de aant. op Vl'. 10 en ook Ov. 83. Ook in vs. 59 is alse ic mene geene stoplap. Het beteekent aldaar »)als ik geloof" of »als ik het wel heb". Ov. vss. 54 vlg. Aan deze verzen schijnt iets te ontbreken. Men zou verwachten Ene name, maar deze invoeging bederft het vers, vooral door de herhaling van ene. Aan te nemen, dat er eene uitdrukking name geven zonder lid woord bestond, is niet onmogelijk, al hebben we nog geene bewijsplaatsen. Maar hier brengt ons dat niet verder, omdat de relatieve zin toch moeilijk achter name zonder lidwoord volgen kan. Doch ook zonder deze middelen is de zin verstaanbaar, wanneer men hier een enjambement wil zien en der porten als datief opvatten. Maerlant's Strophische Gedichten 177 »Jezus gaf aan de poort van Akers een naam, die luidde: vermaledijt". Het gebruik van het bepalend lidwoord is hier volkomen logisch: die porte is de poort, waarvoor Christus stond, toen hij de vervloeking uitsprak. o v. vs. 71. De invoeging van den is onnoodig en dus onraadzaam. Er wordt immers van te voren niet van schepen gesproken en er kan ook niet als bekend verondersteld worden, dat er te Acre eene vloot lag, gesteld al dat dit zoo was. o v. vs. 96. Dat de lezing van het Hs. daer middenwaert eene onbestaanbare uitdrukking is, omdat middenwaert een substantief is en als zoodanig niet met dae'l' verbonden kan worden, is reeds door P. Leendertz Wzn. betoogd in den Navorscher 1878, bI. 310. De geregeld voorkomende en ook hier vereischte vorm is ter middenwaert. Het in Mnl. Wdb. IV, 1558 opgemerkte kan ook de lezing daer niet redden. Want dat in het NnI. uit Mnl. daer neder, misschien wel onder invloed van eene uitdrukking als ter aerde, een vorm ter neder is ontstaan, kan onmogelijk eene reden zijn om in het Mnl. een omgekeerden gang van zaken aan te nemen, dat nl. uit ter middenwaert een vorm daer middenwaert zou zijn voortgekomen. Ter uit daer is phonetisch volkomen verklaarbaar uit den invloed van een voorafgaande scherpe slotconsonant, daer uit tér is phonetisch onverklaarbaar. o v. vs. 98. Het woord overwaer in dezen regel heeft al heel wat reden tot aanstoot gegeven. De laatste uitgevers hebben het woord behouden en verklaren »en als gij het in werkelijkheid, zonder eenigen twijfel, inderdaad door snijden stomp geworden vindt, als gij overtuigd zijt dat het onbruikbaar geworden is". Maar wanneer een zwaard stomp geworden is, is het nog niet zoo onbruikbaar, dat men een nieuw moet laten maken; dan laat men het slijpen. V m:wijs wilde in plaats van overwaer een woord met de beteekenis »ergens". Maar ook dit geeft geen bevredigenden zin. »Haal uw zwaard voor den dag, zie of het barsten of scharen heeft en indien gij er ergens eene snede in vindt, laat dan 178 P. Leendertz Jr. spoedig een beter maken". Ook in dit geval zou men het eerder laten slijpen, dan geheel wegdoen. Een bezwaar tegen beide verklaringen is, dat het woord versneden daarbij niet tot zijn recht komt. Dit moet toch beteekenen »zoo aan alle kanten ingesneden, dat het onbruikbaar geworden is". Het zwaard, dat voor den dag gehaald en nog eens ter dege bekeken wordt, kan tegenover een van beteren snede niet anders dan oud genoemd worden. In plaats van overwaer zullen we dan ook wel oude moeten lezen, zooals door P. Leendertz Wzn. is voorgesteld in Nav. 1878, bI. 310. In werkeIykheid verschilt I.lube van I.lU'iD' niet zooveel als men op het eerste gezicht denken zou. Vgl. ook K Cl vs. 213. o v. v s s. 105 v 1 g g. Voor deze strophe zijn al heel wat verbeteringen en verklaringen voorgesteld, maar tot nog toe geene, die geheel voldoen. Daarom wil ik trachten iets nader aan de juiste verklaring te komen, zonder verandering. Voor ik echter tot het veelbesproken eerste gedeelte der strophe overga, komt het mij wenschelijk voor, de tweede helft wat nauwkeuriger na te gaan. Dadelijk treft ons dan de vreemde uitdrukking, dat de kerk hovet van kerstijnltede genoemd wordt. Dit is echter nooit Maerlant's bedoeling geweest. Indien we slechts de komma achter vs. 112 schrappen, wordt alles duidelijk: »de kerk is dronken en hij, die het hoofd del' christenheid is, dus de paus, is geheel zonder raad, heeft het vermogen om te besturen verloren. Dientengevolge is er geen kerkelijk overheidspersoon meer, of hij is door de hebzucht afgeweken van de goede zeden". Opmerking verdient, dat met lit in vs. 114 evenals K Cl 143 niet bedoeld wordt, wat wij een lid der gemeente noemen. De kerk stond als een groot organisme tegenover de leekenwereld en de leden der kerk waren dus de kerkelijke overheidspersonen, waarbJj de keizer en de koning als verwanten, als nabestaanden gerekend konden worden; vgl. vs. 226 en K Cl 212. Wanneer nu hetgeen de dichter van de kerk zegt, ons duidelijk geworden is, zal ook' ûe teekening van den dronken man, Maerlant's Strophische Gedichten 179 waarmede de kerk vergeleken wordt, ons begrijpelijker worden. Vooreerst merken we op, dat de dichter, hoewel hij over de ledematen spreekt, toch steeds ook aan den man denkt. Vandaar in vs. 106 sine kele; dit sine kan toch geene betrekking hebben op hooft. Dat in vs. 108 weer met hi van den man gesproken wordt, behoeft dan ook volstrekt geene moeilijkheid op te leveren. De dichter begint: »wanneer het hoofd gulzig den wijn inzwelgt, die door de keel gaat, brengt het daardoor alle leden buiten hun gewone doen". Wat merkt men nu aan een dronken man op? Hij schreeuwt, zwaait met de armen, gooit alles door elkander en kan niet recht op zijne beenen staan. Welnu, niets anders zegt de dichter hier: »de mond schreeuwt; hij slaat [met zijn armen] en grijpt in de lucht en verzet alles, wat op zijne plaats staat; zijne beenen en ook zijne voeten weigeren hem hunnen dienst". Op deze wijze geloof ik eene eenvoudige en ongedwongen verklaring gevonden te hebben. Misschien zou het vers, en in allen gevalle zou de duidelijkheid er bij winnelil, wanneer in vs. 108 het eerste hi geschrapt werd; doch noodzakelijk is het niet. Ov. vs. 141. »Elk overweegt eerst goed, of van datgene, wat hij denkt te beginnen, gewoonlijk voordeel en rijkdom komt", dus »of er kans op is"; zekerheid verlangt hij nog niet. Plien is hier dus meer dan eene omschrijving van het praesens. o v. vs. 153. »Men weet niet wat men aanvangen zal met geleerdheid". Nog liever ironisch; »men heeft geleerdheid noodig? - Dat kun je begrijpen". K Cl vs. 41 vlg. De gewone verklaring dezer regels »zij kraken de noten voor ons, maar houden zelf de pit", waarbij men dan denkt' aan het met groote heeren kersen eten of iets dergelijks, is minder juist. Er staat toch niet si craken voor ons, maar si craken ons voren en bovendien is sueken iets anders dan »houden". Wij hebben hier dezelfde beeldspraak als Mart. III vs. 166. Versta: IJ Zij stellen zich als meesters aan en maken, dat men naar hen luistert. Dan willen zij ons voordoen, hoe 180 P. Leendedz Jr. men de moeilijke kwesties moet oplossen, maar zelf moeten ze nog het fijne van de zaak zoeken, omdat ze het niet weten. Zoo brengen zij het volk van de wijs, dat zij doof hun voorbeeld moesten leeren". Deze verklaring past ook beter bij het vervolg der strophe, waar minder over de slechtheid dan over de domheid der geestelijken geklaagd wordt. V gl. Mart. I 248 vlgg. en Rincl. 344 vlgg. KOl v ss. 59 vI g g. Wanneer men nuwe in ,vs. 60 niet met »nieuwmodisch" vertaalt, maal' met »in de mode", laat zich de lezing en de interpunctie, zooals we die in de laatste uitgave vinden, nog betel' verklaren. Toch blijft het vreemd, dat gierigheid en hoovaardij zoo in één adem genoemd worden met hetgeen tot de uiterlijke uitrusting behoort. De uitgevers wijzen dan ook reeds op de mogelijkheid, dat achter ghierecheit een woord met de beteekenis »heerschen" zou zijn uitgevallen. Wij zouden dan twee tusschenzinnen krijgen. Eenvoudiger en dus verkieslijker is vs. 61 en 62 tot één tusschenzin te maken door te lezen Bi ghierecheit. Dat het dragen van een langen baard als een hewijs van wereldscbgezindheid en onbetrouwbaarheid werd beschouwd, behoeft ons niet te verwonderen. Is niet nog voor velen een geestelijke met een baard een gruwel, en hebben we niet nog het gezegde »gekrulde haren, gekrulde zinnen" ? Eene klacht over het dragen van wapenen door geestelijken lijkt mij in dit verband minder goed te passen, vooral ook omdat hier zooveel nadruk op de adjectieven valt. Ik vermoed dus, dat we in 8waerde den naam hebben van een kleedingstuk, of eenig deel daarvan, dat toen volgens de nieuwste mode juist heel breed moest zijn. . KOl v s s. 105 v I g g. Na de even juiste als scherpzinnige verklaring van vs. 113 is er in de woorden van deze strophe niets onduidelijks meer. Maar de gedachtegang is nog niet zoo helder. Naast de beide door de uitgevers voorgestelde opvattingen komt ook de volgende mij niet onmogelijk voor. De dichter heeft in de vorige strophe gezegd, dat hij door den Maerlant's Strophische Gedichten 181 rijken tiran naar den mond te praten zijne zaligheid zou verbeuren. Het liegen is toch ook eigenlijk dom. En als vanzelf slaat hier de dichter zijn blik van het perkament naar den spiegel, den waarheidspreker bij uitnemendheid. En wat ziet hij daar? Hij wordt oud en grijs, de dood nadert, de dood, waarvan wij de kiem in ons dragen reeds bij onze geboorte, als gevolg van de zonde waarin wij ontvangen zijn. Die spiegel, dat levenlooze voorwerp, vermaant ons onze zonden en hoevelen zijn er niet, wier plicht het was hetzelfde te doen, maar die het nalaten uit vrees voor den toorn der zondige heeren. Ja, niet alleen dat zij niet trachten de heeren te verbeteren, zelfs volgen zij hen na in hunne zonden en nemen de eereplaats in bij hunne brasserijen. Zijn zij daarvoor de gezalfden des Heeren? KOl v s s. 118 v I g g. Tegen Verwijs' verklaring van deze strophe, ook na de omzetting van vss. 127 en 128, zijn een paar gewichtige bezwaren. Ten eersten is daarbij niet gelet op het praeteritum saten en wordt dit verklaard, alsof er sitten stond. Ten tweeden is de uitdrukking sijn verkies setten in verdacht, vooral wanneer daarop een substantief met het bepalend lidwoord volgt. Eene voldoende verklaring is m. i. te geven, ook zonder verandering, wanneer men slechts de interpunctie wijzigt. Es dese redene waer, so ghies Die bescoren draghet sijn vlies: Een dorper, daer die heren saten Ter tafelen - heeft hi sijn verkies - Gheset in tfordee!, even ries, Rine sal hem selven niet ghematen. "Alse hem avolltnre opblies "Ende hem tgheluc toewies, Rine volchde niet der rechter straten". Ic hadde onrecht, stoordie mi dies: Ic hore hen claghen hare verlies, Als si tfordeel moeten laten, Die in weelde redene haten. De verklaring wordt dan: Als de volgende opmerking juist is, laat dan hij, die eene geschoren kruin heeft, dat erkennen: 182 P. Lêêndertz Jr. Wanneer het een dorper naar ziin zin gaat (/!eeft hi sijn verkies) en hij op de eereplaats aan tafel gezet wordt, waar tot nog toe de heeren zaten, dan zal hij altijd even onbeschoft blijven en zich niet matigen, maar hun zijne meerderheid laten gevoelen als een echte parvenu. )Ja maar", roepen de geestelijken, »als het avontuur hem zoo verwaand gemaakt heeft en zijn geluk steeds grooter is geworden, dan heeft hij dat niet langs eerliiken weg verkregen". Het zou dwaas zijn, als ik mij boos maakte over hetgeen daar gezegd wordt: ik hoor immers in die schampere woorden hen over hun verlies klagen, wanneer zij den voorrang moeten missen, 'die zoolang het hun goed gaat, van geen recht en rede willen hooren. KeI vs. 146. Ghenade doen is »barmhartigheid bewijzen". De dichter verwijt hier den geestelijken, dat zij geen der :Matth. XXV, vss. 35 en 36 genoemde werken der barmhartigheid doen. Daarom moet laten ghelwrmen in vs. 153 ook niet opgevat worden als »met rust laten", maar als »laten rusten" j zij nemen den vermoeide niet liefderijk op, maar jagen hem van hunne deur. Dat er onder de bovenstaande opmerkingen en verklaringen verscheidene zijn, die door anderen onhoudbaar bevonden zullen worden - ik zal de laatste zijn om het anders te verwachten. Toch vlei ik mij hier en daar het juiste te hebben getroffen en zoo iets te hebben bijgedragen tot beter verstand der schoone gedichten. :Mogen meerderen (in tweeërlei zin) hierdoor opgewekt worden, er ook hunne krachten eens aan te beproeven! Zij zullen ontwaren, dat de arbeid hun zeer vergemakkeliikt wordt door de uitstekende uitgave, waarin wii ons thans mogen verheugen. P. LEENDERTZ Jr. WOUTERLOOT, WOUTER, WOUTERMANNETJE. Hier en daar, bepaaldelijk te Leiden en Schiedam is een geslachtsnaam Wouterlood bekend. Winkler rekent hem tot de zonderlinge, onverklaarde, maar uit duidelijk Nederlandsclle bestanddeelen samengestelde namen I). Verdam verklaart het woord, als gemeen znw., naar analogie van mnl. wouterblock en woutersteen (bij Kiliaan; verg. mnd. wolteblock, woltestên) en nnI. rolsteen (bij Van Dale), als eene samenstelling uit lood, plum bus en wouteren, rollen (en daarna: goed gaan, gelukken), frequentatief van wouten, ohd. walzan, van welks causatief *welten, hd. wälzen, bet frequentatief *weltelen, mnl. welteren en nnI. wentelen is afgeleid. Volgens hem is wouterlood »hetzelfde als rollood, eene rol lood (men weet dat lood aan rollen in den handel wordt gebracht), die voor het een of ander doel (b. v. om te pletten of gelijk te maken) gebruikt wordt" 2). In deze omschrijving worden verschillende beteekenissen dooreengemengd. Een samenst. als rollood beteekent niet» eene rol lood", maar Of »een lood om te rollen", Of wel, als stofnaam, »lood aan rollen" (verg. plaatijzer, bladtin enz.). Dit echter daargelaten, zou Wouterlood, daar de laatstgenoemde opvatting als stofnaam zeer onwaarschijnlijk is - immers rol is dan znw., en wouter is alleen als stam van het ww., niet als znw. bekend 3) - dan moeten beteekenen : een (natuurlijk rolvormig, maar dat is secundair) lood om te wouteren, te wentelen. Ongelukkig steunt deze beteekenis op niets dan eene gissing, of liever: een appellatief in dezen zin bestaat niet, is althans nog niet aangewezen: de eigennaam staat derhalve tot dusverre geheel alleen en op zich zelf. Vermoedelijk zal het woord in dezen zin ook wel nimmer aangetroffen worden. Er heeft wel 1) De Nederl. Geslachtsnamen 465. 2) Tijdschr. XII, 129. 3) Verg. echter weleer, rol, stuk, kluit (boter). 12 184 J. W. Muller een gemeen znw. UJouterloot bestaan; maal' dit heeft heel iets anders beteekend, gelijk ik toevallig in staat ben aan te toonen. In het Spel van Tilleghem, voorkomende in de onlangs verschenen tweede aflevering der Spelen van Oornelis Everaert, wil »Vreidsaem Ghenouchte, gheabituweirt als een landsman, met beesten, honden ende anders" op de jaarmarkt »dier over dier beeste over beeste barteren" ohvermanghelen". Op de vraag van »Onreyn Besouck": »Wat wilt ghy vermanghelen?" antwoordt hij (XXIX, vs. 131, blz. 469): Een aecxter, ofte een wonterloot Sallic vermanghelon, licht als een plu me. Onreyn Besouck wil den ruil aangaan: Ic gheue hu een catte ofte hondt ghereedt Oner hu vueghels alle beede. Van Vloten, die dit spel reeds vroeger, in Janssen en Yan Dale's Zeeuwsch-Vlaamsche Bijdr. VI, 226 vlgg., met enkele (veelal onnoodige of dwaze) noten heeft uitgegeven, zwijgt over de beteekenis van dit woord, acht het zelfs geen vraagteeken waard. De bedoeling blijkt uit het verband trouwens duidelijk genoeg: kennelijk is UJouterloot hier de naam van een v 0 ge 1. En zoo lang het woord niet in eene andere beteekenis wordt aangewezen, zal men dus - om dit maar dadelijk vast te stellen - den geslachtsnaam Wouterlood wel mogen vergelijken met zulke als Vink, Kraay, Emter, De Rouck, De Gaay enz. 1). De naam is thans, zoover ik weet, in Noord-Nederland zeldzaam. i\faar Dr. Boekenoogen wees mij eenen kanunnik Tristram Wouterloot te Yperen (ao. 1344) aan 2); dit voorkomen in dien tijd in W est-Vlaanderen strookt voortreffelijk met het vinden van den vogelnaam bij den Bruggeling Everaert. Vermoedelijk is de naam, zoowel van den vogel als van het geslacht 3) dus I) Wiokler, Geslachtsn. 382. 2) Ypre jeghen Poperinghe (ed. N. de Pauw), blz. 238. 3) De heer W. A. Wouterlood alhier wist mij, ondanks navraag bij zijne familieleden, geen bescheid te geven op mijn verzoek om inlichting over de herkomst van zijn geslacht. Wouterloot, wouter, woutermanne(je 185 bepaaldelijk Westvlaamsch. Doch de vogelnaam schijnt thans ook daar te lande onbekend: nergens heb ik hem gevonden, en noch Prof. Mac Leod noch Prof. De Vreese te Gent, noch de heer De Cock te Denderleeuw , noch de heer Teirlinck te Brussel wist mij eenig spoor er van aan te wijzen. Maar wel bestaan er, in Vlaanderen en elders, andere blijkbaar verwante vogelnamen. Wouter komt als een andere naam van den »meerkol" voor in het woordenboek van Van Dale, t. w. in den 2den, door dezen bewerkten druk; in den lsten druk, door 1. M. en N. S. Calisch bewerkt, ontbreekt het nog. Zooals men weet, heeft Van Dale menig Zeeuwsch-Vlaamsch woord in dit woordenboek ingelascht, en het dan dikwijls maar niet altijd als» gewestelijk" gemerkt; vermo~delijk is ook deze naam uit die streek afkomstig. En Schuermans geeft wiewouter (wijwouter, weewouter) op als Oostvlaamsche namen van den vogel, die in Brabant roetaat'd, in het land van Waas en Brabant hanne of hannewuite heet, in andere gewesten nog weer andere namen draagt (welke ik voorshands laat rusten), doch die door den Fral1schen naam geai (eng. jay) gemakkelijk is thuis te brengen. Het is de (Vlaamsche) gaai, bij de dierkundigen meer bekend onder zijn wetenschappelijken naam Garrulus (of: Corvus) glanda1'ius L. Deze vogel, die in zijne bonte kleur en zijn levendigen aard (aan een van welke eigenschappen hij wellicht zijn Franschen naam dankt), in uiterlijk en leefwijze veel overeenkomst heeft met de ekster, wordt ook veelal te zamen met deze genoemd. Soms worden dezelfde namen op beide toegepast (zie Ned. Wdb. IV, 20 en Verdam IV, 1182). Dat Everaert, eveneens in één adem van aecxsteT en wouterloot gewagen de, met dezen laatsten naam denzelfden vogel bedoelt, die nu in Vlaanderen nog (wie)wouter heet, kan redelijkerwijze, dunkt mij, niet betwijfeld worden. Doch, aangenomen dat wouterloot evenals woutC1' een naam is voor de Vlaamsche gaai of meerkol, wat beteekent dan dat tweede lid of aanhangsel -loot? Noch lood, plumbus, noch loot, spruit (dat bovendien een Hollandsch woord schijnt van jongere dagteekening) geeft hier een redelijken zin. De vorm 186 J. W. Muller deed mij, na eenig vergeefsch zoeken, denken aan woorden als sakkerloot, en vervolgens aan malloot, welks oorsprong (fr. malot, hommel) onlangs door Kluyver is gevonden I). ZOU -loot wellicht ook in wouterloot van Fransche afkomst kunnen zijn? Dit zou denkbaar zijn, wanneer ndl. wouter in 't Fransch overgenomen en van daar, met een verkleiningsuitgang -(e)lot verrijkt, teruggekomen was. Zijn er misschien Fransche gewestelijke namen van dezen vogel, die recht geven tot zulk eene gissing? Bij Nemnich, AUg. Polygl.-Lexic. d. Naturgesch. I, 1243 vond ik inderdaad: »Corvus (garrulus) glandarius. Fr. Ie geai. In verschied. Provinzen: Jay, gay, gayon, jaques, gauter[eJau, geta, jacuta, va u tI' 0 t, richard, girard". De bier gespatiëerd gedrukte namen sprongen mij natuurlijk aanstonds in 't oog; en in verband gebracht met de Vlaamsche namen van denzelfden vogel, geven zij mij aanleiding tot de volgende gissing. Gautereau, uit ouder gauterel, is kennelijk een diminutief van Gautier = Wouter: deze naam voor den vogel blijkt dus aan de Vlaamsche en de aangrenzende Fransche gewesten gemeen te zijn geweest. Kan vautrót niet een dergelijk diminutief, met anderen uitgang, van hetzelfde woord geweest zijn? Verkleiningsuitgangen zijn bij dierennamen zeer gewoon, en inzonderheid is de uitgang -ot in 't Fransch daarbij niet zeldzaam 2). 't Is waar, dat de Oudgermaansche begill-w in 't Fransch altijd g(u) is geworden: guerre, gué, gage, Gautier enz. Doch in den lateren tijd kan zij, althans in sommige dialecten, opgevat zijn als een klank, het naast met fr. v overeenkomende, en dus als zoodanig zijn overgenomen en geschreven; verg. b.v. vacarme, vasista, bivouac 3). En zou men dan, naast gautel'el en vautrot, niet een derden diminutiefvorm mogen onderstellen, waarin, evenals b.v. in javelot en andere Fransche woorden 4), de beide 1) Tijdschr. XVI, 159. 2) Zie Meyer·Lübke, Gramm. comp. des lang. Rom. 1I, § 508. 3) Zie Hatzfeld· Darmesteter, Traité de la formation de la langue franyaise (aanhangsel bij den Dictionnaire) § 499. 4) Zie Meyer.Lübke, a. w. 11, § 533 en Hatzfeld-Darmesteter, a. w. § 83. Wouterloot. wouter, woutermannetje 187 uitgangen -el en -ot verbonden zijn: *gautrelot of *vautrelot? Deze vorm zou aan de Fransch-Vlaamsche grenzen weder overgenomen I) en, naast den vanouds inheemschen vorm wouter, in zekere, wellicht slechts enkele tongvallen 2) in zwang geweest kunnen zijn. Mijn geloof aan de waarschijnlijkheid dezer gissing is versterkt door de instemming van den heer Antoine Thomas, den voltooier van Hatzfeld-Darmesteter's Dictionnaire, die op mijne vraag naar de volksnamen van de Vlaamsche gaai, opgegeven in Rolland, Faune populaire de la France - het gezaghebbende werk in dezen, dat ik helaas hier te lande niet volledig heb gevonden - en naar zijn oordeel over mijne conjectuur, zoo vriendelijk was mij het volgende te schrijven: »Rolland lI, 144 ne don ne que gautereau (Champagne), -trot, vautrot 3), vatron (Aisne), wateron (Aisne), onatra (Metz) et VOWJ3tra (Ban de la Roche) comme noms populaires du geai dérivés de Waltharius, mais je suis persuadé comme vous que Ie flamand wouterloot prouve l'existence d'une forme française gvauterelot, formé avec un double suffixe diminutif. Le nom de personne Gautrelet est fréquent, et je suppose que Gautrelot existe aussi. Selon les régions Ie w germanique est rendu dans les dialectes français par v, w ou 9 4), et les formes du nom du ge ai sont en rapport avec les formes mêmes du nom de personne Vautier, Wautier, Gautier." Al is dus een vorm *vaîttrelot als naam van de Vlaamsche gaai in 't Fransch nog niet aangewezen, dat deze vorm bestaan heeft en dat hierin de oorsprong te zoeken is van den N eder- 1) Verg. b. V., wat den vorm betreft, mnl. gaverloot uit fr. gaverlot (samengetr. (garlot, naast gaveloot en gavelijn (zie Verdam Il, 939). 2) Let wel dat Vreidsaem Ghenouchte als een boer wordt voorgesteld, en dat Everaert zijn personen wel meer streektaal laat spreken (zoo b.V. spreekt Troostich Confoort in na. XI goed Zeenwsch). 3) Deze twee reeds bij N emnich gevonden namen staan ook in Littré vermeld. 4) Toevallig vond ik dezer dagen, in de Romania XXVIII, 212, het in meer dan één opzicht vergelijkbare ofr. wibet, guibet (en ook guibelet, dUB eveneens een bijvorm met dubbel diminutief-suffix), mug, door A. Thomas afgeleid van ags. wibba, insect. 188 J. W. Muller landschen vogelnaam en geslachtsnaam is, dunkt mij, hier waarschijnlijk gemaakt 1). Voor ik van den Fransehen naam afstap, nog een enkel woord over een anderen, oogenschijnlijk verwanten naam. In Renard Ie Nouvel wordt de Vlaamsche gaai eenige malen met den eigennaam Wauket genoemd (ed. Méon, IV, 274, vs. 3662, 3665 etc.) 2). Is dit nog weer een andere, samengetrokken diminutiefvorm van Wautier? De heer L. Sudre, wien ik naar zijn gevoelen vroeg, schrijft mij dat hij twijfelt of men deze namen wel met elkander in verband mag brengen. Waarom echter heeft men dezen vogel in Nederland den naam Wouter, in Frankrijk allerlei van Gautier afgeleide namen gegeven? Niemand zal er zeker een ander woord dan den bekenden mansnaam in willen zoeken. Maar men zou kunnen vragen, of die naam als zoodanig, d. i. als bloote mansnaam zonder meer, aan den vogel is gegeven, dan of men zich daarbij soms nog de etymologische beteekenis van dien naam bewust was? Zooals men weet was deze laatste verklaring van dierennamen voorheen, op 't voorbeeld van Grimm, in hoog aanzien; en zij zou hier inderdaad verleidelijk kunnen schijnen. Immers mocht men wouter, zooals Kiliaan doet, opvatten als woud-lteer, silvae dominus, boschkoning, dan ware een treffend analogon voor dezen naam te vinden in Markwart, een anderen naam van denzelfden vogel in Reinke de Vos, die (te recht of ten onrechte) wordt uitgelegd als: »boschwaarder" 3): twee van die zinrijke dierennamen, evenals Reinaert en Isengrim (naar de oude verklaring) wortelende in de Germaansche oudheid, en beide zeer geschikt voor dezen uiterst schuwen vogel, die zich zelden buiten de bosschen 1) Eenigszins met het hier besproken geval te vergelijken - al geldt het daar geen die ren naam - zijn de hierboven, blz. 85-88, door Salverda de Grave be· handelde Mnl. en Wvl. gemeene znw. abr~!le, e~m8zeune en pante1crul, alle ontstaan uit Fransche eigennamen. 2) Eén hs. (no. 372 op de Bibl. Nat.) heeft, gelijk Lübben, Die Thiernamen im Reineke Vos (Gymn.-Progr., Oldenburg 1863), s. 38 opgeeft en de heer Sudre mij bevestigt, in plaats daarvan iaqu~t; zie beneden, blz. 190. 3) Lübben, t. a. p. Wouter loot , wouter, woutermannetje 189 vertoont 1). En in verband met nog een anderen, uit de sage bekenden naam van denzelfden vogel, markolf 2), of wel met een 1) Zie Burgersdijk, Dieren 1I, 300. 2) De Vlaamsche gaai heet namelijk in andere gewesten ook meerkol, merklollw, meerkolf, markolf, marklooper (zie N emnich .t. a. p.; Schlegel, Vogels 106; Burgersdijk, Dieren 1I, 300; Bisschop v. Tuinen, Lijst, nO. 124); de naam ma(e)rcolf komt repds in 't Mnl., Mnd. en Hd. voor (zie D. Wtb. VI, 1642; Schiller-Lübben lIl, 37li; Vilmar, Idiot. v. Kurhessen 479; Verdam IV, 1182; mercolven bij Marnix, Bijenc. 1, 10 (bL 51a): .ende springen also als Mercoluen, van deene tack op dander"). Grimm en Franck achten dezen laatsten naam denzelfden als dien van den bekenden persoon uit het in de middeleeuwen welbekende en nog lang in volksboeken voortlevende verhaal van Salomon en Marcolf, waarin laatstgenoemde, in twistgesprek met den eerste, diens wijsheid telkens op grove, boertige wijze bespot. Inderdaad schijnt de toepassing van dezen naam op een vogel, die zich kenmerkt door levendigheid en nieuwsgierigheid en die gaarne het geluid van allerlei dieren nabootst, zeer eigenaardig. NnI. meerkol en hd. markol zal dan uit ma(e)rcolf verbasterd zijn. Ook hier blijkt de overeenkomst tusschen Vlaamsche gaai en ekster uit de toepassing der bovengenoemde namen ook op laatstgenoemden vogel; zie Verdam, t. a. p., waar, zeker wel ten onrechte, de toepassi ng van maercolf op de Vlaamsche gaai toegeschreven wordt aan eene verwarring ten gevolge van de gelijkheid in klank tusschen meerkol en markolf, terwijl de eerste naam l voor beide soorten) toch waarschijnlijk juist uit den tweeden ontstaan is en niet zelfstandig (als bijzondere naam voor Garrl/ lus glandarius) naast marcalt (voor Pica varia) bestaan heeft. Nog meer verwarring van namen dreigt of bestaat er doordat, naar 't schijnt, ook een geheel andere vogel, t. w. de koet of meerkoet (Fulica atra L.) in sommige streken meerkol geuoemd wordt (zie Van Dale). Dat de beide vogels ooit verward zijn is m. i. zeer onwaarschijnlijk; noch in gedaante noch in leefwijze hebben zij eenige overeenkomst: de een is een bosch-, de ander een watervogel. Ik was daarom reeds op 't punt, den naam meerkol in de1.en zin (voor meerkoet) als een schrijf- of drukfout bij Van Dale op te vatten. Doch de naam bleek geboekt bij Bisschop van Tuinen (no. 228). bij Schlegel (Vogels 186), en ook in de, naar mij wordt medegedeeld, zeer betrouwbare Bouwstoffen voor eene fauna van Nederland 1I, 128 (meerkol, Groningen), In, 226* (meerkol, markol, :Friesland). En bij Koolaart-Hoofman 9 vond ik de meerkol genoemd naast watervogels als de duiker, de eend en het waterhoen: hier kan alleen de meerkoet, niet de Vlaamsche gaai bedoeld zijn. Ileeft er dus misschien noch verwarring van de vogels bij het volk, noch ook van de namen bij de kamergeleerden plaats gehad, maar staan de twee namen: meerkol, als verbasteriug van maercoif, en meerkol, meerkoet, geheel toevallig als homoniemen naast elkander? Het laatste woord zou in die beteekenis wel te verklaren zijn. Franck denkt bij 't tweede lid aan kol, bles (de meerkoet heeft een witte vlek boven op den kop en heet in 't Hd. dan ook bläss1tuhn). Verdam vergelijkt het woord met vl. waterkalle, brengt het tweede lid iu verband met kallen, babbelen, en schijnt meerkol voor een jongeren vorm van meerkal(k) te houden (zoo althans vat ik het in 190 J. W. Muller andere mythologische beteekenis van wouter en wouterman, huis( of bosch )geest - over welke namen en beteekenissen straks nader - zou het dan niet moeilijk vallen in dezen vogelnaam niet alleen » germanischen waldgeruch", maar zelfs Oudgermaansche sagen en mythen te bespeuren! Doch, hoe 't ook gesteld zij met den naam markolf en de andere beteekenissen van wouter(man), de vogel naam wouter(loot) zal wel buiten eenig verband hiermede staan en op eenvoudiger wijze te verklaren zijn. Immers Wouter beteekent natuurlijk volstrekt ni e t woudIleer, maar, blijkens den ouderen naam ohd. Walt-Idiri (mlat. W altharius): legeraan voerder (van got. waldan en harjis); dezelfde bestanddeel en in omgekeerde volgorde (gelijk zoo dikwijls) vindt men in den naam Hari-wald (bii Tacitus Chariovalda), onr. .Harald, osaks. Heriold, hetzelfde woord als ons fr.-nnI. heraut I). En in deze etymologische opvatting is de naam Wouter niet bijster toepasselijk op de Vlaamsche gaai! Neen, de naam Wouter zal hier wel niets anders en meer zijn dan de gewone mansnaam, aan den vogel gegeven zonder eenige bijgedachte aan de (toen natuurlijk reeds lang uit het volksbflsef verdwenen) etymologische beteekenis, maar alleen uit behoefte om hem op gemeenzame wijze te noemen. Wouter beteekent hier niets meer dan andere mans- (soms ook vrouwen)namen waarmede dezelfde vogel door het volk genoemd is: fr. jaques 2), jaquet 3), richard q), girard 5); nnI. hannewuit, hanne, Tijdschr. IX, 234 gezegde op); of een dergelijke naam echter op de koet toepasselijk is? Welk dier met waterkalle (of -spook) bedoeld wordt blijkt uit Schuermans 217 niet. J) Dat een der Duitsche volksnamen voor de Vlaamsche gaai o. a. hernold (maar ook ncrnolz) luidt (zie N emnich t. a. p.) kan wel niets anders dan een bloot toeval zijn. 2) Nemnich t. a. p. (zie boven, blz. 186). 3) Zie boven, blz. 188, noot 2. Verg. ook jaquette voor: ekster (Nemnich I, 1247). 4) Nemnich t. a. p., Nozeman J, 1 (waar beweerd wordt dat hij zoo genoemd is, omdat bij zoo gemakkelijk ricnard leert zeggen, "waervan de klank vry wel zweemt naer zyn gemeenzaemst natuurlyk geluid"). 1) N emnich t. a. p. Wouterloot, wouter, woutermannetje 191 hanneke, lwnnik (voor de Vlaamsche gaai, de ekster of de roek) 1) j it. berta, bertina 2), piemont. berton 3); niets meer ook dan Reingert en Isengrim, volgens de nieuwere verklaring 4): geenszins overoude, zinrijke epitheta die eigennamen geworden zijn, maar louter gewone mansnamen, door het volk uit zekere vertrouwelijkheid gegeven aan sommige hetzij tamme of toen nog overal . I in 't wild voorkomende dieren, met wie men dikwijls als vriend of als vijand te doen had. Het is hetzelfde wat w:g nu nog doen, wanneer wij een ezel (of ook zeldzamer, een stier, beer, paplam, vleeschvlieg) Hans 5), een aap Kees, een kraai of een ekster Gerrit 5) noemen; evenzoo heette een beer voorheen in Frankrijk Martin 6), een »blauwvoet" (eene soort van valk) bij ons Richard 7). Hoe algemeen deze benöeming van dieren voorheen was leert de volgende plaats uit het spel van den Katmaecker (in den bundel »Trou moet blycken", blz. 276), waarop Dr. Boekenoogen mij opmerkzaam maakt. Een man IS In twijfel welken naam hij aan zijn jonggeboren kind zal geven: Nu wil ie mijn gaen bepeijnsen, Hoe iet alder profijtelijxte machte heetten: Heet iet Heijne (zijn eigen naam) bij Gans sweten, Sa salt sijn nat schoffierliek mogen, Want het goê bier doet mijn hart verhoegen. Sout ock Herri heten, sa waer ic beschaemt, Want Herri is een esel genaemt; Heet iet Pieter, die stellent flux int werre; 1) Zie Ned. Wdb. i. v. en Boekenoogen, Zaansch Idiot.; te Ouddorp bij Goeree óroe1channi1c (gaai). - Wuit (weit) is de hedendaagsche Westvlaamsche naam der gaai, achter den eigennaam gevoegd. 2) N emnich t. a. p. 3) Rolland, Faune popu!. (volgens mededeeling van den heer A. Thomas). 4) Zie b.v. Ned. Speet. 1888, 123; Taal en Lett. V, 136; Martin, Observ. s. Ie rom. de Ren. 60. 5) Zie Ned. Wdb. i. v. 6) Zie Martin, a. w. 90. 7) Zie Verdam op Blauvoet; Tijdschr. XVI, 255; Lübben, Thiernamen 58 en 14. - Niet tot deze categorie behooren waarschijnlijk trui voor: (moêr)konijn (zie Van Dale, Kiliaan en Franck) en piet (je) voor: hoofdluis (zie Boekenoogen, a. w.). 192 J. W. Muller Of heet iet Willem, dat is een verre; Heet iet Knen, dat is een oijvaer; Gerrit, dat is eeu gent voerwaer; Heet iet Melis, dat waer die eratte (of tratte?) Heet iet Thonis, dat waer een vareken datte; Heet iet Aert, dat is een raven; En Wouter, dat is een schaep. Nu laet iet draven; Die naem en wijl ie mij niet onderwinnen enz. Hieruit blijkt tevens dat, evenals Hans en Gerrit, ook de naam Wouter aan meer dan één dier is gegeven; eene derde toepassing is die op een slak, in een kinderliedje I). Dat sommige dezer eigennamen mettertijd soortnamen geworden zijn blijkt uit fr. renard, nnI. griet en pieterman (als vischnamen), en waarschijnlijk ook wel vI. wouter, Vlaarusche gaai; doch de grenzen tusschen nomina propria en appellativa zijn hier niet altoos even scherp. Het gebruik van wouter en wiewouter in Vlaanderen als benamingen voor een dommerik, botterik (Schuerm. 872b) berust zeker wel op eene overdracht van den naam van dezen alles nabootsenden vogel op een menseh; verg. behalve wuite ook ekster, papegaai, gans, eend, aap, malloot: alle schimpnamen voor personen, ontleend aan dieren die druk, levendig geluiden of gebaren maken of die van anderen nabootsen. De vorm wie- of wijwouter is opmerkelijk genoeg. Hij schijnt inderdaad wel ontstaan onder invloed van vijfwouter, ook wiewouter (uit *vivouter, naast viveldre, viveltre, ohd . .ftfaldra, verwant met lat. papilio), vlinder, witje, al hebben deze namen ook niets anders gemeen dan den klank, de gissing van Schuermans (861b), dat de Vlaamsche gaai zoo genoemd is »licht omdat die vogel gespikkelde kleuren heeft als de vlinder of zomervogel" zal wel geene instemming vinden. Eindelijk is wouter ook de naam van zekere lagere geesten uit de Germaansche mythologie. Bij Anna Bijns, blz. 464, lezen wij: Doen Muneken in 't Bosch als wilde wouters liepen. 1) Baker- en Kinderr. 4 90. Wouterloot, wouter, woutermannetje 193 Van Helten verklaart het daar met: »sater". Volgens Oudemans komt wouther ook, in den zin van: »boschman", voor bij »Lutg. 475"; doch deze plaats heb ik, bij gebreke van nadere aanwijzing van het bedoelde werk en van het citaat zelf, niet kunnen terugvinden; wellicht is hier eene vergissing in 't spel. Tuinman, Spreekw. I1, 201 geeft op: 't Is een wilde wouter, gezegd van ~en ongetemd, bandeloos mensch. Blijkbaar heeft men ook hier weder altijd gedacht aan een verband van wouter met woud j zeker op 't voetspoor of onder invloed van de volgende artikeltjes van Kiliaan vol etymologie: »w 0 u d - he er, wou d t - her. Syluarum prefectus, syluarum dominus: Et Syluanus deus, Faunus" j »wi 1 d e wo u d t- her. Syluanus agrestis, Faunus agrestis, Satyrus: Pan" j »w 0 u d - her -man, wou d t - her -man nek e n. Faunus: Et Spectrum, terriculamentum" en: »W 0 u d - her - m a nn eken s. Penates, lares" . Kennelijk weifelt Kiliaan tusschen : boschgeest en: huisgeest. ~isschien was de beteekenis in zijn tijd al eenigszins onzeker en werd bij het - ook om de alliteratie zeker geliefde - wilde wouter inderdaad ook wel aan iets als een »boschgeest" gedacht. Het bij Kiliaan bedoelde woutermanneken komt ook voor in eene plaats, die ik aan het apparaat voor het Mnl. Wdb. heb mogen ontleen en (Boeth. 252d): »Men verwondert ooc mede van dat de dijnghen zelsaem zijn of zelden gheschien, ghelijc vanden marmoten, woutermannekens, ende andere vreimde dijnghen, of als een kind met tween hoofden". Rier schijnt Kiliaan's tweede beteekenis: spook, gedrocht, monster bedoeld. Ook in Nederduitschland zijn de wolterkens bekend, en wel niet als bosch·, maar als huisgeesten, dus: )} lares, penates"j zie Schiller-Lübben, Mnd. Wtb. en Van den Bergh, Wdb. d. Ned. myth. 387 en het daar aangehaalde uit Grimm, D. Mythol.4 417 en 422, waaruit duidelijk blijkt, dat wouter ook hier, evenals straks bij den vogel, niets is dan de gewone mansnaam, evenals elders andere namen, uit zekere behoefte aan gemeenzaamheid gegeven aan deze» kaboutermannetjes" (een woord dat misschien wel mede onder invloed van het oudere UJoutermannetJe ontstaan is). Het laatste is zeker eene soort van 194 J. W. Muller, Wouterloot, wouter, woutermannetje »vJeivorm" van wouter, te vergelijken met ons Janneman, Pieterman, Banneman, Beineman (hd. Beinzel-, Petermännchen, zie Grimm t. a. p.) of met enkele oude namen op -boy; zie Niermeyer, Verh. ov. h. booze wezen, 28 vlgg. en Boekenoogen 96. 'l'en slotte: vanwaar komen de benamingen wouter en woutermannetJe, als scheeps- en timmermanstermen voor zekere strookjes hout, die ergens tegen of onder gespijkerd worden om 't uitglijden te beletten, of ook: zekere blokjes zonder schijven voor dunne lijnen (zie Van Dale, Boekenoogen en Van Lennep, ZeemansWdb.)? Zijn de z e woorden dan toch wèl afgeleid van wouteren, ro lIen, zooals Vercoullie en Boekenoogen meenen? Of is bij deze benaming gedacht aan de wouter(manneife)s, de huisgeesten, waarmede die voorwerpen (wellicht om de hulp die zij verleenen) vergeleken werden? Beide is mogelijk. Maar het is evenzeer denkbaar, dat ook hier de bloote mansnaam is gebruikt op dezelfde manier als dit - pIet meer of minder zekerheid - geschied is bij nnI. klaas, houten scheepmakerstang, kuipersknijpertje, houten nap (zie Van Dale en Boekenoogen), ltarmen, dommekracht (Boekenoogen), dirk, zeker scheepstouw, griet, zekere soort van lat of rib, en nhd. dietriclt, looper om sloten te openen I). Uit een soort van "slang" zijn die woorden gaandeweg ingedrongen in de algemeene taal. Noch woud, bosch, noch ook wouteren, wentelen, rollen heeft dus waarschijnlijk eenig aandeel aan al de hierboven besproken woorden: alleen de mansnaam Wouter zal de oorsprong zijn dezer zeer uiteenloopende benamingen. I ) Verg. ook knaap en knecht in dergelijke toepassingen. Leiden, Juli 1900. J. w. MULLER. H. Kern 195 DE IE IN BRIEF EN ENKELE ANDERE ONTLEENDE WOORDEN. Onze taal bezit eenige ontleende woorden waarin de (vroegere) tweeklank ie zich ontwikkeld heeft uit eene oorspronkelijk korte, geaccentueerde e. Ik zeg »oorspronkelijk", want of die e nog als een korte klonk in den mond dergenen van wie wij en andere Germanen bedoelde woorden hebben overgenomen, is een vraag waar we later op zullen terugkomen. Zulke woorden zijn brief, spiegel, priester, Pieter. De ie die wii in deze woorden hooren, verschilt niet van de uit oudere io, eo, ia I) ontstane. Dus wordt de ie in brief, spiegel, priester, Pieter uitgesproken als in dief, lief, liegen, driest, gieter. Hetzelfde geldt van 't Hoogduitsch en 't Engelseh. Uit deze gelijkheid van uitspraak volgt nog niet dat de ie in brief, enz. uit io ontstaan is, want zoowel in onze taal als in 't Hoogduitsch heeft zich de ie meni'gmaal ontwikkeld uit die soort van. e, welke o. a. in 't Gotische lier, ons hier, voorkomt en beschouwd wordt als reeds in 't oudgermaansche tijdperk bestaan te hebben. Of deze veronderstelling juist is, zou moeielijk te bewijzen zijn 2), doch zeker is het dat die e in 't historisch tijdperk aanwezig was, en dat ze in 't Oudhoogd. in ia, ie, in 't Nhd. en in onze taal in ie is overgegaan. In 't On. schrijft men hér (een enkele maal hier), Zweedsch Mr, met denzelfden klank oogenschijnlijk als in IJslandsch bréf. Nu heeft het On. ook tré, Zweedsch trä(d), waarin de é uit eo ontwikkeld is. Doch in een woord als bréf kan de é niet ontstaan zijn uit eo, want· vóór een medeklinker gaat eo, io in jo over. 1) Gemakshalve stel ik deze schrijfwijzen gelijk; men kan ze z66 uitspreken, dat het verschil nauwelijks hoorbaar is. Vandaar dat men bijv. in de Heliandhandschriften lioht, lcoM, liaht gespeld vindt. In den Cottonianus daarnaast zelfs ie. Natuurlijk' vertegenwoordigt dit laatste de uitspraak des afschrijvers, en is al 't andere eene verouderde spelling. 2) Later komen we hierop terug. 196 H. Kern In 't On. prestr is de é verkort ten gevolge van de volgende medeklinkerverbinding. Waarschijnlijk is prest-r, zoo als CleasbyVigfusson alfnnemen, aan 't Angelsaksisch ontleend, want een vorm priest voor priester is in 't Ohd. zóó zeldzaam, dat men kwalijk aan ontleening uit het Hgd. kan denken. De vraag is nu: »hoe werd het Ags. woord dat gespeld wordt preost uitgesproken?" Klonk de eo hierin als in leof, breost, waarom hebben de Noren dan niet priost (prjost), gelijk brjost? Tegenover Ohd. priestar, prêstar legt m. i. de spelling preost geen gewicht in de schaal j ze is eene niet zeer gelukkige poging om een klank bestaande uit i + volgende doffe e wêer te geven, of, wat op hetzelfde neerkomt, de eo verbeeldt eenvoudig ie, omdat de eo als oude spelling in echt Ags. woorden nog gebruikelijk was, toen men reeds algemeen ie uitsprak. Van spiegel vindt men in 't Ohd. gewoonlijk spiegal, spiegel, een enkele maal spiagal, en spigel, nooit met io, eo. Zoo ook voor brief steeds brief of briaf, Os. brêf en brief. Dit alles in verban d met dfln vorm dier woorden in 't laat-Latijn of Romaansch schenkt ons de overtuiging dat de ie in brief, spiegel, prie8ter, Pieter zich ontwikkeld heeft uit een klank die overeenkwam met de 7.eer gesloten e in Got. her. De vraag die overblijft is deze: hebben de Germanen deze hunne e gehoord in den mond der Romanen toen zij deze woorden overnamen en die everder ontwikkeld tot ie (ia) of spraken de Romanen toen reeds die woorden met een tweeklank uit? Deze vraag is niet gemakkelijk te beantwoorden, dewijl men de Romaallsche uitspraak in de 8ste of 9de eeuw - want vroeger zullen die woorden wel niet ingedrongen zijn - moeielijk kan vaststellen, en zich tot gevolgtrekkingen moet bepalen. Wij weten dat de korte, geaccentueerde Latijnsche e vóór enkelen medeklinker gewoonlijk in ie overgaat j bijv. in Hal. brieve, ook in Pietro j l!'ransch brief, Pierre; daarentegen prêtre. Dit laatste woord is in de Germaansche talen op dezelfde wijze behandeld als brief en spiegel, en zulks pleit voor de onderstelling dat de overgang van de e eerst op Germaansch gebied heeft plaats De ie in 7lTief en enkele andere ontleende woorden 197 gehad. Gemakshalve hebben we hierbij aangenomen dat al die woorden in denzelfden tijd zijn overgenomen, hetgeen alles behalve zeker is. Zelfs indien men aanneemt dat in geen van de bedoelde woorden de klinker bij eenig Romaansch volk als ie klonk, moet toch uitdrukkelijk verklaard worden dat geen enkele er van nog Latijn mag heeten. Brief kan niet anders dan aan het in Frankrijk gesproken Romaanscb ontleend zijn; dat blijkt uit de f. Priester kan onmogelijk eene Gerrnaansche wijziging van p1'esbyter wezen; het kan alleen uit een Romaansch préstrovoortkomen. Spiegel kan evenmin rechtstreeks uit het Latijn overgenomen zijn, want Lat. c wordt niet g. Bijv. facnla wordt Ohd. fakla, fakala, Ndl. fakkel (uit fakle); praedicare wordt Ndl. prediken; 't Ohd. predigon is maar eene schijnbare uitzondering, daar de ig hier ontstaan is onder den invloed van qen Germaanschen uitgang igon; het bewijs levert de bijvorm predion. Ohd. figa, ons vijg kan ook niet uit het Latijn verklaard worden; uit ficus kan geen figa worden; klaarblijkelijk beantwoordt riga aan 't Fransche figue, blijkens den uitgang. Welke onzekerheid er ook overblijve omtrent de juiste uitspraak. van brief, enz. bij de Romanen in het tijdperk van 700-900 na Chr., men mag zonder aarzelen aannemen dat de klinker toen reeds algemeen gerekt werd uitgesproken. Ook de e in Got. her, Kreks, Ohd. Kriach, ons Griek, is een gerekte klank. Op den eersten blik kan h'et vreemd schijnen dat de ae van Graecus bij de Germanen met die soort van e werd weêrgegeven, wel4:e in 't Hgd. en N dl. ie is geworden, dus een zeer gesloten klank moet gehad hebben, terwijl de Lat. ae, te oordeel en naar de uitspraak in de Romaansche talen, een open klank had, ten minste in 't grootste gedeelte van 't gebied waar Latijn gesproken werd. Doch in 't Gotisch is toevallig de e = Ohd. á, schoon oorspronkelijk ontwijfelbaar een open klank, allengskens zoozeer afgeweken van de oude uitspraak, dat ze de î naderde en meermalen hiermeê verwisseld werd, terwijl de e = OlJze ie, die oorspronkelijk zeer gesloten was, in 't Gotisch 198 H. Kern opener bleef dan de ldg. ê, althans nooit met î verwisseld wordt. Doch, zal men zeggen, al moge dit van 't Gotisch waar wezen, in 't Ohd., Os. en Ndl. heeft de e, waaruit ie is voortgekomen, toch stellig nooit open geklonken. Hoe dan in deze talen Kriach, Griek te verklaren? Hier schijnen twee verklaringen mogelijk. Vooreerst hebbe men in 't oog te houden dat de op ene e in de gewone Romaansche uitspraak, onverschillig of het Latijn ë of ae heeft, niet zóó open is als onze è. Daarenboven bezat het Ohd. - en we mogen gerust hetzelfde beweren van 't oude Nederfrankisch, - nadat de ldg. ê in á was overgegaan, geen opene lange è meer. De klank die nog 't meest op de Romaansche lange è leek, was de e van Kriks 1). Eene tweede verklaring van 't feit zou moeten berusten op de veronderstelling dat in sommige streken van 't Romaansche taalgebied de ae in Graecus een gesloten klank had. Onmogelijk is dit niet, want 't Spaansche Grie.qo strekt ten bewijze dat er zulk eene uitspraak bestond, maar dat ze ook voorkwam in oostelijker streken kan men niet aantoonen. De geschiedenis der gesloten e is nog niet volkomen opgehelderd. De klank komt het eerst voor in de Gotische bijbelvertaling, doch wij kennen een woord dat eenmaal deze e moet gehad hebben, in een nagenoeg 4 eeuwen ouderen vorm.· Het is de volksnaam Frisii, bij Dio Cassius 4.lpElrJïOI, bij Ptolemaeus 4.lpllIlIlol, bij Procopius 4.lp/IIIIOJIEQ. De e komt eerst voor den dag in F1'esones bij Beda, Ags. Fresán en Frysan, OJriesch Fresa en Frisa, Ohd. Frieson, Mnl. Vriesen 2). De Romeinen hoorden dus den klinker als eene lange i, en soms ook de lettergreep als lang alleen door positie. Die lange i had zeker niet denzelfden klank als de Germaansche î waaruit zich onze ij en in 't Hgd. ei ontwikkeld heeft, doch vermoedelijk een klank die tusschen i en gesloten e in stond. Dat die e zich, in zuiver 1) In een eenigszins later tijdperk werd de Lat. é zelfs door de uit een tweeklank ontstane ee uitgedrukt, o. a. in Ndl. beest, Lat. "éstia. 2) Voor een vollediger opgave der zwakke en sterke vormen van dit woord, zie Grimm G. d. d. 8. 669. De ie in brief en enkele andere ontleende woorden 199 Germaansche woorden, ontwikkeld heeft in eene i bevattende lettergreep, is niet twijfelachtig. Volgens Bethge I) zou de klank = ldg. êi wezen, en tot staving van dat gevoelen beroept hij zich op het feit dat de klank voorkomt in wortels die i bevatten. Zoo bijv. Ohd. skeri (Ndt schier), vgl. met Got. skeirs, On. skirr, Ags. sCir, enz. Voorts Got. her, enz. behoorende bij den pronominaalstam hi. Dit is in zooverre juist, dat genoemde woorden een i-element bevatten j ook is het denkbaar dat skeirs, scir oudtijds een êi, d. i. de Wrddhi van i bevatten, maar van een Wrddhi in her kan geen sprake zijn, als zijnde grammatisch onmogelijk, in strijd met de allereerste regelen der woordvorming. De e in her kan niet anders zijn dan eene oorspronkelijk korte i, die onder bepaalde omstandigheden gerekt is geworden, hetzij doordat een medeklinker is uitgevallen, zooals o. a. in Os. mëda, mieda, Ohd. mieta, Ags. med, doch Got. mizdo, of om eene andere oorzaak die ons ontsnapt 2). Alhoewel nu in een bepaald tijdperk alle Germaansche talen de gesloten e bezeten hebben, is het in hooge mate twijfelachtig of men het recht heeft dien klank als oudgermaansch te beschouwen, en de oorzaken van zijn ontstaan liggen nog geheel in 't duister. Daarentegen staat het vast dat het aantal gevallen waarin zich die klank ontwikkeld heeft in sommige Germaansche talen grooter is dan in andere. De meeste gevallen komen voor in 't Nederlandsch j weinig minder in 't gewestelijk gekleurde Oudsaksisch van den Oottonianus en nog minder in 't Hoogduitsch; in al deze talen komt een uit e ontwikkelde ie voor, welke de zustertalen niet kennen; namelijk bij eenige naamvallen van voornaamwoorden vinden we ie voor Got. ái. Dus Got. pái - N dl. en Hgd. die, Os. thia, t/wa; N dl. dien = Os. thiem, Ags. pám, On. peim; Ndl. wie, Os. huie, Ohd. hwer; enz. 1) In Dieter's Laut- nnd Formenlehre der germanischen Dialekte, p. 13. 2) Analoog is de rekking in Hoogduitsch, NederJuitsch en Nederlandsch ddr (Oostgeldersch dllr), doch Gotisch enz. par. 13 200 H. K e r n. De ie in briefen enkele andere ontleende woordell Het is duidelijk dat deze e en latere ie of ia ontstaan is door eene klankverzwa~king van ái, verklaarbaar uit den aard der woordjes welke die verzwakking vertoonen. Een analogon vindt men in 't Litausch. Zoo luidt de nom. pI. van 't vnw. tas: të, terwijl de oudere uitgang ai was, zooals blijkt uit de substantiefdeclinatie, bijv. p6nai; de dat. pI. tëms voor een ouder taims. Zoo ook bij andere voornaamwoorden. Wat de uitspraak der Lit. ë betreft, leert Schleicher 1): ë verhält sich zu ê (d. i. eenvoudige gesloten e) wie ~ zu e (open e), d. h. es ist ê mit nach schlagendem a, also (a, oft klingt es beinahe wie îa• Hieruit blijkt dat de uitspraak op Litausch gebied eenigszins schommelt. Let men op de schrijfwijzen ea, ia, om den behandelden klank in 't Ohd. en Os. (Cott.) aan te duiden, dan komt men tot het besluit dat in een zeker tijdperk, onmiddellijk voorafgaande aan dat der diphthongische ie, zoowel in Duitschland als in onze gewesten, dezelfde uitspraak, nl. die van Je Lit. ë gehoord werd. H. KERN. EEKKATTE. Naar aanleiding van 't stukje over Katteeker in de vorige aflevering, had Dr. Stoett de vriendelijkheid mij mede te deelen dat te Laren (tusschen Zutfen en Lochem) en Gorsel als benaming voor 't eekhoorntje niet enkel kat-eeker, maar ook, en wel meer gewoon, eekkatte in gebruik is. Dit woord komt dus overeen met de in Munsterland en Tirol gebruikelijke benaming. Aangezien Laren door de streek waar men katteeker zegt gescheiden is van Munsterland en nog veel verder verwijderd is van Tirol, laat de overeenstemming in 't gebruik van eekkatte geene andere verklaring toe, dan dat eekkatte van oudsher over 't geheele Hoogduitsche en Nederduitsche, althans Sassische gebied, verbreid moet geweest zijn. H. KERN. 1) Lit. Gramm. § 5. H. Kern 201 OOIT. In ooit, nooit wordt 00 als eene zachte 0 uitgesproken. Dit kan echter in dit geval, hoewel de lettergreep niet gesloten is, niet door eene enkele 0 worden uitgedrukt, omdat volgens ons spellingstelsel oit eene verkeerde uitspraak ten gevolge zou hebben. Eigenlijk luidt het woord o-iet, en dit is licht te verklaren, als men in 't oog houdt dat het woord oudtijds tweelettergrepig was, zooals Prof. J. Franck voor 't Middelnederlandsch heeft aangetoond. De zachte 0 in ooit is ontstaan uit jo, io, eo, ëo, eindelijk áiw. Hetzelfde geldt van de 0 in ommers, onze meest gewone uitspraak van 't immers der schrijftaal. Dit blijkt zonneklaar uit de Nederduitsche vormen jummer, ummer naast iemer. De oorzaak van 't verdwijnen der j (i) aan 't begin is te zoeken in 't sterke stootaccent op de 0, dat tevens ten gevolge had dat de volgende lettergreep, oorspronkelijke meere, en met bijwoordelijke s: meeres, verzwakt, werd tot mre, mrs. Zoo ontstond uit j6meere j6mre, 6mre, 6mmer, evenals uit eene andere uitspraak iomeere, iemere, iemre, iemmre, immer. Dezen weg is ook het Hoogduitsch opgegaan. Behalve in ooit en ommers is in onze taftl de j vóór u weggevallen in u, uwe. Dat dit zoo is, blijkt uit de hedendaagsche Brabantsche en Oostvlaamsche uitspraak ou, ouw, waarin de ou zich op dezelfde wijze ontwikkeld heeft als in ons nou voor nu, waarschouwen voor waarschuwen. Ook het Graafschapsch heeft oe, oew, in overeenstemming trouwens met ie, iej, voor ji, hoewel de j hier wel uit eene 9 zal ontstaan zijn. De gewestelijk Hollandsche uitspraak heeft daarentegen zoowel jou, voor jtt (ook oud Westvlaamsch) als jij. De verklaring van het tweede bestanddeel van ooit wordt ons aan de ·hand· geda~n door 't volkomen gelijksoortige Twentsche aait, een bijvorm van altît (d. i. altijd). Ooit is dus ontstaan uit j6tît, en bijgevolg synoniem met Hgd. jemals, waarin 202 IJ. Kern mal te nemen is in den ruimeren zin van Gotisch mel I ). Het is bekend dat in 't Mnl. naast 6it voorkomt 6int, oynt. Deze vorm bestond nog in Kiliaans tijd, maar algemeen is die nooit geweest. De vraag is nu, waaruit die n ontstaan is. Naar ik gis uit oitn, en dit uit 0 -+ tîden, datief mv. van tîd. Dat bij woorden voor tijd, stonde, het mv. in beteekenis niet merkbaar van 't enk. verschilt, ziet men uit tal van voorbeelden. Zoo heeft men bijv. in 't Ohd. de uitdrukking in allen zîten als vertaling van »tota die" 2). Nu zal die uitdrukking eigenlijk wel beteekend hebben »te allen stonden", maar in het taalbewustzijn vertegenwoordigde het mv. hierin een enkelvoudig, al is het dan ook collectief begrip. In dezelfde enkelvoudige op' vatting komt in 't Ohd. voor io dem hwîlom, dat wegens io als parallel van een verondersteld o-tîden mag beschouwd worden. Het bij woordelijke wîlon dient tot vertolking van »nunc" en hwîlom-hwîlom, soms-soms 3). Zoo ook Os. huîlon, soms; wijlen; Ags. hwîlum-hwîlum, nu eens - dan eens; hwîtum, hwîlon, Engelsch whilom, ons wijlen, en wat in aard nog dichter bij ooit staat, ons somwijlen. Dit gebruik van een meervoud om een collectief enkelvoud uit te drukken is niet beperkt tot de Germaansche talen: in 't Litausch beteekent metai, het mv. van m'ëtas, eenvoudig »jaar" 4). Zulke vormen als ooit en aait moeten vóór 't Mnl. tijdperk in zwang zijn gekomen, want dusdanige verkortingen zijn in strijd èn met het Mnl. èn met de nieuwere taal. Eene dergelijke afwijking van Mnl. klankregelen vertoont iet uit io-wiht; ergens uit e6hwe1'gins. Begrijpelijkerwijze komen zulke vermin- 1) Ter loops zij opgemerkt dat èn mel, en Litausch m'ëtas èn Skr. mana tijd, bijv. 8auram manam, zonnentijd; ärk,am mänam, siderische tijd, afleidingen zijn van den zgn. wortel mä, meten, met verschillende, maar verwante suffixen; zoo ook Got. mela, schepel. Met Ohd. mál, vlek, en Got. melJan, schrijven, ons en Hgd. malen, schilderen, heeft mel, tijd, niets te maken, daar meljan, enz. behoort bij Skr. mala, vlek. 2) Graff Spr. V, 635. 3) Aid. IV, 1225. Vgl. ook Got. hwo hweilo 1 Cor. 7, 5, 71'pàç ""lp6v. 4) Ook rf/tas, morgen, wordt in 't mv. gebruikt, doch in den zin van .'t Oosten". Maar dit is niet geheel hetzelfde. Ooit 203 kingen alleen voor bij woordjes van zekere soort, die om zoo te zeggen hun onafhankelijkheid verloren hebben. Zoo verloor ni, niet, ook zijn zelfstandigheid en werd en, en in verbinding met ooit, ergens: n; dus nooit, nergens; hetzelfde is gaandeweg gebeurd in alle Germaansche talen. Over de ontwikkeling van áiw tot ëo, dat Of ë werd gelijk in ons zee, Got sáiws, Of eo, ia, waaruit of ie of jo, ia gelijk in ons ziel, Got. sáiwala, in tegenstelling tot Hgd. seele, dat behandeld is als ons zee, stel ik mij voor later meer uitvoerig mijne meening toe te lichten. H. KERN. JA GEN. In 't Russisch beteekent ochota zoowel »jacht" als »lust in iets, begeerte." Hoe licht die begrippen zich uit elkaar ontwikkelen kunnen, blijkt o. a. ook uit het Skr. lubdlw en lub dhaka, jager, terwijl het eigenlijk »begeerig, gierig" is. Men behoeft niets anders te weten om te bevroeden dat jag(en) identisch is met Skr. ïh(ate), najagen, naar iets talen, verlangen, streven. De stam ïh is ontstaan uit ial!, gelijk bijv. ïps, willen, krijgen, wenschen, uit iaps; ïk§, kijken, uit iak§ (waarvan ak§an, oog j Lat. oculus, enz.) j dvïpa, eiland, uit dviapa 1) j pratïcï uit pratiacia; nïca uit niaca, enz. De begrippen »begeerte, hegeerlijkheid " en )} afgunst" zijn ook met elkaar verwant. Men ziet dit duidelijk uit het Fransche envie, dat zoowel )} lust in iets, begeerte" als »afgunst", beteekent. De vraag is of wij soms Skr. ïha in ïha-mrga en 'ïhïi-vrka, beide benamingen van den )} wolf", als)} nijdig" moeten verklaren. Alvorens hierin tot eene vaste meening te geraken, is het noodig de beteekenis na te gaan van 't Oudindische an- 1) Analoog anüpa, streek langs of aan 't water, marschland, uit anu en apa. 204 H. Kern ehas, dat als adjectief voorkomt in den zin van »tegen gevaar beschermd, vrij van gevaar, veilig", en als substantief in dien van »veiligheid, bescherming". Ehas wordt in eime oude Indische glossenverzameling opgegeven als een synoniem van krodha, toorn, hetgeen best waar kan wezen 1). Ehas is eene afleiding van ïh op dezelfde wijze als bijv. vedha van vyadh. Hoewel van eh as de beteekenis van »gevaarlijkheid, gevaar" niet opgegeven wordt, mag men veronderstellen dat het die ook gehad heeft. Wij behoeven slechts te denken aan ons talen vergeleken met Ohd. zála, periculum. Het overeenkomstige On. tál is bedrog, verlokking, en valstrik; tálgröf is een »kuil om een dier te vangen". Ook in dit geval komt de verwantschap uit tnsschen de beteekenissen die wij in ïh en afleidingen aantroffen. In de boven vermelde benamingen voor den wolf zal men met ïha het denkbeeld zoowel van gevaarlijkheid als van belustheid, hongerigheid, roofzucht verbonden hebben. Over 't algemeen zijn de gewaarwordingen die eene handeling aanduidende woorden opwekken veel meer samengesteld dan men gewoonlijk aanneemt. De wiize van samenstelling van ïhamrga en ïhavrka herinnert aan de elliptische verbindingen van een persoonsnaam als tweede lid met een substantief dat zekere zaak of feit of gesteldheid ter kenschetsing van den persoon uitdrukt. Zulke samenstellingen komen vaak voor als titels van tooneelstukken, bijv. Mudra-Rak§asa, Zegel-Rftksasa j Vikramorvaçî, HeldenmoedUrvaçî, Abhijnana-Çakuntala, Ring-Çakuntalft. Eene dusdanige elliptische samenstelling is ook Kamaçoka, Zingeneugt-Açoka, d. i. Açoka van het tijdperk toen hij aan zingeneugt verslaafd was; Dharmaçoka, Dharma-Açoka, d. i. Açoka in het tijdperk toen hij den Dharma ('t Buddhisme) omhelsd had. Eene elliptische samenstelling is ook Kama-dhenu, wensch-koe, d. i. de koe die alle wenschen vervult. Zoo is ïha-mrga: 't wilde dier dat zich kenmerkt door ïha. Door deze wijze van samenstelling 1) De beteekenis van 't adjectief ~ha is geheel onzeker. Jagen 205 worden kämadhenu en ïhamrga gestempeld tot personen of, wil men, tot figuren der sage. Waarschijnlijk hangt ook Oudindisch yahva, snel, gezwind, en als vrouwelijk subst. yahvï, vlietend water, stroom, samen met ïhate, en jagen, want hierin ligt toch ook het begrip van eene snelle beweging. Uit Skr. sa rit, stroom, rivier, blijkt hoe uit een begrip »Ioopen" een woord voor »stroom, rivier, vliet" kan gevormd worden, want in .sarati ligt het begrip van eene snelle beweging; vandaal' dat sasara als perfectum optreedt van dhavati, loopen. Wegens de verwantschap van »loopen", »vloeien" en »springen" (vgl. o. a. ons rennen met Hgd. rinnen) vertoont zich Skr. ,çarati in 't Latijn als salire, en Gr. äÀÀOfMH. Vandaar 't lndogermaansche woord voor »zout", SkI'. sara, Gr. äÀEÇ, Lat. sal, Slawisch soli, Lettisch säls, Germ. salt, lersch salan. Aan Oudindisch yahu wordt door de oude glossatoren de beteekenis toegekend van »groot", doch de zin van »dapper" (vgl. Got. swinps met ons gezwind) zou minstens evengoed passen. Moeielijker is hiermede te rijmen de beteekenis van »kroost, kind", die yahu ontwijfelbaar heeft 1). Ten slotte zij opgemerkt dat tot 'denzelfden stam als Russisch ochota behoort Kleinrussisch chutkyj, haastig 2). H. KERN. HOOGDUITSCH AFFOLTER, A.PPELBOOM EN MISTEL. Behalve in de beteekenis van appelboom, die 't Hgd. att'olter met de overige Germaansche talen gemeen heeft, komt het ook voor in die van mistel 3). Nu heet de mistel in 't Litausch amalas, 1) ~gveda 8, 49, 13; de dualis fem. yalIVï divas, 5, 41, 7 is even ontwijfelbaar N De (twee) dochters des hemels". , 2) Vgl. Miklosich, Etym, Wtb, onder chont. 3) Schmeller, Bayr. Wtb. onder atfolter. 206 H. K er n. Hgd. AfJolter, appelboom en miste arnalis, Lettisch ärnuls, Pruisisch emelno, Russisch oméla, Kleinrussisch ome/a, ime/a, name:Cyna, Sloveensch ome/a, imela, OudbuIg. imela, Servisch imela, mela, Tsjechisch Jemela,jemelo,Jmél, iméli, Slovakisch omela 1). Hieruit kunnen wij de twee volgende vergelijkingen afleiden: affolter = amalas, omela, enz. en affolter = obelis, äbols, jablo, enz. Derhalve zal amalas, omela = obelis, Jablo zijn, met dien verstande dat er een verschil in de kwantiteit der eerste lettergreep is waar te nemen, gelijk in Skr. amra naast amra. De reden waarom de mistel met denzelfden naam als de appel, of met een daarvan afgeleid woord genoemd werd, is niet ver te zoeken: de mistel groeit namelijk meestal op appelboom en ; de woekerplant is dus in zeker opzicht een product van den appelboom. Uit de bestaande feiten mag men met waarschijnlijkheid het gevolg trekken dat in de Balto-Slavische talen langen tijd twee wisselvormen voor »appel" bestonden, de eene met oorspronkelijke m, de andere waarin de m in b was overgegaan. Het is een bekend verschijnsel dat daar waar de taal twee vormen van één woord bezit, ze de neiging heeft de verschillende beteekenissen die zoo'n woord in 't spraakgebruik vertoont duidelijk te maken door aan elk der twee eene bepaalde beteekenis toe te deelen. Zoo is het te verklaren dat amalas in gebruik bleef alleen voor de eene beteekenis en obelis voor de andere 2). H. KERN. 1) Zie verder Miklosich, Etym. Wtb. 2) Voorbeelden van dezelfde neiging in onze taal zijn neusen en hoofsen (om van 't overgenomene hupsen te zwijgen), maagd en meid, Jonkvrouwen juffrouw, gort en grut, bloem en blom, hemels en hemelen, bladen en bladeren; enz. J. F. D. Blöte DE LATIJNSOHE BEWERKING DER BRABANTSCHE YEESTEN. 207 In 1707 publiceerde Ant. Matthaeus te Leiden eene Brabantsche kroniek onder den titel 'Anonymi, Sed Veteris et Fidi, Chronicon Ducum Brabantiae, Ab ipsis gentis init:iis usque ad Ann CID. CCCC. LXXXV'. J. F. Willems, de uitgever van de zes eerste der zeven boeken der Brabantsche Yee3ten, ontdekte in deze Latijnsche kroniek eene afkortende vertaling en bewerking der Yeesten 1), eene meening, die slechts deze toevoeging behoeft, dat het hs., hetwelk Matthaeus af liet drukken, thans cod. 122 der Groninger Universiteits-Bibliotheek, reeds zelf, zooals straks zal blijken, eene bewerking van minstens de derde hand is. Maar ook zoo draagt de uitgave van Matthaeus overal het duidelijk bewijs van de juistheid van Willems' opvatting, dat de vertaling der Yeesten met groote zelfstandigheid is uitgevoerd 2). Ik veroorloof mij in het volgende enkele punten ter sprake te brengen, die betrekking hebben op deze Latijnsche bewerking. 1. Wanneer ontstond de Latijnsche bewerking der Yeesten? In 1855 gaf Jhr. O. A. Retllaan Macaré eene 'Oude Kronijk van Brabant' in het licbt S) en maakte in eene bijgegeven korte 1) De Brabantache Yoesten, uitgegeven door J. F. Willems, Dl. I, Brussel I839, Intrad. p. XXX. - Die corte coronike van Brabant, uitgeg. door Ph. Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten, Dl. I, Gent 1839, p. 84 vlgg. en door J. H. Bormans, De Brabantsche Yeesten, DJ. III, Brussel 1869, p. CXLIII vlgg., of de sterk geinterpoleerde tekst dezer korte kroniek, medegedeeld door Mr. B. J. L. de Geer vlln Jutfaas in den Codez Diplomaticus Neerlandicus, uitgegrven door het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht, 2de Ser., 6de Dl., Utrecht 1863, p. 1 vlgg. zijn niet door den vertaler gebruikt. 2) Willems o. c. Dl. I en Il, Brussel 1843, passim. 3) In den Oodez Diplomaticus Neerlandicus, t. a. p. 2de Serie, 3de Deel, late Afd., Utrecht 1855, p, 3-85. - De bijgegeven beschouwing p. 86-88. 208 J. F. D. Blöte beschouwing er opmerkzaam op, dat er tusschen de door hem uitgegeven kroniek, die 'waarschijnlijk in het begin der 15de eeuw' geschreven werd, en de kroniek van Anonymus op enkele plaatsen een nauwe samenhang bestaat. Ofschoon R. M. zich niet er over uitliet, hoe ver deze samenhang gaat, er zich toe bepalende op twee overeenstemmende pagina's te wijzen, en het mij gebleken is, dat de dateering van R. M. op eene vergissing berust, daar zijn hs. eene verkorte copie is van de Brabantsche kroniek van Willem van Berchen 1), zoo blijft toch de samenhang van beteekenis, daar de kroniek van Anonymus, reikende tot 1485, eerst voltooid is in 1497 2) en de kroniek van Berchen, loopende tot 1470, reeds omstreeks 1472 ontstond. Volgens deze data kan het niet anders, dan dat de door Matthaeus uitgegeven kroniek uit Berchens arbeid putte, en dat we den Anonymus dus onverdienden lof toezwaaien, zoo we zijne zelfstandigheid prijzen; verder dat de terminus post quem van het ontstaan van zijn werk moet gesteld worden op den tijd na 1472, en dat dan Berchen waarschijnlijk de bewerker der vertaling is. Overwegingen echter van algemeenen aard leiden tot de gevolgtrekking, dat de kroniek van Berchen door den schrijver der kroniek ed. Matthaeus niet kan zijn gebruikt, en dat, niettegenstaande de elkaar weersprekende data, aan de kroniek van Anonymus de prioriteit toekomt. 1) Een artikel over de Brabantsche kroniek van Berchen en het hs. van den heer Rethaan Macaré verschijnt in 'Fruins Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde', Vierde Reeks, Dl. 11, Afl. 1. 2) P. 224 der ed. Matthaeus = fol. 145 VO van hs. 122 der Groninger Univ.-Bibl. wordt van Maria van Bourgondië gezegd: 'defilncta est a. D. 1485... reliquit post se P hilippum filium suum .drchiducem .dustriae, Burgundiae, Brabantiae etc., qui iam du zi t in uzo re m .Toa nn am reg is H i spa n i a e ti I ia m.' Philips de Schoone huwde 20 Oktober 1496. - De '.dlderezcellcuste Oronijke van Brabant' ,'ertaalde geheele stukken uit onze kroniek, ook den aangehaald en passus, De Alderexcell. Cronijke werd 'voleyndt ... ende geprent . .. .dnno MCCCCXGVlI, op den laetsten dach van Februarius oft Loumaent', dus volgens onze rekening op den laatsten Februari 1498. - De voltooiing van de kroniek, die Matthaeus uitgaf, ligt dientengevolge tusschen 20 Oct. 1496 en Febr. 1498, - Het schrift van het ms., dat Matth, af liet drukken, is volgens H. Brugmans, Catalogus codicum manu scriptorum Dniveraitatis Groninganae Bibliothccae, Groningen 1898, p. 50, van de 16de eeuw. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 209 De kroniek van Anonymus is eene doorloop ende aansluiting aan de Yeesten. Eerst waar deze opbouden, volgt eene zelfstandige voortzetting. De kroniek van Berchen 1) daarentegen bestaat uit vier duidelijk af te bakenen stukken. Het eerste, beginnende bij Adam en loopende tot Karleman, ca. 600 (fol. 21'°-11 1'0, ed. R. M. p. 3-32), is de reproductie van eene Latijnsche kroniek, die in de 15de eeuw doorging voor een werk van Johannes Clericus, secretarius civitatis Antwerpiensis, in werkelijkheid echter het maaksel was van twee tijdgenooten van Boendale, waarvan de een tusschen 1330 en 1350 een stamboom schreef der hertogen van Brabant van af Braboll Silvius - een, zooals beweerd werd, aangetrouwden neef van Julius Cesar - tot op Karleman, of wellicht zelfs tot op Jan III (1312-1355), de tweede iets later, maar toch nog voor 1350, den stamboom naar voren aanvulde met eene doorloopende reeks van vader op zoon van af Adam tot den legendarischen Brabon Silvius 2). Het tweede gedeelte, reikende van Karleman tot Jan I, van ca. 600 tot 1294 (fol. 12 vO-34 vo, ed. R. M. p. 32-71), omvat in hoofdzaak eene Latijnsche kroniek van ca. 1304 3) van een solieder karakter en afsluitende met den dood van Jan I (+ 1294). Het derde stuk van af Jan II en Jan III tot ca. 1410 (fol. 34 vO-59 1'0, ed. R. M. p. 73-85) 4), sluit zich aan bij den text van den Anonymus voor die jaren. Het vierde gedeelte eindelijk van 1410-1470 (fol. 591'0_71 Vo) heb ik niet nader kunnen bepalen. - Berchens methode is een inlasschen van alles, wat hij meester kan worden, in de kronieken, die hij als hoofd bron beschouwt. En dientengevolge is de verhouding tusschen de kroniek van Berchen en die van Anonymus niet 1) Nr. 8038 der Bourgondische Bibliotheek, niet uitgegeven. - De 'Oude Kronijk van Brabant' ed. R. M., is naar een verkort en fragmentarisch hs. 2) Over deze beide Pseudo-J ohannes Clericus hoop ik te handelen in een artikel over de ontwikkeling der Sage van Brabon Silvius, den Brabal!tschen Zwaanridder. 3) Nr. 8046 der Bourgond. Bib!. - Cap. 37-53 zijn uitgegeven in de Mon. Gcrm. SS. 25, 407 vlgg. 4) Het hs. van den heer Rethaan Macaré breekt af in het jaar 1371. Verder is er op pag. 78 'eene gaping wegens gemis vnn bladen'. 210 J. F. D. Blöte moeilijk aan te geven. Kort samengevat is de verhouding deze: In het gedeelte van Karleman tot en met Jan I toont de kroniek van Anonymus (p. 3-46) in enkele zinnen overeenstemming met de kroniek van Berchen (fol. 12 vO-34ro, ed R. M. p. 32 -71), in het legendarische vóor Karleman in geen enkelen zin. Bij Jan U is reeds veel overeenstemmend, maar van Jan IU (1312-1355), en hier van het jaar 1318 af aan, zijn de beide kronieken, die van Berchen en die van Anonymus, waar ze hetzelfde berichten, gelijkluidend, eene gelijkluidendheid, die zich over geheele zijden uitstrekt tot ongeveer het jaar 1410 (ed. Matth. p. 53-140, Berchen fol. 35 vO-59ro, ed. R. M. p. 73-85) 1). Van daar gaat iedere kroniek haar eigen weg. Gesteld nu, dat de Anonymus geput had uit Bercben, dan zouden we het zeer onwaarschijnlijke geval hebben, dat Anon. eerst van het begin van zijne kroniek tot aan den dood van Jan I Boendale vertaald had, die in de eerste bewerking zijner Yeesten reeds verder ging (tot ca. 1316), en dat hij van daar af de kroniek van Berchen bijna woordelijk had afgeschreven, daarbij merkwaardigerwijze steeds datgene van Berchen zorgvuldig uitlatende, wat in Boendale niet gevonden wordt. Dit laatste verschijnsel maakt het zelfs onmogelijk, dat de overeenstemmende gedeelten der 1472 geschreven kroniek van Berchen vóor die der 1497 voltooide kroniek der ed. Matth. ontstonden. Er zijn buitendien zeer bepaalde kenteekenen, die in de overeenstemmende gedeelten uitdrukkelijk op de prioriteit van de kroniek van Anonymus wijzen. Slechts op éene plaats behoef i.k opmerkzaam te maken, daar andere plaatsen ons hetzelfde zouden leeren. De ed. Matth. heeft op p. 57 (Gron. hs. 122 fol. 31rO), dat de heer van Valken burg i.n 1326 uit de gevangenschap bij Jan In 'liberatus est sub certis pattis, cujus fidPJ'ussores fuerunt (zoo hs.; Matth.: fuerant) Episcopus Leodiensis', Gomes Hollandiae et Gelriae', of zooals het op p. 38 van een ander hs. der Groninger Univ.-Bibl. (nr. 123) luidt, dat een oorspronkelijkeren 1) Z. p. 209 D. 4 .. De Latijnscbe bewerking der Brabantsche Yeesten 211 tekst - waarover straks - bewaart: liberatus est sub certis pactis et conditionibus, cuius fideiussores fuerunt Episcopus Leodiensis, Comites HoUandie et Gelrif}' . De bisschop van Luik, de graven van Holland en Gelderland worden hier dus zonder naam genoemd. Ook een derde hs., nr. 17026 der Bourgondische Bibl., heeft op fol. 39 rO in dezen passus voor de drie vorsten geen persoonsnaam. Bij Berchen komt de plaats echter met de namen voor: 'fideiussores fuerunt A dol P h us, episcopus Leodiensis, W i ll! e 1 mus, co mes Hollandie, et R ey na 1 dus, comes 1) Gelrie (fol. 36 va). Deze passus kan nu Of in de drie hss. der kroniek van Anonymus verkort - dus met weglating der namen - weergege. en, àf in Berchens kroniek uit de plaats van de kroniek van Anon. voortgesproten zijn, doordien Berchen de namen er aan toevoegde. Hoe de verhouding is, beslist Boendale in V, 1530 vlgg., die omstreeks 1350 schreef: 'Sine borghen worden, alsmen seide, Die bisscop van Ludeke der stede: Van Hollant ende van Gl!elre mede Die graven waren daer oec in.' - Zooals gewoonlijk sluiten ook hier de ed. Matth. en de hss. aan de woorden van Boendale aan - zelfs in het hs. met den oorspronkelijkeren tekst in het 'comites' -, zooals Boendale hebben ze geen namen voor de borgen. Heeft Berchen dezelfde Latijnsche plaats met dezelfde woorden, maar met toevoeging van namen, dan moet de vertaling zonder de namen de oorspronkelijkste zijn. Daar nu in het historisch gedeelte de kroniek van Berchen van tijd tot tijd persoonsnamen bij de titels heeft, waar de kroniek van Anon. en die van Boendale en zijnen voortzetter zulke in de overigens overeen~temmende deelen niet hebben 2), en de 1) Hs. R. M. heeft vele veranderingen meest van stilistischen aard, ook enkele zakelijke. Zoo hier voor 'co mes Gelrie' 'dux Gelrie' (p. 75 der ed. R. M.). Gelder was echter eerst sedert 19 Maart 1339 een hertogdom, en er is hier sprake van een voorval van 1326. 2) De copiïst, die het Gron. hs. 123 schreef, voelde het gebrek aan persoonsnamen, daar hij tallooze plekken open liet, waar persoonsnamen of titels ontbraken. Ofschoon de schrijver van dit hs. iu onzen passus geen plaatsen open gelaten heeft, zien we toch uit zijne eigenaardigheid, dat de archetypus der JJatijnsche bewerking der Yeesten hier geen persoonsnamen had, en dus in overeenstemming was met Boendale, waar ook deze geene geeft. 212 J. F. D. Blöte kroniek van Berchen nog meer biedt, wat niet bij Boendale en Anon. voorkomt - want Berchen gaarde ook uit andere kronieken -, verder de ed. Matth., de Gron. h8s. 122 en 123 en het Brusselsche hs. 17026 geen enkelen zin hebben, die in de kroniek van 1304 voorkomt, wat toch bij gebruikmaking van Berchens kroniek het geval moest zijn, en daar eindelijk Berchen in de periode van voor Jan II enkele zinnen bewaart gelijkluidende met zulke, die in de kroniek van Anon. gevonden worden: zoo bevat de kroniek van Berchen voor een gedeelte eene copie of eene verwerking van de kroniek van Anonymus, m. a. w. de kroniek, die in 1497 voltooid en door Matthaeus in 1707 uitgegeven werd, was in haar gedeelte tot 1410 - want tot zoover gaat de overeenstemming met Berchen - reeds vóor de kroniek van Berchen geschreven, dus vóor 1472. De terminus post quem is gemakkelijker te bepalen. De twee verwante hss. nr. 123 der Gron. Univ.-Bibl. en nr. 17026 der Bourg. Bibl. reiken inderdaad niet verder dan 1410 ; beide eindigen met de keuze van Sigismund van Hongarije tot keizer, 'et tune elect01'es Imperii iterum congregati ipsum Sigismundum unanimiter elegerunt' (ed. Matth. p. 140). Dat het hs., dat Berchen voor zich had, eveneens slechts de stof tot 1410 bood, volgt vanzelf uit de methode, die hij er op nahield. De vraag is dus, of de oorspronkelijke Latijnsche vertaling slechts tot 1410 gi.ng, en of zij om dien tijd wellicht reeds ontstond. Algemeen geredeneerd, is het laatste - dat de vertaling om· streeks 1410 geschreven werd - niet zeer waarschijnlijk. Want in dit geval zou de vertaler de 5 boeken der Yeesten, die van Boendale zelf waren en tot 1347 verhaalden, bewerkt hebben ten tijde, dat er nog geen voortzetting der Yeesten bestond, want het 6de boek werd in 1432, het 7de in 1440 voltooid. Hij had er dan op eigen hand een vervolg bij geschreven tot 1410. Daarop zou het eigenaardige feit moeten hebben plaats gegrepen, dat de voortzetter van Boendale in 1432 en 1440 weer van dat vervolg gebruik maakte, want er bestaat zulk een nauwe samenhang tusschen de Latijnsche bewerking en de Yeesten, De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 213 . dat de eene uit de andere moet hebben geput. Dan zou daaruit verder weer volgen, dat een latere voortzetter der Latijnsche bewerking wederom aansloot aan het gedeelte der Yeesten na 1410 met verder l.elfstandig vervolg, waar de Yeesten ophielden. Gelukkig laten twee omstandigheden ons omtrent den tijd, waarin de Latijnsche bewerking ontstond, niet in twijfel. Het 7de boek der Yeesten is ontleend aan het 6de boek van de Dynters kroniek 1), en daar de Latijnsche bewerking nergens een spoor van de latiniteit van de Dynter verraadt, maar ook in het laatste gedeelte tot 1410 nauwkeurig aansluit aan de 19 eerste cap. van het 7de boek der Yeesten, zoo moet de Latijnsche bewerking na 1440 zijn ontstaan. En ten tweede hebben de hss. der Latijnsche bewerking alle met dezelfde woorden dezelfde toespelingen op latere tijdstippen dan 14]0. Een op 1417, die, daar ze ook op dezelfde plaats bij den voortzetter van Boendale VI, 9550 voorkomt, op den tijd na de voltooiing van het 6de boek wijst 2); een op 1427 3) en eene beslissende uitvoerige op 1449 ~), die 1) Wie, zooals schrijver, het 7de boek der Yeesten op verscheidene plaatsen vergeleken heeft met het 6de boek van de kroniek van de Dynter, zal de volgende woorden van L. P. Gachard moeten onderschrijven: "Il y a, entre le dernier livre de la continuation de De Glerc et le sizième de la chronique de De D.ynter, une telle COrt formité, quan t au fond et quant à la disposition des matières, qu' il faut ntcessairement que le chroniqueur flamand ait eu communication de la rédaction latine. Mais i1 rapporte, en outre, certains détails que De Dynter paratt avoir ignorés, on que du moins il a passés sons silence, snrtout quand il s' agit de descriptions de fltes et de solennités publiques; et, dans ces occasions, 80n style plus animé prouve l'intérlt qu'il !I prenait lui· mime. En somme, il a tout ce qu'on trouve dans DynterllS, plWi quantité de particularités curieuses qui lui sont propres." Geciteerd bij J. H. Bormans, Brab. leesten, Dl. lIl, Avant-Propos p. LXXXIX. 2) Ann. 1388 (Gron. hs. 123 p. 82, Bourgond. hs. 17026 f. 79 r O, ed. Matth. p. 117): .comitem Clevensem, qni pos tea Dnx creatus est." V gl. Yeesten VI, 9550 .Die grove van Gleve, die namaels waert hertoge". Kleef werd in 1417 een hertogdom. 3) Ann. 1407 (Gron. hs. 123 p. 91, Bourg. hs. 17026 f. 87 rO, ed. Matth. p. ] 30) wordt van de zonen van hertog Anton van Brabant gezegd, dat ze naderhand hertogen waren, in aansluiting aan Yeesten VI, 267 vlgg., waar echter niet gezegd wordt, dat ook Philips hertog werd. - Jan IV was hertog van Brabant 1415 -1427, zijn broeder Philips 1 1427-1430. 4) Ann. 1404 (Gron. hs. 123 p. 87, Bourg. hs. 17026 f. 84 vo, ed. Matth. p. 126) komt de schrijver in eene genealogische beschouwing, overgenomen uit Yeesten VI cap. 103 en dan verder aansluitende bij vs. 11268, te spreken op de beide ge214 J. F. D. BHlte ook bii Berchen met dezelfde woorden lD dezelfdè omgeving gevonden wordt, zoodat het gedeelte tot 1410 eerst na 1449 werd geschreven. - De eerste Latijnsche bewerking on t st 0 ndd u s tu s s c hen 1449 en 1472. 2. En dat die eerste Latünsche bewerking, niettegenstaande ze na 1449, dus minstens negen jaar na de voltooiing van het 7de boek der Yeesten, geschreven werd, afsloot met het jaar 1410, met vs. 2430 of cap. 19 en niet met vs. 18186 of het einde van het 7de boek, daaraan valt niet te twijfelen. Van de drie hss., die ik heb leeren kennen, reiken er twee onafhankelijk 1) van ellmar tot 1410; het derde - nr. 122 der Gron. Univ.-Bibl., uitgegeven door Matthaeus - heeft in ieder geval eene voortzetting, want het sluit met 1485 en de voortzetting werd voltooid in 1497. Verder hebben we Berchens overeenstemming tot 1410. En ten slotte heeft nr. 123 der Gron. Univ.Bibl. eene bijzondere bewijskracht. Van de drie hss. namelijk is het Gron. hs. 123 de zorgvuldigste copie van het oorspronkelijke, ja alles leidt er toe aan te nemen, dat de schrij ver het oorspronkelijke voor zich gehad heeft. Hij noemt zijn werk op het eerste blad een afschrift: 'Brabantiae Chronicon ad annum Clwisti CID CCCCX, au(t)hore . .. monacho Aifiigemensi', met opengelaten plaats voor den naam van den oorspronkelijken bewerker. De zorgvuldigheid van deze copie blijkt uit het volgende: 1. de tekst stemt uitvoeriger en nauwkeuriger dan die der twee andere h8s. met Boendale en contin. Boendale overeen 2); 2. eveneens met Berchen, die dit hs. niet gebruikte 3); 3. na het verhaal van de verovering lijktijdige pausen Eugenius IV en Felix V en dat, na den dood van Eugenius, Felix V, d. w. z. Amadeus VIn van Savoyen, in de handen van paus Nicolaas V afstand deed van zijne aanspraken. Dit geschiedde in 1449. - Bij Berchen staat de passus f. 61 voo 1) Z. vlg. p. 2) Z. bijv. beneden p. 219 vlg. den passus over Karleman. 3) Het is met eene jongere hand geschreven. - H. Brugmans noemt het in den Catalogus der hBS. der Gran. Univ.-Bibl. p. 60 16de-eeuwsch. De Latijnsche bewerking der Brabantsche feesten 215 van Waleve (1347), waarmede Boendale het 5de boek eindigt, begint alleen dit hs. een 'liber secundus', zoodat de archetypus de scheiding kende tusschen Boendales we~k en den arbeid van diens voortzetter, want het jaar 1347 is voor zich geen jaar van beteekenis, dat tot eene a.fsluiting van een boek had kunnen aanleiding geven; 4. overal laat de copiïst in zijn met eenige zorg geschreven hs. grootere en kleinere plekken open voor latere inlasschingen van namen, titels, dateeringen, grafschriften en andere aanvullingen, en dat die openlatingen van hem afkomstig zijn, toonen zoowel enkele invullingen in het hs., als ook het verschijnsel, dat de beide andere hss., die eveneens de namen enz. niet hebben, el' nooit een plaats voor open laten. En bij deze nauwkeurigheid is het dus in verband met Berchens bron en met hs. 17026 der Bourg. Bibl., die zooalE! Gron. hs. 123 slechts tot 1410 reiken, van bijzonder gewicht, dat de copiïst uitdrukdrukkelijk in den titel aangeeft, dat hij een kroniek van Brabant tot 1410 biedt, geschreven door een monnik van Affiighem. De oorspronkelijke Latijnsche bewerking reikte dus slechts tot 1410, d. i. tot cap. 19 van"het 7de boe k der Y e est e n. Het Brusselsche hs. 17026 - om ook over de beide andere hss. een kort woord te zeggen - is veel minder zorgvuldig. Het laat uit en heeft schrijffouten, Walllleer Boendale bij den heer van Valkenburg in 1326 zegt, dat deze naar Gennep gebracht werd in een gevangenis, en dan V, 1525 zich aId us uit: 'in sijn vast prisoen daer, Daer ld in lach wel twee jaer, Eer hi ute moclde comen, Te sinen ,groten onvromen, Op grote vaste sekerheide ... , en men daarvoor in het Gron. hs. 123 p. 38, evenals bij Berchen fol. 37 rO vind t: 'dnci in Castr~m Genepi§, ubi in forti custodia erat spacio duo rum annorum ; post h§c liberatus est sub ce r t is pa c t i set con dit ion i bus . . .' dan laat het Bruss. hs. dit 'et conditionibus' weg. - Zegt Boendale V, 1052, dat dezelfde heer van Valkenburg in 1318 gevangen werd gezet in 'Nideghe', en heeft het Gron. hs. 123 p. 35 daarvoor Nijderge (= Nijdecge), Berchen fol. 35 VO Nydegghen, dan vindt 14 216 J. F. D. Blöte men daarvoor in het Bruss. hs. 17026 een onherkenbaar Miderglze, enz. - Het hs. is klein 40 , uit het einde der 15de eeuw. Waar er slechts gelegenhei.d toe is, bezigt de copiist eene afkorting. - Het hs. 122 der Gron. Univ.-Bibl. bevat nog eene voortzetting van de Latijnsche bewerking na 1410. Voor het gedeelte tot 1410 werd ten grondslag gelegd de tekst, zooals het Brusselsche hs. hem geeft ('et conditionibus' bij v . is uitgelaten, 'Miderge' heet het kasteel van 1318). De uitlatingen zijn talrijker en omvangrijker dan in het Bruss. hs. 1). De voortzetting is eerst eene verdere verkortende vertaling van het 7de boek der Yeesten. Dan volgt eene voortzetting op eigen hand. Uitgegeven is dit hs. door A. Matthaeus (z. boven). De Alderexcellenste Cronijke van 1498 (n. St.) heeft voor een groot gedeelte den tekst van deze bewerking in de volkstaalovergezet.- Waar Gron. hs. 123 meer heeft tegenover hs. 122 en Bruss. hs. 17026, daar heeft ook Berchen dit meerdere 2). 3. De vraag doet zich voor, of de Brusselsche 'pensionarius advocatus' Peter de Thimo 3) aan deze Latijnsche bewerking een aandeel had. l Die A ldere:ccellenste Cronijke' van 1498 (n. St.) en later zegt namelijk in hare inleiding, dat ze hare stof ook getrokken heeft 'sonderlinge uten Croniken van Brabant, die ten eynde vergadert sijn yerst van meester Janne de clerc van Antwerpen, ende dairna van den eerwerdighen lzeere meester Peeter 1) Z. beneden p. 219 vlg. den passus over Karleman. 2) Een enkel bericht geeft Berchen verkort weer. Zoo de onlusten te Leuven en te Brussel in 1360 op f. 48 rO (ed. R. M. p. 82) in weinige regels, zich aldus ver· ontschuldigend: .sediciol1es ... . , quarum historie processum hoc brevitatis gratia duzi pretermittendum". Ia het Gron. hs. 123 neemt het verhaal van die onlusten verscheidene zijden in beslag, p. 65-68, evenzoo in de ed. Matth., p. 91-95; uitvoeriger ook in de Yeesten, VI, 4407-ca. 5100. 3) Z. over Peter de Thimo thans: J. F. Kieekens S. J., Pierre de l'himo, in Annales de I' Acad. Roy. d' Archéologie de Belgique, t. XLIX (1896) p. 431-496, t. L (1897) p. 57-213. De Thimo had het ambt van advocaat der stad Brussel van 1424-1474. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 217 vander Heyden, tresorier vander kercken Sinte Goedelen in Bruessel, die de latijnsche Oronike int lange stelde ende lietse voortmaken in dietseher rymen in VII. boeeken tot hertogen Karels van Bourgoig,,! en ende Brabant tijden'. Daar de Alderexc. Cronijke voor een groot gedeelte de vertaling is van het werk van Anonymus in de gestalte van 1497, zoo loopt men gevaar door de aangehaalde woorden Peter de 'l'himo voor den Anonymus te houden. De 'latijnsche Oronike, die meester Peeter vander Heyden int lange stelde' kan toch wel geen andere zijn dan de zoogenaamde 'Historia Brabantiae Diplomatica', waarvan Reiffenberg in 1830 het begin heeft uitgegeven I), en die de Thimo eenige maanden voor zijn dood in zijn testament aangaf als 'quator libros per ipsum testatorem compositos, Historias diversas, privilegia et statuta Brabancie et eiusdem opidi (sc. Brussel) continentes' 2). Maar dat begin stemt ook in niet éene regel overeen met de woorden van Boendales Yeesten of met een van de zooeven besproken Latijnsche hss. Ook citaten uit andere gedeelten, die bij Willems en in de studies van P. F. X. de Ram worden aangetroffen, worden niet in de Latijnsche bewerking der Yeesten gevonden. N u is verder onjuist, wat de auteur der Alderexc. Cronijke beweert, dat het 7de boek der Yeesten tot in den tijd van Karel den Stouten reikt j geen hs. der Yeesten gaat verder dan' Vanden tweeden hertoghe Philips, van sijnre moghentheit, van sinen titelen, van sinen vrouwen ende van sinen sone den Greve van Charlois' (b. VII cap. 149. ed. Bormans p. 682), voor zoover men daarvan wist in 1440. En of de schrijver der Alderexc. Cron. wel de bevoegde beoordeelaar was, is des te twijfelachtiger, daar hij de Latijnsche bewerking der Yeesten wel nauwelijks uit de eerste hand leerde kennen, want hij volgde de kroniek van 1497, die eene bewerking van minstens de derde hand is. En dat de 1) Pelri a Thymo Hiatoria Brabantiae Diplomatica ed. F. A. F. T. Baro ab Reiffenberg, T. I, Brussel 1830. Verder is tot heden niets uitgegeven. Wei hier en daar uittreksels, zoo bij Willems en bij P .. F. X. de Ram, de een in zijne uitgaven, de ander in zijne studies over de graven van Leuven en de hertogen van Brabant. 2) Kieckens, t. a. p. t. L p. 204 vlg. Over het werk zelf ibd. p. 139 vlgg. 218 J. F. D. Blöte ---------------------~----- - Thimo, de kenner van de Dynters kroniek 1) en de samensteller van eene Brabantsche geschipdenis, die voor het grootste gedeelte uit oorkonden bestaat 2), het in de jaren 1449-1472, nadat hij reeds een kwarteeuw toegang had tot de verschill!lnde charters en registers, zich zou hebben beperkt tot eene verkortende vertaling zonder een enkel diplomatiek stuk in den oorspronkelijken vorm, is bij de zelfstandigheid zoo wel van de Thimo als van Anonymus zeer onwaarscbijnlijk. En hecbten we geloof aan de woorden van bet Gron. hs. 123, dat de auteur een monnik van Affiigbem was, dan vervalt iedere gedachte aan de Thimo, daar deze sedert 1418 onafgebroken in Brussel woonde S), en in zijn testament, waarin hij verschillende plaatsen, inrichtingen en personen beschenkt, de naam Afflighem zelfs niet voorkomt 4). Ik geloof dus te mogen constateeren, dat deL a tij n s c heb ewerking niet van de Thimo afkomstig is. Evenmin eene voortzetting tot 1435, daar de Thimo 26 febr. 1474 stierf, en van de voortzetting geldt, wat we van de oorspronkelijke bewerking opmerkten 5). 4. Welk hs. der Yeesten lag aan de oorspronkelijke vertaling teil grondslag? Drie plaatsen wijzen op het hs., dat Willems C noemde 8), 1) Dat de Thimo de Dynter en zijn werk gekend heeft, is zeker. Beiden woonden in Brussel. Beiden stonden in nanwe betrekking tot Philips den Goeden, de een als secretaris, de ander als raadsman. Beiden hadden gelijksoortige studiën. De Dynter was verder door zijn huwelijk met Hildegonde van Olmen een nauwe bloedverwant van de Thimo (Kieckens o. c. t. I, p. 494- 496). De Dynter stierf 1448. 2) Kieckens, t. a. p. t. I, p. 140 vlg. 3) Kieckens passim. 4) Afdruk van het testament bij Kieckens, t. a. p_ t. L p. 192-206. 5) Over de verhouding der voortzetting en de Thimo is herhaaldelijk gehandeld. Vgl. Willems o. c. DI..H p. V vlgg.; Bormans o. c. p. IV vlgg.; Kieckens o. c. t. L p. 147-150. . 6) Ik mag er wel aan herinneren, dat J. H. Bormans in zijne uitgave van het 7de boek der Yeesten (Brussel 1869) de hss. met andere letters noemt dan Willerns. Het Tongerloosche hs. heeft Bormans niet kunnen inzien en dus heeft hij daarvoor De Latijnsche bewerking der Braban/8che Yeesten 219 dat vroeger in Tongerloo was, en dat na eenige wederwaardigheden thans in het bezit der Stadsbibliotheek van Antwerpen is, waar het het nr. 15828 draagt. Of, indien niet 0, dan toch een hs. dat bijna gelijkluid-end met 0 was en in den loop der tijden verloren is gegaan. 1. In Boendale I vs. 235 vlgg. is sprake van Karleman, den vader van Pepijn van Landen. Bij deze hebben slechts het hs. B (voltooid den 15 Mei 1444 door Heinricus van den Damme voor de stad BruFlsel) 1) en het hs. 0 (geschreven in de tweede helft der 15de eeuw) 2) den passus (ed. Willems Dl. I p. 11, hs. 0 fol. 8 rO col. 1) : 'Ende 'Was daer een prince (B: heere) geen letter. Bij hem is C het hs., dat het 6de boek in autograaf, het 7de boek in afschrift van de 16de of 17de eeuw brengt. Nochtans kende BOl'mans den inhoud van Willems C, daar het 7de boek van Bormans C een afschrift van het 7de boek van het Tongerloosche hs. is, en hij in een door hem D genoemd hs. een afschrift had, dat door den abt Heylen in de 18de eeuw naar het Tongerloosche hs. gemaakt is. Bormans o. c. p. LXXXVIII. 1) Willems o. c. Dl. I p. XXV; Bormans' o. c. p. 687 vlg. 2) Willems ibd. p. XXVII. - Misschien kan het ontstaan van het hil. vrij nauwkeurig gedateerd worden. Geschreven is het na 1440, want het bevat ook het 7de boek, dat 1440 voltooid werd, en het is niet het autograaf van den vervaardiger van het 6de en 7de boek. Waren we nu zeker, dat het eens in het klooster te Tongerloo werd geschreven (naar Willems o. c. I p. XXVII is dit niet het ge.al en naar ]l. XXIX wel), dan moest het op zijn laatst ontstaan zijn in 1457. Want in de 15de eeuw streefde men er te Tongerloo naar, fraaie hss. te verwerven, en in de rekenboeken van het klooster van 1157 staat als post geboekt, dat de toenmalige abt Van der Voren de kronieken van Brabant, van Vlaanderen en van Frankrijk liet afschrijven en wel op francin (z. Fr. Waltman van Spilbeeck, De Abdij van Tongerloo, Lier en Geel 1888, p. 312). Nu voldoet het hs. C aan den eisch van het klooster en aan den post in de rekenboeken. Het is van fiju pergament, zonder afwisseling met papier, en van het begin tot het einde door dezelfde hand zeer zorgvuldig en met duidelijke letter geschreven. Iedere regel begint met een groote letter, die een weinig van den regel naar voren staat, zwart met rooden doorhaal. De opschriften boven de capittels eveneens rood, en zelfs de eerste letter van iederen regel van een opschrift nog groot. In die opschriften is ook aan den inhoud bijzondere zorg besteed, want ze omschrijven breedvoerig wat een capittel bevat; enkele opschriften zijn dientengevolge zeer lang (op f. 167 VO komt een opschrift van 15 regels voor). - Maar dit alles is voor de dsteering waardeloos, zoolang we niet weten, of het hs. C in Tongerloo ontstond. - Dat er fol. 114 VO (z. ben.) sprake is van Jan IV van Armagnac (+ ca. 1450) als nog in leven zijnde, spreekt niet tegen het jaar 1457. Vgl. p. 221 n. 4. 220 J. F. D. Blllte bekant: De se was hebbic vernomen Van desen h ee ren van T1'o yen comen' (= de Fransche koningen), waarop ze dan, zooals de andere hss. verder gaan - ik citeer volgens C - 'Wanneer aft hoe hi verscltiet, Dies en vindic bescreven niet; Maer te Landen hi te wonen plach Op eene stede, daer men mach Sien staen een oude hofstadt, Ende Landen heet noch dat'. In overeenstemming met deze woorden heeft Anonymus volgens het Gron. hs. 123 p. 2: '!tic a principibuiJ et he- 1'0 idib u sTro i an i s de 8 een de l' a t. Sed qua morte pel'functus fuit vel quo ordine vitam terminavit temporalem, mi!ti per historiam compertum non est. Verumtamen apud Landen habitare consuevit, ubi ad/tuc antiqua mansio consistere videtur' I). M. a. w. de Latijnsche bewerking bevat de opmerking, die slechts in de h8s. B en C der Yeesten voorkomt, dat Karleman van Trojaanschen oorsprong was, ofschoon de Latijnsche tekst eenen veel algemeeneren zin heeft, wat echter bij de zelfstandigheid van den Anonymus niet bijzonder opvalt. 2. In het 6de boek der Yeesten is vs. 715 vlgg. in alle hss. sprake van koning Johan den Goeden van Frankrijk (1350-1364) en diens vier zonen en eene dochter. Van den derden zoon Jan, hertog van Berry, luidt het in het autograaf 2) van den contin uator van Boendale vs. 777 v 19: 'Bi wort out ende seere bedorven, Maer sonder oer is !ti .qhestorven'. Het hs. C heeft daarvoor fol. 114 VO col. 2: 'Twee dochteren !tadde hi sekerlike, Daer doutste ai! hadde den greue ricke Van Savoyen getruwt tot eenen man', waarop dan een passus van 45 regels volgt, die van de echtverbindingen dezer dochters en harer kinderen handelt 3). Ook het hs., dat Willems aan zijne uitgave der vijf eerste boeken ten grondslag legde, en dat hij in Dl. I zonder letter I) Evenzoo in hs. 17026 (fol. 2 rOl der Bourgond. Bibl.; alleen net heroidibus" ontbreekt. - Gron. hs. 122 en dus ook ed. Matth. p. 3 heeft alleen: nBic " Principibus Trojanis descenderat, habitareque apud Landen consueuit"; gelijk men ziet, eene opzettelijke afkorting. 2) Willems o. c. Dl. 11 p. VIII; Bormans o. c. p. IV. 3) Willems beweert Dl. II p. 26 in een noot, dat de passus in hs. C tweemaal gevonden wordt. Dit is eene onjuistheid. De Latijnsche bewerking der BNbantsche Yeesten 221 liet, in Dl. 11 echter A noemt en dat ik Al wil noemen, omdat Willems in Dl. I met A een ander hs. aanwees van omstreeks 1400, en zonder 6de en 7de boek dus, - ook hs. Ai! geschreven tegen het einde der 15de eeuw I), heeft dezen passus, maar op eene verkeerde plaats) eerst na vs. 820, waar de uitweiding zonder samenhang staat. En wederom is deze genealogische opmerking in de Latijnsché bewerking opgenomen. (Gron. hs. 123 p. 52, vgl. ed. Matth. p. 75, Bruss. hs. 17026 fol. 51 rO, Berchen fol 42 fa:) Ric laudabilis Princeps (sc. Johannes Dux Bituricensis) gemino pollebat vil'ore filiarum, quarum seniorem duxit in uxorem Gomes Sabaudig ... 2), unde prodijt filius Amadgus ... , qui ei in Ducatu successit. Guius mater mortuo viro suo nupta est. . . Gomiti Erminiacensi, qui post modum tumult u populari anno ... Parisijs est occisus, [dum homines Johannis audacis Ducis Burgundie per noctem civitatem intravef'unt per portam sancti Germani, quam cives eis ultro· aperuerunt, ubi et plurimi alij neci dati sunt] ... 3) Alia filia Ducis Bituricensis copulata fuit • .. comiti d' Eu sive ... , qui habuerunt filium, successorem Principatus sui, et filiam, quam postea duxit in uxorem Philippus Burgundus, Gomes Nivernensis, qui post modum anno 1415 in bello vel prglio . .. contra Anglicos cum Anthonio fratre suo Duce Brabantie occubuit, ubi multi nobiles et milites aurati corruerunt, et Dux Aurelianus captlls est. Comitissa vero d'Ell post mortem mariti nupsit seniori filio Ducis de . .. de Bourbon et successit genetori suo in Ducatu'.4) 1) Willems Dl. I p. XXII; Dl. II p. IX. 2) Gron. hs. 123 laat plaatsen open voor later in te vullen namen etc. Zie over dit hs. boven p. 214 vlg. 3) [ J Bijvoeging van Anonymus of van den copiïst van Gron. hs. 123. 4) In hs. eder Yeesten luidt de passus aldus (fol. 114 VO col. 2): .1'wetJ dochteren hadde hi sekcrlike, DaeT doutste af hadde den ,qreue rieke (hs.: Rieke) Van Savoyen getruwt tot eenen man, Die een en 80ne aen kaer wan, Die Amedeus weTdt geheeten. Hi blceff greue, dat suldi weten, Van Savoyen na siins vaders doot; Daer na werdt lti hertoge groot Van Savoym gemaeet, segghic dy. Sijn moeder, die dochter van Barry, Nam tot eene ma" daer "aer De" Graue va" Arm81tyac, dats waer, Die "amaels, dat sy v verelaert, Te Parijs verslag81t waert. Daer af ltadde sy oio 88nero 80ne. Na de doot sijm vaders bleef die gone G1eU8 va~ 222 J. F. D. Blöte 3. Nog een derde punt wijst ons naar hs. ç. Alleen het Tongerloosche hs., Willems Cl), heeft in het 7de boek als 4de cap. een stuk van 534 vs. handelende van de onlusten, die ten tijde van Jan van Beieren te Luik plaats hadden (Yeesten, Dl. III p. 691-707). Ook dit gedeelte komt uitvoerig bij Anon. voor (Gron. hs. 123 p. 91 midden - 93 ben.; ed. Matth. p. 130 midden -134 boven), juist ter plaatse, waar het in C gevonden wordt. Van de drie aangehaalde plaatsen komt de laatste alle~n in C voor; die van de Trojaansche herkomst van Karleman ook in B, en die v~n de dochters van Jan van Berry ook in Al; te zamen worden ze echter alleen in hs. C gevonden. De passus van de dochters van Jan van Berry is overigens niet gemaakt ten tijde van hs. All geschreven tegen het einde der 15de eeuw 2), Armenyadc geheet en. Die leefde noch, dat s·~ldi weten, Doemen dese coronike beo 8creejf (Jan IV van Armagnac volgde zijn vader in 1418 op, hij stierf tegen 1450, vgl. Art de J7érijier les Dates 8° t. IX, 314. Dat stuk werd dus geschreven na 1450). Dander dochter, die van Barr.lj bleejf, Hadde te manne van moede vry Den ghenen van Dien (Anon: Eu), daeT af dat 8?1 Hadde eenen sone, die alnv es (hs.: ee) Graue van Dien, des zijt gewes. (Karel van Artois, graaf van En + 25 Juli 1472, vgl. Art d. V. l. D. XIl, 461). Een dochter oic hi aen huer wan. Die hadde getr'liwt tot eenen man Den GreIIe van NI/vers, hoert gewagen, Die vair dIngelsche bleef! verslagen, II;Jaer eer verslagen bleejf die man; Twee zonen dat 'li aen haer wan. Ic aal v namaels noch verclaren, Waer af! dat ay heeren waren, MftCr ic laet dat achter Uiuen. Deae vrouwe, daer wi nv aff scriuen, Troude na die doot van hueren man Philippe de vrome, houdt v daer an, Valt Bourgoengien wide becant, Die nv es hertoge van Brabant. Maer huere moeder, dat segghic dy, Des hertoge't dochter van Barrlj, Troude na huere ?lerstemailsdoot(foI.115 rO :) Den Graue van Gleremont, verstaget bloot, Tahertogen van Bllrl;oen oudste sone. Hertoge wart daeT na diegone 1" an Borboen, ende in eenen strijt Bleef! hi vair dIngelsche, des zeker sijt. Eenett sone hi aen h~er wan, H ertoge van Borboen es hi nv dan (Karel I van Bourbon, graaf van Clermont, + 4 Dec. 1456, vgl. Art de P. l. D. X, 341 vlg.). Deze regels ontstonden dus tusschen 1450 en 4 Dec. 1456. Ze komen voor in het 6de boek. Het is dus zeer wel mogelijk, dat dit hs. te Tongerloo geschreven en in 1457 voltooid werd. V gl. boven p. 219 aanm. 2. 1) Ook in het bs., waarin bij het autograaf van het 6de boek der Yeesten gebonden is een afschrift van het 7de boek uit de 16de of 17de eeuw. Dit afschrift is echter volgens Bormans o. c. p. LXXXVIII eene copie van het 7de boek, zooals het in het Tongerloosche hs., Willems C, voorkomt. 2) Willems O. C. Dl. I p. XXII. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 223 want er is sprake van 'Philippe de vrome . .. van Bourgoengien ... , die nv es lzertoge van Brabant', en, zooals ik reeds boven aangaf, is de nauwkeurigere dateering 'tusschen 1450 en 4 Dec. 1456' 1). De copiist van All broeder 'Antlwnijs van Berglzen op ten Zoom', had zonder twijfel een hs. voor zich, waarin de paSSll'l op een ingelegde strook zich bevond, want hij plaatste he;n verkeerd, eerst na vs. 820. Maar ook het hs., dat broeder Anthonijs afschreef, kan Anon. niet gebruikt hebben. De o'pmerking van de Trojaansche herkomst, het bericht van het begin der onlusten te Luik ontbreken. Buitendien zijn enkele dingen anders dan bij Anon. Zoo laat Al IV, 471 Hendrik I van Brabant in 1202 tegen Ad 0 lf van Gelder trekken, in plaats van tegen Otto van Gelder, zooals in de hss. B, C en D 2), en ook bij Anon. (Gron. hs. 123 p. 24, ed. Matth. p. 37). - IV, 235 noemt Al den tegenstander van Godfried IU 'van Grimberghen Godevaert', de andere hss. en Anon. Glteraert, enz. - Anon. kan verder hs. B, ofschoon het 1444 voltooid werd, niet gebruikt hebben: niet alleen, dat daarin de genealogie der dochters van Jan van Berry (6de boek) en de onlusten te Luik (7de boek) ontbreken, maar de stichting van het klooster Affiighem, die in de andere hss. in het 4de boek staat, wordt in B in een iet of wat anderen samenhang in het 3de boek gevonden; Anon. volgt daarin hs. O. - En dat niet de copiist van C uit de Latijnsche bewerking de besproken uitweidingen heeft overgenomen, dus dat er geen omgekeerde verhouding bestaat, blijkt uit verschillende dingen. De Latijnsche bewerking bericht (z. bov. p. 213 aanm. 4) hoe tot groote vreugde der Christenheid de tegenpaus Felix V - vroeger Amadeus YIU van Savoyein de handen van Nicolaas V afstand deed van zijne aanspraken (1449), maar hs. C spreekt in het 6de boek vs. 11262-11268 van Felix V, zoo als in den tekst, die ons reeds door den continuator 1) p. 221 noot 4. . 2) Hs. van Afllighem, thans slechts het 4de en 5de boek bevattende, vgl. Willems Dl. I p. XXIX. 224 J. F. D. Blöte van Boendale geboden .zal zijn 1). Het zwijgt dus van het schisma. En toch zou men mogen verwachten, dat de copiïst, de Latijnsche bewerking voortdurend ter vergelijking opnemende, dan ook de opmerking van Anon., hoe het schisma ontstond en eindigde, zou hebben overgenomen. Had 0 de opmerking over de 'l'rojaansche herkomst van Karleman uit de Latijnsche bewerking, dan zou dit hs. zeker niet aangeven, dat de afstamming door de Fransche koningen liep, en buitendien had B deze uitweiding in 1444 reeds. En hoe veel uitvoeriger is hs. 0 niet in de beide andere uitweidingen! tal van bijzonderheden weet het te verhalen van het begin der onlusten te Luik. En soortgelijke trekken. - De Latijnsche bewerking is dus tusschen 1449 en 1472 gemaakt naar hs. C of - naar een hs., dat zeer nauw met 0 in verband stond. Want het behoeft niet hs. C geweest te zijn. Op enkele plaatsen wijkt Anon. van 0 af. IV, 639 heeft 0, dat Hendrik I van Brabant drie jaar na den slag bij Bouvines met Hugo van Luik zich verzoende, de andere hss. en Anon. (Gron. hs. 123 p. 25, ed. Matth. p. 40) vier jaar. - IV, 310 zegt hs. 0, dat Albert, zoon van Godfried III en bisschop van Luik, den marteldood stierf te L u ik, zoo ook hs. A, B en D, maar AI en Anon. (Gron. hs. 123 p. 23 en ed. Matth. p. 36) geven te recht Reims aan. - Verder heeft C drie stukken 'voorwerk', 1) In de vs. 11262-11268 van Willems uitgaaf is sprake van Amadeus VIn van Savoye: -hem selven heeft hi lJegheven Tot geeatelileen leoene, ie seleer lJen, 80B dat h i lJ i der con s e i I i e n l' a n B a se Ie n a In a e la, ai u vere/aert, Paua' van Rome ghecoren waert, Ende wort lJi na· men a I d u 8' g h e h (J ten F (J li IC d ti vijf te, 8uldi weten". De verkiezing van Amndeus van Savoye tot paus had plaats in 1439! en het 6de boek der Yeesten is voltooid in 1432, zooals vs. 11968 uitdrukkelijk aangeeft. Niettegenstaande dezen datum neemt Willems de vs. 11262-11268 als deelen van het oorspronkelijke 6de boek op. In zijne Inleiding van het 2de Deel der Yeesten p. VIII vermeldt hij, dat er in het autograaf .ljuelquea feuilles interp08ée8" voorkomen .d'une écritflre moderne qui remplacent des (etlillets perdus". Ik weet niet, of de passus op zulk een ingelegd blad staat. Is dit niet het geval, dan bewijst het, dat de schrijver van het 6de boek nog na 1439 corrigeerde en bijvoegde. Hs. B (1444) heert den passus niet. Dus is hij wel niet van Boendales voortzetter. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 225 zooals Willems ze noemt, waarvan het tweede een avontuur uit het leven van Jan I in Frankrijk, het derde een waagstuk van Jan 111 in de kerk van Brauweiler bericht, beide stukken reeds in dezelfde rijmen voorkomende in de kroniek van Hennen van Merchtenen van 1414 1), maar geen spoor wordt daarvan bii den Anonymus aangetroffen. - Daar echter de veranderingcll bij Anonymus in den regel zelfstandige opvattingen zijn en Anon. niet alles overnam, wat in de Yeesten gevonden wordt, zoo is het aangehaalde bij de groote zelfstandigheid van Anon. niet in strijd met de gevolgtrekking, dat Anon. inderdaad C gebruikt heeft. 5. Volgens den copiïst van het Gron. hs. 123 was de auteur der Latijnsche bewerking een monnik van A ffl i g hem (tusschen Brussel en Aalst). Den naam van den schrijver kende hij niet, want hij liet er een plek voor open. - Niettegenstaande zijne uitdrukkelijke verzekering, dat de bewerking te Affiighem plaats had, moet de copiist zich hierin vergist hebben. Er komen namelijk in de Latijnsche bewerking bij het verhaal van de stichting van Affiighem (1083) enkele bijzonderheden voor, die niet van een monnik van Affiighem kunnen zijn. - Constateeren we allereerst, dat ook voor dit stuk weer Anonymus de Yeesten op den voet volgt 2). Het 'Chronicon Ajfiigemense', dat na 1122 uit 'narrationinus fratrum, qui rebus ab initio interfuerunt et chartis in arcldvio coenobii asservatis' ontstaan was 3), of het in of kort na 1163, in ieder geval voor 1189 4) geschreven 'Auctarium Ajfiigemense' del' kroniek van Sigbert heeft hij niet ingezien. Een enkel voorbeeld. De stichters van Affiighem, 1) Hennen van Merchtenen's Cornicke van Brabant (1414), uitgegeven door Guido Gezelle, Gent 1896, vs. 2878-2953, vs. 3235-3300. V gl. het Voorbericht van den uitgever p. 10 vlg. en p. 15 vlgg. 2) Yeesten IV vs. 75-160, Gron. hs. 123 p. 22, ed. Matth. p. 34. 5) Migne, Patrol. lat. t. 176 col. 813 (naar Mon. Germ. SS. 9, 407). 4) De continuator gaat tot 1163 en Hendrik 11 van En~eland (1154-1189) wordt als eerst kort regeerende genoemd, .hunc, qui modo regnat" (bij het jaar 1154). 226 J. F. D. Blöte vijf ridders, die vroeger een rooverleven geleid hebben, komen van Keulen terug, van den hlg. Anno. Het Chrono Affiig., dat overigens zes ridders aangeeft, zegt I)j dat ze te Affiighem aankomende bij zich hadden 'tres panes, u,nu,m caseum cum paucis jerramentis'. Het Auctar., dat vijf ridders noemt, spreekt 2) van 'panes tres, dimidium easeum et pauea jerramenta'. Boendale is in overeenstemming met het Auctar., maar verwisselt jerramenta' met jrumentum'. De vijf ridders· hebben volgens hem 'enen !talven case ende drie broot, Ende een deel co ren s niet groot'. En in dezelfde volgorde (kaas-brood-koren) en met dezelfde fout (koren in plaats van ijzer gereedschap) biedt ook Anon. zijne rnededeeling ' .... quinque milites . .. non attulerunt nisi . .. dimidium easeum et t?'es panes et jrumentu,m modicu,m' 3). Daar dus ook hier weer, zooals in zoo menig gedeelte, Boendale de bron is van Anonymus, zoo worden toevoegsels en uitlatingen van hem van beteekenis: in het verhaal van de stichting van Affiighem moet in de afwijkingen de monnik van Affiighem herkenbaar zijn. -- Ik bespreek drie afwijkingen. 1. Boendale zegt, dat de man, die de vijf roofridders bekeerde, 'Vrederijc' heette, 'een monnee... van Sent Peters te Gldnt'. Anonymus heeft daarvoor 'monac!tus quidam de monasterio Sancti Petri Gandavensis'. Ofschoon Boendale den Gentschen monnik uitdrukkelijk met den naam 'Vrederijc' noemt, laat Anon. dien naam uit en zet daarvoor in de plaats het onbepaalde 'monac!tu,s quidam'. Al was het ook in de kloosterherinnering van Affiighem zoo ver gekomen, dat men den naam van den man niet meer kende, die tot de stichting van het godshuis aanleiding gaf, zoo zou toch in dit geval het kloosterpatriotisme wel niet zoo licht den naam, dien de Yeesten boden, opgegeven hebben, daar de Yeesten voor den bewerker een autoriteit waren. En het is zeer twijfelachtig, of men in het klooster dien naam niet meer kende, die in de 12de eeuw geboekt was. Zoo wel in de voortzetting van Sigbert 1) Migne, Patrol. lat. t. 166 col. 815. 2) Migne o. c. t. 160 col. 282. 3) Zelfs het 'ende ... ende' is bij Anon. 'ct .. . ct'. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeeslen 227 als in het Chronicön, beide ontstaan in Affiighem, heette de monnik van Gent 'Wedericus' , in het Chrono met de bijvoeging van 'sacerdos et monacltus Sancti Petri Gandellsis'. De verandering van een 'Vrederijc' of 'Wedericus' in een 'monachus quidam" wijst op een man, die er weinig belang in stelde dien naam te bewaren, wijst dus op een man, die niet met Afllighem in verbinding stond. 2. Boendale noemt het klooster kortweg 'Afllighem'. Eene nadere geografische bepaling achtte hij niet noodig. Anon. zegt echter 'monasterium de Ajfii,qltem, quod situm est inter Brua: e II u met Alo s t u m'. Deze geografische aan vulling toont aan, dat Anon. niet van zijn klooster spreekt, het was een voor hem vreemde plaats, van daar de bijgevoegde geographische bepaling. 3. Boendale zegt niet, wie de eerste abt· van het klooster was, Anon. daarentegen wel: 'Vir vitae venerabilis Fulgentius' met de bijvoeging 'ad quem Franco monachus suus scripsit pulchrum et valde mirabile opus, quod intitulatur De gratia Dei'.Had Anon. deze wetenschap gehad uit Afllighem, was hij daar zelf monnik geweest, dan zou hij, d. W. Z. een bewerker, die, waar het er op aankwam, stilzwijgend verbeterde, zich niet beperkt hebben tot een 'Franco monaclLUs suus', want Franco, de schrijver van het 'pulchrum et valde mirabile opus', bracht zijn werk ten einde, toen hij reeds abt geworden was, na den dood van Fulgentius. Hoe Anon. aan zijne wetenschap kwam van 'Franco monachus suus', is niet moeilijk in te zien: hij moet het wflrk van Franco vroeger gelezen of daarvan gehoord hebben, want Franco zegt daarin aan het einde: 'suscepi hoc (De gratia Dei) jubente venerabili patre nost1'0, florentis tune in Christi religione Ajfiigemensis coenobii abbate primo Fulgentio' 1). Vroeger of dool' anderen, want het schijnt Anonymus ontschoten te zijn, dat aán het einde van 1. 12, in het gedeelte, waar ook de zooeven aangehaalde zin staat, Fulgentius enkelfl malen als niet meer tot de levenden behoorende genoemd wordt. Kort: 1) De gratia Dei bij Migne, Palrol. lat. t. 166 coL 719-808, de passus col. 806. 228 J. F. D. Blöte een 'Fulgentius, ad quem Franco monacl~us suus scripsit pulchrum et valde mirabile opus' spreekt door zijne algemeenheid tegen eenen monnik, die in Affiighem zou hebben gewoond, evenals daar straks een 'monachus quidam' voor een duidelijk aangegeven 'Vrederije of 'Wedericus' 1). Dat de Anonymus 'monachus' geweest is, zooals het Gron. hs. aangeeft, is zeer wel mogelijk. Om mij te bepalen tot het stuk over de stichting van Affiighem: de lectuur van een zoo door en door theologisch bespiegelend tractaat als 'De gratia Dei' wijst er op 2). Hij noemt verder den Gentsehen monnik 'religiosf vitg' en 'homo litteratus' , uitdrukkingen, die bij Boendale niet voorkomen en waarvan het 'homo litteratus', zoover ik oordeelen kan, door niets gewettigd is 3). En wanneer Boendale van de vijf bekeerde ridders aldus bericht: 'Ende dese vijf goede liede Ontjinglten tote hem .met miede Monneke met groter eren, Die hem monnecs ordene souden leren', zoo schijnt in de oogen van Anonymus het 'met miede' minder passend te zijn geweest, want hij zet de gedachte om in 'Tune illi quinque venerabiles viri accessierunt monaehos a l i u n de, qui monasticam eos disciplinam docerent', waarvoor hij noch in het werk van Franco, dat van de gebeurtenissen vóor den tijd van Fulgentius zwijgt, noch in de Yeesten een steun kon vinden, maar dat vermoedelijk daardoor verklaard moet worden, dat de man, die den Gentsehen monnik een 'homo litteratus' maakte, het 'met miede' 4) voor een klooster onwaardig hield. Ik resumeer: De Lat. bewerking der Yeesten werd vervaardigd tusschen 1449 en 1472. Ze ging aanvankelijk niet verder dan 1410. 1) Hs. eder Yeesten heeft, ed. Willems Dl. 11 p. 76 vlg., een uitvoerig bericht over gebeurtenissen te Afllighem. Ook hier is Anon. weer zeer kort, zich aansluitende bij Dl. Ir p. 64, vs. 1789-1798, V!(1. ed. Matth. p. 80, Gron. hs. 123 p. 57. 2) Indien hij het ten minste zelf gelezen heeft, en niet zijn Fulgentius van anderen heeft, die dien abt uit de Dei Gratia kenden. 3) Auch A. Sanderus weet in zijn • Gandavum sive Gandavensium rerum libri sex", Brussel 1627, p. 307 niets van den .homo litteraflls" bij • Vegericus vel ut alij volunt Gedericus". Evenmin in zijne • Ghorographia sacra Brabantiae" t. J, ed. 1726, p. 41. 4) miede = geschenk, gift. De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten 229 Bij het jaar 1347 maakte ze eene scheiding tusschen een 'liber primus' en een 'liber secundus', overeenstemmende met de grens tusschen Boendales werk en de latere voortzetting. De b8werker, vermoedelijk van geestelijken stand, is onbekend. Hij was geen monnik van Affiighem. De opmerking daaromtrent van het Gron. hs. 123 is onjuist. Peter de Thimo heeft aan deze bewerking als auteur geen deel gehad, zooals men naar de woorden van de 'Alderexcellenste Cronijke' zou kunnen denken. Drie plaatsen wijzen er op, dat de onbekende het hs. C der Yeesten of een zeer nauw met C verwant hs. gebruikt heeft. Tusschen de mij bekende hss., die de Latijnsche bewerking bewaren, bestaat de volgende verhouding: (OORSPRONKELIJKE LATIJNSCHE BEWERKING DER YEESTEN, vervaardigd tusschen U49 en 1472, nog hier of daar aanwezig?) ') Gron. lts. 123, ca. 1500, zorgvuldige copie. Niet uitgegeven. Tilburg. Bourgond. Bibliotlt~ek, hs. 8038, 1472, heeft op f 0 I. 3 4 VO - 5 9 rO een gedeelte van de jaren ca. 1318- 1410, mit inlasschingen; is door de overeenstemming met Gron. hs. 123 van waarde voor de vaststelling van het oorspronkelijke. Niet uitgegeven. - De tekst naar eene verkorte copie is uitgegeven door Jhr. C. A. Rethaan Macaré in deu Cod. Dip!. N eerl. van het Utrechtsch Genootschap 2de Ser., 3de Dl., late Afd. Het,te vergelijken gedeelte p. 71 (73)-85. Bourgond. Bibliotlteek lts. 17026, einde 15e eeuw, minder goede en verkortende copie. Niet uitgege.en. I Tekst van Gron.lt •. 122, nog verder verkortend, met eene voortzetting tot 1485. Voltooid in 1497. Uitgegeven door A. Matthaeus in 1707 onder den titel 'Ohronicon Ducum Brabantiac'. J. F. D. BLÖTE. 1) Ze bevindt zich niet in dè volgende Bibl.: de Univ.-Bib!. te Amsterdam, Groningen, Leiden, Utrecht, Leuven, Gent; de Bib!. der K_ Akad. te Amsterdam; de Konink!. Bib!. te 's Gravenhage, te Brussel; de Stadsbibl. te Antwerpen; de Bibl. nation. te Parijs (naar Gachard, La Bib!. nation. à Paris, t. I; 1875). 230 A. Beets EEN DEFTIGH WERCK. Het is eene bekende zaak dat men onzen Vader Cats - onder zooveel meer - verwijt van naast, en in weerwil van, zijne vroomheid, een vriend van het geld te zijn geweest. Jonckbloet heeft het in de volgende woorden gedaan 1): »Zoo verwierf »(Cats) zich een groot vermogen; waarin hij zich even sterk »verheugde als in zijne Godzaligheid, immers 2) "Het is een deftig werck en waert te sijn gepresen, "Godtsalig en met een ook rijcl- te mogen wesen"; en Dr. Kalff schreef niet lang geleden 3): »Wanneer wij den »dichter nu in zijn Twee-en-tachtigJaerig Leven de vereeniging »van rijkdom en vroomheid hooren prijzen in deze regels: Het »is een defti,gh werck [enz.], dan zullen wij ons wel wachten, den »staf over hem te breken - »allelllaal menschen, nicht", zooals »Nicht Woelwater uit Willem Leevend placht te zeggen -, »doch wij blijven hier sceptisch gestemd ten opzichte van de »harmonie tU8schen Cats' leven en zijne werken. Maar hij gaf »zooveel weg aan de armen - zal iemand zeggen. Inderdaad enz." (want verder aanhalen kan hier werkelijk niet ter zake doen). Ik wensch aan te toonen, ik vlei mij het te kunnen doen, dat - op wat wijze men anders ook trachten kan de oprechtheid van Cats' vroomheid verdacht te maken, of er in slagen mag twijfel te vestigen aangaande de harmonie tusschen zijn leven en zijne werken -, althans deze regels daartoe alle bewijskracht missen, en zulks zoowel uit het verband als op grond van de beteekenis der woorden. Op het verba.nd wordt noch door Jonckbloet, noch door Kalff gewezen, en de woorden »een deftigh werck" zijn door beiden blijkbaar in een heden- 1) Gesch. d. Ned, Letterlc. 3 4, 'l4. 2) Zie: Alle de werclcen van den Heere J. Cats, 1726, TIl, 50b. 3) Zie de Gids, 1899, 4,109-110. Een deftigh werck 231 -------------------------~---------------------- daagschen zin opgevat, en niet in de daarvan gansch verschillende beteekenis waarin zij meer dan eens bij Qats zijn te vinden. Zoo wel Jonckbloet als Kalff nemen »deftig" hier in den zin van: »achtbaar, eerwaardig, statig, aanzienlijk", eene beteekenis die dat bnw. in den tijd van Qats en bij den »deftigen 1)" Qats zelf zeer wel hebben kan en ook dikwijls genoeg heeft, maar: volstrekt niet altijd, en zeker niet altijd als het op zaken wordt toegepast, en wat meer is, maar zelden in de verbinding »een deftig werk". Dat »deftig" in dat geval, bij Qats althans, de beteekenis heeft van: »belangrijk, gewichtig, ernstig, niet gering te schatten, niet licht te tellen, om niet gering over te denken" mogen vooraf eenige sprekende voorbeelden bewijzen 2). Handelende over de bezwaren enz. verbonden aan het uithuwelijken eener dochter betuigt Cats (1, 287b): een dochter uyt te geven, Om met een vreemden man haer dagen af te leven Is vry een swaer hesluyt, is jae een deftigh werek; Geen vader komt'er aen, als naer een rijp gemerek; dezelfde aangelegenheid heet (in de vorige kolom) ook een :I> lastigh werck", »di t groote werck". In het verhaal van iemand die om of ter wille van eene maagd een krijgstocht tegen reuzen en sterke steden ondernemen wil, wordt gezegd (2, 25b) : Hy maent sijn Vaders huys en alle vrienden aen, Om in dit deftigh werek hy hem te willen staen. Over de moeilijkheid om »den ouden Adam" af te leggen (2, 564b): Den menseh gelijek een kleet ten vollen uyt te trecken, Sijn swaekheyt af te gaen en die te konnen deeken, Is vry een deftigh werek; ey! seg waer is de man, Die na den rechten eysch dit ondernemen kan? 1) Jonckbloet, a. w. 2,38. 2) Eene uitzondering maakt misschien .dit deftigh werck" (Alle de TfTerck. 1, 470a) gezegd van de • Wercken" van H uygens. 15 232 A. Beets Aangaande den ernst, de gewichtige beteekenis van den »huwelijksplicht" (2, 591a): Gelooft'et raeuwe jeugt. die Echte-vruchten teelen, Gaen tot een deftigh werck, en geensins om te speelen; begeven zich derhalve, tot een werk, eene taak daar niet mee te spotten valt, daar men geen gekheid van maken moet: tot een ernstige taak. Het zijn deze en misschien nog meer andere plaatsen, die bet rechte licht kunnen werpen op de - misduide en misbruikte - plaats uit het Twee-en-tachtigjaerig Leven, welke ik thans in een uitvoerig, maar noodzakelijk, verband ga mededeelen. Cats spreekt van de tegenspoeden door hem ondervonden bij zijne bedijkingen in Zeeland, en weidt dan aldus uit: ... 't is van ouds gesien, dat enckel tegenspoet, Ons dickmael nutter is als grooten overvloet. Kan oyt de rijckdom doen, dat wij meer konnen eeten? Of geeft sy ons een lijf dat niet en wort versleten? Of herten sonder sorg, of leven sonder nijt? Of geesten sonder waen, of Zielen sonder spijt? Neen, neen, in tegendeel de rijckdom baert gebreecken Die ons of in het breyn of in den boesem steecken: Men hout het voor gewis, dat overgroot gewin Brengt niet als losse waen en Zielgebreken in. Ey lliet, boe Godes Zoon een rijcken heeft beschreven 1), Hoe schrap zijn saken staen omtrent het eeuwig leven; Het schijnt dat groote schat en geit en overvloet Niet als d oor hoog gel u c k ten Hemel klimmen moet. Wie zou doch niet verstaen, dat hy geweldig dwaelde Die kemels dringen wou door 't ooge van' een naelde? En echter, dit bedrijf heeft Christus toegepast, Aen iem~nt wiens gemoet is aen den rijckdom vast. 1) Verg. Matth. 19,16-26, Marc. 10,17-27 of Luc. ]8,18-27 (inzonderheid b.v. Luc. 18,24: • Hoe bezwaarlijk zullen degenen die goed hebben in het Koninkrijk Gods ingaan; want het is lichter dat een kemel ga enz."; 18,26: • Wie kan dan zalig worden?" en 18,27: "De dingen die onmogelijk zijn bij de menschen, zijn mogelijk bij God". - De spatieeringen in Cats zijn van mij. Een deft(qh werck 233 Hier uyt kan yeder mensch hem als voor oogen setten, Hoe seer dat rijck te sijn ons welstant kan beletten. BeswaerJijk, voor gewis, beswaerlijck is de baen, Waer door een rijcke vreck ten Hemel heeft te gaen. Het is dan, lieve Ziel, ons menschen niet geraden, Met dit ge v a e rl ii c k pack de schouders t'overlaeden; o matig, lieve Godt, & minder mijn beslagh, Opdat het aen de Ziel my geensints deren mag. Het is een deftigh. werck en waert te sijn gepresen, Godtsaligh en met een oock rijck te mogen wesen; Het gout is schoon in glans, maer is geweldigh swaer, Ach wie besit het oyt als met een groot gevaer? Waer toe noch lang verhaal? lek segge voor het leste, Het middelmatig goet, dat hou iek voor het beste. Het zal moeilijk vallen, uit deze passage eene verheffing, een »prijzen" van het rijk zijn te lezen; integendeel zij stelt de groote schade die de rijkdom aan de ziel berokkent uitvoerig, wat wijdloopig zelfs, in 't licht j en de woorden »het is een deftigh werck... godsaligh en met een oock rijck te mogen (dat is: te kunnen) wesen" zijn daarin m. i. niet anders dan eene andere uitdrukking van de woorden der door Cats bedoelde bijbelplaats (Luc. 18,24): »Hoe bezwaarlijk zullen degenen die goed hebben in het Koninkrijk Gods ingaan!" Welk een »deftigh werck", wat een moeilijk ding is het rijk te zijn en (toch) vroom meteen! hoe bezwaarlijk is het, rijkdom, rijk-zijn met oprechte godsvrucht te doen samengaan! Doch wat nu te denken van de woorden: »en waert te sijn gepresen"? Het is een der fouten van de door mij gewraakte opvatting, parallelisme te willen zien in de woorden »Het is een deftigh werck" en »waert te sijn gepresen"; om te meenen dus, dat door die beide vershelften dezelfde gedachte wordt uitgedrukt, en Cats in het hier behandelde tweetal regels te willen doen zeggen: »de vereeniging van godzaligheid en rijkdom is een achtbaar en lofwaardig iets". Het verband waarin zij voorkomen en de beteekenis die daarin aan» een deftig werk" moet gegeven worden, hebben - vertrouw ik - doen zien, dat die opvatting ongerijmd is. Maar daarmede zijn die woor234 A. Beets den »en waerd te sijn gepresen" nog niet verklaard. Tenzij (hetgeen mogelijk is, vooral bij Cats, maar wat ik nochtans geneigd ben te betwijfelen), tenzij zij niet anders of meer dan een zoogenaamde »stoplap" zijn, geloof ik dat men ze als een soort van tusschenzin of apostrophe beschouwen moet, waarmede de dichter zijne ontboezeming over het bezwaarlijke van de vereeniging van het riikzijn met vroomheid onderbreekt nog voor hij heeft uitgesproken, om er mede te zeggen, dat wáár die vereeniging gevonden wordt, áls het geval gezien wordt, dat iemand »die goed heeft" nochtans »aan zijne ziele geen schade lijdt" (kan »zalig worden"), dit eene zaak is die, als een genadewerk van God (verg. b. v. Luc. 18,27), aanspraak heeft op -, stemmen moet tot dankbaren lof. Op één ding wil ik nog wijzen, hierop namelijk, dat men de behandelde regels - in hun verband en met inachtneming van de juiste verklaring der woorden -, niet missen kan goed te verstaan, wanneer men aan het voegw. en in den tweeden regel, bij de lezing of in de gedachten, een sterken nadruk geeft (Godzaligh, én met één oock- rijck enz.). Zoo zal men ook (Dr. J. W. Muller heeft mij op die plaats gewezen) den rechten zin leggen in de volgende verzen uit den Eersten Martijn (vers 404-406), indien men het Ende in den tweeden regel sterk accentueert: Goet te hebbene ende scat, Ende tamelike te nutten dat, Dats een salich leven; verzen, die bij de hier besproken beschouwingen van Cats ook verder niet kwalijk passen en op zich zelf weder overeenkomen met wat bij Maerlant later volgt (vers 833-835): Niet en segghic, dat rijcheit sent, Die siele in den torment, Op datment nutte met rechte. Maar ik wil hier niet de, trouwens allerminst bevreemdende eenheid in gedachten bij christenen en bijbelkenners Een deftigh werck 235 als Maerlant en Oats in het licht gaan stellen. Het was my te doen om naar aanleiding van eene, naar 't scheen onopgemerkte, schakeering in de beteekenis van het bnw. defti,g, Oats vrij te pleiten van gevoelens die ten onrechte in zijne woorden waren gelegd. November, )1900. / A. BEETS. DE VERSTERKENDE BETEEKENIR VAN ON. Dat on-, evenals het in eene volgende aflevering besproken ont-, in sommige germaansche tongvallen eene versterkende beteekenis heeft gehad, is zeker: dit wordt dan ook in het Ndl. Wdb. op 0 n ver bol gen, 2de Art., Aanm., te recht aangenomen. Doch even zeker is het, dat die beteekenis tot enkele bepaalde dialecten beperkt is geweest. Voor het saksisch staat zij vast: men vergelijke de verschillende met on- heginnende woorden bij Gallée (blz. 31), waaruit dit zonneklaar blijkt. Zoo kent men aldaar ongevulig, teergevoelig jongroot, zeer groot; onlastig, zeer lastig; onschadelik, slecht jonveranderlik, zeer veranderlijk j onvernoftig, zeer; onvernullig, ontzettend; on verschillend, veel verschillend, en onverschillig, groot verschil makend j onzoer, zeer zuur. Het is uu maar de vraag, in hoe ver men deze zelfde kracht van on- ook voor andere germ. dialecten mag aannemen. Een enkel spoor er van zou men meenen te herkennen in ndl. ondier, waarin on de uit de versterkende kracht geleidelijk voortvloeiende beteekenis» groot" zou kunnen hebben ontwikkeld. In het Saksisch heeft ondier de bet. »groot dier" (Gallée), en in dien zin, »groot beest, monster", wordt ook het ndl. ondier gebruikt, doch, daar het niet uit te maken is of daarbij hetbegrip »grootte" dan wel» leelijkbeid" op den voorgrond staat, kan men niet met zekerheid ondier rekenen onder de woorden, waarin het versterkende on zou zijn bewaard. Evenmin is geheel duidelijk het te Katwijk gebruikelijke onvisch, waarmede 236 J. Verdam men niet bedoelt slechte visch, katvisch, de mindere vischsoorten, gelijk men zou verwachten, maar in tegendeel juist de fijne viscl~soorten, b.v. tarbot en tong. Indien de eig. bet. geweest ware groote visch (b. v. schelvisch, kabeljauwen de andere soorten van gezochte zeevisch, ook tarbot), dan kon aan on- hier de versterkende (vergrootende) kracht worden toegekend, doch daarvan blijkt niets. Zeker is dat dit niet het geval is op de eenige plaats, waar het woord in het Mnl. is gevonden, nl. in Gild. v. Utrecht 2, 176, waar gesproken wordt van »spierinck, post, brasem, aeIl, ende andere onvisch". Op hd. unzahl mag .men zich niet beroepen, omdat dit eene abstractie is uit het adj. unzählig, mhd. unzallich, -zellich (mhd. *unzal bestaat daarnaast niet), evenals almacht uit almaclltigj baldaad uit baldadig, bouwval uit bouwvallig en eerbied uit eerbiedig. Naar het voorbeeld van unzahl zal gevormd zijn het jonge unmenge. Vreemd is ook mnl. onlooc, dat in Geldersche rekeningen (naast onloocsaet) gebruikt wordt in den zin van uien(?). Moet men on hier opvatten in de bet. groot (het geldersche, dus saksische, dialect maakt dit eenigermate waarschijnlijk)? of heeft men te denken aan de werking der bijgedachte van onioen op looe? Er is dus geen enkel zeker bewijs van een versterkend onbuiten de grens van het saksisch dialect, en met deze ontkennende uitkomst zou men de zaak als uitgemaakt kunnen beschouwen, indien niet op enkele plaatsen in het Ndl. Wdb. deze versterkende kracht ook voor woorden uit andere streken ware aangenomen, nl. bij 0 n ve rl a ten, 0 n ver bol gen, on ver met enen 0 nv ers c h i 11 i g. Wat het laatste woord betreft, het komt in allerlei ( saksische) tongvallen· voor in de bet. verscldllend, en o. a. nog te Doorn zegt men: » het kan zoo onverschillig gaan", voor ongelijk, anders dan men verwacht; zoo ook bij Berkhey, N. H. 2,30 (zie Ndl. Wdb. 10,2129). Uitbreiding van het saksisch spraakgebruik is natuurlijk niet uitgesloten, de invloed der dialecten op de algemeene taal is niet te ontkennen: men ziet hem aan verschillende woorden en woordvormen, die doordringen in de algemeene De versterkende beteekenis van on 237 taal (vgl. b. v. ongeveer, verdedigen; oe naast ui (û), b. v. in boeT; woorden als sneu, begTooten, begTootelijk, vaak), en er kan dus geen bezwaar bestaan, om on- h ier op te vatten zooals in het Ndl. Wdb. is gedaan, mits men het gebruik slechts kenmerke als ui.tbreiding van het dialectische spraakgebruik. Dit is in het N dl. Wdb. niet in het oog gehouden, en daardoor is er van deze dialectische eigenaardigheid niet overal het juiste gebruik gemaakt. Wij zullen de vier woorden, waarbij dit on- wordt aangenomen, afzonderlijk nagaan, doch vooraf ga de opmerking, dat het alle woorden zijn, beginnende met onveT-. Waaraan dit toe te schrijven is, of er een werkelijke oorzaak hiervoor, dan of hier alleen toeval in het spel is, durf ik niet beslissen, maar het kan geen kwaad op te merken, dat herhaaldelijk met onveT- en oveT- verwarring heeft plaats gehad. In de mnl. hss. zijn daarvan verschillende voorbeelden. Zoo vindt men O. VadeTt. R. 2, 94, 59: »oveTbonden woorden", eeTToovende woorden, waar on verbonden moet worden gelezen; in oveTdTage nemen, iets niet kunnen uitstaan of verdragen (Limb. V, 332), voor het alleen juiste in onveTdrage nemen (vgl. Limb. VI, 731: in verdrage nemen); overdTacltlijc voor onveTdTacAlijc, MLoop 1I, 179 (ook op eene in het gloss. aId. aangehaalde plaats uit Gest. Rom.); onveTsciets, plotseling voor oveTsciets (Rild. Gloss.), en meer dan eens onveTduldiclt (Doct. II, 2931; 3050; Heim. C. 958 (Denkm. 2, bI. 5]6), Sp. P, 40, 9), waar alleen (oveTtollich) oveTtuldich kan zijn bedoeld (VT. Heim. 164, waar onveTtuwicn gedrukt staat, leze men eveneens o(n)veTtuldien 1). Men zal mij tegenwerpen, dat deze voorbeelden WeIllIg afdoen, omdat hier de vergissing berust op eene verkeerde schrijfwijze (verwarring van oveT en öveT). Tot op zekere hoogte geef ik dit toe, indien men slechts zegt» kan berusten" in plaats van »berust"; immers ook in de u i tsp r a a k is verwarring mogelijk, en in het Ndl. Wdb. zelf 1) Bij één woord wachte men zich aan deze verwarring te denken, nl. bii anver hor i c h, dat wel hetzelfde beteekent als 0 ver hor i c h, maar afkomt van v e rh or e n in de bet. van gehoorzaam zijn, luisteren naar. 238 .1. Verdam wordt er op gewezen, dat het 17de-eeuwsche overbolgen misschien door het niet meer begrijpen van onverbol.qen zou kunnen zijn ontstaan. Overbolgen komt, het is waar, in de vroegere germ. talen, ook in het Mnl., niet voor en er is dus aan de verklaring eenige moeilijkheid verbonden, maar ik voor mij vind de in het Ndl. Wdb. geuite gissing onaannemelijk om den lossen grond, waarop de versterkende kracht van on- in het Nd!. berust. Op zich zelf zou het omgekeerde waarschijnlijker zijn, doch dit mag men hier niet aannemen, omdat overbol.gen in het Mnl. ontbreekt. Beide vormen moeten m. i. in elk geval onafhankelijk van elkaar worden verklaard, en dan zie ik liever in overbolgen een woord met de bet. verbolgen: er zijn meer woorden, waarin de bet. van over- en ver- elkander raken. V gl. ndl. verrassen en hd. überraschen j vermannen en overmannen, vergulden en übergolden (waarnaast ook hd. vergolden), hd. überhören en mnl. verhoren (in de bet. niet naar iemand luisteren), mnI. en 17deeeuwsch overdUJaelsch, waarnaast wel overdUJaelt voorkomt (Fraissart 291), doch geen inf. overdUJalen, wèl een in beteekenis overeenkomend verdwalen. Onverbolgen moet dus op zich zelf verklaard worden, en, in geval er invloed van het saksisch dialect kan worden aangenomen, kan men in on-, gelijk wij zagen, versterkende kracht aannemen; zoo b.v. in een verhaal van het beleg van IJselstein door de Utrechtenaren (1511), ons bewaard in een Utrechtsch dialect; aldaar lezen wij (Bist. Gen. 4, 679, 229): »doe wort dij kloek geslagen on verbolgen, dat elk der stat banijr soude volgen". Hoewel het woord hier in den samenhang niet geheel duidelijk is, schijnt het het meest voor de hand te liggen het te verklaren door geweldig, met geweld of met kracht. Doch dat men in al de vijf plaatsen uit Hollandsche schrijvers der 17de eeuw invloed der oostelijke tongvallen mag aannemen, schijnt twijfelachtig, evenals bij onvermeten, dat op twee plaatsen bij Westerbaen gevonden wordt in de bet. onbeschaamd. In plaats van eene poging te doen om de versterkende kracht van on- te bewijzen, waaraan ik voor mij in het Hollandsch (hier De versterkende beteekenis van on 239 ---~-~---------------------- niet in den zin van Nederlandsch) niet gelooven kan, wil ik er liever op wijzen dat· er alle aanleiding is om bij dit vreemde gebruik der beide woorden te denken aan verwarring, veroorzaakt door bijgedachte. Een merkwaardig voorbeeld van hetzelfde verschijnsel vindt men in het Mnl., waar men op zes verschillende plaatsen bij twee schrijvers (bij Hild. en in het H8. v. 1348) in plaats van het verwachte te vergeves, vindt onvergeves en tonvergeves, in verschillende beteekenissen. Elke gedachte aan de versterkende kracht van on is hier, naar het mij voorkomt buitengesloten, vooreerst omdat vergeves niet, als verbolgen en vermeten, een betrekkelijk begrip is, en ook om de plaatsing van on tusschen te en vergeves. Er kan hier alleen gedacht worden aan de werking der bijgedachte b.v. van een zinverwant met onbeginnend woord op te vergeves, b.v. onnuttelike. Zoo meen ik ook, dat men onvermeten moet beschouwen als een compromisvorm van onversaecld en vermeten, en onverbolgen als een gevolg der onwillekeurige vermenging van onsachte, ongehiere of een ander met on- beginnend woord, en verbolgen. Op vier van de vijf plaatsen in Ndl. Wdb. kan ongehiere (ongunr) voor on verbolgen worden in de plaats gesteld, en op de plaats uit Brederoo kunnen de beide woorden in den vorigen regel (onbeschaemde en onbedacht'lijck) zeel' goed op onverbolgen van invloed zijn geweest. Dat men overigens eene zekere onvastheid in het gebruik van woorden met en zonder on- kan aannemen, bewijzen de volgende voorbeelden. Aan de werking del' bijgedachte moet zonder twijfel worden toegeschreven de vorming ondeugniet, ontstaan uit de vermenging van ondeugd en deugniet; mnl. ongrondeloos uit ongrondich, en grondeloos j mnl. onafgrondich uit on,qrondich en afgrondich j ndl. dial. onmeedoogenloos uit on meedoogend en meedoogenloos j de uitdr. onledige tijt, in de Stadr. v. Steenwijk gebruikt voor vacantie, waarvoor men natuurlijk ledige tijd verwacht; het Mnl. onnode, dat eenmaal gebruikt wordt in de bet. node, ongetwijfeld onder den invloed van ongerne j en mnl. onna, dat eens voorkomt in de bet. van mnl. welna, ndl. welhaast, terwijl het overeenkomstig zijne vorming niets beteekenen kan 240 J. Verdam dan op verre na niet, bij lange na niet. Vooral wanneer een woord met 0'11- met de ontkenning verbonden is, ziet en hoort men vergissingen. In eene plaats bij Vondel is niet onledigh vertaling van »haud segnes" (Ndl. Wdb.); bij Daniel Heinsius vindt men de uitdr. zonder ongevaar, in den zin van zonder kwade trouw (vert. van lat. sine fraude), in plaats van zonder goede trouw of met arglistigheid (Ndl. Wdb.); niet onduister komt op drie plaatsen uit verschillende schrijvers voor in plaats van niet onduidelijk (Ndl. Wdb.), en herhaaldelijk heb ik van een predikant de vergissing gehoord: »God is tegen niemand onpartijdig" voor onbillijk of onrechtvaardig. Voorbeelden van het omgekeerde, nl. het weglaten van 0'11-, waar het moest worden uitgedrukt, leveren ons de woorden guur (mnl. geldere, zacht) uit onguur (= hd. ungeheuer) en dicht voor ondicht, in de spreekwijze »licht en dicht", zooals door Stoett met een voorbeeld uit vroegeren tijd aangetoond is. Nog één woord moet ik bespreken, en wel het bnw. onverlaten, dat in het Ndl. Wdb. met drie voorbeelden uit de 17de eeuw vermeld staat, en verklaard wordt door snood, verdorven, zeer slecht. In dezelfde bet. komt ont'erlaten voor in het Mnd.; vgl. bij Lübben: »ain dei1 unverlaten bofen, die nirgets na fragten, na got oft na den menschen". In het Ndl. Wdb. wordt het woord uitgelegd als waarschijnlijk hetzelfde als ver I a ten bij Plant.: »e en ver I a ten men s c h, nn homme délaisse, de qui on ne tient compte, homo desertus vel destitutus", met het versterkende 0'11-. Het komt mij voor dat daaraan bij dit woord in het geheel niet kan worden gedacht. Immers het is volstrekt niet zeker dat dit verlaten reeds zoo zeer als adj. zal zijn gevoeld, dat het vatbaar was voor samenstelling met een versterkend begrip, gelijkstaande met een bijw. van graad. Verlaten beteekent alleen gelaten, aan zijn lot overgelaten, geschuwd of vermeden, verworpen, volgens de verklaring van Plant. zelf: »v e rl a ten, d a e r men ni et 0 pen ach t, délaisssé, de quoy on ne tient compte, derelictus, relictus, desertus, destitutus, abjectus" (de andere deelw., waarmede het laatste woord in één De versterkende bete eken is van on 241 adem wordt genoemd, bewijzen dat men dit laatste niet als bnw. moet opvatten in de bet. laag, gemeèn, maar als deelw. in den zin van verworpen). Doch ook is de beteekenis niet sterk genoeg: er moet op de genoemde plaatsen een woord staan, dat een zeer hoogen graad van zedelijke verdorvenheid uitdrukt, zooals vooral blijkt uit het aan Lübben ontleende voorbeeld. Daarom meen ik eene andere verklaring te mogen voorstellen, die wat de bet. betreft beter voldoet, en waarbij men geen- hier althans zeer betwistbaar - gebruik behoeft te maken van het versterkende on-. Naar mijne meening is onhet ontkenningswoord, en verlaten het deelw. van verlaten in den zin van de zonden vergeven. Onverlaten is dan niet vergeven, voor wien geen vergiffenis van zonden is, aan wiens behoud men moet wanhopen en bet. dus hetzelfde als lat. perditus, desperatus. Daarnaast komt mnl. onverlatelijc voor in de bet. onvergeeflijk, (eene zonde) waarvoor geene vergeving is. V gl. Hs. 11de Part. 241a: »dese blasphemie (van den Heiligen Geest), seide de behoudere, es onverlatelijc"; vgl. jJfatth. 12,31: »omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem blasphemia non remittetur". De verandering van object bij verlaten (persoon in plaats van zaak) en de samenstelling van een deelw. met on- behoeven geen van beide een bezwaar te zijn om deze verklaring aan te nemen: het eene zoo wel als het andere is met tal van voorbeelden te bewijzen. Zeer te recht is in het Ndl. Wdb. het vooral uit Helmers bekende onverlaat, hetwelk dool' mij vroeger als' één in oorsprong met dit deelw. bnw. onverlaten werd verklaard, op eene geheele andere wijze uitgelegd, en wel als een andere vorm van onvlaat, hd. unflat, dat ook in het Mnl., vooral in de oostelijke tongvallen, voorkwam, en nog heden volgens de mededeeling van Gallée (blz. 31b), in de graafschap in de bet. vuilnis bekend is. Ook onverlaat kwam in de bet. vuiligheid voor, zie eene plaats uit V. Breugel, Boccatio in het Ndl. Wdb.; ook vindt men dit woord in deze beteekenis in Huygens' Zeestraet, waal' het door Terwey onjuist verklaard wordt als baldadige, 242 J. Verdam terwijl Bilderdijk en Stell wagen over het woord het stilzwijgen bewaren en er dus hoogstwaarschijnlijk geene andere beteekenis aan hechten dan die van booswicht. Vs. 395 vlgg. leest men: Men damt rivieren in met wederzijdsche Dijcken Om dollen overvloed van Wateren t'ontwijcken; Hier werdt den overloop van Beest en onverlaet Met Dijcken wederzijds gehouden van de straat. Mij dunkt, de dijken die van beide zijden den Scheveningschen weg » bekramden", moeten al heel hoog geweest zijn, indien daardoor aan een baldadige of kwaadwillige het komen op den weg zelf onmogelijk werd gemaakt! Men zal beter doen onverlaat (dat ook eene veel sterkere bet. heeft dan baldadige) hier op te vatten in den zin van vuiligheid, vuilnis of, hetgeen ook mogelijk is, dood beest, kreng, aas, prei. In dit geval zou het woord eene tegenstelling vormen met beest, d. i. levend dier, in het bijzonder rund, juist in den geest van Huygens. Dat overloop tegen deze onderstelling geen bezwaar is, bewijst het gebruik in de vroegere taal, waar het, evenals het ww. overlopen, herhaaldelijk van eene zaak als subject wordt gebruikt. En dat deze bet. aan onvlaet eigen is geweest (en dus ook aan onverlaat eige.n kan zijn)' blijkt uit eene plaats uit het Stadb. v. Doetinchem (0. Vaderl. R. 3, 352): » Van vttylken of anders itwes in der stadt graft te leggen. Voort meer en sal men geen vuyllicke offlatten (d. i. vuyllicke, onflatten) off gein holt in der stadt grave leggen off waerpen byeenen punde". Het mv. offiaten verbiedt ons hier aan iets anders te denken dan aan eene soortgelijke opvatting aLs ook het er mede verbonden vuilicke heeft. Dit laatste woord is ook daarom van belang, omdat het eigenlijk beteekent dood beest (Teuth. en elders in het Mnl.), en vervolgens, evenals kreng, carogne, aas (in galgenaas), prei (van vrouwen), toegepast wordt op den mensch. V gl. Kil. » 0 nv 1 a et, displicentia, obscoenitas, turpitudo, impuritas, excrementurn ; sordes, squalor et homo impurus, nequam, nebulo (ook Plant.) et desidiosus(?): onvlaetigh (ndl. onverlatig, De versterkende beteekenis van on 243 Ndl, Wdb.), obscoenus, turpis, impurus, sordidus" (Plant. onjlelich, plein de felonie, probrosus). De bet. van ndl. vItilik is vroeger dezelfde geweest als van onverlaat, zooals o. a. blijkt uit de wdbb.: Halma: »vuilik, een onguur menseh, un vilain, un ladre, unmaroufle; hij is een olijke (erge) vuilik, c'estun franc maroujle (voor de bet. = fra. maraud), un vilain ladre, un ladre vert, un fripon." Marin: »v U i I ik, schoft, vrek, vilain, ladre, brutal, insolent, faquin; 't is een olyken vuilik, c'est un brutal achevé, un insolent marouifle". Hoogstraten : »v U i I ik, sc h u r k, nequam homo". Bij Kil. en Plant. komt deze opvatting niet voor, en ook uit het Mnl. is er geen voorbeeld van opgeteekend; in Teuth. wordt alleen de oorspronkelijke beteekenis gevonden. Daar het woord in de hedendaagsche vlaamsche wdbb. ontbreekt, schijnt zij zich uitsluitend in NoordNederland ontwikkeld te hebben. En ook daar is zij niet onveranderd gebleven; het woord vuilik wordt thans niet meer gezegd van iemands karakter in het algemeen, maar van zijn zedelijkheid en van uiterlijke onreinheid; in het eerste geval staat het gelijk met wellusteling, in het tweede is het synoniem met smeerpoes, vuilpoes. In het Wdb. van Weiland is alleen deze laatste opvatting vermeld. Bilderdijk schijnt de oudere nog te kennen, daar hij in zijn geslachtslijst (3, 230) vuilik verklaart als: »eigenlijk 't adjectief vuilig (!) voor boos", doch het is niet met zekerheid uit te maken ofhij het woord opvat in den zin van wellusteling, ontuchtige, dan wel in den daaraan voorafgaanden van schurk, schoft, schoeb'e, schobbejak. De bet. boos past echter beter bij de laatstgenoemde opvatting. J. VERDAM. TOER TRAPPER. Onlangs werd mij medegedeeld, dat te Amsterdam op de vuilnisbelt jongeLIs werkzaam zijn, die den naam van» toertrappers" dragen en wier werk het is »de(n) toer", dat is: allerlei afval enz. in manden te trappen. Zonder twijfel heeft men hier te doen met hetzelfde woord voor» mest", »drek", »vuil", waarover in Tijdscl~rirt XI, 256 is gehandeld (toirt, toert), en dat (t.'a. pl. 257) in toerewever is aangewezen. A. BEETS. 244 J. W. Muller, Mnl. Sies - H. Kern, Beitel MNL. SIES. Het is, zoo ver ik weet, niet algemeen bekend en mag daarom hier even opgeteekend worden dat mnl. sies, in den Parthonop. (ed. Bormans) 1132, 1160, 1163 voorkomende als benaming eener soort van jachthond (naast b'l'acken en winde), en later ook gevonden in de Darmstadtsche fragmenten van Reinaert I (vs. 2674 = I 1311: catulus saga.v) 1), hetzelfde woord is als ofr. sëus 2), mhd. sûse 3), ohd. siusi (of siusjo), siuso 4), mlat. (canis) Segusi!t8, seusius, siusius 5) enz., hond uit Segusium (thans Susa, in Piemont), waaruit ook it. segugio. Het is een zeer oud woord, reeds in de Lex Salica voorkomende; wegens de gelijkluidendheid van zijn naam met dezen honden naam schijnt den bekenden Heinrich Buso de bijnaam Seg1t8ius gegeven te zijn (zie Martin, Neue Fragm. enz. 29). Leiden, September 1900. J. W. MULLER. BEITEL. Bij Kiliaan vindt men van dit woord de Latijnsche vertolking: »pristis: navigium oblongum & angustum". In een aanteekening daarop haalt v. Hasselt uit het Groot Oharterboek van Gelderland aan »beitelschepen ". In dit beitel is te herkennen de verkleiningsvorm van een verloren Nederlandsch beet, On. beit, Ags. Mt, enz. Beitil moet in 't ouder N ederlandsch en Os. geluid hebben beetil, dat feitelijk overeenkomt met het deminutief bateau in 't Franseh. De ei is Umlaut van ee, gelijk in leiden, bereiden, verbreiden, neigen, stei,qer, rei,qer, reiken, zeiken, heil, klein, rein, reizen, weit, uit leedjen, enz. H. KERN. 1) Zie Neue Fragm. enz. (ed. Martin), s. 4 cn29, alsmede Verdam in Tijdschr. IX, 242. 2) Godefroy VII, 406a: 88U, segu (in de citaten genoemd naast brachet, curliu, veltrier en limier). - ll) Müller-Zarncke 2' 759a*. - 4) Graff VI, 282; zie verder Kern, Salica2 , § 50 en Kluge6 op Windhund. - 5) Dncange i. v. Canis. OVER HET VOORVOEGSEL ONT. Het Ndl. Wdb. onderscheidt :zich van de meeste andere dergelijke werken, dat het, evenals dat van Grimm, met buitengewone zorgvuldigheid en volledigheid, en op voortreffelijke wijze, ook die taaldeelen behandelt, welke alleen gebruikt worden als verbale praefixen. Men sla slechts -op de artikelen a a n, af, be, ge, on der (de beide hier voor het eerst duidelijk en juist onderscheiden woorden), 0 m, 0 p, en men zal zien dat hier een rijkdom van fijne en leerrijke onderscheidingen te vinden is, welke het inzicht verhelderen van ieder die zich bezighoudt met het bestudeeren van taalverschijnselen: in het bijzonder kunnen zij dienen tot het leeren begrijpen van de ontwikkeling der beteekenis in de taal; zij zullen daarom van groot nut zijn voor dengene, die ons eene geschiedenis onzer praeposities geven zal, en in verband daarmede, van onze scheidbare en onscheidbare praefixen. Doch daar in het Ndl. Wdb. de beschrijving van een praefix aan al de daarmede samengestelde ww. voorafgaat, en noodzakelijk vooraf moet gaan, zoo kan het niet verwonderen, dat hier en daar een compositum gevonden wordt, waarop de in het voorafgaande artikel vooropgestelde definitie niet zoo heel best past, en dat er andere, zij het ook zeer weinige, zijn, waarvoor de juiste beschrijving der beteekenis in dat artikel eigenlijk ontbreekt. Met name meen ik dit opgemerkt te hebben bij het voorvoegsel ont-, en daar de vergelijking van het Middelnederlandsch in dezen over het latere Nederlandsch, gelijk men ook van te voren verwacht, eenig niet onwelkom en niet overbodig licht kan doen opgaan, zoo zal ik hier mededeelen, welke belangrijke bijzonderheden wij uit de verschillende mnl. samenstellingen met ont - en ze zijn zeer talrijk - voor de beteekenis van dit praefix kunnen leeren. Ik doe dit te eer, omdat ik voor mij niet de gewoonte heb de onscheidbare praefixen, d. z. die welke niet ook als voorzetsels dienst doen, te 16 246 J. Verdam beschrijven, en het hier eene zeer geschikte plaats is er de aandacht op te vestigen. Ik zou zeer goed in het Mnl. Wdb. aan de samenstellingen met 0 n t- een artikel 0 n t kunnen doen voorafgaan, maar daar ik dit in soortgelijke gevallen in den regel niet gedaan heb (met uitzondering alleen van ge-, waarbij tal van eigenaardig middelnederlandsche wetenswaardige bijzonderheden onvermeld noch onverklaard konden blijven), zoo zal ik liever bij 0 nt hierheen verwijzen. Ik maak er evenwel nadrukkelijk opmerkzaam op, dat men niet moet verwachten eene uiteenzetting en beschrijving van al de beteekenissen, welke ont- in verschillende samenstellingen hebben kan: mijn doel is alleen, mede te deelen hetgeen in dezen voor tot heden onopgemerkt of minder bekend mag worden gehouden, en wat in het Ndl. Wdb. gezegd is zoo noodig te verbeteren, in elk geval aan te vullen. Het Ndl. Wdb. stelt zeer juist als de grond beteekenis van ont die van tegen, tegenover, en doet dan uitkomen, dat deze zich naar twee zijden kan ontwikkelen, nI. tot die van nadering en die van verwijdering. De eerste beteekenis is in het Germaansch niet rijk vertegenwoordigd; men vindt haar o. a. vrij duidelijk in 0 n tg e 1 den en 0 n t bie den, waar het voorvoegsel te kennen geeft, dat de persoon, die het onderwerp is, zich richt tot een tweeden persoon (Ndl. Wdb.); duidelijker in on th ale n, d. i. ontvangen, inhalen (daarnaast staat on t hal e n met de tegenovergestelde bet. (verwijdering van of uit) in het Mnl., waar het woord in de oostelijke dialecten beteekent : (een ambtenaar of getuige) ergens van daan halen of roepen), in o n t van gen, en vooral in 0 nt moe ten, d. i. tegenkomen op eene zelfde of bepaalde plaats, en misschien ook nog in eenige andere, b. v. 0 n th 0 u den, eig. tegenhouden, en 0 nt zie n, eig. tegenzien, naar iemand zien of tegen iemand opzien (vgl. Den Hertog, De Ndl. Taal 2, 123). Veel rijker en veelzijdiger is in de Germaansche talen de tegenovergestelde opvatting ontwikkeld: nl. de verwijdering van of uit iets. Dat hierbij, zooals het Ndl. Wdb. aanneemt, naOver het voorvoegsel ont 247 volging van het Fransch in het spel zou zijn, betwijfel ik. Er zijn in het Germaallsch en Romaansch (met náme in het Fransch en Latijn) tal van woordvormingen, die met elkander kunnen worden vergeleken; o. a. samengestelde ww., die, uit grondwoorden van eene zelfde beteekenis gevormd, eveneens dezelfde beteekenis hebben. Doch het is geheel onnoodig, of liever onjuist, in al die gevallen aan navolging te denken. Een paar voorbeelden. Lat. facere en ndI. maken komen in bet. overeen; zoo ook lat. conficere en ndI. afmaken in de bet. dooden. Zal men nu meen en dat de eene opvatting aan navolging van de andere is toe te schrijven? Wanneer men ziet dat eene soortgelijke beteekenis reeds eigen was aan got. usqiman, eig. klaar komen met, en leest, hoe deze opvatting in het Ndl. Wdb. wordt verklaard uit de echt germ. bet. van af, n1. »uitputting", dan laat men onmiddellijk deze gedachte varen. Evenzoo is de overeenkomst merkwaardig tusschen lat. desinere, ophouden, van sinere, laten, en ndI. aflaten, d. i. ophouden, doch wanneer men opmerkt, dat deze opvatting zich ontwikkeld heeft uit de in het Mnl. zeer gewone van laten varen (af op te vatten in de bet. »verwijdering"), nalaten, staken, en dat zich door weglating van het object reeds in het Mnl. de intransitieve opvatting ophouden, uitschéiden ontwikkelde, dan ziet men in, dat de beide woorden geheel onafhankelijk van elkaar tot dezelfde beteekenis zijn gekomen. Zelfs bij ndl. barmhartig, dat gewoonlijk beschouwd wordt als gevormd naar het voorbeeld van lat. rnisericors, schijnt het niet noodig navolging aan te nemen. Immers reeds got. armaio, aalmoes, toont het bestaan aan van een ogerm. ww. Grman, met de bet. medelijden hebben, dat in ndl. dial. ermen (ook urmen) over iemand, d. i. iemand beklagen, nog voortleeft: in denzelfden zin is ook bekend de gemeenzame (dus niet door den invloed der schrijftaal ontstane) uitdr. een arm hart over iemand hebben. Evenmin moet men denken aan navolging van lat. pusillanimis bij mnl. armhertich (Limb. Serm. 189d; in het Mnl. Wdb. niet vermeld) en armherticheit, d. i. gebrek aan moed, geestkracM, vertrouwen; immers waal'om 248 J. Verdam dan ook niet bij ndI. kleinmoedig (lat. pusillanimis) of grootmoedi, g (lat. magnanimis), bij vernemen (lat. percipere) of begrijpen (fra. comprendre) , bij wegdoen (lat. abdere) of bijeenbrengen (lat. conferre), bij steels,gewijze (lat. furtim) en handtastelijk, hd. handgreiflicl~ (lat. manifestus, eig. met de lwnd ge,grepen, van -fendo, over in offendo, defendo) , of bij met wortel (en tak), lat. radicitus? Zoo schijnt het mij onjuist, bij de in het Ndl. Wdb. genoemde samenstellingen ontaarden, ontltalzen, ontwortelen te denken aan navolging van lat. degenerare (of fra, dégénérer), decollare en eradicare (of fra. déraciner). Waarom alleen of bij voorkeur bij deze WW., en niet ook bij onthoofden (fra. décapiter), ontrooven (fra. dérober), ontboezemen (lat. expect01'are), ontknoopen (fr. déboutonner), ontsieren (fr. désorner) , ontvouwen (lat explicare), (fr. déployer) , ontladen (fr. décharger), ontketenen (fr. déchaîner), ontleden (fr. démembrer) , ontvolken (lat. depop!tlari, fr. dépe!tpler) enz.? Zelfs bij onttronen, ontplooien en ontmaskeren, waar de naamwoorden van franschen oorsprong zijn en de ww. beantwoorden aan fr. détróner, déployer en démasquer, behoeft men niet aan onmiddellijke navolging te denken; de ww. kunnen zich in het Ndl., onafhankelijk van het Fransch, ontwikkeld hebben uit de woorden troon, plooi, masker, op dezelfde wijze als dit in het Fransch (of het Latijn) is geschied. Uit het begrip verwijdering !tit of van iets (b.v. in de intr. ontgaan, ontvallen, ontd!tiken, ontspringen, ontloopen, en de trans. ontnemen, ontjagen, ontrukken, ontlokken enz., Den Hertog t. a. p. onder 4) ontwikkelt zich geleidelijk dat van scheiding, zooals in ontbinden (hetgeen tot nog toe verbonden was scheiden), ontleden (de leden vaneenscheiden), Ndl. Wdb. op 2). Daaraan sluit zich aan den een en kant een groot aantal ww. aan, waarin ont de bet. heeft van bet »tegenovergestelde van hetgeen het grondwoord uitdrukt" (Den Hertog, t. a. p. onder 1), en aan deu anderen kant een even groot aantal denominatieven, waarin ont de bet. heeft van» ontneming" of» verlies" (Den Hertog t. a. p. onder 2) en 3); Ndl. Wdb. onder 4); de zoogenaamde privatieven). Over het voorvoegsel onl 249 Bij de WW., waarin ont- de beteekenis beeft van ~bet tegenovergestelde der werking van bet grondwoord" moeten wij nog even stilstaan; daarbij moeten wij opmerken dat deze opvatting bij verscbillende intransitieve en enkele transitieve ww. gelijkstaat met die van eene 0 n t ken ni n g: bier is bet punt, waar ont raakt aan on, nl. wat de beteekenis betreft. Deze ontkennende beteekenis kan zich, evenali'l bij de naamwoorden met on-, voordoen Of als flen werkelijk ontkennend begrip, Of als een positief, inhoudende de bevestiging van het tegendeel. Zoo zijn bevestigende begrippen ontgroeien 1) in den zin van kleiner worden; ontvriezen, dooien; ontworden, vergaan, sterven; ontgeven, nemen; ontdoemen, vrijspreken; ontstichten, op de grondvesten doen wankelen, vernielen (KiL); ontdoen, niet »niet doen", maar »te niet doen, vernielen"; ontvullen, ledigen; ontveinzen, veinzen van niet; mnl. 0 n t v 0 ede n, doen wegteren, verteren; ontvorderen, benadeelen, ontdienen, de tafel afnemen; on t n iet en, nadeel van iets ondervinden; 0 n ti 0 ven, aanmerkingen op iets maken, de waarde van iets verkleinen; 0 n t· pro e ven, bewijzen dat iets niet zoo is, het tegen bewijs leveren. Daarentegen zijn ontkennende begrippen, zoo dat ontin beteekenis gelijkstaat met niet of niet meer vóór het ww., ontgroenen in den zin van »zijn groene kleur verliezen" ; ontminnén, ni~t meer liefhebben; ontleven, niet meer leven, ophouden te leven, sterven; ontscheppen (bij Hooft), te niet gaan, sterven; ontslapen, niet meer slapen, wakker worden; ontstaan, niet meer staan (gezegd van een boom, in het Ndl. Wdb. niet vermeld; vgl. Eymael, Huygensstudiën 33); ontlijken, niet meer gelijken; ontkennen, niet erkennen, loochenen (ongemerkt gaat de bet. hier en elders tot een positief begrip over); mnl. 0 n t- 1 i ë n, niet voor iets uitkomen; 0 n t wen sc en, iemand iets niet gunnen; 0 n t dan ken, niet danken, niet dank baar zijn; ]) De hier volgende samenstellingen zijn, voorzoover ze niet met "mnl." zijn aan· geduid, ontleend zoowel aan het 17de-eeuwsche als het hedendaagsche spraakgebruik. Zie de plaatsen, waar ze in de genoemde bet. voorkomen, in het Ndl. Wdh., en voo. de andere, als "mnl." gekenschetst, in het Mnl. Wdh. 250 J. Verdam on t hop en, niet meer hopen, wanhopen; 0 n th 0 gen, zijne vroolijkheid verliezen of ook (tot de positieve begrippen overgaande) bedroefd worden. Een ander punt van aanraking in de bet. van ont- en onzien wij bij verschillende met ont- samengestelde ww., die in beteekenis overeenkomen met denominatieven, afgeleid van een nomen met on-. Zoo vindt men geheel in denzelfden zin mnl. ons con e n (van onscone) naast 0 n t s con en, ontsieren, van sc/toonheid berooven; 0 n rei n en (van onreine) naast 0 n tr e ine n, veroutreinigen ; 0 n si ene n (van onsiene, leelijk, onooglijk) naast 0 n t s i ene n; 0 n s u ver e n (van onsuver) naast 0 n t s uver en; 0 n s c u I d i gen (van onsculdich), voor onschuldig houden, onschuldig verklaren, naast 0 n t s c u I d i gen; en zoo ook oneren (onneren, van onere, schande) naast onteren, onteeren, van zijne eer berooven, schenden. Dat men bij 0 n s c on en, 0 n s u ver en, 0 n s i ene n en 0 n s c u I d i gen (bij de andere genoemde ww. (althans bij onneren) is de gedachte, dat on- eene andere schrijfwijze voor ont- zou zijn, uitgesloten) niet aan eene andere spelling van 0 n t s u ver e n enz. te denken heeft, bewijzen vervoegingsvormen als geonsuvert, geonsient. Er heerscht overigens in het Mnl. eene grenzenlooze verwarring met on- en ont-. Tal van ww., die met ont- samengesteld zijn, worden met on- geschreven (men weet dat een werkingsbegrip niet met onontkend wordt, zoodat ww. niet met on- worden samengesteld; zie Ndl. Wdb. op 0 n 1), terwijl omgekeerd een aanzienlijk ge- 1) Men kan natuurlijk ook in een lateren tijd dergelijke slechts schijnbaar met On- gevormde ww. aantreffen, die inderdaad afgeleid zijn van een naamwoord met 0'11. Zoo b.v. ongelijken bij Huygens, TToorh. 709: Hierin zyn wy (herfst en Jeugd) t'ongelijken: Dat ick hadde, wacht ick weer, Maer uw luysterschoon (van het meisje) gaet wijcken Buyten hoop van wederkeer. De aant. daarop luidt .niet te vergelijken, een door H. gevormd, niet aan te bevelen woord". Ook het Ndl. Wdb. laat zich ongunstig uit: .van gelijken met on op onregelmatige wijze gebruikt". Doch het oordeel is onbillijk. In het Ndl. Wdb. zelf )Vordt verwe~~r;t r;taar de §, die Huygens' .echivaardiging bevat: bij on, kol. 873, Over het voorvoegsel onl 251 tal naamwoorden, die met on zijn gevormd, met ont- geschreven worden. De voorbeelden kan men vinden in het .Llfnl. Wdb. Slechts een paar woorden vermeld ik, omdat de verwarring daar moeilijker is te herkennen, ik bedoel bij de bijw. 0 nwak e en 0 n s I a p e, vgl. eng. awake, asleep, ndl. in slaap, mnl. in 1IJake, omtrent welker oorspronkelijke vormen geen twijfel kan bestaan, doch die zoo zeer gekomen zijn onder den invloed van de ww. ontwaken en ontslapen, dat de juiste schrijfwijze bijna nergens meer voorkomt 1). - Voor onze tegenwoordige taal is uit ditzelfde verschijnsel te verklaren het feit dat er verscheidene ww. bestaan, samengesteld met veront-, in plaats van met het historisch juiste veron-. Zoo in verontheili~ gen, verontschuldigen, verontrusten, verontreinigen, naast verongelukken, -gelijken, -edelen, -gelden. Vooral blijkt dit duidelijk uit de vergelijking met de verwante duitsche tongvallen, waar geen enkel woord met veront- bestaat. Het mnl. kent ver 0 n ach t s a men (Plant.), veronedelen, verongeliken, verongelucken, verongevallen, veroncuuscen, veronledighen, veronrechten, veronreinigen (bij Kil. en Plant.), veronscamelen (Plant.), *veronsculdigen, verontrouwen, veronwerden (veronwerdigen). Naast de talrijke voorbeelden van ver 0 n w e r den komt slechts eenmaal (althans zeer zelden) ver 0 n d we r den voor, nl. Vl. Rijmk. 3124; verder vindt men eens verontschuldigen (Publ.Limb.l0,527) naast een (merkwaardig genoeg) niet voorkomend *v e ron s c h u I d i gen Aanm. 3 lezen wij: NWW., welke On voor zich hebben, zijn geene afleidingen met het voorvoegsel, maar gevormd van znw. (beter ware .naamwoorden") met on, zooals onweeren van onweer, mnl. OneTen en onwerden van onere en onwerde." Zoo is ook ongelijken afgeleid van het bnw. ongelijk: het bet. ongelijk maken of als ongelijk beschouwen, voor ongelijk of verschillend houden. Ook het mM. kent het ww. ungeliehen (Lexer 2,1842). Van dit regelmatig gevormde ww. komt (wellicht: vgl. ongelijkheid van gelijkheid) het znw.ongelijkenis (bij Vondel tweemaal, Ndl. Wdb.), mhd. ungelîchnisse. 1) Waarschijnlijk naar het voorbeeld van deze woorden gevormd zijn de in het latere mnl. eene enkele maal voorkomende woorden ontscreien en ont/aehen, welke met werden verbonden (evenals onslape(n) en onwake(n» de bet. hebben beginnen te schreien, te lachen; eig. aan het schreien, lachen komen. 252 J. Verdam (ook niet mhd. en mnd.), en bij Kil. verontschaemelen, verontstercken (zelfs bij hem komt alleen veronweerdighen en niet veront- voor); bij Plant. slechts verontledigen, naast veronachtsaemen, verongelijcken, veronreynigen, veronschamelen, veronweerdigen. In het Mn·d. vindt men o. a. vorungnaden, 'L'orunhOt'eschen, vorunleddigen, vorunmechtigen, vorunraden, vorunrechten, vorunreinen en vorunwerden, -digen j in het Mhd. o. a. verungelimpfen, verungencedigen, verullrëhten, -reinen, -reinigen, -triuwen en -werden; en in het Hd. verunedelen, -ehren, -einigen, -glimpfen, -glücken, -gnaden, -gültigen, -heiligen, -reinigen, -stalten, -sterblichen, -tiefen, -treuen, -willigen en -würdigen, en geen enkel met verent-, zoodat de zaak hiermede als uitgemaakt kan worden beschouwd J). Eng met dezelfde opvatting van ont = on samenhangende is de pejoratieve beteekenis, welke aan sommige ww. met onteigen' is; zoo o. a. bij mnl. 0 n tm a ken, 0 n tv 0 e gen, 0 n tg a den, in de war maken, in wanorde brengen jon t s c e p pen, on t s teIl e n (hd. entstellen, bederven; ndI. ontstellen, in de war maken), 0 n tkere n, in de war maken; on ts etten, o n t s cic ken, 0 n t poe n ten, 0 n ts a ten, 0 n tr a ken, trans. (van rac, goede toestand) naast on treken (van ree), beide met de bet. in een slechten toestand brengen, en wel te onderscheiden van de van -raken gevormde samenstelling ontraken. Deze beteekenis is natuurlijk ook aan de gelijkluidende ndl. woorden eigen, en ook aan verschillende andere in het Ndl., b. v. ontramponeeren, ontredderen, onthavenen (h a ven e n bet. eigenlijk in orde brengen), ontlwlpen (achteruithelpen) ; enz. Bij sommige ww. met ont- kan deze opvatting ook verklaard worden als voortgevloeid uit de bet. uiteen, uit elkander, dus uit het begrip »scheiding van hetgeen vroeger verbonden was". De laatste groep van ww. met ont-, welke in het Ndl. Wdb. wordt vermeld, is die der inchoatieven, welke zeer sterk vertegen woordigd is. V gl. aId. op 5) en de talrijke voorbeel- 1) Vgl. Den Hertog, De Nederl. Taal. 2,130. Over het voorvoegsel ont 253 den bij Den Hertog, t: a. p. onder 5). Oorspronkelijk zijn deze alle intransitief, als beteekenende beginnen te .... , b. v. ontstaan, ontbranden, ontdooien, on tb laken, ontgloeien, ontgloren, ontglimmen, ontkiemen, ontplojfen, ontspringen, ontspruiten, ontvlammen, ontwaken, ontslapen (inslapen), ontwaken; misscbien ook ontfermen,ontbarmen, medelijden krijgen. Docb daarnaast komen ook enkele transitieve voor als de werking een voorwerp toeliet, zooals ontbijten, ont,qinnen, ontroeren, ontsteken (b.v. een vat) j mnl. ontweeken. 're recht wordt in het Ndl. Wdb. deze bet. voorgesteld als voortgevloeid uit het begrip »verwijdering van of uit iets, het uit iets te voorschijn komen". Ziehier de hoofdsoorten der met ont- samengestelde ww., doch daarmede zijn nog niet alle verklaard. In het Ndl. Wdb. is dit gevoeld, en daarom wordt aan het voorafgaande de mededeeling toegevoegd, dat enkele ww. met ont- niet in eene der bovengenoemde klassen kunnen worden gerangschikt. Dit wordt. dan met een paar voorbeelden toegelicht, en het feit zelf verklaard uit de omstandigheid, dat daartop. behooren deels navolgingen van vreemde woorden, b.v. met lat. de fra. dé, waarbij bet voorvoegsel ook in de vreemde taal niet volkomen duidelijk meer is (b.v. ontblooten; vgl. lat. denudare) , deels dezulke, waarbij het ww. dat als grondwoord moet worden aangenomen, in het Ndl. niet meer in de vereischte opvatting bestaat (b.v. ontcijferen; vgl. fr. décldjfre1·). Dit gedeelte der beschrijving van ont- is m. i. zwak, en heeft aanvulling en verbetering noodig. Immers wat wij van de navolging der fr. en lat. ww. te denken hebben, hebben wij boven gezien: deze meening is in geen geval onwederlegbaar ; en wat ontcijferen betreft, gaat men van de verkeerde onderstelling uit, dat het woord zou zijn afgeleid van cijferen, terwijl het een denominatief is van cb/er, en beteekent, niet zoozeer van het cijferschrift ontdoen (Den Hertog), maar de cijfers (î7an het cijferschrift b.v.) uit elkaar nemen, een voor een verklaren en zoo ontraadselen (vgl. bv. ontleden, de leden uiteennemen of scbeiden). En nu wordt bij de salPenstellingen met ont- nu en 254 J. Verdam dan naar deze rubriek, die in zichzelve niet zoo heel duidelijk beschreven is, verwezen, doch zonder dat de reden, waarom een ww. daartoe wordt gebracht, nader wordt aangegeven. Zoo b.v. bij Ontnuchteren, 1I, en bij Ontruimen. Natuurlijk is de bedoeling, dat deze woorden zullen beschouwd worden als van de soort van ontblooten, doch naar het voorbeeld van welke fransche of lat. woorden zijn zij dan gevormd? Ontruimen zou gevormd moeten zijn naar fra. déménager, doch dit is zeer onwaarschijnlijk, en ontnuchteren naar fra. déjeuner, doch dit past voor de bet., ter verklaring waarvan het dienen moet, nl. nuchter maken en nuchter worden, niet heel best j veel beter nog zou zij overeen te brengen zijn met de andere opvatting, van I, nl. van de nuchterheid ontdoen, waarvoor evenwel geene navolging wordt aangenomen. Wij kunnen dus vooral hier het licht gebruiken, dat van onze kennis van bet Mnl. uitgaat. Er is nl. nog ééne beteekenis van het voorvoegsel ont- niet genoemd (ook niet door Den Hertog), welke ongetwijfeld in verschillende germaansche tongvallen daaraan is eigen geweest. Ont- heeft nl. uit de inchoatieve opvatting ontwikkeld de bet. der »versterkte werking". In haar begin mag iedere werking verondersteld worden het sterkst te zijn, en uit een logisch oogpunt is dus tegen deze voorstelling niets in te brengen. En door de taal zelve wordt deze beschouwing bevestigd: immers in vele gevallen zullen wij ont-, in het Mhd en Mnd. ent-, in beteekenis zien overeenkomen met ww., die in duitsche tongvallen met erzijn samengesteld, en dit er-, eig. = uit, is juist het woord voor de aanduiding van het begin eener werking. Men vindt vooral voorbeelden van deze versterkende bete eken is van ont- in de duitsche tongvallen, en dewijl wij daar vooral de overeenkomst tusschen ent- en er- kunnen opmerken, zal ik die aan de mnl. doen voorafgaan. Het mnd. entarmen beteekent niet rijk maken, van armoede bevrijden of ontdoen, maar verarmen; mnd. entkrimpen, gebrek hebben; mnd. entlichten, verlichten (hd. erleichtern); mnd. entlutte'l'n, reinigen; entopenen, openen (hd. eröifnen) j entschaifen, verschaffen (vgl. hd. erschajf'en, in eene Over het voorvoegsel ont 255 .eenigszins andere beteekenis) , entschicken, III orde brengen j entschrecken, verschrikken (hd. erschrecken); entschinen, verschijnen (hd. erscheinen). In het Mhd. vindt men b.v. entlîhten, verlichten (hd. erleichtern); entlinden, verzachten (vgl. hd. erweichen); entnerven, bevlekken; entschînen, verschijnen (hd. erscheinen); entseben, beseffen (mnl. ook 0 ntseffen); mhd. hd. entnackten; entvridunge, wapenstilstand j vgl. ook hd. erwachen, erwecken, met mnl. 0 n t wak en, 0 n t w e c ken, en mnl. 0 n tb arm en, ndl. ontfermen, met ndl. erbarmen. Wat de beteekenis van ontbetreft sluiten zich daarbij aan de volgende mnl. ww.: 0 n top ene n, open en (hd. eröjfnen); 0 n t min der en, verminderen, verd wijnen; 0 nt d win e n, verminderen, wegslinken; 0 nt be ven, (hd.erbeben), ontvruchten, vreezen, bang zijn; ontgrisen, afkeer of afschuw hebben van; 0 n th eng en, vergunnen, toestaan, gedoogen (vgl. hd. erhängen); 0 n tI a ken, te kort schieten, ontbreken, verminderen; on tlockeren, los maken; on tdraden (on t tra den, 0 n tra den), vreezen (eng. dread, oeng. undread) ; on t sc e i d en, scheiden, vaneenscheiden (vgl. hd. entscheiden, beslissen); 0 n t rum en, ruimen; 0 nt v rem den, vervreemden (ook ontvreemden); 0 n t v 0 u den, vouwen, inwikkelen (Harl. Gloss. implicare j ook 0 n tv 0 u din ge, Harl. Gloss. en Voc. Cap. implicatio) 1); ontweigeren (ook mnd. entweigeren), afwijzen, het eene of andere verzoek weigeren. Dezelfde beteekenis van ont- ziet men nu nog in het Ndl. in een beperkt 1) Misschien ook 0 n t rei den (Bealc en Ol. 224), toerusten. Waarschijnlijk heeft er ook een mnl. ww. ontscalken bestaan in de bet. van het vroegere verscalken, d. i. boos of slecht maken, doen ontaarden, bederven. Dit ww. zal gestaan hebben Ruusb. 6,2: Aoe (in het paradijs) quam een scalc, die viant uter hellen, in eens serpents ghelike, die .. . bedroech dat wijf, ende si beide bedroeghen den man, daer die nature te male in bestoet (deze woorden zijn niet duidelijk) ende hi ontscaecte die nature, die bruut Gods, met valsche rade". H Die nature ontscaken" is eene vreemde uitdrukking; bovendien heeft hs. M. verschelcte en Surius vertaalt het woord door 8ubvertere: dit is niet de vertaling van 0 n t s c a e ken, maar wel van *ontscalken. Ook de uitgever van 1624 zal iets dergelijks gelezen hebben: hij vertaalt: .ende hij onteerde die nature". De bet. onteeren, 8chende'l (eene vrouw), die on t s c a ken heeft gehad, schijnt in dezen samenhang niet gepast. 256 J. Verdam getal samenstellingen voortleven, met dien verstande, dat de versterkende kracht niet zeer duidelijk meer wordt gevoeld: zoo staat ontblooten gelijk met bloot maken; ontnuchteren met nuchter'en maken; 0 n t I' U i men met ruimen; 0 n t s I a ken m et slaken (slak, d. i. los, maken), 0 n tI 0 ss e n met lossen of losmaken; 0 n tIe d i gen met ledigen. Ten gevolge van deze ontwikkeling der beteekenis van ont, dat zoowel beteekenen kan, gelijk wij zagen, het ontdoen van hetgeen het grondwoord aanduidt, als het versterken van de werking door het grondwoord uitgedrukt I), kan het ons niet verwonderen, dat de met ont- samengestelde werkwoorden nu en dan de twee tegenstrijdige opvattingen vertoonen, en daar wij de voorbeelden van ont- als versterkingswoord, vooral opmerkten in de hd. tongvallen, zoo zal een woord in het Mnd. en Mhd. eene met de mnl. lijnrecht strijdige beteekenis kunnen hebben. Het mnd. entsekeren (sik) heeft de bet. zich zuiveren van eene schuld, zich tegen de schadelijke gevolgen er van vrijwaren of beveiligen: het mnl. 0 nt s e k ere n daarentegen, die van iemand zijne veilighéid of rust benemen, vervolgens iemand den vrede opzeggen, hem tot zijn vijand verklaren. Zoo beteekent het mnd. entlenen niet hetzelfde als ndl. ontleenen, d. i. leenen t'an, maar juist het tegenovergestelde, nl. uitleenen, leenen aan 2). Het mnd. entsluten vereenigt de beteekenissen openen en een besluit nemen, besluiten; het mnl. 0 n t s I u ten heeft o. a. juist de tegenovergestelde beteekenis der laatstgenoemde opvatting, nl. een genomen besluit vernietigen; Het mnd. entraden heeft niet alleen de bet. ontraden, afraden, maar ook die van raden (een raadsel, eene kwestie, hd. errathen). Bij mnd. entrumen staan de opvattingen ontruimen, ruim maken, en de ruimte benemen naast elkander. Het mhd. entrihten vereenigt de beteekenisssen »vom rechten wege ab, in unordnung bringen" en »in die 1) Hetzelfde is het geval met fra. dé(dés), versterkend b.v. in dénuder (denudare) ontkennend in désagreable., déloyal. 2) V gl. het boven op bI. 246 over onthalen gezegde, waarmede dit mnl. ww., wat de beide tegenstrijdige beteekenissen betreft, te vergelijken is. Over bet voorvoegsel ont 257 bessere, rechte lage hringen, schlichten, entscheiden " (Lexer) ; het mbd. entwërren eveneens de beide tegenstrijdige opvattingen »entwirren, in ordnung bringen" en (wederk.) »sich in eine sache mischen, unordnung hinein bringen". Merkwaardig is, dat eene enkele maal hetzelfde verschil in de bet. van ont-, nl. de versterkende en de beroovende kracht (die del' ontkenning ofvan het tegenovergestelde der werking) een scherpe scheiding maakt tusschen de beteekenis van een woord in onze eigene vroegere oostelijke en westelijke tongvallen: zoo is het met 0 nt ken n en, dat in de oostelijke dialecten de bet. heeft erkennen (vgl. boven over ont- = -er), als waar erkennen, als waarheid bevinden (vgl. mnd. en(t)kennen, bekennen, bezeugen, en (van den rechter) erkennen, entscheidell); ook onderzoeken, door onderzoek tot de juiste kennis trachten te komen, eindelijk, evenals in het mnd., beslissen: in de westelijke daarentegen heeft het de met de hedendaagsche overeenkomende opvatting iets voor onjuist of t'alsch verklaren, iets niet erkennen, en ook iemand niet willen kennen. Zoo is 0 n th 0 l' e n in het Westmnl. niet naar 1:emand luisteren, tegen iemands gebod llandelen, en in den Teuth. naar iemand luisteren. Doch ook in hetzelfde mnl. dialect kan een woord met ont- de twee tegenovergestelde beteekenissen hebben: wij vinden nl. 0 n t hel pen zoowel in de bet. tegenwerken als in die van (uit iets) helpen of redden. En hetzelfde verschijnsel nemen wij ook nog in een later tijdperk waar bii ontnuchteren, dat zoowel bet. de nuchterheid benemen, als mld/ter worden en nuchter maken (Ndl. Wdb.), en bij ontslapen, dat in de 17de eeuw zoo wel kon beteekenen inslapen als wakker worden (Kil. »obdormire" en »expergisci"). Vermelding verdient in dit verband nog, dat men twee tegenovergestelde met ont- samengestelde ww., ten gevolge der verschillende beteekenissen van ont-, dezelfde opvatting ziet aannemen. Zoo beteekent ontvriezen (Kil., Plant., Ndl. Wdb.) hetzelfde als ontdooien; ontgeven als ontnemen; ontvullen (Plan t. 0 n tv u 11 en, dat vol is ydel maken, deplere) als ontledigen (ledigen, ontruimen, vgl. hd. ausleeren) en ont81apen (in de 17de eeuw) als ontwaken. In het eene geval (bij ontvriezen, ontgeven, ont258 J. Verdam vullen, ontledigen) heeft ont- de bet. »het tegenovergestelde der werking van het grondwoord", bij de andere vier is de bet. verschillend, bij ontdooien die van »scheiding", bij ontnemen van »verwijdering" of »berooving", bij ontledigen die van »versterking", en bij ontslapen van »het begin der werking". In het bijzonder leerrijk zijn voor ont- de verschillende beteekenissen van mnl. 0 n t sta en, een woord dat in zijne opvattingen merkwaardig afwijkt van het hedendaagsche. Het kwam vroeger in tal van beteekenissen voor, die thans geheel onbekend zijn, terwijl de tegenwoordige, bijna uitsluitend aan het woord eigeue, nog pas aan het opkomen was. Zoo zal het ongetwijfeld verwondering wekken dat ontstaan niet gevonden wordt in TeutA. en Voc. Cop. noch ook bij Plantijn, en dat het bij Kil. niet voorkomt in de bet. »oriri, exoriri", maar alleen in den zin van »genoegdoen, volstaan". Men zal in het jUni. Wdb. het woord vinden in de betn• op iets teru.qstuiten, tegen iets stuiten of op iets afstuiten, hetzelfde als wederstaen (ont in de oorspronkelijke bet. tegen); blijven staan, niet van eene plaats weggaan; ook blijven steken, niet verder voortgaan, gestnit worden (ont als uitdrukking van een passieven tegenstand, welk begrip zich uit dat van tegen ontwikkelt) 1); blijven bestaan, in wezen blijven, blijven in den toestand waarin men is (ont ter uitdrukking der versterkte of voortgezette werking); bestaan met, volstaan met, er mede afkomen, ook vrijgaan, vrijkomen (voortzetting der vorige beteekenis met dezelfde bet. van ont); bestand zijn, weerstandsvermogen hebben, niet bezwijken, kracAtig zijn (ont op te vatten als »tegen" of als uitdr. der versterkte werking); aan iets ontgaan of ontkomen (ont als uitdrukking der »verwijdering uit iets", dat in bepaalde gevallen met »ontkomen, ontsnappen" kan gelijkstaan); ontbreken, niet aanwezig zijn (ont als uitdr. van het tegenovergestelde der werking, in bet. gelijk met niet 1) Hierbij doet zich het merkwaardige geval voor, dat dit met Ollt- samengestelde ww. jnist het tegenovergestelde beteekent van het ndl. woord. Zoo b.v. Racer 5, 391 : .weert sake dat die brant daer ontstonde", d. i., niet .als de brand daar begon of aankwam", maar .als de brand daar gestuit werd of tot staan werd gebracht". Over het voorvoegsel oni 259 of niet meer; zoo ook in het Mud. en op de plaats bij Huygens, zie boven bI. 249); aan iemand ontgaan, niet ten deel vallen, niet gelukken (dezelfde bet. van ont; zoo ook mhd., mnd. en in het oudere N dL); en aanbreken, beginnen, daar zijn (ont in de bet. »voor den dag komen of te voorschijn komen", . voortgevloeid uit het begrip' »verwijdering ,van of uit iets"). Het is deze laatste beteekenis, welke zich in het Ndl. en Hd. heeft ontwikkeld en uitgebreid. In het Mhd. wordt entstán in deze bet. gebruikt met het ondw. surnrner, ja/tr, tag, abend, nacht; ook fest, en sonne, mond, wetter, sturrn. De subjecten in het Mnl. komen vrij wel met deze overeen: men vindt 0 n t sta e n aldaar gebruikt van den winter, dat nuwe jaer, den meerte, den sorner, de Octave van Pasclten, den nacht en een tornoy. Men ziet dus zeer duidelijk, dat de thans zoo gewone opvatting in het Mnl. nog pas aan het opkomen is, en dat men zich niet behoeft te verwonderen dat de 15de en 16de-eeuwsche wdbb. haar niet vermelden. Eene laatste opmerking geldt eene soort van samenstellingen met ont-, die thans is uitgestorven, doch die belangrijk genoeg is om er de aandacht op te vestigen. Het zijn denominatieven en wel van adjectieven afgeleide ww., die aanduiden dat de door de adj. uitgedrukte eigenschap of toestand voor het meewerkend voorwerp (een persoon in den datief) in eene te hooge mate aanwezig is. In deze bet. kent het Mnl. 0 nt die ren, te duur of onbereikbaar (voor iemand) zijn; ontdunnen (ontdi nn e n), te zeldzaam zijn; 0 nt n a uwe n, te nauw zijn, ook te moeilijk zijn; 0 nt g r 0 ven, te zwaar of te moeilijk zijn, ook te gemeen zijn; 0 nt g r 0 te n, te groot of te moeilijk zijn; ontlengen (-lingen), ontbreden (-breiden), -hogen, eig. te lang, te breed, te hoog (voor iemand zijn), zeer gewoon in de taal der mystieken, in de bet. aan iernands waarnerningen ontsnappen (naast de genoemde ww. komt *ontdiepen niet voor, daarvoor gebruikt men 0 n t sin ken). Het eenige wat in onze tegenwoordige taal aan deze vormingen herinnert, zijn enkele samenstellingen met v e r- en b e-, als vervelen, te veel 260 J. Verdam zijn (waarnaast mnl. ver 1 a n gen, te lang vallen) en het dial. begrooten, te groot of te veel voor iemand zijn, hem aan het hart gaan. V gl. o. a. Boekenoogen, Zaanscke Volkst. 46. In het Mnl. zijn te vergelijken 0 n t sta en, 0 nt g a en, 0 n tsi tt en, û n tv e c h ten e. a., d. i. aan iemand ontgaan, te moeilijk ·voor iemand zijn, hem niet gelukken. EEN TO'!' HEDEN ONBEKEND WOORD VOOR LEEM (nl. DON). De Utrechtsche Universiteits-Bibliotheek bevat een lat. hs. (no. 344, Cat. TieIe) uit de 15de eeuw, dat vroeger behoord heeft aan de »canonici regulares" van het klooster Eemsteyn bij Dordrecht; Het is een »liber exorcismorum" en bevat allerlei bezwerings- en uitbanningsformulieren tegen velerlei soorten van betoovering of beheksing, in den trant van het hs., waaruit Gallée in Archief voor Ndl. Kerkgesch. 7, 377 vlgg. uittreksels heeft medegedeeld. Voor de geschiedenis van het bijgeloof bevat dit hs. kostbare of liever kostelijke bijdragen, en uit dien hoofde is reeds voor jaren door Prof. Mon de aandacht er op gevestigd. Elders zal ik (nI. in de Hand. en Meded. v. d. Mij der Ndl. Lett. van 1900/1901) om deze zelfde reden dit hs. iets uitvoeriger bespreken: hier doe ik dit met een ander doel. Het is, zooals ik zeide, geschreven in het Latijn, doch eene enkele maal valt de monnik, die het schreef, uit zijne rol, en staan er, tusschen het Latijn in, een of meer woorden Middelnederlandsch j en een dier weinige regels bevat een merkwaardig woord, dat als eene gelukkige vondst mag beschouwd worden 1). Waarom juist die regels in het 1) Op eene andere plaats vindt men de mnl. namen van planten, nl. (167 v) rode bijvoet, !uóócsteeck, wijnruijt, aver"!!t, betoenien, centauriaen (I. -oen) cruyt et non radices; elders (205 T) lactibusia, teut'. die karne; en (204 r) ad testas vaccarum teutonice tylen oj spenen (deze woorden zijn mij niet duidelijk: .testa" = kop, pot, vat (= teil), maar dan spenen!'). Een tot heden onbekend woord voor leem (nI. don) 261 Mnl. geschreven zijn, is niet met zekerheid te zeggen: misschien vond de schrijver de lat. woorden voor de technische termen, die hij noodig had, niet duidelijk genoeg. Hoe het zij, de man heeft ons door zijne afwijking van den gewon en regel een grooten dienst gedaan, want hij heeft ons onder die weinige mnl. woorden één merkwaardig bewaard, dat tot heden nog niet was aangetroffen. Eene uitvoerige beschrijving van een middel om den dader uit te vinden van een diefstal heeft in den aanhef deze woorden: »In primis scribe nomina omnium suspectorum ende doe een yegelic in leem of don vette eerde in moduro globili (l globuli)." Men moet di.e namen schrijven op balletjeg van leem of klei en dan die, behoorlijk gedroogd, in wijwater leggen, en als men dan daarover de noodige bezweringsformulieren, met gebeden, psalmen, collecten enz. uitspreekt, dau zal het balletje met den naam van den dief of althans de naam alleen naar boven komen, terwijl de andere met de namen der onschuldigen op den bodem zullen blijven. Doch met de zaak zelve zullen wij ons thans niet verder inlaten: het is ons te doen om de woorden: »ende doe een yegelic in leem of don vette eerde." Yegelijc komt eene enkele maal meer voor, gebruikt van zaken (Mnl. Wdb. 3, 795), en dus kan een iegelije, hoewel er geene andere bewijsplaatsen voor gevonden zijn, op dezelfde wijze zijn gebezigd. In de weinige woorden een bepaald dialect te herkennen, is onmogelijk; kon men dit, dan zou men tevens de streek kunnen aanwijzen, waartoe het in het laatste gedeelte voorkomende mnl. woord behoort, hetwelk tot heden onbekend was. Die laatste woorden zijn niet geheel duidelijk, doch waarschijnlijk moet men vette eerde beschouwen als tusschen haken geplaatst bij don en daarvan eene verklaring bevattende, terwijl don zelf weder synoniem is van leem. Dit znw. don nu komt in vorm en beteekenis merkwaardig en nauwkeurig overeen met hd. thon, waarvan de volkomen analoge vormen tot heden uit de vroegere germ. talen niet waren aangewezen, noch ook de daarvan afgeleide opgemerkt. 17 262 J. Verda.m Bij Kluge vindt men op tlwn (ouder hd. than, ta hen) vermeld ags. thó; ohd. dáha, mhd. táhe, dáhe en our. thá. Doch deze vormen kunnen moeilijk identisch zijn met een woord, dat in het Hd. met t (th) begint (alleen mhd. táhe zou verwant kunnen wezen, doch dan zou het van dálw moeten worden afgescheiden, waarvoor ook weder geen voldoende reden is), en daar ook overigens het verschil in vorm vrij groot is, doet men betel' ze van hd. thon te scheiden. Doch aangaande het nieuw ontdekte don kan er, dunkt mij, geen twijfel bestaan, of het is het in nederduitschen vorm teruggevonden hd. woord. En het staat in het Germaansch niet alleen; er is ook eene afleiding van bewaard, nl. mnd. donneken, denneken, donken, mit kalk (heter lehm) bekleiden ; vanwaar donneker (leemklicker, crustarius) en donnekinge (» dat hus holden myt dake unde myt donekinghe", d. i. in goeden staat der leemen wanden), alle te vinden bij Lübben. Donneken is van don gevormd met den herhaaldelijk voorkomenden uitgang -eken, welke reeds in het Ohd. gevonden wordt, b. v. in ltórachón (horechen), waaraan beantwoorden mhd. hd. horchen; ags. *heárkian; ofri. Mrkia; mnl. horken; eng. hark. Zie voor andere voorbeelden Kluge, Vorgesch. § 42, 3; Kluge, Nom. Stammb. § 213; Tijdschr. 16, 175 vlgg. Voor andere op dezelfde wijze in het Mnd. gevormde ww. op -eken, verwijs ik naar runeken, fluisteren, naast runen, en vlenseken en vleseken, mooipraten (waarvan vlenseker en vleseker, mooiprater, huichelaar) naast een niet gevonden *vlellsen, waarvan vlenselik, vleiend, streelend, schoonschijnend, gezegd van woorden (Lübben); voor soortgelijke vormingen uit de hedendaagsche ndd. tongvallen, naar Tijdscllr. 16, 210 vlg. en Schambach: dönneken, waarnaast dönneker, leem plakker, en dönneke, witsel (hd. tünche.) Men zal misschien vragen, of met den boven genoemden uitgang ook denominatieven worden gevormd: ik antwoord, dat men a priori de mogelijkheid niet kan ontkennen, wanneer men ziet dat ook bij ww. met andere uitgangen denominatieven en deverbatieven gezamenlijk voorkomen: men vergelijke Een tot heden onbekend woord voor leem (nI. don) 263 slechts de door Kluge, Vorgesch. 42, 3 genoemde denominatieven op alón; »oeng. wordlîan, cneowUan, handUan (ndl. handelen), gefystlian, nestlian (ndl. nestelen); ohd. siol!halón (Teutlt. suycklen; hd. dial. sükeln, suchelen, seuchelen (Freq. 1,742); ndl. *sukkelen (znkkelen); vgl. hd. kränkeln. V gl. ook ndI. knielen, eng. kneel, van knie (waarvan ook het mnl. en hd. knieën). En ook bij het suffix -aqon noemt hij een paar denominatieven, nl. ags. gearcian, gereed maken (van gearu, nl. gaar; vgl. mnl. gerwen en hd. gerben) en yldcian, uitstellen, aarzelen, talmen (van old, oud). Doch zelfs, indien men het aangevoerde voor de verklaring van donneken niet voldoende mocht achten op grond dat donneken afgeleid is van een znw. - de beide bovengenoemde ww. zijn van adjectieven gevormd - behoeft men niet aan het verband tusschen don en donneken te twijfelen, want donneken kan zeer goed onmiddellijk afkomen van een verloren ww. *donnen. Ook bij de Tijdschr. 16 behandelde verba is herhaaldelijk het ww. zonder k niet aan te wijzen, evenmin als boven bij vleseken (vlenseken) , hoewel daar het bestaan van vlensen nog bewezen kan worden door het bnw. vlenselik (Lübben). Is er alzoo geen redelijke grond om aan de verwantschap van mnl. don, hd. thon en mnd. donneken, donken te twijfelen, ik geloof nog een stap verder te mogen gaan, en tot deze woordfamilie te mogen brengen ohd. tunihhon (0. a. voorkomende in de uitdr. ) mit chalche tunil!hón"), mhd. tunicken, tünchen; mdd. donchen; hd. tünchen, waarvan tüncher (daarnaast verouderd düncher, Diefenb. op cru sta ri u s). Gewoonlijk wordt tünchen afgeleid van lat. tunica (tonica, in den zin van hulsel); zoo o. a. door Wackernagel, Umdeutsclzung 49; Schade, Ahd. Wtb. 2, 970; Müllenhoff, AltertllUmskunde 4, 287; Kluge, Etym. Wtb.5 op t ü n c hen. De eenige, bij wien ik in dezen twijfel heb opgemerkt, is Graff, die,· Sprachschatz 5, 431, vraagt (op tunihha, lat. tunica 1): »ist tunicMn, tünchen, hievon gebildet?", 1) Kluge, T'orgcsch., noemt dit bij Schade en Graff voorkomende ohd. woord niet. 264 J. Verdam en ald. 432 bij »tunichón, tünclwn, linire" zegt: »von tunicha, tunica, gebild et, als bekleiden ? odf;lr neben dunkón mit tingere zusammenhängend und i eingeschoben?" 1). En toch is twijfel hier alleszins gewettigd. Niet zoozeer om de bijvormen met d alleen, waarin men eerder een bewijs van den nederduitschen vorm van het woord zou willen zien, immers die komen ook naast ohd. tunihlta = lat. tunica voor (Graft' 5, 431), noch ook omdat de vorm gedeeltelijk verschoven (h), gedeeltelijk onverschoven (t, niet z) is, want dit vreemde verschijnsel vindt men ook o. a. bij tunihha = lat. tunica (Graft' t. a. p.) en bij plorte, waarvoor men pforze verwachten zou (vgl. Pforzheim en Kluge op pforte), maar op andere gronden. En ook Kluge zelf noemt de meening van Wackernagel, die hij verdedigt, ook slechts eene >lannahme", eene onderstelling; waarvoor hij als bewijs aanvoert het feit, dat men in het Ohd. gewoonlijk zegt' b mit chalche tunihhón", mit kalk bestreichen. Deze uitdr. vergelijkt hij met het reeds door Graft' genoemde bekleiden, »eine wand mit Tünche bekleiden" ; eng. to coat »anstreichen", naast het znw. coat, d. i. èn kleed èn »anstrich," en it. intonicare, pleisteren, blanketten, waarnaast intonico, intonicato, pleisterkalk. Deze parallellen zijn werkelijk zoo goed gevonden, dat men vrede zou kunnen hebben met het aannemen der ontleening van dit woord, indien daartegen niet overwegende bezwaren waren in te brengen en eene betere verklaring te geven was. De gronden, waarop ik voor mij de gangbare afleiding van hd. tünc7wn verwerp, zijn de volgende. 1. Het lat. tunica vertoont in het Romaansch zelf geen spoor van de ontwikkeling der beteekenis, daaraan in het Ogerm. toegekend; de eenige overdracht, die mij blijkt, is de bij Duc. opgegeven bet. »bekleedsel of staketsel om een oven" in de uitdr. »tunica furni". Het Lat. ww. tunicare, waarvan sommigen het in zijne lijst van aan het Lat. ontleende ogerm. woorden: hij vermeldt alleen ags. tuneee (tunica). 1) Deze zelfde onaannemelijke afleiding ook bij Schambach 44: ,donneke, tünche, ans lat. tineta, eng. tingc." Een tot heden onbekend woord voor leem (nI. don) 265 rechtstreeks willen afleiden (Wackernagel; Schade vragenderwijs) is in het Lat. en Mlat.zeer zeldzaam; het bet. alleen» met eene tunica bekleed en, eene tunica aandoen", zoo ook bij Diefenb. »t u n i ca r e, tunicam induere s. facere, kleiden, anthun rock," en ontbreekt geheel in het Mlat. Wdb. van Ducange; ook in den Teuthonista. De artikelen tunica en tunicare ontbreken ook in het Lat.-Rom. Wtb. van Körting; in de het eerst door Wackernagel aangenomen ontleening wordt dus blijkbaar door hem niet geloofd: immers het is niet aan te nemen, dat het woord aan zijne aandacht zou zijn ontsnapt: tünclter komt el· ders in zijn Wdb. voor. 2. Het woord tunihhón was in het Ohd. reeds zeer gewoon, blijkens de vrij talrijke plaatsen, die er van zijn gevonden (Graff 5, 432), doch vooral bliikens de afleidingen, die er in denzelfden tijd reeds van in gebruik waren, nl. tunichunga (tunchun.qa, e. a. vormen t. a. p., hd. tünchung) en tunicha, hd. tünche (t. a. p.). Deze afleidingen kunnen natuurlijk bij een vreemd woord alleen dan voorkomen, als het reeds geheel als een inheemsch wordt beschouwd. Doch dan zou het een zeer oud leenwoord moeten zijn, en dit wordt weder weersproken door de t (Hin früher entlehntes wort hätte als *zunihha im Ahd. zu erscheinen", Kluge). 3. En gesteld dat men over dit struikelblok wilde en kon heenstappen, dan vindt men een werkelijk onoverkomelijk in de mnd. vormen donneken, donken, denneken 1); donnekinge en don- 1) Misschien staat dennelcen naast donnelcen evenals ouder hd. than naast tkon, en de duitsche geslachtsnaam Danneclcer naast het mnd. donnelcer. Van hd. Danneclcer weet Pott in zijn • Personsnamen" geene geschikte verklaring te geven: de door mij geopperde gissing schijnt mij alleszins aannemelijk. Het aantal geslachtsnamen, die oorspronkelijk appellatieven waren ter aanduiding van het eene of andere beroep, is zeer aanzienlijk: vgl. Winkier, Geslachtsn. bI. 295-331. Weliswaar ontbreekt daaronder een naam Lemer of Leemwerlcer of Leemplaklcer, doch aan den anderen kant zijn weder vrij talrijk de namen die op de eene of andere wijze met leem in verband staan, als Lecmbroek, Leembruggen, Lecmcule, Leemhuis, Leempoel, Leemput. Misschien was de metselaar tevens leemer en was het dus niet de naam van een afzonderlijk beroep. Wellicht is ook als "leemwerker" te verklaren de geslachts. 266 J. Verdam neker, die van de ohd. niet kunnen gescheiden worden, en die, als deze laatste uit het Latijn zijn overgenomen, alleen kunnen verklaard worden als eveneens ontleend, doch dan met vervorming volgens de ndd. klankwetten. En di t is in de hoogste mate onwaarschijnlijk. Wanneer men daarentegen den echt germaanschen oorsprong der woordfamilie aanneemt, dan verdwijnt het bezwaar geheel, en vertoon en zich de leden, die er toe behooren, geheel natuurlijk onder de beide gedaanten, waarin men ze op het nederduitsche en het opperduitsche taalgebied zou verwachten te vinden. 4. Het is a priori niet waarschijnlijk, dat een woord voor het bestrijken van de buitenzijde der woningen met leem door de Germanen van de Romeinen zou zijn ontleend. Immers dit gebruik was reeds aan onze voorouders in den tijd van Tacitus bekend. En ook de onderstelling, dat zij, gelijk in vele andere gevallen, met eene nieuwe wijze van bewerking bet Romaansche woord zouden hebben overgenomen, wordt weerlegd door de woorden van Tacitus, waaruit blijkt dat zij het hierin reeds, zonder den invloed der Romeinen, tot een hoogen graad van kunstvaardigheid hadden gebracht. Bij Tacitus, Germania, c. 16, lezen wij: »ne caementorum quidem apud illos aut tegularum usus ... ; quaedam loca diligentius illinunt terra ita pura ac splendente, ut picturam ac lineamenta coloruill imitetur." Deze »quaedam loca" kunnen, ook volgens Müllenhoff, Altertltumskunde 4, 287, alleen slaan op het uitwendige der huizen, en met ~terra" kan alleen een bepaald soort van »vette eerde, leem of don" zijn bedoeld. Men kan ten bewijze voor de algemeenheid van het gebruik in de germaansche wereld ook nog wijzen op de talrijke plaatsen en samenstellingen, hierop betrekkelijk, in verschillende gernaam Donker, Doncker. Natuurlijk kan deze ook anders worden uitgelegd; vgl. Blauw, Blank, Groen, en Win kIer 391. Doch Doncker komt ook in het Hd. voor, en liever dan, gelijk Pott doet, ter verklaring daarvan het ndl. donker aan te voeren, zou ik ook dit woord willen verklaren als den naam van het bovengenoemde beroep; vgl. donneclcer, bI. 267. Een tot heden onbekend woord voor leem (nI. don) 267 maansche tongvallen. V gI. Diefen b. op a 1 u t a r i u s (0. a. weergegeven door leimslaher I leymdecker, leymcleyber, leemplecker, lemer), op crustarius (0. a. vertaald door leemklicker en leemplecker; ook door tuneher, duncIter, en donnecker); mnl. Wdb. op leemplacken en Ieemp lacker (aId. ook de aanh. uit Kil. en Plant.), lemen (2de Art.) en lemer; mnd. lêmdecker, -klicker, -werter (uit -werchter), lementerer en lemer. Nog één woord, dat, oppervlakkig beschouwd, deze redeneering omverwerpt, moet ik ter sprake brengen, nI. ohd. phlastar, phlastari; mhd. phlaster, phlasterer, pldastern; hd. pflaster, pflasterer, p{lastern; mnl. plaester; ndl. pleister (dit laatste van ofra. plaistre): onder de glossen bij Dief. op cru sta r i u s komt naast de boven genoemde ook plaesteraer voor: hoe is dit met het zoo even beweerde overeen te brengen? Gelukkig werpt dit de aangevoerde beschouwingen niet omver, want ohd. phlastar beteekent niet leem waarmede muren worden bestreken, maar cement of mortel waarmede vloeren worden belegd. V gl. phlaster bij Gratf, dat o. a. wordt weergegeven door astricns (mnl. estric) en cementum; phlastrári door cementarius, en pflaster bij Lexer, aldaar vertaald door »cementierter oder mit steinen belegter fussboden." Deze bet. heeft zich reeds in het Mhd. uitgebreid tot die van straatplaveisel, gelijk hd. pflasterer de bet. straatmaker heeft aangenomen. Indien plaesteraer dus van het bouwen van muren gebezigd wordt, is het niet hetzelfde als leemplakker, maar cementwerker, en wel verre van het hoven gezegde te niet te doen, vult het dit op' eene welkome wijze aan, daar het ons de bevestiging brengt. der woorden van Tacitus, dat bet gebruik van cement (niet van leem) den Germanen onbekend was. Nog ééne vraag zou ik aan de vermelding der laatstgenoemde woordfamilie willen vastknoopen, nl. deze, of het wel waarscbijnlijk is, dat tunihhon in (gedeeltelijk) onverschoven vorm, en phlastar (pflastar) in verschoven vorm in het Germaansch zou zijn overgenomen, m. a. w. dat het laatste woord zoo veel vroeger zou zijn ingedrongen dan het eerste? Mij komt dit in hooge mate onwaarschijnlijk voor. Ik blijf dus bij de meening 268 J. Verdam, Een tot heden onbekend woord voorleem (nl. don) dat ohd. tunihhón, tunichen, en mnd. donneken echt germaansche woorden zijn, gevormd van het nu voor het eerst gevonden don, d. i. leem, en dat de afleiding van tunica of tunicare moet worden verworpen. Het is niet het eerste woord, waarvoor men vroeger ontleening aannam, terwijl men later eene voldoende verklaring vond in het Germaansch zelf; vgl. b. v. konkel, plukken, korf, koopen, mank, tol (hd. zoU), zool, zeil, zeep e. a. Wat eindelijk het ital. intonicare of intonacare betreft, dat de sterkste grond is waarop de tegenovergestelde bewijsvoering rust, doe ik opmerken dat daarnaast het ww. tonicare, hetwelk men toch eerder verwachten zou, niet voorkomt. Ik kan niet zeggen, of de afleiding van dit woord van tonica (= lat. tunica) vaststaat, maar indien dit zoo is, dan moet men voor dit woord met Kluge de ook bij hd. bekleiden en eng. coat opgemerkte ontwikkeling aannemen, indien nl. niet, hetgeen volstrekt niet onmogelijk is, omgekeerd het ital. woord aan het Germaansch is ontleend. J. VERDAM. NASCHRIFT op TIJDSCHR. XVIII, 182 vlgg. Bij het schrijven van mijn artikel over de f in leefde, enz. was het mij ontgaan dat dezelfde verklaring van de f enz. al veel vroeger was gegeven door wijlen Cosijn, die Taalk. Bijdr. 2, 270 terloops de spellingen leefde en reisde» een pure schrijverspedanterie met de uitspraak in strijd" noemt, en erbij voegt: »Maar waarom spelt en spelde men leefde, reisde? eenvoudig om reden dat de v en z hier de lettergreep sloten en aan 't eind der woorden tönende spiranten in toonlooze overgaan." Groningen, 20 Februari 1901. J. H. KERN HZ. W. L. de Vreese 269 ---------------------~-- NIEUWE MlDDELNEDERLANDSCHE FRAGMENTEN. X. EENE NOG ONBEKE:l\DE »TWISTSPRAKE". In September 1897 heeft de Gentsche bibliotheek van Mevr. de We J. F. Heremans ten geschenke ontvangen twee dubbele blaadjes perkament, overblijfselen van eenzelfde handschrift dat blijkbaar door een boekbinder stuk gesneden werd. Legt men ze plat open, dan meten ze respectievelijk het eene 119 mmo breed bij 160 mmo hoog, het andere 119 mmo breed bij 158 mmo hoog (dat zijn de grootste afmetingen: daar de blaadjes niet volkomen rechthoekig zijn, zijn ze op verschillende plaatsen een millimetert je minder hoog of breed) j en dat het handschrift waartoe ze behoort hebben, niet veel grooter geweest is, zal hieronder blijken. Zoo opengelegd hebben ze bij het inbinden van een boeksken dienst gedaan: beide hebben aan de eene zijde een vouw van -+ 1 cm. breed, die naar binnen om het bordpapier van den band was geslagen en waarin bij het naaien talrijke gaatjes gestoken zijn. In de oorspronkelijke vouw van een der blaadjes leest men: Anno dmi dusent vifhondert und vifensestich, waaruit we kunnen besluiten dat tot dat jaar het geheele handschrift waarschijnlijk nog gaaf was. Hoe de verhouding van de vier blaadjes tot elkander is, bleek onmiddellijk uit den inhoud: het viel niet moeilijk in 't grootste gedeelte daarvan een fragment van het bekend gedicht Vander feesten een .proper dinc te herkennen, nI. op het eene dubbel blad vs. 378-429 en 431-484; op het andere: 486- 538, 540-591, 801-849 en 851 tot het einde. Daaruit blijkt: 10 dat het eene dubbel blad in 't ander "past, zoodat we krijgen: bI. la: vs. 378-429 lb: vs. 431-484 2a: l'S. 486-538 2b: vs. 540-591 270 W. L. de Vreese 3a: vs. 801-849 3b: vs. 851 tot bet einde. 2° dat er maar betrekkelijk weinig afgesneden is: onderaan ontbreekt telkens maar één vers, en op bI. 1 en 2 ziet men daarenboven nog overblijfselen van de boven den regel uitstekende letters dier ontbrekende verzen. Van blo 1 en 3 is alleen de marge afgesneden, van bI. 3 en 4 daarenboven een gedeelte van den tekst: de boekbinder heeft d!) twee dubbele bladen omgekeerd tegen elkaar gelegd om ze gelijk te snijden. BI. 1 is van boven 68 mmo breed, van onderen 63; bI. 2 is 52 mm., hier en daar 53 mmo breed; bI. 3 is van boven 64 mm., van onderen 67 mmo breed; bI. 4 is van boven 47, van onder 55 mmo breed. De oorspronkelijke codex moet ongeveer 175 mmo hoog geweest zijn bij 80 breed. 3° dat tusschen blad 2 en 3 nog één dubbel blad behoort, bevattende vs. 593 tot en met vs. 800, zoodat de beide die bewaard bleven het tweede en het derde van een quatern waren. Behalve dit fragment Vander Feesten, waarvan ik weldra bij een andere gelegenheid hoop gebruik te maken, bevatten de blaadjes verder nog een fragment van een nog onbekend gedicht van hetzelfde slag, ook een »disputacie", een twistsprake" over de liefde, getiteld: Dit sijn de se ven bande Die Venus den minnere sande. Ofschoon dit fragment, dat hieronder wordt medegedeeld, geen hoogen dunk geeft van het talent van den schrijver, daar deze telk'ens in herhalingen vervalt en niet veel technische vaardigheid schijnt bezeten te hebben, zoo is het toch welkom voor de geschiedenis onzer letterkunde. De beide blaadjes behooren tot een handschrift dat in de eerste jaren der 15de eeuw geschreven werd. Het schrift is een kleine, duidelijke rotunda; alleen het opschrift van De seven Bande is met zoogenaamde »Gothische" letter geschreven. De eerste letter van elk vers is, ieder afzonderlijk, loodrecht doorstreept met robrik ; alleen de M is waterpas doorstreept, wat zeldzaam is, en strekken kan om andere fragmenten van hetzelfde handschrift te helpen herkennen. Ook de woorden Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten 271 ------- minne en clerc zijn telkens met robrik doorstreept. De rubriceeringsteekens zijn altijd rood. 'l'och schijnt het handschrift versierd geweest te zijn: De seven Bande althans beginnen met een groote verluchte E, 52 mmo hoog bij + 46 breed (door 't afsnijden is er nl. wat weggevallen); in het oog is een miniatuur geteekend: de jonkvrouw sprekende met den clerc, die in de linkerhand een rooden bol houdt, staande voor een zetel. De kleuren zijn grootendeels vergaan. De afkortingen zijn buitengewoon weinig talrijk: uit den aard van het formaat hoefde de kopiïst met de voorhanden ruimte niet te woekeren. Een paar maal is joncfrouwe afgekort tot joncfe; een enkele maal, in vs. 76, komt de verkorting .M. = Minne voor, oogenschijnlijk omdat de kopiïst dit vers niet buiten de andere wilde laten uitsteken, want plaats om 't woord voluit te :i:etten was er genoeg. In onderstaande uitgave zijn aanvullingen cursief tusschen rechte haakjes gezet; gedeelten van herkenbare letters zijn als geheel aanwezige letters beschouwd. Men zie verder de aanteekeningen. blo 3b. 5 10 DIT SIJN DE SEVEN BANDE [lJ]IE VENUS DEN MINNERE SANDE. Eens gheviele mi, dat ie sat Heymelike in een stat Ende peynsde, alsie plege te doene, Om die minnentlike seone, Hoe ie gherne bi hare ware. [A]ldus soe peynsedie hare ende dare. [A]lsie dus sat in mijn ghepeyns, [S]oe eoempt daer al onversiens [H]eymelee te mi ghegaen [E]en seone jouefrouwe, was wel gedaen. [S]i sprae doe si mi yerste saeh: ,,[ O]lere, God gheve u goeden daeh!" [I]e stont op haestelike 7 -8. ghepeyns: onversiens. Zou er een uitspraak gepiens bestaan hebben r 12. goeden hs. goedan 272 15 20 blo 4a. 25 30 35 40 45 W. L. de Vreese [E]nde sprac: "God van hemelrike [DJie willic dat u lone si! [DJat glli ghebiedt, dat segt mi." [S]i begonste sere te versuehten [EJnde sprae: "of ghijs geplegen mochten, Wat leven dat si vuer[ en ] ....... . Die in gherechter Minn[en] ....... . Ic biddn dat ghijs mi w[ilt rueren J, Clere, wat leven dat si [vlieren]. Hier om me ben ie tote [u comen], Want ie dat wel hebbe v[ernomen] Dat ghi wel raet conne[t gheven] Den ghenen die in Min[nen leven]. Ic hebbe aenveehtinge gr[oet] Noch tan en willies niet ........ . In weet yerste wat mi[nne si]. Ay lieve elere, berechtes [m'J!" "Jonefrouwe, gbi maeet mei erreJ. Ic bidde u om den riken [herre], Dat ghi mi des wilt verd[raghen] Ende (Ia er af niet mere [vraghen]. Want ie behoefde bat, wats [ghesciet], Dat ie peynsde om ander[s iet] Dat miere zielen orbore .......... . Dan ie peynse om dnsgh[edane] . .•. " Die jonefrouwe andwerd[e mt], Met soeter talen seyde si: "Sondie met u maken speel ende spot]? Nenie, elere, soe helpe mi [God]! Ghi mogbet mi wel gev[en raet] Sonder enegherhande qn[aet]. ie weet dat wel dat ie w •........ Sopder sonde ende sonde [I' ] ......• 19-20. ran de in vs. 19 boven den regel uitstekende letters zijn nog sporen te zien. Dat er hier twee verzen weggesneden zijn. blijkt uit de rijmen en uit de mindere hoogte van blo 4, zooals men overigens heel goed zien kan als men de fragmenten zelf beschouwt. 23. w[iltJ In het hs. alleen nog de twee eerste beenen der w, dus ongeveer n; op 't eerste gezicht zou men dan ook veeleer v lezen, maar daar déze aalt 't eerste been steeds een krul heeft, is het zeker dat we met een w te doen hebben. 30. Na niet nog de schacht van een letter boven de regel. 46. gev[enJ hs. gen 50 55 60 65 70 blo 4b. 75 80 85 Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten Dadt u yeweriuc deren [11I0chte] Dat ic gheen raet aen u e[ n soekte]". "Jonefrouwe, want ghi van al n ... Gherne wistet van der Mi[ nnen J, Soe radie u in gherechten [rade J Dat ghi beyde vroech ende sp[adeJ U van der Minnen wilt ke[ren]. Nochtan willic u raden ende [lerenJ Wat dat gherechte Minne s[t]." Die joncfrouwe sprae: "dat .... . Soe mach ic hebben mine ...... . Eer icse aen ga te voren ....... " "Joncfrouwe, dat seggic u voer [waerJ: Der Minnen ordene es soe [swaerJ, Dat ghene ordene in der w[erelt esJ, Dies sijt seker ende ghewes, Die alsoe sware alse die s[t]." Die joncfrouwe sprac: "nu segse [nit1!" "Venus, joncfrouwe, es prio[rinne J In den cloester der ghere[ehter Minne]. Soe wie dat varen wilt dae[r J ...... . Die moet hare ghehoersam ......... . Wildi der Minnen ordenen o[ntfaenJ, Ic segghe u ..................... . · ........ jeghen graeuwe ende out · ........ et die wang hen dinne · ........ volget der gherechter Minne. · •..•.. [0 Jrdene die es soe swaer, · ........ ghene langhe pruveljaer · ........ es daer inne dueren · ........ e recht sal vueren · ........ moechdi gherne horen · ........ esen u te wel te voren [Wildi rJenus ordene ontfaen, [Ghine 11I0e ]hter niet weder uut gaen. [Die gkereeJhter Minnen pleghen · .... [qkeJreehte Minne jeghen · ........ di in dat cloester niet, [Dae,. renu8] priorinne heet." 273 72. Ic segghe u Pan deze woorden is alleen de bovenste helft overgebleven; ook van de volgende woorden zijn el' nog sporen, maar te gering om ze te ontcijferen. 274 W. L. de Vree se [Die joncfrouwe 8]loeeh hare hoet neder, 90 · ........ ij ende hieft op weder: [Ende sprac: "m]i luste wel dat ie hoerde '" ...... van vrouwen Venus oerde. · ........ se ghi wanie wel doet · .... [cle]rc maectse mi vroet 95 · ..... [g ]hi Venus broeder sijt. · ........ aen een ander abijt · ........ selt des seker wesen · ........ re reghele niet ghelesen · ........ t weten noehtan 100 · ........ wel binnen can · ........ en meysterinne · ........ e alle joncfrouwen Minne ...... " .f ende daer toe weert · ...... [lt]ebbic die reghele gheleert 105 · ........ rfse u leren niet · ........ en noch lesen wats ghesciet · ........ mere die tijt es eomen · ..... [d]ie ordene hebt ghenomen · ........ een soete lief wilt verkiesen 110 · . . . . . . .. daer meysterse wesen." [ Die] jonefrou we sprac, met soeter tale: · •.... [cle ]re dat wetic wale · ........ en wel leren soude · ........ ne dat ic weten woude 115 · ........ e Minne hadde ontfaen · .•...... si ware ghedaen · ........ htie deylen ende kyesen · ........ Minnen woude wesen · ..... [n]u hoert ie sal u segghen 120 · ........ aen mijn heEr ]te ligghen · ........ e nacht soe menegherhande · ........ n sware bande · ........ mede ben soe sere ghebonden · ........ mach te ghenen stonden 125 · ........ ehte blide wesen · ........ n mi blijscap ende ghenen vresen · ....... .inghen mi te selker noet 111. Pan joncfrouwe is alleen over het laatste lettertje der verkorting joncfe. 120. heer Jte De r is afgesleten. Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten 275 ------------- Xl. FRAGMENT EENER VERTALING mJR DISTICHA CATONIS GEDRUKT DOOR JAN BRITO. Iedereen kent het veelbesproken boek van den heer L. Gilliodts- van Severen, stadsarchivaris te Brugge: L'wuvre de Jean Brito, prototypograplte brugeois. De Nederlandsche letterkunde heeft aan dat werk geen geringe verplichting. Vooreerst is het dááraan te danken dat we thans volledig ingelicht zijn over de fragmenten van de Fransche vertaling der Martijns, die op het Brugsche stadsarchief gevonden zijn en bewaard worden 1). Ten tweede is het verschijnen van dit werk de aanleiding geweest tot eene andere belangwekkende ontdekking. Wijlen de heer Th. J. 1. Arnold bezat reeds sedert lange jaren fragmenten van drie verschillende werken, blijkbaar door éénzelfden »printer" gedrukt, die hij in een ouden band had gevonden. Toen het boek van den heer Gilliodts verscheen, wilde het den heer Arnold, bij het beschouwen der facsimile's waarmede dat werk voorzien is, onmiddellijk voorkomen dat zijne met groote zorg bewaarde fragmenten met dezelfde type gedrukt waren als de bedoelde facsimile's. Opzettelijke vergelijking en nader onderzoek lieten hem weldra geen twijfel meer over, of hij bevond zich in het bezit van fragmenten van boeken, te Brugge door Jan Brito gedrukt. Onmiddellijk toog de heer Arnold ijverig aan 't werk, om zijn schat en vondst ten bate der wetenschap aan te wenden. Het was niet alleen zijn voornemen de nog onbekende teksten uit te geven; hij wilde vooral een bijdrage leveren tot de geschiedenis der Nederlandsche, inzonderheid der Brugsche boekdrukkunst. Hij onderwierp het drukmateriaal . van Jan Brito, zooals het uit de reeds bekende en uit zijn eigen fragmenten op te maken was, aan een even nauwgezet als grondig onderzoek. Daarmede gewapend, wilde hij op 1) Alle mogelijke twijfel, of er destijds nog meer zou gevonden zijn dan wat de heeren GILLIODTS en P. FREDERICQ, hebben uitgegeven, is thans opgeheven door den brief van den heer N. DE PAUW aan den heer G. HUET (zie de Romania 29, 469). 276 W. L. de Vreese zijne beurt in het licht stellen hoe en wanneer Jan Brito gewerkt heeft. Bij heeft ongelukkig het breed opgezette werk, waartoe hij zoo uitnemend bevoegd was, niet mogen ten einde brengen: onverwachts en veel te vroeg werd mijn betreurde vriend, wiens geleerdheid zijne bescheidenheid evenaarde, aan de zijnen en de wetenschap ontrukt. Zoo komt het dat een klein gedeelte van het werk, dat Arnold zich voorgenomen had te doen, door mii wordt gedaan. Ik doe het met groot genoegen, maar met weemoed, met het gevoel van iemand die de uiterste wilsbeschikking van een geliefden doode uitvoert. De vondst van Arnold bestaat uit: 1. een onopengesneden vel druks van de Dejfense pour la Duchesse de Bourgogne (verg. GILLIODTS-VAN SEVEREN, L'muvre de Jean Brito, p. 107 suiv.), dat het reeds gevonden gedeelte eenigermate completeert; 2. een beschadigd fragment van een dubbel blad, waarvan het tweede wit is, en het eerste een gedeelte bevat eener uitgave der Disticha Catonis vergezeld van een Fransche vertaling; 3. één blad, van boven en op zij afgesneden en verder door wormsteken erg gehavend, behoorende tot eene uitgave der Disticha Catonis vergezeld van een N ederlandsche vertaling. Al die fragmenten zijn thans eigendom der stad Brugge, waar zij op het stadsarchief bewaard worden bij de andere bekende overblijfselen van Jan Brito's drukwerken. De lijst daarvan wordt nu met twee nieuwe nummers vermeerderd, tenzij naderhand mocht blijken dat én Fransche én Nederlandsche vertaling der Disticha één boek hebben uitgemaakt, wat intusschen niet zeer waarschijnlijk is. Ik ben niet bevoegd om de fragmenten uit het oogpunt der boekdrukkunst te bespreken. Ik kan alleen vermelden wat iedereen aanstonds zien kan. VOOl'eerst, dat in de beide Disticha-uitgaven de twee lettersoorten, die Jan Brito gebruikte, voorkomen: de Disticha zijn gedrukt met Duitsche letter, de vertaling met de andere, die blijkbaar niets anders is dan het Bourgondisch schrift uit dien tijd. Verder, dat in de uitgave met Fransche vertaling éénmaal een steekwoord (custos, réclame) voorkomt op de bekende Nieuwe Middelnederlandscbe Fragmenten 277 wijze geplaatst: loodrecht op de keerzijde van het blad en niet in margine, maar naast de vouw van 't vel. Jan Brito schijnt de eenige drukker te zijn, die dergelijk geplaatste custoden gebruikt heeft; ook in handschriften zijn ze zeer zeldzaam: ik heb er tot nog toe niet meer dan één voorbeeld van aangetroffen, nl. in ms. Pal. germ. 315 te Heidelberg 1). Daar het blad van de uitgave der Disticlw met Nederlandsche vertaling van boven en aan de linkerzijde is afgesneden, althans geschonden, is het niet mogelijk de oorspronkelijke afmetingen van papier en spiegel op te geven. Daar de druk registerdruk is, zooals de mannen van het vak zeggen, kan men toch de breedte van den spiegel nagaan: deze is 90 mm.; de grootste hoogte van het thans nog aanwezige druksel is 129 mmo Aan de geschiedkundigen zij het overgelaten zich verder met het fragment der Detl'ense pour la duchesse de Bourgogne bezig te houden; pet overblijfsel der Disticha-uitgave lllet Fransche vertaling zal te geschikter plaatse medegedeeld worden. Hier laat ik nu eerst een afdruk volgen van het fragment der Distichauitgave met N ederlandsche vertaling, waarop dan nog enkele opmerkingen kunnen volgen. Daarbij zijn de verkortingen opgelost maar cursief gezet, daar dit een hulpmiddel kan zijn, als er later nog eens fragmenten van een ander exemplaar mochten gevonden worden. Waar de tekst door wormsteken verdwenen is, is hij zooveel mogelijk aangevuld. Die aanvullingen zijn cursief gezet tusschen rechte haakjes. Hierbij moet ik evenwel opmerken dat de eerste hoofdletter van elk distichon ontbreekt, niet ten gevolge van wormsteken, maar omdat de ruimte ten behoeve van den rubricator opengelaten is. De in te vullen hoofdletter is echter niet aangewezen door een kleine letter, zooals in de vertaalde Martijns. In de Disticha-uitgave met Fransche vertaling is dat ook het geval, maar daar is die kleine letter niet gedrukt, maar geschreven. 1) Zie dit Tijdschrift XV, p. 286. 1S 278 recto 5 10 15 W. L. de Vreese [ ............................. ]h [ ............ ]y bejeghentheyt hout [ ........... ]y beters volcht menichfout. [lJiseere n]e ceffes cura fapientia cref[ ei]t [R]ara datur longuo prudencia temporis vfu [C]effeire fciencie niet te leerne [WJt grooter zo[er]ghen waft vroefcap gheerne Neerfticheyt voncht dt'n vroeden manne Al langhe pleghen comt wijfheyt anne. [PJarce laudato nam quem tu fepe probaris Una dies qualis fuerit mouftrabit amicus Prijs lettel / niet vele dats mijn beuel Dienftu veil prijs / aenfiene wel De dach zal zijn hi zal di doen weten Wat vriende waens hebben naer dijn vermeten [NJe pudeat que nefcieris te velle doceri Scire aliquid laus est / turpe est nil difcere veile Nem niet [qual]ic noch scames dy niet Datftu niet en weits men dy bediet 1 T' óór de h op het einde van den regel zijn nog sporen van twee andere letters, maar onherkenbaar. 2. Póór de y nog stukjes van een andere letter, maar onherkenbaar (waarschijnlijk stond er dy). T' an be- in bejeghentheyt ;8 alleen de onderste helft over; van de eerste h alleen de staart (verbonden met de volgende e). 3. T' an de v van volcht is alleen de boven krul, van de 0 alleen een klein beetje van het onderste overgebleven; de plaats voor vo schijnt wat smal, maar vo is een der .verbindingen" van Brito, zoodat er ook minder plaats noodig is. T' an de 1 is alleen het bovettste en 't onderste over. 4. Van de t van cref[ci]t Zijl! alleen de ophaal, het bov8ttuiteindc en het uiteinde van de dwarsstreep over. 6. l' an de t van niet het bovc1tste uiteinde en een stukje van de dwars,ytreep. 7. l' an de t van [WJt alleen het bovenste uiteinde 81t dat van delt ophaal over. Pan de 0 in zo[erJghen is de rechterhelft weg; tussclzen de 0 en de g is het papier afgeschilferd, maar de rllimte is zoo groot, dat er ongetwijfeld zoerghë heeft gestaan, niet zorghë. Als men zeer scherp kijkt, en vooral als men 't met een draadteller doet, zou men licht meenen dat er andere letters dan er tusschen die 0 en g gestaan hebben, maar 't zijn de twee laatste letters van vreezelicker in vs. 7 op de keerzijde van 't blad welke men dan, omgekeerd ('I'), bespeurt. Van het afkortingsteeken vOOr n boven de e ;s alleen een stipje over. 8. l' an de twee eerste lettel's van N eerfticheyt, vooral van de N, is haast niets meer over. 9. De rechterhelft der A van AI is weg en de I nagenoeg geheel. ll. Het grootste gedeelte der twee eerste letters van fuerit is weg. 17. De e van scire haast heelemaal weg. 18. Pan ie in niet alleen de onderste helft over. Naast niet een gat; en vÓÓr de c die dan volgt een stipje boven den regel, blijkbaar het stipje eener i. l' andaar de aanvulling [quaIJic, waarvoor de juiste ruimte aanwezig is, zooals men met doorgetrokken tetters kan nagaan. - Van de m van scames is alleen het eerste been en een kleinigheid van het tweede over; van de e alleen de/op. Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten -------------------- 20 verso 5 10 15 20 Tes grooten lof te weten en leeren Zot zijnfe die hem daer toe niet keer en. [C]um venere et bacho lis est sed iuncta voluptas [Quod la ]utum eft animo complectere fed fuge lites Maer fcuutlfe [ ...................... ] [D]emiffos animo tacitosque vitar[e memento] Quo flumen placidum est forfan latet [altiu8. unda] Als du z[i]es lieden van zwaren mo[e]d[e] Die zwighende zijn / fcunlfe als de vroede In ftiIIe riuieren naer fwaters zede Zo eift veil dieper / ende vreezelicker mede. [C]um tibi difpliceat rerum fortuna tuarum AIterius fpecta quo fis difcrimine prior Verdriet dy dine fortune cleen Aenzie dijn fauten een ende een 'rwy du dan hi vele aerghere zijs Die fgoeds pleynteyt heifft en tbewijs. [QJuod potes id tempta uam litus carpere remis 'l'utiu8 eft multum quam velum tendere in altUi/l Tempteir niet meer danftu muechs herden Wil wijnt dijn fcepe contrarie werden Maer biden lande zulftu bete er varen] Dan hooghe dijn co orde ghetrocken waren. [C]ontra hominem iuftum nol i contendere praue Semper enim deus iniuftas vlcifcitur iras Scel niet de goede zonder waeromme Du zuls draghen dijns mefdaets fom [me.] 279 21. Van de Z van Zot is alleen een stukje van de bovenkrul over. 23. Pan eft is alleen de bovenste helft over. 1. Maer fcuutffe Pan die woorden be,.taat alleen nog de onderste helft; verder nog sporen van één letter, maar onherkenbaar. 2. Pan de s van tacitos is alleen een klein streepJe vartonder over; van vitar[e] is alleen de v nog nagmoeg heel; de i is er nog half, maar valt tal' ziet men alleen nog de ortderste uiteinden. 3. Vart de o vart forfan alleen de kleine onderste helft; vart de I' alleert de bovenkrul ; latet is afgekort op de bekende wijze; alleen het uiteinde van 't afkortingsteeken is rtog over. 4. z[tJes: vart de z is nog het uiteirtde van den onder den regel komende .• taart over, van de e een klein gedeelte van het oog, van de s de bovenste helft. Pan de d van mo[e]d[e] is alleert een stipje van de basis over. 18. Van de in lande is alleen de krul der d en een stukJe van het oog der e over. - Naast bet het gat, dat irt de noot op vs. 18 van de voorzijde reeds vermeld is, van de t is alleen het bovenuiteinde nog te zien, en dart haast alleen nog maar met een draadieUer: 't staat juist op den rand van 't gat. 19. In ghetrocken is alleen de lirtker helft der 0 en het streepje van de cover. 23. 1'a1t de eer .• te m van fom[meJ is alleert een dun streepje van 'het eerate been over. 280 W. L. de 'Vreese Met behulp van de eerste uitgave de beste kan men den inhoud van het blad nader bepalen. Op hflt recto: een gedeelte der vertaling van Disticha IV 26; dan tekst én vertaling van IV 27, 28 en 29, tekst van IV 30; op bet verso: gedeelte der vertaling van IV 30; tekst én vertaling van IV 31, 32, 33 en 34, van dit laatste de vertaling alleen gedeeltelijk. Daar aan ieder distichon een vierregelige strophe beantwoordt, het recto met den tekst van IV 30 eindigt en op het verso boven aan slechts van één Nederlandsch vers wat is overgebleven, zoo blijkt daaruit dat er op dit verso zeer zeker drie verzen ontbreken, waaruit opnieuw volgt dat het getal verzen 26 per bladzijde bedroeg, evenals in de Deffense pour la Dttchesse de Bourgogne en in de vertaling der Martijns. Ook op bet recto ontbreken dus, behalve de aangewezen leemten, drie verzen, nl. het eerste der vertaling en de tekst zelf van IV, 26. Wie lust heeft, kan nu nog den omvang van 't geheele boekje berekenen, om tot de conclusie te komen dat het zoogoed als zeker 36 bladzijden bevatte: voor de Di8ticha met de vertalIng waren er 34 noodig, plus een wit blad achteraan. Wat nu die vertaling betreft, dit fragment is niet geschikt om ons een hoogen dunk van het geheel te geven: ze heeft nog minder letterkundige waarde dan de bekende »Dietsche Catoen" . Maar van een historisch stand punt is ze belangrijk. De drukkers-uitgevers uit de 15de, en nog vaak in de eerste helft der 16de eeuw, legden meestal teksten ter perse die reeds sedert lang algemeen in handschrift bekend waren. Nu heeft deze door Jan Brito gedrukte vertaling niets te maken met de van vroeger bekende; er is niet de minste gelijkenis noch overeenkomst. Zou hij dus een vertaling gebruikt hebben die naast de bekende bestond? Per se is dat niet onmogelijk, maar zeer waarschijnlijk acht ik het niet: er zou allicht eenig spoor van die tweede vertaling overgebleven zijn, en er pleit te veel voor een andere mogelijkheid, nl. dat de door Jan Brito gedrukte Dietsche tekst opzettelijk ten behoeve zijner uitgave is gemaakt, en waarschijnl~k door hem zelven, althans door een Bruggeling, Nienwe Middelnederlandsche Fragmenten 281 --------_._-----_._----------------_._-- al is het bewaarde fragment wat klein om met behulp der taalvormen in dezen volkomen zekerheid te krijgen. De ei in resseire, vf,il, weits, eist, heiJlt, tempteir, de ou in voucht hebben geen absolute bewtjskracht, daar Brito ze in een van elders komenden tekst kan ingevoegd hebben; maar een specifiek Westvlaamscbe constructie is Al langhe pleghen: al met den infinitief wordt slechts bij hooge uitzondering bij niet Westvlamingen aangetroffen. Verder schijnt bejegentheit een specifiek Westvlaamsch, en vooral te Brugge veel gebruikt woord geweest te zijn: behalve één voorbeeld uit de Cronike van Vlaenderen uitgegeven door de Vlaamsche Bibliopbilen, waarvan het niet te zeggen is waar in Vlaanderen het handschrift geschreven werd, geeft het Middfllnederlandscb Woordenboek er geen andere dan uit Brugsche geschriften: nl. een drietal uit de costumen van Brugge (nI. I, 503 uit een stuk van 1 Sept. 1427, en 1I, 77 en 82 beide uit een stuk van 13 Maart 1477) en één uit de werken van den Bruggeling Jan van Hulst. Stallaert geeft één voorbeeld uit de kronijk van Jan van Dixmude, die schreef van ongeveer 1420 tot 1440, en één uit de costumen van Brugge, uit een stuk uit het jaar 1487; Gailliard heeft drie voorbeelden uit Brugsche oorkonden (aO 1419, 1467 en 1489). Het fragment levert verder geen enkelen vorm o.p, zoo oud, dat de vertaling uit vroeger ttjd zou kunnen dagteekenen ; en de metriek wijst duideltjk op de 15de eeuw, dat tijdperk van verval, toen men het juiste begrip van de structuur van 't ~iiddelnederlandsche vers al lang verloren had. Om al die redenen meen ik, dat de vertaling, door Jan Brito gedrukt, gemaakt is omstreeks den tijd toen zeuitgegevflll werd, op zijn hoogst enkele jaren vroeger. Wanneer nu het boekje verschenen is, kan !I:lleen bij benadering berekend worden. De terminus ad quem alleen kunnen we vaststellen: Jan Brito stierf vóór het einde van 1494, want in de rekening over 1493-1494 staat zijn doodschuld vermeld 1). 1) Zie GU.LJODTS-VAN SEVEREN, Jean Brito, p. 291. 282 W. L. de Vreese De terminus ante quem zal ongeveer 1470 zijn. Oampbell acht de drie hem bekende uitgaven van Brito gedrukt omstreeks 1477-1481 1)j op welke gronden zijn gevoelen steunde, heeft hij niet gezegd, zoo als gewoonlijk. Daarom is zijn dateering natuurlijk nog niet waardeloos: op zijn kennis van de boekdrukkunst der 15de eeuw mogen we vertrouwen; maar dat ontslaat ons niet van de verplichting zoo mogelijk de puntjes op de i te zetten, te meer daar de heer Gilliodts die dateering betwist en tracht te bewijzen dat Brito's boeken een goede 20 jaar vroeger gedrukt zijn. Deze heeft in zijn werk een facsimile gegeven van het watermerk dat in het papier der hem bekende exemplaren van de Deffen8e pour la duchesse de Bourgogne voorkomt, zonder zich daar verder over uit te laten 2). Welnu, dit merk, zijnde de bekende middeleeuwsche verkorting van het woord Jhesus in een cirkel, ook voorkomende in het papier van het fragment der Deffense dat aan den heer Arnold heeft toebehoord, wordt ook aangetroffen 10 in het papier der boeken door Oonrad Braem te Leuven gedrukt van 1475 tot 1481 3) j 2° in het door Oaxton in 1486 gedrukte werk: Siege and Conquest of Jherusalem 4). In het papier van Brito's uitgave der Disticha Catonis met Fransche vertaling is het watermerk: twee ruggelings tegeneen geplaatste sleutels, zoodat de oogen elkaar doorsnijden, terwijl de beide stangen aan elkander verbonden zijn door een gebogen lijn, waarop een Latijnsch kruisje staat. Zónder dit kruisje is dit watermerk nog al gewoon 5), maar mét het kruisje is bet tot nu toe minder aangetroffen: het komt voor in papier uit een register 1) Zie CAMPBELL, .J.nnalcs, Nrs 559, 807 en 1027. 2) Zie zijn werk, p. 467. 3) Zie de afbeelding van 't watermerk in de boeken van Braem bij (LA SERN A SANTANDER), Supplément au cataloguc des livres de la Bibliothèquc de M. C. DE J,A SERNA SANTANDER (Bruxelles, an XI (1803», Nr 86. Voor de data der drukken van Braem zie CAlIIPBELL, .J.nnales, p. 524. 4) Zie de afbeelding van 't watermerk in Caxton's boek bij SOTHEBY, Paper-marks, plaat QB, N r 36, en verder den tekst p. 88b. 5) Zie mijne Handschriften van .Jan van Buusbroec'a wer1cen, blz. 458 en 562. Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten 283 uit de jaren 1464-1465 op het stadsarchief te Gent; verder in een papieren omslag der rekening van het bailliuschap van Reimerswaal over het jaar 1469 1); ten slotte in het door Velden er in 1480 uitgegeven Fasciculus Temporum 2). Bet watermerk van het papier der Martijns is een groote stappende hond, met een halsband met een ring in den nek en met een bloem (nI. een vierblad) met een kort stengeltje op den rug, een merk dat vóór 1465 niet voorkomt. Een geheel overeenstemmende teekening kan ik niet aanwijzen, maar met geringe verschillen vindt men dit merk in het zoogenMmde »Oxford-Book", verschenen in 1468, en in den bekenden Delftschen Bijbel uit 1477 3); verder in verschillende drukken van Caxton, o. a. in dezulke door hem uitgegeven in 1480 en 1483~); in hs. 3775 op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, dat ca. 1480 geschreven werd 5). In de stedelijke rekeningen van Middelburg over de jaren 1467 en 1481 is de bloem met den rug verbonden door een ring 6). Wat het watermerk in het papier van den Doctrinal betreft, dat het ook een stappende hond is, wisten wij al lang '), maar de heer Gilliodts heeft zich door de al te beknopte mededeeling van Blades tot een verkeerde gevolgtrekking laten verleiden 8). De heer G. Busken Buet beeft de goedheid gehad mij een teekening van dit watermerk te bezorgen (voorzoover dit mogelijk was, want 't was zeer moeilijk op te nemen). Daardoor ben ik in staat gesteld mede te deelen, dat het zoo goed als zeker is dat in 't papier van den Doctrinal hetzelfde watermerk staat als in dat der Martijns. Er is maar ééne andere mogelijkheid, 1) Zie DE STOPPELAAR, Het Papier in de Nederlande .. , blz. 38 en plaat 111, Nr 14. 2) Zie SOTHEBY, Paper·marks, plaat Q, Nr 8. 3) Zie SOTHEBY, t. a. p., p. 18. 4) Zie SOTHEBY, t. a. p, p. 85b, 86a, 876 en plaat QB, Nrs 28 en 29. 5) Zie mijn Handschriften van .1 an va .. Ruusbroec's werken, blz. 80 vlgg. 6) Zie DE STOPPELAAR, Het Papier in de Nederla .. den, blz. 66 en plaat XI, Nrs 6 en 8. 7) Zie BLADES, The life and Typography of Wïlliam Ga:don, J, p. 281 vlg. 8) Zie GILLlODTS-V. SEVEREN, .Jean Brito, p. 467. 284 W. L. de Vreese nl. dat in den Doctrinal de bond géén bloem op zijn rug beeft, en nu wil bet geluk of bet ongeluk, dat dit laatste merk jonger is dan het andere: Dlen vindt het in het papier van de uitgaven der Broeders van 't gemeene Leven te Brussel I), dus na 1475 2) j in archiefstukken te Laon uit de jaren 1479-1481 3) j in de stadsrekening te Middelburg over 1478 en in die der O.-L.-Vrouwekerk te Sluis over 1482~) j ten slotte in het zooeven vermelde bso 3775 op de Kon. Bibliotheek te Brussel. Uit dergelijke bijzonderheden blijkt duidelijker dan uit wat ook, wanneer de Doctrinal, de Defense en de Disticha met Fransche vertaling gedrukt zijn, en nu lijkt het toch niet waarschijnlijk dat de Disticha Catonis met Nederlandscbe vertaling bet veel vroeger zouden geweest zijn. Als toemaatje wil ik hier nog een en ander bijvoegen van bibliographischen aard, ter aanvulling van de liist van latere Nederlandsche Disticlta-vertalillgen welke Dr. Beets bij zijn proefschrift heeft gevoegd. Daar wordt van Den grooten Cathoon een uitgave van 1535 genoemd j het boekje was een ber~ruk; de eerste (?) uitgave was reeds in 1519 verschenen: Den grooten Cathoon vol vruchtbarigher leeringhen, historien ende exem· pelen also hi Binen sone onderwees en leerde ... wten walschen en duytschen nv ierst ghetranslateert. Int iaer van xix. (Titel in randwerk) Op 't einde: Gheprent Tantwerpen in onser lieuer vrouwen Pant bi mi Clues de Graue. Int Jaer ons heren. M.CCCCC. ende .xix. opten .xx. dach Novembris. in-fol. (IF en 92 bl!. h. fr. bd. Met gekleurde houtsneden). 1) Zie C. DE LA SERNA SANTANDER, Catalogue des livTcs .. .. de feu Don SIM ON DE SANTANDER, onder Nr 1585, en het Supplément au Cataloguc des livrcs de la Bibliothèque de M. C. nE LA SERNA SANTANDER, i. VVo Bruxelles en Cologne, merk 'Nr 56. 2) Zie CAlIIPllELL, .Jnnales, p. 544. 3) Zie Mmoux-MATTON, Étude sur les filigranes des papiers employés en France aux XZJ'e et XPe aiècles (Pari. 1868), afd. 15de eeuw, Nrs 12, 13 en 14. 4) Zie DE STOPPELAAR, Het Papier in de 1vederlanden, blz. 66, en plaat XI, Nrs 7 en 11. Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten 285 Een exemplaar dezer uitgave werd in 1857 voor f 28 te koop aangeboden door Fr. Muller: zie diens Catologus eener . .• verzameling van Hollandsc/!e Bijbels, Psalmen, lncunabulen, Geestel. Liederen, Hollándsche God,geleerde Werken uit dat jaar (12 November), nr 293, waaraan bovenstaande beschrijving ontleend is. In datzelfde jaar 1519 schijnt er bij Claes de Grave nóg een andere uitgave (wellicht niet meer dan een zoogenaamde titeluitgave ?) verschenen te zijn. Men vindt althans in den Quatrième Catalogue des Livres, provenans des Couvens suprimés au.v Pays-Bas (1792), samengesteld door den om zijn geleerdheid en nauwgezetheid bekenden boekverkooper Ermens, onder nl' 2330 van het eerste 'deel de volgende beschrijving: Den Grooten Cathoon in den welken veel costeliker doctrinen, leeringen, en instructien die hi sinen Soone gaf, geschreven zyn met veel goede exempelen ende historien. Antw. in Onser-Liever-Vrouwe-Pant bi mi Claes de Grave, 1519 in fol. . Van de uitgave van 1535 was een ex, in de bibliotheek van F, Vergauwen te Gent: op diens auctie (Maart-April 1884) werd het voor 260 frank toegewezen aan den Antwerpschen » boekenminnaar" Van Havre. In 1541 verscheen bij den beroemden Gentschen drukker Joos Lambrecht een uitgave met Grieksche, Fransche en Nederlandscbe vertaling, bezorgd door Lieven van den Oruyce, beter bekend onder zijn Latijnschen naam Levinus Crucius 1): (è CA 'l'ONIS II DISTICHA MORALlA, CVM 11 GRlECA, GALLICA, ET }'LANDRICA 11 interpretatione, Cnmque scholijs auctis viri 11 doctissimi. D. Liuini Crucij, 11 Curionis Boscepani. [Drukkersmerk van J. Lamhrecht, Nr 1) Gandavi. 11 tI Ex officina Iodoci Lamberti, 1'ypogJiphi. (sic) II M.D.XLI. 8°, zonder cijfers noch steekwoorden; get. A. 2. - G 4.; 56 bladen; het laatste blad is wit op het verso; op het recto staat een bericht tot den lezer, gedateerd 3 Kal. Maart 1541, van R. Grospré mathematicus en geneesheer, geboren te Atrecht, dezelfde die in 1538 bij Joos Lambrecht het Regimen Sanitatis uitgegeven had 2). 1) Zie over hem Bibliotheca Belgica, Ie Reeks. 2) Deze bes~brijving is gemaakt naar een exemplaar op de Bibliotheek alhier, waar ook een tweede exemplaar is, waarvan het laatste blad heelemaal wit is. Zie ook F. VANDER HAEGHEN, Bibliographie Gantoise, 1, p. 66, Nr 68. 286 W. L. de Vree se Uit een Prosopopeia Libelli ad Lectorum, Authore Liuino Crucio, blijkt dat de Grieksche tekst de bekende vertaling van Planudes is; dat de uitgever zelf voor de Nederlandsche en de drukker voor de Fransche vertaling zorgde: Mi dedit ore loqui graio grrecissimus author Planudes, Latio mi meus ore Cato. Me Crucius belgo fecit sermone disertum: Vnde profor triplicem Lector amice logum, Calcographus Gandre Lambertus Gallica iunxit. Op deze Prosopopeia volgt een Praefatio, cum brevissimis citm carmen praeceptis, bestaande uit: de eigenlijke voorrede, in het Latijn, Grieksch, Fransch en N ederlandsch (deze laatste tekst daarenboven berijmd) geschreven; een commentaar op den Latijnschen tekst dezer voorrede, en een reeks Latijnsche zede spreuken met een Grieksche, een Fransche en een Nederlandsche (deze tweeregelig) vertaling. Aan elk distichon beantwoordt een Grieksch, een Fransch en een N ederlandseh; daaronder volgen de scholia, in 't Làtijn natuurlijk. De Nderlandsche disticha van Crucius zijn soms niet on verdienstelijk. De eerste vertaling die men in de 17de eeuw na die nn Ampzing (1632) aantreft, werd gemaakt door zekeren C. A. B. (volgens Louis D. Petit 1) = C. A. Boomgaart) en uitgegeven achter een vertaling van Plutarchus: Van de rust· des ghemoedts: ende van 't nut datmen uyt sijne vyanden mach hebben. In 't Nederlandsch overgeset door C. A. B. Volgen noch Catoos Koppel-dichten liedtsgewyse. Dordrecht, Marten de Bot, 1644. 12°. Ook S. Rusting heeft een vertaling gemaakt, getiteld: De Vaarsen van Dionisius Cato, Om manierlyk te leven. In gelyke Rym-Vaarsen. (te vinden in zijne Vol-geestige Werken, Ie druk: 1685; 2e druk: 1693; 3e druk: 1699; 4e druk: 1712). 1) Zie den Catalogus van de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, I, kol. 599. Nieuwe Middelnederlandsche Fragmenten 287 Daarop volgt naar tijdsorde een vertaling voorkomende in een boekje getiteld: 's MENSCHEN LEVEN Van de Wieg tot het Graf: Afgeschaduwt door korte Spreuken, Verdeelt in de XII. Maanden des Jaars. Met Geschicht- en Zede-kundige Aanmerkingen, zo over ieder Opschrift, als ook Aristoteles en Katoos Zedelessen, verrijkt. In de bibliotheek van de Maatscbappij der N ederlandsche Letterkunde is een exemplaar van den 2den druk, 12°, met het adres: 'IJ Amst. J. van Royen. Z. j." (zie den Catalogus II, 988) j in de bibliotheek alhier is een exemplaar van den 'IJ vierden Druk met nieuwe Printen verciert", ook 12°, met het adres: 't Amsterdam, By Gerrit Bos, Boekverkooper in de Kalverstraat, in de Vrede, z. j., ca. 1725. Ten onrechte is in den catalogus van Letterkunde het geheele werk aan J. van Royen en R. van Leuve toegeschreven. Wel is J. van Royen de onderteekenaar van de voorrede, uit dewelke alleen op te maken is dat hij de berijmer is der 'IJ Spreuken verdeelt in de XII. maanden des jaars" 1) j maar alle andere gedichten zijn door de auteurs onderteekend. Als vertaler der 'IJ Zedelessen van Kato" wordt genoemd zekere J. v. Peterson, van wien de bundel nog twee andere gedichten bevat; maar de bijgevoegde commentaar is waarschijnlijk van J. v. Royen en R. v. Leuve, zooals Petit zeker heeft opgemaakt uit den titel op bI. 82: Zedevormings Lessen, Van Aristoteles, En K ato. Als ook De drie Hooft-deugden, en andere Zedevaerzen. MetWijsgierige Aanmerkingen vB1'rijkt, door R. v. L. en J. v. R. Andere uitgaven met een Nederlandsche vertaling uit de achttiende eeuw zijn dan nog de volgende, waarvan exemplaren zijn in de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (zie den Catalogus I, kol. 300 en 603): 1) J. v. Royen is, blijkens het voorwerk, ook de .bezorger" geweest van het boeksken : De Leermeester der Zeden, Vertoont in Hora tius Zinne6eelden, Lierzangen, enz. Het lof valt 't Landleven, en Bespiegeling op 't Leven der 1'rlenschen, verbeelt in de. 4 getyden des .Jaars. Met kopere Platen verciert. De vierde druk. 't Amsterdam, By GerTit Bos, Boekverkooper inde Kalve1'straat, O!/ de Kapel, in de Vrede. 12°. (N aar een ex. op de bibliotheek alhier; de Maatschappij der Neder!. Letterk. bezit een ex, van den zesden druk, verschenen in 1781: Zie den Catalogus, J, kol. 300). 288 W. L. de V ree se. Nieuwe Middelnederlandscbe Fragmenten a) Bijgedichten uit Horatius ende zedevaarzen van Dionys Cato aan zijn zoon. (Rott.) P. van der Veer, z.j. (c.1708). 8°. b) Dionysii Catonis Disticha de moribus ad filium. Dionys Katoos tweelingvaerzen wegens de zeden aen zynen zoon. enz. Amst. 1736. 8°. c) Dionysii Catonis Disticha de moribus ad filium, In Belgicum sermonem con versa. .A.ccedit Constructio Grammatica. Dionys Katoos tweelings.veerzen wegens de zeden aen zynen zoon, In de Nederduitsche sprake over geset. Hier is bygevoegt de spraekkunstige woortvoeging. 't Amsterdam, by Pieter van Dorth, Boekverkooper op 't Cingel, MDCCLXXXIl. 8°, 88 blz. Vermoedelijk is de onder b) bedoelde een vroegere uitgave van die te Amsterdam bij de Erven Haffmann 1760, door Dr. Beets op gezag van Jonckbloet vermeld j die onder c), waarvan ook te Gent een exemplaar aanwezig is, is een herdruk van die te Utrecht bij de Wed. van Poolsum in 1778 verschenen, vermeld bij Dr. Beets. Op de voorrede volgt een gedicht» Op D. Katoos Koppeldichten" , geteekend: P. Rabus. Vandaal' waarschijnlijk de vraag van Petit in zijn Catalogus van Letterkunde: »door P. Rabus?" Als Rabus echter de dichter was, die die vertaling »onder zijne papieren bewaerde" en »gulhartig" tot het drukken »overgaf", dan moet de eerste uitgave reeds vóór 1702 verscbenen zijn. Nog ééne vertaling, maar in proza, verscheen in deze eeuw: Dionisius Cato, Zedekundige 'l'weelingverzen voor zijnen zoon. In het Nederduitsch overgebracht. AmBt. 1835. 8°. Daarvan is een exemplaar iu de bibliotheek van de Maatschappij der N ederlandsche Letterkunde. Volgens Petit, Catal. II, 1009, is ze bewerkt door J. C. Schultz Jacobi. W. L. DE VR.I!lKSE. W. L. de Yreese 289 MIDDELNEDERLANDSCHE GEESTELIJKE GEDICHTEN, LIEDEREN EN RIJMEN. Handschrift Nr. 2559-2562 der Koninklijke Bibliotheek te Brnssel is een papieren codex, bestaande uit drie onderscheiden gedeelten die door verschillende kopiisten geschreven en naderhand samengevoegd werden. Het behoorde vroeger tot de librij van het regulierenklooster »Galilee binnen Gent", waaraan het in 1573 geschonken werd door Broeder Jan Stevens, rector in genoemd con vent. Het eerste gedeelte, zijnde bI. 3 tot en met 375, is het belangrijkste van den geheelen codex: eigenlijk is het een handschrift op zich zelf, dat niet in een adem werd geschreven, maar waarin een of ander vroom broeder, gedurende een reeks van jaren, ongeveer van 1420 tot 1460, al datgene heeft opgeteekend wat hem onder 't lezen trof en dat hij bij de hand wenschte te hebben. De inhoud bestaat hoofdzakelijk uit een groot aantal, meestal korte uittreksels - »uitschriften", zoo als de Dietsche term voor »excerpten" luidt -, uit Jan van Ruusbroec's en Jan van Leeuwen's werken, en verder bevat het een zeker getal gedichten, liederen en rijmen, die tot nog toe zoo goed als onbekend gebleven zijn, al worden ze meest alle door Mone in zijn Übersicht vermeld 1). En mocht i~mand er al eens naar omgezien hebben, dan werd hij zeker van ~e wijs gebracht doordien Mone ze opgeeft als staande in het Brusselsche hs. 728 (één maal staat er zelfs 828, maar dat is ongetwijfeld een drukfout), een oud nummer. De bedoelde stukken zijn zeer ongelijk van waarde, maar alle zijn ze uit een taalkundig, letterkundig of kultuurhistorisch oogpunt belangrijk genoeg om uitgegeven te worden. Ze volgen hier in de orde, waarin ze in het handschrift voorkomen, met 1) Zie eene uitvoeriger beschrijviug van den codex in mijne Handsckriften van Jan van Ruusbroec's werken, onder Nr. 75 (tweede stuk, blz. 565 vlgg.). 290 W. L. de VreeBe dien verstande dat de rijmspreuken bijeengeplaatst zijn. De nummers der bladen, hier bij elk stuk opgegeven, komen niet overeen met die welke Mone opgeeft, daar deze de oorspronkelijke folieering aanhaalt, die echter niet overeenkomt met het werkelijke bladnummer; men zie verder de noten en aanteekeningen. 5 I WAT HUWELIJC IN BRINCT ENDE WAT VREDE REYNlCHEIT DEN MENSCHEN GEEFT. Merct hier, ghi mechden, wie ghi sijt! Van eerschen banden te sijn quit, Dats sente Pauwels raet. Ic bidde u dat ghi dien ontfaet Ende merct also, dat ghijt verstaet Hoe hoghe dat is der mechden staet, Vliende de broesheit van ertrike Ende Gode omhelsen minnentlike. Dese huwelijc sal sekerliken 10 Hier dueren ende in hemelriken; Dander huwelijc moet vergaen. Doech waer hi beter ghedaen Dan in onwette sonde ghedaen! Nota Mer beraet 11 wel, ende en sijt niet snel: 15 Huwelije is fel, diet proeft weet wel: Langhe leet ende onlange speel! Hoet met hem gheet, hi en heeft niet el. V ry ende onbedrl1ct ende sorghen quite, Sonder wee van hulp[.lghecrite, 20 bi. 58 a 11 Vry van scande ende van verwite, 25 Dit is der goeder mechden vite, Sonder dat si hebben van binnen Ruste ende vrede, ende Gode minnen, Dat si op eerlrike hier beghinnen Ende int eweghe rike vol einden. In het hs. op bI. 57b-58a; vermeld bij Mone, Übersicht, p. 296, onder Nr. 453, waar opgegeven wordt dat het stuk uit 31 verzen 16 speel in /zet hs. aldus. 19 hulp[.]ghecrite hs.: hulpt ghecrite. Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 291 bestaat: Mone heeft dus vs. 14, 15, 16, 17 en 18 ieder als twee verzen geteld, maar dan nog komt men slechts tot 30 verzen; hij moet zich dus vergist hebben. Tegen een dergelijke telling is intusschen weinig of geen bezwaar: de kopiist zelf heeft na de woorden wel in vs. 14, fel in vs. 15, Zeet in vs. 16, gheet in vs. 17 en onbedruct in vs. 18 een punt (robrik op zwart) geplaatst; of hij die middenrijmen alleen wilde doen uitkomen, of wilde te kennen geven dat de eene regel eigenlijk twee verzen was, is niet met zekerheid uit te maken. 5 10 15 II DEN ABC D E Aen siet die vrouwen hoe si gaen, Besiet hoe haer haer tuten staen, Ons dat si hem blaneeetten! Die cleder sijn lane, dat si hem leetten Ende scleypen opter eerden. Fij der vulder hoeverden ! Ghij vrouwen en scamdij u des niet? Het is scande dat iement siet. Ic sie noch wonders meer: Knaepen gaen ghelijc den heer. Laeghen si te bedde iij dagen, Men soudse int gaesthuus draegen. Noch sie ie wonders meer inden lande: Overspel eu is nu gheen scande; Papen die quaeliken leeven, Quaet exempel dat si ons gheven. Scepen die in on witte lee ven Recht vonnisse connen sij qualije gheven. In het hs. op bI. 58a j vermeld bij Mone, Übersicht, p. 281, onder Nr. 399, 2). Het stuk, dat blijkbaar onvolledig is, schijnt een variante te zijn van den AB recht ende Averecht naar 3 Er staat in het hs. duidelijk cnr De tweede tekst bij Blommaert heeft Claer dat si enz.; men lette er verder op dat Blanketten in 't Mnl. Wdb. niet opgenomen is. 5 scleypen hs.: scleyten (deze vormen met sc in de" anlaut zij" talrijk in dit hs) 13 daaraan gaat vooraf, doch doorgehaald: sou den met rechte gheen vonniss~ gheeven. 292 w. L. de Vree se hs. 15642 der Koninklijke Bibliotheek te Brussel slordig uitgegeven door Blommaert in zijne Oudvlaemsche Gedichten 3, 143. III DATS AVE MARIS S'fELLA IN DIETSCHE Ave sonder wee, sterre der zee! Gods moeder, niet ontwee, Maer maget eweliken, Saeleghe porte van hemelrike, 5 Die ontfinghes die hoeghe groete Van des inghels monde suete. 10 Vest ons in vreden, maeght bequaem, Ver wandelt ons Yeven naem. Die bande der sculdiger ontbinde, Jage vau ons onse quaede, Alle goet ons berade. Dattu bist een moeder, toene! Bi di si nemende die gh[oJene 15 Ons ghebet, die woude sijn Om onsell wille die sone dijn. No mijn no meere den wedergevers een eere. Eenghe maget, niet ghemeine, Boven al saechtmoedich reine, 20 Saechtmoedijch, rein ende ontbonden Maect ons, quit van al onsen sonden. Een lee ven puer gheef sonder beyde, Den sekeren wech ons bereyde, Dat wi, siende [ ... J Jhesus anschijn, 25 Euwelijc blide moghen sijn. Loef moet sijn den hemelsehen vader, Eerre den oversten Uristus te gaeder Ende den heilegen gheest. Ave, Maris steil a, Dei Mater alma, Atque semper virgo, "Felix coeli porta. Sumens illud ave Gabrielis ore, Funda nos in pace Mutans Evae nomen. Solve vincia reis, Profer lumen caecis, Mala nostra pelle, Bona cuncta posce. Monstra te esse Matrem, Sumat per te preces, Qui pro nobis natus Tulit esse tuus. Virgo singularis, Inter omnes mitis, Nos culpis solutos, Mites fac et castos. Vitam praesta puram, Iter para tutum, Ut videntes Iesum, Semper collaetemur. Sit laus Deo Patris, Summo Christo deeus, Spiritui sancto, Tribus honor unus. Amen. Opschrift. maris hs.: maria 2 niet ontwee. Er wordt blijkbaar bedoeld: gaaf, .ongeschonden", • onbevlekt", zuiver. Hl Dit vers is blijkbaar overgeslagen. 14 gh[oJene hs.: ghene. 17 Ik begrijp niet wat dat vers hier komt doen; het behoort niet tot den conte.ct. Zie ook beneden op vs. 26 vlg,q. 22 Vóór puer een uitgekraste p 24 siende [ ... J jhesus anschijn hs.: siende mogen jhesus anschijn. Het ww. mogen is er te veet en blijkbaar ecn vergissing van delt kopiïst, veroorzaakt door datzelfde woord in 't volgende vers. 26 vlgg. Hier i~ blijkbaar op de eene of andere wijze geknoeid. Ik vermoed dat vs. 17 hier op de eene of andere wijze bij behoort. Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 293 In het hs. op blo 88a; niet vermeld bij Mone, ÜbeTsicht, die daarentegen een andere vertaling kent: zie blz. 159, onder Nr. 180. Het stuk is blijkbaar een slecht afschrift; tot beter verstand is de oorspronkelijke tekst mede afgedrukt. De verzen zijn doorloopend naast elkaar geschreven en alleen hier en daar door een punt (robrik op zwart) gescheiden, maar meest alle hebben een hoofdletter, rood doorstreept. 5 10 15 20 IV [LOFZANGEN TOT GOD] Te Deum laudamus, Te Dominum confitemur Nu laet ons Gade loven Met groeter werdicheit! Hi sal sijn onse loen daer boven Al inder eweger salicheit. Hi es dat rike der zielen, Gheen herte en cant verstaen. Die daer in verwielen, Haer draven is ghedaen. Die minne moet ons geleiden AI tater hogher zaken, Daer die edele geesten weiden, Dies die vremde niet en smaken. Te eternum patrem Lof ende ere den vader! Hi es die isticheit. In hem sa steet algader Onse eweghe zalicheit. Hi en es van geenre zaken, Maer van hem selven so is hy. Soe wie die waerheit smaken, Sy sijn van sorghen vry. Opsckrift vóór vs. 1 dominum ks.: domine 10 zaken door een jongere kand verbeterd in zalen, blijkens ket rijm ten onrechte. 14 Boven isticheit in de andere kand: ewicheit Hl 294 25 30 35 40 45 50 W. L. de Vreese o edel onghescapen goet, Nu laet ons bekennen Dat ghi uwen vrienden doet, Die met herten u minnen. Tibi omnes anghely Die ingele die daer boven sijn Die bernen in stercker minnen; Sy aenstaren den hoghen scbijn, Sy sijn int claer bekennen. Sy staen in vaster zeker heit Al in de hoghe stille; Dáer en es geen anderheit : Men pleget daer Heves wille. Tibi cherubin et seraphin Die edele seraphinne Sy sijn van Gode verclaert; Sy draghen hoghe minne Al tote dien edelen aert. Sy sijn so diepe ghesoncken Al in dien diepen vliet, Die daer in sijn verdroncken Hen is zeker wel gheschiet. Sanctus o gheweldeghe tryneteyt, U wese[ n] dat es sonder beghin. Ghi sijt die hoge mogentheit Daer alle dinghen sweven in. Daer en licht niet dan één wesen bloet: Die sone wert daer alle tijt gebaert; Uut hem beiden sprinct één bloet, Elc persoen doet daer sinen aert. Die vader is dat ierste sproet, Die ons ghebaert, dat suete rijs, 27 aenstaren staat nog niet in 't Mnl. Wdb. 40 hen in het hs. voluit. 42 wese[nJ hs.: wese 47 hem in het hs. voluit (dit wordt alleen vermeld voor dett meervoudsvorm, daar in 't enkelvoud hem alleen mogelijk is). 48 doet hs.: daet 55 60 65 70 75 80 MidueJnederJandsche geesteliike gedicht~n, liederen cn riimen 295 Hi es die edele sabaoth! Nu laet ons hem geven loef ende. prijs. Sanctus o grondelose mildicheit, Hoe liberael soe sijn u ghiften! Ghi gaft ons den sone der ewicheit, Daer gi de werelt met wout verlichten. Ghi en waert jeghen ons niet vrec, Ghi gaeft ons dat suete lemmeken. Ghi waert om ons ghenomt .j. gheck, Het woude aent cruce ghebraden sijn. Nu laet ons God met minnen eten, Alle die sijns van herten begheren. Al hebbent die wolve verbeten, Wi willent met vrouden nochtan verteren. Ic wille mijn herte aen u legghen: En belghet u niet, al comic spade! Lief en maeh lieve niet ontsegghen, Nu gheeft mi, lief, u ghenade. Sanctus o troestere, in vierijeh forneis, Van aerde sidy goedertieren. Die u minnen, si hebben peys, Ghi sultse wel met doeehden seieren. Ghi sijt een orspronc alle der minnen, D strale sijn so wederhaeet, Ghi seiet na dat herte van binnen, Hi wert verwonnen dien ghi geraeet. Al seiet hi u, en ontsiet u niet! Ghat den seutte jeghen! Het es zeker een suete verdriet: Si wetent wel die gene dies pleghen. U straelen die sijn suete, Men saelt niet zeer claeghen. Al stoet hi oee sule stont metten voete, Men moet van vrienden dieke verdraghen. 74 wederhaect = van we(d)erha1cen voorzien 296 W. L. de Vreese 85 Ghi sijt een invierijeh brant 90 95 100 105 110 hl. 97 h 11 Allen go~den soeten herten. Ku treet ons in dat suete lant, Daer es vergheten alre smerten. Pleui suut eeli et terra Vol es hemel ende eerde Sijnre moghentheit. Wie mintene na sijnre werden? Dats iement die ie weyt. Dat hi so cleine wert ghemijnt, Dat es groete scaede! Waer sijn doghet van ons bekent, Wi volgheden sinen rade. Te gloriosus apostolo'1'um Die gloriose apostelen ons heren Sy ghinghen ter hogher scolen, Dat si voerwaert souden leren Dat hem de meester hadde bevoelen. Sy lasen hoghe lessen, Si waren so diepe gheraect, Dat ment noch leest inder messen: "Dat wort es vleeschs ghemaect, Dat wort was bi Gode, Al in sijn ierste beghin." Dit was der minnen bode Die ons leerde desen sin. Te prophetarum Davidt ende die andere propheten Die scouwen aen Gods aenschijn; Sy sijn int claer weten Dies wi noch beroevet sijn. Dat haer vernuft daer overblijft, Dat is soe overrike. 91 minlene ks.: mtntene Opsckrift vóór 97 apostolorum As.: apostolen (de volledige t8k~t luidt: Te gloriosus Apostolorum chorus ... laudat) 113 vernuft Zooals uit deze plaats ten overvloede blijkt, is vernuft reeds in de L4de eeuw bekend, en dus niet .eerst vroeg 115 120 125 130 135 140 MidrlelnpdprlanrlRchp ~peAteliikp ~erlirhten, lierleren en rijmen 297 Het gaet boven alle begrijp, Het es soe wonderlike. Te maertierum Dye lieve maertelaren, Sy hebben vele gheleden. Si en wouden hem niet weren: Het es der minnen seden. Minne was stercker dan die doet, Dat was wel in schine: Dor minne leden sy meneghen noet, Smerte ende groete pine. 'fe per orbem terrarum Die heyleghe kerke heeft belijt Dat Cristns es onse leeven. Hi heeft ons van Bonden ghevrijt Ende ons hem selven ghegheven. Dies moet hi sijn ghebenedijt Boven alle creaturen, Dat hi woude comen in deser tijt In onser aermer natueren! Patrem immense majestatis Des ewichs vader majesteit Die es onghemeten. Het steet al in sijnre moghentheit, Hi heeft hemel ende eerde bes eten. o alre suetste natuere, Soe wel hem die uws ghesmaect! N ochtan maectty hem wel te suere Dien ghi met uwen pile gheraect. Och lijef, daer ghi op vechten wilt, Ri gheve hem seJven in die avonture. Hi behovet enen dicken scilt, Want hi moet liden tsuete ende tsure. nnl."; het woord komt o. a. nog voor Tien Plaghcn VSB. 1 en 2341; óij Ruusóroec is vernuftich gewoon. Het is niet onwaarschijnlijk dat Aet woord door de mystieken is in zwang gebracht, daar ook vernunft bij Duitsche mystieken zeer geóruikelijk 1{/as. 117 Vóór lieve: een te vroeg geschreven maerte met roórik doorgehaald. 119 hem in het hs. voluit. Opschrift vóór 133: immense hs.: in mensa 138 uws hs.: WB 143 Bcitt h,.: Bclit. 298 145 150 155 160 W. L. de Vreese Ghi schijnt uwen vrienden fel, Dat doedy hem in schine. Ic sout op u betughen wel Dat ghy hem pleecht hert te sine. Venerandum tuum Ry es des ewijchs vader kijnt, Ri es uut hem gheboren. Soe wie dat sinen sone mint, Die vader heeften vercoeren. Jhesus es die name sijn: Wildy u iet aen hem bestàeden, Sijn rike en heeft ghenen fijn, Ghi en moghet u niet bat beraden. Sijn erve dat es seker groet, Aen hem leghet goet huwelijc. Ri sal u bringhen uut alre noet Ende met u bliven ewelijc. Sanctum quoque paraclitum spiritum hl. 98a 11 0 suete honich riviere Die comt uten heilegen geeste! Wien ghi ontfunct met uwen vier, Ri heeft van binnen grote feeste. 165 Ghi versuft die wise vroede Ende ghi sentse in elinden. 170 175 Doer minne liden si grote aermoede, Op dat si den nasten wech moghen vinden. Ghi doetse lopen om haer broet Ende alle dinc begheven. Si heeten dicke van sinne onvroet, Die ons der minnen leeven. Sy lopen achter laende Ende liden menijch verdriet; Lachter ende grote scande Die men hem dicke biet. 146, 148, i 76 hem in het hs. voluit. de robrik van 't voorafgaand6 0 bedekt 151 mint hs.: mInt 161 suete de sismut 175 vóór grote: ghe maar zwart doorgehaald. 180 185 190 195 200 205 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 299 Ghi maket al in rueren 're male der zielen crachte; Si hebben meneghe selsen ue[.Jre, Ghi steelt hem haer ghedaehte. Ghi sijt die dat merch verteert; Ghi maect van heren knechte; Ghy sijt dat die siele begheert, Sy moet u minnen met rechte. Tu rex glorie Criste Ghi sijt een eonine der ewieheit, U glorie die es groet. Och here, dooer u ghenadieheit Maeet ons van allen beelden hIoet. Mine substaneie hebbic verdaen Die mi mijn vader hadde gegheven; Ic bin in vremde lande ghegaen Ende ie bin van huus verdreven. Sy sijn in groter weeldicheit Al in mijns vader rike, Ende wi in groter eleindicheit, Wi vullen ons metten slike. Sy sijn groeter vrouden rike, Si ghebruken dat si minnen. Dat sal hem bliven ewelike. God laet ons ghewinnen! Tu patris sempiternus Hy es een kint der hoger gebort ; Sijn wisheit en heeft geenen gront. Ri es selve dat eweghe wort, Die minne maeetenne zeer ghewont. Nu laet ons seggen der minnen danc. Van minnen ghinc hi om sijn broet: Het dede die minne diene dwanc Dat hi woude liden breke groet. 179 ue[.Jre hs.: veere d. i. ueere 187 do oer verg. beneden blz. 316. 196 vullen hs.: wullen 199 hem in het hs. voluit. 200 Er ontbreekt blijkbaar iets in dit vers. Lees God laet (= laet et) ons oec ghewinnen? 201 Hy hs.: Dy 205 laet de a verbeterd uit e 300 210 215 220 225 230 235 240 w. L. de Vlreese Die Gade minnen die sijn vry. Die waerheit salse verlichten! Het is var jaer altoes beest met my, Ic derve der minnen ghiften. Ay, wat hebhic der minnen misdaen, Dat si mi es soe vremde? Int iers te dede sijt mi goet verstan, Nu sehijut of si mi niet en kende. Ic wille haer mijn lee ven lane Noehtan dienen sonder enieh ghewin. Al en wijst sijs mi nemmeer dane, Ic en wouts haer dienen niet min. Tu ad liberandum Dye minne maeete wonder groet, Doen si ons sende dien sueten gaest. Hi quam uut sijn vader seoet, Dat hi woude draghen onsen laest. Hi wert van minnen een jonghelijnc: God liet ons Binen sone sien. Ri was vroech een ballinc, Want hi moeste uuten lande vlien. Herte ende al mine sinne Willije hem gherne gheven. Nu laet ons keren inne Ende sueken daer ons leven. Vrouwe van groter werdieheit, Bidt minen heer, uwen sone, Dat hi om sijn genadieheit Hem selven ons gheve te loene. Tu devicto mortis Ri heve[tJ die doet verwonnen, Sijn rike es op ghedaen; Hi heeft ons sijn herte ontghonnen, Alse die voghel pellekan. 227 ballinc de i vcrbcterd uit e 233 Vrouwe ha.: Vroude Dat er Vrouwe v8rciacht wordt, blijkt uit de volgende verzen: hct is duidclijk dat Maria aangcroepen wordt. 237 heve[tJ hs.: heve MidrlelnedPrland~che geeRtelijke gedichten. liederen en rijmen 301 bi. 98b 11 Ghi gheeft ons, lief, u herte bloet: Waer was noit mere minne ghesien? Nu gheeft ons tuwer minnen spoet, Want ich wille in u herte vlien. 245 Alsic mi daer in verspelen ga, Soe es mi wel te moede 250 255 260 265 270 lt}nde ic mijns selfs daer ledich sta: So vloeie daer der minnen vloede. Tu ad dextram Sijn opvaert heeft hi ghedaen: Ri sit te sijns vader rechte hant. Bi woude die doet om ons ontfaen Ende also comen in sijn lant. Ri heeft ons sijn rike gedeelt, Ri wout ons vore winnen: [O]p dat wi dien doen [g Jhewelt, Met rechte selen wine minnen. Wi nemens gherne goden coep, Wimoghen qualijc liden, Maer wij sijn geroe inden hoep Daer men leeft metten bliden. Die vele willen ledech gaen Ende der natueren leven, Si selen cleinen loen ontfaen, God sal hem luttel gheven. Nu laet ons ter minnen keeren, Want minne altoes haer selven lont. Si salons haer weghe leren, Die God sinen vrienden toent. Iudex crederis esse venturus Ry sal comen ten lesten dage Alse een stringhe richtere ; Ri sal slaen groete sclaghe, Nochtan en heet hi geen vechtere. 244 ieh in het hs. aldus. - Póór vlien: vil verbeterd uit vil, maar zwart doorgehaald. 248 vloeie aan de laatste letter is geknoeid, ze staat althans op ratuur. - vloede de v verbeterd uit een b Opschrift vóór vs. 249: ." óór dextram: pa rood doorgehaald. 250 sit verbeterd uit syt 255 Dit vers is door den kopiïst overgeslagen en door een andere hand in margine bijqesclw8ven; door !tet afsnijden is de 0 van Op en de g van ghewelt weqgevallen. 264 hem in het hs. voluit. 302 275 280 285 290 295 300 305 W. L. de Vreese Den sone es dat oerdel ghegeven: Ic an hem seker der eren wel. Daer sal sijn anxt ende beven, Want sine worde sullen luden fel. lii dune mi alder eren wert, Je draghe tot hem een goet moghen: Soe wie sijns hier van herten begheert, Ri salne daer boven verhoghen. Ay, of ie waer inde helle, Daer noehtan [es] groete pine, Ende mijn lief ware mijn geselle, So stonde mi blide te sine. Te ergo q uesumus Comt ons te hulpen, lieve here (Want ghi allene ons hulpen moghet), Dat wi moeten leven in u ere, Want in u es beseloten alle doget. Ghi heebt ons groete minne bewijst, Met uwen bloede hebbedi ons verloest. Ghi hebt ons met u selven gheprijst, Dat es der zielen groeten troest. Die minne vermach alle dine: Dat de de hi ons wel openbaer. Doen hi hier op eertrike ghine Bina wel xxxiij jaer. Die minne en liet hem niet geduren: Ri moeste uut sinen vader ga,en Ende dat hoe[c]hste were volvoeren, Dat noit van minnen was ghedaen. Nu laet ons daneken der minnen zeere Die ons sant dat groete present! Ic wille hem gheven loef ende eere, Want hem eest dat mijn herte mijnt. Neemt, lief, mijn herte: ie ans u bat Dan al dat ie gheseapen weet; Dat noit eertsehe ereature besat, Dats mi van goeder herten leet! 282 [es] niet in het hs. Opschrift vóór vs. 285: quesumus hs.: quesimus 294 openbaer hs.: open baer 299 hoe[c]hste hs.: hoehste Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen cn rijmen 303 Nu hoert, lief, mijn claeghe: 310 Die edel tijt es mi ontleden, Ic vinde mi in minnen traghe, Die leden tijt hout mi beneden. Noch so willic suchten ende carmen, Ende claghen hem minen groten noet: 315 Ic hope hi sal mijns ontfermen, Want hoefsche minne heeften doet. blo 99a E ter n a fa c Maect ons kindere der ewicheit, Dat wi moten sijn in u ghetal. Ghi sijt dacr al mijn troest aen steit, 320 Wani al m~n leven dat es een val. 325 330 335 340 Ic leve mire armer naturen, Ic bin uwer sueter minnen bloet; Noch willict al avonturen Ende leghen mijn boet in uwen scoet. Hi sal aen mi doen sijn edelheit, Want seker ic betrouwe hem wel; Ic verlate mi op sine hovesheit, Want bi hem te sine dat es goet spel. Ri es van wandelingen alte goet: Bi hem te sine dat es soe silete. Ri verblijt des menschen moet Ende hy gheeft den zielen boete. Sal[vJum fac populum tuum domine Behout u volc, suete heer, Dat wi werden van u gebenedijt ! Want die werelt es uten keer, Want luttel iement verwint den strijt. Ic ligghe te velde naecht ende dach, Miju viant sou de mi gerne deren. Ri houwet op minen scilt so menegen slach, Ic en can mi langer niet gheweren. 314 min en hs.: mIDë Opschrift vóór vs. 317 Eterna hs.: Eternus (de volledige tekst luidt: Aeterna fac ... in gloria numerari) 324 leghen verbeterd uit legghen: de eerste g is uitgekrast. 332 hy verbeterd uit he Opschrift vóór vs. 333 Sal[v Jam hs.: Salum 304 345 350 355 360 365 370 W. L. de VreeRe Comt mi te hulpeu, sllete lief! Ic bin in serieke van binnen; Ri loept alomme als een dief, Aen u, lief, steet mijn verwinnen. Die viande sijn mijns heren knapen: Si slaen, si vaen, si dri ven grote feesten, Die God so edel hevet gheseapen Dat si leven alse groeve beesten. Ic bin verselt inder wilder see, Zielen ende lijfts bin ie in sorghen, Die nature geeft ons menieh wee, Oee en hebbenwi gheenen morghen. Hulpt mi te lande, suete lief! Die weeh es mi verre ende vremde. Ghi sijt alte wel mijn gherijef, Waert dat ie u met herten minde. Het sijn alle boeven ende boefinnen Die gherijef sueken in dat si minnen. Et rege eos Regheert ons, here, in dyt leeven. Wi hebbens te doene in deser tijt Dat wi u loef ende ere moghen gheven, Want ghi hebt ons ghelach gequijt. Alsie aen sie die hoghe minne, 80 vindic in mi groete scout, So ghevie hem herte ende sinne, Ic mach qualijc dienen sonder mijn scout. Hi moet mi uut doen minen coest, Want ie moet vanden ghereden teeren ; Ghebruuete ie mijns liefs na minen loest, Wat sou die meer moghen begheren P Maria hadde vereoren dat beeste deel, Dat en sal haer niet werden ghenomen: Het es een suete leeker morsceel, Ic woude ies proven moehte na mijn beeomen. 357-358 Men lette er op dat deze twee verzen, die een volledigen zin uitmaken, op elkander rijmin, en dus niet het eer8te en tweede ver8 kunnen zijn van een 8trofe waarvan de twee andere ontbreken. Zou het een rijmspreuk zijn die den kopiï8t onder 't 8chrijven der twee voorgaande verzen inviel? 359 ayt veróeterd uit dat 375 380 385 390 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 305 Welken tijt sal hi mi blide maken, Die mijn herte heeft soe zeer ghewont? Ic ligge altoes in een baeken Dat mi sine minne sal werden eont. Ic biede hem dieke dat berte mijn, Ic soude geerne mijn scout betaelen. Jonefrouwen souden noehtan searnel sijn, Het seijllt ie moet op hem verhalen. Ic hebbe mijn herte aen hem verloeren, Ane dat groete onghelike. Hi es hoveseh ende wel gheboren, Hi es mire zielen hemelrike. Bi wert wel eleine van mi ghemint, Al sprekie dus behagelike. Die werken en volgen den worden twint: Dat es mire zielen scadelike. Per singulos dies U name moet sijn ghebenedijt, Ic loefde u geerne nacht ende dach, Want ghijs allene werdeeh sijt: So hulpt mi dat iet volbringhen mach. 395 Die u met rechte souden loeven, 400 405 410 hl. 99b 11 Sy bieden u dicke grote onere. Si selens ghenieten noch daerboven: Al beidy lange, ghi slaet zeere. Ghi laget te gisele hier inder tijt, Ghi en wout u selven niet sparen, Toet dat was onse scout ghequijt. Doen woudi weder in u rike varen. Heer, en laet mi niet vergheten Dier trouwen, die gi mi hebt gedaen. Dat goet es al onghemeten Dat ie hebbe, lief. [van] u ontfaen. Al had die een herte also groet Alse alle de werelt hevet gemeine, Ic liet gheheel in uwen seoot: Noehtan sout mi duneken u te elene. 381 scamel de B is ver6eterd uit e 395 rechte 60vcn op herten dat zwart doorgehaald is. 406 [van] niet in het hs. 306 415 420 425 430 435 440 W. L. de Vreese Et laudamus nomen tuum domine Ic lovede gherne uwen name, Maer mijn vermogen es te cleine. Ic hope het sal u sijn bequame, Eest dat ie n met herten meine. Mijns liefs loef willic breien, Buert mijn herte, doet op minen mont: Binen name loven in alre leyen V roeeh ende spade, talre stont. Raddie hulpe na minen wille, Ic soude maken 80 grot gecIane! Die ghene die nu swighen stille Selen mi hulpen noch eer iet lane. Dat u so luttel eren gesehiet, Dat es al uwen vrienden leet. Ret es jammer datmen u misbiet, Ende men alle goet "an u ontfeet. Sy weten luttel hoe goet ghi sijt Die u so goeden coep begheven. Hier en es gheen beiden inder tijt, Hier na voleht een ander leeven. Ic volbracht gheerne uwen loef: Hets recht, gi sijt mijns hertsen here! Nu roept mi, lief, in uwen hoef: En laet ons seeeden nemmermeere. Dignare domine die isto Heer, om uwe groete werdeeheit Ruet my van Bonden desen daeh. Ontfermt u mire nederheit, Want ie mi selven niet hulpen en mach. Ic bin my selven dyeke ontgaen: Dat mach mi wel zeer rouwen! Noehtan dat ie hebbe misdaen, Soe vindie u altoes in trouwen. 415 breien door den kOl'iïst zelf verbeterd uit breiden: de d is doorgehaald en geëxpungeerd. 417 en 418 zijn door den kopiïst overgeslagen maar door een andere hand, evenals vs. 250, in margine bijgeschreven; daarenboven zijn ze in de 16de eeuw nogmaals bijgeschr8!'en, nl. tussclzen V8S. 417 en 420. 421 ghene Misschien staat er gheene; in elk geval staat dan het eerste been der n op de tweede e 445 450 455 460 465 470 475 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 307 Doen ic mi noch van der werelt keerde, Doen vandic u, lief, al bereet: Ghi waert mijn meester, die mi leerde Hoe men den wech der minnen gheet. U hoefsheit die heeft mi verwonnen: Ic wille te male u eyghen sijn. Dat ic so spade hebbe begonnen, Dat claghic dicke int herte mijn. Ic soude geerne over u claghen, Maer ghi hebt vriende die u sijn hout; Sine selens mi niet verdraghen, Si sellen op mi leggen die scout. Als gi ons hebt in uwen stricke ghevaen, So maecty u uten weghe. Soe vresic dat ic hebbe misdaen Ende verloren hebbe der minnen zeghe. Ghi comt met uwer goedert[iJerenheit Ende toent ons uwe suete treken; Ghi trect ons af uwe suetecheit, Soe vinden wy ons in groter breken. Soe wat met Gode omme gheet, Sy moeten selken tijt sceelden; Eest dat wi hem clagen onse leet, Dat sal sijn hoefsheit al ghelden. Ghi cont aIte wel soeteleec leiden, Al sout al bliven een spelen gaen, Maer namals gaet al aen een sceiden, Dan laetty ons opten weghe staen. Eest dan wonder dat wi croenen Alse wi soe j ammerlijc na u sien? blo 100a 11 Hoe moechdy ons aldus ghehoenen Ende soe verre van ons vlien? Mochten wi u met orloeve leeren, Soe sijt des zeker ende ghewes, U comen ende u henen keeren Dat dat alte onghestadech es. 459 goedert[i]erenheit hs.: eerst goederterenheit, en dit verbeterd in goedertierenheit, waarna de boven -ter- bijgeschreven i weer werd uitgekrast. 467 Ghi aanvankelijk vergeten, maar naderhand door den kopiïst zelf vóór het vers bijgeschreven. 308 480 485 490 495 500 505 510 W. L. de V ree s e W aer sach men noit hoefschen gast Op aerme liede dus gheberen; Ende makent al in ongherast Al soudt'! hijt alte male verteren? Ghi sijt te coene alse gi wilt spelen, ll-hi cont u vriende wel verbliden. Altenen en connen sijs niet gehelen Alse gi wilt comen buten tiden. Het schint dat hijs heeft goeden moet Dat iegen hem niement en mach staen. Hoe hi dan metten Binen doet, Dat en dunct hem nemmer misdaen. eonsten wine eens soe vaste gevaen, Rine en Bouts lichte soe vele niet bestan, Diet hem woude wel betaelen. En werre hi niet so groten heer, Ons Bouts noch meer verdrieten, Ende daer toe claghen vele meer. Nu moet hi sijns selfs genieten. Miserere nostri do mine miserere Ontfermt u mijns, lieve heer, Want gi allene mijn noet bekent, Dat ie mot leven in u eer, Maer ie en leeve der minnen twint. Dadic dat mi minne ghebiet, Soe soudie mijn lief wel vinden. Nn binnic ongestadech alse een riet Dat daer waeit met allen winden. Mijn ontbliven dat is soe groet, Ic moet u minen commer claghen. Ic blive onàer mine bordene doet, Ghi en huJpBe mi selve draghen. Haddie mijn herte in mijn bedwanc, Ic souts u soe zeer doen minnen, Mijn lief sous hebben hogen danc. Nu laet mi God noch gewinnen. 488 niement eerst iement, maar lJoven ie- heeft de kopii.!t lIelf bijgeschreven ni 492 ontbreekt, en dit is aangewezen door een rood kruis in margine; het ontbrak dus blijkbaar ook in het voorbeeld van den kopiist. 501 leven daar de e van Ie- niet zeer daidelijk was, i8 er een andere bovenop geschreven. 512 Ic Bouts eerst vergeten, maar naderhand door den kopt"ist vóór het vers bijgeschreven 515 520 525 530 535 540 545 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 309 Fiat misericordia tua domine super nos Doet an mi u ontfermhertecheit! Ic hebs te doene, ghi wetet wel. U wesen dat es ghenadecheit, Daer omme mact mi te dochden snel. Ic wille hopen in minen God: Ri eest die mi trosten mach; Maer ic breke dicke sijn gebot, Van minnen wetic oleine gewach. Ic wille draghen bliden moet: Die minne salt noch al versien; Mochtic noch hebben ter minnen spoet, Mi soude noch van minnen goet gescien. Vremden trost willic begheven Ende laten dat cleine om al. Al stervende vint men dat leeven, Der doeder loen en es niet smal. Soe wie wilt doeden die nature, Het moet hem costen vleesch ende bloet; Het wert den meneghen wel te suere Eer hise can bringhen onder voet. Sa\ich sijn si die also ghescreven sijn! Sy selen altoes in Gode leeven, Sy selen sien den blickenden schijn. So wel hem die daer in sweven i In te domine speravy Wie dat hoept inden heer, Die en wert nemmermeer confuus. Soe wie wilt volgen sijnre leer, hi sal wonen in sijns vader huus. Daer is die vroude seker groet! Sy en moghen nemmer meer begeeren. Si eten daer dat hemelsche broet, Hen blives meer dan sijs verWeren. Opschrift v66r vs. 515: v66r tua een te vroeg geschreven do en v66r super een dergelijk SI (begin va" super) met ee" korte S; maar telkens rood doorgehaald 516 te verbeterd uit ee: de t boven op de eerste e 527 trost verbeterd uie troste: de e, die niet heelemaal afgemaakt is, is zwart doorgehaald. 538 hem in het As. voluit. 546 Hen in het h8. voluit. 20 310 W. L. de Vreese Ach! mochtic vanden crumen hebben, 80 soudic noch ghevullet sijn. Maer ic gae ter aermer cribben, 550 bi. 100b 11 Al eest dat ic draghe den schijn. 555 Wat hulpen ons de snikelbrocken? Daer luttel es, dats saen verdaen. En es maer een suete locken, Alse daermen den base wylt vaen. Wat hulpet datmen vele c1aghet? W y en bebbens nemmeer dan den goere, Alse enen diemen zere jaghet Met haesten voer eens beekers dore. In het hs. op bI. 97 a-I OOb, in twee kolommen geschreven; naast den eersten regel van elke strophe staat een rubriceeringsteeken ;' vermeld bij Mone, ÜbersicM, p. ] 70, onder Nr. 202. Mone zegt minder juist: »Beinahe jedes Wort mit einer vierzeiligen Strophe glossirt". Er is geen kwestie van glosseeren j veeleer heeft men hier, naar het mij toeschijnt, een reeks lofzangen tot God, waarbij ieder vers van het Te Deum telkens tot uitgangspunt genomen is. Het op vele plaatsen fraaie gedicht is blijkbaar door een vrouw gemaakt (zie vs. 381) en wel door iemand uit de onmiddellijke omgeving van Jan van Ruusbroec: woorden als verwielen (vs. 7) en isticheit (vs. 14) zijn alleen bij hem en zijn geestelijken zoon Jan van Leeuwen te vinden. v MERCT 'DlT HERDE WEL ENDE HULPT UWER ZIELEN SNEL. Een ieghelije si op sijn hode altoes, Want die werelt die es loes. Haer genuehte es onsuverheit, Haer raet hoverde ende giereeheit. 547 moehtie de m op een of meer andere letters; VOO'l' de duidelijkheid heeft de kopiist het ueheele woord nou eens tus8chen de regels bijgeschreven. 551 snikel· broeken zie b. v. Kil. V 1 altoes aldus afgekort: alto9. Dit gebruik van het tecken 9 als verkorting voor 5 10 15 20 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 311 Haer dienste es suete, haer loen es crane; Haer blaue es seone, haer vrucht es stane. Haer sekerheit es verradennisse, Haer medeeine es vergefnisse. Haer gheloven dat es al lieghen, Haer geleisten dats bedrieghen. Voer blijsscap geeft sy groten rouwe, Scande voer eer, loesheit vor trouwe. Vor rijclleit geeft si aermode groet, Ende voer ewelijc leeven, ewelijc doet. Nu merct u nauwe ende huet u wel: Die tijt es cort. de doet es snel. Want alst comt ane dier stont Dat u ziele lijt den mont, Dan seldi loen na werken ontfaen. Dat weder keeren, dat es ghedaen! In het hs. op bl. 100b; vermeld bii Mone, Übe'1'sicht, p. 308, onder Nr. 490, 7). Mone geeft 24 verzen op, doordien hij een op zich zelf staande rijmspreuk, die verder volgt, medegeteld heeft. 5 10 VI DIT LIJtlKEN MAEOTE EEN RIDDERE DIE OONVERS WAS VAN ONSER OERDENEN IN HOLLAENT. BIDT VOR HEM. Jhesus in desen stonden So comt te helpen mi. Al ben ie besmet met sonden, Noch hopic te loven di. Dine ghena,de wil mi toe seynden, o snete J hesu Crist, Dat ie dit moet vol eynden, Want du die sake bist. Dit es de repeticie: o Jhesu, zuete minne, Mijn herte dat maeet breyt, Ende storttet in minen sinne Dine teghenwoerdicheyt. es is zeer zeldzaam; een enket.: maal nog heb ik het aangetroffen. nZ. in hs. 6838' op de Bibliothèque Nationale te Parijs, waarin op blo 154a des ({lenitief van die) is ufgekort d9 (zie mijne Middelnederlandsche Geneeskundige Recepten en Tractaten, p, 127). VI, 7 dit boven op moet dat geëlEpungeerd is. 312 15 20 25 30 W. L. de Vreese Och leyder, hoe sal iet beghinnen, Die sin es my soe swaer! Comt te hulpen my minnen, Soe wert mijn herte claer. Mijn craecht wilt te breken Ende alle mijn innieheyt, Mijn herte wilt doer steken Met dinre zueteeheyt. o Jhesus suete minne etc. Ontseluyt minre herten sinne, Och Jhesus eomt daer inne. Waer Jhesus eomt binnen, Verblijt al thuusghesinde. Wiene hevet, die seluten vaste Ende latene niet ontgaen. Tot sulken lieven gaeste Maeeh ons wel wille staen. o Jhesus suete minne etc. bi. 103b 11 Al in des hemels throne, Of Jhesus daer niet en waere, In gheenre hande doene Soe en woudie woenen daer. 35 Int afgronde vander hellen, Daer woudie liever sijn, 40 45 Ende met Jhesum daer versellen Ende sien sijn schoen ansehijn. o Jhesus zuete minne Och Jhesus, en wilt niet merren, Maer eomt ende haest u zeer. Dijn beyden doet my verwerren Van binnen in lane soe meer. Och Jhesus in my scrive Den sueten name dijn, Op dat ie bi u blive, Mijn znete minnekijn. o Jhesum zuete minne 15 Comt hs.: Cmot 21 vóór jhesus: suete doch doorgehaald. 27 Boven den regel is tusBch81/. latene en niet bijgeschreven: hem, maar naar het mij voorkomt is het woordje onmiddellijk nadat het geschreven was, met den vinger uitgewischt. 402 Het is haast niet uit te maken oJ er in 't hs. doot of doet staat; de 0 en e zijn zeer vaak moeilijk te onderscheiden. 45 sueten h8.: suetën Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 313 50 55 60 65 70 75 80 85 51 of Ra.: af Nu biddic u allen ghelike, N u helpt doch deneken my, Oft hier of in hemelrike Enieh wordt soe suete sy. Jhesus, mele inden monde, Vele bat dan honieh smaket. Salijeh is bi ter stonde Dien Jhesus int herte waeket. o Jhesum zuete minne Die seierheit van eertrike, Ende alle der werelt spel, Is Jhesum zeer onghelike, Die der waerheit prueven wil. Wie in Jhesum eene voncke Met rechter herten siet, Alle die werelt sal hem duneken Vele mijn dan wesen niet. o Jhesum zuete minne Niement sonder desen name Der hellen mach ontvlien, Want hemel ende eerde te samen Jhesum Cristum moeten ontsien. Die dat pec der hellen sughen Ende met brande sijn ghevest, Die moeten haer knien bughen Als men Jhesum singt oft leest. o Jhesum zuete minne Dat die zee al incket ware Ende pennen alle riet, Ele sant een scrivere ware: ])ie en mochten volscriven niet Den na[e]m in gheenre leye Van Jhesum onsen heere! Och nu laet ons screyen, Dàt wi van Jhesum sijn soe verre. o Jhesum zuete minne Want al dat leeft op erde Van Jhesum dat leven ontfaet. Die hemel nae groeter werde Na sinen wille staet. 80 na[e]m ka.: nam 82 laet verbeterd uit lat 3]4 90 95 100 W. L. de Vreese Daer es blisscap sonder einde Ende die eweghe paeschedach; Daer singht hi sonder einde Die te vueren te screyen plach. o Jhesum zuete minne Aldaer sit Jhesus elaere In sinre drievoldieheyt. Alle die hemelsehe scaere Hem loef eude ere seyt. Eude dat met groter lusten. Is dat niet wonder plat? Sy en moegen nemme[.]r meer rusten Noch loevens werden sat. o Jhesum zuete minne hl. 104a 11 Daer bi Marien sehoene, Al metter sonuen ghecleydt, 105 Die maue in groten doene Onder haer voete staet. In haerre cronen blincken Wel .xij. sterren claer. 110 115 120 125 Niement en mach dat voldencken Die vroude die si heeft al daer. o Jhesum zuete minne Daer singhen die in!!helen choeren, Scherubin ende scheraphijn. Daer maech men wonder horen Van menigher stemmeu fijn. Sy spelen die meleudien In soe menigherhande wijs Voer Jheslls ende Marien, Dat niet te denchken en is. o Jhesum zuete minne Die xxiiij oude seh oene Gaen vort met haesten zeer; Sy offeren haere croene Vor Jhesus onsen lieven heer. Sy hebben den rechten trede Vor menich jaer gheleert, 100 nemme[.Jr hs.: nemmeer 130 135 140 145 150 155 160 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 315 Sy singhen ende springhen mede, Op dat hi sy gheeert. o Jhesum zuete minne Die iiij ewa[ ng Jelisten Boven goude schone ghecleedt, In wonderliker listen Al daer van ghescreven steet, Vervrouden hem soe zeer, .Ende die Baptiste sente Jan, Dat nu noch nemmermeer Gheen man volgronden en can. o J hesum zuete minne Davidt met sinre herpen Die maket soe groete ghescael, Dat steden ende dorpen Dat moeghen hoeren wael. Hy ruert die suete scnaeren Voer Jhesum als hi plaech, Dat hondert dusent jaeren Daer schijnt mer enen dach. o Jhesum zuete minne Die propheten ende patrierken, Met purperen hyssen ghecleyt, N oe metter aereken Inden ringhe mede gheet. Sy verbliden hem sonder beyden Vor Jhesum, haren troest, Die daer inder hellen sereyen, Daerse Jhesus [heeft] uut verloest. o Jhesum zuete minne Die apostelen blineken groene Vele sehoenre dan enieh samit: Dat meynt haer vronde sehoene, Die nemmermeer en wert besmet. Sy maken daer meledia Ende soe suete musiea, 130 ewa[ng]elisten hs.: ewadelisten 131 schone: de n op ratuur. ]34,152 hem in het hs. voillit. 142 17 óór hoeren: wael doch doorgehaald. 143 TU8schen die en suete een ratuur, oogenschijnlijk VU1t sen, de eerste letters van • t weldra volgende scnaeren 16 5 [heeft] niet in het hs. 316 165 170 175 180 185 1\lO 195 W. L. de Vree se Dat Jheslls ende Maria Daer gheerne hoeren na. o Jhesum zuete minne blo 104b IJ Die riddere ende maertelaeren, Als een rose rooet Bloeyen sy in haeren schaeren, Ende driven blijscap groet. Sy spelen in vieregher minnen Vor J hesum tot alre tijt, Dat alle themelsche ghesinne Daer af is zeer verblijt. o Jhesum zuete minne Die heyleghe confessoren Die hebben der vrouden veel; Sy blincken in haeren choeren Vele sconre dan blauw fuweel. Uut blauwe suldy mereken Haren sachten stadegen moet: In worden ende in werken Sijn si voer Gode groet. o Jhesum zuete minne Die ermiten ende monnicken Horen mede in dit getal; PEr ]iesteren ende canonnicken Die alle singhen wael. Sy dienen so ersamlike Ende singhen Jhesum loef. Alle die sijn in hemelrike Vernien hen daer of. o Jhesum zuete minne Die mechden met reinen zeden Die clemmen den hoechsten grat. Sy gaen na Jhesum treden, Oec waer hi henen gaet. Sy blincken inden throene Soe reine ende claere wit, 1117 rooet: aldus in ket ka.; de spelling ooe lcomt in dit en andere Brabantsche handschriften meer /Jaar. 176 der in het ka. voluit. 178 fnweel h8.: fnneel 182 Sijn ha : SUn 186 P[rJiesteren ks.: Piesteren 190 sijn ks.: s1]n 191 hen i n ket ka. voluit. 200 205 210 215 220 225 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 317 Daer en was nie lelie soe schone, Sy en was daer by besmet. o Jbesum zuete minne Die connen jubeleren In soe menigherhande wijs, Singhen ende discanteren, Dat niet te dencken en es. Och wat meleudien Soe hort men in dat choer, Want Jhesus met Marien Die singhen daer selve voer. o Jhesum zuete minne Dat ghetael es sonder maten Die alle singhen elaer, Van soe menigherhande staten, Dat niet te seriven en waer. Want si sijn int ghemene Van allen consten gbeleert, Maer Jhesus eest alleyne Die dit spel regeert. o Jhesum zuete minne Wat mach daer ontbreken, Daer Jhesus al dat gheeft Dat men maeh den eken oft spreken, Ele dat gevoelen heeft: Al wonden sy inden gront der hellen, Rechte vort so waren sy daer. Noehtan souden si sonder queUen Daer seouwen Jbesum elaer. o Jhesum zuete minne hl. 105a 11 Eelken duncket int ghemeyne 230 Dat Jhesu8 hem mijnt soe zeere, Reeht oft bijt waere allene. Och wat es wonders meere! Ele mijnt die vroude elaer Die hi inden anderen siet; 235 Oft si sijns selfs waer, Soe es hi daer in verblijdt. o Jhesum zuete minne ete. 2S0 jhesu8 ks.: jhesum 318 240 245 250 255 260 265 270 275 W. L. de Vreese Alle dat van beghinne Van Adame comen es, Dat en soude in gheenen sinE n]e Volscriven [in] gheenre wijs Eenen graet der minster vrouden Die de nederste daer plien. N ochtan en es niement, hi en soude Boven al dit Jhesum sien. o Jhesum zuete minne etc. Die Jhesum siet allene, Die maech hem spieghelen eIaer. Alle dinc int ghemeene Soe roepen sy al daer: ,,0 lieve zuetl e ] Jhesus, Nu sijt ghebenendijt, Sanctus, sanctus, sanctus, Nu ende tot alder tijt!" o Jhesllm zuete minne Nu beghint mijn macht te crencken Mijn herte van minnen bevet, Als ic te gronde wil dencken Hoe Jhesus my hier hevet Met soe wonderIiken goede Al na hem selven ghewroecht, Ende met sinen dieren bloede Tot deser vrouden ghecoecht. o Jhesum zuete minne etc. Alsic dit over doechte, Soe voldic wat in my Van Jhesum, dien ic soechte. My duncket dat hi bi my sy. Dat herte wilt mi ontsincken, Ende en weet waer heenen gaen, Want hi comt ende wilt my schincken Den sueten hemelschen traen. o Jhesum zuete minne My duncket ic hebbe vernomen Wel .M. herten elaer; 240 sin[n]e hs.: sine 241 [in] niet in het ha. 248 spieghelen verbeterd uit spieghen: -Ie boven op de slot-n bijgeschreven. 251 zuet[e] h8.: suet. 280 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 319 Ic sie te hulpen eomen Wel hondert dusent daer. Wel op ende laet [ona] springhen Ende Jhesum om me vaen, Ende met allen inghelen singhen Ende die werelt gans versmaen. o Jhesum zuete minne etc. blo 105b 11 Wat selen wy in dese elleinde? Nu laet ons pinen voert. 285 Soe moeghen wi sonder einde Jhesum, dat suete woert, In zueter melodien, Met alle den inghelen sehooen, Altoes henedien 290 Al in des hemels throen. 295 300 o Jhesum zuete minne o Jhesus met Marien, Nu bidden wy over al; Wilt onse ziele vryen Wanneer sy seheyden sal! Wanneer ons herte sal breken, Soe hulpt ons dan aldus, Dat wy dan met vrouden spreken: Ghebenedijt soe sy Jhesus! amen. Die repetieie die salmen segghen op[.] ele vers: o Jhesum zuete minne, Mijn herte dat maeet breyt, Ende storttet in minen sinne Dine suete theghenwordieheyt! In het hs. op bI. 1 03a --1 05b; vermeld bij Mone, ÜbersicM, p. 155, o.nder Nr. 166. De waarde en het belang van het in vel~ opzichten fraaie lied worden in niet geringe mate vergroot, doordien de tekst vergezeld gaat van de muziek, waarvan een 276 sie de i op een ratuur waarvan nog een en ander over is, zóó dat er meer dan sie achijnt te staan. 278 op verbeterd uit en; het verkortingateeken boven de oorspronkelijke n is gebleven. - [ons] niet in het hs. 298 Tus8chen vrouden en spreken boven den regel bijgeschreven: dan maar weer doorgehaald. Opschrijt der repeticie op[.] hs.: opt 301 Mijn hs.: mijn 320 W. L. de Vreese facsimile hierbij gevoegd is. Daaraan kan men tevens zien hoe het lied in het handschrift staat: steeds twee verzen op een regel; de aanvangswoorden van de repeticie, van het refrein, zoo als we nu zeggen, zijn altijd rood onderstreept; aan 't begin van elke strop he staat een rood rubriceeringsteeken. De herhaling van het opschrift is afkomstig van iemand die, toen de codex verbonden werd, alles wat door het afsnijden dreigde verloren te gaan (en op verschillende plaatsen in het handschrift ook werkelijk verloren ging) bijtijds nog eens overschreef. Vermoedelijk is dat geschied in 1573, in welk jaar het handschrift aan het klooster Galilee te Gent geschonken werd door den rector Jan Stevens, al dient erkend te worden dat het schrift van dien aard is, dat het ook bijna een kwart eeuw vroeger kan geschied zijn. Het lied, waarvoor de dichter op uitnemende wijze partij heeft getrokken van hetgeen de kerkvaders over de hemelsche vreugden leerden, komt ook voor in hs. II 111 op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, bI. 78a tot 80b. Dit handschrift, 146 mmo hoog bij 111 breed, geschreven op perkament en papier in de eerste jaren der 15de eeuw, is gevuld met werken van en uittreksels uit kerkvaders in het oorspronkelijk Latijn, en bevat, behalve dit lied, geen ander Nederlandsch dan een paar dicta patrum uit S. Gregorius en S. Bernardus. Blijkens aanteekeningen voor- en achteraan, heeft het behoord tot de boekerij van het klooster Bethleem nabij Leuven. De Brllsselsche Bibliotheek kocht het in 1873, voor 28 frank (nog geen 14 gulden), uit de nalatenschap van Serrure I), die het in 1833 voor 5 frank gekocht had uit de nalatenschap van J. F. van de Velde 2), den bekenden bibliothecaris der hoogeschool te Leuven (Serrure zelf heeft op bI. 1b geschreven: Cat. Van de Velde Nr. 15127). 1) Zie den catalogus der auctie·Serrure, onder Nr. 2065. Daar wordt gezegd dat het hs. veTsch.idene geestelijke gedichten, o. a. het hier uitgegeven lied, hevat; doch dit is onjuist. 2) Zie den catalogus der auctie-Jo F. van de Velde, onder Nr. 16127, met bijbe. hoorende lijst der besteedde prijzen. Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 321 In dit handschrift zijn de verzen van het lied doorloopend achtereen geschreven, met dien verstande dat voor elke strophe een nieu wen regel begonnen werd. Alleen in de twee eerste strop hen zijn de verzen door een punt van elkaar gescheiden. Het opschrift ontbreekt. De varianten, welke de tekst van dit handschrift oplevert, worden hierachter medegedeeld. Ook Mone vermeldt een tweeden tekst van ons lied, met deze woorden: »Dasselbe Lied steht in einem Gebetbuch in Duodez, des 14. Jahrh., welches Serrure in Gent besitzt, worin es in fortlaufenden Zeilen geschrieben ist. Diese Hs. gibt bessere Lesarten, z. B. Vers 5 wilt. 10 bereit. 11 stort j ab er auch slechtere, V. 7. dat-volbringhen." Me dunkt, na het bovenstaande over de inrichting en de lotgevallen van het handschrift, en gelet op de varianten, hoeven we niet langer te· twijfelen of het door Mone bedoelde tweede handschrift is hs. Brussel II 111 zelf. De waarde en het belang van dit lied zijn niet alleen van aesthetischen, maar ook van geschiedkundigen aard: het komt nl. ook voor in het l)evoot ende Profitelyck BoecaJken door Simon Cock in 1539 te A.ntwerpen uitgegeven, onder Nr. 4, maar 10 met een andere repeticie; 2° zonder de twaalf eerste strophen j 30 met eene andere melodie 1). Daardoor wordt een eigenaardig licht geworpen op de geschiedenis van het lied zelf, dat in 't begin der 16de eeuw, wie weet sedert hoe lang, bekend was in een lezing, waaraan het fraaiste gedeelte ontbrak; en op de samenstelling van het Devoot ende Profitelyck BoecaJken: wellicht heeft de verzamelaar tekst en melodie zoo gevonden of gekregen; misschien heeft hij op den tekst de melodie van» Solaes wil ic hanteren" toegepast. 1) Zie de ed. Scheurleer, blz. 21. 322 W. L. de Vreese Varianten naar lts. II 111 op d~ Koninklijke Bibliotheek te Brltssel. 2 Soe coemt te hulpen 5 Dijn gh. wilt mi toeseinden 6 crist in het hs. volltit 7 dat moghe volbringhen 9 suete 10 bereit 11 stort 12 Dijn teghenwoerdicheit De aanwijzing boven de »repeticie" ontbreekt. 13 Ach leider h. salic dit b. 14 is mi 15 Coemt Jhesus leert mi minnen 17 M. cracht wfll te b. 18 al mijn innicheit 20 dijnre sueticheit 21 0 Jhesu suete 22 Ontsluyt mijnre bertes. 23 daer in 25 Verblijdt al tbuysghesin 26 Wien heeft die sluten vast 27 laten 28 Tot selken I. gast 20 Salmen te moete gaen 30 ontbreekt. 31 troene 32 waer 34 Soe woudic 35 afgront 38 s. suete aenschijn 39 0 Jhesu 40 Ach Jhesu wilt n. m. 41 Mer coemt e. h. di z. 42 D. beiden d. mi v. 43 soe lanc s. m. 44 mi 46 bi di bI. 47 M. suete m. 48 0 Jhesu suete m. 49 al ghelike 50 mi 51 Of h. of in h. 52 Eenich woerd 53 Jhesus smelt inden m. 54 smaect 55 Salich 56 waect 57 0 Jhesu suete m. 58 Die cierheit van al eertrike 59 al der werelt 60 Is Jhesu seer ontlike 61 proeven 62 een v. 64 Al die w. 65 Veel mm 66 ontbreekt. 69 te ontbreekt. 70 moet ontsien 71 Diet pec 72 bevest 74 of leest 75 0 Jhesu suete 76 al ent 78 scriver 80 name in gh. leyden 83 van ontbreekt. 84 ontbreekt. 85 eerden 87 in gr. weerden 89 D. is bliscap s. eynde 90 E. eweghe paeschdach 90 D. singt h. s. eynde 92 Die te voren weenen plach 93 0 Jhesu 94 clare 95 In sijnre driuewldicheit (sic) 96 Al die h. scare 97 H. lof e. eere seit 98 groeter 100 Si en moghen nemmermeer r. 101 Noch loven worden sat 102 0 Jhesu suete 103 scoene 104 sonnen cleet 105 groeten 106 steet 107 Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen 323 In haer eroene 109 N. dat mach v. 110 al on tbr. 111 0 Jhesu 112 enghelen 113 Cherubin e. seraphin 114 D. machmen Jl. hoeren 115 menegher 116 Ende sp. die melodien 117 menegherhander 119 dencken 120 0 Jhesu 121 Vier ende twintich oude eoene 122 G. voert m. h. se er 123 Ende o. haer e. 124 Vor Jhesum onsen heer 125 Ende houden rechten trede 126 Voer meneghen jare gheleert 127 Si singhen springhen m. 128 Op dat Jhesus sy gh. 129 o Jhesu 130 ewangelisten J 31 seone 132 wonderliken lusten 133 Als daer af 134 Verbliden hen (voluit) soe sere 135 sin te 138 0 Jhesu 139 David m. sijnre h. 140 Die maeet soe groten· gheseal 141 stede 142 Moghen hoeren over al 143 Hi roert die suete snaren 144 plaeh 145 jaren 146 seinen met (sic) enen d. 14 7 ontbreekt. 148 Propheten e. patriareken 149 M. p. bisse gheeleet 150 arken 152 Si vervrouden sonder beiden 153 Voer 154 Die neder inder h. sereyden (verbeterd uit sereyen) 155 heeft uut v. 156 ontbreekt. 158 Veel seoenre d. e. samijt 159 Datmen haer vr. seoene 160 en ontbreekt. 161 Si m. d. melodie 163 marie 164 gherne 165 ontbreekt. 166 Ridders e. mertelaren 167 roese roet 168 Bloyen in haren searen 169 bliseap 170 Si 171 Voer Jh. tot alle t. 172 aUe hemelsehe ghes. 173 sere 174 ontbreekt. 175 heyleghen 176 daer vrouden veel 177 Si bI. in haren troen 178 Vele seoenre d. blau fiueel 179 Uut blaeu soe suldi merken 180 stadeghen 181 woerden 183 ontbreekt. 184 Heremiten e. moneken 186 Hoeren m. in d. ghet. 186 Priesters e. eanoneke 188 Ende dienen soe eersamelike 189 lof 190 Al die 191 Benuwen sieh daer af 192 ontbreekt. 193 Die jonef~ouwen m. reynen seden 194 clymmen d. h. groet (sic) 195 Ende 197 Si bI. i. troene 198 reyne e. elaer wit 199 Daer was nie lilie s. seoene 200 Si en w. d. bi b. 201 ontbreekt. 324 W. L. de V ree a e, Middelned. geeatel. gedichten, liederen en rijmen 202 jubileren 203 menegherh. 205 is 206 melodien 207 hoertmen 210 ontbreekt. 211 D. ghetal is s. mate 213 menegherh. 215 ghemeene 217 Mer (in het hs. voluit) Jhesus aUeene 218 Die al dit sp. r. 219 ontbreekt. 221 al dit 222 Datmen deneken mach of spr. 223 Eest dat na willen heeft 224 Al w. si int gront d. h. 225 Rechtvoert soe w. si d. 226 Noch souden si s. quo 228 ontbreekt. 229 EIken dunct int ghemeene 230 Dat Jhesus h. mint soe sere 231 Oft h. waer alleene 232 is 233 mint d. V. clare 234 in anderen 235 sy s. S. war~ 236 8. is hi d. in verblijdt 237 ontbreekt. 238 Al dat 239 V. adam e. is 240 Dat soude in gh. sinne 241 V. in gheenre wijs 242 graed 243 Die die n. 244 noehtan es niement 246 ontbreekt. 247 aUeene 248 mach spieghelen cl. 249 Alle dinghen ghemeene 250 si 251 suete 252 Nu wes ghebenedijt 254 alre tijt 255 ontbreekt. 257 beeft 259 mi hier heeft 261 Al na h. S. wracht 263 T. d. V. eocht 264 ontbreekt. 265 Als ie d. overdochte 266 S. voeldie dat in mi 267 Want Jhesum d. ie sochte 268 Mi dunct dat bi mi sy 270 Ic en weet W. henen g. 271 Want Jhesus coemt wilt ghedeneken 272 Den hemelsehen sueten tr. 273 ontbreekt. 274 Mi dunet ie heb vern. 278 ende ontbreekt. 279 Ende Jhesus omvaen 280 E. metten enghelen S. 281 E. d. w. al versmaen 282 ontbreekt. 283 W. s. wi in deser ellende 284 Na (sic) 285 8. moghen wi s. eynde 286 soete 287 su eter 288 M. alden enghelen seo~n 289 A. ghebenedien 290 troen 291 ontbreekt. 292 0 ontbreekt. 293 wi 294 vrien 295 W. si sceiden S. 297 80 helpe O. d. a. 298 D. wi met vr. dan spreken 300- 303 met hun opschrift ontbreken.