Deel LXII Aflevering 1
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1942
SUB AEGIDE PALLAS
T F TUTA
!)JHOUD
KRUYSKA~lP, C., Iets over klankschildering of expressieve klankwaarde.
I
LIEFTINCK, G. 1., Het Ridderboec 14
VAN DER MEULEN, R., Sparsa (I) 40
DE TOLLENAERE, F., Enkele aanteekeningen bij een bron van Van
Lenneps Zcemans-Woordebock 52
--, ~d1. vierboet(e), vuurboet 55
N1JLAND, ALEIDA, "Supporteert tot over meir" 72
Boekbeoordeeling
Die Haager Liederhandschrift, Faksimile des Originals mit
Einleitung und Transkription, hrsg. v. E. F. KOSSMANN, door
G. KLOEKE 73
Ingekomen boeken 80
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandsche Taal
Mill W - Middelnederlandsch VVoordenboek
M ed NA, Lett - Mededeelingen Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Lcm! B - Leuvensche Dij dragen
NGN - :t\omina Geographica Neerlandica
1/ Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
Ncoph - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdrag-en geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF
EXPRESSIEVE KLANKWAARDE
II y a toujours un accord inconscient qui s'établit
Het hierboven aangeduide onderwerp brengt ons op een terrein -
n1. van de relatie tusschen klank en zin -, dat' eenerzijds door taalkundigen
altijd met zekeren schroom betreden wordt, anderzijds echter
op bijna allen die zich met taalbespiegelingen bezig houden een
bijzondere aantrekkingskracht uitoefent. Beide verschijnselen zijn even
begrijpelijk. De nauwgezette philoloog werkt, als alle wetenschapsmenschen,
gaarne met nauwkeurig te omschrijven en waar te nemen
feiten en vermijdt liefst een terrein waar subjectieve waarden schijnbaar
een zoo groote plaats innemen; de studie van de klanken, hun
formaties en ontwikkelingen is al moeilijk genoeg om haar door het
verband met den woordzin niet nog gecompliceerder te maken; de
bestudeering van den laatsten komt voor rekening van den lexicoloog
en semasioloog, die van zijn kant ook niet gaarne zijn voornaamste
houvast, de historische ontwikkeling, door speculaties over expressieve
klankwaarde laat beïnvloeden. Daartegenover staat echter dat ieder
die iets van de taal tracht te begrijpen instinctid voelt, zooals men
ook al van de oudste tijden af gevoeld heeft, dat er een nauwe relatie
moet bestaan tusschen de klank der woorden en hun zin, ja, dat in die
relatie het meest wezenlijke en tegelijk het meest mysterieuze van de
taal ligt opgesloten. Die oude overtuiging dat woord en zin ten nauwste
samenhangen verklaart grootendeels de aantrekkelijkheid van
etymologische beschouwingen voor den beiangstellenden leek, die in
de etymologie altijd nog eens hoopt te ontdekken waaróm een stoel nu
eigenlijk "stoel" heet, en, wat het verleden betreft, ook ... de resultaten
daarvan. Hoofdzakelijk uit reactie tegen die buitensporigheden van
de etymologie-à-Ia-Bilderdijk is het te verklaren dat de nieuwere philologie
zich angstvallig beperkte tot de concrete, in "wetten" vast te
leggen feiten welke de historische taalbeschouwing opleverde, zoowel
Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII
entre les sons et les choses. Vendryes
dat 1
opvall<~nd te
N ederlandsch dé .,verkl~:nkende" wo'-tek
.tusséhen
klank: ~in, niet-plomp slaan";
een fel intermitteerend schijnsel. Dit is wat Vendryes noemt
!<:lankschil?ering 1), klankschilde'ring 2 C. KRUYSKAMP
voor de klank- als voor de beteekenisontwikkeling, en dat zij voor de
correlatie van die twee weinig aandacht had. Eén soort van woorden,
waarin die correlatie te opvaUènd was om over het hoofd gezien le
kunnen worden, de klanknabootsingen nl., werd zorgvuldig afgeperkt
en als een groepje ter zijde gezet, waar weliswaar speculatieve
geesten theorieën over den oorsprong der taal op konden bouwen,
maar dat de zichzelf respecteerende linguist toch niet heelemaal au
sérieux kon nemen.
In den laatsten tijd begint men daarvan echter eenigszins terug
te komen. Ik denk voor het Nederlandsch met name aan eenige belangwekkende
artikelen die mej. Dr. Van Lessen in dè jaargangen
LV-LVII van dit tijdschrift gepubliceerd heát, waarin zij, evenals in
een aantal door haar bewerkte artikelen van het WNT, op overtuigende
wijze heeft aangetoond dat het mogelijk is een groot aantal
woorden, ook zulke waarin men op het eerste gezicht zeker geen
klanknabootsingen zou vermoeden, op streng etymologisch-historische
wijze af te leiden uit .,verkl<:nkende" 'wO'"telo;,
Wordt op deze wijze aan het verband tusschen klank en zin ,en de
beteekenis daarvan voor de taalvorming opnieuw recht gedaan, ook
van een ander standpunt uitgaande kan men de essentieele waarde
er van aantoonen.
Bekijken wij bv. eens woorden als het bnw. plomp, het znw. knots
en het ww. blikkeren. Het valt een ieder op dat deze woorden een suggestieve
klankwaarde hebben, die een onmiddellijk verband legt tusschen
klank en zin, een verband dat bij woorden als blind, tafel, lezen
geheel ontbreekt. Voor den niet -etymologiseerenden leek is dat verband
direct; Plomp wordt gevoeld als een treffend juiste aanduiding
van: onbehouwen, onelegant, ruw; knots suggereert het daarmee benoemde
voorwerp als vorm, tegelijk met de noties "hard" en "slaan" ;
blikkeren de "valeur expressive", de expressieve klankwaarde der woorden;
misschien kan men er den term klankschildering 1 ), naast en onderscheiden
van klanknabootsing, voor gebruiken.
I) Het WNT kent klankschildering en klankschilderend niet, maar z.e
worden stellig, het eerste als navolging van hd. Laut- of Schallmalerei, wel
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE 3
Nu is het bij een woord als plomp duidelijk genoeg dat zijn expressieve
waarde onmiddellijk voortvloeit uit zijn klanknabootsend en oorsprong:
Plomp duidt den aard aan van iets dat met een "plomp", een
plompend geluid neerkomt. De vraag is nu echter: zijn alle woorden
met een duidelijke expressieve klankwaarde etymologisch beschouwd
klanknabootsingen? De moeilijkheid van 4e beantwoording dezer vraag
ligt niet alleen of in de eerste plaats in den omvang van het etymologisch
onderzoek dat daarvoor verricht zou moeten worden, maar in
de omstandigheid dat de waardeering van een bepaald woord als al
of niet klankschilderend betrekkelijk subjectief is. Voor mij hebben
DV. brij, brons, damp, juweel, haten een uitgesproken expressieve
waarde, maar ik wil gaarne aannemen dat dat voor anderen misschien
niet zoo is. Wanneer we echter voor het oogenblik van dergelijke dubieuze
gevallen afzien, blijven er nog meer dan genoeg woorden over
die stellig door ieder als klankschilderend gevoeld worden.
Daar is bv. dat reeds genoemde woord knolts, dat we nu wat nader
willen bekijken. Het is blijkens WNT een jong woord, sedert de
I6de e. opgekomen naast knod eener- en kudse anderzijds. De beteekenissen
dier beide woorden, wier etymologie ik voor het oogenblik
met opzet terzijde laat, vinden we in kno.ts vereenigd, en terwijl nu
knod, zij het uitsluitend als dialectwoord, is blijven bestaan, is kudse
geheel uitgestorveil en wel opvallenderwijs zeer kort na het opkomen
van knots. K udse is klaarblijkelijk door knots verdrongen, en wat is
nu aannemelijker dan dat dit geschied is door de sterkere expressieve
klankwaarde van knots? Die grootere expressiviteit berust evenwel
gebruikt. Het is niet mijn bedoeling hier: een pleidooi te houden voor het
w oor d klankschildering; als er een andere term is die het bewuste begrip
beter weergeeft, bedi.ene men zich daarvan. Klankwaarde alleen geeft misschien
aanleiding tot begripsverwarring, evenals klankassociatie, dat b.v. door
Dr. Kazemier in Het Vers van Hooft, zij het in iets beperkter zin, wordt
gebezigd ("dat we om de .een of' andere reden voelen, dat de gebruikte
klanken bij .de weergegeven stemming behooren") . - De veelgebruikte term
klanksymàoliek vind ik ook niet erg gelukkig, immers zijn ten slotte alle taalklanken,
evenals schriftteekens, symbolen; voor mijn doel is dit woord 'gieheel
ongeschikt omdat het verband tusschen klank en zin dat ik op het oog heb
van heel anderen aard is dan dat' tusschen begrip en symbool; het is meer
onmiddellijk en berust veeleer op synesthesie.
dunkt mij plaatsen als laatste in de reeks flakkeren, flikkeren, blikkeren,
4 C. KRUYSKAMP
volstrekt niet op nadrukkelijker klanknabootsing, maar op de klankschilderende
waarde, o.a. van de kn-groep, die de notie suggereert
van: ruwen oneffen, kantig, hard voorwerp. Men kan zich dus den
gang van zaken aldus voorstellen: gegeven de woorden knod en
kudse, bestond de mogelijkheid dat daaruit een nieuw woord knots
zou ontstaan; den stoot tot het werkelijk ontstaan van dat woord
gaf het feit dat het een onmiddellijk aansprekende klankschilderende
waarde bezat. Hier zien we dus klankschildering als een autonoom
taalvormend element.
Aan het derde woord van het bovengenoemde drietal. blikkeren,
kan de werking van dit element nader gedemonstreerd worden. De
frequentatieve werkwoorden zijn bij uitnemendheid klankschilderend,
en vele zijn stellig echte klanknabootsingen. Zijn ze echter alle aldus te
verklaren? Mej. Van Lessen zegt (Ts LV, 253): "Valt bij zulk een
ww. (als ratelen, knetteren) bij overdracht het geluidsbegrip weg, dan
zal het een reeks van snel opeenvolgende bewegingen gaan aanduiden,
zooals beven, sidderen, of wankelen, ook wel een snelle opeenvolging
van lichtindrukken, dus flikkeren, blikkeren, en derg." Zij is dus van
meening dat dergelijke frequentatieven die thans niet meer als een
klanknabootsing gevoeld worden, dit in oorsprong toch wel zijn, en
dat hun hedendaagsche beteekenis op overdracht berust. Kan men nu
blikkeren aldus verklaren? Het is blijkens het WNT alweer een
jong woord; de oudste plaats is die uit Hoofts tafelspel "De gewonde
Venus" van 1607: ,,'t Blickren vant geweer, en 't blakren van het
vier"; verder worden nog eenige plaatsen uit Hooft, Bredero (deze
bezigt dezelfde allitteratie blikkeren / blakeren) en Vondel, en andere
jongere citaten genoemd. Nergens echter wordt het in eigenlijken zin
voor iets anders dan voor een intermittee.rend sterk lichtschijnsel
gebezigd; daarnaast in hierop berustende fig. toepassingen. Om zijn
ontstaan als frequentatief van blikken te verklaren, moet men het
flakkeren,. alle jonge woorden, wier chronologie evenwel volgens de gegevens
van het Mnl W en het WNT met de~e volgorde overeenkomt.
Flakkeren is, hoewel het in de germ. talen uitsluitend in de bet.
"zich onvast heen en weer bewegen" voorkomt, in oorsprong wel als
i IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE 5
klanknabootsing te verklaren (ook in verband met lat. plango). In
flikkeren, dat secundair naast flakkeren ontstaan is, is het verband
met de notie "licht" al zoo nauw dat het daarzonder al vrijwel niet
meer voorkomt 1) (het is zeker geen toeval dat hier de "lichte" vocaal
gebezigd wordt!) en een geluidsvoorstelling is hierin nooit aanwezig
geweest; zijn ontstaan is naar het mij voorkomt alleen te verklaren
uit een onmiddellijke combinatie van de met -eren, zonder eenige
gedachte aan klank verbonden notie "herhalen", ,en de notie "licht";
van een overdracht is hier geen sprake. In nog sterker mate geldt dit
van blikkeren; de notie "licht" is hier, stellig onder invloed van blik
en bliksem, misschien ook van blakeren, nog sterker, en de er mee
gepaard gaande voorstelling is dan ook niet die van een heen en weer
bewegend schijnsel, maar die van een met korte intervallen telkens
fel uitschietend licht 2). Blikkeren is, evenals vele soortgelijke woorden,
op een gegeven oogenblik spontaan gevormd en het ontstaan van
dergelijke woorden hangt blijkbaar ten nauwste samen met hun expressieve
klankwaarde. Het is opvallend dat juist jonge en zeer jonge
woorden (als bv. knudde) bijna altijd in hooge mate klankschilderend
zijn en men kan dan ook de klankschildering als een nog levend taalvormend
en taalverrijkend element beschouwen. Het duidelijkst blijkt
de werking er van in jonge werkwoorden, zoo als vele frequentatieven:
drentelen, glibberen, huiveren, schommelen, struikelen, ,tintelen, en
ww. als glippen, gluren, gluipen, lillen, sjokken, sjorren, sjiOuwen~
slabakken, slampampen, die geen van allen als louter onomatopoëtisch
te verklaren zijn. Zeer typeerend is bv. ook het lichte vertikken als het
meer grappige naast het zware en "ergere" verdommen.
Ik wil hier niet trachten een opsomming te geven van de woorden
waarin klankschildering als een van de vormende elementen is aan te
wijzen; dat zou onbegonnen werk zijn, en het is mij ook slechts om
het beginsel te doen. Maar wel is het misschien van belang even in
I) De het. "vallen" is zeer jong en stellig onder invloed van flikker, misschien
ook door associatie met bliksemen ontstaan.
2) Dat het "in de levende taaI niet meer in gebruik" zou zijn, zooals het
WNT zegt, is dunkt mij niet juist; althans in litteraire taal wordt het stelIig
nog wel gebezigd.
6 c. KRUYSKAMP
het kort na te gaan op welke gebieden zij zich hoofdzakelijk doet
gelden.
In de eerste plaats is er dan het reeds besproken gebied der woordvonning.
Daarbij moet men in het oog houden dat in sommige gevallen
de klankschilderende waarde pas achteraf, steunende op de ontwikkeling
der beteekenis, ontstaan kan zijn; in zoo'n geval kan die
expressieve waarde, eenmaal als aanwezig gevoeld, weer bevruchtend
werken op de vorming van nieuwe, secundaire woorden, en zij is dus
ook dan taalvormend. Een voorbeeld is het ww. hannesen. Op dit
gebied van de woordvorming zijn twee groepen te onderscheiden:
primaire woorden, en afgeleide en samengestelde woorden, benevens
woordkoppelingen. Onder de primaire woorden wordt begrijpelijkerwijs
een groote plaats ingenomen door adjecieven; ik geloof niet dat
het een subjectieve waardeering is wanneer ik de volgende als uitgesproken
klankschilderend noem: bol, rond, plat, dun, breed, diep,
zwaar, zwoel, flets, scheef, dwars, rauw, ruw, krom, spits, kalm,
woest, klam, klef, dof, duf, dom, stom, vol, fel, kil, bros, glad, vies,
teer, gammel, en last not least groot en klein. Bij de znwV\[. zijn het,
behalve de vele dicht bij de klanknabootsingen staande, maar toch niet
altijd geheel als zoodanig te verklaren woorden beginnende met consonantcombinaties
(flard, flits; klomp, klos, klad, kluit; knar, knor,
knalts, kn'uist; kramp, krauw, kruk), ook met een enkele consonant,
of zelfs met een vocaal beginnende woorden: angst; bal / bol, dal/del,
lel, loert, kuil, wiel, poel, walm; verder vooral veel scheldwoorden.
wier gevoelswaarde juist vooral door klankschildering tot uiting komt.
Van de adverbia noem ik fluks en nimmer. Bij de samengestelde woorden
en de vaste woordverbindingen zijn het niet alleen die welke uit
reeds op zichzelf klankschilderende woorden bestaan en die dus uit
den aard der zaak die eigenschap in versterkte mate bezitten (ik noem
rondom, dat zijn populariteit à-Ia-barbe-de-Charivarius wel juist aan
zijn klankschilderende waarde te danken zal hebben), maar ook zulke
waarin de expressieve waarde pas in en door de woordcombinatie
ontstaat: armetierig, armzalig, allegaartje, argwaan, baarblijkelijk, balsturig,
bedachtzaam; hals-over-kop, kop-over-bol, kont en knap; op
'n holletje, van-heb-ik-jou-daar, op-z'n-elf-en-der.tigst; krachttermen
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE 7
als pot-hier-en-gunder; tot op zekere hoogte ook verbindingen als kijkin-
de-pot, sprin.g-iw-'.t-v'eld. 1)
Het tweede gebied is dat van de beteekenisontwikkeling. Hier heeft
de expressieve klankwaarde bv. vaak grooten invloed op de gevoelswaarde
en daardoor op de fixeering van speciale beteekenissen. Zoo
bv. gluren dat voorheen ook in niet-ongunstigen en zelfs in gunstigen
zin -, thans uitsluitend afkeurend wordt gebruikt: het is hier stellig
de onaangename indruk van de combinatie gl + a, die zich zelfs in
de gelaatsexpressie van den spreker doet gelden, welke deze pejoratieve
ontwikkeling beïnvloed heeft. H oonen~ dat oorspronkelijk in den
ruimsten zin gebezigd werd voor: krenken, benadeelen, te schande
maken, leeft thans nog slechts in den zin van: op verachtende wijze
beschimpen, en het domineerende element in de voorstelling is dat van
de intonatie, niet als klanknabootsing maar als onmiddellijke gevoelsexpressie.
Duf, oorspronkelijk: weinig levendig, ongevoelig, kreeg al
vroeg de verengde beteekenis van: muf ruikend, benauwd, eigenlijk
en figuurlijk, ongetwijfeld doordat het de gedachte suggereert aan
een adembenauwende, afkeerwekkende atmosfeer. Ook vies dankt
zijn ontwikkeling van "vreemd, wonderlijk" tot "afkeerwekkend, onrein"
zeker grootendeels aan zijn sterke expressieve waarde. Dit zijn
slechts enkele grepen uit een onoverzienbaar gebied; systematisch
onderzoek zou nog massa's voorbeelden aan het licht kunnen brengen.
Iets uitvoeriger zal ik moeten spreken over het derde en voor de
klankschildering vruchtbaarste gebied, dat van de poëzie. Zoo ergens,
dan is vooral hier de onderscheiding van klanknabootsing en klankschildering
op haar plaats. Immers de eigenlijke klanknabootsing is
een vrij primitief poëtisch hulpmiddel en van beperkte bruikbaarheid,
maar de mogelijkheden van de klankschildering zijn in de poëzie
vrijwel ongelimiteerd en men kan zelfs zeggen dat zij volstrekt tot
haar wezen behoort. In "Gelaat, Gebaar en Klankexpressie"' heeft
prof. Van Ginneken een uitvoerige beschouwing over de klankr)
Natuurlijk berust de expressiviteit van dergelijke woorden voor een groot
deel ook op hun plastiek, maar deze wordt door de klankwerking sterk
g.e9teund.
8 c. KRUYSKAMP
waarde van poëzie gegeven, die echter in dit opzicht niet geheel bevredigt.
Hij zegt: "Klank-expressie is rhythme en muziek" (p. 64).
Maar daardoor maakt hij de klankexpressie los van de woord functie
en maakt een scheiding tusschen twee dingen die juist in hun synthese,
in hun onscheidbare versmelting het wezen der poëzie (en misschien
zelfs in den ruimsten zin: der taal) uitmaken: zin en klank. Hierin
ligt immers juist het onderscheid tusschen muziek en poëzie: de
eerste is geheel als klank en rhythme te verstaan, maar de laatste
nooit zonder dat onmiddellijk verband van klank en zin. Wanneer wij
een gedicht hooren in een taal die wij niet verstaan, dan kunnen wij
dit wel als klank en rhythme waardeeren, dus als muziek, maar juist
niet in zijn poëtisch wezen, waarin mèt en door de klank de zin tot
poëzie wordt. De definitie van prof. Van Ginneken zou ik dus zoo
willen aanvullen: de klankexpressie van poëzie is de onscheidbare
eenheid van rhythme, muziek en zin. Dit geldt voor alle ware poëzie,
oude en nieuwe. Ik kies eerst een willekeurig opgeslagen voorbeeld
uit een der aan Anna Bijns toegeschreven refreinen:
Der minnen vruchten ic u mildelijck gaf,
Maer een eeuwieh zuchten houde ie daer af.
In het eerste vers stijgt de melodie steeds tot müd- en blijft dan
vrijwel op die hoogte tot het slot, het rhythme heeft parallel daarmee
een eerst ietwat versnelde en daarna vertraagde beweging; dadelijk
aan het begin van het tweede vers valt de melodie en blijft in
het heele vers dof met een diepe inzinking op zucht-; het rhythme
is slepend met een sterk ritardando tegen het eind. Is nu echter door
deze bijzonderheden van melodie en rhythme - hier slechts kort
samengevat, maar ook als men ze analyseert - de klankexpressie van
die twee verzen geheel bepaald? Mij dunkt allerminst. Even belangrijk
als melodie en rhythme is de expressieve klankwaarde van het weelderig-
breede mildelijck, dat het zoete van het geven uitdrukt, en dat
weer terugslaat op de teederheid van minnen en gesteund wordt
door het rijp-volgroeide van vruchten. Te opvallender is de werking
van dit laatste woord doordat het, ondanks de objectieve overeenkomst
in klank, zoo scherp in tegenstelling staat tot zuchten, welks
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE 9
eigen, in den zin uitgedrukte klankschilderende waarde eenerzijds
gesteund wordt door de eh van eeuwieh) anderzijds door het hokken
van de er op volgende initiale h, terwijl de gerekte ë van eeuwieh
den langen duur suggereert. De klankschildering in poëzie berust dan
ook niet alleen op de woorden zelf. maar ook op hun wisselwerking,
waardoor ook de waarde van een zelfden klank verander.en kan; het is
daarom niet juist te zeggen dat bepaalde objectieve klanken met bepaalde
stemmingen verbonden zijn.
Als tweede voorbeeld, ditmaal een modem, kies ik een strofe van
Karel van de Woestijne:
Weer staat mijn venster open op den nacht
tusschen de kamer en haar broei'ge zwoelte
en deze wijdte en haar bewogen koelte.
En 'k sta aan 't raam, en wacht.
Ik wil in deze, in iederen regel en ieder woord even expressieve
strofe, slechts wijzen op de tegenstelling tusschen de eerste en de
laatste regel, welke van weerszijden samengetrokken kan worden in
de woorden venster : raam. In venster klinkt, als kernpunt van het
vers én van den zin, iets van bevrijding, van opengaande ruimte, datgene
waardoor men uitziet -, en het wordt versterkt door het heldere
van open - op. Raam daarentegen in het laatste vers is niets dan
starre onbeweeglijke vierkante begrenzing van een leege ruimte; het
is geheel passief en past daarom zoo zuiver in dit vers waarin op
sublieme wijze het vermoeide, tegelijk verlangende en hopelooze wachten
wordt uitgedrukt, besloten door het als een zucht verstervende
en tegelijk met den gedachte-inhoud van de heele strofe beladen
wacht.-
Ik geef gaarne toe dat niet aan alle poëzie deze expressieve waarde
der woorden als klank-zin-geheel even duidelijk te demonstreeren is.
Er zijn verzen waarin -, dichters bij wie de gedachte zoo overheerscht
dat de klankwaarde op den achtergrond treedt. Maar geheel zonder
haar kan geen poëzie die dien naam verdient bestaan. En zood ra men
zich rekenschap tracht te geven van de klankwerking van een vers,
zal men de klankschilderende waarde der woorden als een essentieel
10 c. KRUYSKAMP
element, gelijkwaardig aan en onscheidbaar van muzikaliteit en
rhythme moeten erkennen.
In zijn reeds even genoemde boek over het vers van Hooft spreekt
Dr. Kazernier ook over de muzikaliteit van Hoofts verzen en hij zoekt
die vooral in met "klankassociatie" gepaard gaande klankherhaling
(p. 171 vg.), maar geeft toe dat deze niet alles kan verklaren, en
constateert dat hij vele verzen wel als melodieus voelt "hoewel er van
klankherhalingen geen of zoo goed als geen sprake is". Als voorbeelden
geeft hij:
"En t suchten van de wint beweecht de droeve b90men"
"Om dat soo selden mij mach gebeuren"
"De blije bloempjens int bedaude velt"
"Vliedt ver van mijn geluit, blijgeestige Godinnen"
Van deze en dergelijke verzen zegt Dr. K.: "In sommige ... mag
in oorsprong al een associatie bestaan tusschen klank en stemming, de
melodie van het vers als geheel wordt er niet door verklaard",. Het
komt mij voor dat Dr. K. hier tracht een willekeurig onderscheid te
scheppen dat het als een onscheidbare eenheid op te vatten geheel van
zin en klankexpressie dat een vers tot vers maakt, niet toelaat. Welke
waarde heeft een aldus uit een gedicht losgemaakte "melodie" van
een afzonderlijk vers voor het begrip van den aard en het ontstaan
en voor de waardeering van deze poëzie en van poëzie in het algemeen?
Hetzelfde geldt voor dergelijke abstraheering van het rhythme,
die bv. leidt tot een naar mijn meening absurde uitspraak als deze:
"waaruit kan iemand concludeeren dat iets een goed vers is, dan
slechts doordat het op zijn gevoel een rythmische indruk maakt?"
(Dr. G. Stuiveling, in OTt I, 248). Dit i's dunkt mij net zoo iets
als wanneer men zeggen zou: een goed schilderij is zulk een
waarin men verschillende kleuren kan onderscheiden. Het rhythme
is zeer belangrijk, maar het is niet primair, d.w.z. het is niet rhythme
dat tot vers wordt, maar in en met het vers ontstaat het rhythme.
Het rhythme is het geraamte, de klank het vleesch, maar het leven
blaast er de intentie van den dichter pas in.
Het vitium originis van al dergelijke beschouwingen over poëzie is
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE I I
dat men dichtkunst en muziek veel te nauw wil verbinden en het
klankeffect van poëzie als uitsluitend muzikaal wil zien. Dit klankeffect
is echter van wat ik hierboven als klankschildering omschreven
heb niet te scheiden. Dr. Kazemier, bij wien ook de natuur sterker
is dan de leer, geeft dit zelf implicite toe als hij op blz. 16g zegt: "we
zullen daarom een vers muzikaler vinden, naarmate de dichter gemakkelijker
en vaker zulke klankassociaties gevonden heeft". In deze
"klankassociaties" immers, in de expressieve klankwaarde der woorden,
ligt, het zij nog eens herhaald, een der meest wezenlijke trekken
van alle poëzie; in dit mysterieuze samentreffen van klank en zin
dat in poëzie in den hoogsten graad, maar in alle taàl min of meer
aanwezig is, voltrekt zich een groot deel van het wonder dat taal is.
In poëzie wordt de klankexpressie grootelijks versterkt door het rhythme,
maar het versrhythme is niet iets dat plotseling met en in de
poëzie opduikt, het is een subHmeering van het aan alle taal eigene
rhythme. De studie van het vers in zijn klankexpressieve waarde
behoort daarom in de eerste plaats te gaan- in de richting die reeds
door Verwey in "Vondels Vers" gewezen werd, waar hij, zoowel in
Hoofts als in Vondels poëzie als een der meest essentieele dingen
beschouwt de verhouding van vers en volzin, d.w.z. van tempo, klank
en zin (zie p. 52; 106 vgg.; 155--'-156). - Wat nu de boven geciteerde
verzen van Hooft betreft: het behoeft nu nauwelijks betoog meer
dat de onverklaarde rest aan "muzikaliteit" geheel is te herleiden tot
klankschildering; het tweede behoeft men slechts aan te vullen met
het voor den zin onmisbare vervolg (,,'T geselschap dat ick soo gaeren
sach") om dit ook voor dat vers dadelijk te gevoelen: het heeft
immers geen zin zoo innig samenhangende verzen te gaan scheiden
en ze afzonderlijk op hun klankwaarde te onderzoeken.
Het zou mij te ver voeren hier nog in details te treden omtr,ent de
beteekenis van de klankschildering voor de poëzie. Alleen wil ik nog
even wijzen op de allitteratie. Dr. Kazemier zegt: "Hoewel consonanten
dikwijls in associatief verband treden met bepaalde stemmingen,
zullen we er (t.w. in de allitteratie) toch in de eerste plaats een rhythmisch
element in moeten zien" (o.c., p. 176). Hier schuilt dunkt mij
weer dezelfde fout: in het losmaken nl. van den klank van het woord,
en w-w, wint-we echt, blijft Leiden, C. 12 C. KRUYSKAMP
hier zelfs van één klank van ieder woord. Allitteratie is immers niet
slechts de wederkeer van denzelfden op zichzelf beschouwden consonant
op een beklemtoonde plaats, maar de wederkeer van zoo'n consonant
(of consonantengroep ) als deelklank van een woord .en van
dat woord niet te scheiden. In Hoofts "de wint beweecht de droeve
boomen" is de allitteratie niet maar weecht, en de
klankwerking er van is, zeker, óók rhythmisch, maar stellig niet minder
klankschilderend. De term "klankassociatie" zooals Dr. K. die
gebruikt schiet te kort, omdat hij op losse klanken wordt toegepast.
Hij zegt bv.: "Donkere vocalen associeeren we ... gemakkelijk met
gevoelens van onlust", en geeft als voorbeeld het gebruik van droef
en droevig bij Hooft. Maar diezelfde oe komt voor in begrippen met
een heel andere kleur, als: kloek, goedsmoeds, pardoes. In het levende
taalgebruik berust de klankexpressie niet op de waarde van afzonderlijke
klanken, maar op de klanken in hun opeenvolging en verband.
Om misverstand te voorkomen wil ik, aan het slot van mijn beschouwingen
gekomen, nog even uitdrukkelijk zeggen dat ik de klankschildering
vooral niet wensch te poneeren als een nieuw of opnieuw
ontdekt alles verklarend principe in de taal en in het bijzonder in
de poëzie. Het groote belang van accent en melodie blij ft daardoor
onaangetast, maar wij kunnen met die twee niet het heele wezen
van de klankexpressie in haar ruimsten zin verklaren, en ik hoop in
dit opstel aannemelijk te hebben gemaakt dat er ruimte is voor een,
deels weliswaar bij de klanknabootsing nauw aansluitend, maar met
betrekking tot de taalvorming en ook van het standpunt van den
taalgebruiker (in 't bijzonder den dichter) beschouwd toch in vele
opzichten autonoom principe dat kan aangeduid worden als klankschildering,
expressieve klankwaarde, of zoo men wil met een anderen
passenden naam, en waarmee ook de etymoloog die het ontstaan
van woorden uit "wortels" wil verklaren, rekening zal moeten houden.
Veel van wat ik gezegd heb is stellig subjectief, en voor een
nauwkeurige afgrenzing van het verschijnsel zou nog veel detailonderzoek
noodig zijn; men beschouwe dit artikel dus slechts als een
eerste verkenning.
Le i den, Juli 1941 KRUYSKAMP
IETS OVER KLANKSCHILDERING OF EXPRESSIEVE KLANKWAARDE 13
NASCHRIFT
Toen het bovenstaande geschreven werd, droeg ik nog geen kennis van de
opmerkingen van Dr. Heeroma op blz. 81 volg. en het artikel van mej. Dr.
Van Lessen op blz. 213-228 van den vorigen jaargang. Had ik ze eerst kunnen
lezen dan zou ik misschien mijn formuLeeringen hier en daar iets gewijzigd
hebben, maar nu dat niet het geval is laat ik ze liever onveranderd: het kan
zijn nut hebben een zoo fundamenteeIe kwestie van verschillende standpunten
uit te belichten. Alleen wil ik hier vast even reageeren op een passage in
het artikel van mej. Van Lessen die mijn beschouwingen ten nauwste raakt:
daar nl. waar zij op blz. 227, sprekende van een door de NED in het geding
gebracht "feeling of appropriateness", zegt dat een dergelijke verklaring
"onmiddellijk ontaardt in een geloof aan mysterieuze associaties tusschen
klank en hegrip" waarvan degeen die "prijs stelt op heldere voorstellingen
en begrippen in de taalkunde" zich moet onthouden. Maar dat "gevoel van
toepasselijkheid", vrijwel hetzelfde immers als wat ik expressieve klankwaarde
noem, is, hoezeer subit+tief, een realiteit; die "associatie tusschen klank en
h~grip" leeft in den geest, beter in het taalgevoel van den woordgebruiker,
en wel des te sterker naarmatè zijn taalgevoel fijner en zijn taalkennis rijker
is. En omdat dat gevoel leeft kan het ook sche~nd werken, kan het althans
medewerken aan het vormen van nieuwe woorden. Het is een factor in de
woordvorming die niet nauwkeur~g te omschrijven is, niet in regels vast
te leggen, maar waar men toch rekening mee, zal moeten houden. Het gevaar
is groot, ik geef dat dadelijk toe, dat men te veel op deze rekening zal willen
schrijven, maar men kan dien post daarom toch niet schrappen.
Febr. 1942 c.K.
van den prachtigen verzamel-codex in-folio, waarvan· het
tweede gedeelte sermoenen van Eckart en TauIer bevat, en die bewaard
Bibl. uitmaakt 1). Het blijkt dat deze belofte niet onopgemerkt is gebleven
en het wordt hoog tijd dat zij ingelost wordt. Men meene niet dat ik
haar vergeten was, integendeel: in de jaren die sindsdien verliepen
heeft het Ridderboec steeds op den achtergrond van mijn gedachten
had voorgenomen een lange voorbereiding zou eischen en dat ik in
velerlei opzicht aangewezen zou zijn op de hulp van anderen, omdat
theologische scholing zou aan dèn anderen kant aan het licht komen
ontwikkeld. Van de zuiver letterkundige waarde daarvan kan ik echter
!let de
zoodat zij al vroeg vereenigd moeten zijn geweest. Zooals
in het adellijke Windesheimsche nonnenklooster Galilea binnen
om· 1) Middelnederlandseh~ Il-I7.
HET RIDDERBOEC
Het is nu al weer meer dan vijf jaren geleden dat ik in mijn beschrijving
waarvan' wordt in de Kon. Bibt. te Brussel (nr. 643/44), een afzonderlijke
studie beloofde over het groote, door rijmende stukken onderbroken,
moraliseerende prozawerk, dat daarvan het eerste gedeelte
gestaan, maar al meer werd ik er mij van bewust dat hetgeen ik mij
ik op gebieden terecht kwam waarop ik mij niet thuis gevoelde. Gebrek
aan kennis van cultuurhistorisch belangrijke teksten in het
Latijn en mogelijk ook in het Fransch, zou kunnen blijken bij al te
groote bewondering voor de originaliteit van mijn auteur, gebrek aan
den bij een uiteenzetting van de theologische denkbeelden in het werk
wel al een en ander laten zien en in dit opzicht is pet voor Qe
lezers van ons tijdschrift toch in de eerste plaats van belang.
Allereerst iets over het uiterlijk: de eenvoudige band is nog middeleeuwsch
en in de twee gedeelten zijn door één en dezelfde hand
uit de eerste jaren der 16e eeuw verjongende correcties aangebracht,
men zich herinneren zal, werd het tweede gedeelte in 1446 geschreven
Gent en er is alle reden om' aan te nemen dat de codex, zooals wij
I) Zie: De Middelnederlandsche. Taulerhandschriften (Groningen, 1936):,
blz.
TTiijjddsscchhrriifftt vvoooorr NNeedd.. TTaaaall-- eenn LLeetttteerrkkuunnddee.. LLXXIIII.. AABfl.. 1I
,Si' ~",~\lo~ftf'kea 11111'
I /i~tuUY!ll!tij~ft!~'"
t"'IFdWktf8ttki-iV ~ M
'4MllGCllttv«fJtl ~Ultt {,tati flfe.1J,ffJDt1lLttftIi na
tttDet1Iartttetië~~~lbirJi:m
~gtjëf'!!t~"'~~~"!!'lIJ .
<tSf~fIIIn ?>d",r~rurrrte"1f!6« -
au" -'ttWk'ê)ar/ ~r~lJdt{,,~"'r,,~~~it ûftml~Ila."&bdt'~ 1~~~'''''t'\Ynn(lt~''J'.!!
$ M~" tiNUH1èfl~!)btRt
~''drf~/Jjtftloir~Uléi~ 1Jêik/F~~oItTtttotfJfflJifl~'
~i".batf"vl~.(tlUt fIo'~i!ilIofo1ddftlbedloilTtrOeft,
lf'·otrfoiJnl~ltlJtupJ1W"~ \Vtë~ .. ~"o'~ Sf~\"Cl·Otn~ /i l \Vtf~tCf1'1!!lf~E 4lIt\ thT~"dt-~~D,:M
~ftëdn~·ëtlhbëi"" 1Ul/ 4è ttW'd~t\Ho.~PtiiHJOtI
1Keb4t~"~t • 4t1rfta tJ4 S~bl1bàrN':t"ct'tJ'ClJ"~o' t
IJi kt!IfIi-',«~R" 1,è'IJdi:V(JÖ/ ~t1b~~,"~fftflt'tttOd,tv\)J
~it..,~ tr~taif~tbè~~de.- ldti l.!;iI,)~~JJf'; ~ MH1tOtt1JttW
~{l-mtIP:C1rf" .. Ube.1tJOèib~. ti1lJdtSflii~ ~~tft1Of~-.
q,pNf(C'grWfZ ~"Oir ~\J~TdttÜ. .'t fJPPfl.,ttlltna.!~tltr\lHllii .... el~~!f1f!tnt _ c.uii
Ilebtgv\te!1:ftlgt!rof'!rmetfrb ~",,~ Jf~' -
ltlbfWfltIJtI~mlatHteti/ ~cgsèbi6\n~HIJ~.. .
~t1rmrte (,ft~fflS elvfBe~/9ft~fflo/~.
t6trfc.~:h Cfft\)d/h,. ., ab~bi«rfltr,ur. ~t,ékat \tltlkr~~It!sm~ -, :entlrtlfcH~;:mb'tI1n'Iwbslll~
rtlttl1l1ict';~keftt te "ft d1cttl\"ir~n af" I,t~tfl"~
~~I..~I7'\vl.·el ft~,,\JCU""~ . \\Wi'~~~~ftT\\'tlttltcf6M
.Jn.~bcretr'tba-e1t-fliitr,(~. fttCl'm~OIU~tfil· ~
ft.!! (WI1r,rnlJltnl1!:"""tti!'nbÖ I ~~~unfer~ lJC!#1'
~.~c6tlQ)t'tm,Ua~1Uca-.fUl t N~ a ~ . ~\~ff:!7iit"~"F!e,9l11l! ~f!n1r",i~Wm~~_
fl!.~"""~~ rfiltlt~t?i&~,~- ~~tlt~hR'dI1e",~,bidft ~~Ob~'1Jflttd>JfJ",a"rt'CHr
~~~~".srl tn[f~lIl!\jztflrlloe~~
~2:S~~~~!!iJ~ e:~f!~!!('l':!~~~J!d/_/~~~·

(I IQ bIl. en 2), keI 23 aangetroffen
literatul1r. Prance. U.GaII. prrentbriefkaarten BibtIiotheek 2) IJ. / HET RIDDERBOEC 15
dien kennen, deel heeft uitgemaakt van de bibliotheek dier zusters.
Het gedeelte waarvoor wij hier aandacht vragen 110 bU. folio in
twee coll.) is een dertigtal jaren later geschreven, te oordeelen naar
het schrift :en de watermerken van het papier. Dat schrift heeft iets
bijzonders, het is geen kloosterschrift ; het is verwant aan het zg.
Bourgondische schrift, gebruikt door de afschrijvers die de boeken
voor de Bourgondische vorsten en hun aanhang copieerden, al is het
veel minder mooi en regelmatig. Een voorbeeld hebben we in de
prentbriefkaart van onzen Leidschen Monstrelet 1). Dit schrift nu,
is in overeenstemming met den inhoud: in den proloog, dien ik
indertijd in zijn geheel heb afgedrukt richt de auteur zich tot
iemand van aanzienlijken huize, die in de wereld leeft en in den vervolge
zien wij ook dat hij zijn betoog aan diens milieu heeft aangepast.
Zeker, hij hekelt de geestelijkheid af en toe, maar dat is de
wereldlijke geestelijkheid, de r e c kei i k e p r i est ers, niet de
bedelmonniken of carmelieten die onder het volk leefden. Hij richt
zich tot de groote heeren en den kleinen adel en de vorm waarin hij
zijn betoog kleedt, is de allegorie van het ridderleven.
Terloops werd het werk al welhaast 40 jaar geleden gesignaleerd
door De Vooys op zijn speurtocht in de verschillende bibliotheken
naar hss. die rijmende regels bevatten; de resultaten daarvan deelde
hij mede in dl. van ons tijdschrift (blz. 54). De Vooys ook ontdekte
dat het Ridderboec heette, doordat hij een gedeelte ervan
terugvond in leen ander, 16e-eeuwsch hs. te Brussel, dat als bron
vermeldt uut den ridders bouc. Geen enkel ander hs. is er bekend
en er werden ook nergens verder sporen van het werk aangetrof fen
in de literatuttr. Het staat, geloof ik, ook geheel apart: een breed
opgezet, typisch pastoraal werk, voor leeken uit de hoogere kringen,
dat tegelijkertijd theologische scholing veronderstelt, kenden wij in
onze letterkunde nog niet.
I) Engueran de Monstrelet, Histoire de Charles VI,roy de France. Leiden,
V.B., cod. Voss. Germ.-Gall. 2. Men kan zich gemakkelijk oriënteeren aan
de hand van de prentbriefkaarten door de BibJiotheek uitgegeven.
2) t.a.p. blz. 11. In regel 4 staat het onbegrijpelijke duc I te. Het hs. heeft
duidelijk duc-te (zie reprod.). Lees. du[n]c-te en versta dus: ik was van oordeel.
I. LIEFTINCK
Als thema nam de schrijver vermoedelijk een sententie van den
Bernard, of die althans in dien tijd op zijn naam stond: (ûe verder de beschrijving op blz. I3
van mijn proefschrift). Op haar beurt is deze weer ontleend aan
2 doch Bernard ontwikkelt zijn gedachten veel nauwer in
aansluiting met den bijbeltekst dan onze auteur. De tekst: vita zie mijn proefschr. blz. zoo verbreid in onze devote literatuur, kan hem daarnaast door het
hoofd gegaan zijn.
Het eerste gedeelte van het werk is het verhaal van 's menschen
schepping, val en reiniging door Christus' dood, gegeven in den
vorm van een allegorie, die theologisch heel goed in elkaar zit, doch
zoo als steeds in de Middeleeuwen, voor onzen smaak wel wat te zeer
uitgesponnen is, al moet gezegd worden dat de auteur zijn compositie
goed weet vol te houden. Het verhaal begint dan bij Lucifer,
die zijn heerlijkheid ziende, behaagde aan zichzelf. De eigenwil, die
Gabriel den schepper deed loven, baart aan Lucifer de slang Hoveerdicheit
en hare dochters Nijt en Gramscap, het geslacht dat Adam
verleiden zou. De mensch, door de goddelijke Triniteit geschapen
om Lucifer's plaats te bezetten, werd niet alleen geestelijk, opdat hij
niet evenals Lucifer door zelfbehagen zijn vrijen wil in zou trekken en door het gif der slang zou vallen in ongehoorzaamheid,
doch van tweeslachtige natuur, edel-geestelijk en onedel-lichamelijk.
Zijn lichamelijkheid maakte God uit het slijk der aarde, omdat
zijn Wijsheid wel voorzag dat de afgunst des duivels dezen Ridder
- en zoo wordt in den vervolge de mensch, zoowel man als
vrouw, aangeduid - zou trachten te bedriegen en dat hij, zijn nederige
afkomst indachtig, geen reden zou vinden om zich te verhoovaardigen.
De reden waarom de Koning zoo zeer bezorgd was voor
den ridder was deze: de geestelijke natuur des menschen, waarmede
hij gevormd was naar 's konings beeld, was van stonde af aan uitverkoren
tot bruid zijns zoons, die haar, de Bruid (de geestelijke
natuur), liefhad met zoo groote liefde, dat hij haar minde tot in den
16 G. 1. L1EFTINCK
H. Inter Babylonem
et Hierusalem nulJa pax est, sed guerra continua. Habet
unaquaeque civitas regem suum. Rex Hierusalem Christus dominus
est, rex Babylonis diabolus ZlÏe 13
2 Kon. 24, Militia est
'vita hominis super terram (Job 7 : I; 274),
zooals eyghenheit
zoozeer
HET RIDDERBOEC 17
dood. De bruid werd niet gebracht in Gods eigen rijk, maar in een
andere lustelijke stede, vol vreugden, overeenkomstig 's ridders tweevoudige
natuur. In dezen hof van Eden is de ridder geplaatst, opdat
hij zich aldaar waardig zou toonen om eens de plaats in te nemen
die hem in de toekomst beschoren was: Lucifers zetel. Dan volgt
hf't welbekende verhaal van 's menschen ongehoorzaamheid, waardoor
hij zich de plaats die voor hem bestemd was, onwaardig betoond
heeft. Nieuw is echter de allegorische inkleeding van het verhaal:
de Ridder is geplaatst in den lusthof als bewaarder der Bruid
en haar Deerne, zijn édel-geestelijke en onedel-lichamelijke natuur.
Een luisterrijke hofstoet omringt hem: een machtige Koningin komt
hem te hulp, die Vrije Wil heet en die staat tusschen goed en kwaad,
"hem ordinierende" naar Gods wil of naar eigen neiging. Ook staat
hem een Meester Redene ten dienste, opdat deze de Koningin zou
weerstaan als zij hem zou aanzetten om de deerne of de bruid te
dienen in iets wat den Bruidegom (Christus, 's Konings zoon) ongevallig
zijn zou. De meester heeft een boek, dat aan de eene zijde beschreven
is met gouden letteren, aan de andere met"atrimente". De
gouden letteren beduiden "de bate" en wat tot liefde wekt, de zwarte
"de scade" en zij verwekt tot vreeze. Zoo was er ook een trouwe
Secretarijs die opschrijven zou "des ridders regiment" en dat der
koningin, en zoo de ridder ontrouw zou zijn of indien de koningin de
bruid verleiden zou tot ontrouw, dan zou deze hen aanklagen bij den
bruidegom. Het boek heet "memorie" en de secretaris "de worm der
consciencie die niet en slaept mer altoes hem pijnt den mensche
wacker te houden". De koning gaf zijn bruid ook een "claer ghesichte:
de inwendighe oghen der verstennisse" en aan de deerne de vij f zintuigen
waarmede zij tot eer der bruid genieten zou wat zij behoefde naar
haar aard. En zooals het lichaam in het bezit is gesteld van de vij f
zintuigen om te zien en te genieten de volheid der aarde, zoo zal de
bruid, wanneer zij ziet wat de koning aan de deerne gegeven heeft
te harer eere, Hem zoeken die oorzaak van al dien rijkdom is en
haar voedsel is het aanschouwen van God als geest, evenals zij zelve
geest is.
Ik kan na dit exposé, geloof ik, kort zijn in mijn verdere beschrij-
Tijd,chr. v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII
18 verleid. Het gezicht der bruid is verdonkerd, omdat zij dienstbaar is
geworden aan de deerne; de koningin "V rie wille" is geworden
Vleyseh De ridder mint de deerne en heeft zijn meester Redene verstooten;
het boek is gesloten, want tot de lidde en de vree ze Gods
wordt hij niet meer verwekt en de secretaris is zijn Wroegher geworden.
Om den ridder te verootmoedigen, die de bruid verdrukt om
de deerne te dienen, wordt hij verstooten uit het paradijs en verkeert
in ballingschap, waar hij te vechten heeft tegen de drie "gevenijnde"
zusters Hoverdicheit, Nidicheit en Gramscap en tegen
vier andere "serpenten" Gulsicheit, Oneenicheit, Giericheit en
Traecheit. Maar 's ridders kinderen gaan voort op denzelfden wegen
blijven de deerne dienen; de edele bruid, die alle engelen eeren,
wordt verwaarloosd.
Na de theodice volgt thans de christologie: "Het es tijt dat ic ten
stride vare, want ie des ridders viande hebbe verclaert" '2). Aldus
wordt 's konings zoon ten tooneele gevoerd, die den prinee van Babyloniën
den oorlog verklaart, omdat zijn macht over de bruiden
den ridder groot is en verbetering uitblijft. Daar hij zag, dat zijn
vijand in slangengedaante den ridder bedrogen had, werd hij mensch
en nam den naam Christus aan, Gezalfde, omdat hij met de goddelijke
zalf, het heilig chrisma, het venijn van het serpent zalven wilde.
Daar hij zag dat dit venijn voortkwam uit zelfbehagen, offerde hij
zichzelf in den dood. 's Prinsen "nijdicheit" bezwoer hij met "caritate".
Hij wapent den ridder met den "halsberch" van het geloof,
met vaste maliën gevest, dat zijn de goede werken. Dit pantser nam
hij zich in den doop en alle ridders na hem. Er volgt nu een gedetailleerde
beschrijving van 's ridders wapenrusting, volgens een procédé,
dat den llezer bekend is en waarvan ik de opsomming achterwege
2) Versta: want ik heb 's ridders vijanden den oorlog verklaard. Deze beteekenis
MnlW :'II G. I. LIEFTINCK
ving: De afgunst van den Prins van Babyloniën heeft den ridder
Vrie tot Prince Eighen wille 1) en de deerne is Koningin Vleysch geworden.
liefde vreeze weg
en ic 2). prince bruid en
b.eschrijving )ezer 3) I) De figuur van een koningin in den hofstoet was reeds weinig geslaagd;
nog ongelukkig,er is haar metamorphose in een prins!
wordt in niet opgegeven, doch zij laat zich afleiden uit die
welke in dl. VIII, 1912 sub 9 in fine vermeld wordt.
3) Zie Ephes. 6 : 'n vlgg.
HET RIDDERBOEC
1199
zal laten: zijn standaard is zijn kruis, dat hij droeg tot aan de plaats
waar hij sterven zou, zijn wimpel is zijn lichaam, daaraan genageld
met plompe nagelen. Op dezen standaard verlaten zich 's koningc;
ridderen en het kruis Christi verdrijft den doodsvijand, den vijand
Eigenheit : dezen heeft hij op den berg van Oliveten overwonnen:
o eygenheit wat groter leyd hadstu beraden
Want wille ende minne worden een spinne bi dinen daden
Wille es goet ende minne es goet, die daer eyghenheit afdoet
Doestu eyghenheit daer aen, du en moghes den vyant niet ontgaen
(IIC).
Met een overgang op de andere beteekenis van eyghenheit (=
eigendom) komt de schrijver op een zijpad: "mer nu mochti seggen
hy avonturen, waendi dat ic monic wille werden, dat ic een cappe
aendoen wille? Daer ic op antwoerde dat si niet alle monie werden
dient salich waere dat si monike waren". De~e passage is typisch
doordat zij 'ieht werpt op zijn lezers: Zijn zij die zoo spreken
eigenlijk niet dwaas? Eigenwillig toch komen zij in 's konings dienst
en ontvangen het heilig geloof in hem, en als de koning optrekt en
ze tot zijn speciale vrienden en heimelijke raden wil maken, dan
Zleggen ze dat het hun genoeg is "merctridder" (ridder van de vlakte)
of "scotelwasscer" in zijn hof te worden! Daarom onttrekken zij ook
hun kinderen, zoo ze flink zijn en welgeschapen, aan de kloosters,
maar als ze onnut zijn of ongeacht, dan zijn ze goed voor den dienst
des Heeren. En tot hun kennissen zeggen ze: het verbaast me dat
je zoo'n mooi kind priester laat worden of in een klooster stopt. Je
hebt immers geld genoeg om hem na te laten. En als zij dan zoo'n
kind in een klooster brengen, dan vragen ze of het eten en de bediening
er wel goed zijn en of het "pont grote" (zakgeld) krijgt.
Maar of de bruid er gediend wordt, wie vraagt daarnaar? Ach wat
weten zulke lieden af van het geluk van een monnik in zijn cel: "si
seggen also si ghevuelen. Die vander eerden is sprect onse here, die
sprect vander 'eerden. Also eest met desen dwasen, si ordelen na
hoir gevuelen. So doet de ezel oic die de dystelen etet ende laet de
haver. Es dair om de haver te arghere? Si slachten oic den zieken.
Want si sijn voerwaer onwetens herde ziec: Een ziec mensch en
20 G. I. LIEFTINCK
heeft inden goeden edelen wijn ghenen smaec. Mer wie es also dwaes
dat hi dair om seggen soude dat de wijn niet goet en wair?"
Duidelijk blijkt ook in de verdere uiteenzetting (34c) van de geestelijke
ridderschap aan welken kant de schrijver staat, als hij de baronnen
in het leger des konings met de geestelijken vergelijkt: Een
koning die ten strijde trekt, heeft in zijn gevolg drieërlei gezelschap,
allereerst de gemeene lieden, die hem van "vitaelien" en van voeder
voorzien en die den tros toebehooren. Zij zijn ver af van het gezelschap
des konings; rijden kunnen zij niet. In den strijd hebben zij
het meeste te verduren en men beklaagt hen het minst. Om meer
dan eten en drinken geven zij niet. Het is duidelijk wie hiermee bedoeld
zijn: zij die in de wereld leven; zij staan onder den "gemeenen
roep", dat is de Vreeze des Heeren en de Tien Geboden. Een tweede
klasse zijn de "schiltknechten en ionkeren", die de ridders, graven en
hertogen dienen te voorzien van mondvoorraad. Al kunnen zij niet
zoo goed rijden en schermen als dezen, zij scheiden zich af van den
gemeenen man en behooren tot het gezelschap des heeren. De derde
klasse zijn de edele heeren en ridders, die altoos zijn aan de zijde des
konings. De ridders hebben hun paarden aan moeiten gewend en
hebben ze de oogen "verbonden": het paard is de natuurlijke mensch,
het heeft immers den blik steeds naar de aarde gericht. In den strijd
laten zij hun breidel varen en verlaten zich op hun leidsman (hun
geestelijke raadgevers en biechtvaders). Zoo zijn de ridders de bevoorrechten
in den strijd, maar die zich tot meer verbonden heeft,
op hem rusten ook hoogere plichten. Hoe meer de mensch ontvangt
aan gratie, hoe grooter glorie kan zijn deel worden, maar voor des
te meer ook zal hij zich te verantwoorden hebben:
"Mer en laet u niet gevallen dat, niet lange en es leden, geviel enen
recke1eken 1) priester, nader werelt te spreken, die mi antwoerde op
dere voirz woirde, doen hi verstont dat hi dair af redenne soude
moeten gheven voir gode, als hi yet goets hoirde, ende hem niet en
I) De 16e-eeuwsche corrector begrijpt de oorspronkelijke beteekenis "fatsoenlijk,
braaf" niet meer en vervangt het woord door rijckeleken! Dr. Zijde'rveld
was zoo goed mij mede te deelen dat men het woord niettemin in de 17e
.eeuw nog herhaaldelijk terugvindt in de oude beteekenis.
HET RIDDERBOEC 21
pijnde daer na te leven: soe eest mi leet, sprac hi, dat ict gehoir-t
hebbe, ende gaf mi dair toe een boec weder, dat ic hem wt caritaten
geleent hadde, ende seide, wat soudt mi vele gelesen, als ic daer na
niet en leve. Ic mochte mi de pine verzwaren" (44d).
Nu volgen lange uitweidingen over de zeven gaven van den H.
Geest, over de zeven werken der barmhartigheid, het achtvoudig
loon der zaligsprekingen, die ik maar zal overslaan, zooals ik in het
gedeelte dat voorafging groote stukken populaire theologie over de
drie soorten van zondaren, over de drie perS0nen in de Drieëenheid,
over verwekkende en trekkende gratie, over volmaakte, verkeerde,
vrije, eigen en geneigde wil, enz., enz. voorbij gegaan ben. Bij het
lezen van zulke tot in het uiterste uitgesponnen scholastieke spitsvondigheden
vraagt men zich wel eens af, welke "werleke ridder"
hierdoor gesticht kan zijn. Hangt de uitvoerige bespreking daarvan
ook samen met het feit dat deze proWemen in dien tijd geseculariseerd
werden of vond men stichting alleen al door het overschrijven
en lezen van "hoghe dinghen" , zelfs 'al verstond men er niets van?
Ik had herhaaldelijk gelegenheid dit op te merken bij de bestudeering
der Nederlandsche Taulerhandschriften.
Wij zijn thans genaderd (± fol. 47) tot de uitvoerige behandeling
der hoofdzonden, het levendigste en best geschreven gedeelte van
het werk en wij zullen er wat langer bij stilstaan. Allereerst worden
de zondaren aangewezen en tegen het kwaad gewaarschuwd: "Den
loep der naturen es alsulc) dat dair de goede ende quade vergaderen,
selden verbetert hem de quade vanden goeden Mer scier wert de
goede vanden quaden besmet Aldus dan en es hier niet zekers, dan
dese serege scape te scuwen". De leerste vijand die met den prince
tegen den koning en zijn ridders in het krijt komt is de "hooveerdige"
mensch. Wat heeft de mensch niet al bedacht om zich op te verhoo-
I) Af en toe worden wij getroffen door een schoon beeld of een merkwaardige
vergelijking': Drie soorten van zondaren, verbeeld in de drie dooden
die Christus verwekte. Den eersten verwekte hij binnen de poorten; deze
verwekte hij met woorden. Den tWleeden buiten de poorten; hiertoe gebruikte
hij ook zijn handen. Den laatsten toen deZ/t! reeds riekte in het graf; men
leest dat Jezus weende, omdat zijn geest verschrikte en met groote bitterheid
wekte hij Lazarus op (18 ab).
22 1. edel dom zÎ'elenadel wijnt In hun hoovaardij
V gl. S onden c1are
G. I. LIEFTINCK
vaardigen! Allereerst de verworven edeldom : waarom gaan de edelen
prat op hun afkomst? Men kan beter kind zijn van een onedel man:
"eens arms visschers vleesch es dicwijl edelder ende gesonder dan
eens conincs". Zei men dan nog maar dat zielenadel erfelijk was, dan
was het nog iets: "hier es een luttel verwen, mer noch is dese verwe
valsch", want wat is de ûelenadel van heden? Verdrukken, afpersen,
dát erft men van vader op zoon! Al hadden mijn voorvaderen vele
edele wapenfeiten bedreven en groote "edelheit", ware ik zelf een
"cockijn" of verrader, het zou mij niet baten. Zien wij niet dikwijls
uit edele ouders twee geheel verschillende kinderen voortspruiten,
de één een schurk, de ander een goed mensch? 1) Neen de poëet zegt
het heel juist: "de ghene es edel die sijn doeghet edel maect". Wij
zijn allen van Adam en Eva, "van enen stinckenden zade". Trouwens
hoe mal doen de menschen niet als ze het over hun afkomst
hebben! Z'e houden zichzelf voor den gek als ze aankomen met een
"tiende oudervader" die een groot heer was en vergeten dat hun
ouders maar heel gewone menschen waren:
"Si slechten den mule, die eens quam onder dander diere ende doen
hem ghevraecht was, wie hem wan ende waer af dat hi comen
waere, so antwoirde hi dat des conincs rossier sijn oem was. hi soude
node hebben geseit dat de ezel sijn vader was of de mery sijn moeder,
mer hi noemde sinen oem, dat was sijnre moeder brueder. Want een
merye ende een henxt moghen wel sijn suster ende brueder. Aldus
doen oic dese menscen, vraeghet men wien si toebehoiren, si noemen
yemant ten sesten lede (49d) of vorder, dien si weten dat van
namen es, mer si laten vader ende moeder ende seggen: dat es mijns
oems sone of des gelijc Dits al niet dan wij nt ende stinckende
hoverdie."
Dan komt de hoogmoed in de kleeding aan de beurt. worden de menschen als de beesten: deze dragen van nature
I) Vgl. met een andere nuance Spiegel der Sonden vs. 10278:
Aldus so eist te verstaene clare
Dat uut ,eenen vader ende moeder
VVerden geboren twe gebroeder
Deen wert onedel, dander vri.
23
menseh zieh
conines wisc oic geesteleker (SIC) 2) base stricken menscen oic claerliker
!vl~egt! JI,) Versta: met andermans haar.
Hetz. als hangele? Zie WnlW i.v. hangele sub. HET RIDDERBOEC horens en staarten te hunnen behoef, maar de mensch maakt zich
zulke versierselen die hem tot last zijn:
"Of dit waer es, weten si wel de ghene die hem als poppen palleren
ende laden dat hooft, dair des conincs cristi teken in geprent was
- dats theilege cruce inden doepsel - niet en segge ic met gesteinte
of met cuysscen dingen, mer met anderen hare 1) (bi avonturen der
gheenre die om des ghelijc wille sitten in de ewige pine). Aldus
breyden si de horne vanden onnutsten dat de mensce over hem heeft,
dats vanden hare dat de mensce heeft overtullich. Hier teghen sprect
ysaias de prophete : God sal de dochteren van syon calu maken. Aldus
en pleghen de wise kimpen niet te doen, mer als si vechten selen,
soe doen si hem des haers quite, op dat hem daermede niet en behelpe
hoir teghenman. Ende hierom eest oie gheordineert in de heilege
kerke, dats gods kimpen, so si geeste1eker sijn, soe si meerder cruynen
ende min haers hebben. Mer de sottynnen deser werelt, soe (SIC) si
meer hoiren vyant naken, soe si hem meer pinen dat haer te vergaderen,
recht of si niet tijts ghenoech en mochten comen te sinen
wille! Ende dair om sprect een meester: Ghelijc dat de kyndere
maken de hanghenen ende netten van hare om de voghele ende
vissce te vaen, alsoe maect de hose geest sine strieken vander wiven
hare, om de menseen mede te bedriegen. Al so overtuldichlike sijn
oie de sommighe met deser beestelicheit bestaen, dat hem biden laste
dien si dair op leggen dicwijl dat hooft zweert. Dese toenen c1aerliker
dat si sijn onwiser dan de herten. Want al sijn dat stomme
beesten, als hem de horne verladen, si doender hem quite op dat si
te lichteliker lopen moghen."
Vervolgens komen de lange "sleypstertten" aan de beurt, waar de
dames mee uit wandelen gaan. Daar kunnen de "maerten" van mee
spreken, die achter mevrouw aan gaan, die het stof in oogen en }reel
vlregt! Wijze menschen doen den weg schoon maken, waar zij loopen
zullen, maar deze beesten gaan "int vuyle" en maken den weg schoon
in het voorbij gaan en het is· God geklaagd, dat zij zulke kostelijke
bezems gebruiken, waar zoo menig arm mensch behoefte aan heeft.
1\) 2) 2.
G. I. LIEFTINCK
De slang Nidicheit kwelt den mensch nog meer dan de hoogmoed,
want heeft de hoovaardige nog een tijdelijk genoegen in zijn zonde,
de afgunstige leeft gedurig in verdriet; hij bedroeft iich in eens
anders welzijn en zooals de liefde dè hoogste deugd is, zoo is afgunst
de grootste ondeugd. Daarom heeft God den afgunstige gestraft, dat
hij niemand schaden kan dan zichzelf. Er volgt dan het zinrijke
eX!empel van den hebzuchtige en den afgunstige, die beiden eeh
wensch mochten doen, met dien verstande dat degene die het laatste
zou wenschen, het dubbele zou erlangen van wat de eerste gevraagd
had. Wij kennen het verhaal uit den Spiegel der Sanden: de afgunstige
eischt dat hem een oog zal worden uitgestoken, zoodoende bewerkende
dat de ander blind wordt. Dit exempel, dat uit de Fransche
literatuur bekend is, is in het Nederlandsch tot nog toe alleen overgeleverd
in den Spiegel der Sonden 1).
Zoo vond ik nog eenigle exempelen uit den Sp. d. S. in het Ridderboec
terug en tenslotte een tweetal zeer schoone verhalen over paus
Gregorius den Grooten uit het Passionaal. Totnogtoe was de oogst
aan ontleeningen niet groot, maar wat aan exempelen overgenomen
werd, behoort tot het aantrekkelijkste en zinrijkste dat mij uit die
literatuur onder oogen kwam.
De derde slang is Gramschap. Gramschap trekt ons van onzen
evenmensch, afgunst van onszelf, hoovaardigheid van God. Deze drie
serpenten zijn geboren uit den "prince"; twee andere zijn zusteren
en zij zijn uit het vleesch geboren: gulzigheid en onkuischheid. Deze
laatste twee zonden, die het lichaam, dat is het paard des ridders
belagen, moeten met twee sporen, abstinentie en arbeid, bedwongen
worden.
De gulzigen zijn de kinderen van Epycurus 2). Als steeds staat
I) 230. 2) B. Wellevenskunste
(Nicom. Eth. 111.10.19) d~ 2244 ed. Verdam II, Het wordt daar vrijwel op dezelfde manier verteld.
Bekendheid van den auteur met dit werk is niet onmogelijk te achten.
Prof. Becker zendt mij een plaats uit Coomhert, VI.2.1I: "Wat begheren zij? Een eeuwighe of ghedurighe lust die nimmermeer
op en houdt. Dit dede den zwijnÎ!ghen schijnwijze een kraans hals wenschen,
om zo vele te langher het wellustigh ghevoei vande leckere smake te
ghenieten." Het verhaal vindt men bij Aristoteles en
niet Epicurus, doch de "swijnsche" Philoxenes is schuldige.
de se ho ir beestelike
onrede1ike geneychtheit sitten scote1en, 59a) oie ~ch, oic 1), .eigen HET RIDDERBOEC 25
deze wijsgeer in een kwaden reuk: "Dese meester hadde soe groete
genuechte in gulsicheden dat hi plach te wenschen dat hi woude
hebben enen langen hals gelijc enen crane op dat den smaec der spisen
ende des drancs also vele te langer dueren mocht". De gulzige menschen
vergeten, dat van alle dieren de mensch den kleinsten mond
heeft en dat moest hen tot soberheid manen. Met het volgende beeld
van de tafel der zwelgers vraag ik de aandacht voor een prachtig
staaltje van plastische uitbeelding:
"Over maeltijt sijn oic dese menscen goet te kennen in hoiren onsedeghen
maniren want si toenen inden leden van buten hoir beeste1ike
ende onredelike gen'eychtheit ende vleeschelike begherte, die
si binnen hebben. Want si ,gitt.en ende staren op de spise ende rueren
alle hoir leden gelijc enen hongherachtigen voghel op sijn aes. Si
drayen de scotelen, nu tasten si hier, nu sniden si dair. Het en es hem
niet ghenoech dat si den mont vol hebben, mer eer deen morseel de
kele es leden, soe es dat ander in den mont, dat derde in de hant,
ende dat vierde in de oge, op dat ter stont de hant mach weten
wat si aenveerden mach. De sommige sitten oic gelijc den verkenen
over tafel ende slabben; als si enen mont vol nemen selen, si nighen
metten hoofde over de scotele, alsoe de verkene over den troch ende
om hoirder gulsigher begherten, soe nemen si dicwijl grote voederen
als of si nemmermeer te tide toten monde comen en souden. Ende
dat hem dan ontvalt, dat quact (S9a) weder in de scotele: si supen,
si slorpen, si hebben also sassemen gelaet, dat enen soberen mensce
walghen mach. Ende hierom wert oic die gulsighe mensce den verkenen
gelijct inder scrifturen, want gelijc dat een soch niet en roect
hoe onreyn dat de plasch es, op dat si dair in korren mach, also en
ruect oie niet de gulsige wat hem ghesciet of wat gelaet dat hi heeft:
op dat hi sinen appetijt ende sijn gulsicheit volbringe, dats al sijn
herte ende sijn gepeins."
Alleraardigst is dan het verhaal van den vos die komende van
het open hof dat koning-leeuw gehouden had, het zwijn ontmoette
I) Men merke op hoe gaarne de schrijver zich bedient van dierenverhalen.
Zijn' zij van eigen vinding of ontleende hij ze alle aan een mij onbekende
bron?
26 lij flike de se S9a).
De behandeling der zesde slang Vrecheit of Ghiericheit, van alle
73c). De hebzucht
nooit. 1) leUere G. I. LIEFTINCK
en hem vroeg waarom hij zoo laat was, dat het feest al voorbij was.
Het zwijn had alleen maar belangstelling voor den "buystel of draf"
die er dan nog wel zijn zou. En dan de toepassing: de gulzigen eten
draf, dat zijn "dese lijflike spisen", maar zij haasten zich niet tot het
koninklijk avondmaal dat Christus zijn vrienden bereid heeft. "Des
hem de leeu, dat es cristus zeer verbelghen sal op dese soghe, dats
op dese gulsige menscen ten ionxsten dage, als de andere diere selen
comen te sinen hove, dat sijn de sobere ende suvere menscen, ende
de soghen selen moeten crochen inden gebruecten 1) der dieper hellen"
(59a).
V recheit zusters wel de schadelijkste, is zeer uitvoerig (62C-73C). schrijver
zegt zelf, dat van alle euvelen dit wel het meest verbreide is: de hebzuch
t is de wortel van alle kwaad. Hij begint met de misbruiken der
geestelijken in het kort te schetsen, de simonie bijv., maar hij blijft
daarbij niet stilstaan. De geestelijken toch kunnen immers dagelijks
zelf lezen in hun boeken hoe schadelijk dit venijn is en de gemeene
man hoort er genoeg over in de preeken van de "gods ridderen", dat
zijn de "predicaren". De schrijver wil zich dus beperken tot het schilderen
van het kwaad bij de machtigen en de rijken, want ten eerste
is deze zonde bij hen het meest verbreid, verder hooren zij nooit, die
preeken en komen ze ook nooit onder menschen, die hen daarvoor
waarschuwen, want de geestelijken praten ze naar den mond en zijn
doodsbang dat zij de voordeelen die zij genieten van den kant der
grooten, zullen verliezen: "aldus slechten si den verken, si biten
malcanderen niet, si en seggen de waerheit niet, opdat si hem selven
niet en nemen metter nose". De schrijver wil hen hierin niet volgen,
maar de waarheid schrijven, want indien deze het oor der koningen
niet bereiken kan, misschien bereikt zij hun oogen 2).
Hoe schadelijk is het voor de menschen om machtig en rijk te zijn!
I) Zie over dit woord, waarvoor thans een tweede plaats bekend wordt ons
tijdschrift 22 (1903), blz. 247.
2) Er staat, door mij verbeterd:
Want daer [si] de[r] coninghe (h)oir niet en dar baren
Daer moet de lettere de eer bewaren.
mijn 1 ) :
HET RIDDERBOEC
2277
De hebzuchtigen willen rijk zijn en machtig, maar ze zijn slaven en
dienen een ongemakkelijke vrouwe, die haar knechten nooit genoeg
te eten geeft. En zoo snode is de dienst, dat het loon niet meer is
dan een "slapelaken" in het graf. Ja, zeggen sommigen, wij laten
ons goed na aan onze kinderen, maar ze laten ze armoede na, want
honger lijden ze naar hun ziel.
Het eerst komen dan de "scepenen, advocaten en taelmannen" aan
de beurt, die het recht verkrachten om gewin. Overal komt dat
ellendige my'n aan te pas 1) :
67b Deen is Mijn heere Mijn maech Mijn vrient
Mijn win Mijn laet of di Mi dient
Daer Mijn mede gheet, die sake es goet
Als Mijn thuys blijft, hets alontspoet
o valsce verwe, 0 valsce cruyt
Dair alle ongherechticheit wt spruyt
Mijn (hs.: minne) doet tvonnisse omgaen
Gelijc de wijnt den wederhaen:
Dit wille ic cortelec bedieden
Van tween losen lichten lieden
Die enen ghierigen te rade ghinghen
(Want si pladerden onderlingen)
Deen ghinc voir omdat hi woude
Den anderen verscalken, dat hem roude
Want sijn recht en baette hem niet
Omdat hi maer enen hamel en liet
Tot des rechters huys dairt geviel
Nochtan zwoer de rechter op sijn ziel
Dat hi hem soude helpen tot sinen rechte.
Mer dander sant met sinen knechte
Enen vetten osse die tscaep verwan
I) Eerste Martiin:
Twee woorde in die werelt sijn
Dats allene "mijn" ende "dijn"
(Seneca; vgl. ook Sp. d. S.).
28 G. I. LIEFTINCK
Ende dede verliesen den iersten man:
Sijn recht dat Mijn had omgekeert.
Maer hadde dierste sijn lesse geleert
En had een peert voirt seaep gegeven
Hi hadde des ossen eracht verdreven
Sijn recht en waere hem niet ontgaen
Want Mijn had hèm ter hant gestaen.
Is dit niet voortreffelijk? Is dit niet waarlijk geestig, ook naar
moderne begrippen?
Voortgaande komt hij op de Heeren, beiden "smale ioncheren, ridderen
ende baenroetsen" en ook "prineen vanden lande" en toont aan
hoe deze als spinnen hun webben uitzetten of als bloedzuigers
(echelen) de onderzaten uitzuigen:
"Elaes lieve vrient vergave god dat dit geserifte alsoe luyde gespreken
eonste dat sijt alle hoiren moch'ten die ie nu raken sal metter
wairheit. Ic wane dan sommighe hem vresen souden die nu leven
sonder sorghen ende onwetens varen in des prineen (68a) handen.
Elaes swigen ende flatteren
Leydt in de helle de werlike heren.
Want boesheit es 50 diepe geplant,
Dat si gaet werken altehant
Tierst dat de kijndere hebben macht:
Nyemant en mach der sonden eracht
Wederstaen dan redelicheit.
Maer der heren gewoenlicheit
Verblijnt de redenne ende houtse tonder.
Dus gaen si blidelie over de vonder
Daer de helle onderstaet.
Hier tegen en es ghenen raet
Dan onderwisen hoe si dolen.
Maer de ghene dient es bevolen
- Dat sijn geestelike personen -
Want si leyder sijn gewone
HET RIDDERBOEC
Dat de heren node hoiren
Vet dat qualic luyt inden oren,
Soe zwighen si of si flatteren
Aldus verduemen si de heren
Ende leyden se met hem' in de helle.
De biechtvader draecht de bel~e;
.De scape de volgen, si doen als scape.
Aldus es verleidt mijn here ertde de pape.
Ic wane wouden de biechtheren
Den heren al toes de waerheit vercleren
Na dat gelegen sijn de zaken,
Si souden goede heren maken.
Mer leyder zwigen ende flatteren
Leydt in de helle de grote heren.
Vermocht de lettere dat dwoirt vermach,
Ic soude soe scriven nacht ende dach
Dat de wairheit soude mogen comen
Dair hoir de wech nu wert benomen.
Maer beter es de waerheit gescreven
Dan si met allen achter bleve."
29
Dit gedicht vormt de inleiding tot een boeiende schildering
van de misbruiken die heerschen in de riddermaatschappij. Zooals de
spinnen haar onzichtbare webben uitzetten, zoo weten de heeren, eerst
met goede woorden en later met dreigementen, hun onderzaten naar
hun hand te zetten, om ze uit te zuigen en dienstbaar te maken. Zoo
gaat het in het groot onder de vorsten: met tollen en accijnzen bemoeilijken
zij den handel, door de munt te verzwakken verarmen zij
hun onderdanen, groot en klein. Deze netten zijn zoo groot, dat niemand
ze ontduiken kan; rijk en arm wordt erin gevangen.
Ik geef van dit voortreffelijk stuk proza geen citaten, het verdient
in zijn geheel uitgegeven te worden en het is jammer om het af te
roomen.
Na de onkuischheid, die opmerkelijk sober behandeld wordt - de
schrijver betoont zich hierin een wijs man - komt dan als laatste
1. di'e al toes IlO) gtebed. fIesschlelkijn" 3° G. I. LIEFTINCK
ondeugd de ledigheid aan de beurt, waar hij nog even den boozen
geest Titinillus 1) ten tooneele voert, die in de kerken de menschen
aanzet tot onnut gezwets, een bijzonderheid, die ik even aanstip,
omdat ook dit thema mij nog onbekend is in de literatuur.
Om nu al dit booze gezelschap van 's prinsen dienaren te ontvluchten,
moet men zijn paard zadelen om het beter te kunnen berijden:
geen kostbaar "ghereide", dat is te omslachtig en niet dienstig tot
den strijd, en meer voor pronk dan voor vastigheid bestemd. Daarom
geen overmaat van goede werken die naar buiten schijnen, zooals de
hypocriten doen: "meer om thoen dan om loen". Men neme een zadel:
"dats goede meyninge", dáárop rijdt men vast en zeker. Zoo toegerust
moet men zich op weg begeven, den koninklijken weg, zonder omzien
en niet afslaan ter rechter of ter linker zijde, dat is zich verblijden
al te zeer in voorspoed en geluk of zich toegeven aan droefheid
in tegenspoed of in tijden dat men geen "smaec van devocien"
meer gevoelt. De koning is dikwijls het dichtst in de nabijheid als wij
hem het minst bevroeden. Daarom zal men steeds hebben "vrese"
tegen "beroem" en "minne" tegen "meshope" : "dit sijn dan twee
stakette d~e staen aen beiden siden vanden gemeynen weghe als
twee palen ende monyoien die de ridderen gods altoes houden sonder
dolen".
Het tweede gedeelte van het werk (77-IIo) handelt over het contact
dat de koning heeft met zijn ridders, indien hun iets overkomen
mocht, indien zij afdwalen of mogelijk hem vertoornen door nalatigheid.
Daarom krijgt ieder ridder een "bode" of "trouwe masselgier".
Deze afgezant is het gebed. Die bode moet zijn een "ootmoedig
begeeren" en "goede betrouwen". Hij bewaart zijn boodschap in
een "busse", dat is ootmoed, heeft een "fIessch'elkijn" dat is "ynnighe
devotie" waarin hij zijn tranen meevoert, en zoo voort. Het edelste
dat wij den bode meegeven kunnen, is onze offerande. Maar aangezien
de bruid die dat juweel geven zal een geest is, zoo moet dat
juweel ook geestelijk zijn. En als wij dan zoeken in onze ziel naar
I) Zie over dit Middeleeuwsche duiveltje M. E. Kronenberg in Ts. 35 (1936)
blz. 234-237 en de aldaar aangehaalde literatuur.
verstennesse", voï'rcomende HET RIDDERBOEC
3311
iets dat waardig en oprecht geestelijk zou zijn om den Geest der
Geesten te zenden, dan vinden wij daar een verborgen schat die alleen
voor het inwendig oog zichtbaar is. Aandoenlijk is nu bij den schrijver
de aarzeling waar hij over deze dingen schrijven wil:
"Och hoe wel es den ghenen die metten lichte der gracien deze
inwendige oge mach open doen ende anscouwen de grote edelheit,
die de ziele bi hoir heeft verborgen. Ende want dit sonder die gods
gracie niet te doen en 'es, soe bid ic den here dat hi de desen mael
sijn aenschijn verlichten wil op mi, sinen knecht, om te volbringen
te sijnre eeren de materie daer ic nu in ben geraect want si wel
hoge es te verclaren" (Boc).
Hetgeen nu volgt verraadt uit de verte den invloed der mystieken:
Om te zien zijn er drie dingen noodig, het oog, het licht en de
kleur - "verstennesse" , "de gracie gods" en tenslotte "der zielen
wesen, cracht ende edelheit". Geen dezer drie kan huiten de andere.
Het eerste en het laatste hebben wij in ons, maar de gratie moet
God ons zenden. Met dat licht dat Hij in zijn "ontfermherticheit"
zendt, de "voi'rcomende gracie" zullen wij het "yuweelken" zoeken,
dat onze devotie hem zenden zal.
Inderdaad, de materie was "hoghe" - blijkbaar ook voor den.
afschrijver, die hier danig in de war is - en de auteur verlaat dit
terrein dan ook spoedig: "Noch danc ic der gracien ons heren dat ic
eens deels in mi gevuele van wat naturen dat minne es, want anders
en ware minne niet te kennen. Der minnen nat;ure ,es twee dingen
gelijc maken ende also vergaderen met hoirder hitten, dat si beide
eens willen worden. Nyet hogher en kan ic u g'eleeren. Ic moet van
node wederkeeren. Want spreken ende scriven moet ontbliven. Dat
gerechte minne kan bedriven, daer om lieve en laet u niet verlangen,
dat ic te desen mael een luttel van u kere. Want ic om dit
bat te verc1aren (lees: vercleren ) be hoe ven go ede n ra e t van
y erna n d e die s hem ver sta et". Er volgt dan een lange samenspraak
(8IC-8Sd) tusschen Ridder en Ziele op rijm beginnende en zich
tenslotte voortzettende in proza, zooals zoo dikwijls voorkomt in het
werk. Moeten wij in de woorden die ik gespatieerd heb een aanwijzing
G. I. LIEFTINCK
zien dat dit stuk ingevoegd is, dat wij hier met een ontleening te doen
hebben? Of moeten wij hierin weer een nieuw stijlmiddel zien, dat de
auteur toepast om afwisseling te bereiken?
o Ziele mijn, wilt mi verclaren :
Als dijn bode pleecht te varen
Tot ihesum dinen minnenkijn,
Wat cleynode dat mach sijn
Dattu hem seynds tot sijnder eeren,
Want dit soudet ie gherne leeren
Enen vrient, die gherne sonde
Sinen bode, op dat hi vonde
Yet dat ihesus ware gename.
o Ridder, ihesus es bequame
Watmen hem seyndt groot of cleyn,
Op dat de bode oitmoedich ende reyn
Ende dat cleynoot hem si ghelijc.
Want dair bi weet de conine rije,
Dat men sijns aeht ende om hem peynst.
o scone ioncfrouwe ongeveynst,
Dese redenne es zeer goet,
Want werlike minne gherne doet
Een gelikenesse seriven,
Op dat daer bi int herte blive
Bi gheliken dat men mint.
Mer, want mi dijn lief es onbekint,
Soe bid ie di van rechter minnen,
Dattu mi hem wils leeren kinnen,
Op dat ieken mach formeeren
Ende sine gelikenesse leeren
Allen den ghenen dies mi vragen.
Het antwoord is natuurlijk dat het onmogelijk is den geliefde te
beschrijven. De ridder houdt echter aan en bidt om een gelijkietüs
en het bescheid is:
3322 oitmoedieh
HET RIDDERBOEC
o ridder ie en mach niet wiken.
Des wilic di voir oghen bringhen
Dat onder alle gescapen dingen
Niet en es datmen bat mach noemen
Den coninc ihesus, dan de bloeme.
Want hi es vander bloemen ontfaen
In ,ti den dat die bloemen staen
Te nazareth, dat selstu weten,
Dats een stat der bloemen geheten.
Dit tuychde ysaias oic
Doen hi sinen mont oplooic
Ende propheteerde met groter vrouden,
Dat wter wortelen comen soude
Van yesse een edel gheerde,
Daer wt soude spruten van groter weerden
Een bloeme, daer hi mede meynde
Ihesus, die sijn vader seynde
In marien weerden lichame.
33
Maar er zijn zooveel bloemen, is het antwoord, welke dan is degene
die "na hoirder proprieteit, meest heeft gelijcs ende edelheit, alzoot
den coninc toe behoirt?"
Maar Ziele laat den Ridder zelf gissen, opdat hij aldus tastende
en zoekende die bloem vinden zal die het zuiverst als symbool van
den geliefde gelden kan. Achtereenvolgens komen nu alle oude symbolen
ter sprake, de "rose", de "lylie", de "vyolette". Ten slotte
zegt de Ziele:
o weerde ridder drie edele bloemen
Hebs du genoemt, die wel bedieden
Drierhande loen van salighen lieden,
Die si besonder selen ontfaen
In hemelrijc na mijn verstaen.
Dat sijn de heilege martelaren,
Reyne meechden ende leeraren,
Die elc een sonderlinge croen
Tijd.chr. v. Ned. Taal. en Letterk. Deel LXII 3
34 G. I. LIEFTINCK
Hier boven hebben te hoiren loen,
Boven andere creaturen.
Dit betekenen wel drie figuren
Van drien bloemen voiren geseit,
Want gelije dat reynicheit
Bider lilien witticheit
Wordt betekent, ende de pine
Bider roder rosen seine (82d),
Soe machmen gestadieheit der leeraren
Bide vyolette verelaren.
Nu laet ons ridder wel gedaen
Een padekijn te samen gaen,
Daer wi biden weghe ghemeyn
Dat bluemken vijnden dat ie meyn:
Dit bluemken heet ie een kersouwe
Daer ie mijn liefken bi onthouwe 1),
Want onder dander es best gelije
Jhesus den eonine van hemelrije.
Nu neemt dit bluemken, ridder goet,
En plantet vast în dinen moet.
Ic daneke di, ziele, van deser leere
Wouds du mi voirt om ihesus eere
Onderwisen de manire
Waer om dats du wt meneghertiere
Bloemen allene hebs vereoren
De kerssouwe, ie soudt gherne hoiren.
o Ridder, verstaet de redenne mijn,
Want bi dat kerssouwekijn
Na verwe, eondicie ende naturen,
Mach ie ihesum best figuren;
Hi heeft drie ordene bevaen,
I) Vgl. in het begin van het gedicht de regel: op dat daer bi int herte blwe
bi gheliken dat men mint.
cracht ho ir bloem~
Drieeenheid. heet. Als ik nog mededeel, dat de rood-witte blaadjes óók "den
Ridderboee
vo/eht boue negZen HET RIDDERBOEC
Daer vier verwen ane staen:
Gulden, wit, root ende groen.
Dit mach ie di condich doen,
Dat sonnekijn gelijct den goude,
Dat midden staet in de kerssoude.
Dairna soe volghen bladekijn
Die om dat gout genichelt sijn 1)
Met twee verwen even groot,
Onder wit ende boven root.
Daer buten machmen oic sien staen
Groene bladeren die omgaen
Beide dese oirdene voirseit.
35
Zoo gaat dit dan voort en al deze "ordene" en "verwen" worden
uitgelegd: het gouden hart is Jezus' Godheid, besloten in rood-witte
blaadjes, "der zielen eracht ende hoir natuer", gedrieën één bloem,.
de goddelijke Drièëenheid. De kelk is 's Heeren lichaam. Uit de
breede bladeren der wortelrozet, de "genuechten der werelt" schiet
het "gherdekijn" waar de bloem op staat naar boven, het enge pad
dat leidt tot het eeuwige leven.
Het eerste gedeelte van het lange gedicht (13 kolommen folio)
is bekoorlijk en bovendien vol afwisseling gecomponeerd, gelijk men
heeft kunnen opmerken. Verderop is het echter weer te veel uitgesponnen
en verliest het alle frischheid en levendigheid. Op vele
manieren toch, wordt de "kersouwe" dan "geëxponeert", zooals dat
ook goeden scaker" op Golgotha en de groene kelk "den bosen" kunnen
"beduden", dan zal men dit gaarne op mijn woord willen gelooven.
Uit een theologisch oogpunt heel interessant, naar het mij voorkomt,
is de expositie van het Pater Noster, die tenslotte het Ridderboec
afsluit (88a-I09d). Het is dit gedeelte waaraan in het terloops
vermelde 16e-eeuwsche hs. te Brussel een passage ontleend is: Hier
naer volcht den pater noster ghenomen wt den ridders bouc soe die
I) bijvorm van nagelen? In het MnlW worden ook neglen en naggelen
opgegeven.
G. I. LIEFTINCK
siele den ridder daer es leeren bidden metten pater noster. Het gebed
wordt uitgelegd als bestaande uit twee gedeelten: het gebed om
glorie en het gebed om gracie. Men bidt om Gods glorie, omdat zijn
glorie te meer verwezenlijkt wordt naar de ontvankelijkheid van zijn
creatuur; om gratie bidt de geloovige om zijn nootdruft naar lichaam
en ziel. Gratie ook behoeft de mensch omdat hij gezondigd heeft.
Deze bede reinigt den zondaar en zonder die reiniging kan hij de
overige gaven niet ontvangen. In de eerste beden van het Pater
Noster zegt men tua of tuum, in de vier laatste nos of nostrum ; in
de eerste drie begeert men goddelijke, eeuwige dingen, in de vier
laatste menschelijke, tijdelijke dingen. Ik geef deze hoofdindeeling
even terwille van een algemeenen indruk; de zeer gecompliceerde
verhandeling is een aparte studie waard. Het is niet onwaarschijnlijk,
dat het laatste deel van het Ridderboec als geheel van elders is ingebracht,
pasklaar gemaakt in een grooter geheel. Het is wel merkwaardig
overigens, dat het mij niet is mogen gelukken deze klare,
zinrijke gedachtengang in de Pater-Noster-literatuur terug te vinden.
Ik wijt dit dan ook vooralsnog aan mijn geringe kennis daarvan.
Zoo zijn wij dan thans aan het einde gekomen van onzen ontdekkingstocht
door het Ridderboec: ik heb mij door dit woud met
al zijn kronkelpaden heengewerkt met het snoeimes in de hand, ben
dikwijls die paden niet gevolgd en heb nog al eens "doorgestoken". Ik
ben er mij van bewust, dat ik den lezer niets dan mooie plekjes heb
laten zien, zoodat het beeld dat ik ervan gaf geflatteerd zal blijken
te zijn. Ik heb toch ook allerlei belangwekkends en typeerends voorbij
moeten gaan om binnen het kader van een tijdschriftartikel te blijven;
sterker nog, de beste stukken heb ik nog achter gehouden! 1).
Trachten wij thans nog het werk een plaats te geven in onze
literatuurgeschiedenis, dan aarzelen wij niet om het naar taal en
inhoud te verwijzen naar de Ise eeuw. Het proza van dezen tijd toch
I) Daarbij de woorden van Thomas Fuller indachtig, die G. W. Robinson
aanhaalt in zijn aardige boekje over Sca1iger: Vet let him know that undertakes
to pick out the best ear amongst an acre of wheat, that he shall leave as
good if not a better behind him, than that whkh he chooseth ..
3366
HET RIDDERBOEC 37
kenmerkt zich door het wijdloopige, redeneerende betoog, het gemak
waarmee geschreven wordt. Er is weinig spanning, weinig scheppingsdrang.
Men heeft den indruk dat men weinig te zeggen heeft, terwijl
er veel geschreven, vooral overgeschreven en gecompileerd wordt om
te voldoen aan de steeds groeiende behoefte aan lectuur, vooral
stichtelijke. Het Ridderboec nu, draagt er ,eenerzijds alle kenmerken
van: het is met een zeldzaam gemak geschreven;- de auteur zit
niet om woorden verlegen en gaarne gelooven wij hem, als hij herhaaldelijk
betoogt, dat hij wel aan het schrijven zou kunnen blijven.
Maar hij heeft, dunkt mij, iets voor op zijn tijdgenooten: zoo nu en
dan verlevendigt zich zijn stijl, misschien is het omdat hij de taal
van zijn lezers gaat spreken, omdat hij zich verplaatst in hun wereld.
Wellicht kunnen we het ook anders zeggen: een man uit een anderen
kring, dan die ons zoo vertrouwd is, heeft hier het woord. De schildering
van de wijze waarop de groote en kleine heeren misbruik
maken van de macht over hun onderzaten is meesterlijk. Dit stuk
behoort tot het beste proza dat deze tijd heeft voortgebracht. Ondanks
alle gebreken, draagt het Ridderboec in zich de kiem van een nieuwen
tijd: het groeit naar iets toe. Geheel middeleeuwsch nog is het overgaan
in rijmende zinnen, vooral aan het einde van een betoog. Het
was een stijlmiddel dat in de middeleeuwen veel werd toegepast; er
is door Van Mierlo met betrekking tot Ruusbroec's proza reeds de
aandacht op gevestigd. Men wilde het betoogde, samengevat in een
sententie, vastleggen in het geheugen van zijn lezers. Tot diep in de
17e eeuw zijn er in het stichtelijke katholieke proza voorbeelden van
aan te wijzen, b.v. van Martinus van St. Truyden, een Brabantschen
capucijn 1).
Dat ook hier een Brabander aan het woord is, behoef ik na mijn
talrijke citaten niet nader aan te toonen 2). Evenmin, naar ik hoop,
dat hij zich doet kennen als een origineel, veelzijdig mensch, een
man die zijn wereld kent en dus gematigd is in zijn oordeel, maar
I) Zie Prosper Verheyden, Martinus van Sint-TruydelZ, Rector in Brethanië
(1601-1658) in Bull. du Cercle royal archéol. littér. et artist. de Malines, XLIV
(1939), blz. 81-138.
2) Zie ook die in de beschrijving van het hs.
I. ops een! botdragers arheit altoes kemsteren
da,chhueren co met menscen
boddragher (lees of
3388 G. LIEFTINCK
die zijn onbevangen vroomheid niet verloren heeft. Zijn warm hart
is vol devotie en zijn felheid nooit grof of overdreven. Een van zijn
beste kanten is wel zijn spot, die soms waarlijk geestig is; speciaal
hierin doet hij wel eens denken aan de grooten die na hem gekomen
zijn. Al is de satire hier nog niet om haars zelfs wil bedreven, we
vinden hier en daar toch een bewust streven om de dingen fijn en
gestileerd te zeggen als in een puntdicht. Kortom, de ongenoemde
schrijver laat een eigen geluid hooren en hij mag, naar het mij voorkomt,
aanspraak maken op een aparte plaats in onze letterkundige
geschiedenis: hij is er de eenige vertegenwoordiger van de Brabantsche
aristocratische wereld uit den tijd onmiddellijk voor het
humanisme.
Over den tijd van vervaardiging nog het volgende: natuurlijk is
ons hs. een afschrift; er zijn allerlei onregelmatigheden die het
bewijzen. Het staat al weer een: eind af van het origineel - zoo
komen omstreeks het midden ineens capittelaanduidingen voor, die
verderop weer ontbreken - maar ik geloof dat de tekst op eenige
onduidelijkheden na, vrij zuiver bewaard is. Ook het schrift, ik
zeide het reeds, stamt uit den kring waar het Ridderbo'ec ontstaan
is. Wat den inhoud betreft, past het eveneens uitstekend in de
15e eeuwen wel in het begin daarvan. Wij staan een heel eind af
van de moraal van Maerlant of Jan de Weert: het nemen van
woeker, "perssemen", wordt nauwelijks nog afgekeurd. Er is een
optimatenklasse, die niet meer zoo gesloten is als voorheen: duidelijke
zinspelingen op talrijke homines nom bewijzen het. Maar het
meeste houvast hebben we aan een passage over de muntverzwakking
: tot 1415 ongeveer, gingen er in Brabant 20 hotdragers in een
kroon, daarna meer; de klacht over de devaluatie van het geld komt
daarmede overeen 1).
I) "Want arbeit en mindert niet, mer loen des arbeits mindert Want een pont
blijft altoes een pont Vergave god dat a1toes bleve even zwaer Ende een plac
blijft altoes een plac Ende want de arme arbeideren, nopsteren ende kernsteren
pleghen te hebben dagelex gesetten loen Dit sijn deghene die grotelec hieraen
verliesen Want men en gave hem niet meer van dachhueren (72a) als (al
es) dat ghelt lichter dan te voren en dede. Aldus cornet dat arme menseen
die plaghen des daechs enen hoddragher te winnen, verlieden verliden
HET RIDDERBOEC 39
Voor de originaliteit van den schrijver durf ik niet instaan; het
zal mogelijk blijken, dat hij directe voorbeelden gehad heeft. In
ieder geval deed hij meer dan bewerken. Er komt in de Christologie
een passieverhaal voor, dat duidelijke verwantschap met Joh. Brugman
vertoont; de passage doet echter voor die terecht beroemde
overdenking van 's Heeren lijden volstrekt niet onder. Heeft hij
Brugman gekend, dan weet hij de stof op niet minder persoonlijke
wijze in te kleeden, dan zijn voorbeeld.
Het werk is lang en de stof dikwijls al te zeer uitgesponnen, zoodat
men zich heel wat moeite getroosten moet om datgene op te
sporen, wat van blijvende waarde is. Toch zou een uitgave, zoo
komt het mij voor, gewenscht zijn, ook uit een theologisch oogpunt
bezien, een kant dien ik thans met opzet verwaarloosd heb, en tenslotte,
niet in de laatste plaats, ten behoeve van de philologie, want
we hebben hier prachtig materiaal voor de kennis van het Brabantsch
der latere middeleeuwen.
G. L. LIEFTINCK
verliesen) leyder dat vyftedeel, si mo'eten werken vijf dage voer vier ende xxv.
voir xx. selen si tot eender cronen comen". De boddrager is vóór 1408 in Brabant
vermoedelijk niet geslagen. Tusschen 1,409-'12 valt een groote muntverzwakking
aldaar. Ik dank deze wetenschap aan een mededeeling van Dr. J. c.
Westermann, waarvoor ik hem gaarne nog eens mijn erkentelijkheid betuig.
SPARSA staat in het niet opgeteekend. Boekenoogen en Kloeke hebben
is geweest. De eerste vermeldde in den 39sten jaargang
(blz. 160) van dit tijdschrift een plaats uit een akte in een register
op het gemeentearchief te Haarlem berustende uit het jaar 1493;
de laatste gaf in den 41sten jaargang (blz. 318) een nog welhaast
131I. dat de bewuste samenstelling reeds in sommige oud-Germaansche
(erjütislaun),
aroedlön,
aroidlön). Een Ofr. aanhaling vindt men in het van von Richthofen uit de rechtsbronnen van Emsigo "olre
arbeidJ.En het Os. equivalent staat in den vs. 3426:
Thuo hie selbo giböd
them erlon aroid-lön.
Dat is dus "een aanmerkelijk oudere bewijsplaats" uit de 9de eeuw.
Het Gotisch heeft reeds een samenstelling, zij het een andere, met
laun als tweede lid gekend t.w. sigislaun, dat in de Ags. poëzie voorkomt
hadereslän k. II, uit Nederduitsch I, 190 en IV, I, 6, IIS8-IIS9), dat
(I)
Ar bei d slo on. Het zoo modern uitziende woord arbeidsloon
MnlW er echter op gewezen, dat het toch wel in de middeleeuwen gebruikelijk
4Isten twee eeuwen oudere, of zooals hij het zelf noemt "een aanmerkelijk
oudere bewijsplaats" uit de stadsrekeningen van Dordrecht ten jare
I3I!. In dit verband is het misschien niet onaardig er op te wijzen,
talen is aangetroffen: behalve in het verderaf gelegen On. erjülislaun)
, met name in het Ofr. (arbëdeslän) en in het Os. (a1'fjedlön,
Altfriesisches Wörterbuch
monnec mot sin arbeid!.eslan winnan mith there sele (darf ihn beschwören)".
Hëliand, is ambahtion, erlö drohtin,
that man therö mannö gihvem is meda forguldi,
lon.
W. als sigorléan. En het Ofr. heeft naast arbëdeslän nog bewaard
hüdereslän (hoedersloon, bewakersloon ).
A u g u r De oudere vorm van het woord augurk in onze taal
is geweest agurk (WNT 1I, 746-747) en dit agurk iS' overgenomen
agurke (D.Wtb. I, 1158-1159),
SPARSA
sedert het eind der 16de eeuw is aangewezen (Kluge-Götze, Etym.
W.tb. d. D. Spr.) en waarop eveneens de Hoogduitsche, Deensche
en Zweedsche vonnen teruggaan (Franck-van Wijk, Etym. Wdb. en
Van Haeringen, Suppl.). Nu wordt dit Nederduitsche agurke gewoonlijk
beschouwd (zooals men in de genoemde woordenboeken
kan lezen) als een rechtstreeksche ontleening aan Poolsch ogórek
(of in oudere spelling ogurek; Tsjechisch okurka komt VOor NoordDuitschtand
minder in aanmerking). Maar ik zou willen vragen of
de a van het Nederduitsche woord niet eerder wijst op rechtstreeksche
overname uit Litausch agurkas, welks a klankwettig uit de 0
van Poolsch ogó1iek (ogurek) is ontstaan. Het Litausch zou hier dan
als tusschenschakel tusschen het Poolsch en het N ederduitsch hebben
gediend. In Litauen zijn de agurkai eeuwenlang het nationale
gerecht geweest; men leze b.v. de Reisbeschryving van Litthauwen,
desgelijks ook van de Zeden en andere hoedanigheden der l:nwoondcrs
in het werkje van J. A. Brand, Nieuwe en Nauwkeurige Reisbeschryving
van 't Mark Brandenburg, Pruissen, Courland, Litthauwen,
Lyfland, Plescovien, Groot-N augardien, Tweerien en M oscovien
(Utrecht 1703), blz. 145: "Agurkai, Komkommer. Agurkai su duna,
Komkommer met Brood; dit is der Litthauwer beste en de1ikaatste
kost; insgelijks de Komkommers ook aan schijfjes gesneeden, in gekarnde
Melk gekookt, en daar wat Zout bygedaan, is hun beste Zomerdrank
; zij nemen ook altemets in plaats van Komkommers en
Ajuyn Rammelassen. Agurkai diddieji (d.i. groote agurken), Pompoen".
Ook in het Nederduitsch van Lijfland en Estland (Hupel,
Idiotikon der Deutschen Sprache in Lief- und Esthland) zal het
woord vermoedelijk eerder aan het Litausch dan aan het Poolsch
zijn ontleend.
Blikken dominee. Volgens het WNT lIl, 2784 zou een
blikken dominee zijn: "een zeer rechtzinnig en dientengevolge "stijf"
predikant". Deze door Knuttel gegeven definitie is mij en anderen,
die ik daarnaar vroeg, onbekend. Indien zij niet onjuist is, is deze
opvatting in ieder geval toch niet gewoon, althans ongetwijfeld veel
4411
nl. t. 42 R. VAN DER MEULEN
minder gewoon dan die, welke men vindt in hetzelfde werk U, 2847,
waar volgens Kluyver blikken "het begrip aanduidt van niet echt,
niet vol", zooals b.v. ook het geval is in het zelfstandig gebezigde
een blikken voor: "een officier van administratie" (van Dale) , d.i.
dus eigenlijk: "geen echte officier, immers geen vechtofficier". Een
blikken dominee wordt daar dan ook weergegeven met: "een straatpredikant
of wel een oefen~ar" met een verwijzing naar De N avorscher
29, blz. 262.
Tegen het eind der 19de eeuw leefde er te Rotterdam een oud,
grijsgebaard, niet zelden aangeschoten straattype, dat in de geheele
stad bekend was onder den naam van de blikken dominee. Het was
wel geen straatpredikant (en nog veel minder een oefenaar), maar
hij oreerde, sprak of uitte zich dan toch in 't openbaar op straat: hij
verkocht nI. uit hout gesneden duikelaartjes aan de kinderen, waarbij
hij een liedje zong, dat begon en eindigde met: "een centje, een centje,
een centje een duikelaar", de regels die hij daartusschen zong herinner
ik mij niet meer.
Dat de benaming blikken dominee inderdaad toegepast wordt op
predikanten die niet voor vol aangezien worden, kan ook blijken uit
de volgende aanhaling, wa;lTin blikken bovendien synoniem is met
glazen als zijnde eveneens een "onsoliede, onechte, "schijn" stof".
Het citaat vormt het begin van een recensie over den roman De
Glazen Graaf van den Rotterdamschen journalist, voordrachtskunstenaar
en schrijver Henri Dekking in de N. Rott. Cour. van 8 October
1912: "In een zeedorp "staat" een dominee, die een mislukt botanicus
is. Men noemt hem een "blikken dominee". Op 't voornaamste landgoed
woont een jonker, wiens bezit wordt bedreigd door een burgerman,
die de duinen ontginnen komt, die met zijn ontginningen heel
het aanzien van het dorp verandert - in hem ziet het dorp een "Glazen
Graaf". De orthodoxie is in dit alles ver te zoeken.
Bus k r u i Buskruit is volgens de definitie in het WNT UI,
1929: "kruid, d.i. poeder voor bussen, d.i. geschut". En in het M~lW
lIl, 2189 zegt Verdam : "Misschien heeft behalve de opvatting poeSPARSA
43
der, welke cruut had, tot het benoemen van het buskruit ook medegewerkt
de bet. toovermiddel, eigen aan cruut", waarbij hij verwijst
naar het D.Witb. V, 2110, waar men leest: "Damit rd.h. mit zauberei)
musz auch das frühere kraut für schieszpulver zusammenhängen ...
daher, dasz es mit seiner wunderbaren wirkung zuerst als zaubermittel,
geheimmittel erscheinen muszte". Deze opvatting wordt inderdaad
bevestigd door het thans verouderde gebruik van het Russische
woord zelie, :MI'le: "kruid, heelkruid, tooverkruid (tooverdrank, liefdedrank)"
en vroeger ook: "buskruit" (ognestrel'nyj poroch (Dal'».
Als zoodanig komt het woord nog voor in de volksliteratuur; men
vindt het b.v. in de verzameling van Archangelsche bylinen en historische
liederen van A. D. Grigor'ev, in de jaren 18gg-1901 bijeengebracht
(Moskou 1904), waar in het Iste deel, blz. 604 een lied staat
over de inneming van Riga door Peter den Groote; waarin de versregels:
"boèki ... so ljutym so zel'em, s èernym porochom" (vaten ...
met het wreede tooverkruid, met het zwarte buskruit).
Bewijsplaatsen van het gebruik van het woord buskruit in de middeleeuwen
zijn niet zoo talrijk: het MnlW geeft er twee; hier volgt
er nog een uit de Bronnen tot de geschiedenis van den Oostzeehandel
(R.G.P. 35), blz. 411: "dat die voirnoemde scipperen der stede van
Aemstelredamme terstont wederleveren sullen sulke bussen cruyt,
bussen steen, pylen ende anders sulke reescip tot oirloge dienende, als
zy van der voirnoemde stede hebben" (ao. 1441).
ei t roe n. Volgens het Etym. W. van Franck-van Wijk is dit
woord aangetroffen "sedert begin 17. eeuw", zooals ook door de
bewijsplaatsen in het WNT wordt bevestigd. Maar het wordt daar
in samenstellingen (citroenappel, -sap, -schors) als reeds bij Dodonaeus
(1517-1585) voorkomende vermeld, van wien de redactie van het
Woordenboek het "Cruydt-boeck, volgens sijne laetste verbeteringe"
raadpleegt, dat te Leiden in 1608 verscheen. Daarom wendde ik mij
indertijd tot Dr. F. W. T. Hunger met het verzoek eens voor mij
na te willen zien, of het woord citroen ook niet reeds in den oorspronkelijken
eersten Antwerpschen druk van 1554 te vinden is. Het
R. VAN DER MEULEN
venneld J. na.
citro ( ) aa. 15gB), Hist.
ZapaxJnoe na. N ederlandsch na. Nederlandsch 44 antwoord luidde bevestigend, op blz. 761 staat daar het meervoud
"citroenen". Ook worden citroenen vermeld in den Inventaris van het
oud-archief der stad Middelburg door H. de Stoppelaar onder nO.
2404 uit het jaar 1566. En ten slotte komen "citro( 0 )nen, cytronen"
een aantal malen voor in het reisjournaal van Van Neck naar OostIndië
(ao. 1598), gepubliceerd in de Bijdr. en Meded. van het Rist.
Gen. te Utrecht 21, blz. 220, 222, 223, 227, 231, 233 of in de editie
der Linschoten-Vereeniging blz. 25, 26, 27, 29, 33. Genoeg om te
doen zien, dat het woord citroen reeds in de 16de eeuw te onzent
niet onbekend was, al is het in het Mnl. niet aangewezen.
In een Russisch botanisch-medisch handschrift van 1616, dat den
poëtischen titel draagt van Blagoprochladnyj Cvetnik (Weldadigkoele
Bloem(en)tuin), komt volgens N. A. Smirnov in zijn studiè
over den Westerschen invloed op de Russische taal in het tijdvak van
Peter den Groote (Zapadnoe vlijanie na russkij jazyk v Petrovskuju
epochu) in den Sbornik der Russische Akademie, dl. 88, nO. 2, blz.
323 een woord sitroem voor, dat m.i. wel aan N ederlandsch citroen
ontleend zou kunnen zijn, wanneer men bedenkt dat b.v. reeds in de
16de eeuw Iwan de Verschrikkelijke een Nederlandschen lijfarts (Bomelius,
van Bommel) had. Vgl. voor de slot-m uit n den Russischen
scheepsterm rym uit N ederlandsch ring en vgl. voor het omgekeerde
verschijnsel Russisch bon naast bom uit Nederlandsch boom (slagboom).
Daarentegen schijnt het een eeuw later in Peter's Reglement
voor den Zeehandel van 1724 (Torgovoi Morskoi Ustav, Tarif blz.
16) voorkomende meervoud tsytrony op Duitsch zitrone terug te
gaan.
Doe rak. Over dit woord, dat ontleend is aan Russisch doerák:
"domoor, dwaas" (niet aan Maleisch doerhaka: "ongehoorzaamheid~
verzet"), vindt men de beste en uitvoerigste inlichtingen in Stoett,
Spreekwdb.4, nO. 440. Uit de daar aangehaalde literatuur blijkt,
dat dit scheldwoord met in het N ederlandsch zeer ruime, vaak moeilijk
nauwkeurig te bepalen beteekenis, zooals dat bij scheldwoorden
veelal het geval pleegt te zijn, voor het eerst is opgeteekend in 1879
SPARSA 45
in De N avorscher 29, blz. 38, waar het genoemd wordt: "een scheldwoord
dat door het onbeschaafde volk in de groote hollandsche steden,
en ook elders in Nederland, geenszins zelden gebruikt wordt".
Inderdaad is het zoowel in het Westen - de groote Hollandsche
steden, West-Friesland - als in het Oosten - de Betuwe, Deventer,
Drente - bekend. De beteekenissen varieeren van: "deugniet, wildzang,
robbedoes" tot: "schelm, schavuit, loeder" en: "gemeen wijf,
l!ichtekooi'~.
Men heeft gegist,. dat het woord van de Kozakken afkomstig zou
kunnen zijn, omdat het vooral in de Betuwe en inzonderheid in de
omgeving van Zoelen, welks inwoners nog altijd met den scheldnaam
Zoelsche Kozak worden genoemd, vanouds gebruikelijk is (zie Navorscher
61, blz. 445); trouwens ook in de groote Hollandsche steden
zou het woord dien oorsprong kunnen hebben. Het is dan geruimen
tijd later pas onder de aandacht van de taalkundigen gekomen,
wat bij zoo'n onder het lagere volk gebruikelijk woord ook
eigenlijk niet behoeft te bevreemden. Ware het woord jonger en niet
ook zoo bekend in het Oosten van ons land, maar eerst tegen het
eind der 19de of aan het begin der 20ste eeuw - verkeerdelijk zegt
Stoett: "eerst in deze eeuw is het aangetroffen" - uitsluitend in de
groote Hollandsche steden gesignaleerd, dan zou men kunnen vermoeden
dat het afkomstig zou kunnen zijn van de tallooze Russische
landverhuizers die in de jaren voor den wereldoorlog vooral van Rotterdam
uit naar Amerika vertrokken, nadat zij in het landverhuizershotel
op de Wilhelminakade op hun schip hadden moeten wachten.
Deze landverhuizers heb ik in mijn jonge jaren vaak in schilderachtige
troepen door de Rotterdamsche havenstraten zien trekken,
niet ~elden nageloopen en dan natuurlijk ook nageschreeuwd door de
Rotterdamsche straatjeugd. Deze riep hun dan soms ook Russische
of uit een andere Slavische taal afkomstige woorden na: zoo herinner
ik mij bij zoo'n gelegenheid in den mond van straatjongens
eens gehoord te hebben het algemeen Slavische woord pivo (bier)
en het gewone woord dobryj (goed). Merkwaardig dat dit laatste
woord reeds in de 17de eeuw door het Haagsche straatvolk den Rus-
N ederlwnden geworden,
29.
... lIl, Nederlandsch
pi.erewaaien 17de
lod ja lod' já: koepeina: Het N ederlandsch laat immers als Germaansche taal, in
4466 R. VAN DER MEULEN
sischen gezanten van den tsaar van Moskovië met hun gevolg werd
nageroepen, zooals men in Scheltema's bekende werk Rusland en de
Nederlanden I, blz. 194 kan lezen: "Hunne kleeding en hun gedrag
hadden eenen gestadigen toevloed van nieuwsgierigen om en voor
hunne woning veroorzaakt, en daar het woord dobbre, dobbre!
goed, veel bij hen gebruikt werd, en dit het eenigste woord was hetwelk het Haagsch gemeen verstond, zoo werd hen hetzelve
dikwijls nageroepen", enz. Het voorval dat volgt, had plaats in
April 1647. Zulke gewone woorden gaan natuurlijk niet blijvend van
de eene taal in de andere over, maar met een klinkend scheldwoord
kan dat wel het geval zijn. Een derde mogelijkheid van overneming
is door Johan WinkIer overwogen, als hij vraagt (Navorscher blz. 38): "Is het '" misschien door onze zeelui uit de Oostzee meegebracht?"
Doch de eerstgenoemde gissing lijkt mij op de bovengenoemde
gronden van tijd en plaats het aannemelijkst.
Ik ben hier met opzet eenigszins uitvoerig geweest, omdat ik de
bewering van Knuttel in het WNT III, 2738, waar hij naar aanleiding
van doerak spreekt van "de onwaarschijnlijkheid van de ontleening
van een scheldwoord aan het Russisch" niet kan onderschrijven.
Het woord komt in Duitsche dialecten niet voor en men zal dus
rechtstreeksche overneming uit het Russisch in het N ederlandsch
moeten aannemen. En ook het tweede bezwaar door Knuttel geopperd
betreffende het verschil in accent tusschen doerak en Russisch
doerák is niet steekhoudend. Zeggen wij niet Nova Zembla voor het
Russische N ovaja Zemljá en komt pierewaaien niet hoogstwaarschijnlijk
van Russisch pirovát', om van thans verouderde, in de I]de
eeuw gangbare ontleeningen te zwijgen, zooals b.v. lodding, lodgie of
lodja uit Russisch lod'já: "boot"; koopsien of koepsien uit Russisch
koepcina: "koopman" enz., altemaal woorden die het oorspronkelijke
accent in het Nederlandsch op de eerste lettergreep hebben teruggetrokken.
't algemeen gesproken, den klemtoon vallen óp de eerste lettergreep,
welke algemeene regel bij aan vreemde talen ontleende woorden vaak
tot uiting komt door de terugtrekking van het accent naar het begin.
SPARSA 47
Ware ons woord van de landverhuizers afkomstig, dan zou men
met evenveel recht als aan Russisch doerák aan het equivalente Poolsche
doerak kunnen denken, dat het accent bovendien op de eerste
lettergreep heeft, al is dit, zooals wij zagen, niet van overwegend
belang. In beide talen gebruikt men het woord niet alleen voor "een
domoor of dwaas in 't algemeen", maar ook voor "iemand die in zijn
domheid eigenzinnig en koppig is en niet zelden brutaal of zelfs
baldadig optreedt". Het Poolsche doerak en het Russische meervoud
doerak;' of in verkleinvorm doeracki zijn bovendien benamingen voor
een kaartspel, dat in het Poolsch ook baiamut (d.i. hgd. Schwindelkopf,
ndl. windbuil) en in het Duitsch Saunickel d.L "vuilik,
smeerlap, smeerpoets" of Schweinchen heet. Dergelijke beteekenissen
spelen eveneens dooreen in het N ederlandsche scheldwoord: in de
door Stoett en in het WNT vermelde bewijsplaatsen leest men: malle
doerak, leelijke doerak, vuile doerak.
Aan de door Stoett genoemde literatuur zou men nog kunnen toevoegen:
E. G. van Bolhuis, De Gabbertaal : "Doerak - deugniet, nietsnut,
gemeen wijf. Wat de meid in zo'n doerak ziet!" alsmede in het
tijdschrift Buiten, jaargang 1920, blz. 32b (Benige W. est-Friesche
woorden, uitdrukkingen en gebruiken) : "Ferme jongens zijn: rokesen,
opereteurs (operateurs), weerwoesten, doerakken, rosbaaiers" .
Het h a a r van den h 0 n dop 1 eg gen. Na al hetgeen
over deze zegswijze in den 12den (blz. 140 vlgg. en 251 vlgg.), 14den
(blz. 292 vlgg.) en 15den jaargang (bIt. 128) van dit tijdschrift door
Verdam, Stoett, Van Moerkerken en Beets in het midden is gebracht
alsmede na hetgeen door Beets in het WNT V, 1416-'17 dienaangaande
is bijeengesteld, bepaaldelijk in "toepassingen op het verdrijven
van de gevolgen van een roes door vernieuwd drinken ... van denzelfden
drank" zou ik nog op de volgende plaats willen wijzen, waar
de figuurlijke zegswijze bijzonder volledig en daardoor duidelijk -
duidelijker dan in de tot dusverre gegeven aanhalingen, die in het
Woordenboek inbegrepen - staat weergegeven. Men vindt de bedoelde
bewijsplaats in I. Danckaert, Beschryvinge van M oscovien
R. VAN DER MEULEN
ofte Ruslant (Amsterdam 1615), blz. 48: "Onder alle andere hebben
de Priesters ende Moniken het beste leven, want op wat plaetsen
dat sy comen by luyden die eenighe middelen hebben, daer werden
sy aenghehaelt, ende alsoo ghetracteert, dat sy des avondts onbequaem
zijnde om naer huys te gaan, ghedwonghen zijn daer te vernachten,
en des morghens (soomen seyt) het hayr van den hondf
daer sy af ghebeten zijn, wederomme op te legghen". De toevoeging
daer sy af ghebeten zijn in de figuurlijke toepassing laat het oorspronkelijke
bijgeloof duidelijk doorschemeren.
M n1. Op s ij n hoof tso e ken. Onder dit opschrift gaf Dr.
F. de Tollenaere in den 57sten jaargang van dit tijdschrift (blz. 259-
260) een welkome aanvulling op mijn verklaring van de bewuste uitdrukking
in Reinaert lI, vs. 4192 (in denzelfden jaargang, blz. 151-
156) door te wijzen op de zinverwante On. verbinding skofia i hp/di
einum, voorkomend in een plaats uit de Lazdcela saga. En aan het
slot stelt hij een dergelijke vraag als waarmede ik mijn artikel eindigde,
toen ik schreef: "Zou dit lImit list bewaltigen" door "lausen"
of op zijn Litausch door "galvos jieskojimas" d.i. "hoofdzoeken, d.w.z.
(ongedierte) op het hoofd zoeken" niet ook in figuurlijken zin de beteekenis
van Reinaert's elc op sijn hooft soeken zijn geweest?" Waarbij
hij dan wil "denken aan de figuurlijke beteekenis die het ndl.
luizen en het nhd. lausen hebben, namelijk: "op een bedrieglijke
manier berooven", "beetnemen"."
Wijlen Professor Hesseling schreef mij destijds naar aanleiding
van mijn stuk onder meer: "Van 't luizen zou ik ook uit Grieksche
sprookjes vele voorbeelden kunnen aanhalen". En ikzelf heb later
deze bewerking ook in Russische sprookjes aangetroffen, b.v. in het
sprookje van de Twee Iwans soldatenzoons, waar een van beiden bij
twee verschillende gelegenheden een prinses verzoekt hem op het
hoofd (letterlijk: in het hoofd(haar» te zoeken (Russisch v go love
iskat'), doch hem te wekken als de draak in aantocht is.
Russisch v golove iskat' staat nagenoeg gelijk met Litausch galvq
jieJkoti, maar er zijn ook Slavische talen waar het woord voor:
4488 0 p
49
gekl1egen Pooisch iskaé,
mskati, iskati, biskati; sukuoti Pooisch szukaé suchen.
Aus Sibirien weIches jedem J agd Reinaert 1I, luizen, Conversationslexicon 1896 !), Läuse 1) 11, SPARSA "zoeken" op zich zelf reeds alleen (zonder het hoofd te noemen) de
beteekenis van: "luizen" gekregen heeft, zooals b.v. Poolsch Tjechisch Servisch vgl. hetgeen ik in mijn
vroegere artikel heb opgemerkt omtrent de beteekenis van Litausch
uit Poolsch uit Duitsch Kon ik in mijn artikel van de genoemde behandeling eenige welsprekende
citaten geven uit oudere en jongere schrijvers, die haar
in het Zuiden en Oosten van Europa (b.v. op het Pyrenaesche schiereiland
en in Rusland) zagen, deze tafereeltjes worden nog overtroffen
door het volgende bij de inboorlingen van Siberië, dat W. Radlow
in zijn bekende werk I, blz. 308 ons van de Altaische
Berg-Kalmukken vertoont: "Es ist etwas ganz Gewöhnliches, dass ...
Mädchen und Weiber sich vor unseren Augen das Ungeziefer von
den Köpfen suchen. Diese Liebenswürdigkeit geschieht stets gegenseitig".
En hij vervolgt: "Da die Armen das ganze Jahr hindurch die
PeIze auf dem blossen Leibe tragen, so sind diese voll Ungeziefer,
welches sie schrecklich quält, und so hat denn der Reisende auf
j edem Ruhepunkte die Qual, dem Absuchen der Läuse von den Pelzen
beizuwohnen. Manche Leute entwickeln bei dieser Jagd eine
grosse Geschicklichkeit; ich habe selbst beobachtet, wie einer meiner
Führer in einer Minute 8g Mal einen glücklichen Fang that 1). Das
Schlimmste ist aber, dass die Leute die Mitbewohner ihrer PeIze
zwischen Unter- und Oberlippe einsammeln und nach gethaner Jagd
mit der Zunge schnalzend hinunterschlucken. Doch ich will das Bild
nicht weiter ausmalen".
Het voorgaande betreft steeds het luizen van menschen onderling,
terwijl in II, vs. 5146 vlgg. apen dit doen bij menschen, in
casu onzindelijke dienstboden. Wat het luizen van apen onderling
aangaat, daarover schreef Professor Hesseling mij: "Ik heb wel eens
gehoord dat apen elkaar nooit op 't hoofd en inderdaad vind
ik in Meyer's (maar van 18g6!), ad XI,
kol. 80: "Die Kopflaus (pediculus capitis) ... lebt nur auf dem Kopfe
I) "want si is met gripen snel" zegt Reinaert I1, vs 5163 van de apin Hatenete.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 4
R. VAN DER MEULEN
't Glossarium WNT juypenbier 1542. 35 Bijdr. en M eded. van het
Hist. Rekening van het lastgeld in
Amsterdam, Waterland en het Noorderkwartier van Holland in 1507:
... 1 looIen biers 1 Kalmerpeer Kulmerland
Dantziger peer),
Kolmer, Kölmer". Kallmerpeer Colmar,
Kolmarpeer Kolmerpeer, Colmar Kolmar 50 des Menschen" ... De apen hebben wel gebaar, maar schijnen iets
anders te grijpen". Naar aanleiding hiervan heb ik mijn licht eens opgestoken
bij den oppasser der apen in de Rotterdamsche Diergaarde
H. Schild, die mij bevestigde, dat de apen inderdaad bij elkaar geen
ongedierte vangen; wat zij dan wel in elkaars haren en op elkaars
lichaam (ook op elkaars hoofd) grijpen en daarna in hun bek steken,
kon hij mij niet met zekerheid zeggen, hij dacht aan zoutkristalletjes.
Uit zijn langjarige praktijk deelde hij mij nog mede, dat bij voorkeur
een exemplaar van het eene geslacht er een van het andere
"luist" en dat het dus bij de apen werkelijk een soort van liefkoozing
is.
Jo pen bie r. Het oudste bewijs van het voorkomen in het Nederlandsch
van dit woord was tot dusverre door Stallaert in zijn
gesignaleerd; zie ook VII, 436. Zijn voorbeeld in
den vorm is uit een Brabantsch stuk van 6 November
Een jaar oudere plaats, die men dus welhaast middelnederlandsch
kan noemen, is gepubliceerd in de Gen. te Utrecht 44, blz. 220 in de "Douwe Kerstensz van der Schellinck '" last J oopen s. 3 d."
K a I mer pee r. Over dezen peernaam schreef ik in den s8sten
jaargang (blz. 61-64) van dit tijdschrift. Mijn gissing was "dat de
zoogenoemde afkomstig zou kunnen zijn uit het Kulmet'land
aan de Wijsel met uitvoer over Dantzig (vgl. waarbij dan het verschil in vocalisme in het bijvoegelijk naamwoord te
verklaren zou zijn door bemiddeling van een der oude bijvormen, hetzij
van hetzij van Kólmer". En ik meende op goede gronden de
Poolsche KfiLmerpeer te moeten onderscheiden van de Fransche of genoemd naar de Fransche stad
in den Elzas. Nu is het mij evenwel achteraf gebleken, dat
er ook in Polen een plaats ligt, niet aan de Wijsel, maar veel
Westelijker, niet zoo ver van de Duitsche grens aan de spoorlijn PosenSI
Kulmerland.
Conversationslezicon hijl I8de Chodziei: Mittel- und Nord-Deutschland van 1874 leest men op de (Duitsche)
W ordt SPARSA 51
Schneidemühl, dus een eind ten Zuidwesten van Kulm en het KuImerland.
Volgens Meyer's Conversationslexicon is deze Duitsche naam
pas officieel sedert 1877; misschien is hij~ in het gebruik ouder, of hij
echter tot in de 18de eeuw terugreikt, durf ik betwijfelen. De Poolsche
naam van het plaatsje luidt vanouds Chodziez (in Baedeker's
Mitte!- kaart nog Chodziesen) met een even sterk verschil als b.v. tusschen
het Duitsche Bromberg en het Poolsche Bydgoszcz. Ik wil den oorsprong
der benaming van de Poolsche Kalmerpeer voorzichtigheidshalve
evenwel voorloopig nog in 't midden laten.
(Wordt vervolgd) R. VAN DER MEULEN
ENKELE AANTEEKENINGEN BIJ EEN BRON VAN
VAN LENNEPS ZEEMANS-WOORDEBOEK
Van Lenneps Zeemans-Woordeboek heeft het groote nadeel dat
het geen bronnen vermeldt. Wél heeft de schrijver in zijn voorrede
Van Winschootens Seeman en de Spreekwoorden en Spreekwoordelijke
Zegswijzen, bijzonder van de Scheepvaart en het ScheepsJeven
ontleend (1835, 1836 en 1844) van J. P. Sprenger van Eyk
genoemd; van een verantwoording ~ij de verschillende artikelen is
echter geen sprake. Dit maakt het situeeren in tijd en ruimte van
de in het Zeemans-Woordeboek behandelde woorden soms moeilijk,
enkele malen zelfs - namelijk wanneer men alleen over de opgave
van Van Lennep beschikt - onmogdlijk. In dit laatste geval kan
men soms geneigd zijn eenigszins kritisch, ja wantrouwend te staan
tegenover het woord in kwestie, terwijl Van Lennep in het bewuste
geval mogelijk uit een betrouwbare bron heeft geput. Dat het artikel
Snijveld "plek, waar op het erf der droogers de visch gekorven
wordt" (Zeemans-Woordeboek) niet werd opgenomen in het WNT
()nder de samenstellingen van Snijden is wellicht aan dit wantrouwen
toe te schrijven. Mocht dit het geval zijn, dan kan alvast worden medegedeeld
dat nier aan de betrouwbaarheid van het Zeemans-Woordeboek
In den eersten jaargang (ao. 1853) van het letterkundig tijdschrift
Nederland, dat als ondertitel voerde "Proza en Poezy van
en Mr. J. A. Molster werd uitgegeven, verschenen van de hand van
den dichter S. J. van den Bergh een drietal schetsen onder den titel
"Typen". Nummer III van deze typen is "De Noordwijksche
Visscher". Hierin schildert de schrijver lief en leed in het leven van
den Noordwijkschen visscher uit het begin der negentiende eeuw.
Hij heeft zich ook geïnteresseerd voor de visscherstaal, want in zijn
stuk geeft hij ons drie bladzijden Noordwijksch dialect in den vorm
niet behoefde te worden getwijfeld.
Nederlandsche Auteurs", en onder de redactie van H. J. Schimmel
]ansse ,en zegt: "Hij sel ir ien goed waif an hebbe; dat sellie. Ze
3) EEN BRON VAN VAN LENNEPS ZEEMANS-WOORDEBOEK 53
van een gesprek tusschen Willem Arieszoon en Jan Huigszoon.
Allerlei termen uit het visschersbedrijf, die de meeste lezers natuurlijk
niet kenden, heeft S. J. van den Bergh in nota's - samen ongeveer
vijf en veertig - onderaan de bladzijden verklaard. Nu heeft
Van Lennep in denzelfden jaargang van Nederland een stuk gepubliceerd
dat als titel draagt "Iets over Dirck Pietersz. Pers en zijn
Werken" en vlak voor de "Typen" van Van den Bergh is geplaatst.
In 1853, toen de eerste jaargang van Nederland verscheen, was Van
Lennep ijverig aan het werk voor wat hij noemde een "verbeterden
Winschoten" 1); de verklaringen van Van den Bergh waren een
welkome aanvulling, zoodat ze drie jaar later in het Z eemansW
oordeb,oek hun plaats vonden.
Het snijveld, waar wij het straks over hadden, komt voor in het
bovenvermelde gesprek in Noordwijksch dialect; Jan Huigszoon heeft
het namelijk over de vrijage van Klaes van Aerentjes met ]aepie
Jansse ken ooak wat verdiene mit boete en op 't snaiveld te gaen 2). Andere
artikelen die Van Lennep uit Van den Bergh overnam vonden
daarentegen op hun beurt hun plaats in het WNT, soms met, soms
zonder vermelding van de (tweedehands) bron. Zoo wordt bij B ordgeld
"soort van verval dat uit de beschouwing der vischvangst voortspruit"
(Dl. lIl, 525) 3) en bij Man "schuit" (Dl. IX, 176) 4) naar
1) Zie "Voorrede" van het Zeemans-Woordeboek, blz. ix.
2) Nederland 1 (1853), 323.
a.w. 315. Ook uit den tekst van Van den Bergh is niet op te maken waaraan
deze benaming ontleend is.
4) a.w. 322. Een ander, ouder voorbeeld is misschien te vinden in de
volgende aanhaling uit het "Leven en Bedrijf aan Boord van een Katwijksche
Visschersschuit in 17gJ": "Wy hebbe nou al 67 duysend (stuks haringen) behalve
de enkel de maan niet ver van malkander geleegen. zoo dat wy aanstons by
malkander zyn" (Leidsch Jaarboekje 1927-1928, blz. 40). Na Maan plaatst de
uitgever, A. Beets, de noot "Mij onverstaanbaar". M.i. wordt de zaak duidelijk
wanneer men na "duysend" een kommapunt zet en daarbij bedenkt dat "hebbe"
hier apo koinou staat, dus ook als hulpwerkwoord bij "geleegen". "Wy (zyn)
aanstons by malkander" heeft betrekking op Jaap Vink en Leendert Vink;
"de enkelde maan" is de schuit van hun derde kameraad Reyn Aay, die verderop
heeft gevischt (zie in Leidsch Jaarboekje 14).
Il, Hout II73 3) 4) eV.eneens Van· 7), I, F. Lennep) versnapering.ao. 4320.
54 F. DE TOLLENAERE, ZEEMANS-WOORDEBOEK
het Zeemans-Woordeboek verwezen; bij Beugtijd (Dl. 1I, 2264) 1),
Rout "De rollen en planken waarop eene visschersschuit geplaatst
wordt om haar in zee te brengen" (Dl. VI, 1173 2), Overloopen
(Dl. XI, 1868) en Stopgeld (Dl. XV, 1950) echter wordt de
verklaring Van den Bergh-Van Lennep stilzwijgend overgenomen.
Bij het artikel 'Bramzijgertje (Dl. lIl, 1025) 5) wordt de definitie
van het Zeemans-W oordeboek overgenomen eveneens zonder bron;
weliswaar verwijst het WNT naar Van de Schelde tot de Weichsel
(I, 260; a o . 1882) waarin eveneens een gesprek in het dialect van
Noordwijk aan Zee voorkomt.
Behalve eigenlijke visscherijtermen heeft Van den Bergh ook
enkele andere eigenaardigheden uit den Noordwijkschen woordenschat
vermeld en die voor zijn lezers verklaard. Zoo heeft hij b.v.
onder de spelen van de jeugdige "Noortikers" opgeteekend het
"skietklooatte" langs het strand 6). Nu wordt dit vermaak over het
algemeen klootschieten genoemd, doch Van' den Bergh bezorgt ons
hier een welkome aanvulling voor een woord, dat voor het eerst
wordt aangetroffen bij Berkhey, die in zijn N atuurlyke Historie 3,
1388 mededeelt, dat het spel met den werpkloot bij de strandbewoners
schietklooten heet. Een ander voorbeeld van dit woord, dat thans nog
in den mond van de Katwijkers leeft vindt men in Van de Schelde
tot de Weichsel 260.
Op blz. 311 heeft Van den Bergh het over de Noordwijksche vierbot,
eveneens in het Zeemans-W oordeboek opgenomen en "verklaard".
Met dit woord zijn echter verschillende problemen verbonden. die
het best in een afzonderlijk artikel kunnen worden onderzocht.
Leiden DE TOLLENAERE
I) a.w. 313. 2) a.w. 322. 3) a.w,. 313.
4) a.w. 315. De verklaring van Van den Bergh (en Van Lenne!)) van dit
woord, t.w. "het noodige voor zijn tonnetjen proviand, "stop" geheeten" wijkt
eenigszins af van die van het WNT "geld voor versnapering,en voor zeelieden".
5) a.w. 318. 6) a.w. 326.
7) Zie Overdiep, in OTt 3 (a o• 1934-'35), 321. Het woord is natuurlijk geen
samenstelling met schieten, zooals in het WNT XIV, 590 wordt vermeld, doch
een afleiding van schietkloot ; zie overigens WNT VII,
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET
vuurbaak heet is sinds de eerste helft van de veertiende eeuw opgeteekend.
MnlW Vlaamsche voorbeelden werden in 1937 door K. Loppens
aangehaald in een artikel over de oude vuurtorens van Nieuwpoort
en Lombartsijde, dat in het tijdschrift Biekorf 43 (1937), 169-175;
266-276; 299-301 verscheen. Hier volgt het materiaal waarover wij
Briel: MnlW vuurboetmeester).
aO. 1366 (Vlaamsche kust: "Que pour,le sauuement desdiz marchans
leurs biens et neifz il soient ordonnees encontre les costieres
de Flandres sur mer a Dunkerke, Nieupoort, Ostende,
souloient estre en vieulx temps" , in Gilliodts-Van Severen,
Invent. des chartes 2, 137-138).
aO.1376 (Amsterdam: MnlW i.v.; de lezing is echter zeer twijfelachtig).
aO.1414 (Nieuwpoort : "Huke Pieterszonen, lanternemakere, omme
te makene de hoornen van eenre groter lanterne, omme in
ghebreike van eenre houtinre vierboete, die verbrand es,
xvii0 17-500) 3 10 Mnl W aO. 1498 (Lombartsijde: "Item ende als van andere diverssche cos ten
ordinaire die plegen costume te zyne als van gheleye 1) ter
vierboete te barnen", in Biekorf 43,299).
J) L MnlW Lv. g y, WNT g I Deze oude N ederlandsche naam voor wat thans een vuurtoren of
In het vindt men verschillende Hollandsche voorbeelden;
thans beschikken, geordend naar tijd en plaats.
aO.1333 (Den Brie1: i.v. pourJe Ie Blankeberghe, nouuelles lumieres et vierbotes si comme
meide met kersen ter zee ward te lichtene". Verder: "Venant
stile, van xvii~ M (17.500) stenen ter Yde ter vierboete
te redene omme hier an eene nieuwe vierboete te orborne,
4 s. van den duust, val. L. IQ S.", in Biek.orf 43,
170 ).
aO.I446-1455 (Den Briel: i.v.).
D.i. stroo; zie i.v. I 0 i.v. 1 u i.
F. DE TOLLENAERE
Nieuwnederlandsche voorbeelden dateeren van:
aO.1527 (Scheveningen: MnZ W i.v.).
aO. 1565 (Den Briel: Mnl W i.v.).
aO.1567 (H. Junius, Nomencl. 403b, vandaar ook in Kiliaan).
aO.156g ("gegeven in onsen Huyse vanden Hage": "Die Hooftman
(sal) terstont een Vyer-teecken laten uytsteecken opte
Vyer-boet", Gr. Placaatb. 2, 2II2b).
aO. 1596 (Vlaamsche kust: "Pharum ostentat siue turriculam lapideam,
ex qua ad regendos nauium cursus, & prrecauenda
vada, ignes e..x arundine stipuláve noctu emicant, quamdiu
maris feruor allabitur; quales etiam Oostendre, Blancoberqre,
pagoq; Heisto conspiciuntur: Qure extra oppida sunt & Vierboute,
ab accensis ex arundine aut stipuia flammis, appellantur",
J. Marchantius, Flandria commentariorvm lib. iiii
descripta 56).
a 0 • 16IO (vierbuete: op de prentkaart van Balthasar, zie Bosscha,
Neerland's Heldendaden2 I, 267, noot aO.I662 ("Dat de vuurboet op 't voorsz. Eyland (Urk), die Ao. 1624
gemeten was te staan vijf roeden van de zee- of waterkant
af, in den jare 1649 verplaats (Sic) en ingezet was geworden
ontrent honderd voeten binnewaarts na de Kerk toe", Handv.
u. Amst. 335a).
aO.I668 ("Gedaen ... In den Hage": "De boven-gemelte reparatie van
de Vuyr-boeten", Gr. Placaatb. 3, 1303a).
aO. 1681 (Van Winschooten, Seeman 344).
aO. 1715 (Nieuwpoort: "het maeken van een nyeuwe torre, in het fort
de vierboetd, staende al de west sydde van daev,en deeser
stadt", in Biekorf 43, 174).
aO.1730 (Scheveningen: "een nieuwe vuur-boet of vuur-bake", De
Riemer, Beschryving van 's Graven-Hage 1,49).
aO. 1777 (Nieuwpoort : kaart van Ferraris: zie Bosscha, a.w. I, 267,
noot I).
aO.179O ("de oude vierbot, dat is een weynig bezuyde scheeveling",
in Leidsch Jaarboekje 1927-1928,46).
aO. 1798 ("Vuurbaak of Vuurboete. Eine Feuerbake, Blüse", J. H.
Röding, Allgemeines Wörterbuch der Marine 3, 147a).
5566 I).
13030).
I,
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET
Samenstellingen bij vierboet zijn:
Vierboetgeld:(
aD. 1358 (Dordrecht: Mnl W i.v.).
+ aD. 1445 (Den Briel: Mnl W i.v.).
aO.1551 (Scheveningen: vierbuet-gelt, in De Riemer, a.w. 1,49).
57
aD. 1670 (Den Briel: "Ordonnantie van het Kape- Vuyrboet- ende
Tonne-gelt op de Maze", Gr. Placaatb. 3, 1304a).
en Vierboetmeester :
aD. 1333 (Den Briel: Mnl W i.v.).
Wat nu het woord in de negentiende en twintigste eeuw betreft, volgens
het getuigenis van Bosscha (de eerste uitgave is van 1834-1856)
,,(vindt men) op uitvoerige kaarten onzer zeegaten, ook nog tot in de
19de eeuw ... v u u r boe t voor kustlicht, en (leeft) het woord ... nog
voort in de spraak van de Noord-Hollandsche strandbewoners" 1). Het
Noo!"dwijksche vierbot vindt men behalve bij Van den Bergh in Nederland
van 1853 (blz. 311) ook nog opgeteekend in Van de Schelde tot
de Weichsel I, 260 (ao. 1882).
In het WNT (lIl, 192) leest men: "de Samenst. vuurboet, die op
onze zeedorpen in den vorm vierbot nog lang in gebruik gebleven is",
wat den indruk kan wekken dat in 1893 het woord in die zeedorp,en
niet meer werd gebruikt 2). Dit is intusschen niet zoo. De vorm vierbot,
die wij in 1790 in een Katwijkschen dialecttekst aantreffen, is
thans nog levend. Phonetisch echter is deze transcriptie misleidend,
de à is halflang en van een iets geslotener nuance; wij hoorden
te Katwijk [vi :rbà .L tJ. Daarnaast komt ook een vorm met lange
à (vi :rbà : J.. t) voor. Vierboet wordt echter ook wel gezegd, en een
zeer recent voorbeeld vindt men op blz. IÓ9 van A. Tael's roman Martijntje
(ao. 1941), die ± 1880 te Scheveningen speelt. Persoonlijk
I) Neerlanti's Heldendaden2 I, 267, noot I.
2) Dat "Nog heden ... vierboot en viervot bekend (is) als naam van een stuk
land te Krommenie" (MnJW IX, I4&» is niet juist. Bo.e:kenoogen, naar wien
Verdam verwijst, zegt dat deze' zeventiende-eeuwsche benaming "Thans waarschijnlijk
onbekend" is. Het is trouwens lang niet zeker of dit toponiem iets met
vierboet(e) te maken heeft.
t] ouderwetsch; S8 F. DE TOLLENAERE
kreeg ik echter den indruk dat de vorm [vi :rbà: J.. t] overweegt, en dit
is blijkbaar ook de indruk van prof. Overdiep, die voor Katwijk vierbààt
opteekende. Dat de Katwijker vuurtoren - eigenlijk is het een
"visscherslicht" uit den tijd van de bomschuiten - thans "viertorent"
zou heeten 1) is misschien iets te sterk uitgedrukt. Wèl krijgt men bij
navraag te Noordwijk en te Katwijk den indruk dat vierboet het op
den duur zal moeten afleggen voor viertoren, doch verouderd is het
woord eigenlijk nog niet. Tegenover vreemdelingen echter zullen de
vissGhers het niet gaarne in den mond nemen. Ik meen ook dat de
Katwijkers slechts den vuurtoren van hun eigen dorp vierboet noemen,
doch b.v. niet dien van Noordwijk of Scheveningen; dit kan echter een
verkeerde indruk zijn. Of de vorm vuurboot, die voor het eerst in den
vierden druk van Van Dale (ao. 1898; vanaf 0 door P. J. van Malssen
Jr. bewerkt) werd opgenomen, uit den volksmond werd opgeteekend
2) of slechts een mislukte poging is tot normaliseering van een
gewestelijk woord (dat als vierbot reeds in 1864 in het woordenboek
van Calisch uit Van Lennep's Zeemans-Woordeboek was overgenomen)
is moeilijk uit te maken; in beide gevallen echter moet vuurboot
worden geschrapt. De à van [vi :rbà. J.. tJ is blijkbaar slechts een verkorting
van de u in [vi :rbu.t], die in het Katwijksch vóór dentalen de
germ. 8 voortzet. Dezelfde verkorting vindt men in het Katwijksch in
gevallen als motte (moeten) en hokje (hoekje van een zeil) 3). De à:
van (vi :rbà: 1. t) is blijkbaar naderhand weer door verlenging van à
of à. ontstaan.
Aan de Vlaamsche kust werd het woord blijkbaar reeds in de achttiende
eeuw ouderwetseh; in de stukken van dien tijd is er sprake
van vier torre (ao. 1738) en 'lJuertoren (ao. 1792) (zie Biekorf 43,173
en 171), terwijl men in het jaar 1792 een contaminatievorm vierboetforre
(Biekorf 43, 2(9) vindt die veelzeggend is. Thans schijnt
'Vierboet( e) er onbekend te zijn, want noch in De Bo, noch in Loquela,
1) Zie Overdiep, in 0 [t 3, (1934-'35) 318.
2) Immers phonetisch staat (vi :rbà :lt) zeer dicht bij (vi :rbo :t).
3) Zie over deze verkorting Overdiep in OTt 3 (1934-'35), 207.
noch in I, Zeemans-Lennepeen van vierbot gewaagd en het woord opgevat als een "verbasterde, op
MnlW.
een of andere manier moet samenhangen zal men gaarne aannemen;
lib. iiii descripta dezen samenhang ingezien, waar hij op blz.
56 schrijft: "quales ... Vierboute, ab accensis ... flammis, appellantur".
J. WNT lIl, t.W. boOet 18Ç)O Verr)
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET 59
nochïn de woordenlijst van K. de Flou (in Onze Volkstaal aO. 1890)
wordt het woord vermeld 1).
In zijn Zeeman$-Woordeboek heeft Van Lennep ,een verklaring
onze zeedorpen gebruikelijke benaming van Vuurbaak"! In het MnIW ..
waar het woord is opgenomen in den genormaliseerden vorm vuurboet,
alhoewel het feitelijk, aangezien het alleen in de kustdialecten
wordt gebruikt, steeds vierboet( e) luidt, leidt Verdam dit woord af
van de uitdrukking vier boeten. Dat vierboet( e) met vier boeten op
reeds de Nieuwpoortenaar Marchantius had in zijn Flandria commentariorum
Dat echter uit een koppeling vier boeten een znw. vierboet( e) zou zijn
afgeleid is wellicht niet heelemaal overtuigend; immers de verhouding
schijnt hier toch wel anders dan b.v. bij overloopen :' overloop,
aangezien boeten zelf als een denominatief bij boete wordt beschouwd.
Reeds in 1893 heeft W. Muller in het (Dl. 192 volg.)
een even uitvoerige als interessante etymologische beschouwing over
vierboet( e) ten beste gegeven, een beschouwing die den lezer de keuze
laat uit niet minder dan vier veronderstellingen. De eerste veronderstelling
kunnen wij voorloopig buiten het debat laten, wij komen er naderhand
op terug. De vierde wordt als volgt geformuleerd: "Eene
andere gissing, dat vierboet oorspronkelijk zou hebben beteekend :
heuvel (duin) waarop een vuur brandde, vindt eenigen steun in de
analogie van mnl. vierberch, dat bij V. Alkemade, Beschr.. v. Brielle
(2,9: aO. 1280) naar 't schijnt in denzelfden zin als vierboet voorkomt.
In dat geval zou men boet misschien in verband mogen brengen
met ft. butte, aardheuvel (zie Littré, Diez, Körting)". Deze gissing
werd eenigszins aarzelend overgenomen door Vercoullie in den
tweeden druk van zijn etymologisch woordenboek (ao. 1898) i.v.
Boe t "kustlicht"; de eerste druk van 1890 heeft namelijk dit lemma
nog niet. In de derde uitgave van zijn woordenboek echter geeft Ver-
I) In de bovenvermelde studie van Loppens wordt vierboete blijkbaar slechts
gebezigd als archaïsme.
60 F. DE TOLLENAERE
coullie, m.i. te recht, de opvatting van 1898 prijs, doch sluit zich nu
bij een andere opvatting aan, die Muller als zijn tweede gissing als
volgt heeft omschreven: "Uit de tot dusverre bekende voorbeelden
kan men opmaken, dat een vierboet een op een duin staand gebouwtje
of gestel was, waarin of waarop oudtijds een vuur werd ontstoken ...
Is die veronderstelling juist, dan zou men boet kunnen houden voor
een Frieschen vorm van Boede (zie aId.) 1) ; het woord zou dan eigenlijk
beteekend hebben: loods, schuur, hut waarin een vuur gebrand
wordt, en later op nieuwere soorten van vuurbaken zijn overgedragen.
Doch hiertegen pleit sterk de omstandigheid dat niet alleen bij Kiliaan
en in de 17de eeuw, maar reeds in de Middeleeuwen naast vierboet
ook vierboete, vierbuete, en in het mv. uitsluitend vierboeten voorkomt
... : eene zóó oude vervorming van boede tot boet, boete, mv.
boeten zou althans van elders gestaafd dienen te worden". Vercoullie
meent' echter den overgang boede>boet(e) te kunnen toeschrijven aan
den invloed van het diminutief boet je ; een vierboet was echter niet zoo
klein, zoodat hier niet in de eerste plaats aan invloed van het diminutief
moet worden gedacht.
Blijft tenslotte nog de derde gissing van Muller: "Dit bezwaar
met betrekking tot den vorm zou niet gelden tegen de opvatting (reeds
door Winschooten voorgestaan) van boet(e) als stam of afleidsel van
Boeten (Il). Doch het is niet duidelijk hoe een aldus gevormd woord
zou kunnen beteekenen : p I a a t s wa a r vuur ontstoken (geboet)
wordt; ook strooken de samenstellingen koolboet, boetheer en boetvuur
hiermede kwalijk. Daarenboven is dit ww. boeten zelf in afkomst
en oorspronkelijke beteekenis te onzeker om er veel uit af te leiden".
Deze (derde) veronderstelling komt m.i. zoo dicht bij de waarheid, dat
het verbazing kan wekken hoe de heer Muller zich destijds niet heeft
gebrand aan het door hem zelf "geboete vier"! Doch laten wij vooreerst
de bezwaren van Muller eens nader bekijken.
Vooreerst het werkwoord boeten (Il) "ontsteken, aanleggen (van
vuur)". De vele vormen die in de verschillende talen en dialecten
aan germ. boeten beantwoorden worden in het WNT (Dl. lIl, 213)
I) Een dergelijke Friesche vorm is a1daar niet opgeteekend; doch blijkbaar
wordt hier N.-Roll. bedoeld.
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET 61
zorgvuldig opgesomd, waarna Muller concludeert: "Al deze vormen
kunnen geregeld verklaard worden als ontstaan uit een ogerm. bat jan,
met of zonder klankwijziging. Wat de klanken betreft zou er dus geen
bezwaar zijn tegen de vereenzelviging van dit woord met Boeten (I)
(d.i. herstellen, genezen enz.), die dan ook inderdaad o.a. nog door
Franck en door Murray wordt voorgestaan. Toch is het raadzaam de
twee woorden voorshands gescheiden te houden, uithoofde van de
beteekenis; immers het valt moeilijk te gelooven dat de eigenlijke oude
beteekenis van dit woord: ontsteken, aanleggen (de bet.: opstoken
komt eerst later in sommige tongvallen voor) zou zijn ontstaan uit de
abstracte van: verbeteren, herstellen".
Het wil ons voorkomen dat de moeilijkheid in de semasiologische
verbinding van boeten (I) "herstellen~' met boeten (11) "vuur aansteken"
geen voldoende reden is om aan de identiteit van beide woorden
te gaan tomen. De formeele gelijkheid is primair en valt niet te
loochenen; men mag dientengevolge probeeren de beteekenisschakel
te vinden die de beide vormen kan verbinden. In de N ED is reeds
in 1887 gepoogd om de moeilijkheid te overbruggen; de gissing die
aldaar wordt naar voren gebracht, doch die voor Muller blijkbaar
niet overtuigend was, lijkt mij niet onaannemelijk. Ze werd ook door
Falk ,en Torp i.v. F y rib 0 der 1) overgenomen en luidt als volgt:
"The development of this (the chief extant) sense, the antiquity of
which is shown, not merely by the OS. (1.: AS.) fyr bétan, but by its
existence in the other Teutonic languages ... , is somewhat obscure,
from the fact that in the earliest instances it appears to mean, not
"to mend a fire", but as in modem Dutch, "to make, kindle, put on'
a fire". Perhaps this is to be explained by the primitive conditions
(which prevailed more or less till the days of phosphorus matches),
according to which fire was not g;nerated anew each time it was
I) Verg. H. Falk in Hoops Reallexicon Lv. Fe u er: "Die Alten bewahrten
abends die glühenden Kohlen sorgsam unter Torf oder Asc,he (anord. usU,
ags. ysle, mhd. üsele, anord. eimyrja, ags. éÈmyrie, ahd. eimuria, beide mit
lat. uro verwandt). Am Morgen wurde das Herdfeuer mittels Späne, Birkenrinde
u. ähnl. (anord. eldkveykja) entflammt (anord. kveikja dd, ags. f'jr
bétan).
62 F. DE TOLLENAERE
required, but was usually propagated by a "glede" from an existing
fire, of ten carried and kept alive for days (cf. Genesis xxii. 6), which
was surrounded with combustibles, and "beeted" into a blaze, when a
fire was required" 1). Volgens de NED zou men zich dus den volgenden
ontwikkelingsgang hebben voor te stellen: "beter maken, oprakelen"
"aansteken" en ten slotte, toch weer "oprakelen", wat allicht
niet geheel overtuigend mag worden genoemd. Men zou echter ook
kunnen denken aan een beteekenisontwikkeling boeten, d.i. "beter
maken" > "in orde brengen" >."maken" > "aanleggen"; dan zou men
bij boeten ongeveer een gelijksoortige ontwikkeling hebben als bij opknappen,
dat toch lang niet altijd kan worden weergegeven door "knapper
maken, in een beteren toestand brengen", doch dat met betrekking
tot een daad, een handeling, een "zaakje" is gaan beteekenen : deze
verrichten, ze ten uitvoer brengen, waarbij de bijgedachte dat die handeling
dan goed of handig moet geschieden al of niet aanwezig kan
zijn. Doch hoe de semasiologische verbinding ook moet worden gelegd,
het lijkt mij dat men bd.eten (I) en boeten (11) niet behoort te
scheiden 2).
Trouwens wat is er aan te vangen met de beide andere proeven
van verklaring die Muller bij Boeten (11) nog ten beste geeft? Dat
boeten oorspronkelijk het "stapelen, tassen, bouwen" van vuurtjes zou
zijn? Daarvoor is deze beteekenis toch te beperkt en te jong 3). Of
dat "men (veeleer zou) denken aan eene oorspronkelijke bet.: slaan,
steken, stooten (verg. vuur slaan, en (vuur) stoken naast aansteken) ;
te meer omdat ofr. bouter (Ie feu) en it. buftare (il fuoco) niet aUeen
hetzelfde beteekenen en in vorm sterk gelijken op ons woord, maar
ook daarnaast de bet.: stooten, steken, zetten hebben" (WNT lIl,
213) ?
Muller zelf erkent dat het verschil in stamklinker tusschen germ.
*bfJUtan, waarop dan de Romaansche woorden zouden teruggaan,
en gem. *botjan, waarop Boeten (I) en (11) berust, vereenzelviging
of verwantschap tusschen de Romaansche woorden en ons boeten
uitsluit. Maar waarom dan ofr. bouter Ie feu er bij gehaald? Alleen
J) NED i.v. Be e t, bet e v.
2) Zie ook Franck-Van Wijk i.v. Boe t e.
3) Zie reeds E. Verwijs, in Taal- en Letterb. I (1870), 33.
.Ie il NDL. VIERBOET(E), VUURBOET
6633
omdat E. Verwijs, toen hij in de Taal- en Letterb. I (1870), 24
volgg. een artikel over ,vuur boeten schreef, ten onrechte het onechte
(immers nederduitsche) nhd. beuten met it. bottare (il fuoco) en fr.
bouter (le feu) ging vergelijken? Het schijnt alsof het alweer onze
oude Kiliaan is geweest, die door bij zijn artikel Bo,eten het vier naar
"Gal. bouter" te verwijzen het etymologiseerende nageslacht (J. Grimm
in 1854, E. Verwijs in 1870 en J. W. Muller in 1893) op een dwaalspoor
heeft willen brengen. De Romaansche woorden vertroebelen
hier meer dan ze ooit kunnen ophelderen! Immers ofr. bouter Ie feu
mag niet met een beteekenis "slaan, steken, stooten" met vuur slamt,
-stoken op één lijn worden gesteld, daar deze oudfransche uitdrukking
pas ontstond toen uit de oorspronkelijke beteekenis van bouter (uit
germ. *bautan, frank. *b8tan: Meyer-Lübke, von Wartburg ; of uit
frank. *buttan, resp. *butt8n: Gamillscheg), d.i. "slaan, stooten" zich
de afgeleide beteekenis "leggen, stellen" had ontwikkeld 1). Godefroy
(I, 7IIC) trouwens vermeldt ofr. bouter Ie feu onder de beteekenis
"mettre, placer". Ofr. bouter Ie feu is dus niet te vergelijken met ndl.
vuur slaan, doch met ndl. vuur aanleggen!
Dat it. buttare fuoco hetzelfde zou beteekenen als ndl. vuur bOleten
(WNT III, 213) vond ik nergens bevestigd. De moderne ltaliaansche
woordenboeken hebben de uitdrukking niet, tenminste niet in die
beteekenis. Wèl vind ik bij P. Petràcchi, Novo Dizionàrio I (1924) i.v.
buttafoco een definitie "Aperture lasciate in alto d'una muràglia per
but t à r f à co su' nemici" en geeft de "Vocabolaria Universale" (II
(ao. 1878),486) buttar fuoco "uscire in iscoppio d'ira", d.i. "in woede
uitbarsten", maar dit is alles buttare "werpen, uitwerpen" en de laatste
Italiaansche uitdrukking zou te vergelijken zijn met ndl. vuur en vlam
spuwen. In "Het groot Italiaansch en Nederduitsch Woordenboek"
van Moses Giron (ao. 1710) echter vindt men "buttar fuoco nelle case.
Vuur in de huizen werpen of gooijen, het huis in de brand steken, in
vuur en vlam zetten", maar dat is weer een beteekenis die direct bij it.
buttare "werpen, gooien" aansluit. Ndl. vuur aanst.eken daarentegen
is it. accendere fuoco, far fuoco, en vuur slaan is bat ter fuoco.
I) "Aus und neben der bed. "stossen, schlagen" entwickelt sich noch bald
(wohl ii;ber "hineinstecken" ... , eine weitere "legen, stellen", die rasch dominierend
wird" (von Wartburg, FEW I, 458b).
F. DE TOLLENAERE
Dat verder "fr. boute/eu, ... volkomen met mnd. b6tevûr, stokebrand
overeenstemt" (WNT lIl, 213) is juist in dien zin dat beide
woorden imperatieve samenstellingen zijn van het type stokebrand,
doch men vergeté hierbij niet dat in boute-feu het eerste lid door het
algemeene "mettre" is weer te geven, evenals in fr. boute-selle "signaal
om te zadelen", terwijl in mnd. bgtev~r daarentegen het eerste lid de
beteekenis van "aansteken" heeft. Wij meenen tenslotte in tegenstelling
met Muller dat met boeten (II) wel degelijk iets is aan te
vangen voor de verklaring van vierboet(e).
Ook het andere bezwaar van Muller "hoe een aldus (van Boeten
(II» gevonnd woord zou kunnen beteekenen : pi a a t s wa a r vuur
ontstoken (geboet) wordt" is niet onoverkomelijk. Het Engelsch,
heeft een woord fire-boot, waarvan de beteekenissen in de NED als
volgt door A. Bradley (a o. 1897) worden omschreven: "The repair
or mending of a fire; wood used for this purpose, fue1 ... ; the right
of a tenant to take fire-wood from oH the landlord's estate". De
laatste beteekenis "the right of a tenant to take fire-wood" kan hier
buiten beschouwing blijven; de eenige plaats die de NED van deze
beteekenis opgeeft is van 1888, dus blijkbaar jong. Indien men echter
de overige citaten van fire-boot eens nader bekijkt, dan ziet men dat
in vier van de zes gevallen het woord de afgeleide en secundaire beteekenis
"brandhout" heeft. Slechts in twee citaten, een van 1484:
,,12 carect subbosci pro Ie heybote 1) et octo focal pro fyrbot" en een
tweede van 1559: "My saide wyf shall ... have certayne underwoodes
appoynted to her by my executours towardes her fyreboote" zou fireboot
de abstracte verbale beteekenis kunnen hebben, die misschien niet
met Bradley als "the repair or mending of a fire" is te omschrijven,
doch wellicht beter door "het maken van vuur" zou zijn weer te
geven. Het wil ons namelijk voorkomen dat Bradiey's omschrijving is
beïnvloed eenerzijds door zijn ontleding van het woord ("f. Fire sb.
+ Boot sb.!"), anderzijds door woorden als ca1't-boot, hay-boot,
house-boot, plough-boo,t, waarin het tweede lid oorspronkelijk niets
anders dan "het beter maken, het repareeren" kan hebben beteekend.
I) I.v. ha y - bot e echter wordt ditzelfde heybote omschreven als "wood
of thorns for the repair of fences", dus concreet.
6644
vuurmaakse
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET
6655
Doch bij fire-boot hoeft dit niet het geval te zijn. Als men bedenkt dat
het werkwoord to beet a fire, dat toch een denominatief bij dit boot
moet zijn, in de oudste aanhalingen beteekent "een vuur aanleggen,
aansteken" .en pas later, evenals dit het geval is bij ndl. boeten en
aanboe'ten 1), een vuur oprakelen, aanporren", dan zal het wel niet
al te gewaagd zijn om het eng. fyrbot van 1484 als "het maken (d.i.
zoowel het aanleggen als het onderhouden) van vuur" te omschrijven.
En zou men dan ook voor mnl. en nndl. vierboet(e), dat formeel met
eng. fire-boot overeenstemt niet eenzelfde oorspronkelijke beteekenis
mogen aannemen? Van deze oorspronkelijke beteekenis "vuurmaak-
se I" ,,,vuurmak 'm g " 0 f "vuuraanI eg "(" maak se I", ,,mak m'g" en "aanleg"
hier in de abstracte, verbale beteekenis) zou de vorming fire-boot
= vierbo.ete zich dan hebben ontwikkeld: in het N ederlandsch tot
"vuuraanleg" ("aanleg") thans in de concrete nominale beteekenis
"aangelegd vuur", in het Engelsch anderzijds, door een andere semasiologische
ontwikkeling, tot "vuurmaaksel", "vuurmaking" in de beteekenis
van "datgene waarmee men vuur maakt") of "brandstof" 2).
Voor ndl. vierboet(e) zou men dus de beteekenisontwikkeling "het
aanleggen van vuur" > "aangelegd vuur" > "kustvuur> "vuurtoren"
krijgen, zoodat men niet noodzakelijk met Muller zou hoeven te denken
aan een beteekenis "plaats waar vuur ontstoken wordt".
Doch uit het verbaalabstractum "vuurmaking" kon zich natuurlijk
ook de beteekenis "plaats waar vuur ontstoken wordt" ontwikkelen 3),
en deze semasiologische schakel past net zoo goed. Interessant is in dit
verband een mededeeling van G. Knop in OTt 5 (1936-'37), 127 over
Terschellinger woorden: "f j û b û d e, noemden we vroeger een plaats,
een soort van kuil tegen de westelijke helling van de Waendune, waar
in lang vervlogen tijden vuren ontstoken werden. Later had men hier-
I) In het artikel A a n boe ten van het WNT is de beteekenisontwikkeling
verkeerd verklaard.
2) Voor deze beteekenis van zuidndl. vuurmaaksel en vuurmaking zie De Bo
en Teirlinck.
3) Bij verbaal abstracta is de beteekenisontwikkeling van "handeling" tot:
"plaats waar de handeling gebeurt", of "resultaat van de handeling", of "datgene
waarmee de handeling wordt verricht" zeer gewoon; zie hierover Kr. Sandfeld,
Sprogvidenskaben2 Cao. 1923), § 56.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 5
66 voor tri. schijnt met de ontwikkeling die wij hierboven voor eng. bCiet a >" 1 ) 0 fyr M boot, r) Zi,,,(lIl, 193) F. DE TOLLENAERE
voor de fjûrbeakens ... De naam bûde is ook bewaard in den eigennaam
Anjes Bûde, een duinvallei tusschen de strandduinen en de
Waenduin". Op Terschelling werd het woord blijkbaar met ndl.
boed(e), mv. boeden [mnl. boede, bode, nnI. (noordholl.) boed, (boet,
mv. boeten: verg. laad VOOr lade)], fri. bode bodde (Halbertsma) geassocieerd;
dit zou althans den bevreemdenden vorm van het :tweede
lid kunnen verklaren. Ook Knop trouwens brengt het woord ten
onrechte met ndl. boet "keet" in verband.
Men zou kunnen opwerpen dat de hierboven voorgestelde ontwikkelingsgeschiedenis
van eng. fire-boot, ndl. vierboet( e) in strijd is of
to b~t fire,
ndl. vuur boeten hebben aanvaard. Daar namen wij immers aan dat
de ontwikkeling "beter maken" vuur aansteken" bij het denominatieve
werkwoord had plaats gevonden, en dat de laatste bet eek en
i s dus n iet op een primair eng. boot, ndl. boete terugging. Deze
opvatting wordt er niet onwaarschijnlijker op wanneer wij bedenken
dat ags. fyr bétan in de beteekenis "vuur aansteken" reeds ± aO.
885 1) is opgeteekend, terwijl eng. fire-boot "het maken van vuur"
pas in het jaar 1484 opduikt. Maar dan zouden wij deze beteekenis
van eng. fire-boot, resp. ndl. vierboete aan den invloed van het denominatieve
werkwoord moeten toeschrijven, zoodat beide woorden
weliswaar niet naar den v r m, doch wel naar de bet eek e nis
deverbativa zouden zijn, wat tenslotte van de opvatting van Verdam,
die vierboet( e) als een afleiding van vier boeten beschouwde, alleen
formeel verschilt. Moest echter de groote tijdsafstand tusschen ags.
Iyr bétan in de beteekenis "vuur aansteken" en eng. fire-boot louter
toeval zijn, dan is het wellicht niet onaannemelijk dat de bovenvermelde
beteekenisontwikkeling, die men gewoonlijk bij de denominativa
eng. ~o beet en ndl. boeten laat plaats vinden, reeds bij de
nomina eng. (fire-) boot, nld. (vier-) boet( e) ware gebeurd.
Wat de samenstellingen koolboet 2), boetheer en boetvuur betreft,
I) Zi.e NED i.v. Beet, bete.
2) Of koolboet werkelijk is een " (vuur) boet waarin kolen gebrand worden"
(WNT 111, is niet zeker. De aanhaling waarin koolboet voorkomt luidt:
"Dat op den Eilande van Texel in plaatse van de geamoveerde Kooger Kerk,
NDL. VIERBOET(E), VUURBOET
67
waarmee Muller ook verlegen zat, die zijn natuurlijk veel jonger dan
vierboet( e); zij werden namelijk pas gevormd toen een jonger boet
"vuurbaak" - de oudste plaats is volgens het WNT bij Huygens
(I, 442: ó Brielsche boet en baecken; aO. 1622) te vinden - bij verkorting
uit vierboet was ontstaan. Erg gebruikelijk schijnt dit jongere
boet trouwens nooit te zijn geweest. In het jaar 1641 bezigt Westerbaen
het, en meer dan een echo van Huygens is het niet ("Geen Stierman,
onbedagt, neem quade boet of baecken", Ced. I, 277). Verder
wordt het bij Van Winschooten (ao. 1681) onder verwijzing naar
Vuurboet terloops vermeld, maar daarmee is het dan ook uit. Dat
"boet... bij afkorting in plaats van het samengestelde woord gebezigd
(is )", woals Muller het in zijn eerste gissing (bij Boet (I» formuleerde,
is dus juist, alhoewel in een eenigszins anderen zin dan hij zich
had voorgesteld; de vergelijking met vuurbaak,' baak heeft hem namelijk
op een dwaalspoor gebracht. Vierboet(e) is dus geenszins een
samenstelling van het secundaire Boet (I) van het WNT, maar met
het primaire mnl. boet (e), nnI. boete.
Ook bij romanisten heeft ndl. vierboet (e) reeds eerder de aandacht
gaande gemaakt. Zooals hierboven reeds werd vermeld komt het
woord voor in een Oudfranschen tekst van 1366 die, behalve door
Gilliodts-Van Severen, ook door J. Finot werd uitgegeven in zijn werk
R elations commerciales et maritimes entre la Flandre et I' Espagne au
moyen age (in Annale'S du comité flamand de France XXIV (1898».
Doch blijkbaar geeft Finot van het document een ander afschrift dan
het door Gilliodts-Van Severen gebruikte. Daarop wijzen althans de
aanmerkelijke afwijkingen in de spelling; zoo heeft Finot vierboetes
i.p.v. vierbotes. In het eerste lid van dit Nederlandsche woord herkenworde
geplaast een houte Schuur of Loots met roode Pannen gedekt, zoo als
is de Kooleboet of (I.: op) Kykduin, om te verstrekken tot ,een teeken van
Landkenning aldaar", Cr. Pl(JJcaatb. 7, 1534b (ao. 1744). Het is mogelijk dat
koolebooet hier hetz,-:lfde is als wat in Cr. Placaatb. 3, 1303 (a 0. 1668) koolhuis
heet, dus het huisje waarin de kolen, bestemd voor de "vierboet", werden
bewaard. Zoo had men te Nieuwpoort, waar men de "vierboet" met riet stookte,
een "riethuis" waarin de bundels riet of stroo geborgen werden (Biekorf 43,
173). Indien koolboet gelijk is aan koolhuis, dan hoort het niet bij Broet (I),
doch bij Boet (11) "schuurtje", zooals b.v. koeboet, schapenboet, veeboet.
(Z.fr.S.L. vier, 1) .
,,*vierboet(e), boet(e), vierboet vierboetgeld kaap kaapgeld WNT
vierboet
vierboet(e) vierboet( e) vierbote vierbote Invent. des chartes vierbote fyr-béta (NED vierbote, vierboet(e)
vierbote -jan J. 68 F. DE TOLLENAERE
de Behring XXXi (1906), 360 volg.) mnl. doch zijn
verklaring van het tweede lid is minder gelukkig 1).
Godefroy (VIII, 230c) geeft ook een artikel "V ier b 0 u t, droit
perçu jadis à Dunkerque et dans les autres ports de la Flandre pom
subvenir à l'entretien des phares et fanaux".
Valkhoff heeft gemeend dat dit laatste misschien te verklaren
was als composé de "amende, dédommagement,
donc "impot sur les feux" "2). De verklaring van het Duinkerksche
is waarschijnlijk veel eenvoudiger; het is blijkbaar slechts
een verkorting van waarmede het in beteekenis overeenstemt,
evenals soms voor wordt gebezigd (zie VII, 657). In een beteekenis welke die van Duinkerksch zeer nabij komt, namelijk "recht van heffing van het vierboetgeld",
komt voor in een Brielschen tekst van 14153).
Behalve "vuurbaak", een enkele maal ook geschreven
(ao. 1366), komt in het Mnl. nog een ander voor, dat
blijkbaar de beteekenis "stoker" of "vuurtorenwachter" had. Verdam
heeft het woord niet, doch een voorbeeld uit 1302 is opgeteekend in
Gilliodts-Van Severen, I, 114: "Ter Niewerport.
Saterdaghes naer Ascention daghe (2 Juli). Jan de Vierbote, ijs s.".
Met dit stemt formeel overeen ags. "one who
"beets" or mends the fire" i.v. F ir e-b oot), "one who looks
after the fire; focarius" (Bosworth-Toller). Mnl. "vuurbaak" en mnl. "vuurtorenwachter" zijn verschillende
vormingen; het eerste gaat op een germaanschen -0 stam, het tweede
op een stam terug 4).
I) "Der zwei te (BestandteiJ) de:s Wortes ist mnl. boet (boot), das "Boot"
oder auch "Fass, Tonne" bedeutet" !
2) Les mots français d'origine néerlandaise 237.
3) Zi,e J. Matthijssen, Het Rechtsboek van den Briel (ed. A. Fruin en
M. S. Pols) 173. Bij Verdam wordt deze p)aats ten onrechte onder vuurboet
in de beteekenis "vuurbaak" gerangschikt. Een andere verkorting van vie,.boetgeld
is viergeld (zie b.v. Cr. Placaatb. 3, 130<ta: aO. 1670).
4) Het door J. Grimm Lv. Feue,.böte,. (Ds. Wtb. lIl, 1589) aangehaalde mhd.
fiurbuo,?e, dat op het ,eerste gezicht een zekere overeenkomst vertoont met
vurbote, is slechts fantasie. In het Heidelbergsche Minnesängerhandschrift
(facsimile van Cod. pal. germ. 848, fol. 360 rO.), waarin von Buwenburg's herfstNDL.
VIERBOET(E), VUURBOET
Naast mnl. vierbote "vuurtorenwachter" en met dezelfde beteekenis
komt voor mnl. en nnI. vierboeter, door suffixsubstitutie uit vierbote
ontstaan of geheel nieuw van vier boeten afgeleid. Het woord is in
het MnlW niet opgeteekend doch komt insgelijks te Nieuwpoort voor,
in een register van eigendommen in 1313 aldaar is er sprake van een
persoon genaamd Hanin de vierboetere (Biekorf 43, 170). Verder
geeft Loppens nog de volgende plaats uit het jaar 1792: "Betaelt ...
Aen Jacobus Adam, oock over een jaer gagie als vierboetere der vierboettorre
in het fort, 32 gIs." (Biekorf 43, 26g). Loppens gebruikt
vierboeter verschillende malen in zijn bijdragen, doch dat zal wel ale;
een archaïsme bedoeld zijn en niet meer tot de levende taal behooren.
Met ndl. vierboeter stemmen overeen: nfri. fjûrboeter "die vuur aanlegt
en onderhoudt", nfri. (stadsfri.) fuerboeter eertijds "de vuuraanlegger
op de kanselarij te Leeuwarden" (Dijkstra) ; mnd. v~,.bEte,.
"Feueranzünder, Einheizer, focarius" (Schiller-Lübben), nnd. türböter,
dat behalve in den eigenlijken zin ook nog in enkele afgeleide
bf'teekenissen voorkomt (Richey 23; Schütze; Mensing). In het Hoogduitsch
komt een door het Nederduitsch beïnvloede vorm feuerböter
"feuerzünder" (Ds. Wtb.) voor, terwijl de. fyrbf/Jder "stoker", no.
(riksm.) fyrbf/Jter "id", zw. fyrbötare "id" aan het Nederduitsch werden
ontleend.
In het jaar 1792 komt in het Westvlaamsch nog het woord vierboettege
voor (Biekorf 43, 269); hiermee werd de weduwe van den
Nieuwpoortschen vuurtorenwachter aangeduid, die den dienst van
haar overleden man had overgenomen.
Tenslotte nog de "vierboete" als zaak. Die zag er natuurlijk eenigszins
anders uit dan een hedendaagsche vuurtor.en, die eigenlijk geen
lied voorkomt, begint de derde strofe als volgt: "Minre froiden schachs fur
b';ze luhten mir mit lone ze Iihten wegen", d.i. "als vergoeding voor den roof
,
van mijn vreugden, lichten (t.w. mijn "ogen", waarvan even te voren sprake
was) mij met voordeel op lichte wegen" (het is overbodig met K. Bartsch,
Die Sckweizer Minnesänger (1886) 261, schacks, gen. sg. van sck(Jek "roof" te
veranderen in sckacker "Räuber"). - Bij een -jan stam zou men trouwens een
umlautsvorm verwa,chten, wat hier wegens het rijm met "vnm;ze" in vers 4
totaal is uitgesloten.
69
stookinrichtingen "op den blanken top der duinen"; later werden het
2) lIl, Veurne men op twee platen (tegenover de bladzijden 36 en 38) de Scheveningsche
J. omstreeks 1765 de "vierboet" van Kijkduin. Afbeeldingen in fototypie
3).
4), fellen alzoo IJ) J. LetCchtt.l~rm.
2) 164I.
Bie'korf 173-
J. der 2 1702), (in I77I) t.eeken 171.
7° F. DE TOLLENAERE
vuur- doch een lichttoren is. Oorspronkelijk, d.w.z. na de invallen der
Noormannen 1), waren het blijkbaar min of meer primitieve, opene
echte steenen torens, doch ook houten vierboeten waren, blijkens de
hierboven aangehaalde plaats van 1414, niet onbekend. Afbeeldingen
van "vierboeten" vindt men b.v. in Sanderus' Flandria Illustrata
(ed. 1735) lil, vóór blz. 107, waar boven den plattegrond
van Veume ook de "grote vierboed" van Nieuwpoort is afgebeeld, en
in De Riemers Beschryving van 's Graven-Hage 1 (ao. 1730), waar
"vierboet" ziet. Bij C. Mollema, Een Muiterij in de achttiende
Eeuw (Haarlem, aO. 1933) staat op een oude prent (naast blz. 64) van
van een Nieuwpoortsche "vierboete" vóór en na de herstelling in 1858
vindt men in het Bulletin des commissions royales d'art et d'archéologie
31 (1892), 254. De "vierboeten" waren hoofdzakelijk gemetselde
stookinrichtingen waarin men stroo en riet brandde; op de platen zien
ze er dan ook uit "rookende gelijk de schouwe van een bakkersoven"
Volgens Mollema (blz. 90) en blijkens het woord koolboet (zie over
dit woord hierboven) werden ze ook wel met steenkolen gestookt. Bij
Loppens lezen wij dat men in 1772 te Oostende het riet verving door
steenkolen omdat men dacht op die manier een sterker en gestadiger
licht te verkrijgen, doch dat men daarvan reeds in 1776 moest
afzien "ter oorzaecke dat de felIen winden het kool vuer uyt de roosters
deden wayen en al zoo het noodig licht uytdoofden" 5).
Tot besluit zij hier nog in het kort de gang van mijn betoog
samengevat. In wat voorafgaat hoop ik de ontwikkelingsgeschiedenis
I.l) Verg. Hoops, Reallexicon i.v. LeUichtt.urm.
2) De eerste uitgave is van 11>41.
3) K. Loppens, in Biekorf 43 (1937), 173.
4) Vergelijk bij Bowens, Beschryving dt!r oude en beroemde Zee-stad
Oostende 2 (ao. 1702), 145: "Om het jaar 1771) eenen Vuer-thoren te mogen
opregten, waer op 's nagts de noodige Vueren van Aerde-kolen als een zeker
Kust-teeken zouden aengesteken worden.
5) Biekorf 43, 171.
VIERBOET(vie-rboet(lIl, had, Il) NED Il) il N dl. MnlW, fI
fo sa st e 1I in > heffing vierbote a fleidingen vierboet ( NDL. V1ERBOET(E), VUURBOET
71
van ndl. vierboet( e) nader te hebben toegelicht. Ik meen tevens te
hebben aangetoond, hoe de geschiedenis van het jongere boet "vuurbaak"
veel eenvoudiger is dan Muller bij de bewerking van zijn artikel
in het WNT (Dl. UI, 192 volg.) had. gedacht. Ik ben uitgegaan van de
vaststelling dat Boeten (U) "ontsteken, aanleggen van vuur" niet
hoeft te worden gescheiden van Boeten (I) "herstellen". Naast de
semasiologische hypothese van de heb ik een eigen veronderstelling
gewaagd, doch heb over de etymologie van Boeten niet veel meer
verteld dan in de etymologische woordenboeken te vinden was; alleen
heb ik gemeend, dat Mullers kritiek op dit punt niet was vol te
houden en er o.m. op gewezen, hoe misleidend in dit geval de door
Muller onder Boeten (U) vermelde woorden: ofra. bouter (Ie feu)
en it. buttare (iZ fuoco) zijn. Ndl. vierboet( e) heb ik met eng. fireboot
geïdentificeerd; voor beide woorden ben ik uitgegaan van een
oorspronkelijke beteekenis "maken van vuur", waaruit zich de verdere
beteekenisontwikkeling van beide woorden vrij bevredigend laat
verklaren. Wanneer men deze identiteit aanvaardt, kan men niet langer,
zooals Verdam in het MnZW, vierboet(e) beschouwen als een a f-
1 e i din g van vier boeten; immers eng. fire-boot heeft het oorspronkelijke
vocalisme tegenover het secundaire in to beet a fire. Wanneer
men echter ndl. vierboet( e) als een s a men s teIl i n g opvat,
heeft dit als gevolg dat men: - ofwel de beteekenisontwikkeling "het
beter maken" "het maken van vuur" reeds bij de primaire substantieven
ndl. boete, eng. boot [náást of vóór de beteekenisontwikkeling
bij de denominativa ndl. boeten (het vuur), eng. to beet (a fire)]
moet laten gebeuren, - ofwel [indien de beteekenisontwikkeling
werkelijk pas bij de denominatieve werkwoorden is begonnen] moet
aannemen, dat de primaire substantieven ndl. boete, eng. boot in beteekenis
werden beïnvloed door de denominatieve werkwoorden. Verder
heb ik nog de aandacht gevestigd op mnl. vierboet( e) "vierboetgeld"
en "recht van hef fing van het vierboetgeld" en op een ander
mnl. vierbate "vuurtorenwachter" als ook op enkele mnl. resp. nnI.
afleidingen van vierboet(e) "vuurtoren".
Lei den F. DE TOLLENAERE
"geworden. Voor een gedeelte van deze rui is hetgeen bij Brouwer
"is opgeteekend 1) juist. Maar met deze rui kwam men niet op de
graven, en overwelfd, die de Herentalsche vaart (van het einde der
"XVIde eeuw) met den singel verbond. Dit gedeelte is nu nog voor
"kleine schuitjes bevaarbaar, maar is zeer zeker nooit voor den handel
"gebruikt geweest."
"eindigde, diende om zouteloos water van een binnenrivier, het Schijn,
"burgers. Daar de Meir een groote verkeersweg werd in de XVlde
"eeuw, moest de vaart daar gewelfd worden."
Jan. l.: wat Vazquez' kroniek meldt.
"SUPPORTEERT TOT OVER MEIR"
Op mijn vraag dienaangaande (Ts 61, blz. 138) heeft Dr. Prims,
archivaris van Antwerpen, het volgende geantwoord:
"De rui die langs de Loockbrugge in de Schelde liep (Boterrui"
Suikerrui) is vanaf de huidige Gildekamerstraat in 1565 overwelfd
"Meir. De Meir lag generzijds den singel van St-Jans-vliet, Steen"
houwersvest, Lombaardevest, St-Cathelijnevest. Op de hoogte van
"de Meirbrug - brug over dezen singel - werd een waterweg ge"
Op mijn vraag of de Meir, in de Baedeker "canal voûté" genoemd,
toch ook niet overwelfd is, ,luidt het antwoord:
"Het Scheldewater is zout, en de vaart die op de Meir begon of
"binnen de stad te brengen ten gerieve van paarden, brouwers en ...
1942 ALEIDA N IJLAND
I)
cl r i ft, 140 1940.
VOor Einl. BOEKBEOORDEELING
Die H a a g e r L i ede rh a n d s c h rif t, Faksimile des
Originals mit Einleitung und Transskription, hrsg. v. E. F. KossMANN.
[I] Einleitung und Transskription, 140 blz.; [lI] Faksimile,
67 bladen. [Den] Haag: Nijhoff 1940.
Van deze uitgave kan men met overtuiging zeggen, dat ze in een
behoefte voorziet. Ofschoon hier sprake is van een reeks Nederlandse
zowel als Duitse gedichten, die voor de literaire geschiedenis van
groot belang zijn, is de inhoud van het hs. nooit in zijn geheel gepubliceerd.
Men heeft er in verschillende bekende en minder bekende
periodieken een hap en een snap van in 't licht gegeven, en plannen
voor een volledige uitgave gemaakt, maar de publicatie-ten-voeten-uit
bleef ten slotte aan E. F. Kossmann voorbehouden. Dat deze verdienstelijke
Germanist op zijn levensavond nog een taak van een
dergelijke omvang op zich heeft durven nemen, zal menigeen hebben
verrast. Zulke grote plannen plegen anders meer aan de jeugd eigen
te zijn. Men zal echter mogen aannemen, dat K. reeds op zijn minst
dertig jaar (EinI. blz. 7) met dit project heeft rondgelopen. Nu heeft
hij het ten uitvoer gebracht op een wijze, die voorbeeldig mag worden
genoemd. Niet alleen wordt de tekst, ten naaste bij diplomatisch,
afgedrukt, maar bovendien wordt een volledig facsimile van het
origineel gegeven. Waar de lezer enige twijfel koestert omtrent K.'s
transcriptie kan hij onmiddellijk het facsimile vergelijken. Gaat het
den lezer als mij, dan zal hij een hoge dunk krijgen van K.'s accuratesse
1). Bij de transcriptie is K. van gezonde principes uitgegaan:
"Die beigefügte Transskription ist dem Text gegenüber buchstabengetreu;
sie löst nur die Siglen auf, und erlaubt sich, durch
Apostrophe, durch abweichende Zerlegung oder Zusammenfügung
von Zusammensetzungen, durch Majuskeln, durch Sperrdruck, das
I) De enige foutieve lezing, die ik, na verschillende steekproeven, constateerde
was von (nr. 99, vs. 44). In het facs. staat duidelijk van. Mogelijk is
het ook een gewone drukfout, die K. bij de laatste correctie is ontgaan.
kei ne sal' t nI. "I eh Owe awe, awe awe Sander 74 BOEKBEOORDEELING
Wort zu verdeutlichen, vor allem aber durch Interpunktion den
Satz, durch Anführungszeichen den Dialog zu beleuchten. Doch gibt
sie ausschliesslich den bestehenden Text wieder, übt keine Textkritik,
liefert keine Emendationen, wie besonders Kalla es tut; auch
verdorbene oder sonst unverständliche Ausdrücke, soweit sie nicht
als Abschreibfehler gedeutet werden können, sind hier stillschweigend
wiedergegeben."
Met verduidelijkende apostrophen als in salt voor salt, het' s recht
voor hets recht, t' gheselscap voor tgheselscap kan men wel accoord
gaan, ook al wijken ze af van de door Neerlandici gevolgde usus
(ten aanzien van ts' emels (blz. 137) voor tsemels zal menigeen toch
nog wat onwennig zijn). Ook tegen K.'s verdere principes valt te
minder in te brengen, daar immers ieder onmiddellijk in hoger beroep
kan gaan bij het facsimile. Slechts in één opzicht meen ik dat
de uitgever wat minder consequent-diplomatisch te werk had moeten
gaan, nl. in het overnemen (en vetdrukken) van de "opschriften"
der gedichten. Schijnbaar betreft het hier een ondergeschikte kwestie,
maar ik acht haar toch van belang in verband met de waarschijnlijk
tamelijk gecompliceerde wordingsgeschiedenis van het hs. Zo draagt
nr. 44 de titel En mach, terwijl geenszins duidelijk is hoe deze beide
woordjes op die ereplaats komen. Klaarblijkelijk is hier een vergissing
in het spel. 'Wel staat in vs. 109 In mach en vs. 159 luidt
,,1 ch en kan, noch ich en mach" maar daarnaar kan het gedicht toch
kwalijk geciteerd zijn. Voor En mach staat trouwens een paraafteken.
Men zou hier dus wellicht te doen kunnen hebben met een
custos uit het voorschrift, die ten onrechte hierheen is verzeild. Nr.
43 A draagt de titel Elende en 43 B OU1e owe, opschriften die beide
met de inhoud dezer gedichten niets hebben uit te staan. Men mag
gissen dat ook hier sprake is van een soort van custoden, die betrekking
hebben op een gedicht, dat wèl in het voorschrift heeft
gestaan, maar dat in dit hs. op deze plaats niet is opgenomen. De
opschriften zullen slaan op het onder nr. 85 opgenomen gedicht,
dat begint met de woorden owe owe elende (dezelfde woorden vindt
men nog eens tussen de nrs. 91 en 92). Een soortgelijk geval doet
zich voor bij de woorden Sonder dat, die zonder enig verband met
Lfit Lfid tfit BOEKBEOORDEELING 75
het voorafgaande en volgende zijn neergeschreven tussen de nrs. 16
en 16*. Terecht vermoedt schr. reeds: "Vielleicht Hinweis auf das
Lied mit dem gleichgebauten Refrän "Daer is nyemant sonder dat",
welches ebenfalls in die Hs. aufgenommen ist" (Nr. 107). Een geval
als dit logenstraft ook het, onwillekeurig rijzend, vermoeden, dat
hier sprake zou zijn van verwante melodieën: Nr. 16 bestaat nl.
uit 8-regelige, nr. 107 daarentegen uit 7-regelige strofen. Ook de
woorden Lift den tiit na nr. 109 hebben kennelijk niet betrekking
op de onmiddellijk voorafgaande tekst (6-regelige strofen) maar
op het niet-strophische gedicht nr. 39 dat onder de titel Lijd den
tijt is opgenomen. Dat de titels in dit hs. wel eens verkeerd te land
zijn gekomen wordt trouwens ook door schr. aangenomen, als hij
na de titel van nr. 58 W~'ch onde lijd opmerkt: "Die überschrift
gehört vielleicht zur vorigen Nummer". Ook staat er een gedicht
twee maal in (zÏle de opm. bij nr. 5*), terwijl 12 verzen van nr. 45
onder nr. 97 B nog eens herhaald worden. Allemaal typische ontsporingen
van een afschrijver wien "nicht viel Gutes nachzusagen" is
(Einl. blz. 3). Laten we hem dus niet de eer aandoen, om enkele
van zijn toevallige verschrijvingen tot titels van gedichten te verheffen
(men zie ook het gedicht nr. 16 met de raadselachtige titel
Vrys). Afgezien van titels die onmiskenbaar wèl op de inhoud slaan
als bv. Vanden zomer ende vanden winter, citere men dus liever,
zoals bij de overgrote meerderheid is geschied, uitsluitend naar de
aanvangswoorden.
Schr. laat in het midden of de verdere slordigheden van het hs.
"die Ungeheuerlichlreiten ihrer Schreib- und Sprachformen" in
hoofdzaak aan den afschrijver of ook aan zijn "Vorlage" te wijten
zijn. Persoonlijk heb ik na lezing de indruk gekregen dat hier onmogelijk
één persoon verantwoordelijk gesteld kan worden, maar dat
er van een haard van Duitse invloed sprake geweest moet zijn.
Immers het is voor die tijd niet aan te nemen dat uit de pen van
één man tegelijk goed Middelhoogduits èn goed Middelnederlands
vloeide, terwijl diezelfde man in andere gedichten tot de meest
"groteske Schreibungen" (om met K. te spreken) in staat blijkt te
zijn. Mèt De Vreese denk ik ook aan een "mode", met dien verstande
ophd{])t, = 76 BOEKBEOORDEELING
echter, dat ik de "haarden" voornamelijk in de kloosters en schrijfscholen
zie (minder in de hoven). Het denkbeeld van een I e ven d e
"Mischsprache", dat Kalla (Über die Haager Liederhandschrift blz.
IO vv.) voorstaat, komt niet in aanmerking. Uit Kalla's betoog (zie
in 't bizonder blz. 13) krijgt men trouwens geen hoge dunk van diens
taalkundig inzicht in 't algemeen en van zijn kennis der Middelnederlandse
problemen in 't bizonder. In een reeks van overigens nagenoeg
zuiver Middelnederlandse gedichten treft men herhaaldelijk,
men zou haast zeggen met een zekere voorliefde het pronomen ieh
aan (daarnaast ook graag spraeh). Het nader onderzoek van de taal
wijst uit dat hier in de meeste gevallen geen sprake kan zijn van
"Limburgse" teksten (als zodanig zouden voor zover ik zie slechts
de nrs. 60 en 83 in aanmerking komen) en dat we dus slechts met
een grafische bizonderheid te doen hebben. D.w.z. men spreke ieh
niet uit met eh-klank maar als ie en beschouwe de h als een deftigheidsstaartje.
De vele ieh-vormen in een gedicht als Van den seepe
van Augustijnken van Dordt (nr. 98), dat ons bij Blommaert (Oudvlaemsche
Gedichten III blz. I05-II2) in zuiver Nederlandse versie
overgeleverd is, vinden zo een gerede verklaring en voor een "omgekeerde"
vorm als verscrichte (vs. 516, Blommaert: verscricte) is
een andere zelfs niet mogelijk. Dat de woorden op -lie (vrolieh,
iamerlich) en ook rije en gelije vaak een h ontvangen baart dan geen
verwondering meer. Een deftigheids-h die door Duitse g raf i s c he
invloed verklaard moet worden zie ik ook in talrijke andere schrij fwijzen
als: dieh-wijl ophdat, oph, hoPhen (nr. 57); onghelueh, opganeh,
dan eh, hulphen (nr. 90). Ook een vorm als ehan (= kan,
nr. 99 vs. 126, nr. 100 vs. 118) kan alleen als grafische hebbelijkheid
worden opgevat; aan Alemannische "invloed" zal hier wel niemand in
ernst denken. De, uitsluitend visuele, "staart"functie van de h is
op zichZielf niet zo bevreemdend. Lasch (Mnd. Gramm. § 336)
vestigt voor het Middelnederduits de aandacht op dergelijke gevallen:
"Im Auslaut, auch sonst, steht eh = e vielfach: voleh,
ganeh, dineh (Girart, Z.f.d.a. 45, 9 ff) (§ 344), mareh (1338 mark)
u.ö. Hiernach wird auch eh nach vokal zu beurtleilen sein, und es
wird sich in dem häufigen óeh nicht immer urn spiranten handeln
BOEKBEOORDEELING müssen. h shê, vhê. och, sprach: spreken 2
Bestia~re d' Amour ch k konsonant en, insbesonde
re eh h
hÏler (ongheluch, danch, ehan Middelhoogduits" áe V reese Ts witz zoetze, zuetze zoete.
laetzen = laetsen 104, wits het2lelfde tras 53, blutz tortzyl 20: wortzeI). F ernkeicher und (e), onde nicht ':niet~. Ieder taalgeograaf weet, dat juist de woorden met zwakke
Kultursfrömungen
und Kulturprovinzen in den Rheinlanden, BOEKBEOORDEEL1NG 77
rnüssen. V gl. zu diesem wort auch noch die neigung, kurze worte
durch zu verlängern: Hans Ub. nr. SoS". Holmberg (Bestiaire blz. 87) zegt: "Eine gewisse
vorliebe für eh als bezeichnung des nach konsonanten, insbesondere
nach n, und bei' verdoppelung ist stellenweise schon im
älteren fränk. schrifttum deutlich zu spüren". Op blz. 89 constateert
H.: "V on literarischen md. texten haben besonders häufig
die "Bruchstücke mittelrheinischer hofdichtung". Men denke ook
aan het latere voortwoekeren (ook in onze oostelijke teksten) van
de "Dehnungs" -ho
Van die overgrote meerderheid der "Duits" gekleurde Nederlandse
gedichten van dit hs. berust de "Duitse" kleur m.i. op niet veel meer
dan een foefje, dat in hoofdzaak bestaat in het min of meer lukraak
plaatsen van h's. De schr. (of zijn voorganger) gebruikt de daar, waar hij zich die uit aequivalente Duitse woorden wel herinnert,
maar ook - en hiler laat hij zich in de kaart kijken - op een
verkeerde plaats chan enz.).
Zo ontstaan dan vormen, die aan het, reeds door Verdam gesignaneerde,
"potjes"-Midde1hoogduits" (ûe Ts 9, blz. 275) doen denken
en waarop laatstelijk nog eens door De Vreese de aandacht is gevestigd
(T s 59, blz. 260). De V. trof in het Gruuthuse-handschrift
vormen "à rebours'~ aan, als = wit, ZUf!'tze = zoete,
= laten. Vgl. in ons hs. (nr. I04, vs. 12), (nr.
63, vs. 26). Van hetlJelfde gehalte zijn (trad, nr. 53! vs. 21),
(bloesem, nr. 63, vs. 27) en (nr. 26, vs. 20: tortelduif,
rijmend op wortzel). Dat zijn allemaal vormen, die sterk aan moderne
schertsende vormen als (= verrekijker) doen denken. In
ons hs. worden ook nog verdere kunstjes toegepast als het instrooien
van on de voor cen~, zo af en toe het gebruik van voor
cniee. klemtoon in de allerlaatste plaats in de termen vallen voor "ontlening".
Van Frings weten we (Aubin-Frings-Müller, Kultursfrömunge'n
blz. 95 vv.)
dat de und-vormen zelfs in Rijnland op Hoogduitse import berusten
en dat ze op het eind der middeleeuwen vermoedelijk nog niet tot
doorgedrongen, Vree se : was, waren door het "Duitse" vernisje heen de "oer"-vormen gemakkelijk
1°. gledichten gledichten gedichten 78 BOEKBEOORDEELING
het dialect van Trier waren doorgedrongten, laat staan tot het Ripuarisch
of Limburgs.
Van het Gruuthuse-hs. verklaarde De Vreese: "Dat Duitsche
dichters tot het ontstaan van dit handschrift zouden medegewerkt
hebben is een materieele onmogelijkheid". Ditzelfde kan men, met de
nadruk op di c h ter s, zeggen van de groep (Duits gekleurde)
Nederlandse gedichten uit dit hs. Een leerling van mij (de heer J.
van der Schaar, te Vlaardinger-Ambacht) heeft zich een rijmonderzoek
getroost om zich een beeld te kunnen vormen van het
eigenlijk dialect dezer gedichten. Daarbij kwam aan 't licht, dat
in de overgrote meerderheid der gevallen de rijmen zo goed als niet
waren aangetast. In de schaarse gevallen waarin dat wel het geval
te herkennen en een localisering als Brabants, Vlaams,
Westvlaams, Limburgs en Hollands bleek over 't algemeen, als de
gedichten niet al te kort waren, wel uitvoerbaar. Verder constateerde
de heer v. d. S. het met een zekere voorliefde instrooien van 1°. vormen
van het gecontraheerde hán en lán, 2°. het woord zart,
3°. -ald(t) voor -oud(t).
Afgezien van de zuiver Duitse gedichten (waarvan de bespreking
buiten het bestek van dit tschr. valt), kan niet worden ontkend, dat
er een reeks gtedichten in het hs. voorkomen, die zo "sterk Duits
getint" zijn, dat ze als pogingen tot vertaling beschouwd moeten
worden. Het zou mij te ver voeren hierop verder in te gaan. Ik heb
de indruk, dat we hier in hoofdzaak te doen hebben met producten
van Hollandse vertalers die "een mondje Duits" kenden, maar wil
de mogelijkheid niet ontkennen, dat ook Duitse vertalers hun krachten
op Nederlandse gtedichten beproefd hebben. Over 't algemeen is
echter de vertaling van dien aard, dat de Nederlandse rijmen Of bewaard
Of gemakkelijk te herstellen zijn. Bizondere moeilijkheden
doen zich voor bij die gtedichten waar het "Duits" niet zo zeer
"Hoogduits" als wel "Ripuarisch" getint is. Hier is een uitgebreid
taalgeografisch vooronderzoek nodig, om het aandeel van "dichter"
en "Vlertaler" van elkaar te kunnen onderkennen. Dezelfde moeilijkheden
gelden voor gedichten uit Nederlands- en Belgisch-Limburg.
79
~wiss lergeben, Einze1nen allmählich gewonruene Ärger" over hieraan Vreese hs. 1340"
272), 14 hs. Übergangszeit I4Jrsten Jahrhunderts".
BOEKBEOORDEELING Ik meen goed te doen, hier Kossmann's woorden te citeren: "Da die
ganze Handschrift nun einem jeden zu Gebot steht, und jede Beobachtung,
jede Meinung allerseits kontrolliert werden kann, wird sich
gewiss Zuverlässigeres über das, was den grotesken Schreibungen zu
Grunde liegt, Jergeben, als was bisher aus dem Einzelnen gefolgert
wurde. Man wird vermutlich verschieden gefärbte Vorlagen unter
dies Schreibers Wortformen aufdecken und so aIlmählich herausschälen,
was in dieser und den verwandten Handschriften (Gruythuyse
u.s.w.) nur auf Schreibermode und was etwa auf sprachlichen
Tatsachen beruht. Und jedenfalls wird man doch einmal dazu kommen,
das dann gewonnlene Resultat sachlich, d.h. ohne .Ärger, Bedauern
und Hohn, zu ergründen." Als, tegenover deze behartigenswaardige
woorden, bovenstaande opmerkingen OVler de taal een
voorbarige indruk mochten maken, dan geloof ik dat dit is toe te
schrijven aan de zeer bizondere hoedanigheid van de tekst, die de bepaling
van een standpunt onverbiddelijk nodig maakt. Ik kan mij
althans moeilijk een filoloog voorstellen die deze tekst zou lezen, zonder
zich, zij het desnoods op de achtergrond van zijn bewustzijn, een
denkbeeld te vormen van de te veronderstellen gang van zaken. Het
taalkundig probleem dringt zich onmiddellijk op en laat den lezer
het gehele boek door niet meer los. Ook door den letterkundige
trouwens kunnen deze gedichten pas ten volle op hun waarde geschat
worden, als hij zich van de taalkundige achtergrond van het geval
een voorstelling kan maken.
Betrof het alleen de taal van dit hs. dan zou men zich nog op
de nukken van het toeval kunnen beroepen, maar aangezien we
taalkundige evoluties van hetzelfde genre ook elders, en met name
in het Gruuthuse-hs. waarnemen, kan men inderdaad mèt Verdam
en De Vreese wel van een "mode", zij het ook een bevlieging van
korte aard, spreken. Hoe die "mode" te verklaren? Al sinds lang
heeft men de theorie gehuldigd, dat de invloed van de graven uit
het Beierse huis hieràan niet vreemd zou zijn 1). Deze theorie heeft
I) Volledigheidshalve zij hier vermeld, dat De Vree se ons hSo op "ca. dateert (Bouwst. blz. dus jaar vóór de komst van het Beierse huis,
wat rijkelijk aan de vroege kant is. Kossmann concludeert daarentegen op
grond van innerlijke literaire overwegingen en het uiterlijk van het hSo tot
"die übergangszeit des I.Vl5ten Jahrhund:erts".
Wle rIa 1 tot heeft van 5, HolI. o.go.
L. W ALCH, N ederlandsche 4. 80 BOEKBEOORDEELING
inderdaad - voor Holland en Zeeland - iets zeer verleidelijks, al
zou men die grafelijke invloed op de literatuur wel gàarne met nadere
feiten gestaafd zien. Maar ook buiten Holland en Zeeland constateren
we (denk aan het Gruuthuse-hs.!) dezelfde mode. Van dit
Gruuthuse-hs. zegt De Vreese: "Wie hebben te maken met een volstrekt
N ede r I a n d s c h, neen V I a a m s c h, neen B rug s c h
handschrift, waaraan alle Duitsche calligraphie absoluut vreemd is.
De ductus van ons handschrift is van a z, bij alle handen, en in
weerwil van hun onmiskenbare verscheidenheid, dóór en dóór N ederlandsch".
Er blijven dus nog wel enkele raadselen op te lossen,
waarbij een volledig overzicht van alle, innerlijke en uiterlijke, Duitse
invloedssporen absoluut noodzakelijk is. We mogen den heer Kossmann
dankbaar zijn dat hij door een publicatie in deze vorm, voor
het eerst de kaarten open op tafel heieft gelegd. Aan den taalkundige
zowel als aan den literair-historicus heeft hij daarmee een grote
dienst bewezen, die zonder twijfel een bevruchtende invloed zal
hebben op het verdere onderzoek.
Lei den, Maart 1942 G. KLOEKE
INGEKOMEN BOEKEN
C. G. N. DE VOOYS, Klanknabootsing, Klanksymboliek, Klankexpressie.
Meded. der Ned. Akademie v~n Wetenschappen, afd.
Letterkunde. Nieuwe Reeks, Dl. S, No. 3. N.V. Noord-Holl. Uitgevers
Maatschappij. Amsterdam, 1942.· Prijs f 0.90.
J. WALCH, Nieuw Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige
Geschiedenis, Afl. Martinus Nijhoff. 's-Gravenhage, 1942. Prijs
per afl. f 1.2 5.
De deelen van het T ij d s c h rif t voo r N ede r1 a n d s c h e
T a a 1- en Let ter kun d e omvatten vier afleveringen, elk van
5 vel.
Prijs per Deel f 7.85; voor de Leden van de Maatsch. der Nederl.
Letterk. f 4·70.
Men verbindt zich voor het gehee1e Deel. Afzonderlijke afleveringen
worden niet verstrekt.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordee1ing, moeten worden gezonden
aan de Secretaresse der Redactie, Mej. Dr. J. H. VAN
LESSEN, Zoeterwoudsche Singel 27 te Leiden. Men wordt verzocht
de kopij (op slechts één kant van 't papier) overgetikt en persklaar
in te zenden.
~~ ~~ID~~
~ T.r.'?! -=- J. BR_IL_L_ ___U_ IT_G_EVER LEIDEN
VOORGESCHIEDENIS
VAN NEDERLAND
DOOR
PROF. DR. A. ~. BYVANCK
XI, 238 blz. tekst. Met 18 figuren en kaarten tusschen den tekst, 76
foto's op 36 platen. gr. 8vo. Tweede, verbeterde en uitgebreide druk.
Prijs f 4.-; gebonden f 5.-
De bekende hoogleeraar geeft hier een afgerond beeld van de praehistorie
van Nederland. Na een uitvoerige inleiding gaat hij over tot
den bodem van Nederland en behandelt O.a. de ijstijdperken, het oude
en jonge duinlandschap, de veenen, enz. In het bijzonder interessante
derde hoofdstuk wordt uitvoerig gesproken over de bevolking, de
rassen, de overblijfselen van in Nederland ontdekte vóórhistorische
menschen, de anthropologische samenstelling van de bevolking, de
Kelten en Germanen, de Friezen, Franken en Saksers.
In de volgende hoofdstukken worden beschreven, o.a. vondsten
uit het SaaIe!-Ris glaciaal, de mensch van Hengelo, de vuursteenindustrie
van St. Geertruid, de paalwoningen, de bekercultuur, de
hunebedden, grafheuvels, veenbruggen, de vondsten en beschaving van
den bronstijd.
Tenslotte volgt de cultuur van de urnenvelden en het einde der
vóórgeschiedenis.
Het betreft hier geen zgn. "populaire verhandeling", maar het werk
geeft toch op voor den ontwikkelden leek geheel verstaanbare wijze
een betrouwbaar overzicht over deze in vele opzichten nog in nevelen
gehulde materie.
De duidelijke kaarten en het groote aantal fraaie foto's verhoogen
zéér de aantrekkelijkheid van het werk.
Om een gemakkelijk overzicht te verkrijgen van de onderlinge
verhouding der oudheidkundige, geologische en anthropologische
gegevens, is een Chronologisch Register aan het werk toegevoegd.
Deel LXII Aflevering 2
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1942
SUB AEGIDE PALLAS
T F TUTA
INHOUD
DRAAK, A. M. E., St. Niklaesgift 81
LESSEN, J. 1I. VAN, Klanknabootsing als taalvormend element (IV) 106
VOOYS, c. G. N. DE, Pharmaceutische vaktaal uit het begin van
de veertiende eeuw . 127
MEULEN, R. VAN DER, Sparsa (TI) 135
KAMPHUIS, G., Een blikken dominee 144
MAXHULIANUS, O.F.M. Cap., P., Buchanan en Vondel's Joannes
de boetgesant . 145
Boekbeoordeeling:
G. s. OVERDIEP, De volkstaal van Katwijk aan Zee. Met medewerking
van c. VARKEVISSER, door c. B. VAN HAERINGEN 153
Ingekomen boeken 160
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de N ederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der N ederlandsche Taal
M nl W - Middelnederlandsch Woordenboek
Med NA, Lett - Mededeelingen Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
M ed V A - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvensche Bijdragen
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
17de-s.t. lahrkunderts, ,Ilo 1644 1).
Prozaschr'lj'vers XVIIIe Rocquiuil,
ScheItema.
Taal. ST. NIKLAESGIFT
Over de I7de-eeuwse anecdotenverzameling St. Niklaesgift, bestaende
in Bevallijke Kodderyen, aertige Voorvallen, vreemde Potsen, etc.
etc., vindt men in de vakliteratuur vrijwel geen gegevens. Johannes
Bol te, die in dl. 13 (= 1894) van het Ts een voortzetting publiceerde
van zijn artikel Beiträge zur Geschichte der erzählenden Litteratur des
I6. Jahrhunderts, en wel afd. V: Einige spätere Schwankbücher, .vermeldt
op p. 87 de volledige titel van een exemplaar van St. Niklaesgift,
aanwezig in de Stadtbibliothek te Hamburg (uitgegeven te Amsterdam
in 1647). Hij zegt niets over de inhoud van het boek. In dl. 39
(= 1920) van het Ts komt Bolte nog eens op St. Niklaesgift terug en
bericht in een artikel Zur Schwankliteratur des I6. und I7. lahrhunderts
het bestaan in de Dresdener Bibliothek van een ex. dat te Amsterdam
werd uitgegeven in 16441).
Te Winkel noemt de bundel in zijn Ontwikkelingsgang, dl. IV (2de
druk), p. 328. Hij geeft de titel en het jaartal 1647, en verwijst naar
Bolte's publicatie in het 13de dl. van het Ts.
Dit is alles, mèt een passage in de catalogus N ederlandsche Letterkunde,
Populaire Prozaschr'ijvers der XVIIe en XVIIle eeuw, die de
firma Frederik Muller heeft uitgegeven in 1893. Bij nr. 356 ("De
gaven van de Milde St. Marten", ed. van 1654, "St. Niklaesgift", ed.
van 16472), en "Het Leven en Bedrijf van Klaas Nar", ed. van 1652,
tezamen in één band) wordt het volgende aangetekend: "De voorrede
van de St. Niklaesgift is belangrijk omdat daarin een menigte van
Amsterdamsche kroegen worden opgenoemd, waar de schrijver zijn
anecdoten-schat verzamelde 3)."
I) T,a.p., blz. 93 onderaan.
2) Als uitgever wordt opgegeven: Johannes Jacot; Boeckverkooper in 't
Heremij tsteeghj en. Het ex. te Hamburg vermeldt: Marcus Marcusz. Rocquiu5,
Boekverkoper in de Storm steeg. Misschien heeft Jacot het boekje aan Rocquius
overgedaan.
3) Bewerker van de catalogus was F. Adama van Scheltema.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 6
A. M. E. DRAAK
maai Op: zulcke ...... .
ni. Walier coll.
diss.: 4.882 A. M. E. DRAAK
Men zal moeten toegeven dat het een schamele oogst is: een titel,
twee jaartallen en een opmerking naar aanleiding van het voorwoord
1), Het boekje is zeer zeldzaam; een navraag in Ned. bibliotheken
leverde maat' twee exemplaren op: een uitgave van 1653 en een
uit 1662 - en de inhoud van deze drukken komt niet overeen. Exemplaren
van oudere uitgaven worden in Nederland niet' meer gesignaleerd
2) ; het Frederik Muller-ex. van 1647 is misschien naar het buitenland
verkocht.
Mijn belangstelling voor de St. Niklaesgift werd gewekt door het
daarin voorkomen van "Aertige Fabel, van een Koning van Engelant,
en de vogel Fenix", de oudst-bekende literaire variant van AarneThompson
5513). Speuren naar mogelijke literaire bronnen leek echter
een onbegonnen werk - te meer daar bij het doorlezen van het
werkje de bewering van de voorrede: dat wij te doen zouden hebben
met anecdoten uit de mond van drinkebroers opgetekend, zo aannemelijk
lijkt.
En toch is deze hele voorrede met zijn ingewikkelde itinerarium
(: " ... raekte ik op de nachtglas Doelen, daer hoorde ik verscheyde
kodderyen onder de nieuvv-gehouden, daer zu1cke ysselijke onder
liepen, dat ikse niet mogt opstellen, maer die, die gaen mogten, deel
ik u mede. toen tot Stoffel Pooks, daer 't al op eenen leest ging. van
daer tot Trijntje de VVykamer; daer hoorde ik een deftige slag van
redenen, daer Koningen, Heeren en 'er lakayen in te pas quamen, .......
Ik raekte ook achter 't Stadhuys, daer 't 'er zo puynhopig uyt zag, dat
ik geloofde op 't vervvoeste Troyen te zijn; hier miste ik een deel
kroegen, die 'er in de vorige jaren stonden, ............ zo raekte Ik
achter de Zuyer kerk, .... " etc. etc.) een fictie. St. Niklaesgift biedt
ons nl. geen Amsterdamse grappen "uit de volksmond", maar Franse
I) Ik vermoed dat Bolte door een of andere omstandigheid niet in de gelegenheid
geweest is, kennis te nemen van hetgeen de verzameling bevat. Het is
anders volstrekt zijn gewoonte niet, geen enkele mededeling te doen over de
inhoud.
2) Ook niet in de catalogus van de collectie Wa1ler en in die van de col!.
Boekenoogen, b.v.
3) Men zie mijn diss.; Onderzoekingen over de Roman van Walewein, p.
47-48·
N1KLAESG1FT
16411).
1644. Niklaes samenstelleI"), d' Amstelse 1640." 1640 Brunet, (1878), p. "Paris, chez Ja
vefve Trabouillet, 1641, 2 vol. pet. in-12".
2) Men zie het artikel van Mr. Izak Prins: schimpdichters
in het p. 189 ST. NIKLAESGIFT 83
anecdoten, moeizaam vertaald naar het werk van Antoine Le Métel,
sieur d'Ouville; m.i. naar de oorspronkelijke redactie daarvan, die
onder de tïtel "L'Élite des contes du sieur d'Ouville" te Parijs werd
uitgegeven in 1641 1).
Er is geen Nederlandse bewerking vóór de door Bolte gesignaleerde
uitgave van Deze zekerheid levert ons de als fictie gebrandmerkte
voorrede nu weer wél. St. N iklaes toch (onder deze schuilnaam verbergt
zich de Nederlandse samensteller:), begint zijn oratie "Aen de
blylevende Geneugtsoekers" als volgt: "Y der vveet hoe de milde gaven,
die 'er over vier jaren uytgedeelt vvierden, by vele niet zeer aengenaem
ontfangen zijn; schooner onder de zelve noch gevonden vvorden,
die in plaets van 'er leven daerom te beteren, dat dagelyx verargen,
dat my van jaer tot jaer geport heeft, de voori'ge slag van giften
aen hen te vermeerderen, tot nu, dat ik 't getal der gene, die 'er leven
qualijk aenstellen, zoo eyndeloos vind, dat ik van voorneem verander,
en in plaets van yders feylen t'openbaren, de kluchten, die gy onder
malkander vertelt, by een raep, om die aen yder voor een jaerlijkse gift
t'offeren." De "milde gaven" die vier jaar geleden werden "uytgedeelt",
dit slaat op het (anonieme) geschriftje "St. Nicolaes Milde
Gaven, aen d'Amstelse Ionckheyt. Ofte het laetste Quartier der Amsterdamsche
Mane-schijn. Gedruckt in 't Iaer, Het boekje werd
op St. Nicolaasdag in beslag genomen en had een schandaalproces
ten gevolge, waarbij kwam vast te staan dat Pieter van den
Broeck en Jacob Valck verantwoordelijk waren voor de tekst. De
uitgever bleek Joost Hartgers, de drukker Joost Broersz. 2).
Het geval moet heel wat stof hebben doen opwaaien dat men er
vier jaar later nog naar kon ,verwijzen'; wonderlijk is echter dat de
latere drukken van St. Niklaesgift de bedoelde aanhef stereotiep -:en
nu zinloos - herhalen.
Het exemplaar van de eerste druk dus, heeft als titel:
I) Manuel du libraire. Supplément IlO: la
Amsterdamsche schimpdichttrs
vervolgd Dertigste Jaarboek van het genootschap Amstelodamum (1933),
ISg volg.
= Vermakelijkheden.
i2 ). 84 A. M. E. DRAAK
(Dresd., Lit. Belg. 102) St. Niklaes- / gift, {bestaende in { Bevallijke
Kodderyen, aertige Voor- / vallen, vreemde Potsen, ver- / dichte Vonden,
vaerdige Vragen, {lustige Antwoorden, geneughlijke { Ontmoetin.
gen, blaeuwe Groots-{ heden, kluchtige Bedriegeryen, { vermakelijke
Onnozelheden, en {andere diergelijke tijdkortingen. / t'Aemsteldam, /
Voor Iohannes Iacot, Boekverkoper in de I Halsteeg, in 't jaer 1641-
12-mo.
Voorrede: * 3 -[*6]
Tekst: 1-232 :::: A-Kab (I = J)
Geen bladwijzer; onderaan p. 232: EYNDE.
Ongeïllustreerd, afgezien van een titelprent, voorstellende St. Nicolaas op een
verhoging, een boek reikend aan een jongen die voor hem knielt; rechts van den
heilige een jongen en een meisje, links een man met een kruk. Twee ,koppen'
zijn nog zichtbaar op de achtergrond. In een ovaal staat: S ~ Nicolaes Gift,
bestaende in Aertighe Vermakelij kheden.
Boven de <bladzijden staat: S. Niklaes-gift aen de Ieugt.
De uitgave bevat ISO verhalen.
De editie van 1647 bevat?? 1) Die van 1653 geeft 123 verhalen; 121
daarvan vindt men ook in de ed. van 1644, twee zijn ,nieuw' i2). De
uitgave van 1662 brengt het aantal terug op 97, terwijl mij van mogelijke
jongere drukken niets bekend is. Echter zal met de mogelijkheid
- neen, de waarschijnlijkheid - gerekend moeten worden dat iedere
druk afwijkt van de voorafgaande. En dit geldt ook op Frans terrein.
Want hoe is nu de verhouding van St. Niklaesgift en d'Ouville's
verzameling? Ik noemde als rechtstreekse bron de Élite-redactie van
1641, maar ik kan het slechts waarschijnlijk maken en niet bewijzen,
daar deze druk volkomen onbereikbaar blijkt te zijn 3). Wèl beschikbaar
is de grote (en definitieve?) uitgave in 4 dIn. van 1644: "Les
Contes avx Hevres Perdves dv Sr d'Ovville, ov Ie recveil de tous les
bons Mots, Reparties, Equiuoques, Brocards, Simplicitez, Naïfuetez,
Gasconnades, et autres Contes facecieux, non encores imprimez. A
1) Geen gegevens uit Hamburg.
2) Het zou kunnen zijn dat ze beide reeds in 1647 werden opgenomen.
3) Zelfs de Bibliothèque Nationale heeft geen exemplaar. Navraag in Nederland,
België, Frankrijk, Engeland en Duitsland leverde geen resultaat op.
desnoods 1643. HeUl"es nief 16417),. I) 110.
dl. I Iste contes 1.643. l'édition Bibl. Niklaesgift gezichtspunt ST. NIKLAESGIFT 85
Paris, chez Tovssainct Qvinet, 1644" 1). Herdrukt in 16512) te Parijs,
in 1732 te Amsterdam 3). Deze grote uitgave zou desnood<; mogelijk
zijn als bron voor St. Niklaesgift, daar tome I: 26 Maart 16434)
geeft als datum van het "achevé d'imprimer pour la première fois",
en tome II: 29 October IÓ43. Tome III en IV hebben data van
1644, maar uit deze delen vindt men geen verhalen in St. Niklaesgift.
Toch acht ik de Élite als bron waarschijnlijker, daar er enige kleine
afwijkingen optreden die niet te verklaren zijn uit de grote editie, maar
wel uit de Élite-herdruk: Rouen, 1680, die op zijn beurt een moderne
her-uitgave door Brunet beleefde in 18835). Want - om de zaak nog
iets ingewikkelder te maken - ook de Élite voert een onafhankelijk
bestaan, met herdrukken in 1662, 1671, 1680, 1703 etc. 6). Hoe echter
de uitgaven van de "HeUl'es perdues" en de "Élite" zich weer onderling
verhouden, is door de onvindbaarheid der exemplaren niet uit te
maken; als vaststaand moet evenwel aangenomen worden dat de
Élite-herdruk van 1680 niet gelijk is aan de editio princeps van
1641 7) '. al zijn er enige eigenaardigheden in bewaard gebleven.
Wanneer ik er dan nu toe overga verantwoording af te leggen van
de mate waarin St. Niklaesgift afhankelijk is van d'Ouville, dien ik
eerst nog te preciseren wàt vergeleken wordt. Op Nederlands gebied is
Ik gebruikte het ex. van de Bib!. Nat. - Men vergelijke verder Brunet,
Manuel, tome 4 (1863) s.v. en Supplément, p. IlO.
2) Niet in Brunet. De Nat. Bib!. in den Haag heeft een hybridisch ex: d!. 2,
3 en 4 van 1644, d!. I van de 1651-uitgave. Voor zoover te controleren viel,
is het 1ste deel van 1651 gelijk aan dat van 1644 wat inhoud en paginering
betreft; het zetsel is verschillend.
3) Volg. Brunet. Zijn er nog andere uitgaven?
4) Is dat misschien de uitgave die de catalogus van de Bibliothèque Nationale
vermeldt als: "Les cantes aux heures perdues du sieur d'Ouville. Paris, Quinet,
1643. in-8. 543 p." Of bestaat er nog een tussen-editie?
5) "L'Élite des Contes du Sieur d'Ouville, réimprimée sur I'édition de Rouen,
1680. Avec une préface et des notes par G. Brunet". 2 tom. Paris, 1883. 8°.
6) Volgens Brunet en de Cat. van de Bib!. Nat. - De Univ. Bib!. te Leiden
heeft een ex. van de ongedateerde Lyonse uitgave (colophon: A Lyon, De
I'Imprimerie de Michel Talebard, Imprimeur ordinaire du Roy), 2 vols., 12mo.
Ik heb het ex. geraadpleegd; voor de St. levert het geen nieuw
gezichtSPUnt op.
7) Het door Brunet gereproduceerde titelblad vermeldt: Augmenté en cette
Edition.
86 A. M. E.DRAAK
dit de eerste druk van St. Niklaesgift; op Frans terrein de ,Contes aux
Heures Perdues' volg. de uitg. van 1644 (in het vervolg: C), en de
,Élite'-uitgave Rouen 1680, zoals wij die kennen in de moderne heruitgave
van 1883 (E) 1).
ST. NIKLAESGIFT
I Van een man, die een magere
vrou had, p. I
2 Yets diergelijx, p. 2
3 Van een Kok, p. 3
4 Van een boerin, p. 3
5 Van de koning Louys van
V rankrijk, p. 4
6 Van den zelven, p. 5
7 Van de zelve, p. 5
8 Van een Iuffer, p. 6
9 Twee mismaekte, p. 7
10 Van een student in de Phisionomle
11 Koddery van een jonge deerne,
p.8
12 Van een boerin en haer Pas.
toor, p. 9
13 Van een edelmoedige vrouw,
p.1O
14 Van een diemen op de Galey
verwees, p. 10
15 Koddery van een knecht van
Normandyen, p. II
16- Een Rodomontade, p. 12
D'OUVILLE
D'vn homme qui auoit une femme
maigre: C 1I, p. 105; E I, p.
II9
Autre sur mesme subiet: C 1I,
p. 106; E I, p. II9
D'vn Cuisinier: C I, p. 167
Naïfueté d'vne femme: C I, p.
64; E 1I, p. 297
Autre au mesme 2): C I, p. 493
Autre du mesme: C I, p. 495
Autre au mesme: C I, p. 495
Autre d'vne Dame: C I, p. 150
D'vn borgne et d'vn bossu: C I,
p. 466 3)
D'un qui s'étudioit en la phisionomie:
niet in C; E I, p. 52
Naïfueté d'vne jeune DamoiselIe:
C I, p. 136
D'une femme, et de son curé:
C I, p. 48; E I, p. SI
D'vne femme genereuse: C I, p.
293
N aïfueté d'vn homme condamné
aux Galeres: C I, p. 77
Naïfueté d'vn valet Normand:
Cl, p. 78
Autre sur mesme suiet 4): C I,
P·337
I) Romeinse cijfers geven de delen aan. Indien niet anders vermeld, zijn de
titels in C en E gelijk (afgezien van kleine spelling-afwijkingen).
2) De afd. heet: Des promptes reparties, en de Ie. daarvan: Repartie svbtile
du feu Roy.
3) De Ned. versie is iets langer.
4) Het vorige verhaal heet: Rodomontade Gasconne.
ST. NIKLAESGIFT
17 Onnoselheit van een kint, dat
de pot onder de rozen ontdekte,
p. 13
18 D'onnozele bastaert, p. 14
19 Van een knecht, p. 15
20 Van een Spanjaert', p. 16
21 Van een pastoor, p. 16
22 Een longe dochters trek, p. 19
23 Van een boer met zijn ezel,
p.20
24 Van een man te biecht gaende,
p.21
25 Van een Portugeesehe Preekheer,
p. 26 Van een die krieken met de
bril at, p. 23
27 Van een Doctoor die rou over
zijn moeder droeg, p. 24
28 Van een arme, p. 24
29 Van een jonge man en een
jonge vrouwe, p. 25
30 Van een oud man die een
longe vrou getroud had, p. 27
31 Koddery van een stervende
zieke, p. 29
32 Ander van een man die in gevaer
van te verdrenkken was,
P·30
33 Groote getuygenis der liefde
van een vrou die 'er man zag
hangen, .p. 32
34 Van een Jonge weduw, die een
jongman troude, p. 35 Van een ridder, die een oud
man, om zich aen hem te wre-
Simplicité d'vn enfant qui découurit
Ie pot aux roses: p.
206; E 1I, p. 271
Simplicité d'un oo.tard: niet in C;
E p. 67
Naifveté d'vn valet, C p. 157
Autre d'vn Espagnol : C p. 157
Autre sur mesme sujet: C p.
60
Naifueté d'vne jeune fille
enuers vn jeune garçon: C p. 58; !., p. 65
D'vn paysan et de son asne: C p. 135
D'vn homme atlant à confesse:
p. 45
D'vn Predicateur Portugais: C I,
p. 133
D'vn qui mangeoit des Cerises
auee des lunettes: C p. 132
D'vn docteur qui portoit Ie dueil
de sa mere: C p. 131
D'vn pauure: C p. 528
D'vn ieune homme, et d'vne
ieune femme: C 1I, p. 117;
E p. 123
D'vn Vieillard qui auoit espousé
vne ieune f emme : C 1I, p.
115; E p. 122
Raillerie d'vn malade en mourant:
C 1I, p. 519
Autre d'vn homme prest à se
noyer dans la mer: C 1I, p.
521
Grand tesmoignage d'affection
d'vne femme qui voyoit pendre
son mary: C 1I, p. 522
D'vne ieune vefue son mary, la
premiere nuit de son second
Mariage: C 1I, p. 18; E p. 8
D'vn Caualier qui par subtilité fit
arracher la dent à vn vieillard,
87
22
33
C I, I, I, I, I, I,
E I,
C I, I, I, I, I, I, à I,
88 A. M. E. DRAAK
ken, een tand dee uittrekken,
P·39
36 Aertigheyt aen een Rechter,
p. 44
37 Van een Advocaet, p. 45
38 Van een Bultenaer, p. 45
39 Van een rijke boer, p. 46
4Ö Van een Notaris, p. 46
41 Van twee soldaten, p. 47
42 Van een edelman en een juffer,
p. 48
43 Onnozelheyt van een Pleideur,
P.48
44 Van een weduw, p. 50
45 Aertig antwoort, p. 51
46 Onnozelheyt van vij f verkendrijvers,
p. 52
47 Van een Amsterdammer, p. 53
4B Van een Spanjaert, en een
Herder, p. 53
49 Van een edelman en een jonkvrou,
p. 54
50 Verwijt aen de Gaskonjers om
'er mantel stelen, p. 55
51 Van een hoorendrager, p. 56
52 Van een Ridder, sprekende
van d'aerd der mannen en
vrouwen, p. 57
53 Van een diemen bidden leerde,
p. 58
54 Van een die hem beroemde een
Sim te leeren spreken, p. 61
55 Van een die met die geen, die
I) Men zie p. 95, noot 4.
2) Drukfout in paginering.
pour se vanger de luy: C 1I, p.
33°
Naïfueté d'vn plaideur: C I, p.
52; E I, p. 61
D'vn Aduocat: C I, p. 251
? 1)
D'vn riche paysan: C I, p. 331
D'vn notaire: C I, p. 526; E 1I,
P·318
De deux soldats: C I, p. 527; E
1I, p. 318
D'vn Gentil-homme et d'vne Damoiselle:
C I, p. 532
Simplicité d'vn plaideur: :C I, p.
201
Naïfueté d'vne veufue: C I, p.
lIS
Simplicité de quatre ou cinq porchers:
C I, p. 219
D'vn Espagnol et d'vn Berger:
C I, p. 539
Autre sur mesme sujet: C I, p.
534; D'un gentilhomme et d'une
damoiselle: E I, p. 104
Reproche aux Gascons de' dérober
les manteaux de nuict: C I, p.
396
D'vn cocu: C I, p. 518
D'vn Caualier parIant de l'humeur
des hommes et des femmes: C
I, p. 510
D'vn à qui on ,enseigna à prier
Dieu: C 1I, p. [300] 2)
D'vn qui s'estoit vanté d'apprendre
à parIer a vn singe: C 1I,
P·302
D'vn qui se mocqua de celuy à
ST. NIKLAESGIFT
57 58 6g
60 p. 78
81
82
p.82
83
84
84
70 72 73 92
74 92
75 ]) Eén zin wijkt af.
p. 384; E 240
517; E C p. 422
431; P·258
5181 )
à 135; 131
53
3022)
283
3II
312; P·92
483
à p.lOO
à
re et p. 507
2) Eén zin weggelaten en verder nog een vertaalfout.
89
hy geIt schuldig was, gekte, p.
63
56 Van een dief die men hangen
zou, p. 67
Van een scholier die behendig
een paar schoenen kreeg, p. 68
Van een fiel, die zijn waert tot
Parijs uyt streek, p. 69
59 De kluchtige dief, p. 76
Verwiit van een vrou aen 'er
man, 61 Van een nieugetroude, p. 79
62 Van een zieke, p. 79
63 Van een Spanjaert, p. 80
64 Van een waterdrinker, p. 65 Van een qualijk getroude, p. 66 Onnoselheit van een dochter,
67 Een bespotte Ieud, p. 68 Een bespotte vrou, p. 69 Van een Spaense preekheer, p.
Van een Doktoor, p. 86
71 Van een schilder, p. 87
Van een dochter die aartig aen
de vryer raakte, p. 88
Aertige antwoord van een man
aan zijn schoonzoon, p. Van een nieuwe lakay, p. Van een Spanjaert, en een
Portegees, p. 94
qui il deuoit de l'argent: C 11,
I, D'vn qu'on menoit pendre: C 11,
p. 11, p.-64
D'vn Escolier qui subtilement
escroqua vne paire de souliers :
11, D'vn Filou qui affronta vn hostelier
de Paris: C 11, p. E I,
Autre sur mesme suiet: C 11, p.
Reproche d'vne femme son
mary: C 11, p. E I, p. D'vne nouuelle mariée: C 11, p.
D'vn Malade: C I, p. D'vn Espaignol: C I, p. D'vn beuueur d'eau: C I, p. D'vn malmarié: C I, p. E I,
Brocard de Iuif: C I, p. Brocard vne femme, la taxant
d'impudicité: C I, p. 484; E I,
Response naifue d'vn beaupere son gendre: C I, p. 104
Autre N aïfueté d'vn lacquais nouueau
venu: C I, p. 88
D'vn Castillan d'vn Portuguais:
C I,
9° 76 Onnoselheyt van een goede
vrou, p. 96
77 Van een gebruykelijke vrou,
p. 96
78 Van een vrou en 'er man, p. 97
79 Van een valse muntslager, p.
97
80 Van een brader, p. 98
81 Van een gek, p. 98
82 Van een Dorp-paap, p. 99
83 Van een Gaskonse Rodomont,
p. 99
84 Van een Kapiteyn, p. 85 Van een rijk man, p. 86 Een ander op 't selfde oogmerk,
E. H., p. 88 H.
V. W. M., 109 Van een, diemen met gewelt
klisteerde, en hoe aertig die
'er zich af wrook, p. 90 p. 131
91 Van een galeyboef, p. 133
92 Abelheyt van die se1ven Hertog,
p. 135
I) Simplicité d'vne bonne femme:
Cl, p. 236
D'vne dame de compagnie: C I,
p. 239; D'une dame de campagne:
E I, p. 73
Autre d'vne femme et de son mary:
C I, p. 240; I, p. 73
D'vn faux Monnoyeur: C p.
268
27°; P·78
D'vn bouffon: C I, p. 298; I,
p.87
D'vn Curé de village: C I, p. 309;
d'un curé un prince: II, p. 7
Autre sur Ie mesme sujet: C I, p.
357; D'un Gascon : E II, p. 279
Pour taxer vn homme d'estre une
beste: C I, p. 469
Autre sur mesme sujet: C I, p.
47°; Repartie prompte d'un
medecin: II, p. 309
Autre sur mesme sujet: C I, p.
D'vn qui on fit donner un lauement
par force, et par queUe
subtilité s'en vengea: C II,
I, Autre iugement du mesme Duc
des forçats de Galere : C II, p.
175; Autre sur Ie même sujet:
p. Autre gentilesse du mesme Duc:
II, p. E p. A. M. E. DRAAK
p. 96
p·96
P'99
103
104
p. 106
87 Geboorte Groet aen M ejuffer
V. H, 107
Aan d' oogen van Iuffrou H
p. 1)
8g IlO
Wellekomst, selven Nrs. 87, 88 en 90 zijn gedichten.
E I, D'vn rotisseur: C I, p. 270; E I,
p. 78
E Paroles plaisantes à
E 11, E 11, 470; E 11, 474
à il 11,
p. 308; E p. 197
11, EI, 145
C 11, 177; I, 146
ST. NIKLAESGIFT 91
93 Van een jonge edelman en
een jonge Iuffrou, p. 140
94 Een geneuchelijke onnozelheyt,
p. 141
95 Van een Dorp Pastoor, p. 141
96 Onnoselheit van een lakay in
een vreemd land, p. 142
97 Van een ander, p. 143
98 Van de zelve iets diergelijx,
p. 144
99 Van een edelman en een
boerinne, p. 145
100 Van een edelman en een barbier,
p. 146
101 Van te post lopen, p. 147
102 Onnose1heit van een pagie die
zijn moeder brieven wou zenden,
p. 148
103 Van een Gaskonjer die gegeesselt
wiert, p. 149
104 Van een jongman en een
dochter, p. 150
105 Van een Iuffrou en een edelman,
p. 150
106 Vermakelijke scheut op een
onverstandigen, p. 151
107 Scheut op een zotheyt, p. 152
loS Aertige vvraeck van een
Schilder aen een Procureur,
die van hem een Duyvel-jager
gemaekt had, p. 152
D'vn Gentil-homme à vne Damoiselle:
C I, p. 25 1 )
Naifueté d'vn valet: .c I, p. 123;
EI, p. 46
Naïfueté d'vn lacquais en pays
étranger: C I, p. 79; E I, p.
34 2) -
Autre naifueté d'vn lacquais : C I,
p. 95; Autre sUl1le même sujet:
E I, p. 41
Autre sur ce mesme sujet: C p. 96; E I, p. 42
D'vn Gentil-homme, et d'vne Villageoise:
C p. 138; E p.
523)
D'vn Gentil-hgmme et d'vn Chirurgien:
C I, p. 147; E I, p. 55
Naïfueté d'vne femme à son mary:
C I, p. 54; E I, p. 62
Naïfueté d'vn lacquais qui vouloit
enuoyer· des lettres à sa
mere: C I, p. 82; E I, p. 36
D'vn Gascon condamné au foüet:
Cl, p. 385
D'vn jeune homme et d'une jeune
fille: C I, p. 20; E I, p. 106
D'vne Damoiselle, et d'vn jeune
Gentil-homme: C I, p. 19
Brocard de bestialité: C I, p. 4BI
Brocard de folie: C I, p. 481
I) Het verhaal klopt niet in alle opzichten.
2) Drie zinnen zijn er uit gelaten.
3) De St. Niklaes-bewerker heeft de namen veranderd; men zie p. 105 van
dit artikel.
Ij
I, I, 20;
log 110 II antwoort p. 156
p. 114 115 116 p.l60
117 161
118 162
119 163
120 121 174
123 P·176
124 1)
11 I
Naifueté C I, 108; I, Naifueté valet 146
P· C E 102
Pa~
ris: 92 A. M. E. DRAAK
109 Aertig antwoord aen een
laetdunckende Advokaat, p.
155
IlO Kluchtige wedding, p. 155
1 Il Aertige an twoort van een
boer op een edelmans vraeg,
112 Een onschijnelijke leugen
door een schijnelijke betaelt,
157
113 Botte daet van een botte
Hoogduitscher, p. 158
Il4 Bevallijk antwoordt, p. 159
II5 Aertige vertroosting, p. 159
II6 Van een onwetende Doktoor,
p.I60
II7 Van een knecht, p. I6I
II8 Van een edelman die achterlastig
wiert, p. I62
I I9 Van een valse waerzegger, p.
I63
I20 Van een verwaande, p. 174
I2I Van een man en zijn vrou, p.
I74
122 Van een koledrager en zijn
ezel, p. 175
123 Behendige trek van een fiel,
p. 176
124 Verwondering over twee
nieugehoude, p. 182 1)
125 Aertig verwijt aen een schoenmaker,
p. 184
126 Van een bruydegom en zijn
bruyt, p. 185
127 Van een Prins, die by een
Raadsheers vrou sliep, p. 186
I) Een gedicht.
Consolation naïfue: C I, p. II I
Naïfueté d'vn Docteur ignorant:
p. E p. 43
Naïfueté d'vn val et à son Maistre:
C I, p. I46
D'vn Gentil-homme pressé d'aller
aux lieux secrets: C I, p. 49;
EI, p. 56
D'vn devin feint: C I, p. I; E Il,
p. 183
D'vn mary à sa femme: :c I, p.
500; I, p. 102
Naïfueté d'vn charbonnier: C I,
p. 152
Autre traict subtil d'vn Filou: C
Il, p. 504
Discours d'vn homme à sa femme
la premiere nuict de ses Nopces:
C Il, p. 28; E Il, p. 275
D'vn Prince couché auec la femme
d'vn certain quidam de Paris:
C Il, p. 208; E I, p. 168
ST. NIKLAESGIFT 198
200
krijgsgebruyk, IS0 Il, prornis C Il,
à Il, 93
128 Van een jonge nieugetroude
Iuffrou, p. 189
129 Listigheyt van een gek, om 't
geen, dat hem belooft was, te
hebben, p. IgS
130 Van een jonge vrou aen 'er
man, p. 200
131 Een aertig scheutje, p. 202
132 Den half gehangen, p. 202
133 Het kort Recht, p. 204
134 De struyf~verwarmer, p. 206
135 Den molenaer in den hemel,
p.206
136 Den loosen sluyker, p. 210
137 Den ontrouwen pachter bedrogen,
p. 213
138 Het oude spreek-woort DAER
LOOPT WAT ONDER VAN SINT
AN, p. 215
139 D'eene pots is d'andere waerdig,
p. 217
140 Den viesen Pater, p. 219
141 Den bedrogen Biechtvaer, p.
220
142 D'ervaren schipper, p. 221
143 De bedrogen dochter, p. 222
144 De reysende Westfaling, p.
223
145 Een Snoek en een Hase te
gelijk gevangen, p. 224
146 Het krij~gebruyk, p. 226
147 De hijlickmakers, p. 227
148 Den reukeloosen boer, p. 228
149 De vijgen eter, p. 229
15° De gauwe koster en domme
Pastoor, p. 230
D'vne ieune Damoiselle nouuellement
mariée: C 1I, p. 64; E I,
p. 24
Subtilité d'vn bouffon pour auoir
ce qu'on luy auoit promis : 1I,
p. 267; E I, p. 188
D'vne jeune femme son Mary:
C 1I, p. 33; E I, p. 14
De vertaling is schools en niet zeer intelligent. Het komt bijv. voor
dat de bewerker niet inziet, dat de hele pointe wegvalt doordat een
woordspeling onvertaalbaar is:
94 A. M. E. DRAAK
D'un Rotisseur 1)
En vne petite ville de Normandie
il y auoit vn Iuge estimé Ie
plus grand voleur du pays. Comme
il faisoit vn iour vn festin, il
fut chez vn certain rotisseur de la
ville demander s'il y auoit moyen
de trouuer des canards de riuiere
pour [Ie iour] 3) de son festin. Ce
rotisseur qui estoit extremement
matois, luy dit, que ce n'estoit pas
la saison, et qu'on n'en voyoit
point encor. Quoy, luy dit ce Iuge,
i'en vis dernierement plus de deux
douzaine ensemble qui voloient? ie
pense bien, Monsieur, tous ceux
qui volent ne sont pas pris. Ie
vous laisse à penser si Monsieur Ie
Iuge n'auoit pas son fait, et s'it
n'estoit pas bien stupide, s'il ne
s'apperceuoit pas qu'on parloit à
luy.
Van een brader 2)
Zeker Schout, de grootste dief
van 't land geacht, op een tijd
feestdag houdende, liet tot een
brader van de stat vragen, of hy
geen middel wist om hem endvogels
op zijn feest te leveren. Deze
brader, dat een kluchtige snaak
was, zeyde, dat het buyten tijds
waer, en dat m' er noch geen zag;
hoe, seyde de Schout, ik sag 'er
laest wel een dozijn by malkander
vliegen. Dat kan wel, de brader
weer, maer denk, mijn Heer, dat
al die 'er vliegen, niet gevangen
zijn. Ik laet u bedencken of mijn
Heer de Schout g~raekt was, en
of hy niet wel bot geweest moest
zijn, zo hy niet vermerkt had, dat
men van hem sprak.
Men zal zelfs wel mogen aannemen dat de bewerker de woordspeling
in het geheel niet gezien heeft. Een ander maal valt de pointe weg
doordat de vertaler het woord waar het juist op aankomt, niet kent:
D'vn qu'on me.floit pendre
Vn larron pour ses mes faits
ayant esté condamné à estre
pendu et estranglé, comme on Ie
menoit au gibet, son Confesseur
luy disoit, mon amy que vous
deuez estre heureux, en songeant
Van een dief diemen hangen
zou 4)
Een dief, om zijn misdaden
verwesen zijnde, om te hangen, en
gewurgt te worden, wiert, so men
hem naer de galg leyde, van zijn
biechtvader dus toegesproken :
mijn vrind, hoe ge1uckig moet gy
1) Ik citeer volg. de druk van 1651 (in de Nat. Bib!. te den Haag).
2) Nr. Bo.
3) De tekst heeft: ie lour
4) Nr. 56.
ST. NIKLAESGJFT 95
que vous allez souper auec Dieu.
Helas ce dit-il mon pere, pourueu
que i'y sois bien demain à disner,
ce ne sera pas mal allé. Non mon
amy luy repliqua son Confesseur,
il faut tenir pour asseuré que vous
irez souper à ce soir, mourant
contrit et repentant comme vous
faictes, queUe felicité de se voir
seruy par les Anges, en la compagnie
des Saincts, auec des mets tous
diuins. Ah mon Pere répondit-il
vous me feriez bien plaisir, si vous
y vouliez aller en ma place: car ie
vou.s iure, que ie n'ay nul appetit.
Le Cordelier qui n'en auoit nulle
enuie, luy dit. I'irois fort volontiers
mon amy, mais il est auiourd'
huy ieune en nostre conuent 1).
wesen, denekende, dat gy met
God uw avondmaal sult houden.
Helaes, mijn vader, seyde hy, als
ik 'er maer morgen koom, zal ik
niet qualijk gegaen hebben. Neen
mijn vrind, hernam zijn bi egtvader,
men moet voorseker houden,
dat gy, bedrukt, en met
leedwesen ter dood gaende, gelijk
gy doet, van des en avond
daer sult avondmalen, wat een
geluk, zich in 't geselschap der
Heyligen, door d'engelen, met
goddelijke banketten, gedient te
zien. Ach, mijn vader, antwoorde
hy, gy soud my groote
vrientschap doen, so gy 'er in
mijn plaets woud gaen, want ik
sweer u dat ik geen honger voel;
de biegtvader, die daer gants
geen lust toe had, seyde, ik sou
'er gaern gaen, mijn vrint, maer
't is heden 2) middogmael in ons
klooster.
Ik laat het voorlopig bij deze voorbeelden, verderop zal ik op de
wijze van-vertalen nog moeten terugkomen in verband met een ander
probleem.
De vergelijking heeft opgeleverd, dat van de 146 anecdoten in de
eerste druk 3), er 108 zeker naar D'Ouville vertaald zijn. Wat moeten
wij denken van de 38 niet-geïdentificeerde 4) verhalen? Wij komen
I) Cursivering van mij, ook in het Ned. gedeelte.
2) Latere drukken veranderen dit heden in nu.
3) De vier gedichten (nrs. 87, 88, 90 en 124) vallen buiten deze zaak. Misschien
niet overbodig hier te vermelden dat D'Ouville geen gedichten bevat.
4) Het zijn de nrs.: 38, 45, 47, 66, 69, 70, 71, 72, 95, I08-II4, 120, 125, 131-150.
Van nr. 38 ben ik niet zeker. Tot mijn spijt merkte ik - te laat - dat ik van" dit
verhaal, dat alleen in de eerste druk voorkomt, verzuimd had aantekeningen te
maken. Het zou misschien C r, p. 266; E I, p. 78 kunnen zijn: "D'un bossu", of
eI p. 516.
Élitl'!-IQ onmiiddellijke verklaallt IQ E.? gedeel telijke blijf veronderstel1ing Iog-II2, II4, 7°-N ederlandsen
lOS 96 A. M. E. DRAAK
hier op het terrein van de hypothese, en de mening zal beïnvloed
worden door de mate van waarschijnlijkheid die men toekent aan de
"Éliti:!-druk van 1641" als onmiddellijke bron. Als ik namelijk aanvoer
dat ik geneigd ben grote waarde te hechten aan het feit dat de nrs.
10 en 18 niet te vinden zijn in C en wel in E, zal men mij tegenwerpen,
dat dit toch nauwelijk,s gewicht in de schaal kan leggen, aangezien
er zo'n groot aantal verhalen tegenoverstaan die wel i'n C, maar
niet in E gevonden worden. Ik meen daar echter tegen in te moeten
brengen dat de "Élite-druk van 1641" de grote onbekende factor is
en dat C - integendeel - geen enkele nieuwe mogelijkheid biedt.
Neemt men C aan als onmtddellijke bron, hoe verklaal1t men dan de
aanwezigheid van de nrs. IO en 18 in St. Niklaesgift èn in E. ? Wil men
mij nu weer voorhouden dat een onbekende Franse verzameling X de
gedeeltelijke bron kan geweest zijn van E (die immers veranderingen
heeft ondergaan) en St. Niklaesgift, dan moet ik deze mogelijkheid
toegeven, doch dan blij f ik de mening toegedaan dat mijn hypothese
minder omslachtig is en daarom verkieslijker.
Op mijn veronderstelling verder gaande, kan ik opmerken dat sommige
der niet-geïdentificeerde anecdoten zich wonderwel bij het OuvilIe-
milieu zouden aanpassen (bijv. de nrs. 69, 109-112, 114, 120 en 125),
en dat ik het niet onmogelijk acht dat ze tot de Élite-druk van 1641
behoren. Nr. 95 lijkt op het verhaal "D'un predicateur", C lIl, p. 87,
E Il, p. 93: het heeft dezelfde strekking en dezelfde pointe. De anecdoten
45, 47, 70-72 en vooral 131-150 hebben een Hollandse toon, en,
ofschoon zoiets bedriegelijk is 1), elk initiatief zal men den Nederlandsen
bewerker toch wel niet kunnen ontzeggen, hij heeft immers
ook vier Hollandse gedichten opgenomen.
Een andere - en zeer onverwachte - ontdekking is: dat de "Aertige
Fabel, van een Koning van Engelant, en de vogel Fenix" in de
oorspronkelijke druk van St. Niklaesgift in het geheel niet voorkomt!
Daaruit volgt dat wij de bron daarvan niet bij D'Ouville mogen verwachten
te vinden, zèlfs niet in de Élite-druk van 1641, en dat wij,
I) Zelfs het feit dat de meeste in Holland spelen kan niet als bewijs gelden.
Men vergelijke slechts het geval met nr. 99. Zie p. 105 en noot 3 van p. 91.
N1KLAESG1FT afko.mst do.o.r o.nderzo.ek geko.men.
wo.o.rdspelingen, bro.n zo.eken vo.lksspro.o.kje?
spro.o.kjesmateriaal;
so.n 255), Aduo.cat 2) io.uyt bo.urgeo.is So.us wo.rdt to.t Aarne~
Tho.mpso.n 1535 3), I), Tho.mpso.n 16414); bo.vendien Bo.lte Po.livka
o.nder 155 5 ).
So.ldaat, o.nder to.very 1654, co.nstatering o.o.k no.g o.p geko.men do.o.r Boekeno.o.gen Volks kun
19IO): Spro.o.kjes XVIIde to.ch Bo.ekeno.o.gen spro.o.kjestypen do.o.r to.t Nederlandsche spro.o.kjes voorko.men Cluchtbo.eck 1554 Evenzo.o. spro.o.kje n~emt Grim'm LilIe 111, v. 7
ST. NIKLAESGIFT 97
wat de afkomst van deze vertelling betreft, door het onderzoek dus
geen stap verder zijn gekomen.
Maar was dit dan te verwachten? Was het redelijk in een verzameling
van grappen, streken, woordspelingen, etc. de bron te willen
zoeken van een volkssprookje?
Onredelijk was het niet. D'Ouville bergt meer sprookjesmateriaal ;
men vindt er: 'a: "D'un Seigneur de village, et de son meusnier" (C II,
p. 2SS), een variant van Aarne-Thompson 9221); b: "D'un ieune'
Aduocat qui iouyt de la femme d'un bourgeois sous pretexte d'estre
deuin" (C II, p. 182), een verhaal dat gerekend wordt tot AarneThompson
IS3S en c: "D'vn devin feint" (C I, p. I), een variant
van Aarne-Thompson 1641 4) ; bovendien bespreken Bolte en Polivka
"De la delicatesse de quatre femmes" (C IV, p. 141) onder Grimm nr.
ISS 5).
St. Niklaesgift nr. II9 is c, en b is in het Nederlands vertaald als:
"Hoe dat een Soldaat, onder dekzei van tovery aen een goede slemp
raakte" (Gaven van de Milde St. Marten, ed. van 16S4, p. 61-77).
Met deze constatering zijn wij ook nog langs een andere weg op het
terrein gekomen van een artikel door G. J. Boekenoogen in Volkskun
de, jg. 20 en 21 (1909-1910): "Nederlandsche Sprookjes uit de
XVII de en het begin van de XVIIIde eeuw".
In deze publicatie toch verzamelde Boekenoogen elf verschillende
sprookjestypen en rechtvaardigde de beperkte oogst door uitdrukkelijk
in zijn inleiding te vermelden: "Ik bepaal mij daarbij tot datgene wat
werkelijk N ederlandsche sprookjes schijnen te zijn. Buiten het kader
vallen dus bv. de uit den volksmond opgeteekende Duitsche sprookjes
die in Bebel's Facetiae voorkomen en daaruit in het Antwerpsch
Cluchtboeck van ISS4 zijn overgegaan. Evenzoo de Italiaansche lezing
van het bekende sprookje van den smid en den duivel, door Van der
I) Het verhaal is in de sprookjesliteratuur bekend als: "Kaiser und Abt".
2) E nóemt het: D'un jeune soldat qui etc.
3) Grimln nr. 61: "Das Bürle"; ook behoort er toe Andersen's: "Lille Claus
og store Claus".
4) Grimm's "Doctor Allwissend".
5) Anmerkungen, lIl, p. 238.
Tijdschr. T. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII
98 A. M. E. DRAAK
Venne verwerkt in den "vennakelijcken Hollandtschen Sinne-droom
op het nieuwe Wys-Mal van den Ouden Italiaenschen Smit ...... " 1).
Moeder de Gans en vertaalde bundels uit de 18de en het begin van de
19de eeuw kwamen evenmin in aanmerking.
Van vier der elf door hem behandelde typen vond Boekenoogen
slechts toespelingen in onze 17de-eeuwse literatuur 2) ; van zeven publiceerde
hij de teksten en ...... tot deze zeven behoren:. "Aertige
Fabel, van een Koning van Engelant", "Van een valse waerzegger",
en "Hoe dat een Soldaat, etc." 3) ! De laatste twee komen nu, volgens
Boekenoogen's opzet, niet langer als "Nederlandsche Sprookjes" in
aanmerking, daar ze letterlijk naar D'Ouville zijn vetiaald. Hoe staat
het echter met de "Aertige Fabel"? Boekenoogen merkte hierover op:
"Hoe echter het hierboven afgedrukte verhaal in ons land bekend is
geworden, ligt nog in het duister. Litteraire ontleening, hetzij dan uit
het Engelsch of Noorsch, is wel het waarschijnlijkst; maar mondelinge
overlevering door zeelieden is niet uitgesloten" 4). Ik durf niet gissen
naar Boekenoogen's argumenten voor deze mening 5), maar in verband
met de stijl en vooral de syntaxis van het verhaal komt het mij waarschijnlijker
voor dat wij ook hier een letterlijke vertaling uit het Frans
voor ons hebben, al is het dan niet naar D'Ouville. Een vertelling die
zinnen oplevert als: "Zeker Koning van Engelant langh aen 't podagra
heftig ziek liggende, moest, na dat al zijn Geneesmeesters hun kunst
en yver om hem te genezen te vergeefs besteed hadden, zijn toevlucht
tot waerzeggers nemen: die, na eenig uytstel, hem vetklaerden, dat hy
van zijn quale niet verlicht zou werden, voor hy de Vogel Phenix
een uur hoorde zingen", "Karel, d'oudste van drie zonen, dien de
I) Volkskunde, jg. 20, p. 130.
2) "Van het Roodkousje", "Van het Smeerbolletje", "Van de zingende
springende loovertjes" en "Van erwtje, boontje, strootje en kooltje vuur".
3) De vier andere zijn: "Van een koopman met vijf dienaren", "Van Hans
Onversaagd", "Van de drie wenschen" en "Van de bezorgde Bruid".
4) T.a.p., p. 144-
5) "Noorsch" misschien omdat Boekenoogen twee Scandinavische varianten
kende uit de 17de .eeuw. Voor "Engelsch" lijken mij geen termen aanwezig en
ik kan niet aannemen dat een Volkskunde-specialist als Boekenoogen waarde
zou gehecht hebben aan het feit dat de held van het verhaal een Engelse koningszoon
wordt genoemd.
ST. NIKLAESGIFT 99
Koningh had, dit" ziende, door zijn vaders quael bewogen, bad hem om
vprlof, om mee naer dezen vogel Phenix te zoeken", en "Willem zich
dan mee toerustende, trok op reys, en quam ook te Kalis, daer hy zijn
broeder, in de voorverhaelde wijze van leven vont", representeert toch
waarlijk geen Nederlands proza 1), en wijst met zijn ingewikkelde
tegenwoordig-deelwoord-constructies m,i. op een Frans origineel.
Mogen wij ~nnemen dat de "Aertige Fabel" al in de St. Niklaesgift-
uitgave van 1647 voorkwam? Ja, Boekenoogen moet inderdaad een
1647-editie in handen gehad hebben: zijn tekst-uitgave vertoont spelling-
varianten met de editie van 16532). Hun aantal is wel niet zo
groot, maar ze zijn overtuigend, vooral ook omdat ze optreden in het
werk van een zo nauwkeurig, betrouwbaar en geroutineerd tekst-uitgever
als Boekenoogen 3). Als nu blijkt dat het verhaal volgens Boekenoogen
dezelfde plaats en dezelfde omvang in de bundel van 1647
inneemt als in de druk van 1653 (- en wel: p. 49-714)), dan mogen
wij daar uit met enige waarschijnlijkheid afleiden dat althans het begin
van de beide drukken g~lijk is. Wat echter na p. 71 komt, is
onzeker.
De druk van 1653 mist de nrs. 3,4,8, 10, 13, 19,23,26,27,.'38,39,
54, 62, 64, 66, 69, 79, 88, 95, 104, 109-113, 120, 122, 125 en 145. Daartegenover
heeft de uitgave wèl een kort verhaal "Behendige vont van
een straetschender" 5) ,en natuurlijk de "Aertige Fabel". De druk van
1662 is gelijk aan die van 1653 tot en met nr. lIS 6) ; daarna komt er
een abrupt einde: men vindt dan nog slechts de nrs., 131, 134, 142
en 144.
1) Een mooi staaltje is ook nog de volg. zin: "Hy al dit volck vernemende,
docht dat hy, nieuwe vyanden krijgende, 't zwaert noch zou moeten gebruyken:
maer verstaende watze voor hadden, verklaerde hen ook zijn voornemen; invoegen
datze besloten met malkander hun reyze te vorderen".
2) De spelling van 1662 wijkt zeer veel af.
3) Dat Boekenoogen het jaartal 1647 opgeeft zou zonder meer niet als bewijs
mogen gelden: hij zou zich daarmee b.v. slechts formeel op de toen als oudstbekende
4) Ook 1662 heeft het verhaal op dezelfde plaats.
5) Het verhaal is het op-éen-na-laatste in de bundel. In 1662 is het weer
verdwenen. Het komt niet voor bij D'Ouville.
6) Wel te verstaan: er zijn ook dezelfde lacunes van 1653 tegenover 1644.
oudstbekende
uitgave hebben kunnen beroepen.
.
100 Nu blijft er nog een probleem in verband met nI.:
welke onderlinge betrekking bestaat er tussen en Marten?
Deze tweede bundel, waarvan ik geen oudere druk vermeld heb gezien
dan die van 16541), is klaarblijkelijk door "uitgelokt".
Dit blijkt uit de voorrede, door St. Marten, patroon van
Utrecht, gericht "Aen St. Nic1aes, Patroon van Amsterdam, Eervvaerde
Mede-Broeder". Het blijkt ook uit de inhoud, die ongeveer van
hetzelfde gehalte is.
St. zoals ik de titel in het vervolg zal afkorten - dankt
eveneens een gedeelte van zijn stof aan D'Ouville; hierboven kwam
dit al uit naar aanleiding van het verhaal "Hoe dat een Soldaat, onder
dekzeI van tovery, aen een goede slemp raakte" In het begin van het
boekje ontdekt men echter ook ,Ouvilliana', bijv.:
ST. MARTEN
Slechticheyt van een vrouw tegen
haer Pastoor, p. 1
Kluchtig antwoord van een vrou
aen haer man, p. Bottigheydt van een knecht, p. 3
Van den Paus en een Pelgrim, p. 4
Van een vrouw, die voor een hoer
uytgemaekt wierd, p. 4
Van een zieken opsnapper, p. 6
D'OUVILLE
N aïfueté d'une femme enuers son
Curé: eI, p. 37
105
Autre naïfueté d'un valet: C I, p.
IlO
Du Pape et d'vn Pel erin : C I, p.
I, p. D'vn desbauché malade: C I, p.
I) I' Milde 1 t o • tweede ( ?) çt2), Ontwikkelingsgang, 328. 1U
2) A. M. E. DRAAK
St. Niklaesgift, nl.:
St. Niklaesgift De
Gaven van de Milde St. Marlen?
St. Niklaesgift Niclaes, S,t. Marten - dekze1 2). I
2
aifueté C I, Parole naïfue d'une femme à son
mary: C I, p. 110
Pelerin 246
D'un homme qui auoit appellé une
femme putain: C 242
282
Het ex. van de Nat. mbl. heeft geen titelpagina. Op de front. grav. leest
men: De Gaven van de I'Milde St. Marten I bestaende in kluchten koddereijen I
en andre Vermakelijkheden I Amsterdam /. By Kornelis Last. A 1654.
Het ex. van de Amst. U.B. is blijk!baar een uitg. van de tweede(?) druk (van
1657). Het heeft noch een titelpag., noch een front. grav.
De drukken zijn niet aan elkaar gelijk. - Gegevens over deze bundel vindt
men in het hierboven geciteerde art. van Bolte in dl. 13 van het Ts (p. 92), en
bij Te Winkel, dl. IV, p. 328. (Op een kleine onnauwkeurigheid
van Te Winkel moet ik hier even wijzen: de ,,88 kluchten van den Heer
Gaulard" zal men in de ed. van 1654 te vergeefs zoeken; wèl vindt men ze lU
de jongere uitgave.)
Men zie p. 97 van dit art.
ST. NIKLAESGIFT 101
De vertaling is vrijer dan in St. Niklaesgift, hier en daar zou men
bij deze korte anecdoten zelfs liever de term ,naverteld' gebruiken
dan ,vertaald'. Wie de bewerker ook moge zijn, hij is een ander dan
St. Nic1aes. En dit geldt ook voor het tweede deel van St. Marten,
dat blijkbaar voor het eerst verschijnt in 1656 of 1657 1) :
Het tweede / Deel / Van den milden j St. Marten.! Bestaende in I
Verscheyde eenvoudigheden van sommighe / personen, listige treken,
boose bedriegeryen, fiel-j teryen, ende dieveryen van de Gau-die-I
ven ,ende Borse-snyders, ende an-/ dere fraeye vermakelyck-/ heden
meer.j Tot Rotterdam, I By 'Abraham van Waesberge, Boeck-ver-I
kooper. Anno 1656.
Maar de Front. grav. geeft ons in dit geval nog waardevollere inlichtingen,
want daarop staat: De Verloore Vren Van I Mons. D. Ouuille
Anders. het. 2e deel van I Milde. St Marte I Tot Rotterdam IBij Abraham
van Waesberge A 0 1657. Hier wordt dus voor het eerst bij een
dergelijke anecdotenverzameling de Franse bron toegegeven.
De voorrede is - merkwaardig genoeg - een variatie op die van
St. Niklae'Sgift, zoals men uit het volgende gemakkelijk kan opmaken;
zij begint aldus: "Y der weet hoe de milde gaven, die 'er over vier
jaren uytgedeelt wierden, by vele niet seer aenghenaem ontfangen
zijn; soo quam my inden sin (mitsdien de Persse anders hadde moeten
stil staen) het tweede deel vanden milden St Marten by de handt
te nemen, hopende dat dese Kluchten u wat aengenamer sullen zijn,
om die aen yder voor een jaerlijcksche gift t'offeren"2). Ook de herbergen-
fictie wordt weer ten tonele gevoerd 3), terwijl dezelfde slotwending
herhaald wordt.
De inhoud brengt naast veel nieuwe stof (het boek telt 673 pagina's),
eveneens talrijke oude bekenden uit St. Niklaesgift, doch volkomen
onafhankelijk vertaald, en nu kan men aan enige voorbeelden
gemakkelijk constateren dat de bewerker van St. Marten II beter
Frans kende dan de samensteller van St. Niklaesgift 4 ). Men vergelijke
slechts:
I) De jaartalIen van titelpag. en front. grav. kloppen niet.
2) Men vergelijke p. 83 van dit art.
3) Met andere namen. 4) Men zie ook het meegedeelde op p. 93.
eI, Vn qu'ill'estoit,
à à
quelle
sçay rien, mais i'en ay
52
Naïfueté d'vn plaideur
A. M. E. DRAAK
St. Il, Il, 102
Cl, p. 108
Naïfueté d'vn Docteur
ignorant
V n certain Docteur,
ou soy di sant tel, pour
Ie moins luy auoit-on
fait croire qu'il l' estoit,
estant en compagnie,
vn certain homme parlant
luy, et n'vsant
pas du respect qu'il
croyoit luy estre deu,
luy dit: Est-ce ainsi
comme vous parlez vn Docteur? Docteur?
répondit cet autre, excusez
moy, s'il vous
plaist, ie ne sçauois
point que vous eussiez
cette qualité-Ià: mais
encor dites-moy, ie
vous prie, en queUe
science c'est. En verité,
répondit Ie pretendu
Docteur, ie n'en
les lettres chez moy.
C I, p. S2
V n villageois de
Normandie auoit bail-
A. M. E. DRAAK
St. Niklaesgift, p. 160
Van een onwetende
Doktoor
Zeker doktoor die
zich zo noemde, of
die men ten minste
wijs gemaakt had,
dat hy 't was, in geselschap
wesende,
wiert van een toegesproken,
maer zoo
't zo achtbaar niet
was, als hy hem geloofde
toe te komen,
zeyde: spreekt gy zo
tegens een doktoor ?
Doktoor, antwoorde
d'ander, hou het my
ten goede, ik wist
niet dat gy die hoedanigheyt
had: maer
zeg my toch in wat
wetenschap is 't? Zeker
schoot' er de
gaern-gewezen doktoor
op. Ik weet het
niet, maer ik heb'er
de brieven van by
my.
St. Niklaesgift, p. 44
Aertigheyt aen een
Rechter
Zeker boer, had
een van sijn geburen
Marten 1I, p. 136
Van een onwetenden
Doctor
Een seeckeren Doctor,
of seggende
sulcks te wesen, ten
minsten hadt men hem
doen gelooven dat hy
het was, zijnde in een
geselschap, een seker
Persoon tegen hem
sprekende, ende hem
soodanighe eere als
hy geloofde dat hem
toequam niet bewysende,
seyde tegen
hem: Hoe I spreeckt
ghy alsoo tegen een
Doctor? zijt ghy een
Doctor? antwoorde
den anderen, vergeeft
het my, soo 't u belieft,
ick wist niet dat
ghy die hoedanigheydt
hadt: Maer seght my,
in wat wetenschap is
het? in der waerheydt,
antwoorde den
ghemeynden Doctor,
ick en wetet niet,
maer ick heb de Brieven
daer van tot mijnen't
liggen.
St. Marten 1I, p. 23
Een aerdigen treck
van een Boer tegen
synen Rechter
Een Boer van Normandyen
hadde aen
lé à vn sien voisin vne
terrinée de lait à luy
garder. Quand il luy
redemanda son lait, ce
voisin, soit qu'il l'eust
mangé ou répandu, luy
dit que les mouches
l'auoient mangé. Surquoy
ce villageois Ie
fait assigner: Estant
deuant Ie Iuge, et ayant
fait plaid er sa cause,
Ie Iuge Ie condamne a
payer la terrinée de
lait. Le voisin s'en
veut excuser, disant
que les mouches l'auoient
mangé. A quoy Ie
Iuge répond, qu'il les
deuoit auoir tuées.
Quoy? répond Ie paysan,
est-il donc permis
de tuer les mouches?
Ie Iuge luy dit qu'oüy:
en quelque lieu que ie
les trouue Monsieur,
répond Ie paysan :
Oüy, dit Ie Iuge, en
quelque lieu que ce
soit, ie te Ie perm ets :
Lors Ie paysan voyant
vne mouche sur la
joüe du Iuge, s'approche
de luy, et luy baille
vn beau soufflet,
disant la voila la galande
de mouche, ie
gage que c'est vne de
celles qui ont mangé
mon lait. Le Iuge,
quoy qu'il se sentit
ST. NIKLAESGIFT
een emmer met melck
te bewaren gegeven,
en als hy die weêr
eyschte, seyde sijn
buurman hem, 't sy
dat hyse gegeten, oft
gestort had, datse
van de muggen opgeëten
was, waer op
de boer hem voor
recht daagde; voor
de Rechter wesende,
en sijn saak vertoont
hebbende, wees de
Rechter hem de emmer
melx te betalen.
De buurman wilde
hem ontschuldigen,
seggende datse van
de muggen geëten
was. Waer op de
Rechter antwoorde
dat hy se gedoot
moest hebben. Hoe!
antwoorde hy, magmen
de muggen dan
dooden? de Rechter
seyde ja; en waer
ikse ook vind, mijn
Heer, vervolgde de
boer. Ia wa er dat'et
ook is, ik laet 'et u
toe, antwoorde de
Rechter. De boer
toen een mug op des
rechters wang ziende,
naderde hem, en
gaf hem een goe
dreef, seggende, zie
die schelmse mug, ik
wed dat 'et een van
1°3
sijn Buerman een emmer
met Melck te bewaren
gegeven; als hy
nu sijn Melck wederom
eyschte, sijn Buerman
't zy of hyse gegeten
of gestort hadde,
seyde dat de vliegen
die hadden uytgesogen,
waer op desen
Boer hem voor
het Recht beriep;
voor den Rechter zijnde,
ende sijn saecke
hebbende doen bepleyten,
verwees den
Rechter hem den emmer
met Melck te
moeten betalen. Den
Buerman wilde sich
ontschuldighen. seggende
dat de vliegen
die opghegeten hadden,
waer op de Rechter
antwoorde, dat
hyse hadde behooren
te dooden. Hoe? seyde
hy, is het dan geoorloft
de vliegen te
dood en ? Den Rechter
seyde ja: Op wat
plaetse ickse oock
vinde, mijn Heer,
seyde de Boer? ja
seyde de Rechter, op
hoedanighe plaetse
het zy, ick gheve u
daer toe verlof. De
Boer siende als doen
een vlieg op de wang
van den Rechter, hem
faire
pennission seggen, Cornelis
I) Nonnandyen"
II, 1°4
frappé, n'osa f?lire
aucune instance, veu
la permission qu'il luy
en auoit donnée.
A. M. E. DRAAK
die is, die mijn melk
geëten hebben. De
Rechter, hoewel hy
hem geslagen voelde,
durfd'er hem niet
over doen, om 't verlofs
wil, dat hy hem
gegeven had.
naerderende, gaf hem
een louteren kinnebakslag,
seggende siet
daer een schelmse
Vlieg, ick wedde dat
het een is van die mijn
Melck heeft uytgedroncken.
De Rechter
hoewel hy sich bevondt
gheslagen, derfde
daer niet tegen
s eggen , aenghesien
het verlof dat hy hem
gegeven hadde.
Wat mag er voor reden bestaan hebben om een geheel nieuwe vertaling
op te zetten? Heeft men de dubbele arbeid niet bemerkt? Dat
is toch welhaast onmogelijk, aangezien St. Marten als een "pendant"
op St. Niklaesgift is ontstaan, en de verwantschap in St. Marten II
nog wordt geaccentueerd door de voorrede.
En is St. Marten een aanvulling of vervolg op een succes-uitgave
Of de poging van een concurrent? Het eerste zou men afleiden uit
het feit dat St. Marten in 1654 een uitgave is van de firma Come1is
Last te Amsterdam, dezelfde die ook de 1653-druk van St. Niklaesgift
voor haar rekening heeft genomen. De nieuwe druk van St. Marten
(1) en de eerste druk van St. Marten II is echter in handen van
Van Waesberge te Rotterdam. Dus tOch een concurrentie-uitgave? En
daarmee gepaard gaand, zakelijke bezwaren om het werk van den
vorigen vertaler over te nemen? Hoe het ook zij: in St. Marten II
ziet men een nieuwen bewerker van D'Ouville aan den arbeid, iemand
die er niet op uit is om hier en daar de Franse herkomst van zijn
anecdoten te camoufleren, zoals dat in St. Niklaesgift wel gebeurt 1),
en waarvan ik als slot nog een tekenend staaltje wil meedelen:
I) Men zie b.v. ook in de hierboven geciteerde anecdote van den rechter:
St. Niklaesgift: "Zeker Boer ... ", tegenover het "Een Boer van Normandyen"
in St. Marten Il, en het begin van de eerste anecdote op p. 94 van dit art.
:c p. 138
GentiI-eUe Il VilIe-
Guillot.
eUe zij t Heer, antwoorde de
van haer te willen
gy mIJn
II, een· ViUejuyf, Klae,Guillot
? ha estigh
A. E. C I, D'vn Gentil-homme, et
d'vne Villageoise
Vne jeune villageoise
couroit apres son
asnesse, qui alloit au
lieu ou elle auoit vn
petit poulain. I1 passa
par là vn Gentil-homme,
qui la voyant assez
jolie, luy dit, D'ou
estes-vous, mamie? De
Ville-Iuif Monsieur,
respondit-elle, De Ville-
Iuif, dit Ie Gentilhomme,
cognoissezvous
point là la fille
de Nicolas GuiIlot.
Ouy, Monsieur respondit
la fille, ie la
cognoy fort bien; Ie
vous prie, luy dit-il,
faictes moy la faueur
de luy porter vn baiser
de ma part, et se mit
en posture de la vouloir
baiser, cette j eune
fille respond, Monsieur,
si vous auez haste,
donnez-Ie à mon
asnesse, elle y sera
plustost que moy, et Ie
disant, s'eschappa de
son galand, qui demeura
auec sa courte
honte.
Amsterdam
ST. NIKLAESGIFT
St. Niklaesgift, p. 145
Van een edelman en
een boerinne
Een jonge boerinne
na een Ezelinne lopende,
die na een
plaats liep, daer sy
een jong had, zo
quam 'er een edelman,
die haer niet
lelijk speurende,
vraegde, van waer
zijt gy? mijn vrindinne.
Van Woerden,
antwoorde zy; kent
gy daer de dochter
van Philippus de
Rees niet, zeide
d'edelman. Ia, mijn
dochter, ik ken'er
'zeer wel. Ik bid u,
zeyde hy, doe my de
gunst van haer van
mijnent wegen een
kus te brengen, en
stelde zich in gestalte
kussen: maer de
dochter schooter
strax op, mijn Heer,
zo haast hebt,
geefse aen mijn
ezelinne; zy sal' er
eer zijn dan ik; en
ontsnapte, dit zeggende,
hem, die beschaamt
voor hem
neer keek.
105
St. Marten 1I, p. 146
Van een Edelman ende
een' Boerinneken
Een jongh Boerinneken
volghde een
Ezelinne, die na een
plaetse liep daerse een
jong hadde staen. Een
Edelman daer voor-by
gaende, ende siende
datse minnelijck en
aenghenaem van wesen
was, seyde teghen
haer, van waer zijt
ghy mijn lief? Van
Villejuyf, antwoorde
sy. Van Villejuyf,
seyde den Edelman,
kendt ghy de Dochter
niet van Klae.s Guillot?
Ja ick, mijn Heer,
antwoorde het Meysken,
ick kense seer
wel; ick bidt u, seyde
hy tegen haer, doet
my die vriendtschap
geeft haer een kus van
mijnen't wegen, dit
seggende wilde hy
haer eens kussen,
maer het Meysken
seyde teghen hem,
mijn Heer, indien ghy
daer mede soo haestigh
zijt, kust mijn
Ezelinne die daer voor
gaet, sy salder eer
wesen als ick, 't welck
geseydt hebbende, ontsnackte
[sic] hem, ende
liet hem daer beschaemt
staen.
M. DRAAK
(IV) ruim gebruik gemaakt van mijn theorie over klanknabootsing als taalvormend
element. Men kan zich daarover verbazen, omdat de schrijver
in zijn 6de "aantekening" de stelling poneert dat klanknabootsingen "in
woord de onomatopee een afvalproduct is.
Evenwel, de schrijver acht het niet onmogelijk, dat er ènkele oorspronkelijke
45 "min of meer direkte klanknabootsingen" en op blz. 87 (noot I) van
theorie is juist "dat men er de neiging door krijgt om klanknabootsende
woorden, ook al zijn zij pas in de "jongste tijd opgetekend, voor heel
Voor ik mijn standpunt ten opzichte hiervan uiteenzet, wil ik eerst
fictieve indogermaanse "bases" een nieuwe fictie komt, die van de
onomatopoëtische "wortels"" (blz. 81 vlg.). Mijn antwoord daarop ligt
uwor-
Als nummer III van deze reeks moge men mijn opstel in Ts beschouwen,
getiteld "Over eenige werkwoorden die "kijken" beteekenen".
Vooral in zijn "aantekening" 6 en KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND
ELEMENT 1)
In deel 61 van het Ts heeft Dr. Heeroma van een groot aantal woorden
de etymologie trachten op te sporen, en hij heeft daartoe 2) een
verreweg de meeste gevallen ontsporingen van het woordsysteem, afvalproducten
van een welgeordende taal" zijn (blz. 82). Als dit inderdaad
het geval is, dan volgt daaruit, dat een etymologie die niet verder
komt dan tot de definitie "klanknabootsing", den naam van etymologie
niet eens verdient; immers ze is dan opgehouden op het moment dat
haar eigenlijke taak pas begint: vast te stellen van welk "welgeordend"
klanknabootsingen bestaan: zoo spreekt hij op pag. 4S van
een "vrije" onomatopee. Dat deze of ook de "afvalproducten" oud zouden
zijn, gelooft hij echter stellig niet; zijn hoofdbezwaar tegen mijn
jongste oud te houden" (blz. 81).
stelling nemen tegenover hetgeen Heeroma er op laat volgen: "Het
gevaar bij archaïseren lijkt mij vooral dat hierdoor in plaats van de
VOor ieder Indogermanist, dunkt mij, voor de hand: het begrip u wor-
I) 61 2) I, 12.
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT 107
tel" is niet nieuw en het is geen fictie, en evenmin het begrip "onomatopoëtische
wortel". Om met de eerste stelling te beginnen. De benaming
"wor~el" is veel ouder dan die van "basis". Eerst de jongere
Indogermanistiek heeft, in navolging van Hirt (die daartoe geïnspireerd
was door De Saussures bekende "Mémoire" 1) en door zekere
hoofdstukken uit de grammatica der oude Indiërs), deze laatste benaming
ingevoerd, toen men bij het fijnere onderzoek met wortels die
onveranderlijk uit één syllabe bestonden, eigenlijk niet meer kon volstaan
2 ). De naam "wortel" echter, wel verre van door mij te zijn bedacht,
is zoo oud als áe Indogermanistiek zelf, of eigenlijk nog veel
ouder, want hij is overgenomen uit de Oudindische en de Semietische
grammatica. En hij is thans ook niet beperkt bv. tot de Duitsche wetenschap
3): ook Meillet o.a. spreekt van racine, suffixe en désinance
4), als de drie elementen waaruit een Indogermaansch woord is
opgebouwd.
In de tweede plaats is het begrip "wortel" geen fictie; wèl, dat geef
ik toe, een abstractie, langs inductieven weg verworven, maar die ~n
hypothese van zoo groote waarde representeert, dat de comparatieve
taalstudie er zonder ondenkbaar zou zijn 5). Welnu, over geen andere
soort van wortels heb ik in de door mij ontvouwde theorie gespröken.
Ik meen echter wel, dat een onomatopoëtische wortel zich in één belangrijk
punt onderscheidt van die van andere woorden: hij hoeft niet
heelemaal een abstractie te zijn, kan nl. wel degelijk een "factor in het
werkelijke taalleven" (blz. 82) wezen. De klanknabootsende wortel
I) F. de Saussure, Mémoire sur Ie système primitif des 'lJoyelles dans les
lang.ues indo-européennes (Leipzig 1879).
2) H. Hirt, Idg. Grammatik (Heidelberg, 1921), 2, § 124 vlg. en laatstelijk
H. Hirt, Die HauptprolJleme der Indogerm. Sprachwissenschaft, herausgeg. u.
bearbeitet von H. Arntz (Ha1lelSaale 1939), 117 vlg.
3) Zie bv. Brugmann en Delbrück, Grundriss! (Strassburg 19(6), II, 1,5: "Das
soeben als Grundelemente bezeichnete Wortstück heisst her k ö ·m m I i c h e rwei
s e Wurzel" enz.
4) A. Meillet, Introduction à fétude comparati'lJe des Langues indo-européenneS>
(Parijs 1922), 116.
5) Merkwaardig is, dat de schrijver, die aan wortels vrijwel alle waarde ontkent,
als beginnend etymoloog zoo begeerig is geweest "een flink stuk taalkundige
prehistorie te reconstrueren" (blz. 81).
108 J. H. VAN LESSEN
vertoont zich immers herhaaldelijk als interjectie, de onmiddellijke
imitatie van het geluid, zonder "suffixe", zonder "désinance". Verder
hoef ik daar op dit oogenblik niet op in te gaan, want de verhouding
van interjectie tot substantiva, verba, adjectiva en adverbia van zulke
wortels heb ik uitvoerig besproken in mijn opstellen in Ts 55 en 57.
Volgens Heeroma nu is het begrip "wortel" niet alleen een "nieuwe
fictie", een wortel "kan ... ook geen eigen betekenis hebben: het is vrijwel
zo, dat iedere "wortel" alles kan betekenen". "Hoe nu", zal men
zeggen, "is het begrip klap hetzelfde als plomp, tik hetzelfde als
bons?" Natuurlijk heeft de schrijver het zoo niet bedoeld, maar ik
vermoed, dat hij zal antwoorden: "Voor al de vrouwelijke substantiva,
namen van concreta, kan men toch, als men wil, als oudste beteekenis
aannemen "primitief voorwerp" of "vormeloos lichaam";
daar is immers van een klankimitatie, ook in de oudste opvatting,
niets te bespeuren". Ook hier meen ik te moeten opponeeren en te
mogen verwijzen naar Ts 55,252, waar men leest: "Het behoeft nauwelijks
te worden gezegd dat men niet bij iederen verklankenden
wortel voor het hier bedoelde vrouwelijke znw. van eenzelfde grondbeteekenis
zal moeten uitgaan, doch veeleer van den naam van dat
voorwerp dat in staat' is den in ieder afzonderlijk geval bedoelden
klank na te bootsen die ontstaat wanneer tegen het voorwerp wordt
gestooten of wanneer het bv. wordt neergeworpen". Het voorwerp
dat het eerst klad genoemd werd, moest wel degelijk zoo zijn, dat het,
wanneer het werd neergeworpen of wanneer men er een slag op gaf,
een klad-ach tig geluid veroorzaakte. Een woord als plemp kan ook
nu nog niet gebruikt worden bv. voor een hol vat, maar is Of een
hoeveelheid vocht die in ééns wordt uitgegoten en neergestort, Of een
instrument waarmee men in het water slaat om zekere soorten van
visch te vangen. Voor prol als stofnaam heb ik in WNT als oudste
beteekenis opgegeven "week lichaam, weeke massa die (bij het koken)
het geluid "prol" maakt". Later is die naam dan ook overgedragen op
stoffen en voorwerpen die zoo'n geluid niet kunnen geven.
Het komt mij voor dat Heeroma dit feit te veel uit het oog heeft
verloren; dat blijkt op verschillende plaatsen van zijn betoog. Op
blz. 47 bv. zegt hij: "Het woord puf is interessant omdat het' ...
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORM END ELEMENT 109
een collectivum is, waarbij een grondbetekenis "vormeloze massa"
duiddijker naar boven komt, dan bij vele andere onomatopoëtische
visnamen". Doch mij dunkt dat ook wel degelijk gedacht moet worden
aan de massa die met een "puf" wordt uitgestort (d.w.z. met een
zachteren slag dan pof aanduidt). Op blz. 55 (noot 4) leest men: "de
plas zal misschien eerder naar het "plassende geluid" dan naar zijn
"massa" heten". Mijn antwoord is: "een plas is een hoeveelheid vocht
die bij storting het geluid "plas" maakt; geen enkele echte onomatopee
heet aJleen naar zijn massa"
Dit verschil tusschen Heeroma's redeneering en die van mij ligt
stellig hierin, dat hij met onomatopee een veel ruimer begrip is gaan
benoemen, dan ik heb gedaan; hij heeft het nl. identiek gemaakt met
"gevoelswoord", een term die zoo vaag is, dat de grenzen van het
daardoor aangeduide begrip niet meer te zien zijn. Mij althans is het
onmogelijk e@n gevoelstoon te ontdekken in woorden als wammes,
bakkes en vulles 1) ; als er nog een grens bestond, zouden naar mijn
idee deze woorden er zeker buiten vallen, en het is mij gebleken dat
anderen daar net zoo over denken 2). Mijns inziens ligt bij Heeroma
ten slotte het eenige criterium nog in den vorm van het woord; men
leze daarvoor hetgeen hij zegt over de "structurele wetten" waarnaar
de wortels van nieuwe gevoelswoorden worden gemaakt (blz. 85).
Daéllrin wordt van de beteekenis of de ontwikkeling er van in het geheel
niet gerept. Ik vrees, dat helaas de tweede stelling die ik destijds in
mijn eerste opstel over klanknabootsing (Ts 55, 256) heb geformuleerd,
de oorzaak is van Heeroma's zooveel stoutmoediger wetten,
omdat ik het daarin heb over woorden die geacht mogen worden van
klanknabootsenden aard te zijn, zelfs wanneer van het klanknabootsende
element bij de historische beteekenis niets is te bespeuren.
Niettemin blij ft er een groot verschil: het directe verband met de
geluidsimitatie mag in mijn theorie zijn losgelaten, het indirecte niet;
bij Heeroma echter is ook dit laatste verbroken. Naast de gevallen
van klad, plemp en prol, die ik hierboven heb genoemd, zal ook het
volgende voorbeeld dit duidelijk kunnen maken. Toen ik naar de
I) Zie blz. 84.
2) Zie bv. G. Royen, in Levende Talen no. II7 (Dec. 1941), blz. 353.
een
ta prill,
te Eij wammes, bakkes mij!1
Ts tO't a I t gis". 2», I) Zie blz. "Voor het ontstaan van klanknabootsingen is volstrekt geen
.192 aIIer:dings 110 J. H. VAN LESSEN
etymologie van pril 1 ) zocht, heb ik niet alleen gewezen op hd. prollen
en prellen, maar ook op mogelijke verwantschap met eng. to prilI,
dat "kabbelend stroomen" beteekent ; m.a.w. ik heb het verband met
echte onomatopeeën trachten aan te~ toonen. Elj wamm.es, en
vulles, die door "taalafbraak" zijn ontstaan, blijkt van eenige verwantschap
met verklankingen echter niets, terwijl ze wel gevormd
zijn naar Heeroma's "structurele wetten". Ze vallen dus buiten mijn
grenzen, maar binnen de zijne.
Om nu te komen op de kwestie van den ouderdom van klanknabootsingen:
met nadruk moet ik verklaren, dat ik nooit heb beweerd
en ook niet geloof, dat klanknabootsingen bepaald oud moeten zijn.
Ten bewijze geef ik een aanhaling uit mijn opstel in SS (blz. 246) :
"Ik ... ben meer en meer tOot de overtuiging gekomen, dat klanknabootsing
alt ij d een zeer belangrijke kracht voor taalvorming is geweest,
e n weil i c h t ook n uno gis" . Wel heb ik gezegd dat een
klanknabootsing die thans nog als zoodanig wordt gevoeld, heel goed
van hoogen ouderdom kàn zijn, ook al zijn er geen oude bewijsplaatsen
in de literatuur gevonden, omdat zoo'n woord zich blijft
richten naar het geluid dat het tracht na te bootsen, zich daardoor
onttrekt aan alle klankwetten en dus geen stempel van zijn ouderdom
draagt (zie Ts SS, 2S9 vlg.). Dat ik daarom de neiging heb ze bepaald
voor oud te houden, ontken ik; als ik dien indruk mocht hebben gewekt,
ben ik misleidend geweest.
Ik geloof echter wel dit (en ook daarmee is Heeroma het oneens
2) ), dat onomatopeeën behooren tot de primitieve taal (zie reeds
Ts SS, 2S2), maar "primitief" is niet identiek met "oud"! Ze zijn
in alle tijden 3) de meest directe taalreactie op geluidsindrukken, en
1) Op Heeroma's afleiding van pril via het Friesch uit het Fransch (zie Ts
61, 101 vlg.) ga ik hier niet in.
2) 82: primitieve taalgemeenschap nodig".
3) Schuchardt (zie ,Hugo Schuchardt-Brevier vlg.) zegt: "Für solche
[onomatopoetische] Symbole hat alle~Paul den Namen Urschöpfung eingeführt;
aber der bezieht sich auf die Entstehungsweise, nicht auf die Entstehungszeit;
Urschöpfungen hat es von allem Anfang an bis auf den heutigen
Tag gegeben".
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT I I I
bij volken met een hooge cultuur zal men ze dus moeten zoeken in de
volksklassen en bij kinderen; en ook bij de taalscheppers bij uitnemendheid,
de dichters. Daarom maken onomatopeeën een jongen
indruk, om het even of ze eeuwen oud zijn of gisteren gevormd; ze
lijken een eeuwige jeugd te hebben. Het komt mij voor dat die schijn
voor Heeroma misleidend is geweest; hij beschouwt, naar het mij lijkt,
onomatopeeën per se als jonge vormingen (al neemt hij dat begrip
jong, zooals later 1) blijken zal, wel ruim), jonger in elk geval dan
de "welgeordende woorden". Die opvatting acht ik onjuist.
Het niet voorkomen in de literatuur is voor Heeroma nl. reden
genoeg om ten aanzien van een woord de suspicie te hebben dat het
jong is. Een voorbeeld daarvan is het volgende. Handelend over de
woorden die "wit vlies op dranken, laag schimmel" beteekenen,
schrijft hij (blz. Sg): "De m-vormen zijn bij deze bet. ook veel ouder
dan bij de bet. "vetkaan": kaam is mhd. en mnd. en treedt in het Ndl.
sinds de 16de eeuw op, keem komt voor bij Marin, kiem sedert Kiliaan,
kim, dat o.a. in Groningen de inheemse vorm is, echter pas in
de 19de eeuw". Inderdaad, de laatste vorm "treedt op" bij Krecke in
zijn Chemische Technologie. bij Hugo de Vries, in het Album der
Natuur, en, volgens Ter Laan, ook bij Molema, maar wat zegt deze
boekstaving in de 19de eeuw omtrent den ouderdom er van? Is het
niet zeer wel mogelijk, dat zoo'n huiselijk woord lange tijden van
geslacht op geslacht mondeling is overgedragen en is het daarom niet
gevaarlijk in zoo'n geval waarde te hechten aan de oudste vindplaats?
Ik kom op deze woorden trouwens later nog terug en hoop
de hier gestelde vraag dan bevestigend te kunnen beantwoorden.
Ook een paar andere gevallen kunnen nog demonstreeren, hoe
weinig waarde de bewijsplaatsen hebben voor het bepalen van den
ouderdom bij een "gemeenzaam" woord. Beziet men bv. in WNT het
woord hekkenspringer, dan vindt men als oudste citaat één uit het
begin der 19de eeuw (Loos jes, Historie van Mejuffrouw Susanna
Bronkhorst), doch in zijn "Bijvoegsels en Verbeteringen" kan Beets,
kennelijk tot zijn genoegen, "voor dit zoo jong schijnende woord" een
I) Zie bv. blz. 120.
112 J. H. VAN LESSEN
plaats meedeelen uit 1545, nl. uit het zinnespel De Hel van 't Brouwersgilde
1), dus ruim 260 jaar ouder, dan zijn tot dan toe oudste
vindplaats. Of ook dit: de "slang"-uitdrukking ik heb er geen
puf' in heb ik altijd beschouwd als te zijn ontstaan bij mijn leven. In
den mond van mijn ouders zou ik mij die bv. niet kunnen voorstellen.
Niettemin staat in Bredero's Griane (vs. 1622) ,,'k Heb in
myn Man geen puf, Noch lieffelijck ghevoel", en dat nog wel in een
lyrische uitboezeming van Griane, als zij de bruid is van Tarisius.
Hieruit blijkt, dat het woord reeds kort na 1600, ook buiten de
"slang"..:sfeer, gangbaaIT was. En eindelijk heb ik nog onlangs (Ts 61,
227) aangetoond, dat piepen in den zin van "slapen" reeds in 1700
in het Engelsche Bargoensch voorkwam, terwijl dat woord bij ons
toch piepjong lijkt.
Maar niet alleen is het mogelijk dat een woord (het zij dan van
klanknabootsenden aard of niet) een hooger ouderdom blijkt te hebben,
dan men, afgaande op zijn eigen taalgevoel, zou meenen; ook
het volgende is bestaanbaar. Als voorbeeld neem ik voet, een woord
welks etymologie Heeroma zeker "mooi" 2) zal noemen. Het komt in
zeer veel Idg. talen voor en de relatie der verschillende vormen tot
elkaar is volkomen helder. De wortel er van is *ped, of met "ablaut"
*pod, maar wie zal zeggen of die wortel misschien niet van verklankenden
aard is? De bloote voet zou dan het voorwerp zijn dat
op een vlakken. harden bodem bij het gaan het geluid "ped" maakt.
Die onderstelling mag, ik geef dat toe, onzeker en onbewijsbaar
zijn; onmogelijk is zij niet. Ik kies nog een ander geval. De jongste
onderzoekingen hebben trachten aan te toonen, dat de Idg. wortel
van lat. capio *qap is, met de beteekenis "grijpen, vatten" (q is daarbij
de transcriptie van de velare explosief, die ook door k kan worden
weergegeven), en als nadere verklaring daarvan vindt men 3) "woh!
eine Lautgebärde des raschen Zugreifens, Schnappens". Het is bekend
I) Zie thans de editie van Dr. B. N. Erné (Groningen 1934,), blz. 18, vs. 591.
2) Zie voor deze qualificatie zijn opstel op blz. 81 en blz. II5·
3) Zie Walde-Hofmann, Lat. Etymol. Wtb.3 (Heidelberg 19(8) 159, ook aangehaald
door J. Gonda, in Ts. 'IJ. Ind. T.-, L.- en Volkenk. 80 (1940), 161. Emout
en Meillet gaan uit van *ktlp met daarnaast *këp en *köp als "Vollstufen".
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORM END ELEMENT I 13
VOor kapen behoor en beschouwingea
té"l1ülp nemen: h~i afvalproduct'~ mIJn I) 61, Verg. Ts 55, Taal- 113
dat ons heffen (got. haf jan ) met capio identiek is en niemand zal
beweren dat heffen niet een "welgeordend woord" is; toch acht men
een verklanking zijn meest waarschijnlijken oorsprong. Die wortel
*qap zou in principe zelfs identiek kunnen zijn met dien welken ik
voor ndl. ka:pen heb ondersteld 1); dit laatste woord zou dan zeer
dicht bij den oorspronkelijken onomatopoëtischen vorm zijn gebleven,
terwijl heffen, daarvan losgeraakt, naar behooren alle phonetische
veranderingen heeft ondergaan 2). Daarmee wil ik echter niet zeggen
dat beide woorden aan één imiteerende taalschepping hun ontstaan
danken: zulk een nabootsing kan op verschillende plaatsen en tijden
zich zeer wel herhalen; omtrent plaats en tijd van ontstaan tast men
bij onomatopeeën nu eenmaal in het duister 3).
Men vraagt zich af, wat er met de voorafgaande beschouwingen.
voor oogen overblijft van Heeroma's onderscheiding tusschen
"mooie" etymologieën en zulke die een klanknabootsing als verklaring
té~'liüIp nem~!ll: vormveranderingen kannen ook bij onomatopeeën
plaats hebben, en omgekeerd kunnen ook woorden waarvan het verklankende
karakter nog duidelijk in het oog springt, oud zijn. Een
essentieel verschil bestaat niet.
Wel zijn er sommige woorden die zich aan ons voordoen als "welgeordend"
en andere waarvan de beteekenis "in de gevoelssfeer" ligt,
om in Heeroma's terminologie te spreken. (Ik zou liever zeggen: die
in de "slang"-sfeer thuishooren.) De verhouding van beide soorten
tot elkaar beschouw ik echter principieel anders dan Heeroma : terwijl
hU meent dat de tweede soort als "afvalproduct''t van de eerste
is ontstaan, geloof ik miJn opvatting het best te kunnen aanduiden
door den nadruk te leggen op het woord "geordend", dat opvattend
als een part. perf. pass., niet, zooals Heeroma, als een adjectief. Er
zijn nl. aan den eenen kant woorden die lijken op een vloeibare massa
(mijn leermeester Kluyver placht te spreken van "taalbrij"), omdat
hun vorm onvast is, terwijl andere meer hebben van stollingen, van
1) Ts 217 vlg.
2) 260.
3) Er is hier veeleer sprake van zg. elementaire verwantschap; zie Schuchardt,
Brevier 194 vlg., aangehaald in Ts 55, 261.
Tijdschr. v. Ned. 1.'aal- en Letterk. Deel LXII 8
groo.teren 114 J. H. VAN LESSEN
een vaste substantie. Zo.u het nu niet Zo.o. zijn, dat die "sto.llingen",
die geco.nso.lideerde, "geijkte" vo.rmen, in een tijd en plaats van ho.o.gere
cultuur zijn o.ntstaan uit wat eenmaal vlo.eibaar en o.nvast was?
Ik kan o.o.k een ander beeld kiezen, en wel dat van Schuchardt 1), die
van de wildernis met haar weelderige, o.nregelmatige plantengro.ei
spreekt, tegenOover het park met zijn geo.rdende, verzo.rgde blo.embedden
("gepflegte [n] Blumenbeete [n] "). Daar waar de cultuur heeft
ingegrepen heerscht regelmaat en vastheid, terwijl de wildernis een
gro.o.tere o.rdeloo.sheid 2), maar tegelijkertijd een grooteren o.vervloed
te zien geeft. Een paar voo.rbeelden kunnen dat nader demo.nstreeren.
In mijn o.pstel over werkwo.orden die "kijken" beteekenen heb ik
gesproken o.ver kapen, gapen en mnl. kipen, en pro.f. Muller heeft mij
er naderhand aan herinnerd, dat er o.o.k een ww. g~·pen bestaat, met
de bet. "met o.pen mo.nd naar adem snakken". Werkwo.o.rden die "gapen"
beteekenen kunnen so.ms o.vergaan to.t de o.pvatting "begeeren"
en Zo.o. to.t "pakken, grijpen o.f stelen" en zo.o. zo.u men naast g~"pen
misschien grijpen kunnen no.emen. Do.ch mnl. prigen scheelt in vorm
van gr~"pen weer heel weinig en van prigen to.t krijgen is de afstand
o.o.k weer niet gro.o.t. Ziedaar een aantal verba die als in een keten
met elkaar verbo.nden zijn naar vo.rm en beteekenis, o.fwel die als
planten in een wildernis in elkaar o.p en do.o.r elkaar heen zijn gegro.
eid, maar die in o.o.rspro.ng als zelfstandig mo.eten wo.rden bescho.
uwd. Het lijkt mij geheel willekeurig daarvan bv. gapen, grijpen
en krijgen to.t welgeo.rdende wo.o.rden te pro.mo.veer:en met een
"mo.o.ie" etymo.lo.gie en bv. kapen, mnl. kip en, g~"pen en mnl. prigen
als "afvalpro.ducten'" o.p te vatten. Wèlke wo.o.rden zich bo.ven de
"slang"-sfeer zullen gaan verheffen, wèlke taalbrij to.t vaste massa
zal wo.rden geco.nso.lideerd, wèlke "wilde" planten do.o.r de cultuur
zullen wo.rden "geo.rdend", valt niet te vo.o.rspellen, daar zulk een
pro.ces afhankelijk is van o.nnaspeurlijke o.o.rzaken, om niet te zeggen
I) Zie Ts 55, 245.
2) Dat ook in ongecultiveerde taal nog een tamelijk groote symmetrie en
regelmatigheid te vinden is, heb ik in mijn artikel in Ts 61, blz. 213 vlg. probeeren
aan te toonen.
TAALVORM END kies, vies ties. alle aanvankelijk
î ties vies kies vee1eer zich differ:dreute<WNT pnmaIr? t<ial thuishooren
? tot belangrijkste is zijn etymologie van kaan (blz. 89). Ik heb getracht
I) chis t céosan de KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT 115
van het toeval. Een ander voorbeeld. In mijn proefschrift 1) heb ik
gehandeld over drie oorspronkelijk synonieme adjectiva, die in den
vorm ook groote overeenkomst vertoonen, nl. en Het
laatste is alleen in Groningen bekend, doch al1e beteekenen aanvan·
kelijk "kieskeurig, fastidiosus" en hebben naar alle waarschijnlijkheid
een als stamvocaaI 2). Moet men nu zeggen, dat een "afvalproduct"
is van of of van beide? Is het niet veeleer zoo, dat
van drie synonieme vormingen twee carrière hebben gemaakt en in
de algemeene taal zijn opgenomen en dat die zÎch naast elkaar hebben
kunnen handhaven, doordat er een differ.entiatie in de beteekenis is
gekomen; en dat één op een lager niveau is blijven staan? Nog een
geval vindt men in de beide synonyma dreute"l en deutel, bij Aubin 3)
genoemd voor een soort van houten pluggen die bij den scheepsbouw
worden gebruikt 4) en ook nagelplug of nagelprop heeten. Dr. Knuttel
geeft in den vorm met r wel op, maar' niet in de hierbedoelde
opvatting; toch zal men in dezen op Aubin wel mogen vertrouwen.
Ook nu weer kan men hetzelfde alternatief stellen: moet een van
beide vormen als "afvalproduct" van den ander worden opgevat, en
zoo ja, welke is dan pnmalr? Of zijn beide formaties veeleer als primitieve
probeersels te beschouwen, waaruit in dit geval door de officieele
tlial geen keuze is gedaan, omdat ze daar eigenlijk niet in thuishooren?
Mij dunkt, dat het antwoord niet moeilijk is.
Het ligt nu voor de hand de voorbeelden te gaan onderzoeken die
Heeroma zelf tOot staving van zijn theorie heeft bijeengebracht. Het
belangriJkste een schema op te stellen van Heeroma's opvatting omtrent de filiatie
der vormen en heb daarbij een zeer ingewikkelde constructie gekregen,
Van Lessen, Samengest. Naamw. (Groningen 1928), 38 vlg.
2) De poging, door Van Haeringen (Suppl.) gedaan, om oudeng. cis als des
op te vatten en zoo met kiezen in verband te brengen, stuit m.i. af op de verouderde
Nieuweng. vormen chis, chise, chys(e), middeleng. ekis en op den Nederd.
vorm kiis, die alle î representeeren (zie mijn dissertatie en de opmerking
in NED op eh is: "it is difficult to connect it with the root of eéosan to
choose, although the meaning favours this").
3) Aubin, Dictionnaire Marine (Amsterdam 1702).
4) Zie a.w. op Ep it e.
116 Neder!. kaam kim, blij ft III 5, 31 2), 21, Voor het Duitsch kunnen o.a. genoemd worden: mhd. (DiefetJ'bach,
Isde 2, tirol) ke'ean, 116 J. H. VAN LESSEN
waaruit in hoofdzaak dit in het oog springt, dat uit *kaan, dat in de
bet. "schimmellaag" in het N ederl. niet voorkomt (wel in het Mhd.),
kaai is ontstaan (in den zin van "vetkaan") en daaruit weer gelijkbet.
kaan. De eerste, hypothetische vorm zou een ontleening zijn uit lat.
*cana, den gesubstantiveerden vrouwelijken vorm van het adj. canus,
"lichtgrijs", welk woord zou zijn meegekomen met den Romeinschen
wijnbouw. Uit kaan is misschien koon ontstaan, of wellicht eerder uit
kooi, dat uit kaai is vervormd; uit kaaJn ook kaam, uit koon *koom
èn tjoon, uit kaam keem, kiem (kien) en kim. Na deze opsomming
voelt een etymoloog zich onbevredigd. In de eerste plaats omdat van
eenig bewijs niets valt te bespeuren: het blijft bij een rangschikking
van vormen, terwijl er toch omtrent hun ouderdom uit het N ederlandsch
alleen weinig of niets met zekerheid valt te zeggen. En zelfs
al zou de schrijver het, wat die dateering betreft, bij het rechte eind
hebben (wat ik op grond van hetgeen ik op blz. en vlg. heb gezegd
en ook om hetgeen zoo aanstonds omtrent deze woorden nog
zal blijken, betwij fel), dan nog is elk "post" geen "propter" of "ex".
Maar bovendien heeft Heeroma in zijn betoog, op één uitzondering
na 1 ), geen gewag gemaakt van al hetgeen over kaam, "schimmellaag"
en kaan, "uitgebraden vet" reeds door anderen is bijeen en te
berde gebracht. Als ik het goed zie, zijn die onderzoekingen alle gebaseerd
op hetgeen Hildebrand in D.Wtb. S, vlg. over hd. kahm
heeft gezegd. Ook al zal men bij de interpretatie van de door dezen
geleerde gegeven vormen op het oogenblik een grootere voorzichtigheid
in acht nemen, het materiaal is van belang. Interessante gegevens
heeft ook W. de Vries (Ts 34, 221 vlg.) meegedeeld, inzonderheid
dialectische Engelsche woorden (ontleend aan Wright's Eng. Dialect
Dictionary), maar ook Friesche. Uit al die vormen samen met die
I)T.w. de studie van Grootaers en Pauwels in Leuv B 21, 73 vlg.
2) kan, cham Diefen!
bach, 15de eeuw), konen (Dasypodius), kaum, beiersch keim (kaim), kuhn
(te Henneberg), kiem (Brem. Wtb. 2, 771; ook Mensing, Schl.-Holst. Wtb.),
kym (Richey), kiensel, kînsel (te Emden); bnw. mhd. kamig, nd. kabig,
kiemig (Mensing), opperd. (tirol} kömig. Voor het Engelsch coom, "roet", keam,
"schuim" (Wright), kean, keean, cain, cane, calm (d.i. spelling voor hetgeen
phonetisch käm luidt; zie Wright); bnw. keamy, kimy, kiney (Wright).
á-cána á- á kám strám KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT 117
van Heeroma, blijken twee dingen, dunkt mij, duidelijk. In de eerste
plaats hetgeen Hildebrand als volgt uitdrukt: "V on dieser mannigfaltigkeit
der gestaltung ... wird mehr alt sein als die kargen zeugnisse
erkennen lassen" (a.w. 5, 32) en verder wat De Vries, en in
navolging van dien ook Van Haeringen, zegt: " De î-vormen staan,
zonder dat de verhouding te bepalen is, naast de a-vormen". Van
Haeringen concludeert dan verder: ."In ieder geval pleiten deze vormen
sterk tegen de mening, dat k a a m enz. aan vulgairlat. *cana ...
zou zijn ontleend". Daarmee ben ik het eens; dat van den aanvang
af a- en î-vormen naast elkaar hebben gestaan en evenzeer m- en nvormen,
lijkt mij voldoende bewezen. Hoe alle overige varianten moeten
worden opgevat, is niet eenvoudig op te lossen. Sommige zullen
wel jong zijn, zooals misschien het Zwabische kaum 1) ; dit met eng.
keam < oudeng. *céam tot een Oudgerm. *kauma- te combineeren,
zooals Hildebrand doet, lijkt nogal gewaagd. Of Franck (Etym.
Wdb.) met eng. keam < *kêmi- (naast coom < * kêma-), dichter
bij de waarheid is? Mogelijk ware ook, dat die dialectische Engelsche
vormen een niet-gediphthongeerde lange î hebben, zoodat de schrij fwijzen
ea, eea, i alleen zouden dienen om dien klank weer te geven,
zonder een etymologische beteekenis te hebben. C ane (cain) moet
wel een Ogerm. a hebben en zou, wat de vocaal betreft, op een lijn
kunnen staan met mhd. kadel, mnl. cade. De j-vormen komen niet
alleen in N.- en Z.-Nederl. voor (zie Leuv B 21, 78 vlg.), maar ook
in het noorden van de Rijnprovincie, in Brandenburg en Pommeren
(kojen ; zie Teuthon. 3, 63). Zijn deze uit vormen met dentaal ontstaan?
N oodig is dat niet, maar de mogelijkheid had Heeroma onder
het oog moeten zien.
Doch om op de hoofdvormen, die met î en a « ê) terug te komen:
merkwaardig is de gelijkheid tusschen *kîm en *kam aan den eenen,
*strîm en *stram aan den anderen kant 2), twee vormen waarbij de m
ook formantisch is. Beide komen zoowel sterk als zwak voor, zoodat
men kan besluiten tot een ma(n)-suffix 3). Mocht iets dergelijks met
I) Wellicht onder invloed van sc/wum ontstaan?
2) Reeds Hildebrand heeft t.a.p. op deze parallelie gewezen.
3) Zie WNT op Straam.
en kdm het geval zijn, dan zou "germen" misschien als
8, 6), os. kîtJ, oudeng. dtJ, ohd. ndI. zeer duidelijk blijkt. Of echter de zeer uiteenloopende beteekenissen
van "schimmellaag, schuim, roet, vuile aanslag, vlies van uitgebraden
spek" met "spruitsel" te vereenigen zijn, door aan te nemen,
dat het in het eerste geval als collectivum is gebruikt en dat men
schimmel en schuim reeds oudtijds als "kleine fijne deeltjes of bolletjes"
onderkende, waag ik niet te beslissen. Eén feit schijnt in die richting
te wijzen, nI. dat evenals gron. kaam, ook hd. en nd. en vetkaan"', woorden die "korrel" beteekenen. Hoe dit ook zij, er bestaat geen
twijfel aan, dat de î-vormen oud zijn en en dus geen jonge
"afvalproducten" •
Na al deze omzwervingen meen ik te mogen concludeeren, dat Heeroma's
is geraakt en daardoor "afval" heeft geproduceerd, voor
een belangrijk deel onhoudbaar is. Mij dunkt dat ook hier de vormenveelheid
meerendeels het best kan worden verklaard als probeersels
uit een primitieve periode, waaruit, wat het N ederlandsch betreft,
en (en waarschijnlijk ook carrière hebben gemaakt en
in de officieele taal zijn geconsolideerd, ieder met een eigen beteekenis.
Ik wil nu nog drie van Heeroma's voorbeelden bespreken, en wel
dunkt mij, met evenveel recht aannemen als onomatopoëtische de af I. komt reeds bij Maerlant
voor) en fots gebezigde zonder nader onderzoek voor heel jong moet
worden gehouden, zoodat het vast zou staan dat hij pas na de I7de
118 J. H. VAN LESSEN
*kîm *kam kiem, nauwverwante vorm mogen worden genoemd; ook hier immers is de
m geen deel van den wortel, zooals uit got. keinan en het part. perf.
uskijanata (Luc. kîo, cia, frumikîdi, ndl. keest
uiteenloop ende kiem: kiem 1) nl. kaarn, grieben graupen
2), benamingen voor "vetkaan", mogelijk in verband staan met
kiem kim stelling om kaan op te vatten als een woord dat in de "gevoelssfeer'"
~aam kaan kiem) fiets, prol en veek. Een verklankenden wortel *fîts of *fits kan men,
*futs (waaruit het stellig
futselen; afl. futselare *fats (waarvan fatsen 3) en waarschijnlijk ook vadzig). Ik
zie niet in, waarom een representant van dien wortel, bv. het in ZuidAfrika
fiets, I) Iets dergelijks ziet men bij keest gebeuren. Zie WNT in voce.
2) Zie Teuthon. 3, 63, de kaart van G r i e ben.
3) Zie WNT op; Fa d sen.
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORM END ELEMENT 119
eeuw (dus na de koloniseering van de Kaap) geboren zou zijn. Dr.
Knuttel behandelt den vorm 1), mij dunkt met recht, in verband met het
reeds bij Kiliaan genoemde vits, waarvan ontleening aan fr. mte op
zijn minst dubieus is. Of fiets als naam voor het rijwiel in oorsprong
los staat van den zoojuist besproken wortel en inderdaad een verbastering
is van velocipède, woals Heeroma zonder eenig voorbehoud
aanneemt (blz. 83), doet aan het feit dat die wortel bestaat al niets
meer af. Mij persoonlijk echer heeft die etymologie der verbastering
nooit behaagd. Men moet dan immers aannemen, dat van het inderdaad
vroeger vOOlkomende fielesepee, waaruit met omzetting fieselepee
werd, alleen de eerste, onbetoonde syllabe ties is overgebleven. W. de
Vries heeft daarover reeds opgemerkt 2), dat ties in elk geval geen
product kan zijn van ongemerkte slijting, maar van opzettelijke inkorting,
"en dit maakt", zegt hij, "klanksymboliek aanneemliker dan
hypercorrekthei'cl. 3) bij wat toen een nieuw modesnufje was". Hij
wijst er verder op dat vite, tiet, tieter en tieteren in, verschillende gewesten
bestaan voor "snel bewegen". Ik geloof met hem dat het woord
in geen geval zonder invloed van (reeds bestaande) onomatopeeën is
gevormd; wellicht is het zelfs een zuivere onomatopee.
Dat prol, de verkorting van proleet, invloed zou hebben ondergaan
van den verklankenden wortel *Prul, prOl, die zijn bekendsten representant
heeft in het Noordhollandsche boerenwoord prol, "brij", lijkt voor
een woord dat zonder twijfel "op het asfalt der groote steden is geboren"
echter al heel onaannemelijk. Daarvoor zullen er te weinig mensehen
zijn die beide woorden tot hun taalschat kunnen rekenen. En
waarom kan prol uit proleet niet even g-oed als "slang" -woord zonder
steun van een homoniem ontstaan zijn als prof, stud. lab en zooveel
andere? Wel bestaat het gevaar dat latere etymologen, wanneer ze naar
mijn systeem te werk gaan, beide woorden zullen identificeeren (althans
indien ze de ware afleiding van prol uit proleet over het hoofd
zien). Daarmee is dan aangetoond dat dit systeem de mogelijkheid
I) Zie WNT op Fit s (II).
2) M ed KA, Lett. 67, 121.
3) Als een hypercorrecten vorm verklaart ook Heeroma, naar hij mij meedeelt,
fiets echter niet.
120 J. H. VAN LESSEN
tot het begaan van fouten in zich bergt, hetgeen betreurenswaard is,
maar voor elke hypothese geldt.
Wat Heeroma ten slotte zegt over de verhouding van deek en 7,Jeek,
lijkt, ik moet het bekennen, verleidelijk. Maar de schrijver vergeet
de door Opprel (Ts 56, 222) voorgestelde etymologie van 7,Jeek te
weerleggen: Zooals deek en zijn bijvormen waarschijnlijk uit *Pêkaverklaard
moeten worden, kan 7,Jeek volgens Opprel misschien uit
*fêka- zijn ontstaan, en die beide woorden zouden dan parallel gaan
met dak en vak (resp. uit * Paka- en *faka-). Nu is het eerste woord
op een evidente manier verbonden met den Oeridg. wortel *(s)teg,
die zeer vruchtbaar is geweest voor allerlei begrippen die met bouwen
te maken hebben, maar het Idg. *Piig (naast *pl;) is in dit opzicht
weinig minder belangrijk, zoodat men de verklaring van Opprel langs
den ouden weg niet z'Üomaar kan negeeren. Als Heeroma nu poneert
dat veek is ontstaan uit deek (de geografische verbreiding van beide
vormen zou :voor zulk een onderstelling kunnen pleiten), doordat het
in de "gevoelssfeer" is geraakt, dan zou ik daartegen willen opmerken
dat die "gevoelssfeer" dan al van ouden datum is 1 ), omdat de overgang
van P tot d in "anIaut" vóór de Middelgermaansche periode,
althans op het vasteland, reeds een feit was, en de "ontaarding" in f
alleen uit P kan zijn geschied. Verder zou men graag hebben gezien,
dat de schrijver nog eenige vormenparen had gegeven die onderling
dezelfde verhouding vertoonen als deek en veek: doordat hij slechts
.op dit eene voorbeeld afgaat. onthoudt hij zijn stelling den noodigen
steun.
Wanneer men eindelijk Heeroma's theorie beschouwt, niet getoetst
aan de bijzondere feiten, maar als systeem, dan leidt die, dunkt mij,
tot deze vraag: indien werkelijk z'Üoveel woorden in jonger tijd ontstaan
zijn als afbraak van "welgeordende" woorden, doordat ze in de
"gevoelssfeer" zijn geraakt, zijn er dan in wat men zich in het vage
als de oudste periode der taal voorstelt alleen "welgeordende" woorden
geweest, en mag men zich de taal in die periode denken als een
systeem van "echte" woorden met "mooie" etym'Ülogieën? Afgaande
I) Men vergelijke daarmee hetgeen hierboven op blz. I II is gezegd.
ons 1) 19I9, 718 vlg.
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORM END ELEMENT 121
op hetgeen hij zelf heeft geponeerd, moet men tot de conclusie komen
dat de schrijver zooiets VOor mogelijk houdt, en dat hij in
principe kan gelooven aan een "aetas aurea" waarin de geheele taal
"welgeordend" was, niet verontreinigd door "afvalproducten". Zou
een scherpzinnig etymoloog die taal zonder rest kunnen ontleden door
"mooie" etymologieën, of zou misschien blijken, dat die ideale taal
heelemaal onetymologiseerbaar was, en dat men zou staan voor niets
dan onverklaarbare verbindingen van begrip en klank? Zoo ja, dan
zou Heeroma's theorie leiden tot een standpunt dat wel heel ver van
het mijne was verwijderd 1).
Evenwel, geen van onS beiden is tot een extreem standpunt gekomen.
Heeroma erkent immers het bestaan van enkele weinige
directe klanknabootsingen; ikzelf heb van den beginne af met de
mogelijkheid rekening gehouden dat woorden eerst lang na hun ontstaan
als onomatopeeën werden opgevat 2), en in de praktijk heb ik
daarvan ook wel gebruik gemaakt. Ik moge bv. verwijzen naar het
artikel Preutsch in WNT, waar men leest: "Dat het woord als een
ontleening aan ofr. preus ... in het Neder!. is gekomen, staat wel
vast .... De bijvormen met dentaal en die met sc(h) bewijzen echter
dat het woord reeds vroeg ... in verband is gebracht met den Germ.
klanknabootsenden wortel *prut "', zoodat preuten en preutelen naast
preutsch kwamen te staan a~s pratten naast pratsch en pruttelen naast
prutsch". Voor fiets zou, indien de etymologie die het uit fielesepee
afleidt de ware is, iets dergelijks kunnen gelden, maar men vergete in
het eene en andere geval niet, dat de verklankende woordfamilie al
bestond, toen de vreemdelingen daarin werden opgenomen en er aan
geadapteerd.
Bij een ander woord ga ik zelfs een stap verder dan Heeroma. Op
blz. 47 van zijn artikel spreekt hij over bok en bom, "namen van platboomde
vaartuigen, die mogelijk in oorsprong klanknabootsingen
zullen zijn", doch in een noot oppert hij omtrent het tweede een andere
mogelijkheid 3) : dat het een verkorting uit bomschuit zou zijn en dat
I) Verg. ook Schuchardt, Sprachursprung I, in Sitzungsberichte d. preuss.
Akad. d. Wissenseh. 1919, 2) Zie Ts 55, 244. 3) Zie WNT op Bom (VI).
b,oomschuit Mendeis, I685 !lëderhöse Reeroma's
Reeroma's lalIwórter", geheeT I) Puxi, eine kleine Studie zur Sprache einer Mutter 122 J. H. VAN LESSEN
dit weer uit *boomschuit verklaard zou kunnen worden. Door een
toeval nu ben ik in staat te bewijzen, dat die laatste onderstelling de
waarheid geeft. Ik ontving nl. in Januari van dit jaar een brief van
mej. J. 1. H. Mendels, die toen werkzaam was bij de Leeuwenhoeckcommissie
der N ederl. Akademie van Wetenschappen. Daarin maakt
zij melding van een brief van Leeuwenhoeck uit het jaar 1685 waarin
hij verschillende kristallen beschrij ft. De eene soort vergelijkt hij
naar den vorm met een "plad bodemschuijtge", een andere met een
"scharp bodemschuijtge" en hij geeft daar teekeningen bij. Die vormen
nu komen, naar de heer C. Varkevisser te Katwijk aan Zee de schrij fster
op haar verzoek heeft verzekerd, geheel overeen met die van de
thans verdwenen bommen of bomschuiten, zoodat men veilig mag aannemen
'dat bodemschuit de oudste vorm van het woord is. Een geval
van taalafbraak dus? Ja, maar niet in Heeroma's zin, want hier kunnen
alle overgangen phonetisch verantwoord worden, zoodat bom in principe
geen ander geval is dan bv. ndl. laars < *lederhöse of mes <
*mati-sahsa-.
Hier zou ik kunnen eindigen, want ik heb in één opzicht al meer
gedaan dan noodig was. Door nl. mijn opvatting over kaan en veek
te plaatsen tegenover die van den schrijver ben ik buiten mijn onderwerp
geraakt. Immers niemand zal die beide woorden voor onomatopeeën
houden, en tot handhaving van mijn theorie hoefde ik Heeroma's
afleiding dus niet te weerleggen.
Hetzelfde geldt van drie categorieën van woorden waarover ik
tot slot nog iets wil zeggen, omdat ze naar mijn idee een veel vruchtbaarder
object zijn voor Heeroma's onderzoek, dan de verklankingen:
ik bedoel de vloeken, de verkorte voornamen van personen en de
kindertaal, de "lallwórter", zooals de Duitschers zeggen. Deze drie
groepen kan men zonder moeite rekenen tot de gevoelswoorden, en ze
hebben voortdurend door afbraak te lijden. Men kan zich daarom
verwonderen, dat ze bijna geheel aan schrijvers aandacht zijn ontsnapt;
over de eerste soort spreekt hij heelemaal niet, de tweede noemt
hij terloops in een noot (blz. 95) 1), en van de derde heb ik maar
In dit verband kan ik Heeroma een studie van Leo Spitzer aanbevelen, getiteld
(München, 1927), omdat
KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT 123
enkele voorbeelden bij hem aangetroffen, nl. bibs en waarschijnlijk ook
fik voor vinger. Dat zulke vormen in principe met klanknabootsing
niets hebben uit te staan, is dunkt mij duidelijk. Daar ze er echter in
den vorm groote overeenkomst mee vertoonen (ook dit is primitief
taalmateriaal en daardoor is het, evenals de onomatopeeën, primitief
van formatie), moest Heeroma beide soorten wel verwarren: zijn eenig
criterium om een onomatopee te onderkennen is immers in den vorm
gelegen? 1)
Resumeerende meen ik dit te kunnen zeggen: het is Heeroma tot
nu toe niet gelukt van een woord dat ik als een klanknahootsing beschouw,
of als van klanknabootsenden oorsprong, te bewijzen, dat het
uit taalafbraak is opgebouwd. Van andere woorden, nl. die in zijn
zooveel ruimer begrip van gevoelswoorden passen, kan hij het ten
deele wel oewiJzen (bibs, fik), maar voor een ander deel acht ik
zijn conclusie Of onjuist, of. voorbarig. Onjuist is zijn voorstelling
van de vormenveelheid bij kaan (al is het mogelijk, dat van die
veelheid een deel jonge woekering is, er zijn meer oude vormen bij
dan hij heeft gemeend), voorbarig zijn bewering omtrent de verhouding
van deek en veek. Hoe men echter over Heeroma's afbraak-hypothese
ook mag oordeelen (dat ikzelf ten opzichte van veel verschijnselen
die hij er door wil verklaren een andere opvatting heb, is uit mijn
uiteenzettingen wel duidelijk), zooveel lijkt mij zeker, dat deze naast
de mijne over klanknabootsingen staat, niet, zooals ik aanvankelijk
meende, daartegenover. Zijn studie heeft mij duidelijker dan te voren
de grenzen van mijn eigen terrein van onderzoek leeren onderscheiden;
daarvoor ben ik hem dankbaar.
Ook naar aanleiding van twee andere artikelen, nl. die van prof. d~
Vooys 2) en Dr. Kruyskamp 3), wil ik nog iets zeggen. Beide geleerden
in dit onderzoek van vleinamen veel materiaal is te vinden voor iemand die zich
voor taalafbraak en taalwoekering interesseert.
I) Zie blz. 109 hierboven.
2) C. G. N. de Vooys, Klanknabootsing, klanksymboliek, klankexpressie. Med
NA, Lett, NR 5, 113 vlg.
3) C. Kruyskamp, Iets over klankschildering of expressieve klankwaarde. Ts
62, 1 vlg.
124 J. H. VAN LESSEN
Vooys leeft ~en Vooys 128) zijn het, in tegenstelling met Heeroma, met mij eens, dat het Nederlandsch,
zoo goed als andere talen, over een groot aantal oorspronkelijke
onomatopeeën beschikt. Daarnaast echter plaatsen zij een aantal
woorden wier expressieve waarde De Vooys den naam van klanksymboliek,
Kruyskamp dien van klankschildering heeft gegeven.
Kruyskamp is overtuigd dat een deel daarvan zijn klankschilderende
waarde ontleent aan zijn klanknabootsenden oorsprong (als voorbeeld
noemt hij (blz. 3) het bnw. plomp) en dat een ander deel die waarde
pas achteraf, steunende op de ontwikkeling der beteekenis, heeft gekregen
(blz. 6; hier geeft hij als voorbeeld hannesen). Maar daartusschen
ligt naar zijn meening nog een groote groep van woorden die
aan spontane klankschildering hun ontstaan danken.
Dit laatste is De V' ooys met hem eens, doch ik geloof dat beide geleerden
hier een begrip invoeren dat bij het bepalen van de etymologie
van een woord onbruikbaar is. Dat een "gevoel van toepasselijkheid"
een realiteit is en feeft in het taalgevoel van den woordgebruiker,
kan ik Kruyskamp (zie Ts 62, 13) gereedelijk toegeven, niet echter
dat het noemenswaard zou meewerken aan het vormen van nieuwe
woorden; een "factor in de woordvorming" is het m.i. niet, wel in de
semantische ontwikkeling van woorden. Naar mijn idee is klankschildering
(De Vooys' klanksymboliek) éen verschijnsel dat ten deele (en
voor een heel wat grooter deel dan Kruyskamp aanneemt) is te tedu.ceeren
tot klanknabootsing, doch voor een ander deel berust op secundaire
interpretatie van woorden wier oorsprong buiten de gevoelssfeer
ligt; aan een derde, daartusschenliggende groep geloof ik niet,
of althans ik acht die van heel weinig belang. Ik heb den indruk dat
tusschen klankschildering (voorzoover ze niet in den grond klanknabootsing
is) en expressieve klankwaarde principieel geen verschil is;
dat beide berusten op reïnterpretatie. Het tweede verschijnsel is alleen
een fijner, edeler vorm van het eerste.
Bij zijn scheiding tusschen klanknabootsing en klanksymboliek is
De V OOJS dogmatischer dan Kruyskamp, en a fortiori dan ik: aan
klanknabootsenden oorsprong van een klankschilderend woord gelooft
hij niet. Als voorbeelden kiest hij wapperen en fladderen, en hij zegt
(blz. dat "we (hier staan) op de grens van de eigenlijke klankTAALVORM
END W. 1). Ween
IIl, 't flandet 2, 1701b). I) C. v. Ind. "lt prQduced ex·
pressions KLANKNABOOTSING ALS TAALVORMEND ELEMENT 125
nabootsing en klanksymboliek", waarmee hij waarschijnlijk zeggen
wil, dat die woorden nu eens op de eene, dan weer op de andere manier
verklaard moeten worden. Etymologisch gezien echter lijkt het
mij onmiskenbaar, dat bv. wapperen aan klanknabootsing zijn ontstaan
te danken heeft, t.w. aan het plapperende, flapperende geluid van het
door sterken wind bewogen vlaggedoek. Dat het ook wordt gebruikt
voor die beweging alleen (zonder het geluid) is voor de etymologie
van geen belang: die beteekenis zal secundair zijn Hetzelfde geldt
mutatis mutandis van fladderen. Van tintelen geeft het Mnl beteekenis "klinken, weergalmen" op; men moet aannemen dat De
Vooys (zie zijn studie, blz. 130) het in die opvatting als niet identiek
beschouwt met tintelen, "flikkeren" en "prikkelen", doch zulk een
scheiding lijkt mij onnoodig en geforceerd. Verdam heeft de beteekenissen
"klinken'" en "prikkelen" dan ook in één artikel behandeld,
en het feit, dat tinkelen en tingelen klanknabootsingen zijn, pleit voor
de onderstelling dat tintelen er een zal wezen.
Als flakkeren als klanknabootsing mag worden verklaard (ook
Kruyskamp doet dit; zie Ts 62, 4 vlg.), dan is hetzelfde voor flikkeren
om die reden al zeer waarschijnlijk. Doch het Groningsch kent
bovendien een znw. flik voor "klap, slag" (zie WNT lIl, 4549; heel
gewoon is in Groningen bv. de verbinding een flik veur gat); Ter
Laan noemt verder de "ablautende" "interjecties flik - flak (-flander )
en flic flac is ook in het Fransch als onomatopee bekend (zie Littré
2, 170Ib). Flikkeren kent het Groningsch voor "weerlichten", "slaan,
gooien", "vallen" en "kiskassen"; ik zou niet graag met Kruyskamp
willen beweren, dat het in de eerste opvatting het oudst is, en geloof.
Eenzelfde opvatting uit professor Gonda in zijn opstel Some remarks on
onomatopoeia, sound-symbolism and wordformation à propos of the theories of
N. Maxwell. Ts. 'lJ. Ind.. T.-, L.- en Volkenk. 80 (1940), op welke studie professor
de Vooys zoo vriendelijk was mij attent te maken. Men leest daarin (blz.
164), ,,1 t may of ten he the case that not only the sound prqduced by the
movement, being the impression made by that move ment on the ear, but also
the movement itself is denoted by the onomatopoeic word. Many a time the
movements expressed by such words are even not to a large extent characterized
by loud sounds. The audible element may be entirely wanting, thus many expressions
for sudden or rapid movements are formed in this way".
126 VAN LESSEN, KLANKNABOOTSING
flikkeren II6).
129), kriskras zig zag kriskras, zigzag, ontstaan vertikken 120 jouwen juichen jouwen jûch, jouwen jûch kwak kwakken bonzen bons? jouwen juichen döet Febr.fAug. 1942 J. H. VAN LESSEN
VAN LESSEN, KLANKNABOOTSING
dat de hierboven gegeven feiten inderdaad voldoende zijn om den
klanknabootsenden oorsprong van te bewijzen. Ik meen nl.
tot zulk een oorsprong te mogen besluiten, wanneer een woord verwant
is met andere die evidente geluidsimitaties zijn, en ben overtuigd
dat die kwalificatie niet "tot begripsverwarring" hoeft te "leiden"
(zie De Vooys, blz. 116).
Als een voorbeeld van reïnterpretatie kan men zigzag noemen (De
Vooys, blz. 129), een woord dat evenals een heen- en weergaande
beweging aanduidt. Klankschilderend is daarin de aaneenvoeging
van stammen met afwisselenden klinker, maar over den
oorsprong van de stammen z.ig en geeft die aanduiding geen opheldering.
Dat blijkt al daaruit, dat dat een soortgelijke
klankschilderende functie heeft, stellig etymologisch beschouwd daar
niets mee heeft uit te staan. Van de meeste door Kruyskamp genoemde
voorbeelden, voorzoover ze geen onomatopeeën zijn, geloof
ik evenmin als van dat ze hun te danken hebben aan
hun subjectieve gevoelswaarde; een Ultzondering zou men misschien
kunnen maken voor (blz. 5).
Ten slotte nog dit. Hetgeen De Vooys op blz. 156 in zijn "Toelichting"
zegt, lijkt mij in strijd met wat op blz. 120 staat: Als
Franck-van Wijk zegt, dat en zijn gevormd van de
interjecties wat wil dat dan anders zeggen dan dat
"einmorphologiert" zijn? Op dezelfde manier is naast
de interjectie toch ook gemaakt en bv. naast
Er is m.i. geen reden om en als uitzonderingen
te beschouwen. Evenmin lijkt het mij noodig die onomatopeeën uit
te zonderen die volgens Van Wijk van Indogermaanschen oorsprong
zijn. Hoe oud een klanknabootsing is, doet niet ter zake, en evenmin
of hij phonetische veranderingen heeft ondergaan. Ik geloof
bovendien, dat Van Wijk het met die Idg. bases niet altijd bij het
rechte eind heeft gehad, maar die kwestie kan hier buiten beschouwing
blijven.
Leiden, Febr./Aug. 1942 VAN LESSEN
VAKTAAL VerWali.Middelnederlatndsche ederlandsch 194U Il. L 1440 Utrec;htse Boec PHARMACEUTISCHE V AKT AAL UIT HET
BEGIN VAN DE VEERTIENDE EEUW
In mijn artikeltje Broeder Thomas' traktaat over natuurkennis in
dit tijdschrift 1) wees ik terloops op de traktaten van medische en
pharmaceutische aard, achterin hetzelfde Utrechtse handschrift, die
m.i. een taalkundig onderzoek verdienden. Het was mij toen niet bekend
dat reeds twee jaren te voren een gedeelte van deze tekst door
Prof. P. van der Wielen gepubliceerd was in het Pharmaceutisch Weekblad
van 19162). Onlangs is in dit Weekblad opnieuw een groot stuk
afgedrukt 3), zodat nu bijna de gehele tekst gemakkelijk geraadpleegd
kan worden. Aangezien de beoefenaren van het Middelnederlands
deze publicatie licht over het hoofd zouden zien, kan het nuttig zijn er
hier de aandacht op te vestigen en er een korte beschouwing aan te
verbinden.
Deze teksten, van dezelfde hand als de voorafgaande teksten in het
oude perkamenten handschrift van -I- 13254), zijn blijkens de woordvoorraad
- gelijk wij weldra zullen aantonen - van N oordnederlandse,
waarschijnlijk van Utrechtse oorsprong 5). De stof is verwalj.t
met de door De Vreese uitgegeven Middelnederlamdsche geneeskun-
I) Ts XXXVII (1918), blz. 271-277. Zie de laatste noot op blz. 277.
2) N° 27. onder de titel: Een middeleeuws N ederlandseh kruidenboek. Afgedrukt
is fol. 8-28.
3) Pharm. Weekblad 19411 N° 26 en 27: De Pharmacie in Nederland in de
Middeleeuwen 11. Afgedrukt is fol. 28v-fol. 51v. De tekst is letterlijk weergegeven
zonder interpunktie of verklaring. Enige onnauwkeurigheden zijn later
verbeterd.
4) Dr W. de Vreese heeft zich m.i. vergist, toen hij in de Bouwstoffen dit
hands,chrift een eeuw jonger schatte en de oorsprong op ± 144<1 stelde. Ook
de Utrechtse bibliothekaris Dr Hulshof en Dr Lieftinck zijn van mening dat
het uit de eerste helft van de veertiende eeuw dagtekent.
5) Zie de beschrijving in de Utreqhtse Catalogus onder N° 1328. Van de
56 folio's zijn nu nog ongepubliceerd fol. 1-8 (Boee van medicinen) en fol. 52-56:
de aanhef van een interessante vertaling van De regimine sanitatis, die op
blz. 56v afgebroken wordt. Hoeveel daaraan ontbreekt is moeilijk na te gaan.
c. (Gent 1894; na één aflevering gestaakt), de vertaJing van Nicolai (ed. W. S. van
den Berg, Leiden 1917), (Leids
proefschrift van J. Munk, 1917) en de geschriften van de Yperse
chiqlfg Jan Yperman, door Van Leersum uitgegeven.
De Utrechtse teksten zijn in de eerste plaats interessant door de
taalvormen. Strenge eenheid is daarin niet te bespeuren: men vindt
evel, naast naast (= naast
naast naast Maar bij nader toezien
zijn de Noordnederlandse vormen overheersend. Regelmatig wordt
het voorzetsel gebruikt; naast vindt
men geen afwisselende vormen met (= dat (=
= het gezicht) 1) zijn kenmerkend voor de eigen taal van de
schrijver, evenals de van de ei van vleisch, de substantieven zonder slot-e: die (= pijn), die (=
hitte), het ontbreken van Een enkele maal komt
de Noordhollandse voor den dag Naar het Oosten wijzen
COren braken), gebroken), en het
bovengenoemde r;.Dit alles maakt het waarschijnlijk dat de
schrijver in Utrecht thuis was. Maar - zal men vragen - kan hij niet
een Zuidnederlandse tekst afgeschreven hebben? Hij heeft toch ook
de Heelal naar een Zuidelijk voorbeeld gecopieerd?
Dat hij Vlaamse of Brabantse bronnen geraadpleegd of gevolgd
heeft, is op goede gronden aan te nemen. Er is zelfs een duidelijk
bewijs: de recepten voor "syrope van rosen" op foI. 35 (in de uitgave
van 1941 op blz. 62) vindt men met dezelfde inhoud, maar zonder
No. 53 en No. 54. Enkele Brabantse vormen (b.v. het hoofd
= glas; misschien ook vormen zonder intervokalische
van baden) maken het mogelijk dat hij ook Brabantse recepten
kende. Merkwaardigerwijze trof ik eenmaal een gediftongeerde
nI. sP.leyt = De vorm was tot nu toe niet aangetroffen. Elders in dit hs. staat:
"tghesien der oghen".
128 G. N. DE VOOYS
dige recepten Middelnederlandsche
vertaling ·van het Antidotarium Nicolaï Een Vlaamsche Leringe van orinen van]. chiqlrg J an er scarp, warp, warmoes naast scerp, werp en wermoes; oevel naast
evd, cleynsen clensen, nase nese, tieghen tjegen) teghen, gemecht gemacht, es is. mit duutsch, lude, ruken, duden ie. Vluus vlies), sune dat sien 0 grone, overvlodich, vle'Ïsch, heilen,
steect hitt ge : swel (= gheswel). ft (kraft). caren (= caren = gebraken (= swevel g_emecht. Natuurkunde van 't H ulal fol. woordelijke overeenkomst, in de door De Vreese uitgegeven Recepten
kemmen, ghelas = d: gebayt i aan; nl. spleyt = splijt, imper. van het ww. spliten (fol. 47v). Er
I) sune
makene ), PHARMACEUTISCHE VAKTAAL UIT DE I4DE EEUW 129
zijn ook Oostbrabantsche elementen als vreysom en wasom, terwUI
bestopden mil te aan Limburg doet denken. Dat alles wijst op compilatie
uit teksten van verschillende afkomst. Dat hij evenwel een
volledige tekst woordelijk gevolgd heeft, achten wij onwaarschijnlijk.
Dan zou hem wel eens een Vlaams up, een infinitief met e (te
makene), een ou in drouf, dO~tck e.d. ontsnapt zijn. Maar de doorslag
geeft de typisch Noordelijke woordvoorraad. Wij kennen soortgelijke
Vlaamse teksten, die hiervóór vermeld zijn, en daarin de telkens
weet kerende woorden, waarvoor wij in onze tekst bijna zonder uitzondering
het corresponderende aequivalent vinden: borne X water;
hanke X hoepe; corts X rede; huuf X huuch; zeem X honigh; slaep
of tempel X dunninge; fledercijn X gichte; vede X mamlijcheit;
gansen X genesen ; orboren X besighen; walken (= kneden) X
bouwen 1) ; claersen X doren; sugen X suken.
Hoe is dan de boven aangeduide verscheidenheid te verklaren? Men
zou kunnen denken aan taalmenging in een zo centraal gelegen plaats,
een bisschopstad bovendien, met wisselende bevolking. Behalve overneming
uit geraadpleegde bronnen kan er echter ook opzet in het spel
zijn. Het viel mij op, dat de wisselvormen soms vlak bij elkaar staan.
Herne is het Noordelijke woord voor het later algemeen geworden
hersene. Op fol. II lezen wij: "dat sterct die herne ende maket goede
hersen in allen menschen". Even verder, op fol. 12: "Nem pulver
ende blaset in die nese; dat stopt tbloet ter nasen". Wanneer een afschrijver
zich tot taak stelde, een tekst te normaliseren, of wanneer
een auteur zijn eigen taal hanteert, dan zou dat ons een slordigheid
lijken. De Middeleeuwer hield van zulke variatie, ook in zijn spelvormen.
Ik herinner mij een aardige vergelijking met de Middeleeuwse
houtsnijder, die in de mensen- of dierenkoppen aan een zelfde
koorbank steeds naar verscheidenheid streeft.
Dat de Mnl. woordgeografie interessante gegevens kan putten uit
een vergelijking van de Utrechtse teksten met soortgelijke en bijna
gelijktijdige Vlaamse, is reeds duidelijk geworden uit de weinige opgesomde
voorbeelden, die nog met verscheidene andere te vermeerde-
I) bouwen is, blijkens het gebruik van Yperman, ook Westvlaams.
Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII 9
abratanum). averane Jaffrauwmerk leverblaeme leverblaeme.
graaten 13° C. G. N. DE VOOYS
ren zijn 1). Daarnaast leveren ze enige lexicografische aéM1winsten,
aangezien noch Verdam voor het MnIW, noch H. Heukels voor zijn
Plantennamen 2) dit handschriL geraadpleegd heeft.
Averute (= abrotanum). De naam averuit komt nog voor (Heukels,
blz. 28), maar als oude naam werd door hem, op gezag van Dodonaeus,
slechts averone opgegeven 3) ; het MnlW geeft aefruy en averuy.
Mereke of mere, synoniem van eppe, wordt noch door Heukels, noch
door Van den Berg vermeld. Heukels (blz. 25) noemt echter wel een
oude samenst. nl. Joffrouwmerk (ook in enigszins andere vormen).
Doder (= custuca) 4) = warkruid, komt overeen met de moderne
naam doderkruid (Heukels, blz. 81, waar het onder de oude namen
ontbreekt. Verdam heeft het nergens aangetroffen).
Aurine (= centaurea) komt onder de zeer talrijke oude en nieuwe
namen van deze soort bij Heukels (blz. 58-60) niet voor.
Beverswijn, dat herhaaldelijk voorkomt, is een volkseigen vervorming
van beversijn (Mnl HandW). Het MnlW kent slechts het synoniem
beverseui: daar wordt reeds verondersteld dat het ook een plantnaam
is.
S celwortel (= celidonia) 4) ontbreekt bij Van den Berg; zie echter
Heukels, blz. 62. Het MnlW kent als bijvorm schelleworte.
Peperraep is blijkbaar een vervorming in de volksmond van peperradie,
dat Heukels (blz. 70) als een oude naam voor de mierikswortel
vermeldt.
Levereruut komt ook bij Heukels (blz. lIS) als oude naam voor,
naast leverbloeme en leverworte. Het MnlW noemt slechts leverbloeme.
Billensaet. rIet MnlW heeft slechts billeneruut, als vervorming van
bilseneruut. Heukels (blz. 123) geeft uit Den grooten H erbarius (a o.
1514) Misaet.
1) o.a. bouwelude en in den bOrUw, eemte (mier), keseling (door Kil. "Sax.
Sic. Holl." genoemd) en het voegwoord thent = totdat.
2) H. Heukels: Woordenboek der N ederlandscht volksnamen van planten.
(Amsterdam - W. Versluys - IIp7).
3) W. S. van den Berg (blz. 194) citeert uit het Brusselse H erbarius-hs:
averone of iagerande.
4) De Latijnse naamsvormen zijn niet de officiële, doch die van het hs.
PHARMACEUTISCHE VAKTAAL UIT DE 14DE EEUW 1) 2) 143) dolek dolek ?). 149), groetp'appel, 16 hee'mst (= handschrift Heukels, melloet eoninx erone". 154) vomiea; earen eoren = earinge Manwpsaet maeneop Verkensveneoel MnlW.
Berehpo'ley MnIW; 3II4.
(= = Heukels 186-188) sehap'etongen
sehaapsooren hofment~.
131
Dolre (= lolyum) = raaigras. Heukels (blz. geeft als
tegenwoordige en als oude naam dolik, bij Kiliaen dolck (wellicht
drukfout voor dolek?). Hoe dolre daarmee samen kan hangen is niet
duidelijk.
Pappie (= malva) is een bekend woord (Heukels, blz. maar
ons handschrift onderscheidt huuspappel en groetpappel, "die men
heet hoemse". Dit laatste woord, dat later terugkeert in hoemswortel,
vindt men bij Heukels op blz. onder het opschrift heemst (vgl. ook
MnlW i.v.).
Almente of alment mentha) komt noch in het MnlW noch bij
Heukels voor. Als samenstelling met mente kent Verdam alleen hofmente
3). Daarnaast kent ons handschrHt ook rosment (vgl. rossement
bij Heuke1s, blz. 155) en steenment, dat bij Heukels niet voorkomt.
Steenclever of mel/oet (= mellilotum) 2) = honigklaver. In de tekst
staat: "oec heytment coninx crone". Heukels (blz. vermeldt
deze namen geen van beide onder de oude namen; onder de nieuwe
namen geeft steenklaver en steenkloover.
Kaernote of kaernenote is een nergens elders aangetroffen vertaling
van nux vomica,' het reeds hiervoor genoemde werkwoord caren (=
coren braken) en het daarvan afgeleide caringe komen in deze tekst
herhaaldelijk voor.
Manc,opsaet (= papaver). Het MnlW kent maencop en maensaet.
Verkensvencoel wordt bij Heukels (blz. 178) onder de oude en
de nieuwe namen genoemd, maar ontbreekt in het M nlW.
Berchpoiey (= polium). Zie voor deze samenstelling met poleye
(MnlW; Heukels, blz. 155) WNT XII, 3114.
Lamstonghe, synoniem van bredeweghe plantago) = weegbree.
Eigenaardig is dat onder de tientallen namen die Heuke1s verzamelde
(blz. juist deze niet voorkomt; wellamsooren en schapetongen
in Utrecht en schaapsooren in Vlaanderen; daarnaast op veel
I) Aldus in het opschrift. De paragraaf begint met olre, waarbij waarschijnlijk
een hoofdletter D weggevallen is.
2) Zie noot 4) op de vorige blz.
3) Ook Van den Berg (blz. 241) geeft als Nederlandse naam alleen hofmenie.
= 132 C. G. N. DE VOOYS
plaatsen: hondetong. Wij vestigen ook de aandacht op de eigenaardige,
volkseigen omzetting bredeweghe uit weghebrede, die intussen reeds bij
Verdam vermeld is.
Peperwort (= rafanus) 1) = radijs. Heukels (blz. 208) geeft dit
woord niet onder oude of nieuwe benamingen. Zie echter MnlW i.v.
pep e r rad i c.
Zukarey of weghenwise. Een aardig bewijs hoe oud de volksetymologische
vervorming van cichorei reeds is. De andere naam is wel
in het MnlW (i.v. weg e w i se) opgenomen, maar Heukels (blz. 67)
kent onder de oude en nieuwe namen slechts weghewaert (wegenwaart,
wegenwachter). Als Latijnse naam geeft ons handschrift niet
cichorium, maar de dichterlijke naam: sponsa solis.
witgummi (= sercocoll(J) troffen wij in geen woordenboek aan.
serpentine (= serpillum) 1). Bij Heukels (blz. 190) komt dit woord
voor als naam voor een andere plant; bij Van den Berg (blz. 263)
weer voor een andere (= hertstong he). Het M nlW kent serpentine
alleen als naam van een steen.
fiolenbloem. Onder dit hoofd komt als afleiding het nog niet opgetekende
woord fiolaet voor, een stroop, die ook met de samenstellingen
zukerfyolaet en syroepfyolaet genoemd wordt.
Uit het verdere deel van het handschrift noemen wij nog als plantennamen
lubbesteec (MnlW alleen lubbestekel en lubbestock), rodoke
(= tormentiUa) en wellicht bocsbloet, dat in een recept (fol. 32V) tussen
plantennamen voorkomt. Een raadselachtig woord is hennenkerse
(fol. 49) voor herderstas (bursa pastoris).
Deze teksten brengen, behalve de plantennamen, nog enige lexicografische
aanwinsten. Van het reeds genoemde dunninc = slaap van
het hoofd kende Verdam geen enkele bewijsplaats. Het was hem
bekend uit de Teuthonista, het Middelnederduits, terwijl hij schrijft:
"Nog heden is dunegge in Overijssel de gewone benaming." De vele
plaatsen in dit handschrift zijn dus welkom.
Een ander woord dat het MnlW zonder bewijsplaats opnam, is de
ziektenaam vreissem. Deze vindt men op fol. 26v : "Dit cruut nuch-
I) Zie noot 4) op blz. 130.
= Mi t wa ter wrij f = = = = PHARMACEUTISCHE VAKTAAL UIT DE 14DE EEUW 133
teren ghegheten verdrij ft dat vreysom ende slinct ghezwollen vreysom."
Een aardige vondst is ook het werkwoord vrewen = van koude
verstijven. Het MnlW kent één plaats van vervrewen, "maar een
ww. v reu wen ... is nergens gevonden." Het komt in dit handschrift
op twee plaatsen voor: Dit cruut ghedroncken mit wine en laet dat
lichaem niet vrewen (fol. 16). - "Mit dien water wrijf die ghevrewet
is, hi sal ghenesen" (fol. 18).
Het woord boemwol = pluksel van katoen ontbreekt in het M nlW,
maar daar het opgenomen is in het H andW zijn er dus reeds meer
plaatsen opgetekend. Dat zelfde geldt voor hons appetit = razende
honger, dat slechts het HandWonder honthonger vermeldt.
Versmert = ontveld kan men bij Kiliaen vinden, maar het MnlW
kent maar één plaats uit Maerlant, waar het "bezoedeld" schijnt te
betekenen. Ons handschrift heeft een duidelijke plaats: "Is dat kijnt
versmert erghent, nem subtile biomen van ghersten mele" etc. (fol. 46).
Enige afleidingen en samenstellingen, toevallig nog niet aangetroffen,
zijn, behalve de reeds genoemde: swiminghe (MnIW swimel en
swimelinge), caringhe (= het braken) en blootcaringhe (= bloedspuwing),
hantevel, ghesproet (= sproeterig), vleysesode (= vleessap).
Met ongewone betekenis noteerden wij: droefheyt der oeren (=
hardhorigheid; het MnlW kent slechts de betekenis: troebelheid);
regio en "omtrent den regioen vander leveren" (in het MnlW slechts
de betekenis: landstreek); regeren = medisch behandelen: "men sal
den zieken regeren als in cotidiaen" (fol. 51; vgl. 't regiment der
ghesontheit) .
Andere vreemde en bastaardwoorden uit deze vaktaal zijn: secundine
("Secundine dat is die humoer die in der moeder blivet als die
vrouwe van kijnde gheneset" fol. 8) ; een mij niet duidelijk passarien
("van passarien ter medicinen", in een opschrift op fol. 30), gespumeert,
gezegd van honing, en collys ("dat sop van eenre hennen of dat
coUys daer af", fol. 50).
Ten slotte noemen wij nog enige woorden, waarvan de verklaring
mij twij felachtig lijkt, of waarin de betekenis mij duister gebleven is:
134 DE VOOYS, PHARMACEUTISCHE VAKTAAL
12V: M nlW 17v. ineen = Mnl., West friesland, fol. 31v. 50. U t r e h C. DE VOOYS
fol. I2v: "Nem dijsel ende scone breke ende sietse in wijn ende drinc
dat."
Vermoedelijk is met breke de steenbreke (saxifraga) bedoeld, maar
deze afkorting is in het MnlW niet vermeld.
fol. I7v. "Ziede ment in water ende azijn ende maec daer in een doec
nat ende lechen heet op die maghe of ette die mente in wermoes."
Een werkwoord etten (causatief van eten) = doen eten past goed
in het verband, maar in het Mn1., en nog in Westfriesland, komt het
uitsluitend voor in de betekenis: doen afgrazen.
fo1. 3IV. Opschrift: "Water ter gheesten ziecheyden van binnen ende
ter krancheit der ruueren" (afgedrukt in de tekst als ruveren). Dit
woord heb ik nergens aangetroffen, evenmin als gleyen in de volgende
passage:
fol. Bi urine die gheelachtich is of roedachtich ende vet ende
die inden rinc een luttel gleyt of omtrent den rinc een luttel
doncker is".
Van de juistheid van deze lezingen heb ik mij overtuigd door
de uitgegeven teksten met het zeer duidelijke handschrift te collationneren.
De zinstorende fouten bleken niet talrijk. Alleen waren
herhaaldelijk c en t verwisseld, b.v. scadelike voor stadelike, scamine
voor stamine (= zeefdoek, zie MnlW i.v.). Mijn collatie (nI. van
de tweede publicatie) is afgedrukt in het opvolgende nummer van
het bovengenoemde Pharmaceutisch Weekblad.
Ut re c t, Sept. 1941 G. N.
SPARSA (II)
barkas,
kárbas kárbaz) , karvas: kárbaz karbáz karbáz kCPrbas Sibf'!rië
ki(J(fbas, lagen
karba-a-a-s! karba-a-a-s! karvas: karbas, laiva laivas aId. BiJdragen
tot de kennis van de Hollandsch-Russische relaties in de r6de-r8de
eeuw, 't Voyage H)
Kar bas. Over dezen scheepsnaam schreef ik in den 57sten jaargang
(blz. 57-62) van dit tijdschrift. Het is geen omzetting van maar een ontleening aan Russisch (waarnaast kárbaz), dat
zelf ontleend is aan Finsch "boot". Op blz. 58 leest men:
"naast hoort men ook met het accen! op de tweede lettergreep,
bepaaldelijk in Transbaikalië" en op blz. 59: "de van
Transbaikalië (is) een "parom" d.i. een praam of pont". In den gewonen
vorm karbas geschreven vond ik dit woord in de Russische vertaling
(door H. Ruhe en A. Wolff; Berlijn 1891) van het bekende
werk van den Amerikaanschen journalist George Kennan over Sib~rië
op blz. 293 in het begin van het 12de hoofdstuk, getiteld: "Een tocht
door Transbaikalië", waar sprake is van het overzetten over een
rivier door middel van zoo'n kotrbas, die aan den overkant lag en
welks veerman sliep, weshalve de reizigers luidkeels moesten schreeuwen:
karbOl-OI-s! OI-a-met het accent op de tweede lettergreep,
terwijl dit elders in Rusland op de eerste valt.
Aan het slot van het artikel kwam ik, naar aanleiding van Finsch
Russisch te spreken over de verhouding van Finsch
en Litausch "boot, schip"; het eerste is aan het laatste
ontleend (en niet andersom), niet alleen volgens K. Buga, maar ook
reeds volgens Vilh. Thomsen in diens verkeerdelijk door mij ald. in
noot 2) aangehaalde werk, dat dus in noot 3) zou moeten staan, terwijl
noot 2) met datgene waar zij op slaat zou moeten vervallen.
K a v i a a r. Het oudste voorbeeld van het gebruik van dit woord
in onze taal is volgens het WNT uit het jaar 1595, dus uit het eind
der 16de eeuw. Men vindt die bewijsplaats bij Van Zuiden, Bijdragen
H ollandsch-I6de-I8de
blz. 8. De wellicht oudste vermelding van dit woord in onze
taal, die tot het einde der middeleeuwen teruggaat, vindt men in
van Mher Joos van Ghistele, gedaan in de jaren 1481-'85,
al werd het werk eerst in 1557, 32 jaar na 's schrijvers dood, uitgerivieren
vangt men zo veel Stueren dat men van den Kyten maect een
aft aft N ederlandsche 162 kipen, E. 29, ~j kurjaC' Slepota; 136 R. VAN DER MEULEN
geven. In Bouck VIII, Cap. VI leest men daar: "In de voorzeyde twee
eer;t
spyze oft zwarten Caes ware oft dier ghelijcke, de welcke men in
verden landen te coope voert tot Roomen ende al I talien duere, ghenaemt
Caviare ende is een zonderlinghe spyze, men eetse met der
olyen van oliven".
Kip p i g. Dat kippig: "bijziende" van kip: "hoen" komt, wordt nu
wel algemeen aangenomen, zie het WNT VII, 3134. Niet altijd evenwel
heeft men dit zoo grif willen toestemmen. Zoo schreef Franck
in zijn Etym. Wdb.: "Eerst in het NnI., van duisteren oorsprong" en
Verdam in zijn Geschiedenis der Nederlandsche Taal, blz. verklaarde
zich beslist tegen de bovengenoemde afleiding die hij voor
volksetymologie hield: "Kippig, een volksuitdrukking voor "slecht van
gezicht", is door het volk in verband gebracht met kip, al geeft dit
ook geene verklaring van den term; in werkelijkheid zal het wel een
woord zijn, verwant met het mnl. kipen, bekend in de uitdrukking
kipen ende kapen, d.i. rondkijken en op de loer liggen" en in het
MnnV lIl, 1445 leest men i.v. Kipen: "Zich moeite geven, zijn best
doen, zich inspannen. Misschien ook is de bet.: turen, staren, op de
loer liggen, en dus synon. van capen, waarmede het allitereerend verbonden
voorkomt. Is dit zoo, dan zou van dit woord kunnen komen
nl. kippig, d.i. bijziende, eig. starende, turende". Hier drukte Verdam
zich dus wel iets voorzichtiger uit omtrent deze afleiding van mnl.
kip en, die eigenlijk reeds van Laurillard afkomstig is (Navorscher
blz. 575), doch die door Beets in het Woordenboek terecht als
"onwaarschijnlijk en onnoodig" wordt verworpen.
In dit verband is het misschien niet geheel van belang ontbloot er
op te wijzen, dat er in verschillende Slavische talen een verband
bestaat tusschen het woord voor: "kip" en de benaming van gebreken
aan het oog. Zoo wordt de zoogenoemde "nachtblindheid (hemeralopie)",
een oogziekte, waarbij het gezichtsvermogen bij daglicht normaal,
maar in de schemering en b:ij lamplicht sterk verminderd is, in
het Russisch, Poolsch en Servisch kipsche of kippige blindheid (Russ.
kurinaja, kurjac' ja slepota; Poolsch kurza slepota; Serv. kokosinja
slepoéa) genoemd, omdat de kippen voor donker op stok gaan. En in
18de Slavischen c. GriekschftuwI/ftuw: Ioanna Iwan Iwan dol~otu <:to j a, za re "It. Ise ingericht; I
oranjebloesemwater ); SPARSA 137
het Tsjechisch en het Polabisch (het in de I8de eeuw uitgestorven
Elbe-Slavisch) is het woord voor "kip" een afleiding van het bnw.
"blind" (Tsjechisch slepice; Polabisch slëpaiéa), zooals Miklosich in
zijn Etym. Wtb. der Slamschen Sprachen zegt: "wenn es richtig ist,
der name beruhe auf den halbgeschlossenen augen des thieres: è. od
mhouráni oCima, jako slepy Cinivá)" ; vgl. Griekschf.Gvcot/J, Fransch
myope, Ndl. bijziende, van Grieksch f.Gvco: ,,(de oogen) sluiten, luiken".
Ten slotte vergelijke men voor kippig: "bijziende", "kortzichtig"
als tegenstelling van "verziende" de volgende plaats in het tweede bedrijf
van de tragedie Smert' 10anna Groznago (De dood van 1wan de
Verschrikkelijke) van A. K. Tolstoj, waar 1wan tot Boris Godunow
zegt:
Ne na den' ja, ne na god ustrojaju
Prestol Rusi, no v dolJ;otu vekov;
I Cto v dali provizu ja, togo
Ne videt' vam kurinym vasim okom.
(Niet voor een dag, niet voor een jaar bouw ik
Den troon van Rusland, maar voor lange eeuwen;
Wat ik vooruitzie in de verte, dat
Kunt gij niet merken met Uw kippenoog.)
La z are t. In Van Haeringen, Suppl. leest men naar aanleiding van
dit woord het volgende: ,,1t. lazzaretto is wsch. een contaminatie van
N azaret en Lazaro: op een eiland bij Venetië lag in de I se eeuw
de kerk Santa Maria di N azaret, die tot pesthuis was ingerieht; vandaar
it. nazareto, dat later naar Lazarus, den schutspatroon der
leprozen is vervormd", waarbij wordt verwezen naar de desbetreffende
artikelen van de Romanisten Spitzer en Nyrop. Ik zou naar
aanleiding hiervan de vraag willen doen, of tot de vervorming van
nazareto in lazareto ook niet kan hebben bijgedragen een eigenaardigheid
van het Venetiaansche dialect, dat somtijds wisseling van n en 1
aan het begin van een woord blijkt toe te laten. In Boerio's Dizionario
del dialetto veneto vond ik daarvan de volgende voorbeelden: lumero
voor: numero (getal); lanfa voor: nanfa (oranjebloesemwater) ; en
omgekeerd: ni( n )'ziol voor: lenzuolo (beddelaken ).
R. VAN DER MEULEN
I7de gebruik.Prosper N aar middelnederlandsch C. J schrij ft J aen 138 Lever tra a n. In het WNT wordt van dit woord geen oudere
bewijsplaats gevonden dan uit de 19de eeuw, nl. uit het N ederlandsch
Handelsmagazijn of Algemeen zamenvattend woordenboek voor handel
en nijverheid, dat te Amsterdam in 1843 verscheen. Dat het reeds
in de 17de eeuw gangbaar was, blijkt uit een meer dan twee eeuwen
oudere plaats bij S. Muller Fz., Geschiedenis der Noordsche Compagnie,
blz. 69: "Moscovitse, robben en berger leuertraen" (ao. 1636).
L i c h t e k ooi. Over de etymologie en de vermoedelijk oorspronkelijke
beteekenis van dit woord zie men het WNT VIII, 1960
vlg., Van Haeringen, Suppl. alsmede Heeroma in den 61sten jaargang
(blz. 98-99) van dit tijdschrift. De laatste wijst het woord reeds aan
in het midden der 16de eeuw, terwijl de aanhalingen die het Woordenboek
van het gebruik .van het woord geeft niet verder teruggaan dan
tot het begin der 17de eeuw. Aan het slot van het woordenboeksartikel
leest men de volgende Aanm.: "Ongewoon is het gebruik van lichtekooi
in toepassing op een man", waarbij als bewijsplaats dient een
citaat van den Bruggeling Pro sper de Vynck uit zijn werk Wekelyck
Vermaeck, geseyt Evangelischen Raedsman (I, blz. 37), dat te Brugge
in 1645 verscheen: "Lichte koy, pampiere vriendt".
Naar aanleiding hiervan is het misschien niet zonder belang er
hier op te wijzen, dat het woord lichtekooi als mannelijke eigennaam,
vermoedelijk oorspronkelijk als scheld- of spotnaam die tot familienaam
of van kon worden, reeds in de middeleeuwen voorkomt, waardoor
het woord lichtekooi dus reeds als midde1nederlandsch beschouwd
kan worden. In den Inventaris van het archief der stad Hoorn, uitgegeven
door J. Gonnet en R. D. Baert de la Faille, leest men in
de Regestenlijst onder de nOs 857-859 het volgende over zekeren
schipper acob Gerytz. Lichtekoey in den jare 1474: ,,857. Zonder
datum (vóór 10 Juli en 3 Aug. 1474). Schipper Jacop Gheritz. (Lichtekoey)
beklaagt zich bij den rijkdom van Hoem over de behandeling
door het gerecht der stad, dat hem blijkens den brief van 3 Aug. 1474
tot het voldoen van eene schuldvordering heeft veroordeeld. 858. 1474
Juli 10. Hoem schrijft aan Jaen Litla en Hilko Stinna, in den Lemmer,
dat het weigert aldaar met zekeren (J acob Gerytz.) Lichtekoey dag
te houden, aangezien deze zonder reden de stad zijne vijandschap
varicari" ; SPARSA 139
heeft aangekondigd. 859. 1474 Augustus 3. Hoern verzoekt Douwe
"hoeftscip" (hoofdling) te Franeker, Jacob Gerytz. Lichtekoey in zijn
gewed gevangen te nemen en te houden, aangezien hij de stad zijne
vijandschap heeft aangekondigd, na door het gerecht te zijn veroordeeld,
om een priester van Stienwijkerwoud zijne schuld te voldoen."
Zou deze schipper uit het Noorden van ons land (of een zijner voorouders)
dien eigenaardigen bijnaam te danken (of te wijten) kunnen
hebben aan een eigenaardige wijze van loopen, had hij "zeemanSrbeenen",
zoodat hij min of meer wijdbeens liep? Men denke aan
Plantijn's "gerdegaten, gerdekoyen: de beenen te wijt van een setten
int gaen. Marcher tortuement et entreouvrant trop les jambes. Varicare,
vel varicari"; bij Kiliaen: "incoxare" en bij hem niet zooveel
verschillende van "gherde-beenen. Varicare, varicari: crura divaricare,
vel diducere". En zou hier de (onschuldige) oorsprong misschien
kunnen liggen van de latere ongunstige vrouwelijke beteekenis van
het woord? Men zou hierbij dan van de opvatting uit moeten gaan,
dat lichtekooi eigenlijk beteekent : "iemand die (bij het loopen) de
kooi (d.i. den aars, het achterste) (op ) licht", wat evenwel toch misschien
niet zoozeer van toepassing kan geacht worden op den gang,
de wijze van loopen van schippers en zeelieden. Maar het woord
lichtekooi laat nog een tweede opvatting toe, zooals men in de bovengenoemde
woordenboeken kan lezen en welke door Heeroma zeer aannemelijk
is gemaakt door te wijzen op den I6de-eeuwschen versregel:
"een hoerken of een licht kooiken", t.w. die van: "lichtzinnig,
losbandig persoon". Zou dit ten slotte misschien niet veeleer ook de
beteekenis kunnen zijn van den naam van den in 1474 gesignaleerden,
door het gerecht veroordeelden schuldenaar J acob Geryt~. Lichtekoey?
En zou die "lichte-koy, pampiere-vriendt" bij Prosper de Vynck ook
niet een soort van "losbol", "lichtmis" of erger zijn geweest, die te
voren genoemd wordt:
"Twiste-voeder, dobbel-grondt,
Beurse-Iuyser, valsche-mondt,
Sacke-vulder, penningh-dief,
Penne-splijter, nestel-brief"?
L u i I a k. Over den oorsprong van dit nog altijd raadselachtige
woord, dat in de 17de eeuwen ook nog later luie lak Iuidde, kan ik
A. Reisbe~chryving Brandenbu1'g, Litthauwe'n, Plescouw luibak N ederduitsche N ederlandsch
Cao. luilap 19de Vervliet).
Mal e fijt. Stuurmanskunst Med 2) N R, DI 2, nO. 13 (Amsterdam 1939).
14° R. VAN DER MEULEN
niets nieuws in het midden brengen. " Wat ook de oorsprong van het
tweede lid moge zijn", zegt Van Haeringen in zijn Suppl., "de alliteratie
met het eerste lid heeft wsch. bij de vorming meegewerkt en
zeker de verbreiding bevorderd." In dit verband zou ik willen wijzen
op de variant luilap, die niet vermeld staat in het WNT en die ik
ook in geen enkel ander woordenboek heb aangetroffen. Een bewijsplaats
vindt men in het werkje van J. Brand, Nieuwe en Nauwkeurige
Reisbeschryving van 't Mark Brandenburg, Pruissen, Courland,
Litthauwen, Lyfland, Pleskovien, Groot-N augardien, Tweerien
en Moscovien (Utrecht 1703), blz. 242: "De Stad Pies co uw (Pskow) ...
is wel bevolkt, hoewel 'er ook niet weinig luilappen en lediggangers
langs de Straten lopen, die ons dikwils zoo omcingelden, en met neus
en mond zoo sterk aanzagen, dat wy qualijk de Straat gebruiken, en
voortgaan kosten."
Het zou verleidelijk zijn luilak te verklaren als een contaminatievorm
uit luiba:k en luilap, indien het oude luie lak het niet verbood,
althans niet tot voorzichtigheid maande. Luilap is misschien ook wel
de jongste vorm van de drie, vgl. het jongere Osnabrücksche schubbelappe
naast het oudere Nederduitsche schubbejack, Nederlandsch
schobbejak (zie D.Wtb. IX, 1818). Toch is luilap (ao. 1703) niet zooveel
later aangetroffen dan luibak bij v. Winschooten, Seeman (ao.
1681) en zelfs luilak of luie lak schijnt niet ouder dan de tweede helft
der 17de eeuw (WNT VIII, 3240). Synoniemen zijn verder: naast
luibak het eveneens bij v. Winschooten, Seeman (ao. 1681) voorkomende
luiwagen; en naast luiJap het eveneens sedert omstreeks 1700 aangetroffen
luiwammes alsmede in de eerste helft der 19<ie eeuw (Van
Moock) luibuis en het Antwerpsche luibroek (Cornelissen en Vervliet
).
M a lef ij t. In een elders verschenen mededeeling 1), getiteld Over
een naam van het stormvogeltje : malefijt, kon ik op geen oudere
bewijsplaats wijzen dan die, welke ik vond in de Handleiding tot het
practicale of werkdadige gedeelte van de Stuurrn.anskunst van Cornelis
Pietersz., te Amsterdam in 1779 verschenen. En ook een volgende
mededeeling 2) onder den titel Malefijt: Portugeesch malfeito?
I) M ed KA, Lett, DI 83, Serie A, nO. 4 (Amsterdam 1937).
Med KA, Lett,
SPARSA
moest ik besluiten met de woorden: "Blijft alleen een lichte bevreemding
dat het woord betrekkelijk zoo laat is aangetroffen". Want een
woord dat men zou meenen ontleend te zijn aan de taal der Portugeesche
zeevaarders verwacht men eerder sedert het einde der I6de
of desnoods in het begin der I7de eeuw aan te treffen dan eerst in
de tweede helft der I8de eeuw. Thans ben ik in staat zoo'n oude
bewijsplaats aan te halen 1). In den Spieghel der Australische
Navigatie 2) door Jacob Le Maire leest men in dato 24 Novembet
1615: "Door dit onweder saghen wy veel groote en c1eene Meeuwen
op het water. De Malefiten tickten int water ghelijck Jan Huyghen
schrijft; ontrent den noene c1aerdet op, en sagen een groote Walvisch
~y het Schip." In de werken van Jan Huyghen (van Linschoten),
waarin ik ook reeds vroeger had gezocht, is het mij niet gelukt den
naam van het vogeltje te vinden 3), maar zelfs voor het geval dat
men hier te doen mocht hebben met een lapsus memoriae van Le
Maire, dan zou daar toch, dunkt mij, althans uit blijken, dat voor het
gevoel van dien zeevaarder het woord tot den tijd van Jan Huyghen
(van Linschoten), den leerling der Portugeezen, teruggaat, waarmede
men dus in het laatste kwart der 16de eeuw zou zijn gekomen en
waardoor de Portugeesche oorsprong er nog des te aannemelijker
op zou worden.
De hier voorkomende meervoudsvorm malefiten (1615) is natuurlijk
identiek met de malefieten of malefiijten van Cornelius de Jong
(1792) en met de malIevieten van Cornelis Pietersz. (1779); malefiJten
staat voor malefeiten (vgl. de jongere verlenging malefiiters
(1875», welks enkelvoud malefeit m.i. ontleend kan zijn aan Portugeesch
malfeito: "die (den storm) oproept", zooals ik in mijn tweede
mededeeling meen aannemelijk te hebben gemaakt.
Ten slotte wil ik er nog even op wijzen, hoe aanschouwelijk hier
I) Ik dank deze aan de vriendelijkheid van den heer J. Kikkert, oudste en
eerste assistent bij de redactie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal,
die haar vond bij het verzamelen van het materiaal voor het woord Tikken.
2) Uitgegeven als derde stuk (met afzonderlijke pagineering) in de Nieuwe
Werelt at:UJers ghenaempt West-Indien (Amsterdam 1622): blz. 15a.
3) Naar hij zoo vriendelijk was mij mede te deelen, is ook Professor J. C. M.
Wamsinck den naam niet tegengekomen bij zijn bewerking van Linschoten's
Reysgheschrift voor de werken der Linschoten-vereeniging (1939).
141
Malefiten tickten up on mededee1ing De naam van den mamm,outh, heb ik de aannemelijkheid betoogd,
mammoth b.urgemeester mam<Jn, sommige
zoowel nO (Krakau 1927).
142 R. VAN DER MEULEN
het over het water loopen van deze vogeltjes in den woedenden storm
is uitgedrukt: De Male/iten tiekten int water, welke woorden als 't
ware een parallel vormen met die van den Engelschen zeevaarder
Dampier in zijn Voyages (ao. 1703): "As they fly ... they pat the
Water alternatively with their Feet, as if they walkt upon it", aan
welke laatste eigenaardigheid zij door de vergelijking met den apostel
Petrus volgens de Engelsche zeelieden den naam petrel te danken
hebben, een volksetymologie, zooals ik in mijn eerste mededeeling
meen aangetoond te hebben, aangezien Peter hier oorspronkelijk niet
de naam van den apostel, maar van den duivel is.
Mam m 0 u t h. In een elders gepubliceerde mededeeling 1), getiteld
mammouth., dat in de historische spelling van dit woord de th ontstaan zou kunnen
zijn uit de th van den Behemoth, waarmede de geleerde wereld in
de 17de eeuw den voorwereldlijken olifant (Elephas primigenius) in
verband bracht (Byron laat mammoth. en Behemoth nog op elkaar
rijmen). De spelling met ou, die in alle Europeesche talen - behalve
het Engelsch - is overgegaan - of met u in die talen, welke de
ou- of oe-klank zoo schrijven -, berust op een foutieve schrijfwijze
voor on, welke men vindt in den eersten druk van het bekende werk
van den Amsterdamschen hurgemeester Nicolaas Witsen Noord en
Oost Tartarye uit het jaar 1692, waar men op blz. 472-473 den vorm
mammout leest voor den Russischen vorm mamont. En ten slotte
wees ik er op, dat deze vorm in het Russisch door paragoge van een
t moet zijn vervormd uit een ouderen vorm mam.on, in oorsprong
de naam van den Nieuw-Testamentischen Mammon, doch met de
beteekenisnuanceering welke die naam (mamon, mamona) in som~
mige Slavische talen, met name het Klein-Russisch of Oekraiensch en
het Poolsch, heeft gekregen t.W. die van "booze geest, onheilbrengende
verschijning, schrikaanjagende gestalte, monstrum".
Volgens Brückner in zijn Etym. Wdb. der Poolsche taal 2) wordt
mamut (uit Duitsch mammut, dat op Witsen's mammout teruggaat)
in het Poolsch zoo wel gebezigd voor een "zwierz", als ook voor een
1) Med KA, Lett, DI. 63, Serie A, n° 12 (Amsterdam 1927).
2) Slownik etymologiczny jfzyka polskiego
SPARSA 143
"czlowiek kopalny", d.w.z. zoowel voor de overblijfselen van een
fossiel dier, als ook voor die van een fossiel mensch. Zijn deze meer
uitgebreide beteekenissen - die ik evenwel in geen enkel ander
woordenboek aantrof - juist, dan zullen zij allicht ook eigen geweest
zijn aan den oorspronkelijken Russischen vorm mamon. En dan is
het misschien in dit verband niet van belang ontbloot voor de oudste
geschiedenis in Rusland van de oorspronkelijke benaming mamon
hier te wijzen op de volgende plaats in Cornelis de Bruyn, Reizen
over Moskovie door Persie en Indie (Amsterdam 1714), blz. 79a.
De bekende reiziger en schrijver is daar op de W olga op reis van
Kazan naar Astrachan en bevindt zich op 12 Mei 1703 ten Noorden
van Samara: "Ten IO uren zagen wy ter slinke zyde in de vlakte van
't geboomte eenen hoogen ronden bergh, waer op aen twee zyden tot
boven toe maer eenigh geboomte stont. Men noemt hem Sariol
Kurgan (lees: Sariof Kurgan d.i. tsarengrafheuvel). Het byzondere,
dat ik hier kon vernemen, was, dat de Russen wisten te vertellen,
dat daer een Koning (anderen zeggen een Tatarisch Keizer, genaemt
Mammon) zoude begraven zyn: die weleer met 70 Koningen uit
Tartarie den Wolgastroom was opgekomen, om geheel Ruslant te
overweldigen. Dat deze Vorst hier gestorven zynde, zyne soldaten,
die hy in grooten getale met zich gebragt had, in hunne stormhoeden
en schilden zoo veel aerde tot zijne graf stede aenbragten, dat deze
berg daer uit zoude gerezen zyn." Een Tartarenvorst - koning of
keizer - die den naam Mammon heeft gedragen, heb ik nergens
kunnen vinden; de groote Russische encyclopedie van BrockhausEfron
spreekt op Tsarew Kurgan (dl 37, blz. 803) slechts van "een
zekeren machtigen tsaar" (po prikazaniju nekoego mogucestvennago
tsarja). Aan den bekenden Mamaj, die in 1380 de nederlaag leed op het
Snippenveld (Kulikowo pole) bij den Don tegen den Moskovitischen
grootvorst Dmitrij Donskoj, valt hier' niet te denken, aangezien Mamaj
eenige jaren later niet aan de Wolga, maar te Kaffa op de Krim
zijn leven eindigde. Zou het woord Mamman voor dezen legendarischen
Tataarschen vorst (tsaar) in dezen vermoedelijk zeer ouden
grafheuvel (kurgan) aan de Wolga hier niet gebezigd kunnen zijn
in de door Brückner nog aan Poolsch mamut toegekende beteekenis
van "czlowiek kopalny" d.i. een fossiel mensch, zooals een "zwierz
144 VAN DER MEULEN, SPARSA
kopalny" d.i. een fossiel dier als bepaaldelijk de Elephas primigenius
of mammouth (mammoet) gevonden wordt in de hooge oevers der
Siberische rivieren?
Mar mei a d e. De oudste bewijsplaats van dit woord, dat bij
Kiliaen in den vorm marmelaete voorkomt, in het WNT is uit de
Antwerpsche Spelen van Sinne van 1562. Een een kwart eeuw oudere
plaats vindt men in den Inventaris van het oud-archief der stad
Middelburg door J. H. de Stoppelaar onder nO. 1593 uit het jaar
1536: "Brooden zuykers, marmeladen, zuyckaden ende diergelycke
properteyt" .
R. VAN DER MEULEN
(Wordt vervolgd)
EEN BLIKKEN DOMINEE
Een aanvulling op Dr. V. d. Meulen's verklaring van bovenstaande
uitdrukking vond ik in "Tirn's Herinneringen" van Dr. Aeg. W. Timmermans
(A'dam, 1938, p. 256). De schrijver vertelt hier, hoe hij ah;
gymnasiast door Willem Kloos, die toen op de H.B.S. ging en die
hem van de lagere school oppervlakkig kende, werd nageroepen.
"Hij (Kloos) riep "blikke", omdat hij gehoord had, dat ik Dominee
moest worden - beware! - en er toen in Amsterdam een soort
marktprediker met een groote tractaatjestrommel - er werden toen
ook wel oblieën in trommels gevent - rondliep, hevig stampende
met de dikke stok, waar hij op voortstrompelde, die in de wandeling
- inderdaad! - "blikke Dominee" genoemd werd."
Hieruit blijkt dus, dat er in Amsterdam omstreeks 1875 een dergelijk
straattype rondliep als op het eind van de eeuw in Rotterdam,
met dit verschil echter, dat de eerste wèl een soort oefenaar was.
Timmermans schijnt overigens het adjectief "blikken" in verband te
brengen met 's mans tractaatjestrommel.
Dr. V. d. Meulen's meening, dat deze uitdrukking niets met orthodoxie
en stijfheid te maken heeft, vindt in het bovenstaande een duidelijke
bevestiging.
G. KAMPHUIS
BUCHANAN EN VONDEL'S ]OANNES DE
] aannes de Boetgezant, uitvoel;"ige ] Berecht van de Salmoneus yan ] ephthes 1911, 113-1525). 980.
2) 3) Werken. X, zijn Taal. D~el }BOETGEZANT
De Gentse, niet Leuvense 1) oud-hoogleeraar en Leidse hoogleeraar,
J. M. Schrant 2), Van Lennep 3) en de W.B. IX, 687 vlg. trachtten
op goede gronden de gewijde en profane schrijvers aan te geven, onder
wier invloed Vondel in zijn heldendicht Joannes bewust
of onbewust werkte. De W.B. IX, 980 merkt van Schrant op:
"Zijn uitvoe~ige aantekeningen hebben vooral waarde door het opgeven
van vele plaatsen uit de H. Schrift ter verklaring van het
gedicht." Die aantekeningen werden door de W.B. dan ook alle overgenomen.
Verder wijst de W.B. t.a.p. nog op invloed van G. Buchanan:
"Ook herinneringen aan Buchanan's Joannes zijn in Vondel's
Boetgezant te vinden." Die herinneringen heeft Schrant genoteerd,
maar ze werden in de W.B. weggelaten.
De verhouding van Vondel tot Buchanan in het algemeen en in
het bizonder tot diens J ephthes heeft Dr. A. J. de Jong in zijn kort
geleden verschenen uitgave van Vondel's Jeptha, uitvoerig en inzichtelijk
uiteengedaan 4). We zouden daaraan nog kunnen toevoegen,
dat Vondel in het zich tegenover de
tegenstanders van bijbelspelen o.a. beriep op het voorbeeld van Buchanan.
Eveneens dat Vondel al vóór 1640 nagenoeg het hele laatste
toneel van Buchanan's J vertaalde met het opschrift: Uit
Buchanan's Jephta. Dr. W. de Vreese drukte heel die vertaling met
de oorspronkelijke tekst van Buchanan af achter zijn artikel over
het Petersburgse hs. van Vondel's Tasso-vertaling in Med VA,
19II, blz. II3-1S25). Prof. Molkenboer wees er nog op, dat Vondel
de naam van zijn held weer J eptha spelde naar het voorbeeld van
1) WE. IX, blz 980.
Joannes de Boetgezant, Leiden, 1840.
De Werkm van Vondel, 21 vgl.
4) Vondel's Jeptha, Pantheon-serie [1940], blz. 8 vlg.
5) Zie Sterek, Oorkonden over Vondel en ziJn Kring, Bussum, 191,8, blz. 92.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Doel LXII 10
P. MAXIMILIANUS
de Engelse humanist 1). Ook nog is Vondel bij B'lchanan in de leer
gegaan voor de Horatiaanse versmaten van zijn Harpzangen 2).
Wat nu de verhouding van Vondel's Boetgezant tot Buchanan's
Baptistes betreft, Vondel vermeldde dit treurspel van de Schotse
schrijver in zijn Berecht van Salmoneus naar diens Jephthes. Voorzover
mij bekend heeft Schrant in zijn uitgave van de Boetgezant
er het eerst op gewezen, dat Vondel 'Buchanan's treurspel heeft
benut 3). In zijn verklaringen heeft hij een paar malen het heldendicht
met het schooldrama vergeleken 4).
Om met zekerheid de verhouding van Vondel's episch gedicht tot
Buchanan's drama te bepalen is het nodig meteen te onderzoeken of
en in hoeverre Vondel de Nederlandse bewerking benut heeft, die
Jeremias de Decker van Buchanan's stuk heeft gemaakt. Schrant
heeft een en1rele maal Vondel's werk met het stuk van De Dec~er
vergeleken (V, 597), maar is verder op de verhouding van Vondel
tot Buchanan en/of De Decker niet ingegaan. De Decker's vertaling
dateert van 1652, en werd in 1656 door J. Kolom uitgegeven; in 1659
verscheen er een tweede editie van. Vondel was met het werk van
De Decker bekend. Hij noemde hem, vertelt Brandt, een dichter "van
een cierlijke netheit." Vondel's Klinkdicht voor de keuze v.an z.lj·ne
Heiligheid Alexander VII (1655) is een reactie op De Decker's Op
de keuze van syne H eyligheyd Alexander den S evenden 5).
Om Vondel's verhouding tot Buchanan enlof De Decker te bepalen
is het nodig De Decker's vertaling met het origineel te vergelijken
en daarna Vondel's Boetgezant met beide 6).
1) Vondelkroniek, blz. n6. In de latere edities van Buchanan, in
die De Jong en in die ik zelf gebruikte (resp. van lOOg en is de spelling
echter Jephthes.
Ibid. blz. W.B. VIII, blz. 980.
3) t.a.p. blz. XV.
4) Bij Boek V, vs 84, 207 en 5) Vondelkr. 6) Dr. Karsemeyer heeft in zijn dissertatie De Dichter Jeremias de Deeker
Amsterdam blz. een onderzoek ingesteld naar de verhouding van
het werk van De Decker met dat van Buchanan. Hij heeft daarin hoofdzakelijk
de verandering in bouw aangewezen. Voor ons doel is een gedetailleerde vergelijking
van de tekst nodig.
146 1941 (12) 17115) 2) 1932 (3) 179-180; - SIS.
1933 (4) 35.
1934, IO!>'US
BUCHANAN EN VONDEL'S JOANNES DE BOETGEZANT 147
Het stuk van Buchanan begint met een proloog en heeft verder
de volgende inhoud:
I. Het opent met een gesprek tussen de Farizese Rabijn Malchus
en de eerwaardige Jood Gamaliël. De eerste valt J oannes aan, de
tweede springt voor hem in de bres. Malchus zal Joannes uit de
weg trachten te ruimen, en roept daartoe de hulp van Herodes in.
Het koor zingt over de schijndeugd der mensen.
II. De koningin poogt Herodes tegen J aannes op te zetten, maar
Herodes wil daar niet van weten. Al1een brengt hij J oannes onder
het oog, wat de Joden tegen hem hebben en zijn eigen grief, dat hij
zijn huwelijk met Herodias afkeurt. Het verwijt van Joannes aan
hem zelf zou hij kunnen laten passeren, maar wat het volk tegen
hem heeft, is erger. Joannes verdedigt zich en wijkt niet. Dan besluit
Herodes hem te verwijderen, omdat hij hem zijn huwelijk verweet.
Het koor bidt tot God om redding.
lIl. J oannes is gevangen gezet en het goed gezinde volk lijdt met
hem mee. Malchus tracht Joannes te bepraten, maar deze verwijt
hem en de Farizeën hun hebzucht. Malchus noemt J oannes een fortuinzoeker
en zweert zijn dood. Koor: de zieke is bang voor het geneesmiddel,
het geweten van de huichelaar knaagt; zalig de zuiveren
van harte.
IV. Malchus wantrouwt de koning. - Neemt het volk de dood
van J oannes slecht op, dan zal de koning de schuld op Malchus werpen,
anders neemt hij die voor eigen rekening. Daarom zet hij de koningin
nog meer op. Het koor zingt: Joannes zal sterk staan in de strijd.
V. Het koor stelt Joannes op de hoogte van het gevaar, maar
Joannes is onverschrokken en hij zingt een loflied op de dood. Het
koor zingt daarna over de dood van goeden en bozen, en dat het
zelf van het lichaam wenst ontslagen te worden.
VI. Herodias heeft haar dochter overgehaald de dood van Joannes
te vorderen als loon voor haar dans. De dochter vraagt om het hoofd.
Na een redetwist geeft de koning toe en schuift alle verantwoording
op de koningin. Het koor klaagt over de verwording van Israël, voorziet
overweldiging van vreemden.
VII. Een bode deelt mee, dat de dochter het hoofd van Joannes
P. MAXIMILIANUS
heeft meegenomen. Hij weent niet, maar juicht om zulk een luisterrijke
dood. Het koor: wij mensen zijn ten onrechte bang voor de dood.
De Decker bracht de volgende wijzigingen aan:
Om het drama de meer klassieke vorm van 5 bedrijven te geven
en om de dans aan het gastmaal en het hoofd ter tafel meer te laten
uitkomen, zoals van het einde der 16e af in beeldende kunst
en literatuur gebruikelijk werd 1), heeft hij de proloog laten vervallen
en de bouw van het stuk veranderd, te beginnen na de dialoog
van IV. Maar wat voor ons vooral van belang is, behalve een paar
kleine fragmenten, één in het tweede bedrijf, waarin gesproken wordt
van het a.s. geboorte feest van Herodes, en één midden in het vierde,
waarin Malchus de koningin aanspoort haar dochter het hoofd van
J oannes te doen vragen, heeft hij er drie grote stukken ingevoegd:
I. Een klacht van Gamaliël over de samenzwering van Malchus en
de koningin, midden in het vierde bedrij f, 2. In het begin van het
vijfde bedrijf een gesprek van Gamaliël met de Rey, waarin G. klaagt
over het kwaad, dat de dronkenschap meebrengt, en het verhaal doet
van de dans, 3. Vóór het verhaal van de Bode (Buchanan VII) laat
hij de dochter de schotel met het hoofd van Joannes ter tafel brengen.
Zij jubelt over haar werk en verhaalt er verder, dat Joannes opgetogen
stierf en de ballingschap van Herodes en de koningin voorspelde.
Vondels Boetgezant heeft de volgende reminiscenties aan fragmenten
en situaties, die tegelijk bij Buchanan en De Decker voorkomen.
I. Bij Buchanan 2) en De Decker 3), wordt van de godsdienstige
toestand onder het Joodse volk gesproken: Vond~ opent met een
verslag van de godsdienstige gesteldheid van het Joodse land I, 59-66.
2. De Farizeër Malchus, die bij Buchanan en De Decker J oannes
uit de weg wil ruimen, is bij Vondel een tempelknaap, overigens
in dezelfde functie. Bij Buchanan (l.c. 30) en De Decker
I) Knipping, Iconografie van de Contrareformatie in de Nederlanden, I,
180-181, Hilversum, 1939.
2) Ed. Edinburgh J715, blz. 23, 24, 28, 34.
3) J656 blz. J2, 14, 30, 31, 45.
148 J6e eeuw 1. J. De Gedichten,
]OANNES 149
18, IO, bedrijf Joannes' 1-8) N och lIl,
BUCHANAN EN VONDEL'S JOANNES DE BOETGEZANT (l.c. 37) gaat Malchus naar de koningin om haar nog meer tegen
Joannes op te zetten. Bij Vondel wordt Malchus met hetzelfde doel
naar Herodias gezonden (V, 201-19). In Baptista (Buch. l.c. 30, De
Decker 39) wordt Malchus door de koningin in vertrouwen genomen:
in Vondels Boetgezant (V, 516-519) eveneens. Deze Malchus is blijkbaar
ontleend aan Joes 10, waar hij vermeld staat als de dienstknecht
van de Hogepriesters, die Christus mee gevangen kwam nemen.
3. Evenals bij Buchanan (l.c. 31-32) en De Decker (l.c. 51-52)
komt er bij Vondel een lofrede voor op de dood, hoewel korter en
anders (V, 568-587).
4. Op het einde van het derde bedrij f bij Buchanan en De Decker,
zingt het koor, dat de zieke bang is voor het geneesmiddel. Zij
gebruiken dit beeld om aan te duiden, dat de Farizeën bang zijn om
de waarheid uit J oannes' mond te horen. Vondel heeft hetzelfde beeld
(V, toegepast op Herodias.
Er zijn bij Vondel nog een paar reminiscenties aan beide voorgangers,
waarmee hij evenwel nauwer bij De Decker dan bij Buchanan
schijnt aan te sluiten.
5. Bij Buchanan schildert de koningin in het begin van het tweede
bedrijf een volksoproer aldus (l.c. 25) :
Fingi fieri, quod fore
Tandem necesse est, concitari mobile
Ad arma vulgus, cuncta passim lugubri
Ardere bello, vasta linqui praedia
Urbes cremari, virgines per vim rapi.
De Decker vertaalde dat als volgt (l.c. 17):
Maer als ghy 't woeste graeu, (want dit wil toch 't besluyt
Noch worden van dit spel) door sijn' doortrapte treken
In wapen siet alom, alom uw: Rijck ontsteken
Van 't vier des droeven krijgs, verlaten 't platte land,
De Dochteren geschend, de Steên in lichten brand.
Vondel tekent de opstandelingen na Joannes' preek aldus (111,
157-159) :
ISQ P. MAXIMILIANUS
Soldaeten, afgerecht op moedtwil en gewelt,
Brantstichters, rovers in de steden, en op 't velt,
En vrouweschenders staen verbijstert, en verlaeten.
Bij alle drie is er sprake van steden, brandstichten, roven. Bij Buchanan
van maagden ontvoeren, bij De Decker èn Vondel woordelijk van
vrouwen-schenden; bij De Decker en Vondel ook nog van ,,'t platte
land" of ,,'t velt".
6. In de Boetgezant als in Baptistes en de vertaling prikkelt de
koningin Herodes tot de moord op Joannes. Bij Buchanan (l.c. 33)
aldus:
Tantine sanguis hujus erit homunculi,
Ut tu diebus sollicitus ac noctibus
Non conquiescas?
De Decker vertaalt (l.c. 43) :
Hoe? sal een hand vol bloed,
U kostelijcker zijn als een gerust gemoed?
Bij Vondel heet het in dezelfde situatie (V, 38):
Ontzietge met een hantvol bloets mijn' moedt te koelen?
"Het bloed van dat mensje hier" bij Buchanan is bij Vondel als bij
De Decker "een handvol bloed". Het WNT V, 2025 verwijst naar
deze uitdrukking bij Vondel en rangschikt "handvol" in dit verband
onder de "niet door het gebruik geijkte toepassingen".
De volgende twee plaatsen in de Boetgezant herinneren aan twee
van de drie bovengenoemde grotere stukken, die De Decker in zijn
bewerking invoegde.
7. Bij De Decker klagen in het begin van het vijfde bedrijf Gamaliël
en de Rey over de rampzalige gevolgen van de dronkenschap
(blz. 46-48). Ook bij Vondel uiten de leerlingen daarover hun klachten
(V, 597 vgl.).
8. Tegen het einde van het vijfde bedrijf van De Decker (blz. 56)
vertelt de dochter, dat Joannes de ballingschap van Herodes en de
koningin voorspelde:
BUCHANAN EN VONDEL'S ]OANNES DE BOETGEZANT I SI
't Is waer, hij neemt mij 't hoofd: maer God sal hem 't besit
Eens nemen van sijn rijck, sijn kroon een' ander geven,
En hem in ballingschap ellendig om doen sweven.
Vondel laat Jesus dezelfde voorspelling doen (VI, 242-4) :
Wy zien Areta noch 2ijn schoonzoons hof bevechten,
En vorst Herodes, met Herodias de boel,
Van Rome in ballingschap geschupt uit zijnen stoel.
Deze ballingschap wordt verhaald door Flavius J osephus 1) en
wellicht nog in andere geschriften, maar opmerkelijk is dat Vondel
evenals De Decker de ballingschap laat voorspellen.
Dat Vondel evenals De Decker het verhaal opstuwt naar het noodlottige
gastmaal, kan gebeurd zijn in afhankelijkheid van De Decker,
maar vindt voldoende verklaring in het tijdsverschijnsel, waarvan we
boven spraken. Hiertoe beperkt zich, voorzover ik heb kunnen nagaan,
de invloed, die Vondel's Boetgezant van Buchanan en De Decker
onderging.
Twee plaatsen (7 en 8) kunnen slechts teruggaan op de bewerking
van De Decker, twee andere (5 en 6) schijnen nauwer bij De Decker
aan te sluiten, de andere vier (1-4) kunnen evengoed tot de Decker
als tot Buchanan worden teruggebracht. Hieruit volgt, dat Vondel
zeker De Decker, maar, niet zeker Buchanan heeft benut; alle reminiscenties
zijn tot De Decker terug te brengen, niet alle tot Buchanan.
Naar aanleiding van herinneringen van Vondel aan De Decker
rijst de vraag of een paar teksten niet anders moeten verklaard
worden dan tot nu toe gebruikelijk is.
a) Boetg. Bk. V, vs. 38:
Ontzietge met een hantvol bloets mijn' moedt te koelen?
De W.B. verklaart: "mijn' moedt: mijn gemoed, mijn wraaklust." De
Decker heeft daar, zo we zagen (no. 6):
Hoe? sal een hand vol bloed,
U kostelijcker sijn als een gerust gemoed?
I) Joodse Oudh. 18, 7.
In 27) :
WNT 597: VI, 528 in zijn toorn al niet bewerken!" Schrant verklaarde het al in dezelfde
Decker staat evenwel, dat de dronken mens veel leed en ellende
644 1 ). dan zou Vondel, die zich levenslang er op toelegde om geslachten en
XI, 170: 191 : ver bode boven?"
P. I) w.B. 111, Michels 3) 1838, § 1931, n"'.. 152 P. MAXIMILIANUS, BUCHANAN EN VONDEL
Herodias beroept zich op haar liefde. Zij vraagt de wond in haar
hart te genezen (vs. Gy weet hoe diep een wonde ick in mijn harte draegh.
Uit de volgende verzen blijkt, dat Joannes haar die wonde heeft
toegebracht door haar bloedschande te verwijten. En dan: Herodes
moest gevoelen, zegt ze, wat dat betekent! Dat is dus niet haar
wraaklust, maar de smart om het verwijt, haar hevige verstoordheid,
haar verbolgenheid, haar gloeiende gramschap. Die zal verdwijnen
als gij, Herodes, de verwijten uit de weg ruimt. (Vgl. VII,
4940: zijn moed koelen.) Even verder (vs. 83) zegt Herodes dan ook,
dat hij al haar "leedt" aan deze woestijnier zal wreken.
b) De klacht over de ellendige nasleep der dronkenschap in het
treurspel van De Decker heeft haar parallel bij Vondel, Boetg. Bk.
V, vs. "wat werckt een droncken toren!"
De W.B. geeft ter plaatse geen verklaring. P. Zey S.J. in de
Torentrans-editie vat dit zo op: "Wat kan een dronken mensch
zin: toren is vertoorndheid, toorn, droncken is een adjectief. Bij De
zo veroorzaakt (zie no. 7). Nu blijkt "toren" bij Vondel niet enkel vertoorndheid
te betekenen. Dr. Michels tekende bij H erscheppinge V,
aan: "toren: verontwaardigde smart" 1). En Prof. De Vooys bij
Hippolytus vs. 345 (Dat dartel blinckend wicht vol toren): "vol
toren: verwekker van leed" 2). Bovendien, ware droncken een adj.,
naamvallen te onderscheiden en daarvoor de n van adjectieven op en
en van sterke participia te laten vervallen ook in de onderwerp-functie
bij mannelijke woorden 3), eer droncke geschreven hebben. Als voorbeeld
moge dienen Eneas vs. 17°: "De goedertiere vorst vergunt
het hun met recht" ; - J os. in Egypte vs. "En komt verbode lust
nog boven ?"
De onderhavige plaats schijnt dus te betekenen: Wat veroorzaakt
een dronkene een leed.
MAXIMILIANUS O.F.M. Cap.
1) W.B. VII, 575.
2) W.B. lIl, 2112. - Dr. L. C. MicheIs maakte mij daarop opmerkzaam.
Zie Van Helten, Vondel's Taal, Groningen 100, en De Vooys,
Gesch. van de Ndl. Taal, Groningen, no.. 52.
BOEKBEOORDEELING
G. S. OVERDIEP, De volkstaal van Katwijk aan Zee. Met
medewerking van C. VARKEVISSER. - Antwerpen, 1940.
- 247 bldzz. - Prijs i3.05 of i 4.10•
Dit boek over de Katwijkse volkstaal berust op aantekeningen
door den auteur in zijn studententijd gemaakt, en op latere verzamelingen
en stenografische opnamen door den heer Varkevisser, directeur
van de Visserij school en zelf oud-visser. Beiden hebben voor
hun stof de liefdevolle, enigszins idealiserende belangstelling van de
romantische bewonderaars der "ongerepte" volkstaal. De sfeer waarin
men zich hier beweegt, is een andere dan die van de strak beschrijvende
en inventariserende germanistische dialectgrammatica of van
het exacte kaartwerk der dialectgeografen.
Een voordeel van deze houding tegenover het materiaal is dat het
boek in sommige gedeelten een zekere populariteit in de goede zin
verkrijgt, waardoor het aantrekkelijk wordt ook voor den ontwikkelden
lezer, die niet bepaald taalkundige of dialectoloog is, en toch voor
zijn dialect dezelfde belangstelling koestert als voor andere eigenaardigheden
van zijn geboortegrond en het milieu waarin hij is
opgegroeid.
Men waardeert dit voordeel te meer, als de behandeling gedragen
wordt door degelijke kennis van zaken. Die eigenschap nu zien wij
ai dadelijk in het interessante hoofdstuk "Oud-Katwijk", voor een
groot deel van de hand van den heer Varkevisser, dat een levendige
schildering geeft van het vissersbedrijf uit de tijd van de ooomschuiten.
Beheersing van de stof spreekt ook uit verscheiden gedeelten
van de eigenlijke taalkundige beschrijving, vooral die van
stilistisch-syntactische aard, waarin Prof. Overdiep de levende taal
op heterdaad betrapt.
Een gevaar van de licht romantische beschouwing van de volkstaal
is dit, dat de aldus gezinde bewerker vooral aandacht schenkt aan
het bijzondere, het karakteristieke van zijn dialect, waardoor de
beschrijving te veel gaat worden een verzameling van curiosa. En
154 maa~
voel t toch een tekort, wanneer een dialectboek uitsluitend aan deze
BOEKBEOORDEELING
de taalkundige lezer, die meer prijs stelt op systematische behandeling,
kan hierdoor het gevoel krijgen van een zekere onvolledigheid
en eenzijdigheid. Dit te eerder, omdat de keuze van wat vermelding
en bespreking verdient, in zo hoge mate afhankelijk is van het inzicht
en de persoonlijke neiging van den bewerker. Ik kan mijn bedoeling
verduidelijken door te herinneren aan sommige oudere en ook wel
recente dialectwoordenboeken die door de auteurs terecht "idiotica"
zijn genoemd. Deze boeken geven vooral het eigenaardige, het van
de cultuurtaal afwijkende in de woordenschat van het dialect, maar
streven er niet naar een volledige lexicografische beschrijving te leveren.
Het grote publiek zal dit waarderen: de ongeschoolde belangstelling
voor de volkstaal gaat vooral uit naar het "typische", het
aparte. De vakman ondergaat evenzeer de bekoring daarvan, maa!"
voelt dingen aandacht schenkt.
Deze voorkeur voor het aparte zien wij hier en daar ook in Overdieps
beschrijving. Sommige gedeelten in zijn werk hebben dat min
of meer anecdotische, waardoor men geneigd is het te typeren als een
grammatisch idioticon. Zelfs de afdeling "zinsleer", waar de schrijver
in zijn element is, en waar de lezer keer op keer de fijne waarneming
en ontleding bewondert, vertoont enigermate dit beeld.
Al dadelijk komt dat karakter van verzameling van curiosa uit in
de volgorde van de eerste hoofdstukken. Na de "Inleiding" en het
hoofdstuk "Oud-Katwijk", waaraan de heer Varkevisser veel heeft
bijgedragen en dat terecht vooropstaat, volgt een hoofdstuk III over
"vreemde woorden", hoofdstuk IV over "woordbetekenis, woordaccent
en woordgebruik", hoofdstuk V over "omschrijving" en hoofdstuk
VI over "woordvorming". Alle vier korte monografische opstellen
met onmiskenbare kwaliteiten, maar zoals ze daar vooropgaan,
meer aandoende als enkele interessante grepen uit het dialect dan als
onderdelen die hun weloverwogen plaats innemen in het geheel van
de beschrijving.
In al deze hoofdstukken vinden wij belangrijke gegevens, die wijzen
op nauwkeurige en uitgebreide waarneming. Ik noem uit hoofdstuk
III de Katwijkse vormen van plaatsnamen, waarbij inzonderheid
= ni. BOEKBEOORDEELING ISS
de lijst van aardrijkskundige namen uit Engeland de indruk van
volledigheid maakt. In de hoofdstukken IV en V zien wij soms, als
gevolg van de autonomisering der "volkstaal", dat feiten als bij uitsluiting
kenmerkend voor die volkstaal worden voorgesteld, die in
allerlei groeptalen en ook in de cultuurtaal gewoon zijn.
Ernstige bedenkingen zijn in te brengen tegen hoofdstuk VII
"de klanken", dat trouwens met weinig enthousiasme door den auteur
is bewerkt: "en ten slotte", zo heet het in het voorbericht, "om
ook den "grammaticus" te genoegen, een poging tot karakteristiek
van de klanken." Er zullen niet veel "grammatici" zijn, die in dit
overzicht van het Katwijkse klanksysteem onverdeeld genoegen scheppen.
Daarvoor is het te ongelijkmatig van bewerking. Soms doet het
historisch-germanistisch aan, bv. wanneer gesproken wordt over
"oude ó" en "oude ai". Zonder overgang echter worden bij de eiachtige
tweeklanken, die naar aanleiding van die oude ai ter sprake
komen, andere aangesloten die historisch van geheel andere aard zijn,
als de aai = ui 2 van het Algemeen Nederlands. Maar van een niethistorisch
phonologisch overzicht heeft het verder heel weinig. Soms
schijnt het zich opzettelijk dilettantisch tot het grote lekenpubliek
te richten, als Katwijkse klinkers zonder enige rubricering naar
phonetische of historische gezichtspunten eenvoudig naast die van
het beschaafde Nederlands worden gesteld, b.v. "Katw. ee voor eu"
(87: gevallen als krep el) ; "Katw. u voor 6" (88), waar Burrekom
cBorkum', butter Cboter' en Zundag broederlijk samengaan; "Katw.
ö voor e" (87): onder dit hoofd worden r-verbindingen behandeld.
Bij dit en andere veel besproken punten toont Overdiep een zo goed
als volkomen onafhankelijkheid van de bestaande vakliteratuur en de
daardoor min of meer gemeengoed geworden termen en begrippen:
een onafhankelijkheid waarmee de zuiverheid der voorstelling lang
niet overal is gebaat. Het heeft weinig zin, dit verder met bjjzonderheden
te illustreren uit een gedeelte dat de liefde van den auteur
naar eigen bekentenis niet heeft gehad. Liever wijs ik op een trek
die waardeering verdient in Overdieps behandeling van klankverschijnselen,
nl. de meermalen, ook in andere hoofdstukken, voorkomende
pogingen tot vaststelling van stilistisch-expressieve waarde
ezaad ezàat Janne 156 BOEKBEOORDEELING
van klankvarianten, zoals makandar tegenover makaar (130). Wel
kunnen zulke subtiele onderscheidingen tot subjectiviteit leiden.
Zo zullen wellicht sommige lezers betwijfelen of het verschil in
gebruiksfeer van kwáeme en kwamme (146/7) aan de werkelijkheid
geheel beantwoordt. Een dergelijke twijfel kan opkomen bij p. 151,
waar het gebruik van stierd'ie dan wel stierde-n-ie afhankelijk gesteld
wordt van de "aanloop" toe dan wel dan. Voorzichtiger doet de uiteenzetting
over hadde naast háai aan (153 vlgg.).
De indifferentie van den auteur tegenover al wat met phonetiek
of phonologie verband houdt, uit zich het hele boek door in de houding
op het punt van transcriptie. Zo wordt de onduidelijke vocaal zonder
enig systeem nu als e dan als a geschreven; meermalen komen beide
transcripties in één zin voor. Uit de spelling -sch in at mensch leide
de lezer vooral niet af dat de Katwijker hier iets anders dan s spreekt ;
trouwens op pag. 129 komen vlak onder elkaar voor op te H 01-
landsche wal en Asset Paese was. Ook met andere schrijfwijzen
heerst de grootste grilligheid: een geval als ezlÎad naast ezlÎat Cgezegd~
op twee opeenvolgende regels (185) is slechts een voorbeeld van
afwisseling zoals men er op langere afstand talloze betrappen kan.
Hoofdstuk VIn over "de zelfstandige naamwoorden" bevat hoofdzakelijk
gegevens van "vormleer": afwijkende en antieke eigenaardigheden
van het Katwijks worden hier gesignaleerd. Hieronder valt
een degelijke beschrijving van -e en -s als exponent van de casus
obliquus, vooral bij eigennamen (108 vlgg.) : Aries, J anne e.d. Heel
anders is de opzet van hoofdstuk IX (door een drukfout XI genummerd)
over "het bijvoeglijk naamwoord". Dit hoofdstuk geeft enkele
morphologische feiten, grotendeels echter semantisch-stilistische bijzonderheden
over afzonderlijke adjectieven, waaronder de volgende
groeperingen de aandacht trekken: "kleuren en tinten" en "negatieve"
tegenover "positieve adjectieven". "Negatief" is hier dan op
te vatten als "ongunstig waarderend": er komen adjectiva als kaai.
leliJk, mis, schraal, vuü ter sprake; de positieve adjectiva zijn dan die
welke een gunstige waardering of intensiteit uitdrukken: gul, knap,
stijf Ckrachtig, f1ink~ e.d.
Na een levendige beschrijving van voornaamwoordelijke vormen
157
normale BOEKBEOORDEELING en hun gebruik, waarin o.a. een nauwkeurige uiteenzetting voorkomt
over ie en die als enclitisch voornaamwoord van de 3e persoon, en
een stilistisch even belangrijke bespreking van het telwoord, volgt
hoofdstuk XII over "de vormen der werkwoorden", dat, zoals de
titel doet verwachten, een meer stelselmatige vormleer geeft tegenover
het stilistisch-syntactisch gerichte hoofdstuk XIII over "gebruik
en verbindingen van werkwoorden". In XII bij glààve CgelovenJ
(143) blijkt niet of te Katwijk, evenals elders in Zuid-Holland, de g"
stammhaft" geworden is, zodat men een deelwoord geglooid aantreft.
Bij worde - wiere - wiere - eworde (147) zal het eerste wiere
wel drukfout voor wier zijn. In hfdst. XIII is Overdiep in zijn kracht,
en een schat van interessante waarnemingen aan springlevend taalmateriaal
vinden wij hier bijeen.
Op dezelfde wijze is ingericht hoofdstuk XIV over "voorzetsels,
bijwoorden en voorzetsels in hun syntactisch gebruik". Uit het vele
belangwekkende dat hier te lezen staat, noem ik alleen de beschouwingen
over de oorspronkelijke ontkenning en, die in het Katwijks
in bijzinnen op merkwaardige wijze voortleeft, niet meer alleen in
de oude functie, maar ook eenvoudig als een rythmische vulling;
de voorwaarden voor het gebruik gaat O. met fijn taalgevoel na.
Het beste wellicht van het hele boek vormen de laatste zes hoofdstukken
over de "zinsleer". Ook hier is, zoals reeds gezegd, een
zekere voorkeur voor het bijzondere merkbaar, maar hier schaadt dit
weinig, omdat inderdaad de bouw van enigszins uitgebreide zinnen
in de "volkstaal", of, zoals O. formuleert bij de aanvang van hoofdstuk
XVII, in de dagelijkse omgang en in het gemoedelijke verhaal
- ook van mensen die niet geacht kunnen worden "volkstaal" te
spreken - sterk en bijna doorlopend verschilt van de synthetisch
gedachte en gebouwde vormen van de geschreven taal en wat daar
in het gesprokene nauw bij aansluit. Het is zelfs de vraag, of men
in de aard van dat verschil het juiste inzicht krijgt, wanneer men van
die synthetisch-logische zinsvormen als de nonnale uitgaat en die
van de volkstaal als daarvan afwijkend daarnaast stelt. Oude grammatische
traditie en practische overwegingen mogen deze wijze van
doen verklaren en billijken - het is genetisch beschouwd onjuist met
BOEKBEOORDEELING
een term als "gesplitste zinsvorm", ook door O. gebezigd, den
lezer te suggereren dat de zin als grote eenheid het normale is. Hetzelfde
bezwaar kan men maken tegen termen als "ontsporing en
prolepsis" (217). Het is immers zó, dat de niet door systematisch
denken en abstraheren geschoolde spreker aan de synthetisch-logische
zinsvorm niet toekomt. Wij moeten deze laatste eerder beschouwen
als een eindstadium in een ontwikkeling, als een product van het
abstracte denken en gedisciplineerde spreken, als behorende tot een
vervolmaakte kunsttaal. De volkstaal vertegenwoordigt een minder
geavanceerd stadium op de weg van die ontwikkeling.
Daarmee stemt overeen, dat veel van de door Overdiep besproken
verschijnselen geenszins beperkt zijn tot "het volk", maar evenzeer
voorkomen bij geschoolde intellectuelen, wanneer die iets minder
overdachte taal spreken: bij dezulken gaat dan de oude natuur boven
de leer of boven de kunst. Een aardig voorbeeld hiervan is de dubbelzijdige
verbinding van een zinsdeel, door Overdiep op blz. 218 besproken:
constructies als We visten met de eb visten we; Toen
moesten ze allemcu:d een voor een moesten ze voorkomen. Deze herhaling
van de persoonsvorm heb ik eens ettelijke malen gehoord uit
de mond van een hoogleraar, die een niet van te voren opgeschreven
toespraak hield tot een juhilerenden collega. Ook een zin als dat
weet ik nog als de dag van gisteren door Overdiep, uitgaande van de
logisch gemodeleerde zin, als "foutieve verkorting" vermeld (215),
hoort men in gemoedelijk spreken van beschaafden meermalen.
Voor de waarde van de beschrijving der feiten is het overigens van
minder belang, of men aldus uitgaat van de logisch-grammatisch volkomen
zin, dan wel of men de meer analytische en logisch onvolkomen
zin als een genetisch oudere vorm beschouwt, al ligt deze
laatste beschouwing het m:eest in de gedachtengang van hen, die in
de volkstaal vooral het primitieve, het ongecultiveerde willen opmerken.
Men kan trouwens de laatste opvatting huldigen en toch, uit
overwegingen van duidelijkheid of gemak voor den lezer, bij de be.schrijving
zich richten naar de wijze van doen en de opvattingen die
in grammaticis den lezer het best vertrouwd zijn. Mijn opmerkingen
hebben dan ook niet ten doel iets af te doen op kleinigheden in de
158
159
dialeetboek,
1942 C. BOEKBEOORDEELING opzet van dit hoogst belangrijke gedeelte van Overdieps werk, maar
om getuigenis af te leggen van de belangstelling waarmee ik de heldere
ontleding der verschijnselen heb gevolgd.
Wij bezitten in Overdieps beschrijving van het Katwijks een dialectboek,
dat veelszins afwijkt van wat wij totnogtoe in de dialectologische
literatuur gewoon waren. Ten aanzien van de klankleer vooral
is dat afwijkende niet als vooruitgang aan te merken. In de vormleer
moge hier en daar een tekort aan systematiek te constateren zijn, dit
gemis wordt ruimschoots vergoed doordat de vormen voortdurend
in hun gebruik en stilistische waarde worden beschreven. Hierdoor
heeft het morphologische meer leven dan een abstract paradigmatisch
overzicht. En wat eindelijk het syntactische betreft, daarin heeft
Overdieps werk de verdienste van volle aandacht te hebben geschonken
aan een kant van de volkstaal, die totnogtoe te veel verwaarloosd was.
Den H a a g, Februari B. VAN HAERINGEN
INGEKOMEN BOEKEN
Mededeeling I942.
2. I94I. I5.-
5, f J. REI]ERs, & I 94'J. C.
I 942.
H. E. BUISKOOL, Over het Ontstaan en de Vorming van nieuwe
Woorden. Mededee1ing No. 3 der Centrale Taalcommissie voor de
Techniek. 's-Gravenhage 1942.
SVEINN BERGSVEINSSON, Grundfragen der isländischen Satzphonetik.
Phonometrische Forschungen, Reihe A, Band 2. Einar Munksgaard.
Kopenhagen - Verlagsanstalt Metten & Co. Berlin, 1941. Prijs
Kr. 15.-
E. KRUISINGA, Diminutieve en affektieve Suffixen in de Germaanse
Talen. Meded. d. Ned. Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde.
Nieuwe Reeks, Dl. No. 9. N.V. Noord-Holl. Uitgevers
Maatschappij. Amsterdam 1942. Prijs o.go.
RE1]ERS, W. E. de Perponcher. Een Bijdrage tot de Kennis van
zijn opvoedkundige, literair-aesthetische en maatschappelijke Denkbeelden.
Academisch Proefschrift. W. J. Thieme cie. Zutphen, 194'2.
WALTER BAETKE, Das Heilige im Germanischen. Verlag von B. Mohr (Paul Siebeck). Tübingen, 1942.
De deel en van het T ij d s c h rif t v 0 0 r N ede r 1 a n d s c h e
T a a 1- en Let ter kun d e omvatten vier afleveringen, elk van
5 vel.
Prijs per Deel f 7.85; voor de Leden van de Maatsch. der Nederl.
Letterk. f 4·70.
Men verbindt zich voor het gehee1e Deel. Afzonderlijke afleveringen
worden niet verstrekt.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeeling, moeten worden gezonden
aan de Secretaresse der Redactie, Mej. Dr. J. H. VAN
LESSEN, Zoeterwoudsche Singel 27 te Leiden. Men wordt verzocht
de kopij (op slechts één kant van 't papier) overgetikt en persklaar
in te zenden.
'::;<Q~~9lD~ ~
~ )j E. J. BRILL
~ ---- -------------
~T·r·
UITGEVER LEIDEN
Zooeven verse/zeen in de
LEIDSCHE DRUKKEN EN HERDRUKKEN UITGEGEVEN
VANWEGE DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE
LETTERKUNDE TE LEIDEN
GROOTE REEKS Il
VAN DEN VOS REINAERDE
* * EXEGETISCHE COMMENTAAR
DOOR PROF. DR J. W. MULLER
1942. XVI, 235 blz. Lex. 8vo. Prijs ingen.f6.30; geb.f8.-
Voor leden der Mij. der Ned. Lett. f 5.10; geb.f7.-
INHOUD:
Voorrede. - Afkortingen en teekens. - Exegetische Commentaar. -
Proloog Vs. 1-40. - Reina~rt I A, door Aernout. - Reinaert I B,
door Willem. - Woord- en Zaakregister op den Commentaar. --- Concordantiën.
Zooeven verscheen tn dezelfde sene:
GROOTE REEKS III
D. V. COORNHERT
ZEDEKUNST
DAT IS WELLEVENSKUNSTE
VERMlDS W AARHEYDS KENNISSE VANDEN MENSCHE,
VANDE ZONDEN ENDE V ANDE DUEGHDEN NU ALDER
EERST BESCHREVEN INT NEERLANDSCH
UITGEGEVEN EN VAN AANTEEKENINGEN VOORZIEN
DOOR PROF. DR B. BECKER
1942. XXXIV, 528 blz. Met facsimile van het titelblad van den
eersten druk. Lex.8vo. Prijs ingen. fl0.-; geb. f12 .-
Voor leden der Mij. der Ned. Lett. f 8.-; geb. fl0.--
INHOUD: Inleiding. - Zedekunst dat is Wellevenskunste. - Woordenlijst.Register
van persoonsnamen in de "Zedekunst" . - Register van persoonsnamen
in lnleiding en Aanteekeningen. - Lijst van afgekorte en
verkorte titels.
P. 1ry:;J713. Veran.twoordelijk voor den gehce1cn inhoud Mej. Dr. J. H. van
Lessen, Leiden; uitgever en drukker E. J. BrilI, Leiden.
K 16S'l
Deel LXII Aflevering 3
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1943
SUB AEGIDE PALLAS
T F TUTA
INHOUD
MINIS, c., De tZ?fO "ol~oü·constructie, vooral in den Ferguut . 161
ENKLAAR, D. TIL, Studiën over het Antwerpsche Liedboek
1. Het liedeken van Sint Jacob 185
1 I. lIet liedeken Vanden reghenboghe 198
VERDE~n.:s, A. A., Opmerkingen over 17de-eeuwse relicten met
eu < 6 201
--,Oetoe (oerdoe ) rakkert, een fries relict 208
~IEC"LEN, R . VAN DER, Sparsa (In) 2ro
SCIIALlj. J. ~I., Richard van St. Victor en Hadewijchs rode brief 219
.\1 r~IS, c., Heimelijkheid der heimelijkheden, Vs. 1617 vlg. 229
Boekbeoordeeling:
PHOF. DR. J. L. \\fALen, Nieuw Handboek tot de Nederlandsche
Letterkundige Geschiedenis, door A. ZI]DERVELD 232
Ingekomen boeken 240
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de N ederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
TUdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der N ederlandsche Taal
UnI W - Middclnederlandsch Woordenboek
Med NA, Lett - Mededeelingen Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
M ed V A - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TT L - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Lruv R - Leuvensche Bijdragen
NGN - Nomina Ceographica Neerlandica
1 [ Tol' Dial - Hamlelingcn Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
N eo j)h - N eophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
DE Arro KOlNOY-CONSTRUCTIE, VOORAL IN
DEN FERGUUT
«7l"O XO/lloii Inleiding tot
den Ferguut 1) eenerzijds eenige voorbeelden noemt in het hoofdstuk
over «7l"0 XOllIOii (CXVI), anderzijds terloops in ander verband
met of zonder verwijzing naar de Inleiding. Dit feit heeft mij ertoe
gebracht, de «7l"O XOllloii-constr., die ten onzent stiefmoederlijk behandeld,
zelfs heelemaal over het hoofd gezien of met andere constructies
over één kam geschoren is, te bespreken en Prof. Overdiep's
«7l"O XOllIOii het ontstaan van de «7l"O XOllloii-constr. tracht te verklaren, meent
OIIlÓIl ligt, waarna dan met het XOllIÓIl het tweede lid een volledigen zin
/ dat boek &'11'0 ICOIYOfÎ zur der deutschen Sprache u. Lit. (Beitr.) 49 (1925), 1-63. In 1929 "durchgearbeitet
und erweitert" in Syntaktische Studien, bij Max Niemeyer, Halle uitgegeven.
in de uitgave van 1929 worden, waar het te pas komt, vermeld.
3) 53. Leipzig 1922, blz. 63 vlg.
Taal· AllO Het is reeds een uiterlijk teeken van onsystematische behandeling
van de ~?rà lGOllIOÜ -constr., dat Prof. Overdiep in de tot
F erguut ~?rà lGOllIOÜ (CXVII), in een voetnoot (CXVII, 2), en tenslotte naast den tekst,
~?rà lGOIIIOÜ-constr., gevallen op den zoo verklegen toetssteen te onderzoeken.
I. De studie, die het diepst tot de natuur van de ~?rà lGOllIOÜ -constr.
doordringt, is van de hand van F. Karg, die dit stijlelement naar zijn
acustische structuur en zijn syntactische functie onderzoekt 2). In
aansluiting aan Delbrück 3), die met behulp van het gesproken woord
~?rO lGOlllOÜ-constr. Karg in de omgangstaal opgemerkt te hebben, dat niet eerst een volledige
zin gevormd wordt, maar dat steeds voor het "O/lIÓll een pauze
lGO/lIÓll vormt, bv.
Geef mij eens J daar wil ik hebben.
I) Leiden z.j.
2) Die construction "'irQ lCO'YOiÎ im mittelhochdeutschen, in Beiträge ZrUr Gesch.
Daar de studie echter geen essentieele verandering heeft ondergaan, beperk
ik me tot den tekst in de Beitr., die voor iedereen bereikbaar is. Herzieningen
Verhandlungen der Versammlung deutscher Philologen u. Schulmänner
Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII 11
"OIIlÓIl, uiteen "OIllÓl/), a/sB a7l"o "OIl/OiJ K udrun
gesidele deelen Het betreft, het ontstaan van de a7l"o "OllloiJ-constr. en niet de
Synta%
á7l"o "Oll/oiJ, middeleeuwsche
1) &.,,0 lCDIYDV-constr. 162 C. MINIS
Het spreekt van zelf, dat het hier gaat om dengene, die deze
constr. bij het spreken of 'schrijven vormt. De lezer legt steeds de
caesuur na het "0111011, hier dat boek, zooals mij uit een kleine enquête
gebleken is. Dit geldt ook voor den onvoorbereiden voordrager.
Volgens Karg zou dezelfde rythmische structuur (caesuur vóór het
"mov), ook in het middeleeuwsche vers te constateeren zijn, bv.
K.udrun 538 dB spranc van dem gesidele I her H agene alsB sprach.
Fr. Maurer maakt in de bespreking van Karg's studie 1) verschil
tusschen &:7ro OIVOU uit de spreektaal en uit de romans der M.E. Hij
wil die constr., die in haar geheel slechts één gedachte uitdrukt, zooals
het bovengenoemde voorbeeld: geef mij eens dat boek daar wil ik
hebben, wel gelijkstellen met de middeleeuwsche: do kom van
himele der gotes engil erschein im do, waarin ook slechts een gedachte
gecontamineerd uitgedrukt wordt. In het voorbeeld Kudrun
538 dB spranc van dem ,gesidele her Hagene alsB sprach heeft geen
contaminatie plaats gehad; de beide dee1en drukken geheel verschillende
gedachten uit. Zeker, dit verschil is er; maar dat maakt Karg
ook. betreft. à7ro "OllloU-constr. rythmische structuur. Trouwens in de spreektaal zal het type
Kudrun 538 ook wel voorkomen, bv. Hij vroeg mij dat boek bracht
ik hem, zoodat men bij de beoordeeling van de middeleeuwsche
constr. wel van de hedendaagsche uit mag gaan.
Vóór Maurer betwistte reeds Behaghel in zijn Deutsche Syntaz
(Deel 3, blz. 536) de identiteit van de middeleeuwsche constr. met
die uit de spreektaal. Met recht voert Karg (1929 blz. 52 vlgg.)
daartegen aan, dat á7ro lGOIVOU, uit de spreektaal in de geschreven
taal gekomen, in een andere sfeer komt ,en daardoor een stilistische
functie kan krijgen, die deze constr. van huis uit niet bezit. Aan de
gelijke rythmische structuur doet dit niets af. En toch zou ik dat
verschil tot een minimum willen beperken, daar de middeleeuwsc~
dichter zijn werken niet schreef, maar voordroeg. Moge dan ook niet
I) Deutsche Literaturzeitung 1930, kolom 748-50. Maurer belooft (k. 750) de
à'll'o "Otvoii-constr. uitvoeriger te behandelen en vooral op de kwestie van de
pauze nader in te gaan. We hebben dit opstel echter nog steeds te goed.
DE Arro KOINOT-CONSTRUCTIE
alles improvisatie zijn, in ieder geval dichtte hij voor een luisterend,
niet voor een lezend publiek. Daar nu niet alleen door den dichter
zelf, maar ook door anderen diens werken voorgedragen werden,
kan ik moeilijk aannemen, dat bij die voordracht steeds met caesuur
vóór het "0/11011 gelezen werd. Werden ze slechts gelezen, dan werd
de caesuur zeker na het "0/11011 gelegd. Verder terug dan de M. E. gaat
Karg niet. Dit onbewust stijlelement zou dan pas in de M. E. uit de
spreektaal in de schrijftaal gekomen zijn. Aannemelijker is het, dat
het geschreven werd, zoodra men den stap van den primitieven paratactischen
zinsbouw naar den hypotactischen gedaan had. De reden,
waarom Karg niet verder dan de M. E. wil teruggaan, is het feit,
dat in de door Karg gewraakte ~7l"O "o/lIoü-constructies in den
H diand de caesuur onomstootelijk na het "o/lIdll valt. Ook in het voorbeeld
Geef mij eens dat boek daar wil ik hebben ligt volgens mij
de pauze, liever, het spannende moment, veroorzaakt door het onverwachte
volgen van een nieuwen zin, door het "0111011 ingeleid, ná het
"0/11011. In aansluiting aan Karg zet Sievers (Beitr. 50, 99 vlgg.) uiteen,
dat het "0/11011 begint met een "ruek", veroorzaakt door een plotselinge
verandering van stem, nI. van de "normalstimme" (N.) in de
"umlegstimme" (U.) of omgekeerd, naar gelang met welke stem het
geheel voorgedragen wordt. In het voorbeeld K udrun 538 do spranc
van 'dem gesidele her H agene also sprach wordt dan her Hagene
met verheffing van stem gesproken. Zoo gauw het "01'11011 voorbij is,
vervalt men weer in de gewone stem 1).
Er valt inderdaad een kleine pauze voor het "0/11011, maar deze
wordt daardoor veroorzaakt, dat het voornaamste gedeelte van den
zin, het "0/11011, door inversie achteraan staat. Juist door die inversie
in den eersten zin wordt ~7l"O "0/1I0i) mogelijk gemaakt. Men mag echter
de pauze, door inversie vóór het geïnverteerde zinsdeel ontstaan,
I) Het zal niemand verwonderen, dat Karg in de omwerking van zijn opstel
(1929) hierop ingaat. Noch aan de uiteenzettingen van Sievers noch aan die
van zijn leerling Karg kan ik eenige bewijskracht toekennen, misschien, omdat
ik niet goed weet, wat ik van de maatstok- en hoofdbewegingen van Sievers'
Schallanalyse denken moet.
163
C. MINIS
niet verwarren met de spannende pauze na het Vanaf het optreden
van de geschreven ci7l"o OÜ-kan men die pauze aanWIJzen.
Als uitgangspunt voor het ontstaan van ci7l"o nemen
Behaghel 1) en Erdmann 2) asyndetische parataxis aan, bv. Monsee
Weensch fragm. Matth. 21,13): sîne iungirun auh uuarun hungrage,
bigunnun raufen diu ahar. Voor bigunnun ligt duidelijk een pauze.
Deze blijft op dezelfde plaats, wanneer door inversie van den eersten
zin het onderwerp "011/61/ wordt: auh uuarun hungrage sîne iungirun
bigunnun rau/en diu ahar. De komma, die eerst de twee zinnen
scheidde, vervalt nu.
Als voorbeeld uit onze letterkunde moge dienen Elegast 857-58:
Dae?' hangen an hondert schellen gro'ot, Ende sijn claer van goude
root> asyndeton: *Daer hangen an hondert schellen groot Syn
claer van goude root. Voor mij is het aan geen twijfel onderhevig,
dat de pauze na hondert schellen groot ook in de ci7l"O -constr.
blijft.
Karg noemt (1925, blz. 7) nog enkele plaatsen uit Otfrid's Evangelieboek
en één uit den Willehalm von Orlens van Rudolf von
Ems, vs. 14078, een plaats, die echter reeds ci7l"O is: Do kament
juncfrowelin Schóne, hovesch, wol gevar, Buten in ir claider
dar 4). Karg, die deze constr. asyndetische parataxis noemt, geeft
daarom toe, dat de pauze valt na vs. 14079 wol gevar. Welk verschil
is er tusschen dit en het voorbeeld uit de Kaiserchronik, vs. 6038,
dat Karg wel als ci7l"o beschouwt en waarin de pauze dan ineens
voor het "Oll/ÓI/ zou valLen: duo kom von himile der gotes
engel erscein im dó? Dat bij het onderwerp in het voorbeeld Willehalm
een bepaling staat, doet niets ter zake.
2. De ci7l"o "oll/oü-gevallen uit den H eliand worden door Karg als
1) Germania 24, 167 vlgg. en Deutsche Syntax 111, blz. 533 vlgg.
2) Untersuchungen liber die Syntax u. Sprache Otfrids, Halle 1874, r § 70.
Bij Karg blz. 6 vlg.
3) Braune, Ahd. Lesebudh8, 1921, blz. 2().
4) Geciteerd naar Karg blz. 7; 1929, blz. 9.
164 "011/61/. "Oll/oÜ-constr. "Oll/OÜ "OIIlOÜ "Oll/OÜ "Oll/OÜ "Oll/ÓI/ "oll/oü-gevallen
K.O lllÓ 1/ niet te tornen valt.
H elwnd, / alauualda Crist
/ sel bo 1Ï7I""Oll/OÜ
angewlendet 1Ï7I""Oll/OU -constr. onlogischen H eliand à7l"o-K.oII/OV Kudrun Hel. Hel. (fargaf) (anduuurdi); Münchener Oswald, à7l"o K.OII/OU 737 nu sî wir alle betort Van d e mei is tig e v a gel wir alle
samt betragen Betragen betort. Hel. Ook Hel. 50<)8:
se biscap / à7l"o K.OII/OU-constr. zou Kudrun:
do spranc van dem gesidele her H ag ene also sprach? Sievers, DE AllO KOINOT-CONSTRUCTIE
165
zoodanig verworpen, omdat in die gevallen aan een pauze nà het
"oniOIi Nemen we een voorbeeld uit den Heliand, 4294 vlg. 1)
Thuo im anduuurdi I alouualdo guodlico fargaf I them gumon selbo 2)
De reden, waarom Karg (blz. 39) deze constr. niet als ,x7l"O "Oll/OU
beschouwt, is - behalve de ~ \ovengenoemde, die geen reden is -
het feit, dat "dieses wichtige stilmittel der alliterationsdichtung ...
ganz bewusst angew,endet wird" en daarom geheel verschilt van de
,x7l"O lGo/llou-constr. uit de omgangstaal, die op onlogisch en zinsbouw
berust. Dat de dichter van den de ,x7l"O-lGOIIIOi:l -constr. bewust
gevormd zou hebben en die van de K udrun bv. niet, kan men
met goed recht betwijfelen. Ook in den berust ze op onlogischen
zinsbouw. Vervolgens zou deze constr. in den slechts op variatie
berusten. Ook dit is niet juist, want in ons voorbeeld is het werkwoord
van het tweede deel verklaring van dat van het eerste
immers het antwoord sluit de vergeving niet in.
Zuivere variatie daarentegen is het tweede deel van een plaats uit den
die Karg wel als à7l"o lGOIIIOi:l beschouwt: vs.
'Wir V 0 n de 0 Sî betrogen 3). Betrogen is eenvoudig synoniem met In
1929 heeft Karg dit voorbeeld uit den door een ander vervangen:
103b, 104.
sQ98:
Thuo balg ina biscop I habda bittran hugi,
is een zuivere à7l"o lGo/llou-constr. met inversie in het eerste deel, wat
trouwens ook in vs. 4294 het geval is. Wat voor verschil er zijn
tusschen dit Os. voorbeeld en het reeds aangehaalde uit de von Ha gen e a/so Ook bij
I) Uitg. Si evers, Halle 1878 (Cottonianus).
2) Bij Karg 1925, blz. 39, per vergissing selba uit den Monacensis, wat Beitr.
blz. 162 verbeterd is.
3) Geciteerd naar Karg 1925, blz. 28, 1929, blz. 32.
166 c. MINIS
dit geval uit den Hel. kan men niet spreken van variatie, daar balg,
het plotselinge opkomen van toorn, de oorzaak er van is, dat een
bittere gedachte bij den bisschop opkomt; de handeling van het laatste
deel volgt dus in temporeele en causale verhouding op de handeling
van het eerste deel. Dat de pauze ná het "Oll/Ól/ valt, is dus historisch
gegeven.
Ik wil echter niet beweren, dat de andere gevatten uit den Hel.,
door Karg aangehaald, ~?ro "Oll/ov-constructies zijn, maar die verschillen
dan ook essentieel van oe zoo juist behandelde voorbeelden:
215 / thiu thena magu habda
that barn an iro barme: /
Dit is zuivere variatie; overigens juist dezelfde constr., die Karg
(blz. 32) "unvollständiges" ~?ro "Oll/OU noemt, waarop we later terugkomen;
voorbeeld: I eh han vertzert myn dag 'Uerhert na vngewyn.
Waarom zou in het Os. vers de breuk ná en in het Mhd. vóór het
"Oll/Ól/ liggen?
440 / Helithos gispracun
an them ahtoûen dage / erlos managa,
is emotioneele herhaling van het onderwerp: "mannen spraken op
den achtsten dag, vele mannen ... ". Ook zoo:
5106 / That uuerod all gisprac, 1)
fole Iuaeono / that ...
In geen van deze laatste gevallen is er ook sprake van inversie!
Meer aandacht verdient volgens Karg de meening, dat in den
Hel. heele zinnen ~?ro "Oll/OV zouden staan, een meening, die vooral
Behaghel 2), zij het met herziening van eenige gevallen in zijn verschillende
werken, verdedigd heeft.
Nadat O. Kunze 3) van eenige plaatsen aangetoond heeft, dat het
1) Karg laat de komma weg.
2) Die Modi im Heliand. Diss. Heidelberg 1876 en Die Syntax des Heliand.
Leipzig 1897.
3) Die Bindung von Haupt- und N ebensatz im H eliand und der alts. Genesis
durch mittel des Satzaccents. Diss. Leipzig I9II.
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE
geen à7rO xOllloii-constructies zijn, blijven er nog zes gevallen over,
die Karg tenslotte alle schrapt. Deze laatste plaatsen wil ik nog eens
bespreken. Gemakshalve en om wille van de duidelijkheid laat ik
een woordelijke vertaling na den Os. tekst volgen.
738 ni mohta siu im nio giformon, I thoh siu mid iro fUf/mon tuem
iru egan barn / araman bifengi,
liol endi luttil, / thoh scolda it simblon that lif ageban
(niet kon zij het helpen, ofschoon zij met haar twee handen haar
eigen kind met haar armen omvatte, de lieve kleine, toch moest het
voor altijd het leven laten).
Achter luttilligt zoo'n caesuur, dat Karg het volgende thoh slechts
para tactisch door dennoch kan weergeven, waarvoor ook het verschil
in woordschikking en modus in de beide thoh-zinnen spreekt. Maar
dan moet de laatste thoh-zin toch zeker para tactisch met 738a verbonden
worden, waardoor juist 738b, 739 en 740a XOIIIÓIl wordt. Het
is niet juist, dat 740a, de appositie liof endi luttil het XOIIIÓIl van den
volgenden, derden zin scheidt, want het behoort tot het lGOIIIÓIl. De
sterke caesuur, die Karg na deze appositie hoort, is dus de pauze
na het lGOIIIÓIl.
In het andere th oh-geval is, naar de woordschikking geoordeeld
in 4194a, punt achter sprecan mogelijk:
4192 I "Nis fruma enig" quathun sia,
uses rikies giradi, / thoh uui reht sprecan,
ne thihid uses thinges uuiht: I
("Er is niet eenig nut" zeiden ze,
"geen voordeel voor onze heerschappij, ofschoon wij vol[
gens het recht spreken,
niet wordt goed onze toestand:).
Er is nog een derde thoh-geval: 1786
Thann nimat gi in thena engean: I thoh hie so othi ni si
firihon te faranne, I thoh scal hie te frumu uuerthan
so hue so ina thurugengit, I
167
C. I786b J sul ie J J Mutspelli J J 50 thie 50 it 50 50 J &oro ICOIVOfÎ, kan iets wat bij &oro ICOIVOfÎ niet mogelijk is:
I / J deelen ICOIVÓV
168 c. MINIS
(Dan nemen jullie dien smallen (sc.weg) : ofschoon hij zoo
[makkelijk niet is
voor menschen te gaan, toch moet hij tot nut worden
voor ieder, die hem ten einde gaat,)
Het is wel duidelijk, dat tusschen 1786a en 1786b geen logisch
verband hoeft te bestaan. Al te spitsvondig is het echter, deze doorzichtige
zinsvorming met die in de verzen 5365 vlgg. te willen gelijkstellen:
/ "Bethiu sealt the sulic men uurekan
hoséuuord manag, / ef thu umbi thines herren ruokis
umbi thines frohon friundscipi, Jthan sealt thu ina thiu ferhu
[beniman."
("Daarom moet je zulk een misdaad vergelden,
menig scheldwoord, als je om je heer iets geeft
om de vriendschap van je heer, dan moet je hem het leven nemen.")
Karg (blz. 41 vlg.) wil overeenkomstig het vorige geval een dubbelpunt
zetten achter friundscipi, wat heelemaal niet aannemelijk is. Het
woordje than, dat de zin 5367b inleidt, en de woordschikking van dien
zin laten zulk een interpretatie niet toe.
Er blijft nog één geval over 1) : 4358 vlgg.
M utspelli cumid
an thiustria naht, all so thiof farit
darno mid is dadion, / so cumit thie dag mannon,
th ie lezto theses liohtes, / so err thesa liudi ni uuitun,
so samo so thiu fluod deda / an furndagon,
I) 453 vlgg. schrap ik ook als ,bra "ol~ofi, daar de door ef ingeleide bijzin
inderdaad even goed aan het einde als in het midden van de constr. staan,
,bra "ol~ofi is :
Thuo uuas iro uuisa thann,
thero liudo landsido, / that that ni muosta farlatan nigen
idis under Ebreon, I ef iru odan uuarth
suno afuodid, I ne siu ina simla tharod
te them godes uuihe forgeban scolda.
Bovendien zou bij splitsing geen van de deel en met het vermeende "ol~6~
eenigen zin geven.
Arro zoo als s,o te vatten is, dan is nog tev,ens à?ro lGOlllOÜ mogelijk. Zoo interpreteeren
Behaghe1 achter 4361a = Sievers 4359a.
zekere ,ro lGOlllOÜ -constructies, waarin het lGOlliOli een hee1e zin is, in
à?ro lGOlllOÜ
lGOlllÓll valt.
lGOlllÓll ! lGOlllÓll) lGOlllÓll) à?ro lGOlllOÜ. hulpwerkwoord komt elders niet als lGOl1l01l voor; onzelfstandigheid
van halfverzen is tegen de techniek van het gehee1e gedicht in -
lGOlllÓlI Kreuzfahrt Prommen nvij wil do
von H ag ene 1) DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE
(De ondergang van de wereld komt
bij donkeren nacht, zooals een dief loert
169
in het geheim met zijn daden, zoo komt die dag voor de
[menschen,
de laatste van het licht, zoo het van te voren de menschen niet
[ weten,
zoo gelijk zoo de vloed deed in vroegeren tijd.)
Wanneer het tweede sa ook als parallel met 4366b. 4374. 4375a op
tevlens ,b"o "O/IIOU Sievers en Behaghel ook den tekst. Alleen Heyne 1) heeft puntkomma
= Zien we van dit laatste geval nog af, dan blijven er nog twee
X?l"O "011l0U "0111011 heele den Hel. over. Het is dus al te ver gezocht, wanneer Karg .i?l"O "OIIlOU
uit den Hel. wil wegcijferen, omdat daarin de caesuur zeker ná het
"OIVOIl 3. Het "oudste" voorbeeld 'meent O. Behaghel (Deutsche Syntax
lIl) in het Ludwigslied (vs. 13) gevonden te hebben:
Sume sar verlorane Uuurdun sum erkorane.
De caesuur ligt voor het "o111011 We zouden dus niet langer onze
meening (pauze ná het "0111011) kunnen staande houden. Ofschoon dit
voorbeeld Karg's meening (pauze vóór het "0111011) een historischen
grondslag zou kunnen verleenen, beschouwt ook deze het geval niet
als .i?l"O "OIIlOÜ. Behalve zijn tegenbewijzen (1929, blz. 49 vlg.) - een
"0111011 geheele tegenbewijzen, die slechts de kracht van waarschijnlijkheid hebben
(hulpww. als "0111011 toch in de K reuzfahrt Ludwigs des Frommen vs.
1557, Karg 1929 blz. 34; Ludwigslied telt slechts 118 verzen), dient
men van uit een ander gezichtspunt deze constr. te bekijken: in de
voorbeelden geef mij eens dat boe k daar ik hebben of dó
spranc van dem gesidele her Ha gen e also sprach springt in het
I) Paderborn 1883.
17° C. MINIS
oog, dat het ,,012ld21 met iéder der beide deelen een zin vormt en niet
bv. bij het eerste deel uitgedrukt is en bij het tweede gedacht moet
worden. Duidelijk wordt dit bij splitsing: geef mij eens dat boek en
dat boek daar wil ik hebben. Deze eenvoudige voorwaarde is niet vervuld
in het voorbeeld uit het Ludwigslied. Maken we eerst van de
twee halfverzen één vers: sume sar verlorane uurdun sum erkorane.
We zien, het vermeende ,,012ld21 is slechts bij het eerste deel van den
zin uitgedrukt en moet in het laatste áchteraan - à7l"o "012l0Ü vereischt
middens telling, "Rahmenstellung", zooals Spitzer het noemt - aangevuld
worden: sume sar verlorane uuurdun, sum erkorane l uuurdum].
Splitsing is hier onmogelijk: sume sar verlorane uuurdun en
uuurdun sum erkor.ane*.
Ook kan deze constr. niet tot de onder te bespreken onvolledige
a7l"o "Oll/otl-constr. gerekend worden.
4. Afgezien van het historisch argument uit den Hel. voor de
caesuur ná het ,,01I/d2l, zie ik ook een bezwaar tegen het aannemen
van een breuk vóór het ,,012ldll in het v.oorbeeld Ferguut 5314b:
Stont op Art'ur die coninc
Ghinc messe horen in die kerke.
Er is geen reden, om aan te nemen, dat iemand bij het vormen
van een dergelijke constructie zich reeds bewust wordt, dat het laatste
deel van dien zin tevens het eerste gedeelte van een volgenden
zin zal zijn, en dit allerminst voor den dichter, die onbewust te werk
gaat. In dit voorbeeld staat het ,,012ldll op het einde van een versregel,
waardoor &71"0 "012l0Ü-pauze en de pauze van het verseinde samenvallen.
Dit is echter niet steeds het geval. Van de 252 gevallen van
a7l"0 "012l0tl die Karg in de Mhd. epiek vond, beginnen er 249 met
een nieuw vers (1929 : 250 van de 264 gevallen), zoodat - zoo besluit
Karg - het ,,012ld21 steeds door een psychische pauze van het
eerste deel gescheiden zou zijn.
Van de, volgens mij, zuivere à7l"0 lGOl2l0tl-constructies in den Fergwut,
te weten: 45 1), 364a, 629a, 806, 1023, 1031, 1071, 2595, 2839,
r) Het cij fer geeft aan het vers of deel van een vers, dat ,x'!l"à "omfÎ staat.
DE Arro KOINOT-CONSTRUCTIE
3I76a, 3680a, 5I55-56a, 5228a, 5314, 5316 beginnen er 13 met
Ferg.
lGOlllÓll Behalve het bovengenoemde (5314) zijn dit I03Ib 1) :
mijn her Pertsevale
lGOlllÓlI 53I6b
papen ende clerke
de de me.Pertsevalf i. miJn 145b:
zee re waer'1n{fn "?rO "OlVOr; van den gedachtensprong, beide zinnen met het ,,01.6. volledige zinnen vormen:
zure wa er roke Bi padelki,;n Dicwile
dat hi sneft [ende treget] 50 dat hi achter waert gleet [hij viel echter niet]
510ech kant.
AllO 171
3 1 76a, 36800, 5155-5187, een nieuw vers. In vergelijking met de gevallen bij Karg (3 van de
252; 1929 reeds 14 van de 264) zijn er dus veel plaatsen in den Fer(J.
(3 van de 16), waar het "0111611 niet met het begin van het vers samenvalt.
I031b "Here" seit hi, "en es met goet
Dat mijn her Keye die ridder vremde
Versprect: hem sals berouwen in dende.
Also dede hi P ertsevale
Verjagede hi mit sire tale.
Ook het derde en laatste geval 2) getuigt ten overvloede, dat de
caesuur niet voor het "0111611 ligt: 5316b
Daer waren Daden den dienst te Gods love.
I) Als voorbeeld te vinden Inl. CXVII, waar echter drukfout: also dede hi
me,t Pertsroalf pl. v. mijn her Pert.
2) In het, door Prof. Overdiep niet behandelde geval I45b:
In een dal hi (het hert) zeere vliet
Ne waer'mijn her Pertseval
Volchde hem al over al.
kan men moeilijk uitmaken, of waer door den dichter van den Ferg. nog als
werkwoordsvorm gevoeld is dan wel of Ne waer reeds geheel en al de gevoelswaarde
van een conjunctie had. Werd waer nog als conjunctief van sijn gevoeld,
dan hebben we met een geval van &'lI'D lColvofl te doen, omdat mijn her
Pertseval telkens als nom. zoowel bij zin I als bij zin 2 behoort, en, afgezien
"olv6v In een dal hi zeere vliet [en het zou inderdaad ontkomen zijn] Ne waer mijn
her Pert. en mijn her Pert. Volchde hem al over al.
Dit geval van gedachtensprong staat niet alleen in den Ferg. Vgl. bv. de
gevallen, waar de conjunctie staat: I577 vlgg. Die rake was swert ende eiselike
[maar men kon er toch langs opklimmen] Want wilen eer een gygant Hi hieu
hare ane den enen cant Een padelkijn tote in den tsop en 1604 vlgg.: D'cwile
snelt So Ne maer ane die bramen wreet Sloech hi sijn hant.
172 C. S. )(,0111011 )(,0111011) die gevallen uitgestrekt wordt, waarin het )(,0111011 een woordgroep is.
In den Ferg. komen vier plaatsen voor, waarin het )(,0111011 uit een
c1areit
so _71,1 en verbonden zijn kan, werd Ende die gerechten wel bereit )(,0lII01i
tusschen de twee deelen. Het blijkt, dat niet voor ieder ,b'à )(,OIIiOU
1), caesuur na het )(,0111011 ligt, ten zeerste ondersteunt:
1) Ferguut à'll"D "olvofi, bewijsvoering, geheele à'll"o "olvofi-constr. c. MINIS
5. Daarentegen is volgens Karg een dubbele uitleg mogelijk in de
gevallen, waarin een zinsdeel of zin als "0'71071 een heel vers in beslag
neemt. Hij ziet daarom van een behandeling van deze plaatsen af,
met dien verstande, dat het gevonden resultaat (pauze vóór '(0171071) tot
"0l7I071 Hier zoo categorisch een regel op te stellen, die voor alle gevallen
op zou gaan, is niet juist.
Perg. "0'11071 versvullend zinsdeel bestaat:
Men brochte heme wijn ende clareit
806 Ende die gerechten wel bereit
Dier es hem menech comen
Dat icse u niet en wille nomen.
We zijn bij dit geval in staat, den weg, dien de dichter'onbewust
gegaan is, bewust terug te gaan. Stellig is de gedachtengang de volgende
geweest: de constr.: men brochte heme wijn ende clareit, Ende
die gerechten wel bereit sijn hem so menech comen, dat ... - dus
twee syndetisch verbonden hoofdzinnen - vermengde zich met de
constr.: Men brochte heme wijn ende clareit Ende gerechten wel
bereit, Dier hem so menech comen es, dat .. . Bij vermenging van
deze constructies, waarin eenerzijds die gerechten wel bereit onderwerp
bij sijn is, anderzijds polysyndetisch met de voorafgaande objecten
"0'71071
.x?ro "011l0V
asyndeton als oorzaak verondersteld kan worden 1 ), waarop ook
Maurer (o.c.) gewezen heeft.
Zoo ook het volgende geval, dat tevens mijn meening, dat de
"0'71011 I) Verdam maakt in zijn inleiding tot den (Gron. 1882, blz. XXX)
geen verschil tusschen asyndeton en &.".0 xOlvofi, van welke laatste constr. hij
slechts 5314 en 5316 noemt, en wel in zijn bewijsvoering. dat twee dichters aan
den Ferg. gewerkt hebben. De verdeeling van meer gevallen dan deze twee
over het gehee1e epos schakelt de &.".0 xOlVofi-constr. als bewijsmiddel uit.
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE
518; tafelronden
0/71011, 0/11071 0/11071 hoet 1071 H alsberch, state
het 0/71071, Vgl. 1390 li I) "olv6v mes ni ede
Inl. Inl. AJIO KOlNOT-Mijn her Keye es comen mettien
5187 Ende alle die vander tafelTonden
Hadden helm op hoeft gebonden.
173
Leest men de caesuur in deze, uit den samenhang gelichte verzen,
vóór het "OIIlÓII, dan ontleedt men de passage in twee syndetisch
verbonden hoofdzinnen. Maar dat laat de samenhang niet toe, want
ook die vander tafelronden verschijnen met Keye voor koning Artur.
Men dient dus de caesuur ná het "OIIlÓII te lezen, waardoor die van
der tafelronden in overeenstemming met den samenhang aan de
handeling van beide, het "OI1lÓII omlijstende werkwoorden deel
hebben 1).
Nog een geval door Ende ingeleid:
Here hei coninc siet hier den horen
Die mehegen man gedaen heeft toren
2839 Ende dat lioet cleet van ziden 2)
Sent hi u;
Van belang voor de kwestie, waar de caesuur ligt, is ook deze
passage:
Hi dede hem bringen ridders gewade
I071 Halsberch, co'Usen, helm van stale
Dede Ferguut ane:
want legt men de caesuur vóór hét "OIIlÓII, dan kan men de, daardoor
ontstane, twee asyndetisch verbonden zinnen slechts zoo verstaan,
dat Ferg. zijn ridderkleedij laat brengen, waarvan hij slechts het
borstharnas, de kousen en den helm aantrekt. Maar uit dat alles bestaan
juist de kleeren van een ridder. V gl. het fr., dat, wat het eerste
gedeelte van den roman betreft, soms woordelijk weergegeven wordt:
vlg. On a aporte isniel Le hauberc et l'elme d'achier.
Het heeft den schijn, alsof Prof. Overdiep ook Vs. 5282, dat hij met
geval 5187 vergelijkt, als xOlv6v beschouwt:
Artur sciet ende sine mesniede
Ende daer na die ander Iiede.
Si trocken alle in die port
De punt in den tekst wordt in de (CXVII) weggelaten.
2) CXXXI constateert Prof. Overdiep breuk na vs. 2839.
zin tX7rO lGo/1I0Ü lGO/liOIi ic saelt 45 Canicken te velde belopen
ane dien stonden n'est Heft hi jegen u iet messeit
beverden. I3I2 dist ,x7rO ,,0/1I0Ü, "0/11011 1) :
174 C. MINIS
Wanneer een versvullende ,b"à "o/voi) staat, wisselt een nauwer
verband van het "o/vov met het eene of het andere deel met het geval:
Bedi ie wille varen jaghen
Int foreest van Goriënde
Den witten hert die noit en kende
Dat grote geloep van minen honden.
Ri saeIt weten ane dien stonden
Ic wane wel, hi saelt becopen.
Vs. 44 kan niet terugslaan op het voorafgaande
noch absoluut staan; het wijst duidelijk op nauwe verbinding van vs.
44 met 45. Losser is de band met vs. 46, dat echter ook niet alleen
kan staan. Vgl. ook fr. 52 vlg.: Se en plaine lande Ie truis, Pris est,
se il n' est molt corans.
"Vrient" sprac die coninc, "laet gewerden
Dat willic tusschen u beverden
1023 Ri wil u betren, hets hem leit."
Verdam zet een punt achter vs. 1022 Ofschoon de band
van vs. 2023 met vs. 2024 inderdaad hechter is dan met vs. 2022 (vgl.
ook fr. 1312 vlgg.: "Amis" di st li rois, "en ma foi, Ne soies si mautalentis!
Se mesire Kes a mespris, A vostre talens, ne doutes, Vos
iert li mesfais amendes."), staat vs. 1022 toch niet op zich zelf, en
wel omdat Dat niet op iets, wat voorafgaat, slaan kan. Immers in de
volgende verzen wordt pas gewag gemaakt van een mogelijke beleediging.
6. Er is één geval van oZ?ro "o/l/oi) , waarin het "o/vov meer dan een
versregel in beslag neemt 1 ) :
I) Karg vindt hiervan in de geheeIe Mhd. literatuur slechts drie gevallen
(blz. 10, aanm. 2).
DE Arro KOINOT-CONSTRUCTIE
hi : Salie verliesen ?
haddie 5155 ic 5156a 1) ; dats à7ro "OlliGiJ haddic ic zijn/'. à7ro "Ollloü-constr., "OI YÓll , heeft. "OIIlÓll "OIIlÓlI 3), à7ro "OlllOÜ nI. rijm. En dit zou hier het geval kunnen zijn. Het is aan geen twijfel
"OlllÓlI voorbeeld, à7ro "OlllOÜ
geeft (zie blz. 21, aanm. jungest sift durch ~) à?rà I(olvoii.
Men brachte heme wiJn ende clareit Ende
sa I(oiv6v
AllO Hoe dicke riep hi: "Galiene,
Salic u nu moeten verliesen?
Wel haddic gesproken den riesen
SISS Dat ie naesten niet en voer tote u
SIs6a Ten Rikenstene 1); qats mi leet nu.
175
Volgens zijn interpunctie zou Overdiep hier geen à7l"o OIIlOÜ mogen
aannemen. De interpunctie van Verdam : Wel haddie gesproken den
riesen! Dat ie naesten niet en voer tote u Ten Rikenstene, dats mi
leet nu is niet juist, want 5154 kan onmogelijk alleen staan. Spreken
van riesen is volgens het MnlW VI, 1373 onder 2) een gezegde voor
"van zijn verstand beroofd zijn". De dat-zin hangt niet af van gesproken
als objectzin, maar als causale bijzin. We merken dus een kleine
afwijking van de zuivere à7l"o waarin het OIIlÓIl, verbonden
zoowel met den voorafgaanden als met den volgenden zin, dezelfde
syntactische functie heef~. Hier echter is het OIIlÓIl eerst een causale
bijzin, dan subjectzin 2). Psychologisch is dit daardoor te verklaren,
dat tusschen den eersten zin en den laatsten zoo'n lang OIIlÓIl staat,
dat het causale verband niet meer gevoeld werd temeer daar daeromme,
dat tot dat vereenvoudigd is.
Het kan voorkomen, dat de tweede zin een functie heeft, die een
à7l"o OIIlOÜ in de hand werkt, ni. als versvulsel en als drager van het
onderhevig, dat het OIIlÓIl in dit geval vaster met het eerste deel dan
met het overtollige tweede verbonden is, wat ook duidelijk in het
oog springt bij het vooroeeld, dat Karg van dit soort à7l"o OIIlOÜ
1.):
Ze j ungest twanc si des sin hant
Daz sir' dureh ir fride nie
Mochten komen, des twanc er sie.
l) In de Inl. (CXVI) laat Prof. Overdiep Ten Rikenstene weg. Het staat
echter mee &1'1"0 "OlYOÜ.
2) Deze afwijking ook vs. 806 brochte wiin die gerechten wel bereit Dier es hem so menech comen, waar het "O;YW
in het eene geval lijdend voorwerp, in het andere vooropgestelde nom. is.
3) Evenzoo in vs. 806, zie vorige noot.
c. "0111011 d8 alsa Eracli'Us 'Wolde 'Weln Unt ka Wolt Kudrun 'Wir ellSamet Sch'Wab. e'Were Os'Wald künige Os'Walt d8 "0/11011 "0111011 Sî t da:t. lant UOO S8 'Wir "0111011 - à7ro "Oll/ou-constructies! 176 C. MINIS
Gaan we de voorbeelden, waarmee Karg zijn uiteenzettingen illustreert,
even na, dan zien we, dat die ook niet zijn meening, als
zou het K.OlllÓll vaster met den tweeden zin dan met den eersten verbonden
zijn, bevestigen. Naast de gevallen, waarin sprake is van het
voortschrijden van de handeling - bv. dó spranc von dem gesidele
her Ha gen e alsó sprach - zijn er vele, waarin de laatste zin datgene
herhaalt, wat in den eersten gezegd is, o.a. Eraclius 1774: er
wolde weln under in Eine, diu im zaeme Vnt dem rîche rehte
k a e m e W olt er ze sîner ê haben. Bij het geval Ku(Jrun 236 daz ich
iuch niht ensach Des ist nu lange zîte, daz wir e11Samet sazen zegt
Karg zelf (blz. 26), dat we het tweede werkwoord als een aanvulling
gevoelen.
Wanneer het werkwoord "zeggen", als inleiding tot of in de oratio
directa, herhaald wordt, hebben we te doen met een verschijnsel, dat
nu nog in de spreektaal dagelijks gehoord wordt, bv. Friedr. v.
Schwab. 302 (bij Karg blz. 28): "Kung, nu s~lt ir offenlich jehen
das Was ietz sechen ewere ougen, Das solt ir sagen öne lctugen;
verder zegt Karg (blz. 29) "Der endpunkt der entwicklung ist erreicht,
wenn die variation übergeht in wörtliche wiederholung" o.a.
Münchener Oswald 1514: die zwelf kiinige vragen begunden den
milten künic Oswalt begunden si dó vragen balt." Zeker kan men
niet meer volhouden, dat de tweede zin enger met het K.OlllÓll verbonden
is dan de eerste, en dat de pauze voor het K.OlllÓll ligt, in een
geval zooals het volgende uit Enikels Weltchronik 8294: Sît si uns
habent gerûmt daz Zant Vnd gên dem mer sint gevarn Mit ir
vich und mit ir scharn, S ó süll wir zuo in ûf den sant, S î t s i u n s
habent gerûmt daz lant. Dat in dergelijke constructies de pauze
na het gemeenschappelijke deel valt, heeft Karg later (1929, blz.
39-41) ook ingezien, waardoor een duidelijke onzekerheid in zijn bewijsvoering
ontstaat: de pauze valt na het K.OIYÓll - en toch zijn het
&?ro K.Ollloü-constructies! Deze gevallen worden dan maar van een
verdere behandeling uitgesloten.
Wanneer het gemeenschappelijke zinsdeel een werkwoord is -
waarvan Karg in het geheel slechts drie gevallen noemt - valt heel
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE
abrupt de pauze na het "0/11011 bv. Nib. B 583 Ortwîn der kuëne
b î v rou n U 0 ten rei t V i I ges e 11 e cl î c hen manie: ridder
unde meit.
Maar laat ons terugkeeren naar den F erguut !
Niet alleen komt in den F erg. maar één geval voor, waarin het
"0/11011 meer dan één vers beslaat, maar ook slechts één plaats, waarin
het "0111011 uit twee versregels bestaat. Prof. Overdiep bakent het
"0/11011 hier niet goed af en beschouwt slechts vs. 1374 als zoodanig :
Galiene klaagt, dat Ferg. haar liefde niet aanneemt en weggaat:
Saen sal hi mijns vergeten.
In weet hoes hem gedinken mochte
1374 Dade hi altenen in sifn gedochte
1375 Daer hi quame, alle joncfrouwen
Het ware heme quaet, te minen trouwen.
Aangenomen eens, dat 1373 geen hoofdzin op zich zelf kan zijn,
dan staat niet alleen 1374 à7l"o "0/1I0Ü, maar ook 1375. Het fr. wekt
echter het vermoeden, dat 1373 absoluut staat: 18II vlgg. Ne de moi
ne li souvenra Quant ei de moi partis sera. Ne sai por coi l' en souvenroit.
Car il ne puet estre ne doit Qu'il face en tos les lius ami U i I
prendra herbergerie. Wat de beteekenis van den zin betreft, is het
zeer goed mogelijk, dat 1373 terugslaat op vs. 1372 Saen sal hi mijns
vergeten, wat misschien Verdam er toe gebracht heeft, een punt
achter gedinken mochte te zetten, bij wi.ens meening wij ons dan ook
aansluiten.
7. Er blijven nog zes gevallen van zuiver à7l"o "0/1I0Ü ter bespreking
over, waarbij het "0/11011 slechts het begin van een versregel uitmaakt,
en in enjambement met den voorafgaanden zin verbonden is. Terwijl
Karg toegeeft, dat in de gevallen, waarin het "0/11011 uit een of meer
verzen bestaat, ook de pauze na het "0/11011 kan vallen (~43 van de
252 gevallen, het grootste gedeelte dus) wil hij dit voor de 109 gevallen,
waarin het "0111011 het begin van een vers vormt, niet toegeven,
bv. Kaiserchronik 1038 (bij Karg blz. 9).
duo kom von himile
der gotes engel erscein im do
Tijdschr. v. Ned. Taal. en Letterk. Deel LXII IZ
177
C. Wanneer ik den zin: "Da nicht zu vermuten ist, dass das tb .. à Oll/OV
Oll/Ol/
11) t%7rO Oll/OV "Oll/Oll valt, het enjambement dus niets
t%7rO OlllOV "Oll/Ol/ "Oll/Oll "Oll/OV, t%7rO "OIlIov-constr. Oll/Ól/, t%7rO lGOlllOV t%7rO OlllOV "Oll/Oll t%7rO lGOllloV-0111011- à7ro lGOlllOVgevallen
stac
scilt "0IlI01l, 178 c. MINIS
tX7rO "O/lIOÜ
in nahezu absoluter regelmässigkeit in verbindung mit enjambement
auftritt, lässt sich diese eigenartige metrische behandlung des "0111011
nur so erklären, dass es von seinem ersten glied immer durch einen
psychischen bruch getrennt ist". (blz. 9; 1929 blz. II) goed versta,
dan wil Karg zeggen, dat bij tX7rO "O/IIOÜ niet slechts in geval van enjambement
de pauze voor het "0/11011 met het ontstaan van tX7rO "O/IIOÜ te maken heeft. En toch berust zijn
theorie van de caesuur vóór het lGO/IIOII op de enjambement-gevallen;
immers voor de andere 143 van de 252 zou volgens Karg desnoods de
rythmische breuk na het "0/11011 kunnen vallen. In het voorbeeld
Kaiserchronik 6038 staat het woord in lGO/IIOÜ, der gotesengel, met veel
nadruk - deze nadrukkelijke vooropstelling is de functie van de
tX7rO lGo/lloü-constr. in deze gevallen - aan het begin van het vers.
Ook hier echter bemerk ik een spanning na het "0/11011, door de
inversie-pauze verhoogd. Want evenals tX7rO lGO/IIOÜ ontstaat door inversie
van den eersten zin, is omgekeerd tX7rO "O/lIOÜ de oorzaak van
de inversie in den tweeden zin. Laat men, met opzet, de pauze voor
het "O/IIOli vallen, dus aan het einde van het eerste vers, dan hakt men
de passage op schoolsche wijze tot versregels; van verzen blijft er niet
veel over. De kracht van de tX7rO lGO/lIoü-constr. vervalt en de welluidendheid
van het enjambement gaat te niet. Onze opvatting - pauze
na het "O/liOli- laat beide stijlelementen ten volle gelden, waardoor de
verzen met die kracht en buigzaamheid gelezen worden, die de dichter,
vooral een Wolfram von Eschenbach, bij wien ook vele tX7rO lGO/lIOVgevallen
voorkomen, onbewust er in gelegd heeft. Men vergelijke
beide meeningen in een geval uit den Ferg.: 5228a
Mijn her Keie den ridder st ac
Up sinen seilt / sijn scacht brac.
Mijn her Keie den ridder stac /
Up sinen scilt sijn scacht brac.
In het eerste geval, rythmische breuk na het "0/11011, krijgt men juist
door het enjambement een groote spanning. Het eerste deel heeft
Uitg. DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE 179
een traag tempo 1). Het enjambement veroorzaakt een spanning, die
stijgt in het lGOIIIOII, dat dan ook met verheffing van stem gesproken
wordt; plotseling wordt het tempo snel. De inhoud van den zin beantwoordt
volkomen aan die voordracht.
Een mooi voorbeeld hiervan vond ik ook in het Roelantslied:
H 103 vlgg. 2) :
Als dit Roelant hat geseit
Quam een bode over gereit
Haestelike, ende seide,
Door het enjambement 104-°5 niet met verspauze te lezen en na
Haestelike even te rusten, krijgt men een zekere gejaagdheid in de
voordracht, die vereischt wordt door den inhoud van den zin. De
pauze na Haestelike geeft het op adem komen van den bode weer.
Een zeker bewijs, dat bij enjambement een breuk na het enjambeerende
tweede zinsdeel valt, geeft ons het hs. van den Ferg. zelf, waar
deze breuk door een punt wordt aangeduid. Als slot van de Inleiding
geeft Prof. Overdiep daarvan een voorbeeld: 2945
Alle die gene die wi sagen
Bi ons. Wi te rovene plagen
Beide ridders ende knapen.
Ofschoon dit geen geval van à7ro lGOll/OU is, blijkt er toch uit, dat ook
dan niet de pauze met het verseinde samenvalt. Immers deze passage
leest men ook niet met een caesuur na sagen:
Alle dieg~ne die wi sagien /
Bi ons. I Wi te rovene plagen
Terwijl toch met Bi ons geen hoofdzin eindigt, zet de schrijver van
het hs. hier een punt, omdat hij juist na het spannende enjambement
een des te grootere behoefte voelt, een pauze te maken.
In het andere geval echter niets van dat alles. Ja, men kan dan
I) Deze "retardeerende" functie van den overloop en een breuk in het voorafgaand
of volgend vers stelt ook Prof. Overdiep vast (CXXXI vlg.).
2) Ui tg. ]. van Mierlo in Med V A 1935 blz. 13-166.
,180 C. niet eens meer spreken van à?ro lGOIIIOÜ, want met een rythmische breuk
stac Up sinen scilt, Parzival, à?ro lGOllloü-constructies Parz, entslafen mit kleidern wol bereitet
IIp.
mit kleidern à?ro lGOIIlOÜ, wol bereitet. lGOlllÓIl Parzival-uitgave gefeitet, feiten feitieren (Parz. Willehalm F erg., à?ro lGOIIlOÜ, Te sire ploech 'A?ro lGOlllOÜ zou men nog kunnen aannemen in vs. 2624a:
Hastelike quam volg.
H astelike Beitr. ,180 c. MINIS
tb·à "OIVOV, in de voordracht na het eerste vers, heeft voor het gevoel geen
betrekking meer tot Nemen we een voorbeeld voor
vele uit Wolfrarn's die Sievers enkel en alleen uitgaande van
het rythme beoordeelt en slechts dan als Gt?rà "Oll/ov-constructies beschouwt,
wanneer de "ruek" voor het zinsdeel of den zin in kwestie
ligt. Het eerste geval in de lijst van Sievers is Parz. 45, 20:
entsliifen unde enbizzen was,
unt wünneclîch gefeitet /
was des höhsten wirtes lî'p.
Zoo gelezen, staat niet Gt?rà "Oll/OV, maar behoort slechts
bij Daarom moet men Leitzmann 1) bijvallen, wanneer
hij, het eens zijnde met Karg wat de breuk voor het "OIVÓI/ betreft, in
zijn een komma zet na eraan toevoegend,
dat Wolfram en steeds absoluut gebruikt 702,
16. 18, 4. 565, 14· 247, 3).
In den Ferg., waarin het enjambement niet zeldzaam is, komt
rà "Oll/OV, berustend op enjambement, behalve het zoo juist genoemde
geval 5228, dan ook nog eenige malen voor, 364a:
Hi nam orlof ende keerde saen
quam hi gegaen
rà "OIVOV Alse hi daer ghereden quam
hi vernam
Ene tafle wel bereit.
Ofschoon men, logisch geredeneerd, met Verdam een komma achter
zou kunnen zetten, waardoor 2623 asyndetisch met den volg;
enden zin verbonden zou zijn, heeft Prof. Overdiep een pauze na
gevoeld. Lettend op het rythme, zou men het daarmee eens
I) 50, 90 vlgg.
7I"DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE 181
kunnen zijn. Hetzelfde is het geval met een passage, die Prof. Overdiep
niet als &'7/"à "O/lIoÎÎ aangeef,t, nI. 2395a:
Ferguut liet lopen enen slach
Opden helm hi den ridder sloech.
Daar echter het fr. deze meening niet ondersteunt (3010 vlgg.:
Maisun cop a Fergus jete De l'espee non pas en vain: S'en tiert son
conpainnon de plain. Quanque il puet de bon endroi S or Je vert elme
qui luisoit), en de wending vs. 2394 met een kleine variatie ook elders
(1795 Die swerte liet them waert lopen) als alleenstaande hoofdzin
voorkomt, is het niet noodzakelijk 0 pden helm als "01"6,, te beschouwen
1).
8. Er resten nog drie gevallen, waarin het "01116" niet-versvullend
het begin van een versregel vormt; het is in een geval een betrekkelijke
bijzin:
Deus, hoe wel sit u dat swert !
Die riddere heft hem harde onwert
629 Die jegen u comt 2), waert een gygant
Ghi sloeget hem thoeft af al te hant
I) Bij Verdam komma achter slach vs. 2394.
Dat men niet overhaast schijnbaar bij elkaar behoorende zinsdee1en verbinden
moet, leert een plaats uit den Laidoen (Mnl. Ep. Fragm. uitg. door
Dr. G. Kalff, Gron. 1886) vs. 130 vlgg. :
Ende gaf hem ene wonde:
In dien slinken arm hi vloech,
Dien hi hem al ave toech.
Wanneer Kalff door de dubbelpunt na vs. 130 niet waarschuwde voor een
doorlezen - en dat terecht, want die vogelgripe wondde Laidoen niet in zijn
linker arm, maar trok dien af - zou men geneigd zijn vs. 130 met 131 te verbinden
en zoo In dien slinken arm à.rà "Ol.OiÎ lezen, wat men nog eerder zou
doen, wanneer 132 niet volgde.
Tevens kan deze plaats leeren, dat de door rijmwoorden verbonden verzen
vaak tegenover voorafgaande of volgende verzen vast met elkaar verbonden zijn.
2) Afwijkend van hetgeen gezegd wordt in het hoofdstuk over à.rà "OlVOiÎ,
betoogt Prof. Overdiep Inl. cxxvnr (onder B. 1° b. I.), dat Die jegen u
comt; met den zin van het voorgaande vers verbonden is. Hij constateert dus
een pauze na het "olv6v, aangegeven door de puntkomma.
dwaen: M oete so sere! Also kulpe copen, hout deel en "017101/ 1) 21, van 182 C. MINIS
in de andere gevallen een voorwaardelijke bijzin:
Dandere brochte becken ende dwale
Ende hieten dwaen : "En sate niet wale
Lieve joncfrouwe", sprac die jonchere
3680 "Gaefdi mi water, het ware onnere."
Het derde geval heeft Prof. Overdiep over het hoofd gezien: 3176a.
Voor den samenhang moeten we eenige verzen teruggaan.
3168 "Die rike God moet mi beraden
Ende moet mi te wege sinden
Daer ie den witten scilt mach vinden.
Hets mijn solaes ende mijn delijt.
Ic salne soeken al minen tijt
Beide bi nachte ende bi dage
In steden, in bossche ende in hage.
Soe bringe mi God uter noet
3176 Ic en hebbe den scilt, ic blive doet!"
Vs. 3175 kan niet absoluut staan en ook niet op het voorafgaande
slaan. Soe staat met nadruk voorop en wijst op hetgeen volgt. Als
bewijs, hoe beslissend de samenhang is bij beoordeeling van dergelijke
gevallen, enkele andere plaatsen, waar de wenschzin absoluut staat:
314 vlgg. Wel quaden dach Moete di geven ons Here! Waerbi slaestu
mi sa seretAlso hulpe mi God uut mire noet! Du selest co pen, in
blive doet (de eedformule slaat op het hééle volgende vers), eveneèns
705 vlgg.: "Here", sprac die knape, "wete God U riddere h()iut met
mi sijn spot. Soe hulpe mi God uut alre noet Ic salre varen, in blive
doet."
9. In alle gevallen, die we tot nog toe gezien hebben, vormen de
twee deelen met het gemeenschappelijke K,OIVÓV volledige zinnen en
kan het niet uitsluitend bij één zin gevoegd worden. Dat de meeningen
hieromtrent nog al eens kunnen uiteenloopen, bewijst het geval Wolfram
von Eschenbach: M. Haupt 1) telde in den Parzival 21, in den
I) In zijn uitgave van Hartmann von Aue's Erec bij vs. 5414. Leipzig 1871.
.i7l'XOllloû-DE Arro KOINOr-CONSTRUCTIE
183
Willehalm 12 gevallen, E. Martin 1) 26 in den Parz., Karg 2) 16 in
den Parz. en 11 in den Wil!.; Leitzmann 3) onderzocht nog eens alle
gevallen en kwam tot de conclusie, dat er in den Parz. slechts 2
.%71'0 XOIIlOÛ -constructies staan (260, 13. 650, 28) en eveneens 2 in den
Willeh. Sievers 4) besprak nog eens alle gevallen en telde in het
geheel 32 .%lrO XOllloû-constructies. Tenslotte herzag Karg (1929) zijn
meening en gaf voor den Parz. 17 en voor den Wil/eh. IO gevallen op.
Vergelijkt men de interpunctie van Verdam met die van Prof.
Overdiep, dan ziet men, dat ook deze beide uitgevers van den Ferg.
het niet steeds eens zijn. Ofschoon Verdam er zich niet van bewust
is geweest, wat een .%71'0 xOllloû-constructie is - hij maakte, zooals
we reeds zagen, geen verschil tusschen deze constr. en het asyndeton
-, heeft hij toch bij het zetten van de leesteekens vaak intuïtief die
interpuncties geplaatst, die door de .%71'0 XOllloÛ-constr. vereischt
worden. Dat de jongste uitgever van den Ferg. het niet altijd met hem
eens is, toonen de volg;ende plaatsen aan: 2595:
Ferguut vollec danen voer
Want sine herte hem sere swoer
Dat hi sijn lief hadde verloren
Hi hads pine ende grote toren.
Verdam heeft een punt achter vs. 2595 verloren. Ik beschouw dit
geval ais .%lrO XOIl/OU, omdat es, in 2596 hads, slechts terugslaat op 2595
en niet op 2594 én 95.
Twijfelachtig is het geval I I 18:
Ferguut was utermaten blide.
Wel behagedem sijn gesmide
Ende dat ors daer hi op sat.
Hine was noit te gemake bat.
In sinen stegereep hi hem hief
Waest den orsse leet of lief
Het moeste knielen op den vloer.
I) In zijn commentaar op den Parz., Germ. Handbibl. Deel 9, Halle 19oo-03.
2) o.C. blz. 53-54, in de tabel blz. 58-59 en blz. 60.
3) Beitr. 50, 90 vlgg. 4) Beitr. 50, 99 vlg.
MINIS, DE AllO KOINOT-CONSTRUCTIE
Het is niets bijzonders voor het-paard, wanneer Ferg. rechtop in den
stijgbeugel gaat staan - vs. 1115 zat hij er al op! -, wel echter, dat
het door de kracht van Ferg. knielen moet. Dit blijft echter toch een
twijfelachtig geval, vooral omdat men geneigd is, een door het rijm
verbonden verspaar (hief: lief) ook samen te lezen. Het fr. doet vermoeden,
dat de dichter vs. 1117 met de volg.ende verzen verbonden
heeft: 1446 vlgg. I1 s'afice sor les estriers Par si mervillouse fierte
Si que por poi n'a cravente Le bon ceval sor choi seoit. Verdam heeft
een dubbelpunt na vs. 1117, ver~en 1118-19 samen in consecutief verband laat volgen op vs. 1117,
dus niet vs. 1118 alleen, zoodat à7l'o "Oll/OÜ vervalt. Duidelijker is Verdam
wat betreft vs. 4594a, dat Prof. Overdiep als "moll beschouwt:
"Onse Here si onse campioen.
Ri moet ons betren onse quale
Oft sijn wille es, hi maget doen wa1e."
Ik zou in dit geval liever de interpunctie van Verdam, punt achter
onse quale vs. 4593, volgen, en wel, omdat ik een tegenstelling in beteekenis
voel tusschen den uitroep-zin: Ri moet ons betren onse quale
en den alternatief-zin :Oft siJn wille es.
Vs. 4100 staat in het hs. aldus:
Si souden hem wel gerne wreken.
Ri hadde hem scaden vele gedaen.
4100 Mochtsi souden gerne slaen.
Verdam is van meening, dat si een keer verzwegen is en herstelt de
fout: Mochtsi, si s.ouden gerne slaen. Overdiep beschouwt si als
"molI. Ik acht een derde mogelijkheid juister: mocht met enclitische
-t en si 1).
(Wordt vervolgd) C. MINIS
I) Afgezien wordt van de zinnen, waarin het relativum, dat door à,..a Je61YOfiplaatsmg
van het demonstr. zou zijn ontstaan, zijn demonstr. kracht nog eenigszins
bewaard heeft, bv. 660 Die mont spreet dat uit herte leit (Inl. xax) ,
4573 Ende geve hem dat sijn herte gert, 4796 Ele galt andren dat hi eochte
(Inl. CU). Vgl. nog Inl. CVI so. Ik zou hier liever spreken van haplologie
i.pl.v. à,..a JeDlVOfi.
184 I II 5 1II7 II17, waardoor hij, begrijp ik het goed, de
III8-II17,
III8
1. ,en Horae (1855) 26,
20; Nederlandsche (1905) cy:XJ, no.
250 J. vam
IS44 Geestelijke C. 250 STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK
I. HET LIED EKEN VAN SINT JACOB
Het lied, dat ik mij voorstel te onderzoeken, behandelt de legende,
die in onze dagen weer bekend geworden is door het tooneelstuk van
Henri Ghéon, Le pendu dépendu. De inhoud ervan is in het kort
aldus 1) :
Twee pelgrims, vader en zoon, nemen op weg naar Santiago de
Compostela hun intrek in "eens waerts huis". De kokette dochter des
huizes zoekt den zoon te winnen, doch zijn vader verklaart, dat zij
beiden de pelgrimage moeten volbrengen. De dochter stopt dan een
vergulden nap in den reiszak van den oudsten pelgrim, die, als hij
meent te vertrekken, door den waard onder beschuldiging van diefstal
voor den rechter wordt gebracht. De zoon neemt de schuld zijns
vaders op zich len wordt gehangen. De vader volbrengt zijn beevaart
en klaagt Sint Jacob zijn nood. Als hij op den terugweg bij de galg
komt, waaraan zijn zoon hangt, blijkt deze nog te leven: Sint Jacob
heeft hem bijgestaan. Terstond keert de vader in tot dezelfde herberg
en onthult den waard, die bezig is kippen te braden, dat zijn zoon
door Sint J acobs bijstand nog leeft. De waard bestempelt die bewering
als een leugen: "Tis also waer al overluyt, als dese ghebraden
hoenderen vlieghen ter doren wt". Natuurlijk vliegen dan de kippen
de straat op. "Si vloghen op sinte Dominicus huys, daer alle die
broeders saten". De heeren van den gerechte halen op het vernemen
1) Het lied is bewaard in het Antwerpsche Liedboek van 1544 en opnieuw
gedrukt door H. Hoffmann von Fallersleben, Home Belgicae XI no. 20; door F. van Duyse, Het oude N ederZandsche Lied II 906, IIlO.
Z50 A; door J. Koepp, Untersuchungen über das Antwerpener Liederbuch vom
Jahre I544 [1929] 329; door J. van Mierlo S.J., GeesteliJke Epiek der Middeleeuwen
(1939) 291 (in gemoderniseerde spelling); en door W. Gs. Hellinga,
Een Schoon Liedekens-Boeck (1941) 17, no. 20. Een gewijzigde, onvolledige
tekst is overgeleverd in een handschrift, dat vroeger aan P. Serrure toebehoorde
en thans in de Bibliotheek te Gent berust. Hij is uitgegeven door Van
Duyse, a.w. II 909, no. 250 B.
N ederlandsche 2). erg.1119-1124) 1090, n (1900) (1900) 2) (1884) 3) Il (1907) 4) C. Verzameling van Kronijken, Charters, Oorkonden betreffende
Meyerij Hertogenbosch I (1848) 90; vgi. (1941) 5) AA. SS. JuIii JuIii vgi. und (1<;)08) 19.
186 D. TH. ENKLAAR
van dat wonder in processie, met "pastoor ende cappellaen", den
onschuldige van de galg. De waard wordt in zijn plaats opgehangen,
de dochter wordt "ghedolven" oftewel levend begraven.
In dezen vorm vertoont het verhaal allerlei onbegrijpelijks. Om die
bijzonderheden op te helderen zal de legende tot in haar oorspronkelijke
redactie nagespoord moeten worden. Zij is door geheel Europa
verbreid, maar het zal niet noodig zijn al die verschillende versies
na te gaan om den tekst van het Nederlandsche lied te verklaren 1).
Ten onzent zijn St.-Jacobsliederen zeer zeldzaam Maerlant vertelt
het verhaal erg,ens 3) en op de markt van 's Hertogenbosch is op den
eersten Mei 1525 "die legende van sint Iacop apostel" gespeeld 4).
Misschien is daarbij ook de wonderbaarlijke redding van den gehangene
en het wonder van de kippen vertoond.
De oudste redactie van het verhaal vindt men in de Acta Sanctorum
5), waar het ontleend is aan de pseudo-Calixtijnsche mirakelenverzameling,
die op naam van paus Calixtus II (III9-II24) staat. De
Bollandisten hebben al bewezen, dat deze verzameling stellig niet van
dezen paus afkomstig kan zijn, al moet zij wel nog uit de twaalfde
eeuw dateeren 6). Zij stelt het verhaal in het jaar wgo, toen eenige
Duitsche pelgrims te Toulouse kwamen, waar een hebzuchtige hospes
een zilveren beker onder de bagage van twee van hen verborg. Deze,
vader en zoon, worden beiden als dieven voor den rechter gebracht,
die één wil begenadigen, maar den ander ophangen. In edelen wedijver
offert de zoon zich op voor den vader, die na volbrachte beevaart
tot Sint Jacob zesendertig dagen later zijn zoon door bijstand
van den heilige nog levend aan de galg vindt hangen. Hij haast zich
I) Bij R. Köhler, Kleinere Schriften U 558 vgg. en III 223
vgg. en 639 vgg., vindt men versies in vele talen vermeld.
G. Kalff, Het lied in de Middeleeuwen 409.
G. Kalff, 'Geschiedenis der N ederlandsche Letterkunde 11 I~7) 185; hij
geeft de plaats bij Maerlant niet op.
R. Hermans, KroniJken, de stad en M eyerij van 's .Hertogen bosch ~; vgl. M. Heyer
O.F.M., Iets over middeleeuws toneel, in: TTL XXIX 128.
Julii VI 50.
6) AA. SS. Julii VI 46; vgl. K. Künstle, Die Legende der drei Lebenden
'Hnd der drei Toten und der Totentanz 1908)
STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 187
het wonder in de stad te verkondigen. De volksmenigte begrijpt, dat
de zoon door den hebzuchtigen waard in het verderf gestort, maar
door Gods genade gered is, bevrijdt hem met groote luister en hangt,
blijkbaar in een lynchgericht - "communi examine" -, den misdadiger
in zijn plaats op.
Het stuitende, dat het Nederlandsche verhaal uit een juridisch oogpunt
heeft, als zou een onschuldige de straf van een schuldig bevonden
veroordeelde kunnen overnemen, ontbreekt nog in de oudste
redactie. Een dergelijk "remplaçantenstelsel" is in strijd met het
rechtsgevoel en dan ook nergens bekend 1). Wat de legende in de
Acta Sanctorum verhaalt: "judex pietatis gratia motus, alterum
dimitti, alterum ad supplicium jubet adduci", bevredigt het rechtsbewustzijn,
terwijl dat zich bovendien kan verlustigen in het combat de
générosité van vader en zoon, die elk zich voor den ander opof,feren
willen. Dat de slachtoffers wat hardhandiger aangepakt worden, dan
een zacht gemoed noodzakelijk lijkt, en wellicht wat spoedig van misdaad
overtuigd worden 2), kan zijn oorzaak vinden in de omstandigheid,
dat er onder de pelgrims vaak verdachte elementen aangetroffen
werden 3). Immers bedevaarten werden gemeenlijk als straf ook
door den wereldlijken rechter voor alles behalve kerkelijke euveldaden
opgelegd 4). Maar overigens is het vonnis rechtvaardig. Ophangen
als straf voor een naar onze begrippen niet bijzonder zwaar vergrijp
als diefstal kwam bij veel volken voor en is in de Frankische rechtsbronnen
zelfs regel 5). Ook in de Middeleeuwen wordt het in de Ne-
I) Ik zeg dit op gezag van Prof. Mr W. van Iterson te Leiden. Wel kwam
het voor, dat men zich borg stelde voor een veroordeelde; vgl. bijv. J.
Matthijsen, Het Rechtsboek van Den Briel, opnieuw uitgegeven door J. A. Fruin
en M. S. Pols (1880) 183.
2) De truc met den beker moet tenminste vrij bekend geweest zijn. Zij gaat
terug op Gen. 46.
3) H. C. Heinerth, Die Heiligen und das Recht (1939) 57.
4) R. Schröder, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte (1922) 840; F.
Prims, Rechterlijk Antwerpen in de Middeleeuwen (1936) 173 vgg.
5) H. Brunner, Deutsche RechtsgeJ'chichte II (1892) 475, 642; K. A. Eckhardt,
Die Gesetze des Karolingerreiches II (1934) 196 (Lex Rib. 79).
3). 188 D. TH. ENKLAAR
derlanden gebruikelijk genoemd, van kracht het geheele Duitsche
rijk door 1).
De edele opofferingsgezindheid van de beide beklaagden heeft op
latere schrijvers blijkbaar zoo'n indruk gemaakt, dat dit thema voor
hen hoofdzaak werd, het romantische element het juridische overvleugelde
en bij het opsieren van het aandoenlijke verhaal de rechtsfiguur
geheel in verdrukking kwam. Dat begint reeds bij den eersten,
die op het pseudo-Calixtijnsche verhaal teruggaat, Ca esa ri us van
Heisteroach, die omstreeks 1220 de legende nog beknopter en kleurloozer
vertelt. Bij hem wordt de vader veroordeeld, doch de zoon offert
zich voor hem op. De truc met den beker en de bestraffing van den
waard laat hij weg, evenmin noemt hij plaats en tijd van de handeling.
Van belang is, dat hij de pelgrims uit Utrecht laat komen en het verhaal
zegt vernomen te hebben van een Cistercienser medebroeder Wilhelmus,
die aldaar kanunnik was 2). De eerste mededeeling behoeft
men niet te gelooven. Het is bekend, dat de Middeleeuwers treffende
verhalen gaarne in hun eigen streek plaatsten. Het Kindeke Jezus in
Vlaanderen is van die geestesgesteldheid een markant voorbeeld,
terwijl allerlei histories, die bij Boccaccio in Italië, bij Chaucer in
Engeland spelen, elders verhaald worden als in Frankrijk of in de
Nederlanden gebeurd. Het is dus niet verwonderlijk, als Caesarius'
Utrechtsche zegsman de pelgrims tot Stichtenaars maakte. Aan de
authenticiteit van zijn bron behoeft men niet te twijfelen Wel
volgen de Cisterciensers den regel van Benedictus en kennen zij geen
reguliere kanunniken, als de Praemonstratensers, die den regel van
Augustinus volgen; maar er is geen bezwaar tegen, in den canonicus
van Caesarius een lid van een der Utrechtsche kapittels te zien. Wel
kan twijfel opkomen, of een Cistercienser monnik een dergelijk canonicaat,
waaraan het recht om persoonlijk eigendom te bezitten ver-
1) S. Muller Fz., De Middeleeuwsche Rechtsbronnen der stad Utrecht I
(1883) 3 § 7; B. J. L. de Geer van Jutphaas, De Saksenspiegel in Nederland I
(1888) 50 § XC; III (1888) 83 § XIII.
2) Caesarius Heisterbachcensis, Illustria Miracula et Historiae M emorabiles
VIII 58 (1605) 509.
3) Vgl. c. G. N. de Vooys, Middelnederlandse Legenden en Exempelen
(1926) 21 vgg.
J. J. STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 189
bonden was, mocht bekleeden 1) ; die twijfel is te ondervangen, wanneer
men aanneemt, dat de bedoelde Willem eerst kanunnik te
Utrecht geweest is en later van zijn waardigheid afstand heeft gedaan
om in de orde van Cîteaux te treden. Zoo moet het ook wel
geweest zijn: het lijkt mij althans ondenkbaar, dat Caesarius, die stellig
van de waarheid van zijn verhaal overtuigd was, een fictieven
zegsman in een gestalte zou laten optreden, waartegen bij zijn lezers
terstond bedenkingen zouden rijz.en. Hoewel er in den tijd, waarin
hij schreef, verschillende Utrechtsche kanunniken en zelfs prelaten
van den naam Willem geleefd hebben; valt toch van geen hunner te
bewijzen, dat hij tot de Cistercienser orde overgegaan is. Maar de
mogelijkheid daarvan kan evenmin ontkend worden.
Van de schrijvers, die den pseudo-Calixtus volgen, is Caesarius de
eenige, die het "remplaçantenstelsel" ten opzichte van de doodstraf
invoert. Het is niet onmogelijk, dat het N ederlandsche lied die zonderlinge
figuur aan hem ontleent. Want zijn werk is in de Nederlanden
zeer bekend geweest 2). De verdere navolgers van het pseudoCalixtijnsche
verhaal veranderen wel de situatie, maar doen dat zoo,
dat er geen juridische onmogelijkheid ontstaat. Jacobus de Voragine
(t 1298), die voor zijn vertelling in de Legenda Aurea paus Calixtus
al:j bron opgeeft, laat de toedracht bijna onveranderd: hij stelt het
gebeurde te Toulouse in het jaar 1020 en laat de pelgrims door den
waard dronken gevoerd worden 3). Verder komt zijn versie met de
pseudo-Calixtijnsche overeen, die hij dan ook wel als bron gebruikt
zal hebben, al behoeft hij het niet uit de eerste hand gehad te hebben
4). Mondelinge overlevering is zeker ook mogelijk bij de bewer-
I) M. Heimbucher, Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche
I (1933) 397·
2) De Vooys, a.w., Z2 vgg.; van Mierlo, Geschiedenis van de Letterkwnde
der Nederlanden II (1940) 171, zegt evenwel, dat de Nederlandsche vertaling
van Caesarius' werk niet veel verspreid schijnt geweest te zijn.
3) Th. Graesse, Jacobi de Voragine Legenda Aurea vulgo Historia lombardica
dicta (ISgJ) 426; Jacques de Voragine, !Ja Légende dorée, traduite par
T. de Wyzewa (1905) 357.
,Û Vgl. J. A. Zuidweg, De werkwijze van Jacobus de Voragine in de
Legenda Aurea (1941) 25.
D. TH. ENKLAAR
king van Jacobus de Cessolis, wiens werk, in het begin der veertiende
eeuw in het Latijn geschreven, nog in dezelfde eeuw ten onzent als
Dat Scaecspel vertaald is 1). Daarin wordt geen plaats der handeling
genoemd en de zilveren schaal, die als corpus delicti dienen moet,
wordt door den schurkachtigen waard rechtstreeks "in des zoons
mael" gestopt. Volkomen begrijpelijk is dan ook, dat de zoon, hoewel
onschuldig, opgehangen wordt 2).
De begripsverwarring omtrent het strafrecht, die het liedeken
mogelijk aan Caesarius dankt, kan nog vergroot zijn, doordat in
Spanje een afwijkende lezing der legende ontstaan is, die in één van
haar oudste redacties het "remplaçantenstelsel" kent en waaraan ons
lied ook andere trekken, die op het eerste gezicht onbegrijpelijk zijn,
ontleent. Die versie heeft haar oudsten vorm in een :Catalaansche
romance, die nog uit de veertiende eeuw dateert 3). Zij brengt een
nieuw, vrouwelijk, element in de legende, doordat de vrouwen moeder
der pelgrims mede ter beevaart tijgt en hier voor het eerst de
kokette verleidster optreedt, die ditmaal de dienstmeid van de herberg
is. Als de zoon haar afwijst, stopt ze uit wraakzucht - "niet
steeds is de liefde bestendig van duur" - een gouden beker in zijn
tasch. Hij bezweert zijn onschuld: "ik mag gehangen worden, als ik
den beker heb!" Daarmede heeft hij zijn noodlot opgeroepen, dat nog
denzelfden dag aan hem voltrokken wordt. Bij den terugkeer der
ouders uit Santiago gaat de moeder, ondanks het afraden van den
vader, naar de galg om haar zoon te bezoeken, die nog levend blijkt
te wezen, want Sint Jacob heeft zijn voeten en Maria zijn hoofd
ondersteund. Op verzoek van den zoon ijlt de moeder naar den rechter,
wiens ongeloof aan haar verhaal door de wonderbaarlijke herleving
van de gebraden kippen wordt gelogenstraft. Het meisje wordt
tot slot gegeeseld en gehangen.
I) J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde II
(1922) 191.
2) Gertrude H. van Schaick Avelingh; Dat Scaecspel (1912) 147; vgl. CV1
vgg.
3) F. Wolf, Proben portugiesischer und catalanischer Volksromanzen, in:
Sitzungsber. d. k. Akad. d. Wissenseh. Wien XX (1856) 17 vgg.
19°
a~ Gelferate". sihen dó rea·
geeren. of{erande overtuigien Gelferate" 3). Gelferate" 4).
I) (1907)
V gl. JJctions Gelfrät, Afte STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 191
Een gewijzigde, deels nog op den pseudo-Calixtijnschen tekst teruggaande
redactie is misschien reeds eerder neergeschreven door den
veertiende-eeuwschen Duitscher Herman van Fritzlar, dien men
vroeger wel voor een Dominicaan, met meer reden voor een Minoriet
gehouden heeft, doch die waarschijnlijk een rijke leek geweest is, die
op eigen kosten naar Santiago gereisd is 1). Bij hem komen de pelgrims
uit Bohemen en speelt het wonder zich af te "Gelferàte". Moeder
noch kokette schoone treden hier op, de waard handelt als in de
pseudo-Calixtijnsche versie uit hebzucht. Ook hier offert de zoon
zich voor den vader op, onder het komiek aandoende argument:
"wanne der vater hete noch siben kindere dö heime die alle weisen
wurdin". Origineel is de wijze, waarop de pelgrims op het drama reageeren.
Zij verdenken Sint Jacob van "untrûwe", de vader vloekt
zelfs den heilige, dreigt alle pelgrims van zijn heiligdom te weren en
werpt zijn oÜerande verachtelijk op het altaar 2). Na drie weken
weer teruggekeerd om bij de galg te bidden, verneemt hij van zijn
zoon, dat deze in den geest mede ter pelgrimage is geweest en zijn
booze woorden gehoord heeft. Want Sint Jacob heeft hem gesteund
en de Moeder Gods hem gespijzigd. De pelgrims loopen naar de rechters,
die den jongen bevrijden en den waard door het wonder van de
kippen van schuld overtuigren en ophangen. Van bijzonder belang is
de mededeeling, dat de kippen lang te "Gelferàte" bewaard zijn, doch
thans te "Sancte Domine" nog te zien zijn, dat op vier mijlen afstand
heet te liggen Door deze plaatsaanduidingen is het mogelijk de
plaatsen te herkennen. Met den laatsten naam is Santo Domingo de
la Calzada bedoeld, "Gelferàte" moet een verbastering van Vellorado
zijn 1) F. Pfeiffer, Deutsche Mystiker des vierzehnten lahrhunderts I XV vgg.
2) Vgl. over het gebruik van de offerande voor het altaar te leggen H. W.
Howes, The oult of Sant-Iago at Compostela, in: Folk-lore, Trans(llctions of
the Folklore Society XXXVI (1925) 146.
3) PIeiffer, a.w. I 168. Zou Herman het verhaal naar Spanje of de Spaansche
afwijkingen naar Duitschland gebracht hebben?
4) Misschien met een herinnering aan Gelfrat, den markgraaf van Beieren
uit het Nibelungenlied? Het Duitsche Alte Passional, een berijmde bewerking
192 D. TH. ENKLAAR
Santo Domingo de la Calzada wordt zelf de plaats der handeling
in de vroeg-zestiende-eeuwsche geschiedenis van Lucius Marinaeus
Siculus 1). Bij hem is het de dochter van den waard, die den beker
in den zak van den zoon stopt, zoodat die opgehangen wordt. Verder
komt zijn verhaal geheel met de Catalaansche romance overeen 2),
behalve het slot: door het wonder met de gebraden kippen van de
waarheid van het verhaal der moeder overtuigd, trekt de rechter met
geestelijken en leeken naar de galg om den gehangene te bevrijden en
aan zijn ouders terug te geven. De bestraffing van den waard of die
van zijn dochter ontbreekt. De hoenders worden plechtig naar de kerk
gebracht, waar zij zeven jaar leefden en precies hun gelijkend mannelijk
en vrouwelijk oir nalieten, dat ook telkens een levensduur van
zeVien jaar beschoren is. De talrijke vreemdelingen, die de stad bezoeken,
nemen telkens een veer van haan en hen mede en deze schieten
nooit te kort.
In deze versie van de legende, die wij nu verder de Spaansche zulLen
noemen, vinden wij eenige nieuwe motieven, die in de op den pseudoCalixtus
teruggaande ontbraken. Vooreerst het optreden van de moeder,
waarmede een pathetisch element ingevoerd wordt, dat, aangezilen
zij in het N ederlandsche lied niet voorkomt, voor ons van minder
belang is; al is de van menschenkennis en humor getuigende scène
bij de galg niet onvermakelijk: de vader, die de moeder afraadt het
lijk van haar zoon te gaan zien; de vrouw, die natuurlijk toch haar
eigen wil volgt en daarin nog gelijk krijgt ook. Het verplaatsen van
de handeling naar Santo Domingo de la Calzada, het optreden van
van de Legenda Aurea, die, behalve dat zij het wonder van de kippen bevat,
hoofdzakelijk den pseudo-Calixtijnschen tekst volgt, heet de stad "Walhen"
(= Vellorado?). (Das Alte Passional, herausgegeben von K. A. Hahn (1857)
223 vgg.). Van het Nederlandsche Passionael, dat reeds in de vijftiger jaren
der veertiende eeuw vertaald moet zijn (Te Winkel, a.w. II 175; Van Mierlo,
a.w.. I'I 171), bestaat geen andere uitgave dan een facsimile van een gedeelte van
Gheraert Leeu's druk van 1478: E. Lagerwey en B. Kruitwagen O.F.M., Die
Legende van Sinte Willebroert (1940), waarin men op blz. 35 vgg. een voortreffelijke
beschouwing over het Passionael van de hand van Pater Kruitwagen
vindt.
IJ AA. SS. Julii VI 46.
2) Vgl. Köhler, a.w. 111 225.
193
vrouw,en aid er vs: der Stad Breda (1892) 62.
Il 601; Latijnsche (1941) N otes critico-Il. beige
Nederlandsche 8Q), neel STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK de dienstbode of van de dochter in de herberg, de rol van Maria, het
wonder van de kippen en de processie, die naar de galg trekt, zijn
allemaal nieuwe motieven, die in het N ederlandsche lied sporen
nagelaten hebben.
Door deze trekken vertoont het lied allerlei situaties, die een
nadere juridische beschouwing verdienen. De bestraffing van den
waard is in het pseudo-Calixtijnsche verhaal, ook in de navolgingen,
de Legenda Aurea en Dat Scaecspel, een soort lynchjustitie, een
uiting van de verontwaardiging van het in zijn rechtsgevoel gekrenkte
volk. In de Spaansche versie daarentegen worden in alle navolgingen,
ook in ons lied, de waard en de kokette verleidster op rechterlijk bevel
ter dood gebracht. Het is inderdaad goed middeleeuwsch recht geweest,
dat de valsche aanklager de straf van den onschuldig veroordeelde
krijgt 1). Dat de waard gehangen, het meisje levend begraven
wordt, is eveneens juridisch in den haak. Van den Frankischen tijd
tot in de late Middeleeuwen was het gebruikelijk vrouwen niet door
ophanging, maar door begraving ter dood te brengen 2). In de latere
Middeleeuwen dringt het gebruik door, ook vrouwen op te hangen 3).
De iCatalaansche romance levert daarvan het vroegste mij bekende
voorbeeld 4).
Van de zondares tot de Moeder Gods moge geen te groote stap
geacht worden. Het voorkomen van den naam Maria in twee vrijwel
gelijkluidende regels van het lied, "Sinte Jacob heeft mi geholpen
Maria wt alder noot" (vs; 56) en "Sinte Jacob heeft hem geholpen
Maria wt alder noot" (vs. 64), is slechts te verklaren door de teksten
I) Ik volsta met als voorbeeld te verwijzen naar W. Bezemer, Oude Rechtsbronnen
2) Brunner, a.w. 11 6cn; Schröder, a.w., 370, 832; J. GessIer, Critica
Latina. Critische Aanteekeningen op Lat{jnsche Teksten uit en na de middeleeuwen
(Philol. Studiën, Teksten en Verhand. nos. 25-27) 85 vgg.
3) J. GessIer, Notes critko-historiques 11. Mulier suspensa, in: Revue belge
de Phil. et d'Hist. XVIII (1939) 974 vgg.
4) De overeenkomst van den regel van het N ederlandsche lied: "Si haddet
wel verdient" (vs. 80), met den slotregel van de Catalaansche romance, althans
in de Duitsche vertaling van Wolf: "hätte mehr noch wohl verdienet", berust
wel op toeval. De beide liederen stemmen te weinig overeen dan dat men aan
rechtstreeksche ontleening mag denken.
Tijdschr v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 13
194 D. TH. ENKLAAR
der Spaansche versie ernaast te leggen. Geen commentator heeft dat
tot dusver gedaan. Van Mierlo zet in zijn uitgave "Maria" tusschen
komma's en verklaart het woord als een soort van uitroep, huiselijk
gezegd dus een vloek 1). Koepp spreekt van "Lobgesang des Vaters"
en stemt dus overeen met Van Duyse, die "Maria wt alder noot" door
een komma van het voorafgaande scheidt 2). Hij herkent erin het
refrein van het pelgrims lied "Meerstern, ich dich grüsse", dat luidt:
"Maria, hilf uns allen aus dieser tiefen Not" 3), Zeker is een pelgrimslied
te verwachten in den mond van een bedevaartganger en dit
lied is algemeen bekend geweest, tot in Amerika toe! Het staat zelfs,
ietwat gewijzigd, op den befaamden runensteen te Kensington, opgericht
door de dertig Zweedsche en Noorsche zeevaarders, die in 1362
tot in Minnesota doorgedrongen en daar zeker verongelukt of onder
de lndiaansche bevolking opgegaan zijn. Die steen heeft alle verdachtmakingen
doorstaan en is thans als authentiek erkend 4). Stellig heeft
de dichter van het N ederlandsche lied het pelgrimslied tot voorbeeld
genomen. Maar nu in de beide Spaansche redacties, waarbij de moeder
optreedt, de gehangen zoon zijn redding naast Sint Jacob aan Maria
dankt, meen ik in onzen tekst een herinnering aan de Spaansche
versie te mogen zien, die de dichter zelf niet meer begrepen en daarom
met het pelgrimslied verward heeft.
De verplaatsing van de handeling naar Santo Domingo de la ,Calzada
biedt een mogelijkheid ter verklaring van den tamelijk onbegrijpelijken
regel in het N ederlandsche lied: "si vloghen op sinte Dominicus
huys, daer alle die broeders saten" (vs. 72) . Voorzoover deze regel
gecommentarieerd is, heeft men er den heiligen Dominicus Guzman,
den stichter der Predikheerenorde, in meenen te herkennen. De stad
I) Van Mierlo, Geest. Epiek, 294, 295. Ook HelIinga, a.w., 19, interpUngeert
deze regels, die hij niet commentarieert, aldus.
2) Koepp, a.w., 207; Van Duyse, a.w. II 908.
3) L. Erk und F. M. Böhme, Deutsche LiederhorfIII (1894) 748, no,. 2048;
het is een vrije bewerking van de hymne "Ave maris stella" (G. M. Dreves
und C. Blume, Ein Jahrtausend Lateinischer Hymnendichtung II (1909) 238;
R. de Gourmont, Le Latin mystique (1930) 184 vgg.).
4) R. Hennig, Te"ae incognitae 111 (1938) 268 vgg.; de betreffende passus
van het opschrift luidt: A.V.M. fräelse af illy.
STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 195
Santo Domingo de la Calzada dankt haar naam aan een gelijknamigen,
speciaal Spaanschen heilige, die zich vooral verdienstelijk maakte
door aanleg van wegen ten bate van de pelgrims naar Santiago. Hij
stierf op 12 Mei II09 1). Uit zijn legende is ook het wonder van de
kippen in de legende van Sint Jacob overgegaan. Dergelijke wonderen
van gebraden kippen, soms ook van andere dieren, die herleven om
de waarheid van een ongelooflijke bewering, meestal betreff~nde de
herrijzenis van een dood gewaande, te bevestigen, komen veelvuldig
voor 2). Bron van die verhalen is waarschijnlijk een apocrief evangelie,
waarin het Herodes zou overkomen zijn, toen hij twijfelde aan
de geboorte van een anderen Koning der Joden 3). In het twaalfdeeeuwsche
Fransche heldendicht van Ogier van Denemarken, dat door
geheel Europa, ook in de Nederlanden, verbreid geweest is 4), vindt
men een zinspeling op die legende van Herodes 5). In oude legenden
van Judas wordt zijn ongeloof aan de Verrijzenis des Heeren op
dezelfde wijze aan de kaak gesteld 6).
In de legende van den heiligen Dominicus Calceatensis, zooals die
beschreven is door Luis de la Vega, wiens werk in 1606 te Burgos
verscheen, komt dit wonder tweemaal voor. Het eene verhaal betreft
een Christen, die door den heilige uit gevangenschap bij de Mooren
bevrijd wordt. Wij zijn daarmede typisch op Spaanschen bodem,
midden in de Reconquista. Als een gevangenbewaarder aan zijn bezorgdheid
voor een mogelijke ontsnapping van den gevangene uiting
geeft, antwoordt hem de Moorsche hoofdman: "Etenim si in eo quo
illum nuper reliqui statu captivum detineas, sic ille evadere poterit e
carcere, sic ut gallus hic gallinaceus assatus e catino avolare poterit et
cucurire". Natuurlijk vliegt de haan dan weg en kraait. Ook het
wonder van den gehangene, die gered wordt, treft men in de legende
I) M. Buchberger, Lexikon jür Theologie und Kirche III (1931) 395.
2) Köhler, a.w. 111 639 vgg., Ó41.
3) Wolf, a.w., 134 n. I.
4) H. Suchier und A. Birch-Hirschfeld, Geschichte der Französischen Literatur
I (1913) 42.
5) Raimbert de Paris, La Chevalerie Ogier de Danemarche. Poëme du XlIe
siècle 11 (1842) 485, vs. u615-IIÓ27·
6) Köhler, a.w. 111 Ó4I.
196 D. TH. ENKLAAR
van dezen Dominicus aan, en daarbij het wonder van de herlevende
kippen. Zelfs wordt daarin de bijstand, aan den gehangen jongen verleend,
aan hem en niet aan Sint J acob toegeschreven 1). Daar de
wonderbaarlijke herleving van de kippen niet voorkomt in de oudste
redacties van het verhaal van den gehangene, zoolang dat te Toulouse
speelt, maar pas optreedt, als de handeling zich naar Spanje, hetzij te
Vellorado of te Santo Domingo de la Calzada, verplaatst heeft, is
het duidelijk, dat dit detail in de legende van Dominicus Calceatensis,
waar het tweemaal voorkomt, thuis hoort en vandaar in die van Sint
Jacob overgegaan is. In de in 1515 geschreven geschiedenis van Toulouse
door Nicolas Bertrand wordt de legende weer naar Toulouse
terug verplaatst. Maar hoewel de waard noch zijn dochter erin vermeld
worden, is daar het wonder van de kippen, dat zich ook in de
Spaansche verhalen, in tegenstelling met het N ederlandsche lied, voor
den rechter voltrekt, gehandhaafd 2).
De vermelding in het liedeken van "sinte Dominicus huys" is kennelijk
een herinnering aan de kerk van den heiligen Dominicus Calceatensis,
waar de kippen immers bewaard en gekweekt werden. Het lijkt
wel, of de dichter zelf deze toespeling niet meer begreep en een
Predikheerenklooster bedoelde. Daarop wijst zijn toevoeging: "daer
alle die broeders saten" 3). Pater Van Mierlo tracht in zijn commentaar
's dichters gedachtengang te verduidelijken door erop te wijzen,
dat de Dominicanen het geestelijke gerecht der inquisitie bezaten 4).
Indien de dichter daaraan gedacht heeft, zou dat een nieuwe juridische
dwaling zijn, want de kwestie valt buiten de competentie der
inquisitie. In de andere redacties, hetzij die op de pseudo-Calixtijnsche,
dan wel .op de Spaansche traditie teruggaan, krijgt men den indruk,
dat de zaak voor den wereldlijken rechter behandeld wordt. Het lijkt
mij waarschijnlijk, dat met "alle die broeders" de gezamenlijke pel-
I) AA. SS. Maii ITI 170, Julii VI 46.
2) AA. SS. Julii VI 46.
3) In het Gentsche hs. ~ijn deze woorden vervangen door: "si maecten een
soete geluyt" (Van Duyse, a.w. 11 9Il).
4) Van Mierlo, Geest. Epiek, 295.
1). element,en,
a.w., Das olte Passional, Howe~. a.w., 132 40 a.w., CVI.
STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 197
grims naar Santiago bedoeld zijn, die een onderdak in het Dominicanerklooster
gevonden hadden.
De oproep van "die heeren" van den gerechte: "Wel op, pastoor
ende cappelaen, wi willen met processie onder dat gherechte gaen"
(vs. 75-76), is een weergave van de voorstelling van de Spaansche
versie, dat een processie naar de galg trekt om den onschuldig veroordeelde
af te binden, in tegenstelling met het lynchgericht, dat in de
pseudo-Calixtijnsche redactie voorkomt.
Een afwijking van de Spaansche versie is de voorstelling van het
lied, dat de vader, als hij zijn zoon bij zijn terugkomst nog levend heeft
aangetroffen, niet naar den rechter, maar naar den valschen waard
loopt. Köhler en Koepp vinden dat een vreemde handelwijze; Van
Mierlo maakt de fijnzinnige opmerking, dat de argeloosheid van den
braven man daardoor des te scherper uitkomt Het zou echter ook
kunnen zijn, dat in deze situatie een herinnering verscholen zit aan
den gang van zaken, zooals Herman van Fritzlar die geeft, bij wien
de rechters, nadat zij eerst den jongen bevrijd hebben, naar den waard
gaan, in wiens keuken vervolgens het wonder van de kippen zich
afspeelt 2). Want Herman van Fritzlar is ook de eenige van hen, -die
de Spaansche versie volgen, bij wien, als in het liedeken, het "remplaçantenstelsel"
voorkomt.
Zooals de cultus van Santiago de Compostela uit allerlei elementen,
zelfs uit voor-Christelijke, is opgebouwd 3), zoo is ons liedeken ook
het resultaat van invloeden van verschillende zijden, het meest van de
Spaansche versie der legende. Daarbij zal men niet zoozeer aan
rechtstreeksche ontleening der hier aangewezen literaire monumenten
hebben te denken als wel een plaats in te ruimen aan mondelinge
traditie 4). Het dooreenwoelen en vervagen der themata wijst daar
duidelijk op.
I) Van Mierlo, 291.
2) Zoo gebeurt het ook in ed. Hahn, 225.
3) Vgl. vgg.
4> Vgl. Van Schaick Avelingh, CV!.
D. TH. ENKLAAR
Il. HET LIED EKEN VANDEN RFGHENBOGHE
Hoewel herhaaldelijk uitgegeven, heeft dit lied, no. 127 van het Antwerpsche
Liedboek van 1544, slechts zelden een bespreking kunnen
verwerven 1). De vele duisterheden, die het aankleven en die ook door
de besprekingen, die het te beurt vielen, zeker niet alle opgehelderd
zijn, hebben de commentatoren blijkbaar afgeschrikt. De heer Knuttel
was de eerste, die zich eraan waagde, en hem komt de eer toe, althans
enkele moeilijkheden opgelost te hebben: hij wees het voorbeeld ervan
aan in een Duitsch "meisterlied", dat aan Barthel Regenbogen toegeschreven
wordt 2), en verklaarde daarmede titel en aanhef. Koepp
vergeleek de beide gedichten in bijzonderheden, zonder tot een explicatie
van de talrijke onbegrijpelijkheden te komen. Hij viel Mevrouw
Mincoff-Marriage bij, die er een Doodendans in vermoedde.
Bezig met den oorsprong, de ontwikkeling en het wezen van den
Doodendans na te gaan, trof mij dit liedeken als een belangrijk monument,
doch niet van den Doodendans zelf, als wel van motieven, die
den Doodendans hielpen vormen.
Het tweede gedeelte van het lied, van strophe 4 af, is een tweespraak
tusschen "die iongelinc" en "die doot", waarvan de eerste driemaal,
de laatste tweemaal spreekt. Een dergelijke beurtspraak is in
den Doodendans volstrekt ongebruikelijk: daar spreekt elk van beide
partijen, onverschillig wie het eerst het woord neemt, hoogstens eenmaal.
Nu zou het hier wel een uitbreiding van het Doodendansthema
kunnen zijn, maar waarschijnlijker is toch, dat het liedeken een reminiscentie
bevat aan soortgelijke gedichten, die voorloopers van den
Doodendans geweest zijn, als de Dialogus mortis cum homine (ook
I) Gedrukt bij H. Hoffmann von Fallersleben, Horae Belgicae XI (1855)
192; W. Gs. Hellinga, Een Nhoon Liedeken.s-Boeck (1941) 300; J. A. N.
Knuttel, Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de Kerkhervorming (lgOO)
493; J. Koepp, Untersuchungen über das Antwerpener Liederbuch vom Jahre
1544 [1929] 319; Elizabeth Mincoff-Marriage, Zestiende-eeuwsche Dietsche
volksliedjes (1939) 240.
~) W. Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied II (1867) 270, no. 429·
198
of die sinds de twaalfde eeuw voorkomen en in
de dertiende in vele volkstalen doorgedrongen waren De figuur van "die doot" in het liedeken is tweeslachtig en vertoont
een karakterwijziging, die in de ontwikkeling van den Doodendans
welbekend is. In de strophen 4, 5, 6 en 8 is "die doot" met wien
"geen verdingen en is", als hij "coemt met crachte aenghedronghen"
en den mensch "op een eynde sedt", de gepersonifieerde Dood, Doch deze personificatie is in den Doodendans van betrekkelijk
laten oorsprong. Zij wordt voorafgegaan door de voorstelling, dat de
mensch vermaand wordt door een doode, die in zijn eigen lot
den levende zijn voorland toont. Een van de belangrijkste vormen,
waarin dit thema voorkomt, is de legende der drie dooden en der drie
levenden, die van de allergrootste beteekenis voor de vorming van
den Doodendans geweest is Ook bij de ontwikkeling van die legende
reeds groeit de figuur van den doode tot een persoonlijken
Dood. De oorspronkelijke voorstelling treft men in het liedeken nog
aan in strophe 7, waar "die doot" klaagt, dat hij lang de wereld
gediend heeft en van zijn meesteres kreeg
"te loone
mer een lijnen de et ende docken gheclanck
als ick van deser we relt moeste scheyden".
Deze regels zinspelen duidelijk op het overlijden van een menschelijk
wezen het is nog niet de gepersonifieerde Dood, zooals die in de
overige strophen optreedt. De beide voorstellingen loopen in het liedekien
dooreen, wat veel ertoe bijgedragen moet hebben om het voor de
moderne commentatoren moeilijk verstaanbaar te makien: zoowel
STUDIËN OVER HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK 199
cum vita cum anima), 1).
la
Mort. Ie mort, 2). 3) ; I) Uit de overstelpende literatuur over den Doodendans verwijs ik alleen
naar L. P. Kurtz, The dance of death and the macabre sPirit in European litemture
(1934). De boeken van W. StammIer, Die Totentänze des Mittelalters
(1922), en van S. Kozaky, Geschichte der Totentänze (1936), schijnen in geen
Nederlandsche bibliotheek aanwezig te zijn.
2) Vgl. K. Künstle, Die Legende der drei Lebenden und der drei Toten und
der Totentanz (1908) ; R. Ligtenberg O.F.M., Over de legende der drie levenden
en der drie dooden (Collectanea Franciscana Neerlandica I1I4, 1934).
3) "Die doof' is bij zijn leven een voornaam persoon geweest: hij diende de
wereld "om eens so rijcker heeren sout".
200 ENKLAAR, HET ANTWERPSCHE LIEDBOEK
Mevrouw Mincoff als Koepp meenden, dat de woorden van strophe 7
niet in den mond van den Dood pasten.
Ook het eerste gedeelte van het liedje lijkt een Doodendans-motief
te bevatten. "De onbegrijpelijkheid vooral van de derde strofe", waarover
de heer Knuttel klaagde, wordt wellicht een weinig weggenomen,
wanneer men aanvaardt, dat de "drie vorsten hooch geseten" een herinnering
aan de drie levenden zijn, die sinds het ontstaan der legende
als voorname heeren en sinds de veertiende eeuw te paard voorgesteld
worden.
Het is· niet waarschijnlijk, dat de N ederlandsche dichter deze
Doodendans-motieven in Regenbogen's lied ingevoegd zou hebben,
geïnspireerd op enkele uitdrukkingen, die hij aantrof. De heer Knuttel
heeft het vermoeden uitgesproken, dat reeds in het Duitsche taalgebied
aan enkele regels van het oude "meisterlied" geheel nieuwe
strophen zouden vastgeknoopt zijn, waarvan het N ederlandsche lied
een vertaling zou zijn. Wat wij van de ontwikkeling van den Doodendans
weten, maakt een dergelijken gang van zaken aannemelijker, dan
da t wij hier met een oorspronkelijke N ederlandsche Doodendansredactie
te maken zouden hebben. Zou die Duitsche omwerking nog
te achterhalen zijn? Mevrouw Mincoff heeft in het Britsch Museum
indertijd aangetroffen een vliegend blaadje, dat in 1550 te Neurenberg
gedrukt werd en tot titel had: "Ein Lied von dem Tod, wie er
alle Stände der Welt hinweg nimpt" 1). Dit lied is blijkbaar een
Doodendans, waarin een ander groot thema daarvan uitgewerkt is,
dat van den Dood als gelijk aan alle menschen, van welken rang of
stand ook, dat niet uit de legende der drie dooden en der drie levenden,
maar uit andere, minstens even oude voorloopers herkomstig
is. Het heet "in des Regenpogen plaen Thon", dus op een wijs van
Regenbogen, vervaardigd te zijn. Zouden de verzen van "die iongelinc",
een gebruikelijke figuur in Doodendansen, daaraan ontleend
zijn? Het is onbegrijpelijk, dat ~oepp, die van het bestaan van dit
lied op de hoogte geweest is, geen poging gedaan heeft om erachter te
komen, wat het eigenlijk is. D. TH. ENKLAAR
I) Mary Elizabeth Marriage, Alte Liederdrucke im britischen Museum, in:
Alemannia XXVIII (1900) 249.
17DE-EEUWSE RELICTEN MET EU < 0
a-meen ik, over deze "autochthone umlaut van a in het N.W." geschreven
90). antiquiteiten, die slechts met grote moeite, en dan juist in de allerconservatiefste
dorpen opgedolven kunnen worden", zegt Kloeke (a.a.
In die sfeer kan men gevoegelijk ook meu plaatsen; maar het
dichterlijke geneucht( e) is van heel andere "standing"; beuk bevindt
zich in veilige middenpositie. In de 17de eeuw schijnen de verhoudingen
bij Vondel; ook uit Hoof t's dichterlijk werk is gemakkelijk
een aantal plaatsen te vinden, maar voorbeelden uit onze kluchten ken
ik niet. Breur bij Bredero en andere kluchtspelschrijvers, herhaaldelijk;
deze toch wel zonderlinge verhoudingen, toen ik het plan opvatte het
geringe eu-materiaal uit de 17de eeuw met enkele mij bekende voorbeelden
Hellinga noemt voor het 17de-eeuws Hollands de reeds bekende
van veugen). De auteurs die hij noemt, zijn allen Amsterdammers
2) en hij vraagt: "Moet ook Amsterdam gerekend worden tot
(naast 'sM oandes), Van de Schelde tot de tv eichsel I, 192 (Ridderkerk).
taal Aanteekenmgen bij OPMERKINGEN OVER
Kloeke heeft in zijn studie over W oensdag-W e'Un( e )sdag, Ts SS,
148 vlg., op overtuigende wijze aangetoond dat in onze kuststreek,
van de Zeeuwse eilanden tot de Wadden-eilanden, de o-umlaut, zij
het in beperkte mate, inheems moet zijn geweest 1). Het laatst is,
0 door Dr. W. Gs. Hellinga (Opbouw, go). Hij noemt daar de bekende
vbb. uit 17de-eeuws Hollands en bespreekt verder die, welke in
de hedendaagse algemene omgangstaal nog leven. Het is een zonderling
heterogene groep, die eu-woorden. "De weun(e)sdag-vormen zijn
IS2). I7de onder de eu-relicten niet anders te zijn: veugen (voegen) genoteerd
uit Hooft en Vondel ken ik de vorm niet. Mijn aandacht viel op
I7de te vermeerderen. Daarmee begin ik.
voorbeelden breur, reukeloos, geveucht (en andere vervoegingsvormen
1) Een (misschien overbodige) aanvulling op zijn materiaal is 's Weundes
s Moandes) , Weichsel 2) Het materiaal is in hoofdzaak te vinden in Vondels van Van Heften
en in Nauta's AatiJeekenmgen Bredero.
Isabella 1 )
Seuters, wachten): àangetroffen
8)
8 35, 4). Ó-umlaut. huwbaar 2) 4) Het WNT vermeldt hoeker in verschillende betekenissen; niet in deze.
202 A. A. VERDENlUS
een autochthoon eu-gebied?" In ieder geval zijn er nog meer Amsterdamse
schrijvers in het begin der 17de eeuw die vertrouwd zijn met
eu-woorden.
Coster's lsabella begint met een proloog van de Min (Cupido), die
vs. 127 vlg. zegt:
Hoe koddich ist, ick weet niet seuters
Als ouwe kluyvers jonge kleuters, 1)
Oft ouwe totebellen gaan
Slaan jonghe melck-muylen aan.
S euters, in rijmpositie, is hier zoeters en betekent m.i. ongeveer:
grappigers, leukers.
Nog een voorbeeld waarop tot dusver niet gewezen is, geeft Hoof t's
Warenar, vs. 1317-18, waar het (dubbel-) rijm teuven later (langer
toeVien, wachten) : deuvekater voorkomt. Reym, de eenvoudige meid
uit het volk, is hier aan het woord. We zijn hier, evenals bij seuters
in de Weunsdag-sfeer van Kloeke. Het WNT tekent bij dit teuven
aan: "misschien een dialektische bijvorm van een niet ciangetroffen
*teven dat verwant kan zijn met toeven. Alleen in N.-Holl. bekend" 2).
Op grond van de nu bekende 17de-eeuwse eu-woorden (eu uit a)
mag men hier, dunkt mij, gerust met Boekenoogen umlaut van a aannemen
(Boekenoogen § 66) 3). Ik kom op Hooft terug, maar bespreek
eerst nog een paar, misschien aanvechtbare voorbeelden.
In Ts 289 (Bronnen voor de kennis van leven en werken van
Jan van Hout) haalt Prinsen enkele regels aan uit een Leids register,
regels "nopende t' onderscheyt vande snoucken". Onder de daar genoemde
soorten van snoeken is ook de heuckert. Prinsen vat heuckert
op als hoeker, een afleiding van hoek. Mogelijk kan deze etymologie
nader worden getoetst Is zij juist, dan is deze (plaatselijke,
Leidse?) snoeknaam een nieuw voorbeeld van a-umlaut. De streek
I) Kleuter hier in de betekenis van jong, huw.baar meisje; het komt in 17deeeuwse
volkstaal en later herhaaldelijk in die betekenis voor; vgl. Stoett,
Moortje 2561 en WNT in voce.
Er volgen enkele vbb. uit Boekenoogen. Karsten heeft het woord niet;
evenmin de daarbij behorende composita.
3) Vgl. ook nd. (o.a. ofri.) töven.
I7DE-EEUWSE RELICTEN MET EU < 0 2°3
waar hij voorkomt, verzet zich niet tegen die opvatting. Dat is evenmin
het geval met nog een ander voorbeeld dat ik onder de aandacht
breng van hen die zich voor het "ingvaeonismenprobleem" interesseren.
Wat moet men denken van het Zaanse (Noordhollandse) adjectief
meul, o.a. genoemd door Boekenoogen (wat is de grond hier me'Ul;
het meule gras of vlees) ? Boekenoogen voegt aan zijn vermelding toe:
"eertijds moel". Is het een relict met eu uit 8, dat als speciale term
uit het boerenbedrijf zich heeft kunnen handhaven, dan kan de chronologische
constatering van Boekenoogen moeilijk juist zijn en zullen
de gegevens nader getoetst moeten worden. In ieder geval moet het
woord, op grond van zijn betekenis, wel tot de familie van malen
behoren.
Ik keer nu terug tot Hooft. - Het werkwoord veugen is genoteerd
bij Bredero, Roemer Visscher en Vondel, en het zal aan het toeval of
aan de verwaarlozing der studie van Hoof t's taal toe te schrijven
zijn, dat ook deze Amsterdammer niet in dit verband wordt genoemd.
Hooft gebruikt veugen met de daarbij horende vervoegingsvormen
herhaaldelijk, maar steeds in rijmpositie, zover ik weet 1). In de
Granida vindt men de vbb. in vs. 483, 749, 787, 8302) en de rijmwoorden
zijn: meucht (moogt), deucht, gheneucht, verheughen, deels
dezelfde die Hellinga noteert. Uit Hoo(t's Gedichten (Ui tg. StoettLeendertz)
I streepte ik aan deucht: veucht (blz. 45) en hetzelfde
rijm op blz. 87. Opzettelijk onderzoek kan nog wel meer materiaal aan
den dag brengen en zal waarschijnlijk mijn indruk bevestigen dat
Hooft en Vondel de (!lU-vormen van het werkwoord in hun latere
werk opgeven 3).
Veugen, veucht, geveucht blijken handige rijmen in een bepaalde
gedachtensfeer en ze zullen ook wel door andere Hollandse dichters
zijn gebruikt. Eigenaardig genoeg beschik ik niet over materiaal uit
1) Ook de door Hellinga genoemde vbb. staan alle in rijmpositie ; seuters en
teuven in dit artikel ook.
2) Uitg. Klassiek Letterk. Pantheon.
3) In de Granida van 1636 laat Hooft ze staan; daar blijven dus de dubbelvormen
voegen (buiten rijm) - veugen, die men in de eerste druk aantreft.
204 A. A. VERDENlUS
onze I7de-eeuwse kluchten. Hoe ook de waarde van het Amsterdamse,
I7de-eeuwse veugen mag zijn, het detoneert niet in hogere poëzie,
zoals breur dat aanstonds ter sprake komt, blijkbaar wèl doet. Het
detoneert niet; evenmin als dialectisch stick (= stuk), vijnen en
vinnen (= vinden), winste (= wenste), verwinssen (= verwensen),
die Hooft in de Granida gebruikt als rijmwoorden naast stuk, vinden,
wenschen buiten rijm. Evenmin als bedielen (bedeelen), verkiert
(verkeerd), die ik in de Theseus en Ariadne in rijmpositie aantrof.
Blijkbaar is er in het I7de-eeuwse Amsterdam bij lange na nog
niet die grote kloof tussen de volkstaal en de - in wording zijnde
- taal der beschaafde burgerij, der hogere standen, die wij in onze
dagen zien. En er is, althans in het begin der I7de eeuw, nog heel
wat aanvaardbaar in de literatuurtaal, ook in de hogere literatuurtaal,
dat we een eeuw later geheel zien teruggedrongen naar lagere
milieu's of zelfs volkomen in onbruik zien geraakt. Dat geldt, zoals
hier, voor klankvormen, dat geldt natuurlijk ook in ruimere zin.
In Hoof t's Warenar is een neiging te bespeuren om, ook in de taal,
de spelers naar hun sociaal milieu te typeren, maar - veel resultaten
levert een opzettelijk onderzoek naar die taaldifferentiëring niet op;
een poging van Stoett om de personages uit het Moortje naar hun
taalgebruik te typeren brengt ook weinig positiefs. Bredero was er
trouwens niet de man naar om in dezen consequent te zijn. Maar
zijn kluchten werden stellig niet alleen door het klootjesvolk begrepen
- en genoten; ook de Amsterdamse burger klonk deze taal vertrouwd
in de oren. De sociale differentiëring was nog niet zo scherp
geworden, ook niet in het taalgebruik, dat er een onoverkomelijke
barrière lag tussen de taal van het volk en die van de burger, tal van
woorden en klanken konden nog beide kanten uit. De stadsverhoudingen
van toen kan men het best benaderen van uit de hedendaagse
dorpsverhoudingen in de provinciën", met name in de provinciën buiten
Holland.
Houdt men dit alles in het oog, dan is te begrijpen, waarom een in
de Hollandse taalgemeenschap zwak staande vorm als veugen, een
oude umlautsvorm die van huis uit geen literaire "standing" zal hebben
gehad, zich als gemakkelijk rijmwoord nog wel enige tijd heeft kun-
17DE-EEUWSE RELICTEN MET EU < Ö 2°5
nen handhaven in de literaire taal van Hooft en Vondel, maar niet
of nauwelijks in de kluchtentaal, die door haar vrijer metrum rijmnood
gemakkelijker kon mijden. Niet of nauwelijks; ik beschik over
geen voorbeelden. Is dit juist, is dan langs deze gedachtengang ook
niet het literaire, het schrij'ftaalcachet van geneugte, geneucht te
verklaren? Hellinga constateert voor de 16de en 17de eeuw (begin
17de eeuw?) een evenwicht tussen de eu- en de oe-vorm bij onze
schrijvers; Ten Kate gebruikt beide vormen nog" willekeurig. Genoegte
legt het af; wordt verdrongen door genoegen; geneucht houdt
als gemakkelijk rijmwoord stand bij onze dichters - en wordt daardoor
veredeld 1). Tot het verlies van de slot-e zullen rijmwoorden als
deugd, verheugt hebben meegewerkt. Welke rol genucht, een ablautsformatie,
in dit proces gespeeld kan hebben, blijve onbesproken.
Breur en meu schijnen reeds in het 17de-eeuwse Hollands tot een
heel andere sfeer te behoren dan de pas besproken woorden; in de
latere algemene omgangstaal zijn ze niet geaccepteerd. Dat ze een
taai leven hebben gehad in Hollandse volkstaal ligt aan het feit, dat
ze tot de familiale sfeer, tot een intieme en conservatieve taalkring
behoren. Breur is, meen ik, in Holland nu verdwenen; meu is sterk
teruggedrongen; Boekenoogen noch Karsten vermelden het. Maar
in de strijd tegen het Franse tante hebben moei èn meu nog sterke
stellingen weten te bewaren. Breur heeft het in Holland geheel afgelegd
tegen de oe-vormen (zie Van Ginnekens taalkaart broeder in OTt
I, 81). ln het 17de-eeuws Amsterdams moet het woord in vrij druk
gebruik zijn geweest; voorbeelden levert echter alleen de volkstaal.
Nauta noteert uit Bredero's werk 9 vbb. en hij is niet volledig 2).
Ook in andere Hollandse kluchten uit de 17de eeuw komt breur voor
(zie o.a. een vb. in 't WNT) 3). In het merendeel der gevallen heeft
I) Ik wil daarmee, niet op één lijn stellen, maar toch vergelijken het veredelingsproces
dat tot op heden toe woorden als kleen en reen bij onze dichters
ondergaan.
"
2) Zie o.a. kittebruer, Moortje 671, dat meteen illustratief is voor de gebruikswaarde.
Een dergelijke spelling met ue Bred. IU, 233, ook een niet door
Nauta genoemd voorbeeld.
3) Hier volgen nog enkele plaatsen: Oene (JanVos.), verschillende malen,
in en buiten rijm; Zijtje Fobers (fol. B I rO).
nog
206 A. A. VERDENlUS
het rijmpositie, maar ook daarbuiten wordt het gebruikt. Het heeft de
engere betekenis van broeder zowel als de ruimere van vertrouwelijkheidsaanspraak.
Het woord is misschien het duidelijkste bewijs dat
Amsterdam de a-umlaut k.ende. In verband met de andere Hollandse
a>eu-woorden heeft het geen zin om met Van Ginneken in dit woord
r-umlaut aan te nemen.
Alvorens mijn opmerkingen te besluiten moet ik nog een eu-woord
bespreken, een umlautsgeval waar de eu via a teruggaat op au; nl.
beus, dat in 17de-eeuwse Hollandse (Amsterdamse) volkstaal herhaaldelijk
voorkomt 1). Ik geef een vb. ui t Warenar. Warenar zegt
van Reym (vs. 99 vlg.) :
's Is argh as de droes, en wilse haer best temen,
Ick sorgh se selme noch iens uyt de nest nemen.
Soo deurtrapt slim isse, en soo duyvels beus.
Eerst een opmerking over de betekenis; Leendertz verklaart beus
hier als boos, slecht. Dit is m.i. niet geheel juist. Ik zou willen vertalen:
glad, bijdehand, doortrapt misschien. Het Fries o.a. kent boas
in deze betekenis. Het kan daar - met een overheersende grondbetekenis
van bedreven, wakker (ijverig) - zich ontwikkelen in
bonam, ook in malam partem (zie Friesch W); ik neem voor de
Warenar dit boos aan met ontwikkeling in ongunstige zin 2). - Een
ander beus (bues) in Moortje 2716: ... die smaackt oock niet bues
(niet kwaad) 3). - Is ook deze umlautvorm in Noord-Holland
geheel verdwenen? Boekenoogen en Karsten vermelden beus niet.
Beus, veugen: zowel de Germ. au als de Germ. a hebben in onze
kuststreek door umlaut eu opgeleverd. Men mag dus aannemen dat
in het gebied waar deze umlaut werkte, de au en a waren samengevallen,
of althans weinig van elkaar verschilden, toen hij begon te
werken. Anders gezegd: deze umlaut begon nà de overgang van au
I) Op gezag van Epkema" de bewerker van het Wdb. op Gijsbert Japic'x,
vermeld ik hier dat beus meermalen voorkomt in het werk van de Friese geneesheer
en auteur P. Baardt.
2) Zi ook WNT i.v. boos G (kol. 489).
3) Zie WNT 480; aldaar verdere vbb. met eu uit Roemer Visscher en Vondel.
Alle vbb. staan ook hier in rijmpositie !
17DE-> > oe oe fi 17de 17de-î 17de 1941 I) 'I7DE-EEUWSE RELICTEN MET EU < 0 2°7
a en eindigde vóór de ontwikkeling a oe zijn beslag had gekregen,
daar de umlaut van oe een .fi oplevert. Maar - deze umlaut
heeft lang niet alle a-woorden getroffen; of (en) werkte hij slechts
bij een bepaalde volksgroep in onze kuststreek? Voor deze problemen
houdt mijn onderzoek halt. Vast staat dat de groep eu-woorden
(woorden met eu uit a of au) in 't begin der I7de eeuw in Holland,
in onze kuststreek zwak staat. Een nader onderzoek moge uitmaken,
o~ in Middeleeuwse Hollandse taal het aantal eu-woorden belangrijk
groter is geweest 1). Ik heb mij willen bepalen tot I7de-eeuwse toestanden.
Stellen we naast de eu-relicten de relicten met ongediphthongeerde
en û (de ie- en oe-woorden, die indertijd door Kloeke en Van
Haeringen zijn besproken in N Tg XX en XXI), dan blijkt duidelijker
hoeveel kleiner, maar ook hoeveel heterogener de eu-groep is.
Tussen beide feiten schijnt mij verband te liggen. De zwakke eu-groep
die de I7de eeuw ons laat zien, kon gemakkelijk uiteen worden geslagen,
zodat de woorden als enkelingen zonder verband hun eigen
leven gingen leiden, onafhankelijk van elkaar, en sneller te gronde
gingen dan de beide andere genoemde groepen, waarvan de leden
steun vonden aan elkaar en zich merendeels tot op heden wisten te
handhaven.
Amsterdam, Oct. A. A. VERDENIUS
1) Ik haal aan uit Hellinga, Opbouw 91: "Tiemeyer is (trouwens), op grond
van spelling en rijmen, tot de conclusie gekomen, dat Hildegaersberch verscheidene
woorden met eu-umlaut gehad -moet hebben (§ 120, 121)".
OETOE (OERDOE) RAKKERT
EEN FRIES RELICT
pronomen nog als relict, in vocatief-positie in gebruik is.
Met Friesland en Groningen behoefde hij zich niet bezig te houden,
dit Friese en Saksische gewest soortgelijke wendingen kennen als hij
noemt, nl. doe + scheldwoord, invectief: oetoe lillekerd (Zwolle);
vot toe lilleke hond (Apeldoorn) enz.
Voor Groningen kan ik verwijzen naar Ter Laan's Wdb. Deze geeft
oet toe, met of zonder volgend woord, natuurlijk steeds in dreigende,
ongunstige zin: oet toe lelkerd. Ter Laan drukt het af in twee woorden
(één vb. oettoe) ; het is de vraag of de Groninger het nog als een
tweeheid opvat, of hem de etymologische oorsprong van bewust is.
Dat is met de Fries stellig niet het geval. In Friesland is de wending,
in andere zin dan in Kloeke's voorbeelden, ook tot een relict geworden.
Daarom vooral breng ik ze hier ter sprake. Oetoe, met of
zonder volgend invectief, gebruikt een Fries met dreigend accent
tegen een hond, die hij wil wegjagen, tegen een kwajongen enz. En
hij is zich stellig niet bewust dat zijn interjectie bestaat uit een bijwoord
en een 2de persoons-pronomen. Het bijwoord luidt
tegenwoordig in geheel Friesland met palatale met de van
Utrecht; het pronomen heeft zich in bijna geheel Friesland ontwikkeld
tot of dàu; de eerste vorm heeft de klank van de tweede
die van zou. Oetoe moet dus vrij oud zijn; ernaast ontwikkelde zich,
waarschijnlijk onder invloed van sterk emphatisch accent, de bijvorm
oerdoe, die ten overvloede het bewijs levert dat het woord in zijn
samenstellende delen niet meer werd begrepen. Het Friesch W geeft
geen van beide vormen.
In de NTg XX, blz. 7 bakent Kloeke een Noordnederlands gebied,
oostelijk van de lijn Kampen-Apeldoorn-Velp af, waar het enkelvouds-
doe omdat daar het enkelvouds-vnw. van de 2e persoon nog volop gebezigd
wordt. Toch kan het zijn nut hebben er op te wijzen, dat ook
oettoe); oet( t)oe nog
(uit) uit ut, u, u do'U dou; zo,
In het Friese taalgebied waarmee ik vertrouwd ben (Drachten en
ondeug,ende
+ ... enz., verschillende vbb. waar in sandhi tot kon
+ ou) Taal- VERDENlUS, OETOE RAKKERT 2°9
omgeving), staat naast oetoe ondogense rakkert (weg jij, ondeugende
rakker) de enkele verbinding van aanspreekvorm subst.: dou ondogense
rakkert: de normale hedendaagse pronominale vorm dus
naast de oude, verouderde oe-vorm in de combinatie oetoe (oerdoe ).
Beziet men de rij uitdrukkingen die Kloeke uit het OverijselsGelderse
gebied geeft, dan vindt men naast oetoe ... ook vo't toe ... ,
pas op toe '" doe toe verscherpen. Maar er zijn er ook met enkel toe en niet doe: toe lillekerd
bijv. Het is de vraag of deze t-vorm geabstraheerd is uit het
veel voorkomende oet(t)oe (vot-toe), dan wel onder invloed van
sterk affect is ontstaan. Het Fries kent, zoals boven bleek, niet de
t-vorm in de enkele verbinding: aanspreekpronomen substantief.
Dan is het steeds: dou dogeniet, dou rakkert enz.; daar is een losse
vorm met stemloze beginconsonant onbekend.
Doel van dit alles is. te betogen dat oetoe (oerdoe ) een reeds
eeuwenoude vaste verbinding is, die niet alleen relict is in het taalgebied,
waar het enkelvoudspronomen is verdwenen, maar ook in streken,
waar dat pronomen nog wel in levend gebruik is, niet (voor
sommige streken mogelijk: nauwelijks meer) als een verbinding met
een voornaamwoord wordt begrepen. Dit relict bewaart twee oude
oe's (û's), die onder normale omstandigheden zich in het latere Fries
op verschillende wijze (tot u en tot OIU) hebben ontwikkeld.
Amsterdam A. A. VERDENIUS
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 14
SP ARSA (111)
Reinaert II, vs. 6518 voorkomt, voor een der bekendste soorten van
cercoPithecus) marka!a. Die groote gelijkenis in vorm moet echter op toeval berusten.
ude eeuw is een beletsel voor de identiteit van het Indische met dit blijkbaar
zuiver Germaansche woord, zie hetgeen daarover door Kluyver
WNT D. Wtb.
men in den laatsten (uden) druk van Kluge's Etym. Wtb. d. Deutschen
en ook bij ons is naast meercatte: meerape aangetroffen, zie
WNT.
Nu zijn er ook talen, waarin de benaming van het dier wordt uitgedrukt
zoo verleidelijke etymologie uit Sanskrit marka!a wel definitief moet
door Alfonso Ulloa uit het Spaansch in het Italiaansch vertaald
"alcun gatto mammone, monicchio". De Venetiaansche vorm is
gatomanon (Boerio). Evenzoo luidt het PooIsche woord kotomalpa.
1. "de taal van iemands moeder, de taal waarin iemand het spreken heeft
Mee r kat. Men heeft deze benaming, die te onzent reeds in den
11, apen met een langen staart (cercopithecus) meermalen in verband
willen brengen met een der Sanskritwoorden voor een aap t.W.
Het vroege voorkomen van ohd. mer ( e )kazza in de nde of 12de
is opgemerkt in het IX, 406. De definitie in het VI, 1852 luidt dan ook: "langgeschwänzte affenart, als eine über
meer gekommene, fremde katze von alters her aufgefaszt" of, zooals
nden) Spr. bewerkt door Götze kan lezen: "von Afrika über das
Meer gebrachtes Tier, langgeschwänzt und kletterlustig wie die
Katze". Naast hd. meerkatze werd oudtijds ook wel meeraffe gebezigd
door een samenstelling die wil zeggen: "kataap", waardoor de
worden afgewezen. Het Italiaansch heeft gattomammone, dat b.v.
voorkomt in de levensbescnrijving van Columbus door zijn zoon Fernando,
en te Venetië in 1571 verschenen, waar men op blz. 157b leest:
0 Poolsche Ook in het Tsjechische kockodan is in het eerste deel het woord voor:
"kat" verborgen, het tweede bestanddeel is mij echter niet duidelijk
Moe der t a a Over dit woord in de gewone beteekenis van:
SPARSA 211
geleerd, dus zijne eigen taal" zie men het WNT IX, 940 alsmede het
artikel van J. W. Muller in het 47ste deel van dit tijdschrift, getiteld
Vaderland en Moedertaal. De term wordt in dat opstel (blz. 61 vlg.)
beschouwd als een navolging van Latijn lingua materna, waarnaast
vanouds patria lingua (zelden paterna lingua) voorkomt. Deze laatste
verbinding( en) zou men kunnen weergeven door "vadertaal", maar
ook door: "vaderlandsche taal, landstaal" (patrius, domesticus
sermo). Nu is het merkwaardig, dat, terwijl de Romaansche en Germaansche
talen alle het begrip "moedertaal" kennen, zooals ook het
geval is in het Tsjechisch en Servisch alsmede in het Hongaarsch en
het Finsch, de Polen en de Russen daarentegen het begrip: "vaderlandsche
taal" als geijkten term gebruiken. Men vergelijke fr. langue
maternelle, ital. lingua materna, sp. lengua materna, port. lingua materna;
eng. mothertongue, ndl. moedertaal, hgd. muttersprache,
deensch modersmaal, zw. modersm(ll; tsjech. materStina, serv. jezik
materinski ; hong. anyanyelv, finsch äidinkieli, enz. met poolsch
ojczysta mowa, russ. oteeestvennyj jazyk.
o ff i c ier van g e zon d hei d. Van dit woord in de bekende
beteekenis van: "arts tot den geneeskundigen dienst bij het leger
behoorende" geeft het WNT geen oudere (tevens de eenige) bewijsplaats
dan uit Landolt's Militair Woordenboek, dat in de jaren
1861-'62 verscheen. Het is natuurlijk een vertaling van het Fransche
officier de santé en als zoodanig afkomstig uit den Franschen tijd.
Een aanhaling uit dien tijd vindt men in het Noordbrabantsche tijdschrift
Tazandria 24, blz. 51 in een opstel getiteld: De stad' s H ertogen
bosch na hare inneming door Pichegru in I 794, waarvan de
inhoud ontleend is aan de Memoires over de jaren 1794-'gS van Mr.
B. Donker Curtius (1746-1832), die deze op het eind van zijn leven
schreef. Het citaat is uit het jaar 1795 en luidt als volgt: "De zoogenaamde
officieren van gezondheid (officiers de santé) aten 's morgens
geb rade hammen en dronken wijn als water, terwijl de brave
zieken gebrek leden". Deze bewijsplaats is, om zoo te zeggen, uit
den tijd zelf afkomstig waarin de (uit het Fransch vertaalde) term
bij ons ontstond en in zwang kwam.
vgI. 212 R. VAN DER MEULEN
° ver i gen s. Volgens het WNT is dit woord: "eene, naar het
schijnt eerst in de 19de eeuw, in gebruik gekomen navolging van hd.
übrigens, in den zin van: voor het overige, wat de rest betreft; sedert
echter zoo gewoon geworden dat het thans niet meer als een germanisme
wordt beschouwd". Dat dit germanisme ook reeds in de
18de eeuw werd gebezigd, blijkt uit een schrijven van September 1787
van kapitein C. de Jong in diens Derde Reize naar de Middellandsche
Zee, gedaan in de jaren I786, I787 en q88, I, blz. 27°, waar men
leest: "Overigens vind ik in de stad (Pal1na op Majorca) niets aanteekenenswaardig"
.
Pis t 00 I. Men heeft langen tijd gemeend, dat de benaming van
dit bekende wapen zou kunnen samenhangen met den naam der Italiaansche
stad Pistoja in Toscane, waarvan het adjectief pistolese:
"afkomstig van Pistoja" voorkomt als benaming yoor een kort
zwaard of groote dolk (zie het Etym. Wdb. van Franck-v. Wijk en
WNT XII, 199B). Maar meer vertrouwen verdient een andere etymologie,
die het woord uiteindelijk laat berusten op Tsjechisch pist'al(a) :
"pistool", oorspr. : "pijp, buis" (zie v. Haeringen, Suppl.). Tot meerderen
steun van deze hypothese zou men er nog op kunnen wijzen,
dat in Rusland in de 17de eeuw de woorden pistoP en piJCaP synoniem
waren en als zoodanig door en voor elkaar werden gebruikt
zooals blijkt uit de volgende plaats in de autobiografie van den bekenden
protopope Awwakoem (Habakuk), door hem in de jaren
1672-'73 geschreven. Op bI. 199 leest men daar: "zapalil is pistoli ... ,
apiscal? ne strelila" (hij schoot uit een pistool ... , maar het pistool
ging niet af). Het woord pistoP is in het Russisch natuurlijk aan
een der West-Europeesche cultuurtalen ontleend en piscal? in deze
beteekenis misschien aan het Tsjechisch, aangezien Russ. piscal'
volgens het woordenboek van Dal' wel nauwverwante, maar toch
andere beteekenissen heeft gehad t.W. die van: "kanon" en "schietgeweer"
(als "jachtgeweer" komt het nog voor). Niettemin zou het
ook in de beteekenis van: "pistool" zuiver Russisch kunnen wezen.
De oorspronkelijke beteekenis van piscal? is die van: "fluit" d.i. "een
pijp of buis die een fluitend of piepend geluid geeft" (vg!. Poolsch
SPARSA 213
piszczalka: rietpijp, orgelpijp); het is een afleiding van het werkwoord
piskat~: dat zoo'n piseal~ of kanon in Rusland in oude tijden wel vogelnamen
I, vg!. XIII, ra azen geeft werkje R'usses, zoekt: "M'aperceva-nt qu'il n'y avait pas plus de table de nuit que de
étrusq'ue fleurs, ,"
Spreekwdb .. fen' drip oder pad
e n. XIII, piskatJ : "fluiten (pijpen)" en "piepen (van vogels)", vandaar
piscaP droeg, b.v. "de nachtegaal (solovej)" of "de distelvink (eeglik)" of
"de zanger (pevec)".
Dep 0 t met roz en. Deze uitdrukking vindt men in Tuinman's
Spreekwdb. blz. 344 (vgl. WNT 1311): ,,'t wil zeggen
den drekpot, die verbloemdelyk de pot met roozen genoemt word".
Vandaar de zegswijze den pot met rozen ontdekken, "dit ~eeft te kennen,
iets vuils en schandelijks te openbaaren, en aan 't licht te brengen".
Een euphemisme van denzelfden aard leest men in het Fransch
in het werk1e van Victor Tissot La Russie et les Russes, indiscrétions
de voyage (Paris 1882), blz. 56, waar de schrijver in den nacht
te Berditsjef aangekomen, in het eenige hotel aldaar een kamer
M'apercevant de.
sonnette dans ma chambre, je jetai un regard sous Ie lit pour m'assurer
si un certain vase qui n' est ni un vase étrusque ni un vase de
fleur s, n'avait pas été oublié. Mais il n'y avait rien !"
V a n den reg e n i n den d rop kom e n. Van deze welbekende
zegswijze vindt men een drietal bewijsplaatsen in het WNT
lIl, 3465; men zie verder vooral Stoett, Spreekwdb..4 nO. 1920. Uit
hetgeen in het laatstgenoemde werk bijeenverzameld is, blijkt dat
eenzelfde spreekwijze gebruikelijk is in Friesland (fen ' e rein in ' e
driP komme) en in Duitschland (aus dem Regen in (ader unter) die
Traufe kommen), terwijl de Franschen en de Engelschen voor het
begrip dat daarin ligt uitgedrukt wel synoniemen, maar geen identieke
uitdrukking bezigen. Daarom zou men er nog op kunnen wijzen,
dat de zegswijze behalve in het Friesch en het Duitsch ook nog gevonden
wordt in het Poolsch, waar zij luidt: trafié z deszczu pod
rynnç d.i. van den regen onder de dakgoot terechtkomen.
D oor een rin g e t j e h a I en. Over deze verbinding zie men
het WNT 495 en Stoett, Spreekwdb.4 nO. 1936. Uit de door
Van 214 R. VAN DER MEULEN
Stoett gegeven parallellen in andere talen moet men de gevolgtrekking
maken, dat de uitdrukking in Duitschland onbekend is; ook het
Spruchwtb. 2 van Von Lipperheide vermeldt haar niet. Stoett geeft
slechts het Engelsche ta pass thraugh a ring en het Fransche faire
passer par une bague. Uit Nederlandsch ringetje, Engelsch ring en
Fransch bague blijkt niet met volkomen zekerheid of men hier met
een ring of ringetje in 't algemeen of meer bepaaldelijk met een
vingerring (vingerling) te doen heeft.
In een Litausch sprookje trof ik de uitdrukking ook aan en wel
bepaaldelijk met het oog op een vingerring. Men vindt dit sprookje
opgeteekend in C. Jurkschat, Litauische Märchen und Erzählungen
im Galbraster dialekt (Heidelberg 1898) onder nO. 44 (blz. 97). Het
heeft tot titel: Puikiases rubs (Het mooiste kleed) en begint aldus:
"Een koning waren zijn kIe eren nog steeds niet mooi genoeg, en de
draad niet fijn genoeg. Hij had zich reeds kleeren uit de fijnste zijde
laten weven, zoodat men ze door een vingerringetje halen en in een
notedop stoppen kon, maar hem scheen de weverij nog steeds niet
fijn genoeg". De Litausche uitdrukking luidt hier: per pirszta ziedq
werti en vormt dus een parallel met de N ederlandsche, Engelsche en
Fransche zegswijze.
Ser 0 e n. Volgens het WNT XIV, 1316: "zekere verpakking van
zuidvruchten, tabak, cacaoboonen enz., bestaande uit vlechtwerk of
uit dierenhuiden". Als zoodanig is het (sedert 1596) ontleend aan sp.
seron: "breede mand" (waaruit eveneens fr. serron, eng. seron (sedert
1545)), welks oorsprong onbekend is, zegt Vercoullie. Sp. seron
is een augmentatieve vorm van sera: "korf" evenals het equivalente
port. ceiráo dat is van port. ceira. Nu meenen de Romanisten, dat
sp. sera en port. ceira afkomstig zijn uit den tijd der Westgotische
overheersching van het Pyreneesche schiereiland. Immers sedert Diez
leidt men deze woorden af uit een hypothetischen Gotischen vorm
sahrja: "biezen korf", dien men vermoedt wegens ohd. sahar: "bies".
Men zie b.v. Meyer-Lübke, Rom. Etym. Wtb. 3 nO. 7518 en Gamillscheg,
Etym. Wtb. d. Fr. Spr. op Serron alsmede de in deze woordenboeken
aangehaalde literatuur. Het komt mij voor, dat deze
rmpá 3-OI.M.lo7l: palrnieaf. 2. ~Elpá ~ÉpOi. ~Elpá ~Ép(/, ~Elpá: ~Elpá ~Elp~ ~Elp~lI ~Elpáç) eeira zijn.
lIl, SPARSA 215
etymologie niet zeer waarschijnlijk is. Zouden de Spanjaarden en
Portugeezen dit woord niet veeleer in de middeleeuwen op hun vaart
in de Middellandsche Zee hebben overgenomen van de Grieken? Middelgrieksch
(lE/pOe vindt men in het woordenboek van Sophocles gedefinieerd
als: "plait of palmleaves, for baskets". Dat de beteekenis:
"vlechtwerk van palmbladeren, voor korven" gemakkelijk geleidelijk
over kan gaan in die van: "korf of mand" bewijst een ander Middelgrieksch
woord t.W. 3'OI.À""07l: "I. palmleaf. 2. basket made of palmleaves".
Naast lTElpOe zou ook een vorm rrÉpOl. kunnen hebben gestaan
zooals dit eveneens het geval is met een tweede woord rrElpOe bij
Sophocles in de bet. van: "bolt of a door", waarnaast ook rrÉpOt voorkomt.
Het Middelgrieksche rrElpOe: "vlechtwerk" is natuurlijk hetzelfde
woord als het klassiek Grieksche rrElpOe : "touw, band, strik,
ook: ketting", dat men in den Ionischen vorm rrElp~ (in de Acc. Sing.
en Plur. rrElp~1I en rrElpOet;) reeds aantreft bij Homerus. Een seroen
zal dus allereerst een "vlechtwerk, korf of mand voor zuidvruchten"
in de Middellandsche Zee zijn geweest (nog thans is port. ceira bepaaldelijk
een vijgenkorf) en later door de vaart op Amerika bij uitbreiding
voor een "verpakking, baal uit dierenhuiden" en met betrekking
tot voortbrengselen als tabak, cacaoboonen enz. gebezigd
Sin a a sap pel. Slaat men dit woord in Van Haeringen, Suppl.
op, dan leest men daar het volgende: "In "de met de uitspraak overeenkomende
spelling Chinaasappel" is blijkbaar een uitspraak sjbedoeld,
die niet als normaal, maar als dialectisch moet gelden".
Ik zou willen vragen waarom? Wanneer men ziet, dat de schrijfwijze
Chinaasappel van de 17de eeuw af tot nu toe voorkomt en oudtijds
stond naast appel Chinaas, waarin China de thans nog gewone vorm
is voor den naam van het land dat oudtijds ook veelal Sina werd
genoemd (vanwaar de vorm sinaasappel en oudtijds appel Sina), dan
zal de uitspraak met sj- toch wel primair zijn geweest en de spelling
met eh secundair. Een bewijsplaats uit de 17de eeuw van Chinasappel
vindt men in het WNT 111, 2012/13 uit S. de Vries, Seven
Duyvelen 2,285 (ao. 1682): "De Chinas-appelen, die voor dezen niet
216 R. VAN DER MEULEN
1685): "Twee schootels met appelen Chinaas". Een citaat, dat zoowel
Reize I 786, 271 :
ltaliaanschen lIl, portuk
al.
St e kan. In het Ilde deel van dit tijdschrift vindt men op blz.
in gebruik. Zorgdrager (Groenl. Visscherij, 1727, blz. 371)
gemeenlijht waarschijnlijk omstreeks het midden der zeventiende eeuw". En deze
216 HEULEN
als van rijke en vermogende Luiden gegeeten plachten te worden,
moeten nu hun tanden (t.w. van de dienstmaagden) ook al bezuren"
naast appel Chinaas bij Bernagie, Het Huwelijk S'luyten 20 (ao.
tot de 18de als tot de 19de eeuw gerekend kan worden, wordt
aangetroffen bij C. de Jong, Derde Reise naar de Middellandsche
Zee in de jaren I786, I787 en I788 (Haarlem 1810-1812), 1, 271:
"De appel, waarvan de pitten door de Portugeesche missionarissen
uit China naar Portugal gezonden, vervolgens allerwegen in de warme
landen verspreid, en overal onder den naam van chinaasappel
bekend is". Er is dus in de uitspraak sj- van chinaasappel m.i. niets
abnormaals of dialectisch gelegen, evenmin als in de uitspraak sjvan
den naam van het land van herkomst der vrucht China.
Terecht wijst Van Haeringen de etymologie, die het woord met
den Italiaanschen plaatsnaam M essina in verband brengt, af, zooals
ook reeds door Knuttel in het WNT 111, 2012 was gedaan. Aan den
eersten invoer der vrucht uit China in Portugal, vanwaar de verdere
verspreiding over Italië en andere warme landen geschiedde, herinnert
nog de Italiaansche benaming portogallo, waaruit Turksch portukal.
IIde 260 onder den verzamelnaam Etymologica een artikel over dit woord
van Uhlenbeck, dat aldus begint: "Het woord stekan was oudtijds
als naam van eene maat voor walvischtraan onder onze walvischvaarders
zegt: "De Quardeelen rekent men op twaalf Stekannen, en een Stekan
houd zestien Mingelen" ; en eveneens (blz. 370): "Deeze Vaten of
Quardeelen, zijn gemeenlijhi zestien of achtien Stekannen groot, en
worden door een gezwooren Traanroeyer gemeeten, merkende als
dan den inhoud van Stekannen en Mingelen met een ristang of yzer
omtrent het Sponsgat, waar op dan de traan volgens deeze meeting
wordt verkocht". Dit stekan is uit Russ. stakán, drinkglas ontleend,
zienswijze wordt gedeeld door Jan te Winkel blijkens de opneming
SPARSA 217
van stekan onder de "woorden uit het Slavisch" in zijn Geschiedenis
der Nederlandsche Taal (vert. Wieder), blz. 236. Het komt mij
evenwel voor, dat men hier niet met een aan het Russisch ontleend
woord, maar met een zuiver Nederlandsch woord te doen heeft.
Stekan is m.i. hetzelfde als steekan uit stedekan d.i. stad(s)kan: een
door de stad geijkte kan, een kan van den in een bepaalde stad gebruikelijken
inhoud; inzonderheid oudtijds in gebruik als maat voor
wijn en olie (soms ook van andere stoffen). Te Amsterdam was de
ste(e)kan gelijk aan 1!t2 okshoofd, 78 aam, ~ anker, 8 stoopen, 16
mingelen, 32 pinten. Dat dit woord ook te onzent niet altijd in zijn
oorsprong is begrepen, blijkt uit de onjuiste schrijfwijze steek kan,
die sedert Weiland in de woordenboeken is verbreid, waarnaast ook
stekkan (Zorgdrager, Groenl. Visscherij, 1720, blz. 293), waaruit
vermoedelijk Nederduitsch stechkanne (D. Wtb. X, 2, 1279).
Wee uwe n a ars p ij n. Over de beteekenis die aan deze samenstelling
ten grondslag ligt alsmede over een aantal parallellen uit
andere Europeesche (Germaansche en Romaansche) talen heeft Beets
een opstel geschreven in het 9de deel (blz. 138-141) van dit tijdschrift.
Die parallellen, uit eenige spreekwoordenboeken samengelezen,
waren uit de Skandinavische talen, uit het Duitsch en het Nederlandsch,
en van de Romaansche talen uit het Spaansch en Italiaansch
ieder een. Het eenige Italiaansche voorbeeld was uit het
Napolitaansch.
Men kan hieraan toevoegen, dat Boerio in zijn Dizionario del dialetto
veneto eveneens de verbinding dolor de cómio (voor Italiaansch
dolM di g,omito) d.i. elleboogspijn vermeldt. De uitdrukking is in
Venetië synoniem met dolor de mugièr of smart om de (overleden)
vrouw d.i. dus weeuwenaarspijn, in tegenstelling met dolor de maria
(ita1. marito) of smart om den (overleden) man. Zooals het Italiaansche
rijmpje luidt:
maar:
doglia di moglie morta
dura fino alla porta
doglia di marito dura
fino alla sepoltura
218 VAN DER MEULEN, SPARSA
waarvan het eerste dus een parallel vormt met het door Beets vermelde
Fransche
deuil de femme morte
dure jusqu'à la porte
Volgens het werkje van A. Mattei, Proverbes, Locutions et M aximes
de la Corse (Paris 1867) I, blz. 28 luidt dit in het Corsicaanseh:
dulore di moglie morta
finisce all' eSel di a porta
en men zegt daar ook: u dulore di a moglie - di u maritu - quando
so morti, passa prestu. Dus niet alleen weeuwenaarspijn, maar ook
weeuwenpijn, van welke laatste Beets aan het slot van zijn artikel
enkele (zeldzame) voorbeelden uit het Romaansch - niet uit het
Germaanseh, zooals hij zegt - heeft gegeven.
Van Wijk heeft in het 25ste deel (blz. 154) gewezen op een Russische
parallel van de uitdrukking weeuwenaarspijn. Zie verder ook
Stoett, Spreekwdb.4 n(). 2548.
Leiden R. VAN DER MEULEN
RICHARD VAN ST. VICTOR EN HADEWI]CHS
IODE A. wde Of Of 2) wde Ezplicatio
wde 1) J. v. Mierlo, De IOe Brief van Hadewiich en het 4Iste der Limburgsche
2) C. 41Ste Sermoenen Hadewijch. Ts 49, blz. 26 vlg.
3) M. H. van der Zeyde, Hadewiich. Een studie over de mens en de schrijfster.
De tekst voo Hadewijchs brieven. Ts 55, blz. 291 vlg.
P. BRIEF
In een reeks artikelen hebben J. van Mierlo, C. Bouman en Mej.
M. H. van der Zeyde een polemiek gevoerd over de verhouding tussen
Hadewijchs IOde brief en het 4Iste Limburgse sermoen.
Van Mierlo's conclusie luidde: "Ook uit de onderlinge vergelijking
van beide teksten staat buiten allen twijfel de prioriteit van Hadewijch
vast. Het klassieke voorbeeld voor de L.S., als voor alle excerpten
uit dezen brief, is dus uitsluitend Hadewijch". 1)
Dit was zijn antwoord aan A. C. Bouman, die van mening was, dat
het L.S. "de meest authentieke tekst uitmaakte", dat "de tekst
in de L.S. teruggaat op een ouder origineel, dat waarschijnlijk zeer
dicht staat bij H." Tenslotte waagde hij het te veronderstellen, dat
de IOde brief wel eens niet van Hadewijch zou kunnen zijn.
Daarna wierp Mej. van der Zeyde zich in de strijd en pleitte voor
Boumans opvatting. In haar proefschrift 3) formuleerde zij haar oordeel
als volgt: "Hiermee zijn we dus op het spoor gekomen van een
eersterangs-prozaist, wiens werk in de L.S. het volledigst, en in onze
Hadewijch hss. het zuiverst bewaard is".
Ik zou deze tere quaestie niet hebben durven aanroeren, als ik niet
toevallig, speurende naar een Latijnse bron voor een Middelhoogduitse
tekst, in Caput VI van Richard van St. Victors ExPlicatio
in Cantica Canticorum 4), het voorbeeld had ontdekt, van wat we
voorlopig voorzichtigheidshalve Hadewijchs IOde brief zullen blijven
noemen.
Hadewi.ich Sermoenen, M ed V A 1932, blz. 373 vlg.
A. Bouman, Het 4Iste der Limburgsche Ser'moenen en de IOde brief van
Hadewijch. schri.ifster.
Groningen 1934. In 1936 voegde zij hier nog bewijsmateriaal aan toe in:
van 4) Migne, L. 196, kol. 421-423.
]. M. SCHALI]
opgeven. 422).
1 quantum quant urn
I: hem niet; Mer na dien
220 J. SCHALIJ
Dit was de reden waarom ik hierboven de stand van zaken nog
eens meende te moeten opgev,en. Alvorens echter zelf, aan de hand
van dit nieuwe gegeven op de vraag van prioriteit of originaliteit in
te gaan, druk ik de drie teksten naast elkaar af. Hierbij ben ik als
volgt te werk gegaan: De zinsvolgorde van het Latijn is gehandhaafd
.en omwisselingen hiervan in het Middelnederlands zijn door
cijfers aangeduid. Voor het verband noodzakelijke passages, welke
echter geen directe afhankelijkheid vertonen, zijn tussen haakjes geplaatst.
Volkomen afwijkende stukken zijn weggelaten en door streepjes
aangegeven. (In het Latijn zijn zij meestal niet langer dan één
regel.) Tenslotte heb ik die plaatsen gecursiveerd, waar de vertalingen
in H. en L. S. verschillend zijn.
R. v. St. V. (Migne,
P.L. 196, kol. 422).
I (Manet in illa anima
Christus, qui virtutes
ejus possiderit, humilitatem,
mansuetudi-
5 nem, patientiam, obedientiam
et charitatem.
Et item qui mandata
illius servat, -
Talis ergo et vere di-
10 ligit, et Christurn in
domum mentis introducit.)
Affectuosa dilectio,
qua superius dilectio-
15 nem animae significari
diximus, interdum
plus afficit minus diligentem
et minus perfectiorem.
Non enim
20tantum diligit quisque,
quant urn hanc
sentit, et quantum
in illo statu sibi
diligere videatur, sed
Kern, L.S. XLI,
blz. 568.
(Di Gode mint, hi
sal minnen sine werke,
dat sin dogede, bi
dien die heme mint,
hi mint dogede. )
Dogede die pruuen
minne, nit sutecheit,
want het geschit sulke
wile dat dergene
die men mint, mere
sutecheit gevult, dan
dergene die meer
mint.
Na din dat elc sutecheit
gevult, en es
minne in hem nit,
mar na dien dat hi es
v. Mierlo, Had. Er.
X, blz. 187.
(DJe gode mint hi
mint sine werken.
Sine werken sijn edel
doghede. Daer omme
die gode mint, hi mint
doechde. Dese Minne
es ghewarich ende vol
van troeste.)
Doghende prouen
de Minne ende niet
soeticheit Want het
ghesciet selke wile
dattie minsche die min
mint, meer sueticheiden
gheuoelt.
Na dat elc gheuoelt,
daer na en es Minne in
dat hi ghefundeert es
in doechden Ende gheRICHARD
VAN ST. VICTOR EN HADEWI]CHS IODE BRIEF 221
2S quantum iiJ. virtutibus
et charitate fundatus
fuit, (et in servandis
mandatis fidelis habetur).
30 Dulcis in Deum affectus
quodammodo
carnalis est, et fallax
et humanitatis interdum
potius quam gra-
35 tiae, cordis quam spiritus,
(sensualitatis
quam rationis ;) ita ut
magis accedat aliquando
ad minus bonum, et
40 minus ad mafus, et ad
aliquid quod sapit amplius
quam quod expedit.
4S
50 Sic affectuose interdum
carnalis aliquis et
imperfectus ad Deum
afficitur, non quod
valde diligat, sed quia
55 dulcedinem gratiae degustat,
quae quantum
durat, tantum juvat,
quandiu durat dulcedo,
durat et dilectio. (Sed
60 non agnoscetur in bonis
amicus.)
In die namque ista
Dominus quidem misericordiam
suam
65 mandat, sed in nocte
tentationum et labogefondert
in dogden wortelt in caritaten.
ende gewortelt in caritaten.
Begerde es sulke
wile sute te Gode
wart, ende en es nogtan
ni t al Got, mar
meer purende uten
gevulne der senne
dan van gratien, ende
meer van naturen
dan van Gode.
Dese suthei t beruert
sulke wile die sile
metten menren gude,
ende valt diper op
dat har smact dan op
dat hare nut es;
(want si naturt na
die sake darse vt
wert geboren.)
Dusgedaen sutheit
gevuIt als wale die
onuolmacde als die
volmaecde, ende
waent wesen in grote
minne dis hi eenre
c1eenre sutheit gesmact
- (blz. 569:)
Als dese geuulen sutecheit,
so minnense;
ende alse tegaet, so
tegaet har minne.
In den dach der
gratien sinse kune,
mar in der nagt der
tribulatien so kerense
den rughe. - -
Begherte es sulke
wile suete te gode
waert ; N ochtan en eest
niet al god/: Want het
es meer porrende vten
gheuoelen der sinne
dan van graden,
Ende meer van natueren
dan van gheeste.
Dese suetheit beruert
de ziele meer
ten menderen goede,
Ende min ten meeren
goede, Ende si ualt diepere
op dat hare smaket
dan op dat hare
nutte es: (Want si natuert
na die sake,
daer si vte gheboren
es.)
Dus ghedaenre suetheit
gheuoelt alse wel
de onuolmaecte alse
de volmaecte, Ende
waent sijn in groter
minnen, om dat hi
sueticheiden ghesmaket
-- (blz.Igo:)
alse die suetecheiden
gheuoelen, soe minnense;
Ende alse die
sueticheit te gheet soe
te gheet oec hare
Minne. J nden daghe
der gratien sijn si
coene, ende inder
nacht der tribulatien
222
rum in praeceptis dec1arat,
quantum quisque
diligat.
70 (I) Visitatione gratiae
consolatur Deus pusillanimitatem
nostram,
juvat infirmitatem,
excitat voluntatem. -
75 (2) Itaque contingit
ut pusillanimis, et dilectionis
avidus, dilectione
hac magis moveatur,
(et in quo sen-
80 sualitas et carnalis appetitus
potius quam
ratio dominatur.)
(3) Interdum hanc
magis sentit levis cor-
8S de et inops gratiae:
facilius enim movetur
qui levior fuerit, expers
consolationis delectabilius
oblatam re-
90 cipit.
95
100
J. M. SCHALIJ
(3) Hir bi geschit
sulke wile dat die
lighertege meer wert
berurt dan die wegende,
.ende die arme
van gratien dan die
rike. (I) Want als
Got comt met sinre
gratien ende hi troesten
wilt har armhertecheit
ende sterken
har crancheit, (2) so
sinse Gots lustech
ende sutheit begerende,
(3) ende werden
meer berurt ende in
ruren dan degene die
met gewonden sin
metten gude Gots
dorgaen. - - - -
Hujus ergo dulcis Hir ombe es bi wiaffectus
causa est in- len sutheit meer van
I05terdum, non gratiae gebreken dan van
copia, sed mentis ino- volheide.
pia.------
keren si den rugghe.
(3) Hier omme ghesciet
sulke wile dattie
lichte herten meer
werden beruert dan
de weghende, Ende
de arme van gratien
dan de rike. ( I )
Want alse god comt
met siere gratien ende
hi troesten wilt
har armeherticheit ende
hulpen hare crancheit
Ende porren haren
wille, (2) soe sijn
si gods lustich ende
sueticheiden gherende,
(3) ende werden
meer beruert dan die
met ghewoenten doergaen
sijn metten goede
gods. - Hier omme
es sulke wile ghebreken
van go de meer
sake der suetheit I
dan ghewande.
HADEWIJCHS 223
I I 5 tum, obligat,' justificat.)
IUt
perfectum
145
sutecheit, sulke wile sutheit gegeuen
dar bi, als die mensche
seIuer beware,)
gepandünt.
gheuoeIt, hi sere daer in
soe verre
wei,
elc sijn gracie besie
j.) Want de
gracien
M er s~ RICHARD VAN ST. VICTOR EN HADEWI]CHS IODE BRIEF (kol. 423:) (Vocat
110Deus per gratiam visitantem,
et respondehit
homo per màndatorum
impletionem;) (4) vocatio
non facit perfec-
II5tum, sed obligat: (responsio
per mandata
justificat. )
(5) Fit enim aliquoties
affectus iste dul-
I20cis a malo spiritu, ut
dum nimis ei creditur,
eique dum valde delectat
inhaeretur, ad dehilitatem
cordis homo
I25perducatur. I tem per illius occupationem
ah utiliori opere
revocetur. Et item ut
ejus abundantia fretus
130aliquis se perfectum
credat, et ad perfecttem
minus exerceatur.
135
140
145
150
(5) Sulke wile es oec
sake der sutheit
quaet geest. Want als
die mensche gevult
so est hem
genuglike, ende volgt
der genugden sulke
wil so verre dat hi
velt in crancheide dis
lighamen. Oec wert
ombe dat mi
dar bi late orberliker
denc, ende oec
heft volheit van
sutecheide, so begint
hi hem seluer te
gueuulne van volmactheide,
ende agt
diste men te hoegene
sin leuen.
(4) (Hir ombe est
orberlike dat elc besie
sine gratie ende
dat gut ons Heren
(blz. 570:) wislic beware.)
Want die gigte
der gratien en
mact den mensche nit
gerecht, mar hi werter
mede gepandunt.
(5) Selke wile es oec
die quade gheest sake
der suetheit. Want
selke wile alse de
mensche sueticheiden
gheuoelt, soe delecteert
ende volghet der delectacien
dat hi valt in crancheiden
van lichamen
ende dat hi daer bi
verlet orberleke dinghen.
Ende oec daer
bi alse de mensche
siet dat hi guede ghewande
sueticheiden
heuet, soe beghint hi
alleinskene hem seluen
te ghelouene van
volmaectheiden ende
acht dies te min sijn
leuen te hoedene.
(4) (Hier bi steet wel,
dat ende dat goet ons
heren wiselike vorwart
kere J.) ghichten der groeien
en maken den mensche
niet gherecht,
Mer si bendenne;
mts
behoudet 224
ista gratia homini
subjicitur, ut vel bene,
vel male illa utatur:
per hanc ergo offen-
155dit qui usum ejus nescit,
sicut etiam virtus
in vitium vertitur, si
nimie, vel extra tempus
exerceatur.
160
165
Sponsa ergo affectuose,
pariter et desideranter
delictum
quaesivit, inventum
170vero ut ad se introduceret
non minus sollicita
fuit. - - - -
175
F ervens vero anima,
in vacuum hanc
recipiat, semper proficere
laborat, et dili-
180genter exercet agr'Um
suum meliorando mores,
et exco1endo virtutes,
ut edificet mentis
domum in quam
18sintroducat dilectum.
19°
J. M. SClIALIJ
Want wercl hi met
sinre gratLell, so behagt
hi God,!; en dut
his nit, so w' !rt hi besculget.
Oec muet hi
sine gratie vffenen
met wesene ; want getic
dat do~t wert
mesdaet als mis
vffent buten haren
tit, son welt gratie
nit gratie si 1 sie gericht
met gntien. -
Hir ombe die
Brut, dar mi af lest
in Canti ken, en sugte
haren Brudegom nit
allene beger ike mar
oec wislikt ; ende
due sin vonden hadde,
dun was ,e nit te
men in sorgen wie
sin behoude~ soude.
Aldus souden duen
al degene di in ruren
walien van minnen:
si souden al toes har
gratie meel en met
minnen, me: begerden
ende me t wisheide,
ende sMfagteglike
vffen har velt,
ut rodende die sonden
ende in zayende
dogde, ende maken
een hus van suuerre
ende van reinre conscientien,
darse in
ontfingen werde1ike
haren brude!,om.
Want werct hi met
siere gracien, soe behaghet
hi gode; Ende
en doet hijs niet,
soe wert hi schuldich.
Oec moet hi wise
hebben, daer hi sijn
gracie met oefene.
Want ghetike dat de
doghet mesdaet wert,
alse mense buten haren
tiden oefent, alsoe
wert gracie niet
gracie, sine werde bedect
met gracien. -
Hier om de bruut
daermen af les et in de
canteken, Si sochte
haren brugom niet allene
begherleke, Mer
oec wiseleke; ende alsine
vonden hadde,
sone wasse niet min
sorfhertich hem te behoedene.
Dus soude doen elc
vroede ziele die in
roere ware van minnen.
Si soude altoes
hare gracie met begherten
ende wiseleke
meeren Ende sorfherteleke
oefenen haren
acker, vte treckende
ondrachticheit ende,
in sayende doghede;
Ende maken een huus
van suuere consciencien,
daersi werdeleke
in ontfa haer lief I·
RICHARD VAN ST. VICTOR EN HADEWIJCHS IaDE BRIEF 225
Laten wij allereerst vaststellen, dat deze zo duidelijk verwante vertalingen
niet onafhankelijk van elkaar gemaakt kunnen zijn. Deze
verwantschap (de vertaling "in ruren van minnen" voor r. 176:
"fervens" bijvoorbeeld 1)) is tè opvallend, dan dat wij deze nog met
verdere bewijzen behoeven te staven. Het is dus nu onze taak te
onderzoeken of aan één van de twee vertalingen de prioriteit kan
worden toegekend, of wel, dat wij het bestaan van een oudere tekst
moeten aannemen, welke aan deze twee ten grondslag heeft gelegen.
Slechts de verschilpunten kunnen dit bewijzen. Deze zijn naar hun,
voor ons betoog mindere of meerdere belangrijkheid, onder te verdelen
in drie groepen:
A. weglating, toevoeging of betere (hetzij minder juiste) vertaling
van gehele zinsdelen.
B. dezelfde verschijnselen bij aparte woorden.
C. onderscheid in gevallen, wanneer geen der beide teksten een
letterlijke vertaling heeft.
A. r. 18 vult L.S. aan met: "dan dergene die meer mint". Een voor
de hand liggende, maar vrij overbodige toevoeging.
Anders is het gesteld in r. 39. L.S. is in dit geval beslist corrupt,
terwijl tevens het: "Ende min ten meeren goede" is weggelaten.
Ook voor r. 74: "excitat voluntatem", geeft H. de juiste vertaling:
"Ende porren haren wille", welke in L.S. ontbreekt.
L.S. noch H. hebben r. 106: "mentis inopia" letterlijk vertaald.
Richard laat hier nog volgen: "Exigua enim laetificant pauperem".
Zijn "mentis inopia" moet dus, vooral ook in verband met "inops
gratiae" r. 85 en "non gratiae copia" uit r. 105, als armoede van gratie
opgevat worden. Door in plaats van "gratie" "gode" te zetten, verheft
de weergave in H. deze quaestie naar een ander plan. Het zuiver
bespiegelend karakter wordt losgelaten, het wordt de onmiddellijke
uitdrukking van een persoonlijke, mystieke ervaring; van het weten,
dat zij die God het dichtst benaderd hebben en dus het rijkste aan God
(aan gratie) zijn, minder zoetheid ontvangen, dan zij die nog op een
lagere trap van de mystieke ontwikkeling staan.
I) Een Isde-eeuwse Richard-vertaling heeft: vuerighe. Hs. Leiden. Voss.
G. G.4° 71• bI. 19b.
Tijdschr v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 15
r. A. A. 18 18 r. 226 ]. M. SCHALI]
113-115: "vocatio non facit perfectum, sed obligat" is de passage
welke het kernpunt voor de betogen pro en contra de prioriteit
vormde. Mej. van der Zeyde en C. Bouman achtten het "hi werter
mede gepandi'int" oorspronkelijker dan "si bendenne". Het blijkt nu,
dat L.S. en H. voor het: "non facit perfectum" de letterlijke vertaling:
"en maken den mensche niet gherecht" bevatten en dat het
"obligat" door beide wel is waar in verschillende bewoordingen, maar
even juist is weergegeven 1).
B. Het is soms buitengewoon moeilijk uit te maken of er weggelaten,
dan wel toegevoegd is!
Bijvoorbeeld r. 21: "hanc sentit" is in L.S. vertaald met "sutecheit
gevult", in H. door "gheuoelt". Een dergelijk geval levert r. 127 op:
L.S.: "Oec wert sulke wile sutheit gegeuen ombe dat mi dar bi"
tegenover H.: "dat hi daer bi". H. is hier zO beknopt, dat er mogelijk
wat is weggelaten.
In L.S. ontbreekt "sake" (r. 104: "causa"). L.S. heeft hier de gehele
zin omgeworpen, zodat H. niet alleen letterlijker, maar tevens duidelijker
is.
In H. mist echter "sulke wile" (r. 38: "aliquando").
Aan r. 55: "dulcedinem" schijnt in L.S. "c1eenre" toegevoegd. Juist
als in r. vormt deze invoeging een tegenstelling. Hier met het
voorafgaande "grote minne".
V rij overbodige toevoegsels lijken: L.S. "ende in ruren" (onder
3) en H. "alleinskene". (r. 136).
Letterlijker of betere vertalingen vinden we in H.:
"gheeste" voor r. 35: "spiritus" ; L.S. "gade".
"hulpen" voor r. 73: ",juvat". L.S. "sterken", dat we waarschijnlijk
op rekening moeten schrijven van de neiging tot het scheppen van
tegenstellingen in L.S. (zie en 55).
"delecteert hi sere" voor r. 122: "dum valde delectat" ; L.S. "est
hem genuglike".
"ghelouene" voor r. 131: "credat"; L.S. "geuulne". Dit kan echter
slechts een verschrijving zijn.
I) Het Leidse Hs. heeft: "mar si verbinten".
RICHARD VAN ST. VICTOR EN HADEWI]CHS IODE BRIEF "oefent", voor r. 159: "exerceatur"; L.S. "mis vffent" dat iets
sterker is.
"Hef," voor r. 185: "dilectum" ; L.S. "brudegom".
L.S. overtreft H. echter in de volgende lezing:
C. r. 170: "ut ad se introduceret" is in L.S. vrij vertaald met
"behouden", dat mij iets beter toeschijnt dan H. "behoedene".
Over de vertalingen van r. 181: "meliorando mores" is het lastig
een oordeel te vellen. L.S. geeft met "ut rodende die sonden" een
tegenstelling tot "dogde". H. houdt met "ondrachticheit" het beeld
van de akkerbouw sterker vast.
en ook het letterlijkst is, maar aangezien ook in de H.-redactie
de volgende conclusie mogen trekken: "Zowel het 41ste der Limburgse
Sermoenen als Hadewijchs lode Brief (welke echter geen
wezenlijke brief is), gaat terug op een paraphrase van Caput VI van
Richard van St. Victors "Explicatio in Cantica Canticorum", welke
in Hadewijchs brief het zuiverst bewaard is 1).
De onbekende auteur stond, niettegenstaande dat hij Richard
meestal op de voet volgde, toch bàven zijn stof. Hij heeft dit caput
een volkomen eigen cachet gegeven. In de eerste plaats door zijn eenvoudige,
heldere en krachtige stijl, in de tweede plaats door de vrijheid
waarmee hij te werk ging. Hij heeft toegevoegd, weggelaten en
veranderd, waar het hem goeddunkte en juist hierdoor blijkt zijn
persoonlijkheid. Door de toevoegingen in r. 43 (diepere ... want si
natuert, enz.), r. 87 (weghende - rike), r. 105 (ghebreken van gode)
heeft hij Richards woorden verdiept en geïntensiveerd. De lange invoeging
(r. 57) over de onvoorwaardelijke, niets eisende minne-
I) Reeds in zijn artikel: Vonder Feesten: Sproke der mystieke liefde. Ts 58,
blz. 25 wees P. N. van Eyck op verwantschap tussen Richard van St. Victor en
Hadewijch.
Mz. 569, HADEWIJCHS 227
IS9: "ziele" voor r. 176: "anima"; L.S. "degene".
lief," 18S: "hoegene" voor r. 131: "ad perfectum exerceatur"; H. "hoedene".
17°: Overzien wij nu A. B. en C. dan blijkt, dat H. verreweg het volledigst
een enkele keer iets mist, wat L.S. met het Latijn gemeen heeft, of
ook een enkele minder fraaie vertaling vertoont, meen ik, dat wij
IOde bOven lOS 2) S7) Vander 2) Kern, blz. 568, r. 16 - blz. 5Ó9, r. 9.
228 SCHALI], RICHARD VAN ST. VICTOR
dienst kenschetsen hem als iemand, dien wij in onze gedachten naast
Hadewijch kunnen plaatsen.
Met welk logisch inzicht en overleg hij te werk is gegaan, bewijzen
ook de weglatingen. De Redactie van dit tijdschrift wees mij op de
consequente verwaarlozing van r. 7: "qui mandata illius servat", r.
27: "et in servandis mandatis fidelis habetur", r. III : "et respondebit
homo per mandatorum impletionem" en tenslotte r. lIS: "responsio
per mandata justificat".
Richards stelregel: "de verplichtingen, welke de gratie oplegt delgt
men door het vervullen van de geboden" 1), wijst hij van de hand.
Hoe kon hij ook anders? Hij, die louter en alleen de minne om de
minne diende (zonder de voorafgaande of de in toekomst beloofde
gratie). Hij, die schreef: "Dit weten wel die gude vrude die altoes
na dogde staen: sin suken mar der minnen wille, sin bidden ander
sutheit maer ligt, dasse mogen in allen dengen kinnen der minnen
liftsten wille" 2). Deze man spreekt vanuit zijn eigen, onmiddellijke
ervaringen, zijn mystiek beleven en daardoor verschuiven de verhoudingen
in Richards geleerd betoog, daar zij geladen worden met
een andere gevoelswaarde.
Richards tegenstelling: "dilectione hac magis moveatur, et in quo
sensualitas et carnalis appetitus potius quam ratio dominatur" wordt
op de achtergrond gedrongen. Het tweede deel laat hij tot twee keer
toe onvertaald (r. 36-37 en r. 79-82). In zijn gehele paraphrase
ontbreekt het woord "Redene", hetgeen hem zowel van Richard als
van Hadewijch onderscheidt 3).
zijn grote tegenstelling is het bezit of het gemis van de deugden
en caritate, welke den mens in staat stellen te voldoen aan de ene,
alles beheersende eis van de belangeloze minnedienst.
Leiden J. M. SCHALI]
I) Leidse Hs. bI. 18c: ,,(;Qd roept overmits gracie daer hi den menschen mede
vant Ende die mensche antwoerdet mit dien dat hi die gheboden houdet".
2) Kern, blz. 569. r. 2 vlg.
3) Wij vinden dit motief ook in Hadewijchs Twee-Vormich Tractaetken:
"Ende hebben bi wile sueticheit, Ende sien bi wilen visioene, Ende dieke sijn in
weelden /, Alse die ghene doen die op redenne niet en achten/." (v. Mierlo,
Hadewijch, Mengeldichten. Leuven 1912, blz. 170).
.. , 1917)
1617 1611 mercten 1617 teekenen teekene teUeden 1617
206) si ... ", HEIMELIJKHEID DER HEIMELIJKHEDEN
VS. 1617 vlg.
Als bewijs, dat het kind "dicken naturd ... Nader sterren loop",
wordt in de H. der H. (uitg. A. A. Verdenius. Diss. A'dam Vs. 1605 vlgg. een verhaal verteld van het kind van een armen wever,
bij wiens geboorte de gasten zijn toekomst uit den stand der sterren
trachten af te lezen.
Onder elkaar volgen van Vs. vlg. de lezingen van de hss.
(H, C en L) en tusschen haakjes de tekst bij Verdenius:
Die gasten hebben dit ghehort,
Ende mereten des kinds ghebort,
Ende ordinerden sine planeten,
Die int risen ende int beten
Waren up die selve stont,
Dat die vrouwe wort ghesont;
So dat si (L sie) teek enen (C) van verren
teekené (L)
telleden (H)
(1617 So dat die teekenen van verren,)
1618 Dat (C dattie) die goede nutte sterren,
(1618 Dats die goede nutte sterren,)
Up die wile vander nacht
Waren wel in hare macht;
Noch ne waren die quade sterren
Gheresen niet, dies vele verwerren.
In de verantwoording van deze verandering (Aant. bij Vs. p. geeft de uitgever wel toe, dat "teekenen" als werkwoord bedoeld
moet zijn, maar hij maakt bezwaar tegen den praesensvorm en
met H "telleden" zou geen redelijke vertaling te leveren zijn. Daarom
verandert hij dan "So dat si...", tegen alle lezingen in, in "so dat
die ... " en Vs. 1618 "Dat ... ", eveneens tegen alle lezingen in, in
1614 I 23° c. MIN1S
"Dats ... ", zoodat "teekenen" dan als subst. kan opgevat worden -
"teekenen van verren" wordt in astrologisch verband volgens Verd.
dikwijls gebruikt (Mnl W VIII, 183).
Tegen deze verandering heb ik echter enkele bedenkingen. Aanvaarden
we even de verandering, dan moeten we met den uitgever
aannemen, dat de zin met "So dat ... " afhangt van den betrekkelijken
bijzin Vs. vlg: "Die int risen ende int beten Waren up die selve
stont", wat vertaald zou luiden: "en (zij) stelden den stand van zijn
planeten vast) die toen opkwamen en ondergingen, ... zoodat de teekenen
van verre ... in hun machtssfeer stonden". Is de consecutieve zin
niet eerder afhankelijk van den hoofdzin: "en (zij) stelden den stand
van zijn planeten vast, die ... ondergingen, ... , zoodat zij (met het
gevolg, dat zij) opteekenen, dat de goede ... sterren in hun machtssfeer
stonden"?
Niet juist is het - wat ook uit de verandering voortvloeit - aan te
nemen, dat Vs. 1618 "die goede nutte sterren" de verklaring zou
zijn van "die teekenen van verren"; immers ook "die quade sterren"
Vs. 1621 zijn "teekenen van verren". Nu is inderdaad de uitdrukking
"So dat si teekenen van verren" ongewoon, maar evenals de sterren
ver verwijderd zijn van de menschen ("teekenen" als subst.), wonen
omgekeerd de menschen ver van de sterren; ik vermoed, dat het
spreken over de verre sterren den dichter het rijmwoord op "sterren"
nl. "verren" opgedrongen heeft, en dat de zin hier eenigszins onder
geleden heeft.
Er blijft nog over, dat in twee van de drie varianten (C en L) de
praesensvorm staat in plaats van het imperfectum; alleen het Haagsche
hs. heeft het imperfectum, maar van een ander werkwoord:
"telleden". M.i. geven beide werkwoorden een goeden zin: met
"tekenen" (MnIW VIII, 191 onder 6: opteekenen, vaststellen) : "zoodat
ze vaststellen, dllt de goede ... sterren ... " en met "tellen" (MnlW
VII~, 206 onder 1 tellen, niet alleen in de bet. van "opsommen", maar
ook "berekenen, uitrekenen" calculare): ,zoodat ze berekenden, dat
de goede ... sterren ... ". Wanneer er dan iets veranderd zou moeten
worden, dan zou ik "teekenen" veranderen in "teekenden", in welke
richting ook de variant H wijst. Kortom uit alles blijkt, 'dat alle afheb~
n,
Campbell C. HEIMELIJKHEID DER HEIMELIJKHEDEN
23 1
schrijvers en zeker ook de schrijver een werkwoord bedoeld en daarom zal die lezing - zeker wanneer ze voor de bet. van den
zin de goede is - eerder de oorspronkelijke zijn dan een door den
uitgever veranderde. En dan, wanneer het zoo dikwijls gebruikte
subst. "teekenen van verren" oorspronkelijk zou zijn, dan zou toch
wel één afschrijver den tekst niet zoo veranderd hebben. Tenslotte
heeft daarenboven de Latijnsche tekst bij Campb.ell 177: "invenerunt,
quod ... ". Ik stel daarom voor, den tekst van de hss. geen geweld
aan te doen, en hem als niet bedorven te beschouwen.
Sittard MINIS
]. BOEKBEOORDEELING
Prof. Dr. J. L. WALCH, Nieuw Handboek tot de Nederlandsche
Letterkundige Geschiedenis. 's Gravenhage,
Martinus Nijhoff. 1940.
Bovengenoemd werk, geraamd op een omvang van + 700 pagina's,
is op twee afleveringen na compleet (1942). In de vierde heeft de
schrijver de tweede helft der 17e eeuw bereikt. Een voorlopig oordeel
is dus wel al te geven. Dat is reeds opgesloten in de vraag,
waarom er een nieuw handboek moest komen en dat van prof.
Prinsen niet "op de hoogte van zijn tijd" kon worden gebracht. Prof.
Walch antwoordt, dat hij liever een nieuw boek schreef "omdat ieder
geslacht van historici graag zijn eigen schildering van het verleden
geven wil". Met deze verklaring heeft de beoordelaar rekening te
houden, al mocht hij aan een handboek slechts de eis stellen, dat het
een oordeelkundige samenvatting zou moeten zijn van de grote studiewerken.
Prof. Walch heeft zich op hetzelfde standpunt gesteld
als zijn voorganger, prof. Prinsen, die in zijn Handboek eveneens
méér deed dan slechts samenvatten.
Naast belangrijke afwijkingen treffen den lezer voorname punten
van overeenkomst tussen beide Handboeken. Ten eerste in de toon
van vertellen. Ook dit nieuwe Handboek belooft te beantwoorden
aan de bedoeling van den uitgever, "om een aangenaam leesbaar overzicht
der Nederlandsche Letteren aan ons volk voor te leggen". Prof.
Walch is een vlot causeur, die op onderhoudende wijze de inhoud
van een boek, een toneelstuk weet weer te geven, en gezellig uitvoerig
- voor een handboek - inleidt in 't leven van menig auteur.
Aanschouwelijk bijv. is zijn weergave van de Rederijkerstijd. Overal
trouwens waar hij het toneel bespreekt en wat daarmee verbonden is,
toont hij zich in zijn element.
Verdroeg zich de stijl van prof. Prinsen niet steeds met de toga,
ook de schrijver van het Nieuwe Handboek spreekt niet altijd pro-l
fessoraal. Verschillende gedeelten zijn vermoedelijk ontworpen voor
BOEKBEOORDEELING lessen, Henri Ford, maar au fond veelal even "zakelijk" in zijn
WaIch, Kalff WaIch), WaIch). Staria deUa WaIch's BOEKBEOORDEELING 233
openbare lessen; waarin de spreker zich liet gaan. Daaraan heeft men
soms een vergelijking te danken, ontleend aan 't dagelijks leven, die
een verrassend licht werpt op een historisch feit. Zo wanneer hij,
de houding der Italiaanse Humanisten tegenover de Kerk aangevend,
zegt, dat men al tevreden was, "als de Kerk maar niet te veel ethisch
roet in 't aesthetisch eten gooide" (164), of als hij Cats noemt "fleemeriger
dan onderwijs van de levenskunst" (269).
De laatste vergelijking, slechts verstaanbaar voor een publiek van
't ogenblik, past niet in een geschrift, dat men een langer leven toedenkt
dan een dagbladartikel.
Gelijk vroeger prof. Prinsen, is ook prof.. Walch soms dupe van
zijn kunstzinnigheid bij de beoordeling van een litterair feit, dat hem
als aesthetisch proever niet smaakt. Een paar voorbeelden: Dirc
Potter, die -+- 1412 in opdracht van graaf Wi1lem VI een bezoek had
gebracht aan Rome, en dus enige tijd had vertoefd - niet alleen volgens
Walch, maar ook volgens Prinsen, Kalf f en Van Mierlo -
"midden in den bloei der Renaissance" (Prinsen), in een Dantecultus
van meer dan een eeuwen een rinascimento, door Petrarca
gewekt (Walch), die "botte Hollander" was uit Rome teruggekomen
als de bekende kat uit Engeland (Walch). - Herinneren wij ons, dat
in 1312 de Commedia voor 't grootste deel nog ongeschreven was
voor 't publiek, dan lijkt ons een Dante-cultus -+- 1300 wel wat voortijdig.
Van Petrarquisme was eerst sprake na 1450. De eerste, die
eerbied toonde en belangstelling wekte voor Romes ruïnes en bouwkundig
verleden was, in de 15e eeuw, Poggio Bracciolini, een Florentijn.
En de inlichtingen van de erkende deskundigen van onze tijd:
Fr. de Sanctis (Storia delta Litteratura italiana herzien door Croce,
1925, I, pag. 242 vlgg.) en Hauvette (Littérature italienne 139, 157,
189) geven ons een geheel ander beeld van Rome en van de Dantekennis
(om van "cultus" niet te spreken) dan genoemde Nederlandse
geleerden zich voorstelden. Ik vermoed dan ook, dat zij in Potters
geval geen ander antwoord hadden kunnen geven dan dat van
Walch's kat.
Iets dergelijks trof ons o.a. in de behandeling van Cats en Coorn234
BOEKBEOORDEELING
hert. Ofschoon Prinsen zich indertijd ongezouten uitliet over Cats,
had hij toch ook oog voor "den begaafden volksprediker ... met zijn pakkende
beelden en exempelen", waarmee hij "zijn volk houvast wist
te geven voor tijd en eeuwigheid" (Hdb.3 341-'42). Tussen lof en
blaam is hier vrijwel evenwicht. In prof. Walch evenwel overweegt
afkeer, ook daar waar Prinsen prees (N. Hdb. 143). Zelfs was Cats
volgens hem "weinig geschikt voor zijn ambt" (281). Waarom, vraagt
men, deed Dordt dan in 1623 zo'n moeite om hem als raadpensionaris
te verwerven? Waarom werd hij dan in 1636 met algemene stemmen
benoemd? Onbevangener en juister dunkt mij Te Winkels oordeel,
waar hij Cats een kinderlijk man noemt. Walch en Prinsen
geven als proeve van "onbenulligheid" 't zelfde uitvoerige citaat, over
Cats' kunstgebit, uit Ouderdom, B,,!-ytenleven en Hofgedachten, rijmwerk
van een tachtigjarige. Waarom stonden zij hem niet toe, wat
Charles Lamb zijn dubbelganger Elia toestond: met welgevallen
terugdenken aan zijn jeugd, without the imputation of selv-Iove" 1) ?
- Zeker, de moderne lezer, die Cats' werken eens hier en daar opslaat,
kan licht de indruk krijgen die de les van prof. Walch achterlaàt.
Maar de litteratuur-historicus dient zijn publiek de poëzie te
leren beoordelen "d'après sa date".
Dat een dichter-historicus dit kan, heeft Verwey bewezen in zijn
studie over Spiegel. Verwey's warme verering voor Coornhert en
diens vriend ("waren er wel ooit teerder en brandender gemoederen
dan deze beiden?" pag. 39 in H.endrick Laurenszoon Spieghel) getuigt
van dieper zich begeven in de persoon van Coornhert dan Walch
toont, die in hem uitsluitend "een nuchter, gemoedelijk man" ziet, in
de gevangenis "rustig" voortdichtende, "geen hartstochtelijke zangen
in den trant van de geuzenliederen". Inderdaad, Coornhert dichtte
zijn hartstochtelijk geuzenlied in 157°, in ballingschap (zie Geuzenliedb.
oek uitg. Kuiper no. 37). Dit lied is blijkbaar aan Walèh's aandacht
ontgaan. De Comedie van Lief en Leedt heeft de schrijver blijkbaar
niet in handen gehad, anders zou hij zich in de titel niet hebben
vergist. Ook zou de inleiding er van: C oornherts Rymereyen aen den
I) The Essays of Elia, London. 1903, : pag. 40.
235
Pandulphi Ghevangenisse.
Kalff, prof. 't Ni/!'uwe BOEKBEOORDEELING Rymlievenden Leser, gericht tegen de Rederijkers, hem allicht weerhouden
hebben, het stuk "kunstig rederijkersgeknutsel" te noemen.
Deed Walch dit op grond van 't overzicht, dat Worp er van geeft,
en kwam hij tot zijn betiteling wegens het allegorische karakter?
't Is moeilijk te geloven. Dat in Lof der Ghevangenisse Erasmus
"nageloft" zou zijn, is meer aardig gezegd dan historisch juist. Om
de humanistische sf.eer van dit gedicht te gevoelen, leze men Coornherts
navolginghe PandulPhi Collenuti: 't Bedrogh des Werelds (WW
III soS vlgg.), vlak in de nabijheid van zijn Lof der Ghevangenisse ..
Met Erasmus' satire heeft dit gedicht al heel weinig overeenkomst.
En wat mag de reden zijn, waarom de schrijver zwijgt over De
Dolinge van Ulysse, dat in 1939 bij de heruitgave zo'n goede
pers had?
Natuurlijk kan men over poëzie verschillend oordelen, maar zwijgen
over dit werk gaat niet aan voor iemand, die historiograaf van
dit geslacht wil zijn. Walch, die Willem van Hildegaersberg "toch
wel een dichter" vond, "ondanks het feit dat hij na een ietwat losse
jeugd getemd schijnt te zijn", is wellicht van oordeel, dat poëzie uitsluitend
geboren wordt uit zinnelijke hartstocht. Hij doet in dezen
denken aan prof. Prinsen, en aan zijn leermeester prof. KaIH, die
in Coornhert alleen hartstocht had ontdekt vóór diens huwelijk.
Walch schijnt ze ook daar niet te hebben ontdekt, evenmin als hij de
ethische hartstocht heeft gevoeld in dezen waarheidzoeker. Niemand
zal Coornhert een groot dichter noemen, maar de kunst van "wel
zeggen" zal niemand hem ontzeggen. In de ME. zou men hem een
goed "rhythmicus" hebben genoemd. Onder zijn dichtwerk is vrij
wat, dat behoort tot onze goede litteratuur, al verheft het zich niet
in de sfeer der poëzie. Mij dunkt, dat p11Of. Walch, als hij een dergelijke
scheiding had ingevoerd, tot een billijker oordeel zou zijn
gekomen.
Een paar kwesties, die de litteratuur-historicus Walch anders ziet
dan zijn voorganger Prinsen, zijn in Nie'uwe Handboek niet bevredigend
opgelost. De indeling der Mnl. litteratuur in Ie Ridderpoëzie,
2e Burgerlijke kunst, 3e Het Lied, 4e Geestelijke poëzie, door
Prinsen indertijd onder protest aanvaard, is door Walch losgelaten.
BOEKBEOORDEELING
Volgens hem dient de geestelijke kunst voorop te gaan, n.l. ,.,Ie de
innigste nuance, de mystieke -litteratuur, 2e de forensisch-exoterische,
het vrome verhaal", vervolgens 't lied, "dat meestal nader staat tot
den eerst geduiden toestand". Daarna volgt de Ridderpoëzie, de poëzie
der "tweede kaste", der "beschermers" van de Kerk, een kring vormend
om "de kern des levens". "De derde, de wijdste kring omvat allen
die niet tot den adel Of de geestelijkheid behooren". Tot welke stand
behoorden de "clerken" Maerlant, Boendale e.a., edelen als Willem
van Hildegaersberch? Wanneer de derde kring adel en geestelijkheid
buiten sluit, dus naast de andere staat is het den lezer niet duidelijk,
op welke wijze de schrijver het bezwaar oplost, dat hij had tegen de
door hem verworpen indeling, "waarbij de drie standen ... naast elkaar
worden gezet" (Prospectus 1940). Te recht heeft Mej. Dr H. J. van
de Kerk in 1941 dan ook de aandacht gevestigd op 't onhoudbare van
Walch's indeling (zie' de 7e stelling van haar diss.).
Nieuw is de indeling van den schrijver wel, maar niet zijn historisch-
wijsgerige uitgangspunt. Daarvan is, meen ik, Augustinus de
geèstelijke vader. Die had met zijn ethisch dualisme de leer van de
Civitas Dei verkondigd, de Godsstaat, bestaande uit het rijk van 't
goede, en de wereldlijke staat, die "in 't boze ligt", maar zich kan
veredelen door in dienst te treden van de eerste, die bestemd was om
eeuwig te bloeien. Deze constructie, die betrekking had op 't ideale
Christelijk-Romeinse rijk, schemert door in de geschiedenis van 't
Heilige Roomse rijk van Karolingen en Ottonen, van 't Fran(-ki-)sche
rijk der Capetingen, van de Kruistochten. Herhaaldelijk treft
men in de Middeleeuwse litteratuur sporen aan van deze opvatting,
o.a. in Boendale's Lsp. lIl, c. 18, over Vier manieren van lieden, in
Hildegaersberch's gedicht Vander drierehande staet der werlt (nO
XCVII vs. 196-200 in de uitg. -Bisschop en Verwijs). Deze beschouwing
onzer Mnl. dichters zou uitgangspunt kunnen zijn voor de
indeling in Ie geestelijke, 2e ridderlijke, 3e burgerlijke kunst, maar
aangezien in onze letterkunde deze drie richtingen zich tegelijkertijd
voordoen zou deze volgorde slechts afhankelijk zijn van voorkeur,
maar niet het uitvloeisel kunnen zijn van een beginsel, gelijk dat voor
prof. Walch schijnt te zijn. Ik zeg schijnt, want in de uitwerking van
236
BOEKBEOORDEELING 237
zijn denkbeeld is de schrijver niet geslaagd, ook niet, als men stilzwijgend
aanneemt dat hem de Franse litteratuur - waarvan de onze
in hoofdzaak navolging of vertaling is - voor de geest stond. Zelfs
uitgaande van de constructie der Civitas Dei voor de wereld, waarin
de Chansons de geste ontstonden, dus in de IOe-I2e eeuw, komt men
tot de slotsom, dat de Frankische romans het eerst aan de orde dienen
te komen. De wereld, waarin de Karelromans ons voeren, de
wereld van helden die strijden tegen ongelovigen en "heidenen" tot
bescherming van 't Frankische gebied, kan worden gezien als een
verwerkelijking der Civitas Dei: op de achtergrond' dier epen ontstaat
een Frankrijk, waar onder leiding, eerst van Cluniacensers,
daarna van Cisterciënsers en andere orden, het kloosterwezen wordt
gezuiverd en bezieling wordt gebracht aan 't religieuze leven der
massa, die in 't beeldschrift van kerken en abdijen, deze "laicorum
litteratura", vertrouwd wordt met de vrome daden van kerk- en
wereldlijke heiligen, van de "historische" voorvaderen hunner vorsten,
van Karel de Grote, die zijn baroenen in gehoorzaamheid hield
gelijk oe Capetingen 't hun vazallen trachtten te doen. Maar in de
wereld der Chansons de geste is de Kerk als macht nauwlijks zichtbaar;
in de krachtsontwikkeling dier Oudgermaanse helden, die in
hun "desmesure", hun hybris, strijden om te strijden, is weinig Christelijks,
ook al worden ons hun gevechten voorgesteld als geloofsdaden
en al vertelt de legende, dat ze hun leven eindigden als monnik
(Willem van Oranje) of als kerkebouwer (Reinout). Terecht ziet
pro~. Walch in deze ridderlitteratuur "op Christelijke grondslag" tal
van heidense elementen, "min of meer gekerstend". In deze opmerking
~rkent dus de schrijver, dat de kern der Frankische romans
ouder is dan het Christendom onder de Franken, en de helden, die
strijdlustige avonturiers, niet mogen beschouwd worden als verdedigers
der Kerk. Lettende op het Christelijke element in deze romans
kan men zeggen, dat zij zoals wij ze kennen, ontstaan zijn onder invloed
van 't Christendom, ja, dat zij er de letterkundige neerslag van
zijn. Maar de kern is heidens. Onder de titel: De Ridders, de verdedigers
van 't Geloof (N. Hdb. 82) zou 't Roelantslied als eerste
voorbeeld een draaglijk figuur hebben gemaakt, maar niet Karel ende
BOEKBEOORDEELING
Elegast, dat des schrijvers pièce de résistance is. Gezien de wijde verbreidheid
van de motieven in dit verhaal, ook onder niet-Germaanse
volken (Ts XII, 196, 198; XXXII, 89) spreekt kwalijk hieruit "het
besef van een zeer oud stadium van ridderschap"; nog minder "het
besef, dat de ridder (en de koning) de bijzondere bescherming van
God geniet". Dit klinkt dan ook niet overtuigend na de mededeling
(83), dat al de gegevens van deze roman te vinden zijn in de Franse
litteratuur en "misschien door een Nederlander daaruit tot een afzonderlijk
verhaal bewerkt". In de droom van Karel kan ik slechts
een middel zien van den Christelijken componist om de vertelling
"met voeg" op gang te brengen. 't Verhaal maakt mij in 't geheel niet
voelbaar "het oorspronkelijk geestelijk gericht zijn van de ridderschap".
Elegast, wiens "gelove niet vast" blijkt, is meer de held van
't gedicht dan Karel. Ridderlijke trouw (Elegast) en felonie (Eggeric)
zijn de hoofdmotieven, en als zodanig mag dit gedicht "het besef
van een oud stadium van ridderschap" vertegenwoordigen, maar getuigt
het tegen de zienswijze van Walch.
En de helden der Britse, Klassieke en Oosterse romans, die onder
dit zelfde hoofd worden besproken, waren dat verdedigers van 't
geloof?
Is de schrijver dupe geweest van zijn eigen constructie of is 't zijn
aesthetische drift geweest, die hem Hadewijch deed stuwen naar de
eerste plaats? Haar poëzie - daarover bestaat geen meningsverschil
onder de deskundigen - is niet te denken buiten verband met de
ridderlijke minnelyriek, ja is daarvan afhankelijk. Haar plaats kan
dus niet die zijn, welke haar in 't N. Hdb. is toegewezen.
Ook over de vraag, wat tot de volkskunst te rekenen is, verschilt
Walch van mening met Prinsen. Maar als de schrijver zelf aan 't
indelen gaat in Ie de van de ME. uit onze eigen volksaard voortgekomen
kunst, 2e de geïmporteerde elementen in ons volksbestaan,
dan volgt onmiddellijk de verzuchting, hoe moeilijk 't is grenzen
vast te stellen en uit te maken wat autochthoon is. M.a.w. Walch ziet
ook geen kans om de quadratuur van de cirkel te bewijzen.
Walch's critiek op Prinsen's "onhistorische manier van kunstbekijken",
(in de "Spaensche Brabander" zag deze een staal van
238
litt., BOEKBEOORDEELING
239
modern, wrang realisme N. H db. 308) onderschrijven we ten volle.
Maar die critiek keert zich ook tegen hem, waar hij (pag. 360),
Granida behandelende, van Ostrobas zegt, dat die brallende Parth
"onnoozel-wildemannig te keer gaat". Gezien naast verschillende
toneelfiguren, ook in de buitenlandse Htt., van die tijd, die ongemanierde
zwetsers moeten uitbeelden, is 't een volgens mij uitstekend
geslaagde creatie van den jongen Hooft. Ons smaken die pastorales
van toen natuurlijk niet meer, of 't moest zijn om de taal, maar 't
"beschaafde" publiek van West-Europa heeft de scheppers er van gevierd
als grote kunstenaars. En van dat standpunt uit dient men ze
te beoordelen. Overigens heb ik volop waardering voor de wijze,
waarop Walch de "niet-volkse" ( ?) kunst van Hooft en Vondel tot
zijn lezers brengt 1). Al is het zijn bedoeling "aan het populair genoegen
- en aan den populairen ernst - een grooter plaats in (te)
ruimen dan men pleegt te doen, en de eigenaardige import-kunst der
Renaissance ... een beperkte plaats (te) geven" (353), deze laatste
kunst kreeg behoorlijk haar deel. In zijn streven om "vóór
alles de leltJterkundige geschied~nis van ons volk te geven
als een reeks uitingen van zijn leven (353) - een dergelijke
beginselverklaring had men aan 't begin van 't werk mogen verwachten
- is hij m.i. wel eens wat te ver gegaan voor een handboekschrijver,
door van minder belangrijke kunstenaars breedvoerig het leven
te beschrijven. In dit opzicht zal dit Nieuwe Handboek "populairder"
worden dan 't werk van prof. Prinsen en wellicht als zo<ianig meer
tegemoet komen aan de smaak van de velen, die tegenwoordig belang
stellen in litteratuurhistorie. De lezer, die beide werken kent, zal
aarzelen in zijn keuze: bij 't wegen der waarde voor de wetenschappelijke
voorlichting slaat de balans nog niet door naar 't Nieuwe
Handboek. 't Spreekt vanzelf, dat in dit laatste de litteratuuropgave
meer "bij" is.
Zonder in 't minst de indruk te willen vestigen, alsof ik die opgaven
alle had nagegaan, veroorlove de schrijver mij de opmerking,
I) Vóór de dood van Roemer Visscher is er nog geen sprake van een Muiderkring.
Joh. v. Heemskerck kon daar dus in 1617 niet verschijnen (412). Vgl.
ook de diss. van D. H. Smit. Jan Vos meermalen in die kring? (376).
BOEKBEOORDEELING
dat op pag. 146 voor Een komma-kwestie ten onrechte is verwezen
naar NTg 1930, en dat de dissertatie van Dr. Karsemeyer over Jeremias
de Decker niet genoemd is op pag. 447. De tegenstelling tussen
de breedvoerigheid, waarover ik boven sprak, en de enkele regels,
waarin deze poëet is afgehandeld, bracht mij in dit geval tot de controle
der litteratuurlijst.
Amsterdam A. ZIJDERVELD
INGEKOMEN BOEKEN
J. L. WALCH, Nieuw Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige
Geschiedenis, Afl. 5. Martinus Nijhoff. 's-Gravenhage,
1942• Prijs per afl. f 1.25.
TH. DE JAGER, De Ontwikkelingsgang van de Taalkunst der
Nederlanden. Beknopte schets. "De Rottestroom". Rotterdam,
z. j. [1942] Prijs geb. f 2.90.
P. J. MEERTENS en JAN H. DE GROOT, De Lof van den Boer.
De Boer in de Noord- en Zuidnederlandsche Letterkunde van
de Middeleeuwen tot heden. Deel I. C. V. Allert de Lange.
Amsterdam, 1942.
Brieven van Albrecht Rodenbach, verzameld, ingeleid en toegelicht
door R. F. LISSENS. N. V. De Nederlandsche Boekhandel.
Antwerpen, 1942. Prijs frs. 65.-.
24°
De deel en van het T ij d s c h rif t voo r N ede rIa n d s c h e
T a a 1- en Let ter kun d e omvatten vier afleveringen, elk van
5 vel.
Prijs per Deel f 7.85; voor de Leden van de Maatsch. der Nederl.
Letterk. f 4·70 .
.\1en verbindt zich voor het geheele Deel. Afzonderlijke afleveringen
worden niet verstrekt.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
\Vanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
vedangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeeling, moeten worden gezonden
aan de Secretaresse der Redactie, Mej. Dr. J. H. VAN
LESSEN, Zoeterwoudsche Singel 27 te Leiden. Men wordt verzocht
de kopij (op slechts één kant van 't papier) overgetikt en persklaar
in te zenden.
~ .-ó ~~r-.é9D~
~ ?: E. J. BRILL UITGEVER LEIDEN
'<lT'r~ .
Zooeven ver scheen in de
LEIDSCHE DRUKKEN EN HERDRUKKEN UITGEGEVEN
VANWEGE DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSCHE
LETTERKUNDE TE LEIDEN
GROOTE REEKS II
VAN DEN VOS REINAERDE
* * EXEGETISCHE COMMENTAAR
DOOR PROF. DR J. W. MULLER
1942. XVI, 235 blz. Lex. 8vo. Prijs ingen.f6.30; geb.f8.-
Voor leden der Mij. der Ned. Lett. f 5.10; geb.f7.-
INHOUD:
Voorrede. - Afkortingen en teekens. - Exegetische Commentaar. -
Proloog Vs. 1-40. - Reinaert I A, door Aernout. - Reinaert I B,
door Willem. - Woord- en Zaakregister op den Commentaar. - Concordantiën.
Zooeven verscheen in dezelfde serie:
GROOTE REEKS III
D. V. COORNHERT
ZEDEKUNST
DAT IS WELLEVENSKUNSTE
VERMIDS W AARHEYDS KENNIS SE VAN DEN MENSCHE,
VANDE ZONDEN ENDE V ANDE DUEGHDEN NU ALDER
EERST BESCHREVEN INT NEERLANDSCH
UITGEGEVEN EN VAN AANTEEKENINGEN VOORZIEN
DOOR PROF. DR B. BECKER
1942. XXXIV, 528 blz. Met facsimile van het titelblad van den
eersten druk. Lex. 8vo. Prijs ingen. 110.-; geb. 112.-
Voor leden der Mij. der Ned. Lett. I 8.-; geb. 110.-
INHOUD: Inleiding. - Zedekunst dat is Wellevenskunste. - Woordenlijst.Register
van persoonsnamen in de "Zedekunst". - Register van persoonsnamen
in Inleiding en Aanteekeningen. - Lijst van afgekorte en
verkorte titels.
P. 1997/3. Verantwoordelijk voor den geheelen inhoud Mej. Dr. J. H. van
Lessen, Leiden; uitgever en drukker E. J. BrilI, Leiden.
K 1652
Deel LXII Aflevering 4
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITCTEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1943
SUB AEGIDE PALLAS
T F TUTA
INHOUD
VERDEYEN, R., Esmoreit, Vs. 80-89 241
VAN HAERINGEN, C. H., Multatuliana 247
SCHALTJ, J. M., S. Bemardus' De Diligendo Deo de grondslag
voor het 4Iste Limburgse sermoen . 256
MINIS, c., De à7ro X:Ot;;ou-constructie, vooral in den Ferguut (H) 270
DE WILDE-VAN BUUL, G., Het enclitische pronomen personale van
de tweede en clerclc persoon singularis in het Rotterdams 290
MICIIELS, L. c., Verbindingen met deze . 302
WEIJNE:\, A., De oc-phonemcn in het Leuvens. 309
Boekbeoordeeling:
DR. W. A. P. S~IIT, Dichters cler Reformatie in de zestiende eeuw,
door K. TIEEROMA
Ingekomen boeken
312
320
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodiekcn die betrekking hebben op de Nederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandsche Taal
M til W - Midde1nederlandsch Woordenboek
Med NA, Lett - Mededeelingen Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Kieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal cn Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvensche Bijdragen
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
ESMOREIT, Vs. 80-89
Wanneer Platus aan den Koning van Damascus mededeelt, dat
Esmoreit hem doden zal, zijn dochter met Esmoreit trouwen en tot
het Christendom overgaan, vraagt de koning:
VS.80---81 Meester, nu soe doet mi bekant,
Selen dese saken moeten sijn?
Hierop antwoordt Platus:
vs. 82 J aes, her coninc, bi Apolijn,
83 Ofte en doe eracht van groter hoeden"
84 M aer wildi werken naden vroeden,
8S Ic sal u enen raet visieren,
86 Roe ende in wat manieren
87 Dat ghi seIt bliven in uwen staet,
88 Want enen goeden scaerpen raet
89 Waer hier goet toe gheordeneert.
B. H. Peteri heeft in dit tijdschrift (dl. LIX, blz. 86-92) van vers
83 een andere dan de gewone verklaring gegeven, nl.: ofte (indien)
en doe (niet in actie kome) eracht van groter hoede (een grote
macht, die die dingen verhoeden kan).
Die interpretatie berust op een drietal waarschijnlijkheden:
I) Ofte heeft hier dan de bet. van "indien"; 2) en is de gewone
negatie en mist conjunctieve waarde; 3) de bijzin noemt het waarschijnlijke,
de hoofdzin (Ja es in vs. 82) het uitzonderingsgeval (blz.
91) Platus zou door de vraag van den koning "genoodzaakt (zijn), te
erkennen, dat er een gegronde reden voor twij fel bestaat. Hij doet
dit, wat menschkundig goed gezien is door den auteur, niet op ruiterlijke
wijze, maar geeft in een bijzin (vs. 83) een soort voorbehoud:
hij heeft ook in de sterren gelezen (ik cursiveer) de aanwezigheid,
van eracht van groter hoeden, die k à n ingrijpen. Hij weet, dat de
koning niet verdient vermoord te worden, en mag dus concludeer en,
dat die wakende macht zàl ingrijpen en 's konings leven beschermen,
zoodat geen bijzondere maatregelen noodig geacht behoeven te wor-
Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII 16
242 R. VERDEYEN
den. Zelfs onderstelt Platus, zonder de gedachte uit te spreken, dat
de koning tot dezelfde conclusie zal komen. Zekerheid van het ingrijpen
door die eracht heeft de Meester echter niet (als de conjunctivus
doe in vs. 83 bewijst, welke de modale kracht van ofte verzwakt).
Hij raadt zijn koning daarom die conclusie te schrappen, niet
door het ronduit te zeggen, maar door er vs. 8S voor in de plaats te
stellen, aldus een b epe:rt ken d e t eg en s t e 11 i n g con s t r ueer
end. Hieruit volgt meteen, dat vs. 84 zijn volle beteekenis heeft
en niet als stoplap bedoeld is" (blz. 92).
De gewone verklaring van vs. 83 luidt: "tenzij de kracht van grote
behoedzaamheid in werking worde gesteld". Of deze verklaring juist
is, laat ik voorlopig in het midden. Ik kan echter niet inzien, dat, met
deze verklaring, vs. 84 een stoplap zou moeten zijn. Bovendien kent
Peteri aan Platus heel wat bedoelingen toe, die bezwaarlijk uit de
tekst zelf zijn te halen. Ik stel mij Platus' gedachtengang anders en
eenvoudiger voor.
Ja, zegt hij tot den koning, dese saken (meervoud!) zullen in vervulling
gaan, maar - en hier blijft hij volkomen in zijn rol- hij wil
die brutale bevestiging dadelijk verzachten door de mogelijkheid
onden de ogen te zien, dat het gevaar kan worden afgewend. Die
mogelijkheid ziet hij onder een dubbele vorm:
a) de tussenkomst van de eracht van groter hoeden;
b) een persoonlijk, dadelijk ingrijpen om het ongeluk te verhinderen.
Welk is het normaal verband tussen deze twee mogelijkheden?
M.i. dit: dat men aan de tweede denkt, omdat men van de eerste in
't geheel niet zeker is.
"Verwacht" men het ingrijpen van de eracht van groter hoeden,
die 's konings leven zal beschermen - want daarom gaat het: vs. 86-87
hoe ende in wat manieren dat ghi selt bliven in uwen staet -, dan
heeft de tweede mogelijkheid slechts weinig zin meer en ten slotte
is deze tweede toch de voornaamste: ze zet de geheele actie aan de
gang. Van de "eracht van groter hoeden" merkt men in het spel niets.
Dat Platus ook in de sterren heeft gelezen de aanwezigheid van
eracht van groter hoeden, die kan ingrijpen, blijkt uit niets. Overigens
ESMOREIT, vs. 80-89 243
moet Platus, die zeker wel niet voor de eerste maal een voorspelling
doet, het bestaan van die "eracht" sedert lang kennen en ook weten,
dat ze lang niet altijd ingrijpt. Peteri neemt trouwens aan, dat de
Meester geen "zekerheid van het ingrijpen" heeft, doch hij zou dit
fei telijh1 niet aan den koning durven zeggen, ,en daarom een b eper
ken d e t e gen s t e 11 i n g con s t r u ere n nl.: enen met
visieren. Zo'n redenering is echter noch een tegenstelling noch een
beperking, wel een indeplaatsstelling : over de "eracht" zijn wij niet
zeker, laten wij het dan maar anders trachten te voorkomen. Het
voegwoord maar is, volgens het WNT, beperkend of tegenstellend,
doch van beide functies samen geeft het geen voorbeeld. Van een
beperkende tegenstelling kan bovendien alléén sprake zijn, indien
de "raet" iets te maken heeft met de "eracht", er deel van uitmaakt
en dat kan niet met de verklaring, die Peteri van vs. 83 geeft: "indien
een grote macht, die die dingen verhoeden kan, niet in actie
komt." De "raet" van Platus beperkt die "grote macht" niet, doch
treedt in de plaats van die macht, voor het geval zij niet ZJou ingrijpen.
De gedachtengang is echter niet alles. Er is de tekst zelf van vs.
83, die meer dan één moeilijkheid oplevert. Laten wij beginnen met
hoede. Peteri vertaalt hoede door "bescherming" i.p.v. "behoedzaamheid".
Een bewijs, dat hoede hier het laatste beteekent, ontbreekt,
zegt hij. Van zijn vertaling heet het, dat zij "alleen juist kan zijn en
ook eerst een begripsinhoud verkrijgt, wanneer ze past in het geheel."
Volgens Verdam en het WNT kan het woord beide betekenissen
hebben. Een bewijs, dat het hier "bescherming" betekent, ontbreekt
eveneens.
Een tweede vraag is of de bepaling grote niet eerder terugslaat op
eracht; zo ja, dan zou "bescherming" beter passen: de (een) grote,
hoge kracht (macht) van bescherming. Zo neen, dan verdient "behoedzaamheid"
de voorkeur: de kracht van grote (belangrijke) behoedzaamheid
(voorzorg).
Waaraan kan Platus wel gedacht hebben? Aan de tussenkomst van
een hogere macht? Vreemd, dat hij zich dan niet uitdrukkelijker heeft
244 R. VERDEYEN
uitgesproken door b.v. beroep te doen op Apolijn, Mamet of Tervogant,
wals gebeurt in vs. 82, wanneer hij zijn bevestigend antwoord op de
vraag van den koning kracht bijzet door Apolijn in te roepen ,en ook
vs. 114, wanneer hij de gunst van Mamet inroept om zich van Esmoreit
meester te kunnen maken. Wat moet, in de geest van Platus het
gevaar afwenden? Een, in zijn mond, dan toch wel zee,r vage hogere
kracht (macht)? Het wil mij voorkomen, dat hij eerder bedacht moet
zijn geweest op de bijzondere voorzorgsmaatregelen, die in de toekomst
zullen moeten getroffen worden om het leven van den koning
te beschermen (hoe bv. zal men Esmoreit ooit herkennen ?), want
dit is zijn voornaamste bekommernis: dat de koning zal "bliven in
(sinen) staet". Maar het ware wijs niet te lang met die maatregelen
te wachten en dadelijk in te grijpen. Aldus begrijpt het de koning:
vs. 99 Nu biddic u, meester ghetrouwe ende goet,
dat ghi al metter spoet
wilt hulpen vinden enen raet
soe dat ie blive in minen staet ...... ,
en ook Platus zelf, vermits hij onmiddellijk wil vertrekken:
vs. 108 Ghi selt mi gheven alte hant
Enen scat met mi te voeren,
Ende ic sal in corten uren
daer waert riden on,ghespaert (vs. 108-III),
wat de koning zonder enige aarzeling goedvindt:
vs. 131 Gaat henen ende haest u metter vaert.
De haast, waarmede Platus handelt, is niet te verzoenen met een
verwachting, dat een grote hogere macht het onheil zal verhinderen,
al mag die dan ook tot geen zekerheid leiden. Overigens komt die
macht niet in actie, wel de raad van Platus, waarvan de hele intrigue
van het -stuk uitgaat en die naar het blij-eindend slot voert. Platus
heeft feitelijk het leven van den koning gered. Door de uitvoering
van zijn plan worden Esmoreit en Damiët koning en koningin van
Sicilië. Wat er verder gebeurt, zegt de schrijver niet. Een gedeelte
van de voorspelling is uitgevallen en wel het voornaamste. Is het te
ESMOREIT, vs. 8o-Sg 245
vermetel daaruit af te leiden, dat het andere gedeelte ex ipso facto
vervalt en de auteur het overbodig achtte daarop uitdrukkelijk te
wijzen? De christelijke. tendenz van het stuk verzet zich tegen de
vervulling van de eerste helft van de voorspelling: dat Esmoreit den
koning zal doden. eracht van gr.oter hoede kan dus omschreven worden
door "krachtige, grote voorzorg".
Ten derde is er het begin van het vers ofte en doe.
Het Westvlaams gebruikt heden ten dage nog een analoge constructie,
doch zonder ,ofte: Ik ga morgen wandelen, 't en deê het
slecht weder ware.,. De Bo geeft nog een paar andere voorbeelden,
waarin telkens in de bijzin een tweede werkwoord voorkomt en ook
twee citaten uit oudere schrijvers, waarvan één een bepalende zin
heeft met een tweede WW., het andere alléén een vorm van doen:
I) "Daer' in bliven wi versmoort, en dede die ontfermherticheyt
Gods dye ons daer wt trect (Claes Zegers)". - 2) "In zulcker wijs
dat zy haerlieder moedt zouden verloren hebben, ten hadde ghedaen
die comste van den grav(j Heyndrick (N. Despars)".
Voor De Bo staat de wending 't en dede gelijk met ten ware, ware
het niet. In het voorbeeld uit Claes Zegers kan en dede zowel door
ten ware als ware het niet omschreven worden: "ten ware Gods
ontfermicheit ons daaruit trekke" of "ware er Gods ontfermicheit
niet, die ons daaruit trekt". In het eerste geval bestaat er twijfel over
het uittrekken, in het tweede niet.
In de tweede zin bestaat er geen twijfel. De komst van den graaf
heeft het verliezen van de moed voorkomen, en is ten hadde ghedaen
=ware het niet geweest van. Wegens het enkele gebruik van het ww.
doen staat deze zin het dichtst bij vs. 83. Het WNT geeft als
voorbeeld van het zestiende-eeuwse gebruik van en dade in de zin
van "zonder (het ingrijpen van)", het volgende citaat (Dl. lIl, 2726) :
,,- Die zeer snel zijt op elcken, die ghefaest is, Maer en dade die
ioncheyt, die verdwaest is Ghi en soudt u dus niet connen berommen,
Gentsche Sp. 355".
Laat men ofte wegvallen in vs. 83, dan kan men dit weergeven door:
= zij het niet van (de) "eracht, van groter hoeden", (die de voorspelling
zal verhinderen). Die zekerheid bestaat echter voor Platus
246 VERDEYEN, ESMOREIT, vs. 80-89
niet en de twijfel zou dan wel kunnen liggen in het gebruik van ofte
en, de door Van Helten veronderstelde combinatie van een (niet
noodzakelijk overbodig) tegenstellend of + een subordinerend en,
dat ik in casu niet zou omschrijven, zoals V. H. doet, door "is dat
niet het geval, dan''!, maar eenvoudig door of (ofwel), tenzij de
eracht van groter hoeden doe (ingrijpe ) of door zonder het toedoen
(ingrijpen) van de eracht v. gr. h.
Aanvaardt men deze vertaling van ofte en doe, die in de aangehaalde
voorbeelden van en + conj. van doen een krachtige steun
vindt, dan krijgt de hele passage een duidelijke zin. "Meester, moeten
deze dingen gebeuren? Ja, Heer Koning, bij Apolijn, zonder het nemen
van krachtige, grote voorzorgen (beschermingsmaatregelen)
(tenzij men krachtige, grote voorzorgen neme). Maar [en hierbij denkt
Platus aan een onmiddellijk ingrijpen] wilt gij wijs handelen, luister
naar een raad van mij, hoe gij in leven zult kunnen blijven, want zo'n
raad is in deze omstandigheden wel gepast."
Luik, Mei 1941 R. VERDEYEN
MULTATULIANA
De belangstelling die het WNT aan de dag legt voor de woorden.
schat van Multatuli, is enigszins ongelijkmatig. Het leert ons dat
wij aan Multatuli het woord buitenissig te danken hebben. Ook
vermeldt het de eigennaam Insulinde als herkomstig van Multatuli.
Maar op andere plaatsen schijnen de excerpenten minder stelselmatig
te hebben gewerkt. Wel komt de Max HaveZaar al voor in de "lijst
van aangehaalde werken" bij het eerste deel van het woordenboek,
en de Verzamelde werken staan vermeld in het eerste vervolg op
die lijst, dat gevoegd is bij het 4e deel, waarvan het voorbericht
dateert van 1889. Maar toch stelt het WNT zijn gebruiker soms
te leur, wanneer hij het over woorden bij Multatuli raadpleegt. Zelfs
uit zo veel gelezen werken als Max HaveZaar en Vorstenschool mist
men plaatsen die om meer dan een reden het optekenen waard
geweest waren.
Zo ontbreekt het zonderlinge woord
I hamlark,
dat voorkomt in Vorstenschool, tegen het einde van het 3~ bedrijf.
Von Schukenscheuer, die een baantje bij domeinen ambieert en
daartoe de aandacht op zich wil vestigen, heef.t zijn groom naar
de drukkerij van een krant gestuurd met een sensationeel bericht
over successen die de koning diezelfde dag op jacht zou hebben
behaald:
"Tien herten, een' patrijs, zes snippen en
Een haas, H-a-a-s!"
Uit de s van haas ,en patrijs moet blijken wie de inzender van het
bericht is: "En zeg", drukt hij de groom op het hart,
"En zeg dat ze vooral die s niet in
Een z verandren. 't Fijne zit 'm juist
In de s. H-a-a-s! Die s van "haas"
En van "patrijs" ben ik."
Maar... de groom komt terug met de verpletterende mededeling:
248 C. B. VAN HAER1NGEN
"Ze zeien dat ik juist een dag te laat kwam:
Het jachtbericht was gistren al gezet.
De Koning zaL.. de Koning zou... hij heeft ...
De Koning schiet 'n wolf!"
In zijn woedende teleurstelling voegt dan Von Schukenscheuer
de groom het scheldwoord hamlark toe:
"Jou luiaard! Gister zeg je? Wolf? Te laat?
Je hebt dus weer gereden als 'n kreeft,
Jou ... hamlark !"
De betekenis van dit woord, dat sedert de eerste druk op deze
plaa ts en in deze vorm voorkomt 1), is vrij duidelijk. Hamlarkzal
wel ongeveer parallel zijn met z,uiaard, en iets betekenen als csukkel,
lummeP, misschien ook Cdagdief, luiwammes' of een wat meer omvattende
disqualificatie als cnietsnut, lammeling" of iets dergelijks:
scheldwoorden hebben nu eenmaal een ruime betekenissfeer.
Maar de etymologie is verre van duidelijk. In geen van de oude
of nieuwe lexica over enig deel van het nederlandse taalgebied die
ik heb kunnen naslaan, vind ik een woord dat op hamlark licht
werpt. Bij De Bo is vermeld hammeling, ammeling cmoeite, ruize,
beslag, werk; fr. embarras, difficulté'. Uit deze eenling een "stam"
hammel te abstraheren, die dan iets als Cgetob, last, gezeur', resp.
Ctobben, moeilijk vallen, sukkelen' zou betekenen, en waarbij dan
Multatuli's hamlark een formatie zou zijn met een onverklaard aanhangsel,
is wel een heel wilde slag in de lucht, zelfs wanneer het gaat
over affectwoorden, die in hun semantische en formele ontwikkeling
zo weinig narekenbaar zijn.
Men zou met iets meer waarschijnlijkheid een andere richting
uit kunnen denken. Uit het "Woord vooraf" dat Mevr. Douwes
Dekker-Schepel geschreven heeft bij de bekende uitgave van Vorstenschool
voor de "Mij. van goede en goedkoope lectuur", weten wij
dat Multatuli het drama in 1867 te Keulen heeft ontworpen, terwijl
de derde akte, waarin de besproken plaats voorkomt, te Wiesbaden
I) Volgens vriendelijke mededeling van de heer C. de Hart, bestuurder van
"Het MuItatuli-Museum" te Amsterdam. Van hem verkreeg ik dezelfde inlichting
betreffende de twee andere woorden die in dit artikel ter sp.rake komen.
MULTATULIANA 249
is ontstaan. Nu is het mogelijk dat Multatuli gedurende zijn verblijf
in die streken een woord hed,t opgevangen dat zijn maaksel -
want dat zal het wel zijn - heeft geïnfluenceerd. Blijkens Rheinisches
Wörterbuch lIl, 177 vlg. is in het hele Rijnland gebruikelijk
een woord hammei in de betekenis cdummer Mensch). In de verbinding
fauler HammeI betekent het in sommige plaatsen Cluilak).
Voor Rees, tussen Wezel en Emmerik aan de Rijn gelegen, wordt
ibid. 179 een samenstelling hammeleck genoemd in de bet. cDöskopP,
dat in klank wat aan hamlark herinnert. In al deze scheldwoorden
ziet het Rh. Wtb. wel terecht een overdrachtelijk gebruik van hammei
ChameP. Een ander woord hammei Cstraat- of stalvuil onder aan een
kledingstu~ wordt hiervan gescheiden, \en verbonden met een werkwoord
hammeln Cwaggelen, door modder waden, flodderig rondlopen,
onbeholpen lopen) 1). Bij dit hammei, dat plaatselijk ook czwaaiend,
waggelend lopende vrouw betekenen kan, sluiten zich aan rijmformaties
als hammel-bammel 'vuile vrouw), hammel-bampel cnach_
lässiger Mensch). Uit Crecelius, Oberhessisches Wörterbuch tekende
ik aan hambel Cein Mensch, der sich alles gefallen lässe, du bist ein
rEchter Hambel cein einfältiger Mensch). De beide woorden hammei,
hambel zullen in de overdrachtelijke betekenissen met elkaar in
contact gekomen zijn.
Is dit hammei Multatuli in het oor blijven hangen tijdens zijn
jarenlang verblijf in de Rijnstreken, en heeft hij, op die klank
afgaande, zijn hamlark gemaakt? De tweede helft blijft dan duister.
Wil men ook hiervoor een aanknoping zoeken,' dan zou men kunnen
denken aan hark in de betekenis conhandige, houterige vent).
Maar alles is niet meer dan gissing. Misschien sporen mijn opmerkingen
een ander aan om naar een betere verklaring te zoeken.
Il Sujet = Cemployé, ondergeschikte, iemand die tot het
personeel behoort)
Het WNT XVI, 544 vlg. merkt terecht op dat het woord sujet,
van een persoon gezegd, vaak met een ongunstig attribuut wordt
I) Desnoods zou De Bo's hammeling cmoeite enz.) van zo'n werkwoord
hammeln af te leiden zijn.
250 C. B. VAN HAERINGEN
gebruikt, en ook zonder zulk een attribuut meestal een ongunstige
betekenis heeft als "nietswaardige, ellendeling" e.d. Salverda de
Grave, De Franse woorden in het Nederlands 379 had de betekenis
wat goedaardiger omschreven: "Tegenwoordig is de betekenis "komediant"
en pejoratief". Intussen kent het Frans, waaraan het woord
is ontleend, ook een neutrale betekenis, ni. die van conderdaan~. Bij
Littré wordt deze betekenis behandeld als substantivering van het
adj. sujet, waarvoor als Ie bet. staat opgegeven cqui est dans la
dépendance, qui est obligé d'obeïr~, en als 3e cqui est tenu à un
service fort attendu~.
Voor ndl. sujet wordt de betekenis conderdaan~ genoemd in
Weiland's Kunstwoordenboek van 1824. Hoeveel dit getuigenis
waard is voor de toenmalige taal, wil ik niet trachten uit te maken.
Voorts vermeldt het Mnl W dezelfde b~t. voor mnl. subgijt, dat aan
ofra subgit is ontleend: conderdaan, hij die aan de eene of andere
macht, ook rechtsmacht, is onderworpen~.
N dl. sujet komt echter voor in een betekenis, die zich nauw aansluit
bij die van fra. sujet, en gemakkelijk te verklaren is uit de
zoëven uit Littré vermelde bett. van het adjectief sujet, ni. in die
van ciemand die in dienstbetrekking staat, ondergeschikte, employé,
dienaar~. Ik houd het er voor dat deze bet. in het WNT niet zou
hebben ontbroken, wanneer een plaats uit de Max Havelaar mede
als materiaal voor het artikel suj et had gediend. Het is de bekende
brief die Droogstoppel in het begin van het 2e hoofdstuk schrij ft aan
de oude heer Stem te Hamburg, om diens zoon bij zich op het
kantoor te krijgen.
Droogstoppel geef,t de tekst van die brief in de indirecte rede:
"Ik ben naar Polen gegaan, liet me papier en pen geven, en schreef:
Dat de groote uitbreiding die onze zaken in den laatsten tijd genomen
hadden ... eenige uitbreiding van ons personeel noodzakelijk maakte",
en verder:
"Dat vooral zich de behoefte deed gevoelen aan fatsoenlijke,
welopgevoede jongelieden, voor de korrespondentie in het
duitsch. Dat wel-is-waar vele duitsche jongelieden, in Amsterdam
aanwezig, hiertoe de vereischte bekwaamheden bezaten,
MULTATULIANA 25 1
maar dat een huis dat zich respecteert ... bij de toenemende
lichtzinnigheid en onzedelijkheid onder de jeugd, bij het dagelijks
aangroeien van het getal fortuinzoekers, en met het oog
op de noodzakelijkheid om soliditeit van gedrag, hand-aan-hand
te doen gaan met de soliditeit van gegeven orders - dat zulk
een huis - ik bedoel Last & Co., makelaars in koffie, Lauriergracht
N° 37 - niet omzichtig genoeg wezen kon met het engageeren
van sujetten."
Ik citeer de plaats in ruim verband, omdat er in de buurt van het
woord sujetten allerlei lelijks genoemd wordt, dat een oppervlakkig
lezer er toe zou kunnen verleiden dit SlUjetten te verstaan in de thans
meest gangbare zin van Cgemene sujettenJ • Bij nauwkeuriger lezing
zal echter ieder toegeven dat hier niets anders bedoeld kan zijn dan
Cemployé's, bedienden, personeeP in volkomen neutrale zin. Ten
overvloede zou ik nog kunnen wijzen op wat onmiddellijk volgt:
" ... dat ik de eer had gehad .,. te vernemen ... dat de geachte
chef der firma, de heer Ludwig Stern, een zoon had, den heer
Ernest Stern, die ter volmaking zijner kommercieele kennis
in een hollandsch huis wenschte geëmploieerd te zijn."
Nu wij uit deze plaats bij Multatuli de betekenis Cemployé, lid
van het personeeP hebben geconstateerd voor het woord sujet, is
het de moeite waard een citaat uit het WNT nader te bezien, waar
sujet ook vermeld wordt in niet ongunstige betekenis. Dat citaat is
uit een brief van A. R. Falck aan D. J. ~an Lennep, van 23 Februari
1804, te vinden in de Brieven van A. R. Falck, 2e uitgave, 1861,
van O. W. Hora Siccama. De plaats luidt, vollediger aangehaald
dan in het WNT geschiedt, als volgt:
"D. bezit excellente qualiteiten, een vlug begrip, veel gelezen
en eene ongewone impartialiteit in zijne denkwijze. Tout cela
est rélevé [sic] par un extérieur et des formes très agréables,
un mérite qui n'est nulle part moins indifférent que dans la
diplomatie; en dus zoude het, au bout du compte, de Republiek
zijn die men beklaagen moest wegens de mislukking van uw
ontwerp om zulk een sujet in haaren immediaaten dienst te
brengen".
Het WNT (XVI, 544) omschrijft de hier voorkomende betekenis
van sujet als volgt: cpersoon in wien een zekere eigenschap aanwezig
25 2 C. B. VAN HAERINGEN
isJ • Ik vermoed dat deze niet scherp omlijnde formulering enigszins
onder de invloed staat van de Cexcellente qualiteitenJ die voorafgaan,
en zou in overweging willen geven of de betekenis, die wij zo juist
bij Multatuli hebben vastgesteld, hier niet beter voldoet. Hier zou
dan wegens de rang van het betrokken ambt een wat hogere nuance
van het begrip Condergeschiktél gekozen moeten worden, b.v. cambtenaarJ
of C(staats)dienaarJ • Het gaat nl. zoals uit het franse gedeelte
van het citaat al blijkt, over de vervulling van een gezantschapspost.
En Falck laat op de aangehaalde zinnen enige schampere uitlatingen
volg1Cn over de gedragslijn die bij aanstelling van diplomatieke ambtenaren
gevolgd wordt:
"Maar bij dieper inzien vind ik, dat de Rep. in dat opzicht
niet beklagenswaardig is. Het is eene vrij algemeene gedachte
dat de bekwaamheden in geene carrière overtolliger zijn dan
in de diplom., en dat één mensch zo goed is als de andere om
zijn vaderland te representeeren ... Bij het aanstellen van een'
Tolbediende, van een' Commis ter Recherche enz. vraagt men
somtijds naar eenige voorbereidende kundigheden, en meestal
of de man in zijne moedertaal lezen of schrijven kan. Maar de
sollicitanten voor eene Ambassade zijn van den algemeenen regel
uitgezonderd, ... "
In dit verband van sollicitatie en aanstelling past dunkt mij
de betekenis cambtenaarJ voor sujet zeer goed. Bepaald noodzakelijk
is ze niet, maar ze voldoet tenminste even goed als de blijkbaar uit
onzekerheid en aarzeling voortgekomen omzichtige omschrijving van
het WNT. En nu de betekenis ciemand in dienstbetrekkingJ door de
plaats uit Havelaar voor 1860 vaststaat, en door het citaat uit Falck
voor 1804 waarschijnlijk of mogelijk is gebleken, verdient het aanbeveling
in de literatuur van de 18e eeuw, waarin de franse woorden
zo rijkelijk voorkomen, te letten op plaatsen, waar het woord sujet
in dezelfde zin is op te vatten.
III Urist
Ten aanzien van dit Multatuliaanse woord is nog geen tekortkoming
van het WNT openbaar geworden, omdat de betrokken letter
nog niet is verschenen. Een van de medewerkers deelt mij echter
MULTATULIANA 253
mede dat het woord in het materiaal voor het woordenboek niet
aanwezig is.
Het woord komt voor in Vorstenschool, 4e bedrijf, 2e afdeling,
waar koningin Louise met haar eredame De Walbourg de naaister
Hanna bezoekt. In het gesprek blijkt dat Hanna verloofd is; van
trouwen zal echter voorlopig geen sprake zijn:
"Louise. En wanneer trouw je?
Hanna. Ja .. , dàt heeft nog tijd!
Het hangt te zamen met de politiek."
De Walbourg krijgt bij deze woorden opnieuw last van de afgesproken
tandpijn, die dienen moet om het gesprek te rekken, als
het interessant wordt. En dan vist Louise verder:
"En nu, vertel me van je politiek.
H anna. Mijn ...
Louise. Vrijer, kom, rechtuit, dat is het woord!
Hanna. Nu ja, m'n vrijer is aan 't ministerie ...
Louise. Ah, ah!
H anna. Hij is urist. Mevrouw weet wel
Wat dat beduidt, niet waar?
Lo'Uise. Ten naaste bij.
H anna. Nu telkens als er een minister valt ...
Dat noemt men zoo, ik weet niet recht waarom,
Maar als-i ... plaats moet maken voor 'n ander,
Dan komt er wat beweging in de zaken.
Dat zet men hier en daar een paardje op stal,
Een ander schuift wat op ....
Louise. Ah, ik begrijp!
En hoeveel maal moet een minister vallen,
Voor gij en hij ... hoe is z'n naam?
H anna. De Vries.
Albert de Vries.
Louise. Voor gij en Albert huwt?"
Men zou kunnen denken dat Hanna het min of meer geleerde
woord jurist verhaspelt tot urist. Maar dat kan niet juist zijn. In
1870 werd een eenvoudige jongen als Albert nog geen "jurist". Ook
is het niet denkbaar dat Hanna, met haar bovenmenselijke zachtheid
van gemoed, nederigheid en wat voor deugden men meer wil, aan
254 c. B. VAN HAERINGEN
de bescheiden administratieve betrekking van Albert wat luister wil
bijzetten door hem jurist te noemen, een titel die voor sommige
hogere ambtenaren van het ministerie wellicht passend zou zijn.
Even verder trouwens blijkt dat zijzelf, althans Albert de poëet,
de rang en het werk van "u rist" niet hoog aanslaat. Als Louise
vraagt:
"En hoeveel brengt hem di e betrekking op?",
dan antwoordt Hanna:
"Dat mocht wel beter zijn, maar 't is wel eenigszins
z'n eigen schuld, mevrouw. Hij meent
Dat hij te goed is voor urist, omdat
Hij ... ja, dat is 'n ongeluk, omdat
Hij verzen maken kan."
. De meest aannemelijke verklaring lijkt mij deze : Multatuli's 'Urist
is een afleiding van uur met het suffix -ist. Albert zal dan een
betrekking bekleed hebben die ambtelijk werd aangeduid b.v. met
"schrijver op uurloon", eventueel met de toevoeging "in losse dienst",
terwijl Multatuli als gemeenzame, enigszins minachtende benaming
daarvoor urist heeft bedacht. Hij zal in dat woord ongeveer de gevoelswaarde
hebben willen leggen van een term als het tegenwoordige
minimumlijder. Misschien heeft Hanna van Albert nooit anders dan
de enigszins slang-achtige benaming gehoord, waarvan zij wel ongeveer
vermoedt dat het niet de officiële term is, zodat zij hem met enige
aarzeling tegenover de Koningin gebruikt.
Wij zullen ons die betrekking van "schrijver op uurloon" wel
moeten voorstellen als onvast, losser dan die van mogelijke beambten
"op maandloon" of "op jaarloon" in het staatsbestel van Vorstenschool,
en losser ook dan die van de beambten "op arbeidscontract"
aan de tegenwoordige Nederlandse departementen.
Maar het heeft weinig zin, vergelijkingen te treklren tussen de
toestanden zoals Vorstenschool die veronderstelt, en de departementale
arbeidsregelingen van het Ige-eeuwse of 20e-eeuwse Nederland.
Want het "paardjes op stal zetten" en daardoor "opschuiven" van
anderen bij wisseling van minister was aan de Nederlandse departementen
niet gebruikelijk. Wij moeten in het oog houden, dat MultaMULTATULIANA
255
tuli in zijn Varstenschaal een staatsinrichting veronderstelt die grote
verschillen vertoont met die van het constitutioneel-parlementaire
Nederland van de tweede helft der 1ge eeuw. Dit blijkt ook op
andere punten. Misschien heeft de auteur zelfs wel met opzet zijn
staatsvorm zo min mogelijk gelijkenis willen geven met die van de
Staat der Nederlanden. Hoe minder het staatkundig wereldje van
het spel leek op de toenmalige Nederlandse werkelijkheid, hoe minder
aanleiding er was om er toespelingen in te zoeken die Multatuli er
naar eigen zeggen niet in had gelegd, maar die er door het publiek
wel in zijn vermoed.
Zo kunnen wij ons dan denken dat Multatuli voor zijn denkbeeldige
hofstad ook een technische term gecreëerd heeft voor een groep
van ambtenaren die aan Nederlandse departementen niet voorkwam
en daarom ook in Nederland geen benaming nodig had. Aan historische
gegevens kunnen wij dan de juistheid van de verklaring niet
toetsen. En het zal ons niet behoeven te verwonderen, als het WNT
te zijner tijd van urist Cschrijver op uurloon (in losse dienst):>, al of
niet met een vraagteken achter deze omschrijving, niet meer dan
één voorbeeld geeft.
Als het woord hier juist is beoordeeld, heeft het uit een oogpunt
van woordvorming nog dit merkwaardige, dat het een voorbeeld
toevoegt aan het aantal, waarin het uitheemse suffix -ist afleidingen
vormt van inheemse of als inheems te beschouwen grondwoorden.
Den Haag, Juli 1942 c. B. VAN HAERINGEN
S. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO DE GRONDSLAG
VOOR HET 4ISTE LIMBURGSE SERMOEN
Een speciale studie over de invloed van S. Bernardus op de geestelijke
litteratuur in de Middeleeuwen in onze streken is, voor zover
mij bekend, nog niet gepubliceerd. Dit kan ons enigszins verbazen,
daar wij toch, het buitengewoon aanzienlijk aantal handschriften 1),
welke de min of meer volledige vertaling van Bernardus' werken
bevatten, in aanmerking nemende, wel moeten veronderstellen, dat
deze invloed inderdaad bestaan heeft en waarschijnlijk niet gering
is geweest. Immers behalve deze letterlijke vertalingen vinden we
in sermoenen en tractaten en bijna onvermijdelijk in de exposities
op het Hooglied, de citaten en paraphrases, meestal beginnende met
het bekende: "Sunte Bernardus seit" enz.
Maar het signaleren ,en opsommen van plaatsen, welke onmiddellijk
op Bernardus teruggaan is wellicht niet zo'n bijzonder aanlokkelijke
bezigheid, hoewel een dergelijk onderzoek tot het werk van een
enkelen auteur bepaald, van veel nut kan zijn 2).
Interessanter lijkt mij echter nog de vraag: "Kennen wij in onze
Middelnederlandse Letterkunde ook werken, waaruit een eigen visie
op Bernardus' reuvre, een eigen vormgeving aan zijn leerstellingen
blijkt ?"
Deze quaestie verdient nadere aandacht, want zij is van belang
zowel voor onze kennis van Bernardus' invloed, als voor ons inzicht
in de middeleeuwse geest en gedachtenwereld in de Lage Landen.
Het is echter verre van mij om in dit artikeltje een oordeel over
deze invloed uit te spreken, om de omvang te bepalen of de waarde
hiervan te schatten, maar ik meen een klein, doch frappant voorbeeld
I) Het is hier vermeldenswaaI'd, dat zich onder de vroegste Latijnse Bernardus-
handschriften (I2de eeuw) ook een van Nederlandse herkomst bevindt,
n.1. in the Bodleian Ubrary: Rawlinson MSS. C. 286. Zie W. W. Williams'
uitgave van het De Diligendo Deo. Cambridge Patristic Texts, blz. xix.
2) Zie een derg. lijst in Sir F. R. Cruise's Thomas a Kempis, blz. 312 vlg.
S. BERNARDUS' DE D1LIGENDO DEO 257
gevonden te hebben van een zeer persoonlijke verwerking van Bernardus'
theorieën, een voorbeeld, dat nog aan belangrijkheid wint,
doordat wij hier tevens een indruk krijgen van de wijze van weergave
in het Middelnederlands van specifiek Bernardijnse termen,
welke wij buiten dit verband misschien niet als zodanig zouden
herkennen. Hieraan is het dan ook mogelijk te wijten, dat het een
en ander nog niet nader is onderzocht.
Het werkje, dat ik ter illustratie zou willen gebruiken, is het
zo langzamerhand berucht geworden 41ste Limburgse Sermoen,
waarvan ik vroeger.1) aantoonde, dat het laatste stuk (uitgave Kern,
568-570), evenals Hadewijchs IOde Brief, teruggaat op een paraphrase
van Richard van St. Victors Expositio in Cantica CanticorlUm,
cap. VI. Op de interne quaesties van het L.S. ben ik toen niet verder
ingegaan, omdat ik nog in twijfel verkeerde over de vraag of soms
ook het gehele Limburgse Sermoen van deze onbekende paraphrase
deel had uitgemaakt. Dit viel niet zo spoedig op te lossen. Immers,
al vormde het L.S. een compositorische eenheid, al was er ook
naar de inhoud verband tussen de verschillende onderdelen te bespeuren,
dan nog kon deze preek een typisch middeleeuws voorbeeld
van een letterkundig mozaïek zijn. Slechts wanneer er een duidelijke
overeenkomst tussen de eerste helft en de grote interpolatie in
Richards stuk (Kern, 568, r. 16, "nogtan" - 569, r. 9) was aan te
tonen, dan eerst zou men op enige goede grond kunnen aannemen,
dat het L. S. als geheel het werk van den onbekenden auteur van
de Richard-paraphrase is.
Van Mierlo is van oo.rdeel, dat deze paraphrase aan het L. S. is
toegevoegd. Volgens hem is het verband vrij los en de stijl in de
beide gedeelten verschillend 2). Nu wij eenmaal weten, dat dit
laatste deel op Richard van St. Victors Expositio teruggaat, valt het
stijlverschil tussen dit stuk en het voorafgaande licht te verklaren
en vormt geen doorslaand bewijs tegen de stelling van Mej. van der
Zeyde, dat de twee gedeelten wèl van één auteur zouden zijn. Haar
I) Ts 62, hlz. 219 vlg.
2) Med VA 1932, blz. 376-377.
Tijdschr. Y. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXII 17
258 J. M. SCHALIJ
voornaamste argument, n.l. de overeenkomst in stijl, is door deze
ontdekking echter enigszins verzwakt.
De stijlquaestie nu daargelaten, is er m.i. wel degelijk een niet
slechts duidelijk, maar ook zeer logisch verband.
Ia. De korte proloog over de ware aard van de minne bevat reeds
de quintessens van alle later uitgewerkte gegevens en voert
ons onmiddellijk tot de kern van het gehele betoog (557-
558, r. 8).
Ib. Deze ware aard wordt nader toegelicht door de vriendschap
(amicitia niet caritas) van drie vrienden (- 560, r. 10).
Ua. De manieren van minne (- 561, r. 9).
1 naturlike minne (amor naturalis of, carnalis).
2 minne die sere te mesprisen es (cupiditas).
3 minne die wel te louene ende te prisen es (caritas).
lIb. Hierin laat de auteur de cupiditas verder geheel buiten beschouwing
en geeft nu de opklimming van den mens van de
"naturlike minne" tot "ca ri ta te" in 3 graden ten opzichte van
3 verschillende objecten n.l.: zichzelf, den evenmens en God
(- 565, r. 33).
UIa. De zeven manieren van hellen, welke wij doormaken onder de
"opclimminghe" uit Ub (- 567, r. 5).
lUb. Waarom te minnen ondanks dit lijden (- 567, r. 34).
IV. Hoe te minnen en te lijden (= Richard v. St. V. Exp. c. VI).
Ia. Zijn theorieën en waarschijnlijk daardoor zijn opzet in eerste
instantie heeft de auteur te dankJen aan Bernardus' De Diligendo
Deo 1), waarvan hij de grondgedachten vrijelijk gebruikt en gesystematiseerd
heeft.
Dit blijkt onmiddellijk uit een beschouwing van de allereerste zin
van het Sermoen:
"Die hoger ende vrier minnen plegen wilt, hi sal Gode ende eIken
mensche ombe Gode ende omb naturlike doget ende omb gemene regt
puerlike ende oetmudelike minnen ende getruwe wesen, sonder
I) P. L. 182. Geciteerd naar de uitgave van Watkin W. Williams in "Select
Treatises of S. Bernara of Clai1"llaur'. Cambridge Patristk Texts. Ig2Ó.
s. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 259
ansien van wederminnen ogte van wedertrouwen, van verdinden ogte
van onverdinden, also als die sonne har edel schinen !ende ligt riuelike
ut geft beide gu<ien ende quaden, beide danx ende ondanx."
Bij eerste lezing vond ik dit een enigszins verwaterde zin,
weinig vermoedende, dat in dit kort bestek de gehele doctrine van het
De Diligendo Deo gecomprimeerd was. "Waarom", vroeg ik mij af,
"is het niet voldoende "Gode ende eIken mensche ombe Gode" te
minnen? Waartoe dieD!en nu nog die "naturlike doget" en het
"gemene regt"?"
In dit verband moet ik er allereerst nog eens aan herinneren, dat
de auteur onder IIb 3 objecten van het minnen gaf, n.l.: zichzelf,
de evennaaste en God. Nu is het merkwaardige in dit werk, dat de
schrijver zich hierbij niet bepaalt, maar dat hij deze onderscheiding
nog eens gebruikt n.l. bij het minnen van deze drie objecten, om
deze drie, dus om zichzelf, om den evenmens en om God.
Deze trits vinden we hier indirect vertegenwoordigd in: "ombe
Gode ende omb naturlike doget ende omb gemene regt" terug.
De natuurlijke deugd is volg1ens Bernardus een van de drie zuivere,
ons ingeboren bestanddelen der ziel, n.l.: dignitas (vrije wil), scientia
(kennis van ons zelf en daardoor van God) en 'VÏrtus ("naturlike
doget", de neiging om nadat wij tot het inzicht gekomen zijn, dat wij
ons bestaan en al het goede in ons aan God te danken hebben, ons
tot Hem te keren en Hem zo dicht mogelijk te benaderen 1 ) ). Minnen
wij God dus "ombe Gode", wij minnen Hem ook "omb naturlike
doget", d.w.z. uit en om onszelf.
Het "gemene regt" leidt Bernardus af uit het feit, dat wij alle gelijkgerechtigd
geschapen zijn. Door ons eigen streven zijn de verschillen
ontstaan. Heffen wij deze op, bijv. door van onze overvloed aan
armeren te geven, dan herstellen wij de eerste, goddelijke orde en het
"gemene regt" 2). Door deze daad benaderen wij dus God door onzen
medemens.
I) De Diligendo Deo. c. II: "porro virtus ... si auctorem consequenter
inquirimus, inventoque inseparabiliter inheremus".
2) D.D.D. c. VIII: "porro autem et hoc iusticie est, cum quo tibi est
natura communis, nature quoque cum eo munus non habere divisum".
260 J. M. SCHAL IJ
Tenslotte mint men slechts "puerlike" en is men slechts waarachtig
"getruwe", wanneer men alleen omwille van de Minne mint,
dus om loon noch dank, wat ook heel duidelijk door Bernardus
gezegd is in c. VII: "verus amor se ipso contentus est. habet
premium sed id quod amatur".
In de rest van de proloog legt de auteur nog eens de nadruk op de
trouw van de onbaatzuchtige minne en preludeert even op een motief
uit de Richard-paraphrase (558, r. I): "est dats hem gebreet,
dat dar bi sine minne eest lende tegaet, hi es noch wel verre van vrier
minnen ende van gewarger minnen" 1).
Ib. Hierin komt de auteur weer op het probleem van de trouw
terug en toont aan, dat men in de vriendschap de waarde van de
trouw niet moet afmeten naar de uiterlijke kentekenen. Het is merkwaardig
te zien, hoe hij in dit voorbeeld van de drie vrienden de
bovengenoemde drie objecten waarom men mint nu transponeert
tot de drie, waarom men iemand vriendschap toedraagt en daardoor
de eisen uit de sfeer van de minne bewaart.
De eerste vriend doet den ander wel en is hem trouw louter en
alleen om zijn eigen genoegen, om zichzelf dus.
De tweede beijvert zich om zijn vriend zelf, tracht deugd in hem
aan te kweken en hem te "houdene in Gode".
De derde laat zijn vriendschap niet blijken, omdat hij zichzelf en
zijn vriend niet in de minne tot God wil belemmeren. Zijn eerste
doel is dus God zelf.
Onwillekeurig vraagt men zich af waarom de schrijver in dit
Sermoen, dat toch tenslotte gericht is op de pure minne, hier plotseling
dit voorspel geeft over de vriendschap. Maar ook Bernardus
is via de amicitia tot de caritas gekomen!
In zijn voortre~felijke studie "La théologie mystique de Saint
Bernard" 12) wees E. Gilson er op, dat Bemardus' De Diligendo Deo
niet alleen sterk onde,r de invloed van Cicero's De Amicitia ge-
1) 569, r. 9: "AIs dese geuilten sutecheit, so minnense; ende alse tegaet,
so tegaet har minne".
2) Paris 1934.
s. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 261
schreven is, maar hier en daar zelfs letterlijke vertalingen vertoont,
als men slechts het woord amicitia door caritas vervangt. Dit procédé
zal onzen auteur wel niet bekend zijn geweest, hij heeft dus niet
de amicitia in ere hersteld, maar gehandhaafd en deze op z~n beurt
en op zijn wijze overgebracht in de christelijke sfeer van de caritas.
Zoals zijn gehele systeem weloverwogen en logisch is opgebouwd,
zo moet hij ook welbewust aan de vriendschap een plaats toegewezen
hebben. Heeft hij dit gedaan onder invloed van Cicero of een anderen
klassieken schrijver? Men zou het ver.moeden uit zijn opmerking op
blz. 562, r. 20 over de "vrinscap", welke hij hier met zoveel woorden
nadrukkelijk van "caritate" onderscheidt: "Dese minne ende dese
vrinscap es wel geprist van heidenen mei stern dar mise reinlike ende
hofslike helt". Bij de bespreking van deze passage zal blijken, dat
het inderdaad niet uitgesloten is, dat hij Cicero's De Amicitia
gekend heeft '1).
Ha. Hoe streng systematisch de auteur te werk is gegaan blijkt
ook weer hier, waar hij, alvorens tot het zwaartepunt van zijn betoog,
IIb: ,de negen manieren van minne, waar het Sermoen zijn titel aan
te danken heeft, te komen, eerst de drie soorten van liefde apart
geeft, elk met de daarbij behorende objecten. Dit in tegenstelling tot
Hb, waar hij de objecten vooropstelt, elk benaderd door de drie verschillende
manieren van minne.
Bernardus, die in de eerste plaats van de objecten uitgaat (zoals
in Hb), mist deze f,ijne onderscheiding, welke één van de voornaamste
verschilpunten tussen hem en den auteur van het L.S.
oplevert. Want juist aan dit zuivere onderscheidingsvermogen heeft
deze het te danken, dat hij de categorieën, welke in De Diligendo
Deo enigszins door elkaar behandeld zijn, elk hun logisch vereiste
plaats heeft gegeven in zijn schema.
De eerste soort: "dats naturlike minne. Dats als die mensche mint
heme seluen ocht sine mage ocht sin vrint die hem minnen, in en -
I) Onze auteur zou trouwens de enige niet zijn. Het is bekend, dat Aelred
de Rievaulx in De Spirituali Amicitia Cicero soms woordelijk vertaalde. Gilson
wees in bovengenoemd boek op Cicero's invloed op Guillaume de St. Thierry,
blz. 22.
262 ]. M. SCHALI]
geenre anderre maniren mar dat hir een heisschen tue heft ende een
trecken van naturen." (560, r. 15 -). (Objecten zijn dus zichzelf
en de medemens.)
De tweede soort: "Oec sin sulke lide die sulke minne hebben die
sere te mesprisen es ... ; want si minnen creiaturen meer dan haren
Sceppere." (560, r. 21 -). Dit is de Bernardijnse cupiditas: "qui
rerum magis specie quam auctore delectati." (D.D.D. VII).
De derde soort: "Oec sin sulke lide die sulke minne hebben die
wel te louene ende te prisen es. Dassin degene die minlike ende
sutelike Gode minnen bouen al, ombe hem seluer ende in hem seluer,
ende harn euenkersten purlike in Gode ende omb Gode." (561,
r. 4 -). Hier wordt in een variant op de aanhef "de hoge vrie
minne" aangeduid, welke gelijk staat met Bernardus' caritas.
lIb.
I De minne tot zichzelf om zichzelf.
Der mensche mach minnen hem
seluer omb hem seluer ende in
hem seluer. (561, r. 11 -).
et est amor carnalis, quo ante
omnia homo diligit seipsum propter
se ipsum. (D.D.D. VIII, Primus
gradus amoris).
2 De minne tot zichzelf in God, d.w.z. om het goddelijke in zichzelf,
dat hij zal trachten te vergroten en te zuiveren. Deze graad
bereikt men door de "kinnisse" (scientia), waar ik reeds eerder over
sprak in verband met: dignitas, scientia, virtus.
3 De minne tot zichzelf uitsluitend om God.
Ten derden male mach die mensche
hem seluer minnen ombe
engene ander sake mar enechlike
ende purlike ombe Gode.
Dat geschiet als die mensche metter
minnen cragte also gesat wert
butene hem seluen in Gode ende
sins selfs also vergit ombe Gode
dat hi noch sile noch lif noch
nit dat in heme es ocht te hem
behort, anders en mint dan also
verre als Got in heme geert
ende geloft mach werden. (561,
r. 23 -).
Felix qui meruit ad quartum usque
pertingere, quatinus nee se
ipsum diligat homo nis i propter
deum.---
quando huiuscemodi experitur
affecturn, ut divino debriatus
amore animus oblitus sui, factusque
sibi ipsi tanquam vas perditurn,
totus pergat in deum.
(D.D..D. X, Quartus gradus
amoris).
S. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 263
Hierna volgt een korte recapitulatie welke aldus eindigt:
Terde es ene volkomenheit van te enim quodammodo perdere tanminnen,
als die mensche also dor- quam qui non sis, et omnino non
drongen wert in Gode ,ende also sentire te ipsum et a temetipso
genegt met Gode ende gonledegt exinaniri et pene adnullari, ...
dat hi sins selfs nit en ruct nog (D.D.D. X).
en agt ende oec altemale vergit.
(562, r. I -).
Nu laat de auteur 3 graden van minne tot den "euenkersten" volgen,
welke corresponderen met de bovenstaande, dus om zichzelf, om
het goddelijke in den medemens en tenslotte alleen om God. Deze
ontbreken bij Bernardus, wiens 4 graden afwisselend den mens zelf
of God tot object van de minne hebben:
I zichzelf te minnen om zichzelf;
2 God te minnen om zichzelf;
3 God te minnen om God;
4 zichzelf, te minnen om God.
Bemardus stelt echter als voorwaarde voor de tweede graad:
"diliges proximum tuum sicut te ipsum." (D.D.D. VIII). Wanneer
men immers door de kennis van zichzelf het goddelijke in zichzelf
ontdekt en liefheeft, dan moet men ook het goddelijke in den
evennaaste, onze "geselle" zoals onze auteur hem noemt, (consors
bij Bemardus) minnen. Is dus bij Bemardus die liefde voor den
naaste slechts een stadium in de minne tot God en zichzelf en verwaarloost
hij het begrip "vriendschap", de 3 graden in het L. S.
geven de climax van: "heidensche vrinscape", "vrinscap ende caritate"
en tenslotte van de alomvattende "caritate" alleen.
De 2de graad, waarin wij den vriend bovenal liefhebben om zijn
deugd, herinnert ons aan de lofrede op de deugd in Cicero's De
Amicitia (c. XXVII): "In ea est enim convenientia re rum, in ea
stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum
lumen et idem aspexit agnovitque in alio, ad id se admovet vicissimque
accipit illud, quod in altero est, ex quo exardescit sive amor
sive amicitia".
Treffend is ook hoe onze auteur den vriend op deze graad nog
264 J. M. SCHALIJ
ziet als "enen trosteliken geselle in onsen gemeinen ellende"
(563, r. 9 -), iemand, wiens steun men nog nodig heeft, wiens
nabijheid men behoeft. Zoals Cicero ook zegt in c. XXIII: "Sic
natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum
adnititur, quod in amicissimo quoque du1cissimwn est".
In de 3de graad komt men echter, ook de hulp van vriendschap
te boven, welke nog slechts een belemmering zou vormen: men mint
den vriend alleen om God; de amicitia is opgelost in de caritas. Dit
is een zeer zware eis. Uit deze passage klinkt duidelijk de klacht om
eigen leed, waaraan elke droge theoretisering vreemd is, maar welke
tenslotte overgaat in de triumf van de ootmoedige gehoorzaamheid
aan de Minne:
"Ay sekerlike, di wilt comen te Gode, hi mut al dat ouer liden
dat neder Gode es; ende wi so Gode hebben wilt, hi mut al laten
dat Got nit en es. - - - Din getruwen minnere Gots din sal Got al
wesen, ende al ander denc nit." (564, r. 3 -).
Hierbij sluit nu onmiddellijk de laatste groep aan:
I God te minnen om ons zelf. "Gode minnewi ombe ons seluer
als win minnen omb dat gut dat hi ons dut ocht gedaen heft ocht
duen wilt." (564, r. 23 -).
Deze graad evenals de volgende: "God te minnen om en door
onzen medemens" ontbreekt bij Bernardus, die, daar hij de liefde
tot God voorop stelt, de liefde tot den evenmens hieruit afleidt.
3 God te minnen om hem zelf.
Ten derden male minwi Gode
ombe hem seluer als wi die
warumbe nit en nemen buten
heme, als win nit en minnen
ombe tgut dat hi ons dut - - -,
mar ombe dat hi gut es in hem
seluer, purlike ombe hem seluer;
- --
Dusgedane minne heit teverges
gemint ; want si dint, ende en
heischt engenen loen.
Doch sose men denct ombe loen,
qui domino confitetur non quoniam
sibi bonus est, sed quoniam
bonus est, hic vere diligit deum
propter dewn, et non propter se
ipsum. (D.D.D. IX, Tercius
gradus amoris).
amor iste merito gratus, quia
gratuitus (D.D.D. IX).
Amare autem nihil est aliud nisi
eum ipsum diligere quem ames,
S. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 265
sose meren loen verdint. (564,
r. 31 -).
nulla indigentia, nulla utilitate
quaesita. Quae tarnen ipsa efflorescit
ex amicitia, etiam si tu
eam minus secutus est. (Cicero,
D.A. c. XXVII).
Uit de bovenstaande citaten kan eerst duidelijk blijken hoe dicht
hier de ontwikkeling van de amicitia uit de klassieke Oudheid en
die van de caritas uit de Middeleeuwen elkaar benaderden!
God louter en alleen om God zelf te minnen is geen graad van
volmaaktheid, waarop men blij ft staan als men ze bereikt heeft,
maar is een genadetoestand, welke slechts enkele ogenblikken duurt.
Voor onzen auteur zijn deze identiek aan die kortstondige momenten
van opperst geluk, welke de mystieke extase schenkt. Ook hier mogen
wij wel aannemen, dat hij uit eigen ervaring spreekt, wanneer hij zegt:
"Mar ombe dat die vre cort es dassire in bliuen mach, als lange
alse verladen es metter burdenen dis sterfelics lighamen ende gekerkert
mut wesen in dit jamerlike dal dis druuen ellents, ende si
scheden mut van dien darse so gerne ware, ende weder comen mut
darse so ou er no ede es, so comptse decke van groter welden in grote
welicheit. - - - ende so blifse dan in groten doegene ende in groter
passien van groter begerden, van langene ende van hakene wanneerse
gevugt ende genegt sal werden mettin dasse mint, ende nemmermeer
van hem te schedene." (565, r. 13 -).
Een dergelijke passage treff,en we aan in D.D.D. X eindigend met:
"heu! redire in se, recidere in sua compellitur, et miserabiliter exclamare,
domine vim patior, responde pro me". Deze uitroep volgt in
D.D.D. na de vierde graad: het minnen van zichzelf om God, welke
dus in het L. S. op gelijke hoogte wordt gesteld met het minnen
van God om God. Dit is inderdaad volkomen verantwoord, want
wanneer de ziel God alleen om God liefheeft, is zij gelijk aan God,
die zich om zichzelf bemint. God nu, moet ook de ziel, welke aan
hem gelijk is geworden, liefhebben als zichzelf, waaruit volgt, dat
de ziel zichzelf, evenals God haar, om God beminnen moet.
De derde graad van de laatste groep (het minnen van God om
God) is dus tenslotte in wezen niet anders dan de derde graad van
de eerste groep (het minnen van zichzelf om God).
266 ]. M. SCHAL!]
Door de heldere onderscheiding in drie groepen, alle eindigend
met een graad, waarin men slechts liefheeft om God, maakt het
L. S. misschi.en een iets stijver, schematischer indruk dan het D.D.D.,
maar is zeker fijner uitgewerkt, daar in het D.D.D. door het verwisselen
van het object in de vier graden, de schijn gewekt wordt,
als zou de vierde graad hoger zijn dan de derde, wat theoretisch
onmogelijk is, aangezien de derde (het beminnen van God om Zijns
zelfs wil) reeds de vierde graad (het beminnen van zichzelf om God)
in zich sluit. Een bewijs te meer, hoe scherp de auteur zijn bron heeft
geanalyseerd en hoe zelfstandig hij te werk is gegaan.
lIla vormt een korte passage over het zevenvoudig lijden van de
Godminnende ziel, dat echter bewust gezocht wordt en als voorwaarde
voor de minne licht te dragen is. Dit is een opvatting, welke
wij ook elders bij onze mystieken, o.a. bij Hadewijch terugvinden.
IIlb geeft een reeks van redenen, waarom God onze absolute
liefde verdient, bijv.:
"Wilwi oec minnen ombe mide, bene pleni, de cuius plenitudine
ons ,en geft niman als vele als omnes accepimus. (D.D.D. lIl).
hi." (567, r. 9 -).
en
"Wilwi oec minnen dar wi meest
gemint sin, so geet die minne
bouen alle minnen dat hi sin
edele sile op gaf, ombe dat hi
donse dermede wonne." (567,
r. 26 -).
caritatis qua nulla maior est,
quod ani mam suam posuit pro
amicis suis, - - - (D.D.D. IV).
IV. In de Richard-paraphrase interesseert ons nu nog het meeste
de interpolatie (568, r. 16, "nogtan" - 569, r. 9). Is deze een uitwerking
van de Expositio van Richard of sluit zij aan bij de drie
voorafgaande gedeelten? De eerste regels van de interpolatie handelen
over de deugd van de trouwe, belangeloze minne, zoals dat ook het
geval is in het begin van de paraphrase en tevens in Ia en Ib. Dit
gemeenschappelijk motief kan dus geen uitsluitsel geven. Het "als
S. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 267
gi hebt gehort hir vore" (568, r. 20) zou er intussen voor kunnen
pleiten, dat de interpolatie zich hier inderdaad bij Ia en Ib aansluit,
daar deze verwijzing zo .meer zin zou hebben, dan wanneer zij op
het onmiddellijk voorafgaande zou slaan. Aangezien het niet in de
aard van dezen auteur ligt om overbodige woorden te gebruiken en
stellig geen stoplap, wat het zinnetje in het laatste geval toch zou
worden, schijnt de veronderstelling, dat deze verwijzing het eerste
deel van het sermoen betreft zeer aanvaardbaar, hoewel niet doorslaggevend.
Zij wordt echter nog versterkt door het tweede stuk van
de interpolatie (568, r. 28 - 569, r. 9), dat duidelijk bij I, II en III
behoort, n.l. het dienen van de minne omwille van de minne, welke
altijd beloont, ook al zoekt men geen dank en is men reeds bevredigd
door de dienst alleen; een typisch Bernardijns motief (Bemardus
beschouwt de caritas als intrinsiek wederkerig), dat bij Richard, in
dit hoofdstuk althans, ontbreekt.
minne es so edel ende so riue, Non enim sine premio diligitur
an hare en bliuet nimans loen; deus, ets i absque premii intuitu
niman en dorfte pruuen ombe diligendus sit. vacua namque vera
sutheit, mar dade tsine: minne caritas esse non potest, ... (D.D.D.
sout alto es thar wel duen. Dit VII).
weten wel die gude vrude die
altoes na dogde staen: sin suken
mar der minnen wille, sin bidden
ander sutheit maer ligt, dasse mogen
in allen dengen kinnen der minen
liftsten wi1e. Sinse bouene,
si sin der minne; sinse onder,
si sin dat selue. (568, r. 32 -).
In deze laatste regels treft ons de gelijkstelling van het kennen
van de wil van de minne, aan het deel uitmaken van de minne. Dit
probleem van de wil in de minne roert Bernardus even aan op het
eind van c. II van het De Diligendo Deo, maar hij heeft het uitvoerig
uitgewerkt in zijn In tempore Resu"ectionis Serm. II en III
(PL. 183). Hij zegt hier, dat men slechts dan de hoogste graad
van de minne bereikt (waar ook onze interpolatie over handelt),
wanneer men GQd gelijkt voor zover dat in het aards bestaan moge268
]. M. SCHAL!]
lijk is. Dat houdt in, dat dan ook de eigen wil, de propria voluntas,
door Bernardus met lepra betiteld, gelijkgemaakt is aan Gods wil
en nu geen propria voluntas meer is, maar voluntas communis. En
wat kan de gemeenschappelijke wil van God en mens anders zijn
dan de minne? Of zoals Bernardus zegt in Sermo I1: "Porro communis
voluntas caritas est".
Tot deze zelfde aangrijpende conclusie kwam ook de auteur van
het Limburgs Sermoen in zijn "Sinse bouene, si sin der minne"
(569, r. 5). Hieruit blijkt dus nu, dat niet alleen I, II en III van
het L.S. onder invloed van Bernardus' werk geschreven zijn, maar
dat ook de interpolatie in IV doordrenkt is van de Bernardijnse geest.
Het 4Iste Limburgse Sermoen vormt dus een onverbrekelijk geheel,
want in alle vier de onderdelen herkennen wij de hand van denzelfden
auteur. Al blijft het nu nog de vraag of de door hem geinterpoleerde
Richard-paraphrase zijn eigen werk is, of dat hij een
bestaande bewerking gebruikt heeft (een quaestie, welke te zeer
afhankelijk is van het zo subjectieve "stijl-aanvoelen", dan dat ik
hier een definitief oordeel zou wensen te geven), dan staat het nu
toch vast dat deze zo logisch denkende, philosophisch onderlegde
schrijver, deze paraphrase zeer welbewust in het geheel van zijn
sermoen moet hebben opgenomen.
Hadewijchs IOde brief, welke gelijk is aan deel IV van het L.S.
en dus ook de bewuste interpolatie bevat, gaat dus terug op de oorspronkelijke
vorm van dit sermoen en niet op een eventuele Richardparaphrase.
Mocht de taal van deze originele vorm eenmaal het Latijn zijn
geweest, dan moeten wij toch op grond van de bijna absolut~ overeenkomst
in woordenkeus en zinsbouw aannemen, dat Hadewijch een
Middelnederlandse vertaling gebruikt heeft, welke niet ver afstond
van het L.S. zoals het ons is overgeleverd.
Of er een Latijns origineel bestaan heeft is niet met zekerheid te
zeggen, maar ik zou wel durven beweren, dat de schrijver er van
uit noordelijker regionen stamde dan S. Bernardus. Er valt tussen
hem en zijn illuster voorbeeld die eigenaardige tegenstelling waar te
nemen, van het innerlijk verscheurd zijn, verscheurd willen zijn,
S. BERNARDUS' DE DILIGENDO DEO 269
tegenover de rust van Bernardus' harmonie. Er is die nelgtng
om Bernardus' leer tot in de uiterste, bijna onmenselijke consequenties
door te voeren, welke on-Bernardijns aandoet. Er is in
aansluiting hierbij het opzettelijk zoeken van het lijden omwille van
de soms "ontrouwe minne" wat tenslotte het hoogste geluk inhoudt,
zoals hij zegt: "Want die minne mact dat dese helle wert een hemelrike".
(566, r. 29).
Deze en dergelijke passages brengen hem de figuur van Hadewijch
zeer nabij. Ook bij hem is er een hartstochtelijke felheid, weliswaar
minder duidelijk waarneembaar, want meestal bedwongen door de
heldere betoogtrant, maar toch hier en daar losbrekend in juichtoon
of weeklacht.
Juist omdat op deze plaatsen de toon en het woord zo eigen en
innig zijn, vermoed ik, dat het origineel van het 4Iste der Limburgse
Sermoenen een Middelnederlands werk is geweest en als zodanig
een karakteristiek voorbeeld van ee,n vroege, absoluut persoonlijke,
Nederlands-mystieke bewerking van S. Bernardus' leer.
Leiden J. M. SCHALIJ
DE AllO KOINOY-CONSTRUCTIE, VOORAL IN
DEN FERGUUT (11)
10. Na de bespreking van de rythmische structuur, de historische
ontwikkeling en enkele gevallen uit den Ferg. kunnen we overgaan
tot een poging tot definitie van de volledige à?l'o "Ollloü-constr.: er
is slechts dan sprake van een volledige à?l'o "OIIIoü-constr., wanneer
een zin of zinsdeel staat tusschen twee zinnen of zinsdeelen, noodzakelijk
bij ieder van deze zinnen of zinsdee1en behoort en met elk
daarvan een volledigen zin vormt.
Deze gemeenschappelijke zin of dit gemeenschappelijk zinsdeel, het
"OIIlÓIl, vervult in het zuiverste type van à?l'o "OIIlOÜ, verbonden met
den voorafgaanden zin, dezelfde fun<:tie als bij den volgenden zin.
Gezien de stilistische krachteloosheid, waarin die à?l'o "OllloÜ-constr.
ontaardt, waarbij de deelen, die het 'XOIIIÓIl omlijsten, dezelfde gedachte,
soms letterlijk, weergeven, zou men die ~?I'O "ollloi:i-constr.,
waarbij de handeling in beide dee1en voortschrijdt, zuiverder kunnen
noemen dan deze.
Daarnaast is het voornaamste resultaat van ons onderzoek het
bewijs, dat de pauze, het spannende moment, niet vóór maar ná het
"OIIlÓIl ligt. Duidelijk is dat vooral in de gevallen uit den H eliand.
Hoe zeer de meeningen ovel à?l'o "OIIlOÜ in de discussie zich ook
mogen veranderd hebben, men bleef steeds aan de pauze vóór het
"OIIlÓII vasthouden, waardoor verklaringen van deze pauze soms zeer
gef,orceerd zijn. Men kan er zich met recht over verwonderen, dat
bv. W. Havers 1) zich bij de behandeling van een geval uit O. Ernst's
roman Lasst Sonne herein! niet van de traditioneele meening van
de pauze vóór het "OII/ÓII heeft kunnen los maken. De passage (blz.
132) luidt als volgt: Sieh, dat sünd in achtein J ohr sünd dat all
negendusend Mark.
1~ Handbuch der Erklärenden Syntas. Heidelberg 1931. § 23'-
DE Arro KOINOT-CONSTRUCTIE 27 1
Op de eerste plaats zou volgens Havers deze zin slechts schijnbaar
een XOIIIÓIl bevatten, in werkelijkheid echter zou het gemeenschappelijke
middeldeel in achtein J ohr het voornaamste begrip zijn, waarmee
een nieuwe zin emphatisch begint: dus pauze vóór in achtein J ohr.
Terloops is reeds aangeduid, dat de functie van de X7rO XO/IIOÜconstr.
is het in het middelpunt plaatsen van het voornaamste met
verwaarloozing van het desnoods ontbeerlijke. Wat dat betreft, bevat
de door Havers aangehaalde zin dus wel een à7ro XOIIIoÜ-constr. Van
de pauze zegt Havers: "der Sprechende überlegt gleichsam einen
Augenblick die Zahl, die herauskommt, und sobald ihm die Rechnung
klar ist, beginnt er hinter dem ersten sünd mit einem neuen Satz".
Daarmee kan ik het niet eens zijn; immers in achtein J ohr is een
gegeven aantal. De spreker denkt niet er over na, in hoeveel jaren
dat zooveel mark zijn, maar hoeveel mark dat in achtien jaar zijn,
dus het spannende moment, waariil de spreker even nadenkt, ligt
na het XOIIIÓIl: Sieh, dat sünd in achtein ] ohr - sünd dat all negendusend
Mark! Reeds bij het spreken van het eerste deel en het XOIYÓIl
denkt de spreker na en vertraagt het tempo van den zin.
Slechts L. Hanke 1) heeft, in het Silezisch, - zij het onzeker en
zonder dit als vereischte te beschouw,en - een pauze gevoeld ná het
XOIIIÓIl : "Dagegen pflegt das plötzliche Fallen von Betonung und Tonhöhe
den Eindruk ~iner kurzen Pause nach dem betonten Gliede
hervorzurufen". In de voorbeelden, die hij geeft uit werken van
G. Hauptmann, staat zelfs een komma na het XOIIIÓIl, bv. de Waber II,
I, blz. 40: das sein unmensche, sein das!
Voor de Romaansche talen heeft L. Spitzer 2) vele voorbeelden
verzameld, die, zoo zegt hij, Hanke's woorden - boVien aangehaaldbevestigen.
Spitzer geeft dan nog meer Duitsche gevallen.
IJ. In het zoo juist behandelde geval van à7ro XOIIIOÜ uit een roman
van O. Ernst moet opgevallen zijn, dat, met het XOIIIÓIl verbonden,
slechts één deel een volledigen zin vormt. In dat gevaL spreekt Karg
I) Die Wortstellung im Schlesischen. Breslau 1913. § 143.
2) Aufsätze zut' Rom. Syntax u. Stilistik. Halle 1918. Aufsatz 16: Ober
"RahmensteUun[Î im Romanischen.
272 c. MINIS
(blz. 31 vlg.) van een onvolledige tb·o "Oll/oEi -constr. Wat den inhoud
betreft, hebben we bij dit soort .%?ro "Oll/oEi vooral met variatie te
doen, wat m.i. weer sterk wijst op een caesuur na het "011/01/, bv.
het geval Muskatblut 18. lIl, 34:
lch han vertzert myn dag uerhert na vngewyn.
Het trof me, dat Prof. Overdiep in zijn Stilistische Grammatica 1)
§ 34 als voorbeeld van .%?ro "Oll/oEi een onvolledige .%?ro "Oll/OÜ ·constr.
geeft: Hij zei dat hij dat ,g e I d had hij uitgeleend .. Op de eerste
plaats vormt het eerste deel met het ,,0/1101/ geen zin en kan voor het
begrijpen niet zonder het werkw. uit het tweede deel gedacht worden.
Verder staat het eerste werkw. in geen logisch verband met dat
uit den laatsten zin. Prof. Overdiep zegt van dit voorbeeld: "In dezen
zin is het subj. herhaald, omdat het contact was verbroken". Het gaat
er echter niet om, wat herhaald wordt, zelfs niet, dat er iets herhaald
wordt. Dan is er juist reeds sprake van een minder zuivere .%?ro
"Oll/oEi-constr. Bij echt &?ro "Oll/oEi gaat de handeling in de beide deelen
voort, en de functie van één zinsdeel, het "0111011, kan niet "dubbelzinnig"
zijn, want deze functie is in de, bij splitsing ontstane zinnen
dezelfde.
Deze verbreking van het contact voert Prof. Overdiep dan verder
op den dwaalweg, want zoo komt hij tot de opvatting, dat
ook de volgende zin een voorbeeld van .%?ro "OIIlOEi zou zijn: de
welcke, desen Crlaen wel bereydt hebbende, aen den spete stack,
ende die sorchvuldichlyck began te braden (Coornhert). Dat desen
èraen ook als object bij aen den spete stack gedacht wordt en door
die weer opgevat wordt, heeft niets met .%?ro "OIIlOEi gemeen. Deze
uiteenzetting vindt Prof. Overdiep niet voldoende, om de constr .
.%?ro "OIIlOEi volledig te begrijpen. Er volgt dan een ingewikkeld voorbeeld
met vraag en antwoord: A : ,,,Wanneer komt de póst?" B: "Die
komt pas om zés uur." A: "Brengti 'm hiér in huis?" - "A bedoelde:
dan komt de post niet in het hulpkantoortje aan (waar men
hem kon afhalen), maar dan komt de postbode er mee aan huis." De
.%?ro "ollloEi-vorm zou hier alleen mogelijk blijken door de zinsintor)
Zwolle 1937.
DE AllO KOINOT-CONSTRUCTIE 273
natie, nl. door de bijzondere accentuatie van den tweeden zin (zwaar
accent op "Brengt" vooral).
Eerlijk gezegd, zie ik niet in, waarom om zés uur IGomJII zou zijn.
"Der langen Rede kurzer Sinn" is, dat A eerst vraagt, wanneer de
post Komt. Weet hij dat, dan vraagt hij, of de bode hem de post
thuis brengt.
Het slot van Prof. Overdiep's uiteenzettingen over de à?rà IGO/1I0Uconstr.
wil ik nog aanhalen: "Ook het anakolouthon kan gepaard
gaan met de ""dubbele aansluiting"" (à?r~ "olllaü-constr.) van een
zinsdeel. We citeeren nogmaals den zin uit De Blécourt (omgezet
in Holl. vorm): Toen er in G. bij een boer gestolen was, is de
oudste knecht, die 't gedaan had, die wist geen raad meer, en is
bang geworden." Ook hier is er geen sprake van, dat de oudste
knecht "0/11011 zou zijn 1. Het is onderwerp van is bang geworden, dat
uit elkaar is gerukt en waarvan is herhaald wordt. Wil men echter
hier absoluut een à?rà IGo/lIou-constr. zien, dan vervalt anakolouthon.
Wanneer men den gedachtengang van Prof. Overdiep consequent
zou doorvoeren, dan zou men in ieder geval, waarin een reeds
uitgedrukt zinsdeel, dat voor het verstaan niet meer in een anderen
zin behoeft herhaald te worden en daarom onderdrukt wordt, van
lX?rO IGO/1I0U moeten spreken.
I) Ik wil echter niet beweren, dat .l'll'O lCD/VOO niet met anakolouthon gepaard
kan gaan. Daarvan moge een voorbeeld uit den Roman der Lo"einen met zijn
eigenaardigen, vaak gecompliceerden zinsbouw dienen: Jonckbloet, 1844, fragm.
1589 vlgg.:
Ende doe quam dese goede man,
590 Dient tontfermene began
Dien lachter entie scande mijn,
Want hi seide hi hadde gesijn
Met minen goeden ouder vader,
Dat soude hi mi lonen algader,
595 Ende ontfoerdemi heimelike.
Na vs. 593 kan geen punt staan, omdat -:;89 Ende doe quam dese goede man
verbonden moet worden met 595 Ende ontfoerdemi. Bij vs. 589 dese goede man
behoort de rel. zin 590-91, en daarbij als bijzin van den tweeden graad 592-93.
Het lCD/v6v, met seide' verbonden, is een omgebouwde dat-zin; bij het vormen
van de verdere constr. krijgt deze zin de, gevoelswaarde van een werkelijken
dat-zin.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 18
274 C. MINIS
Eenzelfde ruime opvatting over deze constr. vond ik in het H andbuch
van W. Havers (blz. 178), waarin o.a. gevallen als Otfrid
III 16, 39: heili joh salida ginuag tot de .x?l'O "OIl/oU-constr. gerekend
worden. Verdere voorbeelden vindt men bij O. Behaghel: Beziehungen
zwischen Umfang und Reihenfolge von Satzgliedern 1), uit welk
opstel Havers het voorbeeld uit Otfrid genomen heeft. Behaghel
wekt echter niet eens het vermoeden, dat hij aan een mogelijke
.x?l'O "Olllou-constr. gedacht heeft. De betreffende passage luidt
(blz. IIS vgl.): "Vnter den Belegen für die Nachstellung (van een
bepaling bij twee subst.) hebe ich besonders diejenigen hervor, in
denen der im zweiten Glied überschiessende Bestandteil sachlich
auch zum ersten Glied gezogen werden kann oder muss; z.B. aus
Otfried: III 7, 27 melo joh brosmun suaza. - 16, 39 heili joh
salida ginuag .... Ein sachlicher Grund, derartige Bestimmungen
ge rade an zweiter Stelle hinzuzufügen, liegt nicht vor, sie sind also
besonders bezeichnend für die Neigung, an zweiter Stelle das umfangreichere
Gtied erscheinen zu lassen" (cursiveering van mij).
Anders is de situatie in een geval, dat J. Wackernagel 2 ) aanhaalt:
(3J..É?I'EI TE ".xl/TldÉp"ETXI (Eur. H erakies 163), waar .xl/TI ook bij
(3J..É?I'EI b~h.oort. Intusschen bevat dit voorbeeld geen strikt zuivere
.x?l'O "Oll/OU-constr., daar in dergelijke gevallen het "Präverbium",
zooals Wackernagel het noemt, behalve door de conjunctie hier ook
nog door TE van het eerste deel gescheiden is.
Ook, wanneer een ontkenning bij het eerste deel verzwegen is, bv.
Pind. P. X 29 l/XUrT/ d' OIJTE ?l'E(à., i53l/, spreekt Wackernagel (blz. 310)
van .x?l'O "Oll/OU, en memoreert hij met verwijzing naar Neckel (Kuhns
Zeitschr. 45, 13) nog, dat dit type ook vanaf het Oudgerm. (niet
in het Got.) tot op heden voorkomt: du noch sonst ein M enschenkind
hast ein Recht in dieser Welt, P. Gerhardt; thou nor I have made
the world, Tennyson). Dit zijn volgens mij geen .x7l"O "Oll/ou-constructies,
daar die constructies een OUTE, noch, nor, Rom. ni enz. bij het
eerste deel veronderstellen. Bij de "?I'O "Oll/OU -constr. wordt juist niets
I) lF 1909, blz. 116.
2) Vorlesungen über Syntax 11, Basel, 1924, blz. 176.
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE 275
verzwegen, herhaald of verondersteld, het gemeenschappelijke zinsdeel
of de gemeenschappelijke zin is bij beide deelen uitgedrukt, staat
als het ware in het kwadraat.
Al te vaag is de definitie van onze constr. in de Mnl. Syntaxis
van Stoett § 220 1) : "waarbij één element als bestanddeel van twee
zinnen dienst doet". Ongelukkig geformuleerd is de onmiddellijk
volgende zin: "Haplologie en slordigheid zullen hiervan wel de.Yoornaamste
oorzaken zijn". Haplologie kan geen oorzaak zijn, maar is
de syntaktische benaming van een verschijnsel. - Hoe het met de
"slordigheid" gesteld is, zal men in de laatste alinea's van deze
verhandelIng kunnen lez,en. - Dan volgen bij Stoett voorbeelden
van haplologie, welke constr. niet identisch is met .x?ro lGO/llOÜ. Van
haplologie is sprake, wanneer van twee dezelfde, min of meer
onbelangrijke elementen - om wille der welluidendheid. van het
rythme, misschien soms ook uit slordigheid - één wordt weggelaten,
bv. Dijn lief, die di (= di di) dede begeven of Ic sal mi
houden van (= van van) iemens vastene te spreken vele. Bij «?ro
lGOllIOÜ gaat het om het belangrijkste deel van den zin1 waarop juist
door een spannend in het midden plaatsen het volle licht valt. Bij
haplologie bespeurt men niets van een spanning, kan er niet van
iets gemeenschappelijks (= lGOIlIÓ7I) gesproken worden of van zinnen
of zinsdeelen, waarvan er toch zeker één een volledigen zin met het
lGOI7lÓ7I . moet vormen. '
Stoett beschouwt ten onrechte ook constructies als: Her Symon
ten selven stonden (= stonden, stont) op enen wagen als à?ro lG017l0Ü.
In den F erguut vond ik geen geval van onvolledige à?ro lGOIl/OÜconstr.
Als zoodanig kan men ook vs. 1626 niet beschouwen:
Die porte was van yvore
1626 Gewrocht herde wel ter core.
daar met behoud van de woordschikking de vertaling luidt: "De
poort was van ivoor gemaakt en wel erg keurig".
12. In de Inleidin.g (CXVI) omschrijft Prof. Overdiep de à?ro lGOIl/OÜ-
I) Den Haag 19233•
276 c. MINIS
constr. als "een verbinding naar twee kanten", welke vage definitie
hem vaak er toe brengt, ergens .%7rO "OIIiOEi te zien, waar er geen
staat. Gezocht is .%7rO "on/oEi in vs. 150 (Inl. CXVII noot 2):
Ri was moede, ende sine man
Wilden weder te samen gaen.
wat Prof. Overdiep door een komma achter moede in den tekst laat
blijken. Deze gevallen zijn niet de eenige, die Prof. Overdiep Jen
onrechte voor .%7rO "OIl/oEi laat doorgaan. Behaly';-de· ~àge definitie
is nog iets oorzaak hiervan. Rij bekijkt de desbetreffende verzen
te zeer van den grammaticalen kant en licht ze daardoor uit den
samenhang, waarin de meeste plaatsen slechts beoordeeld kunnen
worden.
Vaak ook zal een vergelijking met het Fransch tot een goed inzicht
leiden. Een bespreking van iedere passage op zichzelf kan daarom
niet vermeden worden.
Waendi vinden ghenade
2430 Ane Fergute hise gerne bade.
Ofschoon bidden met ane voorkomt (MnIW I, 1238 vlgg.), mag
men bade niet met Ane Fergute verbinden, en wel niet, omdat bij
splitsing het tweede deel zonder het eerste onverstaanbaar zou zijn,
wat ook bij de onvolledige .%7rO "O/IIoEi-constr. niet voorkomt. Daarom
zet Verdam dan ook een komma achter Ane Fergute. Deze verzen
zijn letterlijk uit het fr. vertaald: 3053-54 "Se vers Fergus cuidant
trover Merchi, illi alast rover".
Zeker kan men niet spreken van .%7rO "OIl/oEi in de volgende verzen:
Die hert ontliep hem uren woude
170 Wilde Pertsevale of en woude ..
Int wout van Gladone hi hem dede
Ende Pertsevale algader mede.
Vs. 170 is niet met het volgende te verbinden, wat Prof. Overdiep
4an ook in den tekst, zooals vaak, in strijd met zijn meening in de
Inl., door een punt aangeeft.
Die minne doet hem groten toren
Die minne leert hem van haren spe1e.
Om Galienen peinst hi vele
DE AIIO KOINOT-CONSTRUCTIE 277
2°51 Die minne heftene so verwonnen
Hine salse niet verdriven connen.
Vs. 2050 is slechts hoofdzin. Onmogelijk kan men vs. 2051 daarmee
onderschikkend verbinden. Evenzoo :
Die scoenheit, die hi in haer vant
Hare wetenthede, haer hovescheit groet
Hebben hem brocht in groter noet.
Hine weet oft nacht es of dach
Hine weet wat hi doen mach
2157 Venus heften so venJoeft
Op sijn aertsoen leidi sijn hoeft
Datmen ene mi Ie hadde gegaen.
Hine weet wat hi doen mach staat alleen, omdat door deze zin
wordt weergegeven, dat Ferguut's geest alle mogelijkheden overdenkt
en alle middelen voor een uitkomst onderzoekt. Men kan dus
moeilijk beweren, dat Venus hem verdoofd heeft. Maar daarna, na
dat alles overdacht te hebben, komt het volgende stadium: Ferg. is
zoo verdoofd, dat hij zijn hoofd langen tijd op den zadelboog legt.
Het fr. doet vermoeden, dat 2158 niet met 2157 verbonden is: 2738
vlgg.: "Ne set s'il pluet u ~ait biel tens U s'il est vespres u matin.
Sous son elme Ie chief ,enclin A une grant piece tenu". Maar door de
invoeging van vs. 2157 kan 2158 vlg., evenals in het vorige geval
vs. 2052, consecut. zin in den vorm van een hoofdzin zijn. Verdam
heeft in beide gevallen een punt voor de vermeende "Ollid. Zoo
bestaat er ook slechts een consecut. verband met den volgenden zin
in een derde passage, waarin de consecut. zin eveneens den vorm van
een hoofdzin heeft:
Van groter herten waren die parde.
Die ridders schenen twee liebarde
2347 So sere si te gadere quamen
Die orssen bogen die hamen.
De interpunctie bij Verdam (liebarde:) wijst op verband met het
volgende, maar toch niet zoo, dat vs. 2347 alleen ondergeschikt zou
zijn aan vs. 2346. Het fr. wijst slechts op verbinding met het volgende:
2957 vlgg.: "De grant cuer furent li ceval, Et fort les mainnent li
278 c. MINIS
vasal. Si s'entrefierent de ravine Si que li uns l'autre souvine Et
li chevaliers tos cancele".
Die coninc Artur sprac thant:
"J oncfrouwe, gi dunct mi tongemake
4372 Dats mi leet: van derre sake
En salie u connen berechten.
Wat deze zinnen met t%7I"à "OIIlOÜ te maken hebben, is een raadsel.
De verzen 4371-73 bestaan uit drie hoofdzinnen. In de interpunctie
is Prof. Overdiep weer niet consequent, want meent hij, dat Dats
mi leet "OIIlÓ7I is, dan moet hij geen leesteekens achter het "0lIl011 zetten.
Liever volg ik hier de interpunctie van Verdam (komma na tongemake,
en kommapunt na Dats mi leet ;), zoo als ook in het volgende
geval:
noit tenegen tiden
Sone constet ("dat hoetcleet") noit man op mi gewinnen.
Ic wille dat alle ti ridders kinnen.
Menieh man hevet becocht
2844 Die daventure hebben anes,ocht
Dien hebbic alle tlij f, genomen.
waar Verdam een punt zet achter vs. 2843 becocht - want de
betrekk. bijzin vs. 2844 kan niet te,rugslaan op M enich man. Op
de eerste plaats bestaat er geen overeenstemming tusschen de werkwoorden
van hoofd- en betrekk. bijzin. En dan verzet zich ook de
beteekenis tegen een dergelijke verbinding. Immers M enich man
Jievet becocht Die daventure hevet * anesocht wil zeggen, dat niet
allen het leven er bij inschoten. Er wordt echter bedoeld, dat ieder
gedood werd. Deze laatste beteekenis heeft wel de uitroep M énich
man hevet becocht! = zeer velen.
Hoe moeilijk een beslissing vooral is, wanneer een betrekk. bijzin
"017lÓII zou kunnen zijn, zien we ook in een ander geval: 3507
En hopedix niet te hebben wrake
Ic soude bersten mids ontwee
Maar ie siene, wete cree!
35°7 Die mi dit leet heft gedaen
Hine sal mi niet mogen ontgaen:
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE 279
Tevens is deze passage kenschetsend voor het verschil, dat er
bestaat tusschen gevallen in verhalende verz.en en die, waarin iemands
woorden in de "oratio recta" weergegeven worden. Uit den aard
van de zaak is het tempo, vooral in verzen, waarin dreigementen
geuit worden, snel en het rythme geladen. Een uitroep is fel en
kort. Halen we ons nog even voor den geest, wat er over de caesuur
vóór of ná het "all/Ol/ gezegd is, en passen we dit toe op deze passage!
Leest men de caesuur voor het vermeende "Oll/Oll, dan is 3506 absolute
hoofdzin: M aer ie siene, wete cree! Die mi dit leet heft gedaen
hine sal mi niet mogen ontgaan. Vs. 3507 behoort slechts bij vs. 3508
en à1l"O "all/OU vervalt. Laten we onze meening gelden, dan krijgen
deze verzen pas hun dreigende kracht: Maer ie siene, we te cree,
Die mi dit leet heft gedaen! Hine sal mi niet mogen ontgaen! Ook
hi erbij vervalt à1l"o "OllIOU.
Sine dachvarde hilt hi wale
Ende reet so lange berge ende dale
Dat hi quam te Cardoel in Galen
582 Achter etene in der zalen
Speelde Artuer die coninc
Met Verdam zou ik een punt achter Galen vs. 581 zetten; vgl.
het fr. 713 vlgg.: "Tant cevauche par ses jornees Par montaingnes
et par valees Que i1 vint a Carduel en Gales. Apres menger parmi
ces sales Estoit cel jor li rois Artus." Men moet zich door den
gedachtensprong : het aankomen van Ferg. te Cardoel - en het spel
van koning Artur niet op een dwaalspoor laten brengen, want twee
verzen later volgt: Die knape (= Ferg.) quam tote indie zele Gereden,
daer hi den coninc sach, waaruit blijkt, dat Ferg. niet q'Uam
te C ardoel Achter etene in der zalen, waar Artur speelde 1).
Ferguut heft sinen wech genomen.
2206 In een foreest es hi comen
Hoewel in de Inl. (CXVII) In een foreest als "0111011 beschouwd
wordt, staat in den tekst een punt achter genomen, waaruit men
1) De rectie van het voorzetsel in 582 en 586-7 (quam tote indie zete
Gereden) is ook een vingerwijzing, dat vel1binding van 581 met 582 niet toelaatbaar
is.
280 c. MINIS
moet besluiten, dat dit geval niet dwingend is. Ofschoon het fr. 2799
vlg.: "Fergus chemine la vespree Par mi une forest ramee" in de
richting van d7l"0 "OIIlOÜ wijst, mag dit geval niet als zoodanig beschouwd
worden, omdat de beteekenis van de zinnen het niet toelaat;
immers, wanneer Ferg. een boschweg gekozen heeft, kan men
daarna niet zeggen, dat hij in een bosch gekomen is. Vs. 2206 staat
daarom alleen.
Ferguut wart herde blide
3812 Alse hi so goet vant dat rosside.
Te siere herbergen keerdi saen
In alles hetzelfde geval als het vorige! De meening uit de Inl.
(CXVI) wordt in den tekst, in aansluiting aan Verdam's interpunctie,
verloochend. Ook hier verzet zich de beteekenis van den
zin tegen verbinding van vs. 3812 met vs. 3813. Dat Ferg. naar zijn
verblijfplaats terugkeert, is geen gevolg van het feit, dat hij het
paard zoo goed vindt.
Die halsberch was roet als een bloet
442 van rostecheden, maer herde goet
443 Ende vast haddi die maelgie.
Laten we het- enjambement ook hier niets van zijn spanning Inboeten,
dus
Die halsberch was roet als een blo et i.pl.v. Die halsberch was roet
[als een bloet
Van rostecheden, /maer herde goet Van rostecheden, / maer herçle
[goet /
Ende vast haddi die maelgie. Ende vast haddi die maelgie.
dan vervalt, in overeenstemming met de beteekenis, &71"0 "OIIlOÜ.
Trouwens bij splitsing zou vs. 442 maer één zin onvolledig maken
en de laatste onverstaanbaar zijn zonder den eersten.
Van haesten en wapende hi hem niet.
Hemde ende broec hi ane tiet
2265 Ende enen mantel van sindale
Hinc hi ane hem;
Ende enen mantel van sindale is alleen object bij hinc hi ane hem,
en wel om de eenvoudige reden, dat hij den mantel omhangt en niet
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE 281
aantrekt. Ook zoo het fr. 2862 vlgg.: "Ne li souvint de lui armer.
Ains chaucha braies et chemisse, Et un bliaut de drap de Frise J ete
en son dos isnelement." Hetzelfde geval vs. 2311: Al hantharich si
op schoet Dede ane een hemde ende een sorcoet Ende enen mantel
van sindale Nam si om hare; waarin enen mantel van sindale
alleen bij Nam si om hare behoort.
Doe sprongen si op met al re eracht
3225 Beide met riemen ende met staven
Grote slage si Fergute gaven
Het is niet aannemelijk, dat vs. 3225 met vs. 3224 een goeden
zin zou vormen, waarom bij Verdam dan ook puntkomma achter
eracht;
Vs. 13Zï vlgg. klaagt Galiene, dat Ferg. haar gaat verlaten:
Hi vaert tielee wech metten dage.
Hoe sal hi geweten mine dage
1379 Hoe wel dat icken minnen mach
Hi sal mi geven den doet slaeh.
M.i. hangt vs. 1379 alleen af van geweten: Hoe sal hi geweten
m~ne clage (nevengeschikt en met clage asyndetisch verbonden:)
Hoe wel dat icken minnen mach. Verbindt men vs. 1379 met het
volgende vers, dan geeft men aan de beteekenis van Hoe wel. een
nuance, die hèt pas in de late middeleeuwen krijgt. Er is nog een
reden, waaro.m ik hier geen .%?/'O "OIOV zou willen aannemen: het
verschil in beteekenis van vs. 137Q bij splitsing. Boven zagen we,
dat hef iö11101l, bij den eersten zin getrokken, soms een andere
syntactische functie heeft dan wanneer het met den tweeden zin
verbonden is. Maar daar was een oorzaak, nl. dat tusschen de
dee1en zoo'n lang "0171011 staat, dat de aard der eerste verbinding niet
meer in het bewustzijn was. Hier is geen oorzaak. Verbonden met
vs. 1378 is het vermeende "0111011 verklarende bijzin: "Hoe zal hij
te weten komen mijn beklagenswaardig ongeluk, [dat hierin bestaat],
dat ik hem zoozeer beminnen kan", en getrok~en bij vs. 1380 is het
toegevende bijzin: "Hoe zeer (dat) ik hem beminnen kan, hij zal
mij den doodslag geven". En wat zou die zin moeten beteekenen ?
282 C. MINIS
Niet dat zij Ferg. zoozeer bemint, zal haar den doodslag geven,
maar het feit, dat hij dat niet weet.
309
Die coninc leet biden castele.
Sere besach hi die torne1e.
Dat hordijs, die hoge zale
Die bequam hem herde wa1e.
Weer afwijkend van de Inl. in navolging van Verdam. En dat
niet ten onrechte. Na vs. 308 moet een pauze gelezen worden, gedurende
welke de verzwegen handeling van het binnentreden gedacht
wordt, m.a.w. men kan niet in één adem zeggen, dat de koning
bij het kasteel stilhield, terwijl hij de torens, de borstwering en de
hooge zaal bekeek. Neen, hij hield stil en bekeek de torens. Gedurende
de pauze, die door het punt aangegeven wordt, gaat hij
binnen. De borstwering, de hooge zaal, die vond hij heel mooi 1).
Niet alleen het woord die zale geeft aan, dat hij binnen is, maar
ook het woord hordijs, want dit beteekent : hetgeen van de buitenwereld
afsluit, welke beteekenis nog levendig is in ons horretje.
Dat hordijs, die hoge zale zijn, om den nadruk er op te leggen, in
den nominatief vooropgeplaatst. Deze constr. is een kenmerk van
spontanen stijl en kan in de omgangstaal dagelijks gec;onstateerd
worden 2). In den nom. vooraan staat dus alleen een woord, wanneer
er zeer sterk de nadruk op ligt. Daarom moet in het volgende
geval àw-o XOII/OU verworpen worden:
1) Inconsequent is Prof. Overdiep Inl. XCIX, waar gezegd wordt, dat
vs. 310 Die kan zijn: demonstr. bij die tornele, Dat hordijs, die hoge zale -
dat is niet mogelijk, daar 309 als XO'VÓV beschouwd wordt, en Die dus slechts
op Dat hordijs, die hoge zale kan terugslaan -, vervolgens herhalend subj.
bij 309 - wat niet juist is, omdat het praed. van den Die-zin enkelv. is -,
tenslotte relativum bij zale, welke laatste gissing den spijker ook niet op den
kop slaat. Het is demonstr. bij die hoge zale, tenminste grammaticaal beschouwd.
Ook dat hordijs behoort "ad sententiam" bij bequam. De oorzaak,
waarom die bequam in vorm alleen betrekking heeft op die hoge zale is het
asyndeton, waarvan de verschillende functies: de onderscheidende en de
varieerende hier door elkaar loopen. Dat hordijs, die hoge zale kan geanalyseerd,
maar ook als eenheid opgevat worden; waarbij het demonstr. op het
laatste woord betrekking heeft.
2) VgI. Inl. XCIV, XCLX vlg. en CXXI vlg.
SS6S
DE Ano KOINOT-CONSTRUCTIE
Mijn her Gawein, sijn goede vrient
Ter brulocht heft hi wel gedient
Ende alle die beste vanden have
Met feesten ende .met groten love
Hilse die coninc veertich dage
283
Ende alle die beste vanden have zou dan als K,mólI bij den tweeden
zin in den nom. 1) voorop staan. Afgezien daarvan, dat vs. SS6S
Ende een dergelijke splitsing niet toelaat, is deze verbinding niet
mogelijk, want op vs. SS6S ligt hee1emaal niet de nadruk; juist het
tegendeel is waar, het is een epische formule 2).
Bij den gewelddadigen tollenaar wil Ferg. zijn paard niet als tol
achterlaten:
"Ghi sulten (den tol) mi ontfoeren cume.
Ic sal u leren die costume
2511 Eer gi heden van mi scheet
Ic wille dat gi neder beet
Ende u ors over ten tol mi geft."
Vs. 2SII behoort als temporeele bijzin bij vs. 2S10. Deze plaats is
letterlijk uit het fr. vertaald: 3128 vlgg.: "Je vos aprendrai la
costume ~nchois que de moi departes. Jus de cel ceval descendes:
car il est miens por mon treu". Verdam zet dan ook een punt achter
vs. 2SI1 scheet.
Te stoutmoedig zou het zijn, wanneer men met Prof. Overdiep
ook de verzen 918, 919 en 920 onderling in à7ro lGO/liOU verband wil
plaatsen:
I) Dat Ende alle die beste van den hove in dat geval nom. en niet acc. is,
blijkt uit de vroeger genoemde &:11"0 "olvoii-constr. 806 Ende die gere.chten
wel bereit Dier es hem so menech comen ... , waar het ,,01v6v ook niet in den
gen. staat. Vgl. verder nog plaatsen als: Servatius 11 577 Ende dat heydensche
heere, D es was utermaten vele; Ger. v. Viane 66 vlgg.: Die coninc, die
ons heeft beseten, Wi sullen hem marghiin laten weten; Aubri de Borgengoen
74 vlg.: Ende u, joncfrouwe van Baiviere, Al siin herte leg het an u.
2) Daartegen behoeft men er zich niet over te verwonderen, dat in vs. 5563
Gawein nadrukkelijk in den nom. voorop staat. Gawein immers gaat voor den
besten ridder van de tafelronde door. Dat Gawein bij de bruiloft van Ferg.
aanwezig is, verdient een extra vermelding.
284
918
919
920
c. MINIS
Ferguut sprac te sinen wert:
"Trouwen mi waers liever ontbert
Dan gij t 1) mi heden daet geloven
Datmen mi sal mine cleder roven
Het sal mi seker leet sijn
N emt men die cleder mijn
Die mi mijn vader anedede
Ic waenre speelt die duvel mede."
Vs. 918 zou «?ra "all/OU staan ten opzichte van 917 en 919; het
"Oll/Oll 918 wordt dan de eerste zin van de volgende «?ra "Oll/OÜ-constr.,
waarin 919 "all/Ol/ is; op zijn beurt wordt ook dit "Oll/fJII eerste zin
van een derde «?ra "OlllOÜ. Het is moeilijk aan te nemen, dat dit
sommetje een gevolg zou zijn van 's dichters spontaneïteit. Verdam
laat 920 als "0/II0l/ gelden. Maar ook dat is geen dwingend geval.
Van alle «?ra "all/ou-constructies blijft er niet één over bij de volgende
interpunctie. Bovendien is iets meer van den samenhang
noodig voor een goed oordeel, 916 vlgg.: "Trouwen, mi waers liever
ontbert Dan gijt mi heden daet geloven, Datmen mi sal mine cleder
roven. Het sal mi seker leet sijn, N emt men di~ cleder mijn, Die
mi mijn vader anedede. Ic waenre speelt die duvel mede/ Mi maeete
ridder, alsie hier quam Somilet die dorp man. Her wert, hoert
mi al lettelkijn: Nu salie tweewaerf ridder siJn." Vs. 921 Ic waenre
speelt die duvel mede 1,. heeft niets te maken met het feit, dat Ferg.
zijn oude kleeren moet uittrekken. Deze zin slaat op het geheele
geval en meer nog op hetgeen volgt dan op hetgeen voorafgaat. Ferg.
meent, dat de duivel ermee speelt, dat hij twee keer ridder zijn zal;
immers zijn vader maakte al een ridder van hem. Dat dit niet telt,
daarover verwondert hij zich, en niet, omdat hij zijn kleeren moet
ui ttrekken.
Een dergelijke opeenhooping van «?ro "OIIICÜ -constructies is eveneens
niet noodig in de volgende passage: Galarant, door Ferg. overwonnen,
gaat op diens bevel naar koning Artur en vertelt daar,
hoe hij door een hem onbekenden ridder verslagen is: 4950 vlgg.:
1) In den tekst staat de drukfout: sijt.
DE ATIO KOINOT-CONSTRUCTIE 285
Here, hort na mi! ic en wilt niet deck en. Ic geloefde heme (Ferg.),
al moeder ene Doe ic schiet van Rikenstene Te comene in u prisoen.
Met mi mogedi uwen wille doen. Ghi moghet mi hangen ofte
blenden Ofte in uwen kerker senden. U gebot willic doen ghereet.
We weten dus uit het verhaal van Galarant ten overvloede, over
wie het gaat. Gal. gaat verder:
4959
496 I
Anders ic sinen name niet en weet
Die mi hier ghesent heeft
Ic wa ent die beste es die leeft
Die ridder metten witten scilde
Van sinen slagen es hi milde.
Bij vs. 4958 behoeft dus geen betrekk. bijzin te staan. Eigenaardig
zou ook de constructie zijn: Anders ic sinen name niet en weet Die
mi hier ghesent heeft. Daarom op de eerste plaats 4958 absoluut!
Grammaticaal juist is de zin: Die mi hier ghesent heeft, Ic waent
die beste es die leeft. Er blijven nog over de verzen 496I-62; deze
constr. is goed middeleeuwsch. Ter wille van den nadruk staat de
hoofdzaak (Ferg.) in den nom. buiten het zinsverband vooropl).
I3. Tenslotte het geval, dat Prof,. Overdiep in de Inleiding CXVII
(noot 2) aanhaalt: "Apokoinou van het subject is mógelijk -
3735 Ri sloech hem menegen man te doot Vore ene stat heet Baviere
Die herde rike is." Op de eerste plaats kan men niet spreken van
een subject als )GOIl/Ól/, daar in den eersten zin, den belangrijksten,
ene stat niet subject is. Karg, die wil bewijzen, dat tusschen
à?l"O )GOIl/OU en deze zoogenaamde hiez (heet)-constr. een essentieel
verschil bestaat 2), vindt het bewijs daarin, dat bij à?l"o )GOIllOU een
breuk voor het )GOIl/Ól/, bij de heet-constr. na' het )GOIl/Ól/ is aan
I) Verwant met deze constr. is het geval van zoo juist vs. 4959, waar i.pl.v.
nom. voorop, een relat. zin vooraan staat.
2) Evenals van à?ril XO,yoÎÎ geeft Karg ook niet van de hiez-constr. het
oudste voorbeeld, vgl. de tabel (1929, blz. 72 vlg.), waar als oudste gevallen
drie plaatsen uit den Alterer Physiologus na 1050 (proza) genoemd worden.
Het oudste geval dat ik vond, staat in het eerste vers van het Ludwigslied:
Einan kuning uueiz ih H eizsit her Hluduig.
286 C. MINIS
te toonen. Ofschoon mijn meening is, dat ook bij à?l'o lGo/1I0V de
pauze na het lGO/lIÓll ligt, identificeer ik de heet-constr. ook niet
met à?l'o lGo/lIov. In den eersten zin is stat ten nauwste verbonden
met het voorzetsel en kan daarom niet als lGO/lIÓlI bij het volgende
deel staan. Onaannemelijk is het, dat stat plotseling zonder
de betrekking tot het voorzetsel zou gedacht en in een andere naamval
omgedacht zou kunnen worden. Door splitsing zou een eigenaardige
samenhang van zinnen ontstaan: Hi sloech hem menegen
man te doet Vore ene stat en ene stat heet Baviere. De laatste zin
staat in geen verband met den inhoud van den voorafgaanden zin;
hU is slechts een attribuut bij stat, zooals Karg (blz. 47) betoogt
(vgl. ridder edele). Dat een verb. fin. met de functie van een bijv.
nmw. tegen ons taalgevoel is, wil nog niet zeggen, dat dit in de
M.E. ook zoo gevoeld werd. Met Tobier 1) en Delbrück 2) houd
ik het er voor, dat de zin, ingeleid door heet, weliswaar een attribuut
bij stat is, maar dat het betrekk. vnw. weggevallen is 3).
14. Thans nog ,enkele woorden over den inhoud van de (ho lGO/lICVconstructies
in den Ferguut. Zooals we gezien hebben heeft de à?l'o
lGo/lIov-constr. voor een groot gedeelte haar ontstaan te danken aan
twee asyndetisch verbonden zinnen, waarvan er één geïnventeerde
woordschikking heeft. In den epischen stijl verwacht men daarom
bij zuiver à?l'o lGO/1I0V voortschrijden van de handeling in de het
lG'/lIÓII omlijstende praedicaten. In 5 van de 16 gevallen in den Ferg.
is dat slechts het geval: 5314 b Stont op Artur die coninc Ghinc
messe horen; 5187 Mijn her Keye es comen mettien Ende alle die
vander tafelronden Hadden helm op hoeft gebonden; I071 Hi dede
heme bringen ridders gewade Halsberch, cousen, helm van stale Dede
Ferg. ane; 5228 a Mijn her Keie den ridder stac Up sinen scilt
sijn scacht brac; 364 a Hi nam orlof ende keerde saen Te sire
ploech quam hi gegaen.
In één geval gaat omgekeerd de handeling van den tweeden zin
Ij Germania 17, 260. 2) o.C. blz. 64.
3) Over de vraag, of een betrekk. vnw. dan wel een aanwijz. vnw. weggevallen
is, zie lito in Paul's Prinzipien5, opm. blz. 140.
DE AJIO KOINOT-CONSTRUCTIE 287
aan die van den eersten vooraf: 2839 "siet hier den horen ...... Ende
dat hoet c1eet van ziden Sent hi u".
Het tweede praed. verklaart het eerste 1°31 b Also dede hi mijn
her Pertsevale Verjagede hi mit sire tale.
Het eerste praed. drukt een toestand uit, het tweede een handeling:
5316 b Daer waren pape ende clerke Daden ....
De praedicaten drukken beide een toestand uit: 5155, 56 a "Wel
haddie gesproken den riesen Dat ie naesten niet en voer tote u Ten
Rikenstene, dats mi leet nu"; ofschoon naar den vorm het eerste
een werkw. van handelen is, geeft de beteekenis toch een toestand
aan. 629 a Die riddere heft hem harde onwert Die jegen u camt,
'lJ.!aert een gygant.
In geval 2595 geeft slechts schijnbaar het eerste praed. een handeling
aan : Want sine herte hem sere swo'er Dat hi sijn lief hadde
verloren Ri hoos pine ende groten toren.
Een eigenaardige verhouding van de deelen ontstaat, wanneer de
eerste zin in den wenschvorm staat: 3176 a Soe bringe mi God uter
noet Ic en hebbe deti seilt, ie blive doet.
Het aantal gevallen van voortschrijden van de handeling is grooter
dan dat, waarin het tweede deel een variatie is op het eerste:
45 Ri saelt weten ane dien stonden Canicken te velde belopen Ic
wane wel, hi saelt beeopen.; 806 Men broehte heme wijn ende clareit
Ende die gerechten wel bereit Dier es hem so meneeh eomen;
1023 Dat willie tussehen u beverden Heft hi jegen u iet messeit
Ri wilt u betren. ; 3680 "En sate niet wale. ..... "Gaefdi mi water,
het ware onnere."
Van de 48 gevallen van Of/lro xOllloii in den Ferg., die Prof. Overdiep
noemt, blijven er nu nog slechts 16 over. wat nog zeer veel is in een
epos van 5600 verzen, wanneer men daarmee het aantal in die Mhd.
werken vergelijkt, waarin &'11'0 xOllloii het talrijkst voorkomt. Volgens
de tabel bij Karg (blz. 58 vlg.) staan in de 9516 verzen van het
Nibelungenlied (c. 1205) - uitg. Bartsch - 20 gevallen, in de
10000 verzen van Enikel's Weltehronik (na 1277) 16 gevallen, en
in de 38798 verzen van den Parzival en den Willehalm (1205-1220)
samen volgens de laatste telling (Sievers) 32 gevallen. Alleen de
288 C. MINIS
Münchener Oswald (c. 1170) haalt het met IO gevallen op 3553
verzen bij den Ferguut.
15. Een bijzonderheid van niet geringe waarde brengt ons op het
spoor van de drijfveer die à?ro lGO/YO::; doet ontstaan, nl. het feit, dat
vele gevallen in den Ferg. in de directe rede staan. Omdat à?ro lGO/1I0Ü
in de omgangstaal zoo veel voorkomt, heett men gemeend, dat deze
constr. haar ontstaan aan nalatigheid, slordigheid te danken heeft.
Karg geeft (1929) de voorkeur aan de opvatting van Rudolf Hildebrand,
die onze constr. "Stenographie des Gedankens" noemt: men
dringt met veronachtzaming van woorden, die gemist kunnen worden
tot de zaak, waarom het gaat, door. Volgens mij blijft ook deze
opvatting slechts aan de oppervlakte. Van grammaticaal standpunt
gezien ontstaat à?ro lGO/1I0Ü uit asyndeton met geïnverteerde woordschikking
van een van de deelen, die samen de à?ro lGO/lloü-constr.
vormen. Asyndeton geeft aan den zin een affectieve lading. Ook
hier worden woorden weggelaten, die gemist kunnen worden, en
zou men dus kunnen spreken van stenographie van de gedachte,
maar deze is gevolg en niet oorzaak, gevolg van een affectieve
ontlading in woorden.
Zeker, ook bij monosyndeton kan er sprake zijn van een sterke
gevoelsuiting, bv. "De dief sloop het huis binnen, zag zich plotseling
tegenover den bewoner, trok zijn revolver en schoot". Monosyndeton
doet een spanning ontstaan, maar slechts bij een nadrukkelijke
voordracht; asyndeton heeft een feller, abrupter effect, waar
men niet overheen kan lezen: "De dief sloop het huis binnen, zag
zich plotseling tegenover den bewoner, trok zijn revolver, schoot".
Bij dit asyndeton komt nog inversie, die de gebruikelijke woordschikking
verstoort, om iets met nadruk voorop te plaatsen; bij een
vergelijking van de zinnen: "Hij doet dat zoo." en "ZÓÓ doet hij
dat" kan men constateeren, dat achter den laatsten een hooge mate
van ongeduld, opgewondenheid, toorn, kortom een bepaald affect
schuilt.
Evenals het asyndeton zou men ook contaminatie aan nalatigheid
kunnen toeschrijven, wanneer men er tenminste niet tegen opziet,
zoo veel mogelijke stijlelementen van hun levende kracht te ontdoen
DE ATlO KOINOT-CONSTRUCTIE 289
en tot een nietszeggend woord te verdunnen. Ik houd het met diegenen,
die in iedere constructie de ziel van den mensch en haar
drij fveeren in een bepaalde situatie herkennen.
Voegt men daarbij, dat .x?ro "OIYoil bestaande uit de elementen
asyndeton, inversie, contaminatie in den F erg. vaak in de directe
rede, een van de levendigste deelen van het epos, en daar ook nog
in de heftigste passages, voorkomt, dan mag men met recht concludeeren,
dat .x?ro "ol~oil in sterke mate berust op affect 1 ), waarvoor
we dan weer Wolfram von Eschenbach als kroongetuige nemen.
Sittard C. MINIS
I) Een met à'll'o "o/voi! verwante constr., Ferg. 3652 vlgg., is eveneens zeer
affectief: de door Ferg. bevrijde jonkvrouwen klagen over het verlies van
hun mannen, met wie zij in een ideale liefdesverhouding leefden.
Wi haddense lief ende si ons.
Aldat wi hadden, was gemene.
Het hadde geduert van. kinde c1ene
Sonder eneghe dorperhede.
3656 Verstaet wel: dan was niet mede.
Si waren hovesch ende avisiert.
Her ridder - - - - -
Dat (dan = dat en) slaat niet terug op den geheel en voorafgaanden zin,
maar slechts op de voorstelling dorperhede - niet op het woord dorperhede,
want dat is vrouwelijk -. Het affectieve van deze constr. wordt door dit dat
i.pl.v. die - dergelijke constr. komen in onze middeleeuwsche romans ook
voor - nog versterkt, wat daarin wel zijn oorzaak mag vinden, dat die aan
aanwijzende kracht inboet, omdat het ook het zwakkere betrekkelijke vnw.
zijn kan, dat hier echter louter en alleen aanwijzende functie heett, dus niet
tevens, zooals die, een gedeelte van zijn kracht aan overeenstemming met
het antecedent moet besteden ;dat wint juist door deze dissimilatie aan
plotselingen, geloof afdwingenden nadruk. De voorafgaande verzen groeien aan
in affect als een vloed, die zijn hoogtepunt bereikt in dan - aanwijzing en
tevens negatie -, en wegebt in het volgende vers; de werkelijkheid keert in
de aanspraak Her ridder terug.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 19
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE
VAN DE TWEEDE EN DERDE PERSOON
SINGULARIS IN HET ROTTERDAMS
Toen ik mij bezighield met een onderzoek naar het dialect van
Rotterdam, viel mij o.a. het ruime gebruik van het pronomen ie op.
Deze vorm komt nI. in het Rotterdams voor: 1° als pronomen personale
van de 2 p. S., enclitisch na WW., voegw. en voorz., als subj.
en als obj., 2° als pronomen reflexivum en 3° als pronomen possessivum.
Dat dit ie in deze verschillende functies slechts onder bepaalde
voorwaarden optreedt, bleek al dadelijk. Het is ons doel
die voorwaarden nu op te sporen en vast te stellen.
1'. GEGEVENS OMTRENT HET ROTTERDAMS.
A. De tweede vragenlijst van het Aardrijkskundig Genootschap,
van 1895, bevat in afd. B, "Vragen ter beantwoording", sub I, 2
en 3 vragen resp. naar de nom. en acc. van het pron. pers. van de
2 p. S. en PI. en naar het pron. poss. van de 2 p. S. en PI. Voor ons
zijn momenteel alleen de opgaven voor het enkelvoud van belang.
Voor de nom. geeft Nolen op: jaei en toonloos je, dat achter de
ww. ie wordt, bv. hoorie, kommie, hebbie, straffie, maggie, bakkie,
winnie, koopie, passie, verZJÏe. Maar: schudje, vinje, wt,jje (wil je),
motje. Botermans geeft voor de nom. op: jei (gewone wrd.) fèi,
jai, jaai (met nadruk), je; enclitisch: -iej, i, je.
Voor de acc. geeft Nolen: jou en toonloos je. Botermans geeft
eerst dat. en acc.: jouw, je en preciseert later acc.: (jou), jouw,
Je, ~e.
Als pron. poss. vermeldt Nolen: jou en toonloos je; Botermans :
jouw.
B. In Winkler's Dialecticon staat de Gelijkenis van den Verloren
Zoon, door A. de Jager in het Rotterdams vertaald. Hierin vond ik
éénmaal enclitisch -ie: heb-i (vs. 31).
Een oudere Rotterdamse vertaling van deze Gelijkenis, in het
Belgisch Museum, 1842, heeft geen enkele ie-vorm.
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 29 I
In een Physiologie van Rotterdam door Twee Rotterdammers,
van 1844, vond ik de zin: Ouwetje, wà soekie? (p. 132).
C. In de enige publicatie, die over het Rotterdams-e dialect bestaat,
Aantekeningen en correcties op Rotterdamse dialectproeven (TTL
XXVI), wijst de schrijver, L. J. Rogier, er uitdrukkelijk op, dat. -ie
steeds de enclitische vorm van de 2 p. S. is, nóóit van de 3 p. S.
Die luidt nl. -die of -tie. We komen hier later op terug. Rogier
heeft geen regels voor het optreden van ie vastgesteld.
In deze schriftelijke gegevens, vermeerderd met talloze mondelinge,
zoals ik die dagelijks in Rotterdam hoor gebruiken, meende
ik in het algemeen de volgende regelmaat te ontdekken: -je wordt
gebruikt:
1° Na alle vocalen: gaje, staje, laje (naast laatje), deeje, spieje,
doeje, wouje, (Jooije, maar .wouwie, goojie, wanneer het laatste deel
van de diphthong min of meer als consonant gevoeld wordt.
2° Na voc. met d of t, met sterke mouillering, als biJ de verkleinwoorden:
hadje, motje, fluitje. Na -st, dat regelmatig -s wordt,
volgt -ie: haassie je dan nie? V gl. ook hiervoor de deminutiva:
padje, katje, maar: kassie.
3° Na rt met d of t. De dentaal wordt gesyncopeerd; de n wordt
lichtelijk gemouilleerd. v'f,(n)je, winje die wol nie op? Wanneer n
niet is ontstaan uit nd, eist het -ie: ,gaanie, rennie, en (zelden ook)
kennie, konnie en kannie. Daarnaast staan met vocalische uitgang
en dus met -je de gebruikelijke vormen: gaje, Mje, keje of keeje,
k'oje en ook beje of beeje. (Een eventuele vorm bennie is mij
onbekend).
In alle andere posities dan de drie hier behandelde schijnt -ie mij
de gebruikelijke vorm.
11. HET OVERZICHT VAN HET GEBRUIK VAN HET PRONOMEN PERSONALE
VAN DE 2DE PERS. SING. IN HET ZUIDHOLLANDS, MET
NAME HET VOORSCHOTENS, UIT DE STILISTISCHE GRAMMATICA
VAN OVERDIEP, § 126.
Overdiep onderscheidt in enclise drie groepen: A één met -je,
B één met -je of -i, al naar de accentverhoudingen vóór en ná het
voornaamwoord en in de gehele zin, en C een groep met uitsluitend -i.
292 G. DE WILDE-VAN BUUL
Groep A: -je na klinkers: gaje, neJe, zeeje.
na -t en -d: 'luietje (wieden), la(at)je, weetje.
na tweeklanken op -i: gooije.
na klinkers of tweeklanken in woorden, waar een intervocalische
d is weggevallen: bieje.
na (J van zwakke verleden tijden: zo 0 mdeje, mellekteje.
na -n met nasalering en mouillering: zoè(n)je, doè(nJie of
docje, staanje of staje.
Groep B: -je of -i na -r: hoorje - hori.
na -1: rolje - rolli, zelje - zelli.
na -s: missi - misje (m'tsenet - mis je het?).
na -z: leezje - leezi (leezji die krant?).
na tweeklanken op -u: kauwje - kauwi, houje - houwi.
Bij -s en -z heeft lichte mouillering plaats.
Groep C: -i na alle andere medeklinkers, dwz.: b, eh, f, g, m, 1),
p en v: hebbi, lachi, treffi, zeggi, laggi, koki, zoomi, z.ongi,
happi, gevi, gavvi, hoevi.
Hl. OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN TUSSEN DE GEGEVENS VAN
OVERDIEP EN DE MIJNE.
Groep C van Overdiep stemt geheel met mijn gegevens voo,r het
Rotterdams overeen. Al zijn vbb. gelden evenzeer voor het Rotterdams.
Vgl. Nolen: hebbie, straffie, maggie,' bakkie, kommie, koopie,
vervie ; en soekie uit de Physiologie.
Groep B van Overdiep, die -je of -i kan krijgen, stemt niet met
mijn ervaringen omtrent het Rotterdams overeen. Het Rotterdams
toch heeft na r, ook na r uit,rd, na I, na s, ook na s uit st, en na z
uitsluitend -ie. Dus: hoorie, ~ollie, missie (Voorschotens: m'tsenet -
Rotterdams: missie-j-et), leezie. V gl. N olen: hoorie, passie. Verder
bv. : stuurie, hoorie, worrie, vermoorie, tollie, vallie, haalie, verrassie,
haasie je, aazie, vergissie, pOlssie.
Eén bijzonderheid bij. de ww. op -1 valt nog te vermelden: zullen
en willen kUnnen zallie, zellie, willie hebben, maar de meest gebruikelijke
vorm luidt: zeje en 'ZtAje.
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 293
Tenslotte de ww. met tweeklank op -u. Deze komen in het Rotterdams
met -je of met -ie voor. Met -je, wanneer de tweeklank ten
naaste bij wordt uitgesproken als in het A.B., dus: kauwje, houje,
wouje, snauwje. Met -ie, wanneer het tweede lid van de diphthong
sterk consonantisch wordt uitgesproken. Dus: kauwie, houwie,
wouwie, snauwie. De keuze tussen -je en ie schijnt hier dus af te
hangen van het beschavingspeil van den spreker.
We komen nu aan de behandeling van de eerste groep van Overdiep
toe. Hier vertoont het Rotterdams weer enige verschillen met het
Voorschotens. Terwijl ik kortweg formuleerde: na vocalen -je, onderscheidt
Overdiep de vocalen in vier onderafdelingen: a. klinkers,
b. tweeklanken op i-, c. klinkers of tweeklanken, waarbij syncope van
intervoc. d heeft plaats gehad, en d. de a van zwakke verl. t. In al
deze gevallen volgt in het Voorschotens -je, in he~ Rotterdams
evenzo. Vbb.
a. gaje, zieje, zeeje, staje, etc. Verder alle ww., die door verlies
van slot-lof -n vocalisch eindigen, zoals de bovengenoemde vormen
zeje en Wije j en verder: beje of beeje, keje of keeje, kaje, koje
en v1.je.
b. gooije, stoeije, draaije.
c. bieje, raje, kleeje, kruije, rijje.
d. zoomdeje, mellekteje, wandeldeje, kookteje.
Hierbij valt op te merken, dat afd. b., tweeklanken op -i, en afd. C.,
voorzoyer het enclitisch pronomen na sync. van de intervoc. d
onmiddellijk komt te staan achter een diphthong, waarvan het tweede
lid een -i-klank is, in het Rotterdams wel vaak -je hebben j maar
dat ze ook dikwijls vergezeld gaan van een enel. pron., dat het
midden houdt tussen -je eti. -ie, zodat men twijfelt, of de schriftelijke
weergave niet eerder goojie, stoejie, draajie, kruijie, rijjie moet
zijn, dan gooi-je, etc.
Tot de eerste groep, met -je, behoren bij .Overdiep ook de ww.
op -t ,en -d en die op -no De laatste met mouillering van de -n en.
nasalering van de voorafgaande vocaal. Als vbb. voor -d en -t geeft
Overdiep : wiet je (wieden), la (at) je, weetje.
294 G. DE WILDE-VAN BUUL
Voor het Rotterdams leek het mij dienstig onderscheid te maken
tussen ww. op voc. met dent. en cons. met dent.
Voc. met dent.: Een vorm als wiet je komt in het Rotterdams niet
voor. Intervoc. d wordt gesyncopeerd: wieden geeft wie(j)e. Vgl.
trouwens bieje, dat Overdiep zelf o.a. als vb. geeft. Vbb. van Nolen
zijn: schudje en motje. Andere vbb.: hadje, badje, spatje, bijtje,
boet je, etc. -dj en -tj zijn sterk gemouilleerd, evenals bij de deminutiva
in het Rotterdams.
Cons. met dent.: Een volgende d wordt aan een voorafgaande r
of n geassimileerd. worden wordt worre - worrie; vermoorie. Dus
met -ie, alsof de stam oorspr. op r eindigde, vinden wordt vinne -
vinnie, naast vinje en v"ije. Voor ww. op oorspr. n en op nuit nd
zie verder beneden. Na cons. met volgende t, die geassimileerd
wordt, komt -je.
'Den slotte de ww. op -no Nolen geeft als vbb.: winnie (van winnen
of winden?), vinje. Andere vbb.: doenie of doeje; staanie of staje;
gaanie of gaje; zoenie; winnie (van winnen) ; kannie, kennie, konnie,
etc. Dus bij ww. op oorspr. n volgt ~ie. Bij ww. op -n uit -nd volgt
-ie of -je: vinnie, vinje, (v"ije); winnie, winje (van winden); binnie,
binje, etc. In vinje, binje, winje is de n licht gemouilleerd.
Getoetst aan het schema van Overdiep krijgen we dus:
Voorschotens
na: n
t en d
klinkers
tweeklanken op i
A -je
klinkers of tweeklanken,
waarbij intervoc. d is gesync.
a van zwakke verI. t.
Rotterdams
voc. met d of t; cons. met t.
(voor cons. met d zie sub B
en C)
alle klinkers
(voor tweeklanken op -i en -u
zie ook sub B)
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 295
B -je of -ie
na: r, 1, s, z
tweeklanken op -u
na: b, f, g, ch, k, m, 1}, p, v
C -ie
I
idem
benevens na tweeklanken op -i
en na nuit nd
idem
benevens na: r, ook ruit rd,
1, s, :! en na n, voorzover deze
niet uit nd.
Overdiep behandelt -ie alleen als subjectscasus van het pron. pers.,
aan het ww. aangeleund. Wij kennen uit het Rotterdams een ruimer
gebruik van -ie, dat we in het volgende hoofdstuk Uitvoerig gaan
bespreken.
IV. VERDER GEBRUIK VAN -IE.
A. a. Als pron. pers. komt -ie niet alleen als subj. voor, maar
ook als obj., mits het direct op een ww.-vorm in de S. velgt. Overdiep
spreekt niet over -ie als object. Voor het Rotterdams geeft
alleen Botermans -ie als objectscasus : -iej, i, je. Bij hem echter
géén vbb.
Hij geefie nog wel wat (Nb. gevie als -ie subj. is) Ik wachie
morrege wel op. Ik heb bie wel gezien.
b. Behalve na ww. komt -ie ook encl. na voegw. voor. Rogier
vermeldt de enclise na voegw., maar geeft lenkel vbb. met de 3 pers.
en deze steeds als subject.
Azzie meegaan, keeje't zellef men. Hij heb gevraag, ovvie nog
effe komp voorie weggaan. Azme dat angeboje wor, doe-je-n-et toch
zeker?
c. -ie komt ook enclitisch na voorz. voor: Leg het dan nie voorie ?
Ze deej die jas nog ommie heen.
B. Als pron. reflex.
a. na ww. : Je wassie nie goed. Je voelie· zeker nie erreg lekker.
b. na voegw.: Je heb soms zo'n zin ommie eige is op te knappe.
c. na voorz.: Koop dat nou is voorie eige I
296 G. DE WILDE-VAN BUUL
:c. Als pron. poss.
a. na ww.: Drinkie koppie is uit. Trekkie jurrek is reeh, meid!
b. na voegw.: Azzie fiets kepot is, moje maar gaan tope. Voorie
huis immekaar zak, maggie wel is na je huisbaas toegaan.
e. na voorz.: D'r loop toeh een sloot langsie huis? D'r zit een
veeg oppie gezieh. Draagie altijd een doek ommie hoof?
De vorm -ie blijkt zich dus 'n het Rotterdams bijzonder gemakkelijk
te ontwikkelen. De voorwaarden, waaronder -ie optreedt, zijn
voor alle gevallen dezelfde als de boven geconstateerde voor -ie,
als pron. pers., subjectscasus, aangeleund aan het ww.
Dat na klinkers geen -ie maar -je volgt, is phonetisch direct
begrijpelijk. De afwisseling van -je en -ie bij tweeklanken op -i en
-u vindt, zoals reeds beschreven is, eveneens zijn oorzaak in phonetische
omstandigheden. De verklaring van Overdiep met behulp
van de accentverhoudingen "vóór en ná het voornaamwoord en in
den geheel en zin" lijkt mij, voor het Rotterdams althans, niet noodzakelijk.
(Hoe hij zich de werking van die accentverhoudingen voorstelt,
wordt trouwens door Overdiep in het geheel niet uiteengezet.)
Volkomen terecht wijst Overdiep echter op de mogelijkheid van
verwarring van de tweede persoon met de derde S. masc. bij de groep
ww. met stam op voc. met d of t en cons. met t. V gl. 3 pers.: mottie,
fluittie, heettie, liettie, hattie, sehuttie, battie, etc. Een 2 pers. op
-ie zou met deze vormen geheel samenvallen. Daarom is de tweede
pers.: motje, fl'uitje, heet je, liet je, hadje, sehudje, badje, etc. Homonymenvrees
blijkt dus de oorzaak van het behoud van -je in deze
gevallen. Bij de ww. op cons. met d bestaat het gevaar van verwarring
niet: 2 p. winnie, winje - 3 p. wintie ; 2 p. vinnie, vinje - 3 p.
vin tie ; 2 p. worrie - 3 p. wortie ; 2 p. vermoorie - 3 p. vermoortie,
etc.
Dat bij de ww. op -nd ook vormen op -je voorkomen, vindt zijn
oorzaak hierin, dat de n gemouilleerd wordt en de voorafgaande
vocaal genasaleerd. In vtje verdwijnt de n zelfs spoorloos. Na de nu
vocalisch geworden uitgang is -je regelmatig.
Voor de verklaring van de vorm -ie van het enclitisch pronomen
zouden we noodzakelijkerwijs de deminutiva in onze beschouwing
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 297
moeten betrekken. Het lijkt mij beter, wanneer deze twee kwesties
samenhangend worden behandeld in een afzonderlijk artikel. Hier
zij alleen nog opgemerkt, dat ie-vormen ook wel door beschaafd
sprekende Rotterdammers in de huiselijke omgang gebruikt wordeQ.
Vooral een vorm als hebbie schijnt mij toe in vrijwel alle lagen der
Rotterdamse samenleving gangbaar te zijn.
V. DE GEÏNVERTEERDE VORM VAN DE 3DE PERS. S. MASC.
Voor de verklaring der je-vormen in de 2 pers. bij ww. met stam
op dentaal hebben wij gebruik gemaakt van het pron. pers. van de
3 pers. S. masc. in enclise. In het Rotterdams luidt dat altijd -die of
-tie, na ww. en na voegw. Dit vermeldt ook Rogier met nadruk
(p. 196). Als vbb. geeft hij: tottie, astie, toedie, hebtie en lachtie.
Een regel voor het optreden van -die en, -tie geeft hij niet.
Van Rijckevorsel schrijft in de eerste vragenlijst van het Aardrijkskundig
Genootschap voor Rotterdam: Wat doeti daar en wantie.
In antwoord op diezelfde vragenlijst geeft de onbekende, die de lijst
van Tavenraat heeft gecompleteerd: ie nl. in de zin Wat doet ie daar.
In de vertaling van de Gelijkenis in het Bel{jisch Museum vond ik:
toedie en twee maal zeid'i, tegenover gong i (drie maal), kwam i,
had i en kreeg i. (Alleen had i is onzeker; misschien te lezen als
haddi en dan een vb. van -die. Maar Rotterdams heeft hattie. V gl.
echter Kloeke, Haagse Volkstaal, (Ts 57, p. 15-56), haddi. Ook
Kloeke was verbaasd deze vorm daar aan te treffen. ) Verder twee
keer -n'i: hoorde-n'i en verreneweerde-n'i. Naast deze vormen kwam
i nog vier maal proclitisch voor. Proclitisch en enclitisch i wordt
den Rotterdammer vaak door litteratoren in de mond gelegd, o.a.
door Brusse en Cocheret. Geheel ten onrechte. 't Is géén Rotterdams.
Ik wil er hier meteen even op wijzen, hoe jammer het is, dat Overdiep
Brusse, van geboorte een Amsterdammer, als vertegenwoordiger
van het Rotterdams heeft gekozen. Toen indertijd Van Ginneken in
Regenboogkleuren2 diezelfde fout heeft begaan, is daar door Rogier
op gewezen.
In Winkler's Dialecticon vond ik in de Rotterdamse Gelijkenis:
procl. drie keer hij, één keer hai, twee keer i ~ enel. na voegw. zes
298 G. DE WILDE-VAN BUUL
keer i, waarvan vijf keer een verholen -tie. nl. één maal na-dat-i
en vier maal dat-i; enc1. na ww.: vijf maal i en vijf maal feitelijk
-die, nl. vier keer zeed-i en een keer leed-i; verder twee keer n-i,
nl. leefden-i en pakten-i.
In de Physiologie vond ik (p. 132 eq 124) vijf maal -tie: zijt-tie,
zaittie, astie, motie en haitie.
Bij Kloeke vinden we voor de I8de eeuwse Haagse volkstaal de
volgende vormen: atti, beetti, dien tie, eetti, erf ti, gaatti, haddi,
loopti, mosti, motti, neemti, putti, rijsti, sokti, trekti, vulti, weetti,
zeidi. Dus vnI. tie-vormen en twee die-vormen, nl. haddi, dat we
reeds besproken hebben en zeidi. Alle vormen stemmen overeen
met de Rotterdamse.
De regels voor het gebruik van -die en -tie zijn:
A. -die na:
a. voc., bv. bij alle zwakke ww. in de onvolt. verl. t.: hoordedie,
speeldedie, wachtedie, postedie.
b. enige stemhebbende consonanten:
in het praet. van de ww. op -w: hieuwdie, woudie. (Maar:
houwtie en kauwtie .)
in het praet. van de ww. op -r: voerdie, bevroordie. (Maar:
stuurtie, hoortie.)
in het praet. van de ww. op -I: vieldie, staldie. (Maar: toltie,
steeltie.)
en in het praes. van de ww. willen en zullen: wildie, saldie.
in het praet. van de ww. op nas. -m, n, !J; kwamdie, wondie,
hingdie. (Maar: komtie, wintie, hanktie.)
en in het praes. van kunnen en kennen: kandie, kendie.
in het praet. van zeggen, leggen en' doen, dat oorspr. op
d(e) uitging: zeejdie, leejdie, deejdie.
B. -tie na:
a. stemloze cons.: besef tie, snap tie, liep tie.
b. de cons. b, d, g, v, z, die stemloos worden: heptie, schuttie,
lechtie, leef tie, leestie.
Het verschijnsel, dat het pron. pers. van de 3 pers. S. masc. die
of -tie luidt, is pas zeer laat opgemerkt en wordt alleen door Rogier
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 299
nadrukkelijk vermeld voor het Rotterdams. Tinbergen (NTg lI,
p. 244-248) heeft geconstateerd, dat er een "plaatselijke verscheidenheid
ie-die" bestaat. "Ook is het nog de vraag in hoeverre of
men ie enz. tot de algemene taal mag rekenen. In ieder geval schijnt
er ook verschil te zijn in de keus tussen ie en die of tie." Tinbergen
concludeerde op grond van Haagse gegevens. Voor Rotterdam komt
ie niet in aanmerking. Tinbergen's opmerking "Of die of tie gezegd
wordt, hangt af van de voorafgaande medeklinker, is maar' een
Sandhi-geval" kunnen wij voor het Rotterdams onderschrijven.
Overdiep behandelt in zijn Stilistische Grammatica (§ 126) het encl.
pron. 3 p. S. masc. in het Voorschotens. Helaas stemmen zijn opgaven
niet met die voor Rotterdam overeen. Het blijkt dus wel, dat
de regels, die Overdiep in het Voorschotens waarnam, niet normatief
zijn, zoals hij meende, voor het Zuidhollands, zowel wat de 2de, als
wat de 3de persoon betreft.
Voor de verklaring van het encl. pron. van de derde pers. gaat
Overdiep uit van de vorm i, die "door de oude aspiratie hi gepaard
(gaat) met verscherping van den slotmedeklinker van verschillende
verleden tijdsvormen van sterke werkwoorden. Na den verleden tijd
van zwakke werkwoorden spreekt men een overgangskiank -n- of -d-.
Deze die-vorm kàn ook in oorsprong de vorm van het aanwijzend
voornaamwoord die zijn. Hij is doorgedrongen ook na nasalen, w, 1,
en r."
Vbb. van Overdiep vergeleken met de onze:
Voorschotens Rotterdams
A. Na scherpe en verscherpte cons.
-i of -ti
zonki - zonk ti
liepi - liepti
gaffi - gaf ti
lassi - lasti
lachi - lachti
hetti
houti, straf ti, laati, zechti, etc.
zonk tie
liep tie
gaf tie
lastie
lach tie
heptie
-tie
houti, straf tie, efc.
300 G. DE WILDE·VAN BUUL
B. Na zwakke verl. t.
·ni of ·di
zoomdeni - zo.omdedi, zoomdi
melkteni - melktedi
zoomdedie
mellektedie
·die
(Het door Overdiep uit Brusse geciteerde telde·n·ie is géén Rotterdams.
De Rotterdamse vorm luidt: teldedie. )
c. Na nasalen en w, I, r in het praet.
di, soms ook ·i
kwiimi • kwamdi
gongdi, gingdi - gon(Ji, gingi
zongdi • zongi
hieuwi - hieuwdi
wondi
vieli • vieldi
voerdi - voeri
·die
kwamdie
gongdie, gingdie
zongdie
hil!uwdie
wondie
vieldie
voerdie
V gl. verder de eerder gegeven regels. Het meest essentiële verschil
is, dat -i in het Voorschotens volgens Overdiep vrijwel in alle
posities mogelijk is, terwijl het in het Rotterdams zelfs onbekend
is. Evenmin kent het Rotterdams een hiaatvullend -no De door Overdiep
hiaatvullend genoemde -d bij de verl. t. van de zwakke ww.
zou ik liever willen verklaren met behulp van het pron. demonstr.
die. De mogelijkheid, dat enel. -die in oorspr. het pron. demonstr.
is, wordt door Overdiep wel ingezien. Toch neemt hij deze mogelijkheid
niet aan als oplossing. Mij lijkt het, althans voor het Rotterdams,
dè oplossing. -tie is dan onder bepaalde omstandigheden van
phonetische aard uit -die ontstaan. Dat de -t van de derde pers.
van invloed is blijkt uit de volgende vbb.: hij wil, zal, viel, stal en
wildie, zaldie, vieldie, staldie tegenover: hij vilt, knalt, valt, stalt en
viltie, knaltie, valtie, staltie. Tinbergen onderscheidt in zijn reeds
eerder genoemde artikel een pers. en een aanw. vnw. die. Naast
het beklemtoonde hij - hem staat onbeklemtoond ie - 'm. Dit ie
wisselt af met die (tie), dat dan pron. pers. is en uitsluitend voor
HET ENCLITISCHE PRONOMEN PERSONALE IN HET ROTTERDAMS 30 I
het masc. wo.rdt gebruikt. Deze beperking to.t het manlijk geslacht
zo.u dan pleiten voor de herkomst van dit die uit ie <hi. - Vbb.:
Als ie komt - Alstie komt; En toen zei ie - En toen zei die.
Meestal beklemto.o.nd ko.mt het pro.n. demo.nstr. die voor, dat niet
kan afgewisseld wo.rden do.o.r ie. Het wordt gebruikt voor masc.
en fem. De o.bjectscasus luidt die. .. Vb.: Het is treurig met de
armoede hier .... Als je die afdoende bestrijden kon ....
Tinbergen merkt o.p, dat het minder beklemto.o.nde aanw. vnw.
die in zijn functie soms moeilijk te scheiden is van het pers. vnw.
(d)ie, en wil dit laatste evenals Ko.llewijn, dien· hij citeert, verklaren
uit een dooreenlo.pen van pers. ie en aanw. die.
Deze verklaring lijkt mij vo.o.r het Ro.tterdams eerder aannemelijk,
dan de verklaring van Overdiep.
Wij willen hier no.g wijzen op een veel vo.o.rko.mende spreekfo.ut
in het Rotterdams, nl. vormen als: merktiede, speeldiede in plaats
van merktedie, speeldedie. Deze metathesis kan plaats hebben, do.o.rdat
speeldedie als één woord werd o.pgevat. Een no.rmaal drielettergrepig
wo.o.rd heeft in het Nederlands vaak een vo.lko.men vo.caal
in de tweede syllabe en een onvo.lkomen in de laatste. Naar dit
no.rmale type werden de vocalen van de hier besproken werkwoordsvormen
van plaats verwisseld. Gistere beldiede nog op voorie. Merrektiede
dat dan nie ? Hoeveel rekendiede daar nou voor? En toe
lachtiede me nog tUit ook!
Dit verschijnsel doet zich dus alleen voor bij de verl. t. van de
zwakke ww. in de derde pers. S. masc. Als ik mij niet vergis, komt
deze metathesis ook op de Zuid,Hollandse eilanden voor.
To.t slo.t van dit o.verzicht van de pronomina personalia van de
tweede en derde persoon S. in het Rotterdams willen wij no.g uitdrukkelijk
constateren, dat de beide perso.nen, in dit dialect althans,
nóóit ineenlopen. De vo.rmen -ie, -je en -die, -tie bieden vo.ldoende
mogelijkheid de twee perso.nen streng gescheiden te houden. Zulks
in tegenstelling to.t de mededeling van Overdiep (p. 278), dat "de
vo.rmen der twee perso.nen nu en dan do.oreenlo.o.pen".
Ro.tterdam, Aug. I94I. G. DE WILDE-VAN BUUL
VERBINDINGEN MET DEZE
In Vondelkroniek V, bI. 67 heeft Zijderveld een opmerking van
Van Lennep bij een tekst van Vondel bekritiseerd. Het gold een
plaats uit de 70e Harpzang, vs. 54-56:
hoe Gods gerechtigheden
Oprechten kroonen. boozen slaen.
Deze op en d'andre nedergaen.
Van Lennep's kritiek 1) luidde, dat Vondel hier met zijn deze en
d'andre juist het tegenovergestelde zei van wat hij bedoelde. Voor de
verstandelijke grammaticale Van Lennep mocht dat zo wezen, oordeelde
Zijderveld. maar niet voor de visuele Vondel, die deze vlak
onder Oprechten zag.
De schrijver gaf in dezelfde jaargang bI. 124 een aanvulling door,
naar een aanwijzing van Meerwaldt, op soortgelijk "onlogisch" gebruik
bij de klassieken te wijzen 2). Daar wil ik een latijns versje
aan toevoegen, dat zonder bronvermelding voorkomt in De Brune's
Wetsteen 3), een achtregelig gedichtje' over de liefde van onderdanen
en de waardigheid van vorsten, en hoe de eerste door gestrengheid
verloren wordt, de laatste door gemeenzaamheid schade lijdt. Horum
duo rum, zegt de tekst
ut constet salus tibi
Hoc temperamen est tenendum, ut ne velis
Nimis severus esse, nee comis nimis.
Id dignitatem est, hoc amorem perdere.
Het is duidelijk dat id op de comitas slaat, hoc daarentegen op het
verst-verwijderde severus.
Tevens blijkt, dat hier de "visuele" verklaring geen dienst kan
I) VII, bI. 368.
2) In het voorbeeld, door Z. bij Terentius aangetroffen is de tegenstelling
minder sprekend, nl. tussen ille en iste. Een drievoudige verhouding vertoont
een distichon uit Priapea (XXII): de eerste regel heeft het drietal fe mina,
vir, puer; daarop reflecteert de tweede met haec, hic, ille.
3) Uitg. 1665, bI. 113.
VERBINDINGEN MET DEZE 3°3
doen; evenmin trouwens in het boven, noot 2, vermelde citaat uit
Terentius. Er is geen l.>arallelie, maar een kruisstelling. In een andere
vorm merkt men dit laatste op bij Van Mander in het sonnet waarmee
hij zijn vertaling van de Buco/ica en de Georgica opdroeg aan
Goltzius 1) :
Schilders sonderlingen
Nut scheppen uyt Poëten, jae een dinghen
Is constigh Dicht, en Schildery int schijn.
Dan d'een is stom, en d'ander can wel spreken,
D'een verwich wijst, en d'ander met bestreken
By-woorden mhaelt, en duydt al watt begheert. 2)
Met d'een is Schildery bedoeld, met d'ander: Dicht. Wij zoudell
in zulk geval omgekeerd te werk gaan.
In overeenstemming met UI:! "logische" manier hanteert De Brune
deze en die in een der versjes van zijn Honigh-Bye (nr. 68):
Sie ik u oogen aan, u gulde hayr.en mede,
Van vlammen die, en deez' uyt sterren gout gesmede', enz.
Want die zijn de oogen, deez' de gulden haren. Hier staat, dank
zij de volgorde die-deze, deez' onder de bijbehorende haren, maar
evengoed die onder de ogen. Hoewel dit verklaringselement hier,
wegens het "logische" van de gedachtengang buiten beschouwing kan
blijven, maakt genoemde omstandigheid ons toch opmerkzaam dat er
een moeilijkheid ontstaat, als in plaats van d'andere, of iets van dien
aard, die of gene naast deze wordt geplaatst: immers dan staat zowel
het een als het ander vlak onder zijn complement. Men kan op wêl
twee manieren het bezwaar trachten te ondervangen: a. uit het "visu-
I) Ook te vinden bij Knuttel, Bloemlezing tdt Ned. Schrijvers sinds de
Renaissance, I, bI. 14.
2) D'een, d'ander beide onzijdig; vgl. watt. - Horatius' ut pictura poësis,
door hem, Ars Poëtica vs. 361- vlg. voor een bepaald punt gebruikt, is
nadien, zoals het met veel citaten toegaat, veralgemeend. Daarmee hangt
samen de veelvuldig, en ook bij Vondel, voorkomende aanduiding van de
schilderkunst als stomme poëzie. Reeds Van Mander spreekt elders van de
"doode poëtery"; een andere, vergelijkbare, benaming, eveneens bij Van Mander,
is: "het onverheven beeltwerck."
304 L. C. MICHELS
eel" gebruik van deze vloeit de plaatsing van die automatisch voort
(maar dit baat weinig bii de volgorde die-deze) ; b. de schrijver "ziet"
het die-element tit de eerste regel nog van uit de eerste helft van
het tweede vers. Daar het eerste niet afdoende is ,en het tweede
rijkelijk subtiel, geef ik de voorkeur aan een andere verklaring: de
schrijver herplaatst zich als het ware bij het tevoren genoemde paar
dmgen, en werkt ze in de reeds gebruikte volgorde af,; hij komt dan
het eerst, met zijn deze, bij het eerstgenoemde van die beide terecht.
baarmee kan men de boven onder a. aangeduide verklaring combineren.
Feit is ook dat dezelfde distributie voorkomt zonder dat er een
onmiddellijke ónderplaatsing aanwezig is. In dit verband zij allereerst
op het proza der klassieken gewezen, waarover aanstonds nader. Een
voorbeeld in poëûe ontleen ik aan de Pest-Basiliseus van De Cock
van Kerckwyck, ~en uitvoerig gedicht dat deze "Doctor en Professor
Medicinae in de Stadt en Illustre Schoole van 's Hertogenbosch" in
1668 publiceerde, tezamen met een Ontmaskerde Pestmom, zijnde een
verhandeling over deze ziekte 1). In dit merkwaardig geschrift (bI.
19) wordt de Dood als volgt toegesproken:
Wat soc rt van volck is op u lyst dan aengetrocken?'
Wilt gy met Goliath of Samson heen gaen schocken?
Dat was t 2) geen groote saeck die voor u veel bedroeg;
Mits de(~s geslagen wierdt, de geen sich self versloug.
Dees is Goliath, de geen: Samson.
In Woltjer's Latijnse Grammatica 3) vind ik het volgende: "Wanneer
hie en ille slaan op woorden die voorafgaan, heeft hie gewoonlijk
betrekking o{: het laatstgenoemde, ille op het eerstgenoemde. Niet
zelden echter wo rdt van dezen regel afgeweken en slaat hie op hetgeen
eerst genoemd is, omdat dit in den gedachtengang van den
I) Zie nader De Haas, Bossche Scholen van 1629 tot 1795, bI. VUl, bI. 127-
vlg. Exemplaren van dit zeldzame werkje zijn mij bekend uit de Bibliotheek
van het Provo Genootschap in Nd.-Brabant en uit de verzameling van Prof.
Goossens te Tilburg"
2) Lees Dat was, of Dan wast.
3) 6e dr., 1924, bI. 315·
VERBINDINGEN MET DEZE 3°5
schrijver of spreker.de eerste en naaste plaats inneemt!" Ter illustratie
volgt dit voorbeeld uit Cicero: "Cave Catoni anteponas ne istum
quidem ipsum quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicavit: huius
(iCatonis) enim facta, illius (Socratis) dicta laudantur". Uit dit
voorbeeld meen ik te mogen besluiten, dat Woltjer met de .,eerste"
.de voornaamste plaats bedoelt. Cato immers stelt hij als belangrijker
.dan Socrates, omdat de eerste heeft uitgemunt door zijn daden, Socrates
door zijn woorden ..
Houden wij nu eens daarnaast een plaats uit Vondel's Vaderen.
Toen namelijk Van Lennep zijn opmerking maakte bij de Harpzangen,
was dat niet de eerste van dien aard. Reeds in deel I, bI. 325,
had dezelfde biezonderheid zijn aandacht, maar daar bepaalt hij er
zich toe het verschil met onze "gebruikelijke wijze" te constateren.
Het betre~t de verzen 45-46. Nadat tevoren over Satan en God gesproken
is, gaat de tekst verder als volgt:
Dees, tot .de wortel toe, ons hoop waent uyt te rucken,
Die, van stantvastigheyt gaet t'zeghel daer op drucken,
D'een vleyt ons tot het quaet, en d'ander tot het goedt.
De aantekening der WB., zonder aan het verschijnsel uitdrukkelijk
aandacht te wijden, ordent de zaak door Dees met "de ene, de Satan"
toe te lichten, en Die met "de ander, God". Merkwaardig genoeg
wordt de plaats als voorbeeld van het nog thans geldend gebruik aangehaald
in het WNT 1).
Met Woltjer's bedoeling, zoals wij die verstonden, laat zich het
geval uit de Harpzangen wel, maar dat uit de Vaderen niet verenigen.
Immers Satan kan niet gezegd worden in de gedachte van de dichter
de eerste plaats in te nemen. Naar het wezen genomen spreekt dit
vanzelf; maar ook als men de zaak rhetorisch beschouwt, komt men
op zijn best niet verder dan een parallelplaatsing.
In Vergilius' Georgica 2) leest men:
I) In, 2479: "Deze tegenover die en gene. Het verwijst dan naar de naaste
of laatstgenoemde zelfstandigheid". De andere daar genoemde voorbeelden
zijn inderdaad van deze soort.
2) lI, vs. 90-91; vgL Vondel, WBo VI, bI. 228 en 229.
Tijdschr. v. Ned. Taal· en Letterk. Deel LXII 20
306 L. C. MICHELS
Sunt Thasiae vites; sunt et Mareotides albae.
Pinguiblls hae terris habiles, levioribus illae.
Het is leeTzaam te zien, hoe Vondel dit, eerst in zijn prozavertaling,
later in dichtvorm heeft weergegeven:
"men vint 'I'hasusche, en witte Mareotische druiven; d'eerste
tieren best Ï"rr vetten, deze in schralen gront".
Het eilant 'Ihasus draeght veel wijnen op zijn gronden,
En Mareotis prijst zijn witte muskadel.
Dees tiert in schraelen gront, en Thasus ranck wil wel
In vetten gront beslaen.
In beide gevaU(:n slaat dees terug op het laatstelijk genoemde, maar
in het proza staat het pronomen gescheiden van Mare.otische druiven
door de andere helft der tegenstelling. Beide malen wordt, in afwijking
van het LatUn, als tegenhanger van dees een niet-pronominale
verwijzing gebezigd, waarbij valt op te merken dat daardoor ieder
misverstand wordt uitgesloten. Welteverstaan: ieder misverstand ten
opzichte van VOl1del's bedoeling. Want curieus is, dat Vondel hier
zelf het slachtoffer is geworden van de onhelderheid der deze-dieconstructie.
In werkelijkheid immers heeft bij Vergilius hae betrekking
op de pasgenoemde Mareotides, en illae op de verderafstaande
Thasiae vit es. H(:t meer Mareotis lag in Egypte, dicht bij de Nijldelta,
de grond was daar vet; Thasus is een rotseiland, in de oudheid
behalve om zijn marmer ook bekend om zijn pijnbomen.
Ik denk niet da.t men bij Vondel veel voorbeelden zal aantreffen,
zö ál, van de verbinding deze-gene. Het zelfstandig gebruik wordt
door hem in de lijst van Moonen 1) uitdrukkefijk afgewezen. In de
ter beoordeling voorgelegde zin: "Hy vernedert dezen ,en verhoogt
genen", met als va.rianten resp. den enen en den anderen, heeft Vondel
dezen en genen doorgehaald, en in margine bijgevoegd: "Deze en
gene heeft geen gratie". En dit is zeker een merkwaardig oordeel:
hij heeft het blijkbaar als stij f aangevoeld; maar ook, als zo vaak bij
I) Van Lennep XII, bI: 18.
VERBINDINGEN MET DEZE 3°7
hem~ zal het duidelijkheidselement een rol gespeeld hebben. In
zijn eigen vertaling van Moonen's psalmcitaat 1) schreef Vondel:
FIy zet den eenen af
En komt den anderen verhoogen 2).
Op een eigenaardig, nl. bepaling-aankondigend gebruik van deze
wil ik ten slotte nog even wijzen; als b.v. in H erscheppinge XIV,
vs. 896:
En deze schoone bruit, om wie Lapyten streden,
waar deze naast het bepaling-aankondigende wellicht nog de waarde
heeft van "die welbekende" (hoewel het Latijn daar geen aanleiding
toe geeft), maar geen zodanige functie waarvoor wij thans deze zouden
gebruiken. De w,ending maakt de indruk de onaangename herhaling
die-die te willen ontlopen. FIetzelfde reeds in Elektra, vs. 7-8:
En dees vermaerde kerck, die Argos Juno wydde,
RIjst ginder hemelhoogh.
Men lette op de verbinding met ginder, waardoor de gewone demonstratieve
opvatting van deze wordt buitenge5loten. In de Zegesang
ter eere van Frederick H enrick, vs. 286- vlg., zegt Vondel:
De Veldheer kneust het draeckenhoofd.
En Brero sloopt de slincke lenden,
De rechte Pinsen met sijn' benden.
FIet ondier woelt en worstelt lang,
Als eertijds dese waterslàng,
Die vruchtbaer van doorsnedene aeren,
Niet deede als nieuwe koppen baeren.
FIet door mij gecursiveerde dese is een voorbeeld van hetzelfde
verschijnsel, ditmaal in een oorspronkelijk werk van de dichter.
Bepaling-aankondigend gebruik kent het WNT 3) alleen voor
het zelfstandig gebruikte deze, "in de oudere taal". FIet daarbij gegeven
voorbeeld staat in het meervoud. Toegevoegd kan worden dat
I) WE. VIII, bI. 414.
2) Het artikel gene in het WNT levert maar één voorbeeld uit Vondel,
- in bijv. gebruik, en dan nog in een formule: "aen geensy Slooterdijck" uit
Gysbreght.
3) III, 2480.
308 MICHELS, VERBINDINGEN MET DEZE
juist dit zelfstandig meervoudig bepaling-aankondigend gebruik nog
thans gangbaar is in Zuid-Nederland.
Wel kan bij de beoordeling nog van dienst zijn hetgeen het
WNT 1) zegt over het gebruik van zelfstandig deze in oudere taal "in
onzijdige gevallen", of zoals het daar ook luidt: "wanneer er geen
bepaalde reden is, eene zelfstandigheid als meer nabij aan te wijzen".
Tilburg L. :Co MICHELS
I) Kol. 2482, Aanm. 1.
DE OE-PHONEMEN IN HET LEUVENS
De studie van L. Goemans over Het dialect van Leuven, welke
praktisch de hele 2e jaargang van de Leuv,ensche Bijdragen vult, mag
zich aandienen als een betrouwbaar en goed onderlegd gids ook voor
den dialectoloog uit andere streken. Zulks neemt evenwel niet weg,
dat bij goed toezien er ook voor de klankontwikkeling nog meer conclusies
uit te halen zijn, dan die welke de Sch. reeds getrokken heeft.
Maar dit is dan meteen weer een bewijs voor den rijkdom en de
waarde van het materiaal als zodanig. Trouwens dat de phonoloog er
nieuwe en toch vrij voor de hand liggende gevolgtrekkingen uit kan
halen, is verre van een schande voor den auteur, die deze beschrijving
in 1897 publiceerde.
Dit alles dacht ik, toen ik toevalligerwijze dezer dagen mij met de
Leuvense oe-klanken bezig hield. In het Leuvens komt toch voor (vgl.
a. a. § 2):
1° u, de geronde wijde bovenachterklinker (high back wide
round),
2° ü, de ,lange u,
3° yi, de korte wijde bovenklinker waarvan de articulatie plaats
grijpt tussen het achter- en het tussengehemelte en zonder
enige lippenronding (tussen high back en high mixed wide),
4° y2, de lange yl.
Dat er tussen de beide lange phonologisch verschil bestaat, bewijzen
eigenlijk alleen reeds de voorbeelden uit § 2: kalt kwaad en y2d
hoed.
Maar wij zullen met onze beschouwingen meer systematisch te
werk gaan.
De ü komt voor vóór r (vûr), I (malen), nasaal (span, namen),
labialen, dentalen en velaren, ploffers en glijders, stemhebbende en
stemloze (rap, bas, zat, slagen, blaker, blazen). Wij merken op, dat
het steeds vóór enkele medeklinker, al dan niet in woordauslaut, is.
Het lijdt dus geen twijfel, of er is een phoneem ü.
310 A. WEIJNEN
Een ogenblik schijnt het dan, of u een combinatorische variant
van ü is, welke alleen vóór consonantverbindingen voorkomt en vóór
j, maar daar dan ook steeds. Ik wijs erop dat zij volgens § 18, die
aan de u gewijd is, voorkomt vóór: nst gunst, ns luns, nd bunder, lt
bult, ts (ds) buts, nt (nd) munt, lund, Is buls, st us ten, rs burs, dsk
dudskop, sk rusken, dsh budshap, IJ.~ but}~en, j blujen. Maar toch is
er sprake van een afzonderlijk phoneem. Want u komt ook vóór enkele
consonant voor in: de lexicale woorden bul, muten (moeten, inf.)
en tun "door pro- en enclisis in den verkorten vorm gevestigd". En
tenslotte ook in verbogen en vervoegde vormen alsmede in het eerste
compositielid in die zelfde positie: vóór enkele consonant. Ik geef,
gelijk ik zojuist het volledig aantal mogelijke posities als bedoeld in
§ 18 neerschreef, hier het hele morphologische voorbeeldenmateriaal
uit § 18: mut (hij) moeit, muten moeite, gruten grootte, dut (het)
dooit, strut strooit, gevud, vud voedt, bemud (hij) bemoeit, vuden
voedde, duden dooide, struden strooide, talureken bordje, stu~en
stootje, bu~en bootje 1). Alles bijeen zien wij dus, dat het voorkomen
van u beperkt is tot positie vóór volgende dentaal (hierbij ook n, r, I
gerekend) en palataal (j, ~, IJ.).
Doch nu die merkwaardige Leuvense yl. Reeds bij de aanhef van
§ 20: "yl is 1° NI. of vreemde u, 0 vóor vroeger dubbele b, f, m, vóor
mb, mp; vóor vroeger dubbele k, vóor IJ, ijk" beginnen wij ons erop
in te stellen, dat haar positie wel eens beperkt zou kunnen zijn. En
inderdaad, als wij de hele paragraaf doorgewerkt hebben, blijkt de yl
ons voor te komen vóór k, h, p, b, f, m, ij, alleen èn in combinatie
met andere medeklinkers: kly1mp, bry1k, zy1h, sylp, enz. 2), m.a.w.
vóór labialen en velaren. Het feit dat Goemans niet tot deze en de
juist gegeven bondige formuleringen is gekomen, is hieraan toe te
schrijven, dat hij meer op de klankontwikkeling en minder op de contemporaine
toestand let.
Het is dus buiten twijfel dat yl en u twee combinatorische varian-
I) alemus in § 18 is blijkens p. 323 een drukfout voor alemyls; up in § 18 is
blijkens p. 300 een drukfout voor yl p. De kortheid der u in krikmu$ kan aan
de zwakkere klemtoon toe te schrijven zijn.
2) ky1mkumer in § 20 is blijkens p. 323 een drukfout voor ky1mky1mer.
DE OE-PHONEMEN IN HET LEUVENS 3 I I
ten van elkander zijn 1). En daar ze phonetisch nog zo dicht bij elkaar
liggen, is er hier geen sprake van de bij N. van Wijk Phonologie,
's-Gravenhage 1939 p. 75 geopperde mogelijkheid "dat combinatorische
varianten, elk met behoud van zijn specifieke positie, zo ver
uiteen schuiv,en, dat men ze, even goed als h en IJ, als verschillende
phonemen voelt" .
Bij dit klankenpaar blijken dus de labialen en velaren de vocaal
méér naar het midden te trekken onder opheffing der ronding.
Tenslotte de y2-klank. Uit § 21 en de Woordenlijst noteer ik terloops
by2r, dy21, ny2men, ry2Pen, by2ten, dry2k ,en ty2. En hieruit
meen ik te mogen besluiten, dat y2 in allerlei positie mogelijk is en
zich dus phonologisch èn van ü èn van het yLu-phoneem onderscheidt.
Het merkwaardige is dus, dat er in het Leuvens naast de lange en
korte u ontronde iets meer naar het midden gearticuleerde yl en y2
bestaan, doch dat alleen bij de lange het verschil van phonologischen
aard is.
Ik heb wel eens gedacht aan een phonologische regel, dat in veel
talen en dialecten de lange vocalen gemakkelijker hun varianten tot
afzonderlijke phonemen ontwikkelen dan de korte. Dit laat zich ook
heel eenvoudig verklaren, want minder-opvallende verschillen kunnen
minder goed als functiedragend worden uitgebuit dan meeropvallende.
Immers heel dicht bij elkaar liggende klanken zoeken ook
te vergroeien tot één phoneem. Van Wijk toch (a.w. p. 160) wijst er
op dat de phonologische systemen "geen opeenhoping van dicht bij
elkaar staande phonemen dulden". En nu staat kennelijk u dichter bij
yl dan ü bij y2.
Het Leuvens levert in ieder geval een voorbeeld meer voor deze,
naar ik meen nog niet gepubliceerde, meer gedetailleerde regel 2).
Haaren A. WEI]NEN
I) Ik grond deze conclusie wel slechts op voorbeelden uit § 18 en 19, maar
kreeg uit de overige woorden die ik in deze studie zag nergens de indruk, dat
ik mij hierin vergiste.
2) De Leuvense woorden staan hier gespeld als in Goemans' stuk. Alleen
gebruikt Goemans voor y1 en y2 andere tekens.
BOEKBEOORDEELING
Dr W. A. P. SM1T, Dichters der Reformatie in de zestiende
eeuw. Een overzicht met bloemlezing. Bij J. B. Wolters'
Uitg. Mij N.V. Groningen-Batavia, 1939.
De schrijver van Dichters der Reformatie maakt er geen geheim
van hoe hij aan de titel van zijn boek is gekomen. Op de keerzijde
van het titelblad vindt de lezer deze opdracht: "Aan Dr Anton van
Duinkerken, den schrijver van "Dichters der Contra-Reformatie"".
Smit heeft zijn boek zelf als een tegenhanger willen zien van dat
van Van Duinkerken en het ligt dus voor de hand om beide werken
te vergelijken.
Wanneer men Van Duinkerken's boek in verband met het hele
reuvre van deze voorman der Jong-Katholieke literaire beweging ziet,
kan men het niet anders karakteriseren dan als een strijdschrift. Het
dient niet in de laatste plaats ter versterking van het culturele zelfbewustzijn
der hedendaagse Rooms-Katholieken. Van Duinkerken
laat hun zien welke dichters in vroeger eeuwen hun geloofsgenoten
zijn geweest en welke poëtische bezieling dezen eventueel uit hun
geloof geput hebben. Hij kiest uit de werken van de oude dichters
enkele gedeelten die de moderne lezer nog moeten boeien en voorziet
deze gedeelten van een enthousiaste esthetische commentaar. Het zij
verre van mij het goed recht van deze handelwijze te willen betwisten.
Wanneer een groepering recht van bestaan heeft, heeft zij ook het
recht de studie van het verleden zo te beoefenen dat haar positie in
het heden erdoor versterkt wordt. En het bestaansrecht van de groep
staat of valt hiermee, of zij al dan niet een kern wil zijn ter vernieuwing
van het geestelijk leven van het volk. Dat is iets wat de
Rooms-Katholieke volksgroep sinds de Emancipatie ongetwij feld wil,
en Van Duinkerken's bloemlezing is derhalve, als strijdschrift der
Emancipatie, een alleszins zinvolle verschijning.
Geheel los daarvan staat de vraag of de opzet van zijn boek (over
de uitwerking behoef ik hier niet te handelen) uit het gezichtspunt
der literatuurwetenschap te rechtvaardigen is. Heeft het uit dit
BOEKBEOORDEELING 313
gezichtspunt zin een afzonderlijke monografie te wijden aan poëzie
van Roomse dichters? Dat kan ook zeker zin hebben, moet men antwoorden,
maar alleen in zoverre, als hun dichterlijk bestaan verklaard
moet worden uit hun geloof, als het geestelijk verband der kerkelijke
gemeenschap het karakter van hun dichterlijke werkzaamheden heeft
bepaald. De verhouding van het dichterlijk individu tot de godsdienstige
gemeenschap waarvan hij deel uitmaakt, kan zeer verschillend
zijn. Het is mogelijk dat men iemands gedichten ten volle verstaat
zonder dat men zelfs vermoedt waar hij Zondags naar de kerk gaat,
het is ook mogelijk dat men er niets van verstaat zonder dat men
eerst een bepaalde theologie grondig heeft bestudeerd. Tussen deze
twee uitersten liggen talloze schakeringen. Het hangt er nu maar
van af, welke schakering een dichter vertegenwoordigt, of het literairhistorisch
van belang is te weten of hij Rooms geweest is of niet. Bij
Guido Gezelle is het van veel, bij Karel van de Woestijne is het van
weinig belang. Wanneer men nu een monografie schrijft over Roomse
dichters waarin zowel Gezelle als Van de Woestijne behandeld worden,
komt de eerste uiteraard goed en de laatste maar zeer ten dele tot
zijn recht. In bepaalde perioden van de literatuurgeschiedenis kan
het zin hebben de gezamenlijke stof te ordenen volgens het criterium
der geloof,sovertuiging, in andere perioden daarentegen, wanneer
de cultuur van bepaalde vormelementen de aandacht der dichters
sterk bezig houdt, ligt het voor de hand in de verhouding tot de
vorm het algemene criterium der ordening te zoeken. Een geschiedschrijver
als Kalff, die zijn criteria vrij kan kiezen, wijdt in zijn
vierde deel eerst een hoofdstuk aan de Hervorming, met als onderafdelingen
Hervormingsliteratuur, Roomsch-Katholieke en Antihervormde
Geschriften, Anna Bijns en Cornelis Everaert, daarna
een hoofdstuk aan de Renaissance. Dat is niet konsekwent, maar
het is wel praktisch. Schrijvers die echter aan één criterium gebonden
zijn, zoals Van Duinkerken aan zijn criterium van het geloof,
lopen noodzakelijkerwijs. het gevaar, hoezeer zij enerzijds de literatuurwetenschap
kunnen verrijken, anderzijds aan die wetenschap' te
kort te doen.
Het boek van Smit is zeker in veel minder mate strijdschrift dan
314 BOEKBEOORDEELING
zijn tegenhanger. Maar ook hier wordt wel degelijk verzamelen geblazen
voor de voorvaderen van een onzer hedendaagse volksgroepen,
de door het Réveil bezielde orthodoxe Protestanten. Is Van Duinkerken
een voorman van de Jong-Katholieke dichters, Smit heeft deelgenomen
aan de literaire beweging der Protestantse jongeren. Ook
hier is een groepsvorming die kemvorming wil zijn, ook hier bezinning
op het verleden, op de krachten van Reformatie en Réveil,
om sterk te staan in het heden. Dichters der Reformatie is echter
hierom al in mindere mate strijdschrift dan Dichters der ContraReformatie,
omdat het zijn overtuigingskracht alleen aan zijn wetenschappelijke
en niet aan zijn belletristische waarde wil ontlenen. Niet
dat het boek van Smit niet goed geschreven zou zijn: ook hij verloochent
zijn dichterschap niet. Maar Smit is allereerst man van
wetenschap en hanteert de dichterlijke intuïtie als onderdeel van zijn
wetenschappelijke methode, Van Duinkerken is allereerst dichter en
werpt zich op de literatuurgeschiedenis als object van zijn literaire
geestdrift.
Smit heeft nog een andere wetenschappelijke voorsprong nl. deze
dat voor de periode der literatuurgeschiedenis die hij behandelt het
Protestants geloof als ordeningsprincipe ten dele veel meer voor de
hand ligt dan het Katholiek geloof. Ik herinnerde er al aan hoe ook
Kalff de "hervormingsliteratuur" in een apart hoofdstuk onderbrengt.
Dit kan al haast niet anders, vooral met het oog op het
schriftuurlijke liedeken en het martelaarslied, die toch wel een heel
eigen genre vertegenwoordigen en niet zo maar bij het devote geestelijke
lied behandeld kunnen worden, al mogen zij formeel dan in
het verlengde daarvan liggen. Hier bepaalt de geestelijke band van
de kerkelijke gemeenschap inderdaad het karakter der dichterlijke
werkzaamheid. De eerste drie hoofdstukken van Smits boek, waarin
hij achtereenvolg.ens de geboorte van het Protestantisme in ons land,
het geestelijke lied der Sacramentisten ,en de Reformatorisch-gezinde
rederijkerspoëzie behandelt, zou men zich moeilijk anders kunnen
voorstellen, ook wanneer er van geen "strijdschrift" sprake was. De
kerkhistorische inleiding van het eerste hoofdstuk, een goede samenvatting,
waarbij vooral dankbaar gebruik is gemaakt van Kühlers
BOEKBEOORDEELING 315
standaardwerk, is immers onmisbaar tot goed begrip van de geestesgesteldheid
der dichters, en in het tw~ede en derde hoofdstuk worden
de beide formele hoofdstromingen der Protestantse poëzie in hun
oorsprongen getekend: "Even geleidelijk en ongemerkt als de eerste
reformatorischen in ons land, de Sacramentisten, zijn voortgekomen
uit de sfeer van moderne devotie en Bijbels Humanisme, heeft zich
ook hun poëzie in Protestantse geest ontwikkeld. Toch is deze onopvallende
inzet een der beide uitgangspunten voor de gehele Protestantse
dichtkunst der I6de en I7de eeuw. Het tweede wordt
gevormd door de reformatorisch-gezinde rederijkerspoëzie. ... Ondanks
voortdurende wisselwerking en wederzijdse beïnvloeding kan
zeer in het algemeen gezegd worden, dat er een lijn van het Sacramentistische
lied over de schriftuurlijke liedekens naar Camphuysen
en Luyken loopt, terwijl een andere van de rederijkerspoëzie over
Fruytiers en Van Mander naar de meer culturele verskunst van
Marnix, Revius en Dullaert voert". "Zeer in het algemeen" zijn hier
de lijnen juist aangegeven, al wordt er wel een beetje in verdonkeremaand
dat het doorwerken van de renaissance geestelijke volkspoëzie
in de trant van het Sacramentistische lied en de schriftuurlijke liedekens
voorgoed onmogelijk maakte en dat het latere culturele geestelijke
lied van Camphuysen en Luyken niet alleen het volkslied maar
ook de liedkunst der rederijkers, dus ook Fruytiers en Van Mander,
in zijn stamboom heeft.
Na de genoemde eerste drie hoofdstukken volgen dan echter een
hoofdstuk over :Coornhert, De Heere en Boeckx, "een drietal dichters,
die wel in sterke mate de invloed der Hervorming hebben ondergaan,
maar om verschillende redenen toch niet zonder méér bij de dichters
der Reformatie ingelijfd zouden mogen worden", een hoofdstuk over
"de poëzie der Dopers", waarin o.a. Carel van Mander behandeld
wordt, .en een hoofdstuk over "de poëzie der Calvinisten", waarin
·niet alleen Marnix, maar ook Jan van der Noot en Jan van Hout
ter sprake komen. Hier doet het bezwaar van het geloof als literairhistorisch
ordeningsprincipe zich al duidelijk gelden, want de literaire
gestalte van Coomhert, De Heere, Van Mander, Van der Noot en
Van Hout is met de karakteristiek "dichter der Reformatie" zeker
316 BOEKBEOORDEELING
maar voor een klein deel aangeduid. De vernieuwing van de vorm
(of, speciaal bij Coornhert, van het denken) was veel meer hoofdmotief
in hun leven dan de vormgeving van het nieuwe geloofsleven.
Zij zijn ook niet de initiators van een bepaald literair genre waar de
Reformatie zijn stempel op heeft gedrukt (als bv. het genre der
schriftuurlijke liedekens). Moet men dan zeggen dat bij de behandeling
van deze individualistische renaissancisten binnen het kader
van de "dichters der Reformatie" in principe de literairhistorische
verkenning ophoudt en het strijdschrift begint?
Hiermee zou men Smit stellig onrecht doen. Ik heb hierboven
niet ontkend dat er in zijn boek iets van een strijdschri'f,t steekt,
maar het blijft daarbij toch steeds een literairhistorische verkenning.
De genoemde dichters worden immers welbewust maar voor een deel
behandeld, alleen als dichters van geestelijke poëzie, en de verbeelding
van het geloofsleven juist in het werk van zulke individuele dichters
moet toch ook een voorwerp van opzettelijke literairhistorische studie
zijn. Noch in de algemene literatuurgeschiedenis, noch in de speciale
monografieën die zich met de afzonderlijke figuren bezighouden, kan
déze verbeelding de aandacht krijgen die zij verdient: voor de schrijver
van een algemene literatuurgeschiedenis overweg.en andere
problemen en hij kan niet voortdurend tot bijzonderheden van deze
aard afdalen, bij de monografische behandeling van de afzonderlijke
figuur ontbreekt meestal het vergelijkingsmateriaal van voorgangers,
tijdgenoten en navolgers. Ik acht het dus zeker een winst voor onze
literatuurgeschiedenis, dat Smit niet alleen de Hervormingsliteratuur
waarachter in het geheel geen of geen duidelijke dichterfiguren
oprijzen, maar ook het werk van de persoonlijke dichters uit de 16de
eeuw nog eens uitdrukkelijk onder dit aspect heeft bestudeerd.
Het belangrijkste in deze studie van figuren-met-meer-kanten acht
ik niet de polemiek met Anton van Duinkerken over de rederijkers
Cornelis Crul en Bertelmeüs Boeckx. Volgens Van Duinkerken zijn
deze beide dichters Rooms geweest, volgens Smit was Crul een
Herdoper en Boeckx een late Sacramentist. Hierbij komt het karakter
van strijdschrift zowel bij het boek van Van Duinkerken als bij dat
van Smit wel duidelijk aan het licht, want in zuiver-wetenschappelijke
BOEKBEOORDEELING 317
monografieën over de literaire verbeelding van het Rooms-Katholieke
geloofsleven enerzijds en het Reformatorische geloofsleven anderzijds
zou men eigenlijk alleen maar figuren mogen behandelen waarbij de
bijzondere schakering van hun geloofsleven volkomen vaststaat. Smit
heeft de bewijskracht van Van Duinkerkens argumenten onvoldoende
geacht, maar heeft - begrijpelijk bij figuren waarover, behalve hun,
weinige, gedichten, bijna geen historische gegevens bestaan - ook
geen volkomen overtuigend tegenbewijs kunnen leveren. Trouwens,
als een van beide schrijvers wel in zijn argumentatie geslaagd was,
wat had de literatuurgeschiedenis daar dan nog bij gewonnen?
Eminente dichters zijn immers noch :CruI, noch Boeckx en een
bijzonll r sprekend specimen van geloofsverbeelding, hetzij in Katholieke
of in rotestantse zin, zou hun werk dus toch nooit kunnen
heten!
Het hoogtepunt van Smits studie zie ik in zijn beschouwing over
Karel van Mander. Deze Doperse schilder-dichter heef,t hij na Jacobsen
opnieuw ontdekt. Terwijl de laatste een onverzoende tegenstelling
zag tussen de gelovige en de artist in Van Mander, ziet Smit, m.i.
terecht, in hem een groei naar een synthese: "de Renaissance overwint
niet den Christen, maar wordt door dezen geleidelijk aan zich
onderworpen! Heel bewust zocht Van Mander naar een harmonische
synthese tussen de twee werelden, die hij beide zo lief had.... Hij
stond voor hetzelfde probleem, waarvoor later Vondel zich geplaatst
zou zien, en hij zocht de oplossing in volkomen dezelfde richting".
Hierbij worden we herinnerd aan Smits scherpzinnige studie over
Vondel in NTg 29, 254, waarin hij ook Vondel, evenals nu Van
Mander, als een typische Doper heeft ontdekt. Het is de bijzondere
verdienste van Smit, dat hij naast de Calvinistische lijn in onze I6deen
I7de-eeuwse literatuur de Doperse lijn met nadruk naar voren
heeft gehaald.
Het boek van Smit eindigt met een bespreking van de verschillende
psalmberijmingen in de I6de eeuw. Dit is zeker een onderwerp
dat een afzonderlijke studie verdient, maar het is de vraag of deze
eigenlijk niet meer tot de kerkgeschiedenis dan tot de literatuurgeschiedenis
behoort. Men kan natuurlijk wel zeggen: juist die berijmde
318 BOEKBEOORDEELING
psalmen vormen de poeZle der Reformatie bij uitstek, want voor
tal van eenvoudige gelovigen zijn ze de ideale verbeelding van hun
geloofsleven en de enige literatuur in hun leven geweest. Maar rekt
men het begrip "literatuur" dan niet te veel uit? De streng-Calvinistische
psalmberijming wil immers aan de gemeente alleen de mogelijkheid
bieden om zich gezamenlijk uit te spreken in de van God
gegeven woorden. Van een min of meer persoonlijk gekleurd geloofslied
mag hierbij geen sprake zijn: het zingen van de psalmen is een
stuk "dienst des Woords" waarin voor literatuur geen plaats is. Wie
de berijming op taal- en verstechniek bestudeert, moge er de neerslag
van bepaalde literaire vormopvattingen in kunnen vinden, hij constateert
dan toch niet meer dan een bijkomstigheid. Waarom zou de
literatuurgeschiedenis, die over zoveel andere en betere voorbeelden
van die vormopvattingen beschikt, dan juist een Calvinistische psalmberijming
uit haar kerkelijk verband moeten rukken om er een object
van literaire waardering of kritiek van te maken? Een in Calvinistische
zin berijmde psalm hoort m.i. niet in een literaire bloemlezing
thuis, ook al ziet de moderne lezer er "een goed gedicht" in, want
door het als "gedicht" naast andere gedichten te plaatsen vergrijpt
men zich aan de bedoeling van de berijmer. Voor een in Doperse of
Lutherse zin berijmde psalm geldt dit natuurlijk niet: die kan men
als specimen van geestelijk lied naast geestelijke liederen die uit andere
inspiratiebronnen dan het psalter geput hebben, plaatsen. Dus niet het
feit dat zij vertaling is, niet de onoorspronkelijkheid van haar inhoud,
plaatst de Calvinistische psalmberijming buiten de literatuurgeschiedenis,
maar de uitdrukkelijke wil van haar maker om zijn eigen stem
het zwijgen op te leggen: hij wil niet Gods Woord nazingen, maar Gods
Woord alleen laten zingen en zelf niets dan "dood" instrument zijn.
Ook bij andere vertalers die zich trouw aan hun originelen houden,
moge dit verlangen om niets dan instrument te zijn misschien min
of meer kunnen bestaan, de Calvinistische psalmberijmer blijft dan
toch wel een heel bijzonder extreem geval, omdat zijn verlangen
door religieuze overgave wordt toegespitst: de stem die hij door zich
heen wil laten zingen is niet die van een literator, van een willekeurig,
zij het vereerd, ander mens, maar van Godzelf. Ik ben op
BOEKBEOORDEELING 319
deze kwestie even ingegaan, omdat ik in mijn Protestantse poëzie
der 16de en J7de eeuw, waarvoor dit boek van Smit ten dele tot
voorbeeld heeft gestrekt, met opzet geen specimina van Calvinistische
psalmberijmingen heb opgenomen en mij dit van verschillende
kanten als een verzuim is aangerekend. Nog eens, ik gun ook aan
deze berijmingen graag hun studie - en deze studie zal zelfs het
beste door een literatuurhistoricus geschreven kunnen worden,
omdat deze alleen de opeenvolgende poëtische vormopvattingen die
zich ongewild in de berijmingen weerspiegelen scherp zal kunnen
herkennen -, maar die studie behoort alleen maar zijdelings tot
de literatuurwetenschap.
Voor Smits overzicht van de 16de-eeuwse psalmberijmingen heb
ik overigens niets dan lof. Hij laat ons de ontwikkeling van de
nog geheel in de vrijheid staande Souterliedekens naar de uiterste
gebondenheid van Marnix' berijming (die in de opeenvolgende drukken
van zijn werk nog voortdurend strenger wordt) duidelijk zien.
Hij geeft ook een goede vergelijking van de verdiensten van Datheen
en Marnix, die terecht in het voordeel van de laatste uitvalt. Het
moet toch eigenlijk een ontsporing van modern estheticisme heten
om Datheen's gejaagde kreupelrijmen als "dichterlijker" te stellen
boven de zorgvuldige en niettemin, vooral in eerste aanleg, hier en
daar nog bezielde humanistische dichtoefeningen van Marnix. Marnix
voldeed oneindig veel beter aan het ideaal van een psalmberijming
dat de Calvinistische kerk moest koesteren en het is, niet alleen uit
een oogpunt van goede smaak, maar ook uit zuiver kerkelijke overwegingen,
buitengewoon jammer geweest dat die kerk het resultaat
van zijn toegewijde ijver nooit heeft willen honoreren. Of moeten
we hierin tenslotte toch ook weer de wijze humor der geschiedenis
waarderen, die het een, overigens lang niet altijd aantrekkelijke,
"natuur" deed winnen van een wel stijlvolle maar wat al te konsekwente
"leer"?
K. HEERoMA
INGEKOMEN BOEKEN
J. M. HOEK, De Middelnederlandse vertalingen van Boethius' De
Consolatione Philosophiae met een overzicht van de andere Nederlandse
en niet-Nederlandse vertalingen. Academisch Proefschrift,
Amsterdam. Drukkerij-uitgeverij "Flevo" (v.h. gebr. Mooij). Harderwijk,
1943.
TH. H. D' ANGREMOND, P. C. Hoof t's Achilles en Polyxena, met
inleiding, aantekeningen en woordenlijst. Van Gorcum's Litteraire
Bibliotheek, dl. V. Van Gorcum & Comp. Assen, 1943. Prijs f 4.10.
H. BONGER, Dirck Volckertszoon Coornhert. Studie over een nuchter
en vroom Nederlander. N.V. Uitgeversmaatschappij "De Tijdstroom".
Lochem, z.j.


TIJDSCHRIFT VOOR
NEDERLANDSCHE TAAL- EN LETTERKUNDE

TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
TWEE EN ZESTIGSTE DEEL
&~~
\n)j
LEIDEN
E. J. BRILL
1943

INHOUD
ARTIKELEN:
DRAAK, A. M. E., St. Niklaesgift
ENKLAAR, D. TH., Studiën over het Antwerpsche Liedboek.
1. Het liedeken van Sint J acob .
Il. Het liedeken Vanden reghenboghe
VAN HAERINGEN, C. B., Multatuliana .
KAMPHUIS, G., Een blikken dominee .
KRUYSKAMP, C., Iets over klankschildering
klankwaarde
of expressieve
VAN LESSEN, J. H.,Klanknabootsing als taalvormend element (IV)
LIEFTINCK, G. 1., Het Ridderboec .
MAXIMILIANUS, O.F.M. CAP. P., Buchanan en Vondel's Joannes de
boetgesant
Blz.
81
185
198
247
144
I
106
14
145
VAN DER MEULEN, R., Sparsa. . 40, 135, 210
MICHELS, L. C., Verbindingen met deze. 3°2
MINIS, C., De à7ro lGO/lioü-constructie, vooral in den Ferguut
-, Heimelijkheid der heimelijkheden, Vs. 1617 vgl.
NIJLAND, ALE IDA, "Supporteert tot over meir"
161, 270
229
72
SCHALI], J. M., Richard van St. Victor en Hadewijchs IOde brief
-, S. Bernardus' De Diligendo Deo de grondslag voor het 41ste
Limburgsche sermoen .
DE TOLLENAERE, F., Enkele aanteekeningen bij een bron van
Van Lenneps Zeemans-Woordeboek .
-, Ndl. vierboet(e), vuurboet.
VERDENIUS, A. A., Opmerking.en over 17de-eeuwse relicten met
eu < ö .
-,Oetoe (oerdoe ) rakkert, een fries relict .
VERDEYEN, R., Esmoreit, Vs. 80-89 .
DE VOOYS, C. G. N., Pharmaceutische vaktaal uit het begin van
de veertiende eeuw .
WEIJNEN, A., De oe-phonemen in het Leuvens .
DE WILDE-VAN BUUL, G., Het enclitische pronomen personale van
de tweede en derde persoon singularis in het Rotterdams .
219
256
52
55
.201
208
241
127
309
290
VI INHOUD
BOEKBEOORDEELING:
Die Haager Liederhandschrift, Faksimile des Originals mit
Einleitung und Transkription, hrsg. v. E. F. KOSSMANN, door
Blz.
G. KLOEKE • 73
G. S. OVERDIEP, De volkstaal van Katwijk aan Zee. Met medewerking
van C. VARKEVISSER, door c. B. VAN HAERINGEN 153
PROF. DR. J. L. WALCH, Nieuw Handboek tot de Nederlandsche
Letterkundige Geschiedenis, door A. ZIJDERVELD . 232
DR. W. A. P. SMIT, Dichters der Reformatie in de zestiende eeuw,
door K. HEEROMA 312
Ingekomen boeken . 80, 160, 240, 320
De deelen van het T ij d s c h rif t voo r N ede r 1 a n d s c h e
T a a 1- en Let ter kun d e omvatten vier afleveringen, elk van
5 vel.
Prijs per Deel f 7.85; voor de Leden van de Maatsch. der Neder!.
Letterk. f 4·70.
Men verbindt zich voor het geheele Deel. Afzonderlijke afleveringen
worden niet verstrekt.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoorde~ling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeeling, moeten worden gezonden
aan de Secretaresse der Redactie, Mej. Dr. ]. H. VAN
LESSEN, Zoeterwoudsche Singel 27 te Leiden. Men wordt verzocht
de kopij (op slechts één kant van 't papier) overgetikt en persklaar
in te zenden.
UITGEVER LEIDEN
NEDERLAND
IN DEN ROMEINSCHEN TIJD
DOOR
PROF. DR. A. W. BYV ANCK
1. 1943. VIII, 308 blz. met 47 afbeeldingen op 24 platen en 8 kaarten
in den tekst. gr. 8vo.
II. 1943. VIII, 309·742 blz. met 82 afbeeldingen op 40 platen en 25 fig.
in den tekst, waaronder 13 kaarten. gr. 8vo
Prijs der beide deelen tezamen in half linnen f 20,-
INHOUD: 1. Inleiding. - De verovering van Noord-Gallië door de
Romeinen. - De pogingen om Germanië te veroveren. - De eerste
periode van het Romeinsche bestuur in Nederland. - De opstand der
Bataven en zijn gevolgen.
IT. Het land en de bewoning in het zuiden. - Het land en de bewoning
in het noorden. - Het leven. - Het herstel van het Romeinsche gezag
in Noord-Gallië. - Het einde van de Romeinsche heerschappij. - Literatuur.
Lijst van afPeel dingen. Chronologisch register. Vindplaatsen van
Romeinsche oudheden in Nederland en omgeving, Algemeen register.
DE VOORGESCHIEDENIS
VAN NEDERLAND
DOOR
PROF. DR. A.W. BYVANCK
1942. XI en 238 blz. tekst. Met 76 afbeeldingen op 36 platen, 18 afbeeldingen
en kaarten tusschen den tekst. gr. 8vo. Tweede verbeterde en vermeerderde
druk. Prijs f 4.20; gebonden f 5.25
INHOUD: I Inleiding. - II De bodem van Nederland. - III De
bevolking van Nederland, - IV Palaeolithicum en Mesolithicum. -
V Het Neolithicum in Zuid-Limburg. - VI De cultuur der bekers in het
Midden van Nederland. - VII Hunebedden en bekercultuur in het Noorden.
- VIII De bronstijd. - IX De cultuur van de urnenvelden en het
einde der oor eschiedenis. - X Same' iteratuur. - Rel!Ïster __ ---,
201837_011
_tij003194201
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 61
~~ ~~ID~~
~ T.r.'?! -=- J. BR_IL_L
ng
P 1997/3
Lessen Le